waternetwerk neerslag 2010-5
DESCRIPTION
Waternetwerk Neerslag 2010-5TRANSCRIPT
Neerslag#5|2010
De Waterketen
ThemanummerNeerslag
#5 | 2010
1000-20-9000-5112 Waternetwerk Voordruk 2010 Kleur: fc1_1_stC5_fc_A.indd 1 10-12-2009 15:02:30
De Waterketen - Voorwoord door Marlies Verhoeven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1
Water en energie als onafscheidelijke tweeling in de watercyclus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
Een dagje op pad met Theo Stienstra, de waterman op Schiermonnikoog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
Samen meten - van riolering naar afvalwaterketen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
Beleid overnamepunten als uitwerking van het samenwerken in de afvalwaterketen . . . . . . . . . . .15
Druk bezocht symposium over real-time sturing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
Thermische slib-hydrolyse: lagere zuiveringskosten, meer energie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
Samenwerking in de afvalwaterketen in praktijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Energievolle waterketen! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
Leren over water, belangrijk én leuk! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
De kracht van de watercyclus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Nutriënten hergebruik: P-crisis leidt tot samenwerking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Sectie Overijssel op excursie naar Grundfos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
Meer samen, minder kosten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
De Doorbraak, 13 km natuurbeek in Twente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
IBA’s in Hollands Noorderkwartier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
In dit nummer:
neerslagTijdschrift voor de regionale secties van Waternetwerk
Raad van Advies en RedactieT. Dekker (voorzitter)
mw. M.C. van Houten (secretaris),
K. Sinnema (vice-voorzitter),
J.C. Blaauw, mw. A. van den Bor,
H.G. Letteboer, H. Dekker,
P.P. van der Pijl, J.L.M. Schwartz,
mw. M.E.P. Verhoeven,
mw. M.J.L. van de Vondervoort
AbonnementenadministratieWaternetwerk
Postbus 70, 2280 AB RijswijkTelefoon (070) 414 47 78
Fax (070) 414 44 20Abonnementsprijs € 25,00 per jaar
(buitenland € 30,00 per jaar)Abonnementen worden genoteerd
(uitsluitend op kalenderjaarbasis) tot wederopzegging. Opzegging dient te
geschieden voor 1 december.
Kopij en sectienieuws zenden aan:Waternetwerkt.a.v. redactie Neerslag Postbus 70, 2280 AB [email protected]
Advertentie-exploitatie (tevens druk)Elma Multimedia B.V.Postbus 18, 1720 AA Broek op LangedijkTelefoon (0226) 33 16 00Fax (0226) 33 16 01E-mail: [email protected]: www.elma.nlInformatie over tarieven, afsluitdata e.d.:Dhr. P. van den Ancker
ISSN 1382-258645e jaargang, nr. 5, september 2010
www.neerslag-magazine.nl
Verschijnt eens per twee maanden in een oplage van 2000 ex.Auteursrechten voorbehouden
1000-20-9000-6327 NVA Neerslag voordruk 2010 Kleur: fc1_1_stC5_fc_A.indd 1 21-12-2009 11:37:39
1000-20-8000-9335 Neerslag voordruk 20101000-20-6000-2801 Neerslag voordruk 20091000-20-5001-0198 Neerslag voordruk 2008
Kleur: fc1_1_stC5_fc_B.indd 1 10-12-2009 15:43:37
Kleur: fc1000-20-9000-5541 NVA Neerslag voordr. 2010
1000-20-8000-7443 NVA Neerslag voordr. 09
1000-20-7000-2848 NVA Neerslag vd 08
Naast de bestaande hydraulieken voor de Amarex KRT- en Sewatec-pompen introduceert KSB een nieuwe roestvaststalen schroefcentrifugaalwaaier (type D) in combinatie met een van buitenaf nastelbare hardstalen slijtconus. Hiermee worden zelfs grove slibbestanddelen probleemloos verwerkt. De vrije door-gang van minimaal 100 mm voorkomt ook bij lage toerentallen verstopping. De nieuwe D-waaier maakt het KSB-programma compleet: voor elk type afvalwater is er nu een pomp op maat. Inclusief de zekerheid van een hoog rendement en maximale bedrijfs zekerheid.
Voor informatie en documentatie: KSB Nederland B.V., Postbus 211, 1160 AE Zwanenburg, tel.: 020 4079800, fax: 020 4079801, www.ksb.nl
336
06
NIEUWESCHROEFCENTRIFUGAALWAAIERVERWERKT GROVE SLIBBESTANDDELEN ZONDER VERSTOPPINGEN
Nu ookin roestvaststaal
Nieuw!
1000-20-9000-6696 Neerslag 4-2010 Kleur: fc
aquasuite.nl
Intelligente oplossingen voor geavanceerde monitoring en besturing van drinkwater- en afvalwaterprocessen
• Beslissingsondersteunend rekenmodel voor uw rwzi• Geeft inzicht in uw zuiveringsprocessen• Beantwoordt vragen over energiebesparing • Geeft advies over te nemen acties bij calamiteiten• Onderbouwt uw beslissingen bij onderhoud• Web-based en SCADA-georiënteerd
Advies- en ingenieursbureau
Bent u tijdelijk op zoek naar een Procestechnoloog? Amart Procestechnologie helpt u bij het operationeel beheer van afvalwater en afvalwaterzuivering.Voor zowel industriële als communaal afvalwaterzuivering. Wij kunnen voor u het proces of de proces-operator ondersteunen bij het• dagelijks beheer van de zuiveringsinstallatie• pilot c.q. proef (tijdelijke)opstelling• laboratorium en onderzoek
werkzaamheden• vervanging van uw procesoperator bij ziekte
en vakanties• ondersteuning bij uitbreiding of calamiteiten
Amart procestechnologieIJtochtkade 54, 1161 XJ ZwanenburgTel. 06 51 05 7959 - fax 020 497 6952www.amart.nl - [email protected]
1000-20-9000-5875 NVA Neerslag voordruk 2010 Kleur: fc
www.koningenhartman.com
Peilwaterbeheer
• Standaard telemetrieconcept voor stuwen
en pompen
• Telemetrieprotocollen DNP3 en IEC870
• Communicatie op basis van PSTN, GSM
en GPRS
• Remote monitoring, control en onderhoud
• Data logging met time stamp
Afvalwater
• Modulaire hiërarchische structuur
• Remote monitoring, control en onderhoud
• Centrale dataopslag en ontsluiting
• Semascript, SMS en semafoon
alarmmelding
• Open watermanagementsysteem
Koning & Hartmanuw partner in watermanagement
1_1_stC5_fc_A.indd 1 18-01-2010 11:32:56
UCD 536 UCF 466
De nieuwe generatie decanters, efficiënter dan ooit- Hoger droge stof percentage- Lager polymeer verbruik- Lagere energiekosten (<1kW per m3 slib)- Compacte bouw (>12m3 per m2)
GEA Westfalia Separator Nederland B.V.Hoogveld 16 . 5430 AJ Cuijk . The NetherlandsPhone +31 4853 19-300. Fax +31 4853 [email protected] . www.westfalia-separator.nl
Slibontwatering en indikkingmiddels decanter
Industriële Fysieke Water Behandeling
Voorkom harde aanslag (bv. kalk en/of
struviet) in uw proceswater installaties
zonder gebruik van chemicaliën e.d.
Toepassingen o.a.:
- pompen, leidingen in slibverwerking
(voorkom harde struviet aanslag).
- effluent leidingen van industriële waterzuivering
(voorkom kalkaanslag, ook bij zeer hard water).
- warmtewisselaars en andere procesappendages
(bespaar op energie en onderhoudskosten
en verleng de levensduur van uw installatie).
Een milieuvriendelijke en onderhoudsvrije
oplossing die zorgt voor grote kosten-
besparingen en een verhoogde productiviteit.
Aqua-engineering BV • Kraaivenstraat 21-19 • 5048 AB Tilburg • tel: +31 (0)13 460 0051 • fax: +31 (0)13 467 2888
www.aqua-eng.eu • [email protected]
1000-20-9000-6067 Neerslag Voordruk 2010 Kleur: fc
Postbus 94069703 LP Groningen
T 050 - 5 41 29 86F 050 - 5 41 78 68
Industrieweg 168861 VH Harlingen
T 0517 - 533 018F 0517 - 533 588
Industrieweg 168861 VH Harlingen
T 0517 - 430 542F 0517 - 430 563
1_1_stC5_fc_A.indd 1 18-12-2009 12:26:28
1000-20-8000-9345 NVA-neerslag voordr. 2010
a l t i j d i n n o v a t i e f
DraaizuigerpompenVersnijdende technieken
Als pompen probleemloosmoet zijn.
| Benningsweg 24 | 46325 Borken-Weseke | Duitsland
Tel.: +49 28 62 / 91 03-0 | Fax +49 28 62 / 91 03-46 | www.boerger-pumps.nl
| Tel.: +31 (0) 541 29 36 87 | Fax +31 (0) 541 29 35 78
Als versnijden effectiefmoet zijn.
- rioolwater- vet- en drijfslib- slibcirculatie- mobiele noodpompen- primair slib- ingedikt slib- retourslib- secundair slib- polymeren- extern aangevoerd slib
Als onderhoud geenwachttijd moet zijn.
Kleur: fc1_1_stC5_fc_D.indd 1 10-12-2009 15:48:57
CAW
AZtechniek is uw no-nonsense partner voor het leveren,installeren en onderhouden van biologische geurfilters.
Bestaande filters leeghalen en opnieuw vullen kunnen we voor uuitvoeren incl. het verantwoord afvoeren van oud materiaal.
Door onze ervaring zijn we de specialist voor:• Kunststof geurfilters, lavafilters, kokosfilters, compostfilters• Biologisch filtermateriaal zoals kokosvezels en lavastenen• Afzuigsystemen, ventilatoren, suskasten, leidingwerk• Doseerkasten, opslagtanks en leidingwerk• Controle en onderhoud
Op onze website kunt u actuele informatieen foto’s van uitgevoerde projecten vinden.
www.aztechniek.nl
Waardsestraat 265388 PP Nistelrodetel. +31 (0)412 – 610 486fax +31 (0)412 – 610 619mail [email protected]
6472_P07_fc.indd 1 10-12-2009 15:57:27
1000-20-9000-4894 NVA Neerslag 2010 voordruk kleur: fc
Zuiver als zand...door doordachte techniekZandrecycling Nederland B.V. is dé specialist op het gebied van inzameling en verwerking van riool-, kolken-, gemalenslib en veegzand (rkgv). Dit materiaal is in hoofdzaak afkomstig van de gemeenten c.q. overheden zoals Rijkswaterstaat en Waterschappen.
Het bedrijf is opgericht in 1988 als een samenwerking tussen van der Valk + de Groot, Rotterdam Afvalverwerking en Dolman. Gestart met één kleine reinigingsinstallatie, die op een paar locaties werd ingezet, is het bedrijf nu uitgegroeid tot een organisatie die d.m.v. samenwerkingen een netwerk van inzamellocaties door het gehele land heeft opgezet. De huidige aandeelhouders van ZRN zijn van der Valk + de Groot, Boskalis Dolman BV en A&G Holding BV. Het hoofdkantoor bevindt zich in Poeldijk.
Gemeenten en overheden reinigen hun riolen, vegen hun straten en wegen, reinigen kolken en (pomp-)gemalen. Dit werk kan worden uitgevoerd door de gemeente zelf als zij over eigen materieel beschikken of door de gespecialiseerde reinigingsbedrijven. Zandrecycling Nederland B.V. is uniek in de zin dat het de enige is die zich op een dergelijk (landelijk) niveau bezighoudt met dit product en de inzameling en verwerking hiervan. Door een uitgebreide samenwerking met meerdere partijen door heel Nederland is er de mogelijkheid gebruik te maken van dertien locaties voor de inzameling van rkgv materiaal.
Wij kunnen de bij reiniging vrijkomende afvalstromen ontvangen en zorgen voor een milieuverantwoorde verwerking van dit materiaal op basis van de huidige wet- en regelgeving. Uit het ingezamelde product wordt ± 75% zand teruggewonnen wat weer ingezet kan worden in de diverse werken. Wij kunnen direct in contact staan met de opdrachtgever of via de reinigingsbedrijven. Door onze samenwerkingen beschikken wij over een uitgebreid netwerk waardoor wij voor iedereen bereikbaar zijn.
Zandrecycling Nederland B.V.ABC Westland 231 T: 0174-2439502685 DC Poeldijk F: 0174-245303Postbus 62 E: [email protected] ZH Poeldijk I: www.zandrecycling.nl
Contactpersoon: Peter Voskamp (bedrijfsleider)
1_1_stC5_fc_A.indd 1 10-12-2009 16:11:35
1000-20-9000-5501 NVA Neerslag voordruk 2010 Kleur: FC
Alfa Laval Benelux BV · Postbus 9377 · 4801 LJ BredaTel.: 076 - 57 91 253 · Fax : 076 - 57 91 302Email: [email protected]
Slibbehandeling – minder is meer
Met een complete serie indiktrommels, spiraalwarmtewisselaars, decanteercentrifuges, MBR oplossingen, intelligente besturingssystemen en een professionele service organisatie, beschikt Alfa Laval over de focus, de technologieën en de know-how om de meest rendabele oplossing te bieden voor moderne slibbehandeling.
Het voldoen aan de actuele wet- en regelgeving op het gebied van het efficiënt en milieuvriendelijk verwerken van slib vraagt om een andere aanpak – die u samen met Alfa Laval succesvol implementeert.
www.alfalaval.com
PEE0
0155
NL 0
4110
9
1_1_stC5_fc_C.indd 1 10-12-2009 16:14:21
Water Treatment Solutions
6472_P14_fc.indd 1 14-12-2009 10:10:54
Advanced Waste Water
Solutions bv
Gentsevaart 21
4565 ER Kapellebrug (Hulst)
Tel: +31(0)114-321020
Fax: +31(0)114-314628
Mail: [email protected]
Internet: www. awws.eu
ADVANCED WASTE WATER SOLUTIONS
VAKS
CHI L D E R S B V
Ebbing Vakschilders B.V.Wij zijn een schildersbedrijf met een constante bezetting van ± 15 schilders en werken vanuit ’s-Heerenberg in Nederland, Duitsland en België.
Onze werkzaamheden bestaan voornamelijk uit staal- en
betonconservering voor nieuwbouw en renovatie.
De werkzaamheden spitsen zich toe op conserveringswerkzaamheden
werktuigbouwkundig zoals bruggen, sluizen en pompinstallaties en
anderzijds op civiele werkzaamheden van gebouwen, poldergemalen,
rioolgemalen, rioolwaterzuiveringsinstallaties en
drinkwaterproductiebedrijven cq. drinkwaterpompstations.
Ebbing ‘s Heerenberg B.V.
Postbus 225
7040 AE ‘s Heerenberg
tel:+31 (0) 316 532074
fax:+31 (0) 847 224093
gsm:+31 (0) 610508291
6472_P15_fc.indd 1 14-12-2009 10:19:53
close to you!
1000-20-8000-9038 Nva Neerslag voordruk 2010 Kleur: fc1_1_stC5_fc_D.indd 1 10-12-2009 16:33:05
ver vooruit in duurzame technologie
COFELY MAAKTHET WAAR
Cofely biedt integrale oplossingen op het
gebied van water. Zo inventariseren we met
een ‘waterscan’ uw waterhuishouding
met concrete besparingsvoorstellen als
resultaat. Of maken we met behulp van
de ABW Filter zandfi ltratie mogelijk tegen
zeer lage energiekosten.
Of realiseren we slibvergisting met
30% meer rendement. Bent u
geïnteresseerd in de oplossingen van Cofely
Water Solutions? Bel 043 367 50 00 of
bezoek www.cofely-gdfsuez.nl
Hubert Stavoren BV Tel.: +31 514 684444Kooyweg 20 Fax: +31 514 6821988715 EP Stavoren E-mail: [email protected] Web: www.hubert.nl
Onze serviceafdeling staat 24 uur per dag voor u klaar en staat borg voor een optimale conditie en bedrijfszekerheid van uw waterzuiveringssysteem.
Hubert uw partner in nieuwbouw, onderhoud en revisie van:
Afvalwaterzuivering o.a. Screens o.a.
Vijzels TrommelfiltersBeluchters BandreinigersRondruimers GrofroostersLangsruimers MicrofiltersZandvangersIndikkers
6472_P17_fc.indd 1 11-12-2009 10:09:31
1000-20-9000-5248 NVA Waternetwerk 2010 Kleur: fc
Flexibeler en efficiënter beluchtenOdin: de nieuwste generatie turbocompressoren
Ongeveer 60 procent van het energieverbruik van afvalwater-zuivering komt voor rekening van het beluchtingsproces. Efficiënter beluchten kan dus aanzienlijke besparingen op-leveren: zuinige compressoren van Siemens zijn wereldwijd nu al goed voor een jaarlijkse CO
2-besparing van 2,9 Megaton.
Dat beluchten echter nog steeds efficiënter en goedkoper kan,bewijst Siemens met Odin:de nieuwste generatie turbo-compressoren.
EfficiëntDe Odin-compressoren worden rechtstreeks aangedreven dooreen permanent-magneetmotor. Een tandwielkast met olie is dan ook niet meer nodig. Dat betekent: minder ruimtebeslag én minder onderhoud. Bovendien werkt het rendementsverhogend, doordat er bij deze direct drive-
technologie geen overbrengings-verlies optreedt.
Plug and playAlle componenten van de instal-latie worden in één geluidsarmeomkasting gebouwd. Als de compressor op de juiste plek staat, hoeven alleen de procesleidingen elektra nog aangesloten te worden, en de installatie isgebruiksklaar.
Optimale flexibiliteitHet beproefde diffusor-verstel-systeem van Siemens kan de flowbij constant toerental traploos regelen (40%-100%). De geïnte-greerde frequentieomvormer regelt tegelijkertijd het machine-rendement. De combinatie van deze twee technieken in een dual-pointregeling zorgt voor optimale flexibiliteit: capaciteit en tegendruk kunnen eenvoudigworden aangepast als de omstan-digheden daarom vragen.
De Odin-compressor:
- wordt geleverd met STC-SO compact direct drive
- is verkrijgbaar in vier typen (75/110/200/315 kW)
- elk type biedt de keuze uit vijf specifieke impellergroottes, waardoor het mogelijk blijft een specifieke, custom mademachine te selecteren
- is leverbaar in de range van1.200 tot 16.000 Nm3/h.
Advertorial
Alle componenten in ééngeluidsarme omkasting.
Meer informatie:www.powergeneration.siemens.comof bel: (074) 240 22 50
1_1_stC5_fc_B.indd 1 11-12-2009 10:47:24
1000-20-9000-5911 Waternetwerk 2010 Kleur: fc1_1_stC5_fc_A.indd 1 11-12-2009 10:56:34
1000-20-8000-9349 Waternetwerk Neerslag voordruk ’10 Kleur: fc
AFVALWATER BEHANDELING SYSTEMEN
Regulierenring 33981 LA BunnikTel. 030 6570208E-mail: [email protected]
L. VAN RAAKMILIEUTECHNIEK
www.lvanraak.nl
KettingroostersPerforatieroostersStappenroostersRoostergoedpersenRoostergoedwaspersenRoostergoedwassersSchroeftransporteursRoostergoedcontainersSlibindikking Longofill systeemRevisie van machines Onderhoud Installatie
1_1_stC5_fc_A.indd 1 11-12-2009 10:59:54
Kleur: fc1000-20-9000-0419 NVA Neerslag 2010 voordruk
Chemicaliën opslag en
doseerinstallaties, ijzer-
chloride, methanol, enz.
P.E. aanmaak en ver-
dunning installatie voor
poeders en vloeistoffen.
Filters.
Zelfreinigende filters zonder
bewegende delen.
Luchtbehandeling,
Ventilatoren – Lavafilters
Gaswassers
UW PARTNER
VOOR
COMPLETE
INSTALLATIES
Slibverwerking - installatie,
bandindikkers, zeefbandpersen.
Berkel en Rodenrijs (NL) Postbus 122, 2650 AC Industrieweg 94, 2651 BD Telefoon 010-511 52 11 - Telefax 010-511 52 74 E-mail: [email protected] - Website www.hycon.nl
1_1_stC5_fc_A.indd 1 11-12-2009 11:03:42
Process-Equipment & Water-Technology
Postal addressHollandia Systems BVP.O. Box 60 4793 ZH Fijnaart, The NetherlandsT: +31 167 50 71 00F: +31 167 52 22 70
Visiting address Glasweg 64794 TB HeijningenThe Netherlands E: [email protected]: www.hollandiasystems.nl
We streven naar lange Levensduur van Producten en Relaties
Hollandia Systems is een toonaangevend bedrijf dat zich toelegt op het produceren
van klantspecifieke installaties, apparaten en constructies. De producten van Hollandia
Systems vindt u voornamelijk terug in de offshore-, chemie- en procesindustrie en bij
water- en hoogheemraadschappen. Hollandia Systems heeft - voormalig bekend onder
de naam Kloos Merofac - een lange reputatie als vertegenwoordiger van Passavant
Geiger en als leverancier van proces-equipment zoals slibverwarmers en spindle-drivers.
mem
ber of Hollandia H
olding BV
U en Van der Stelt:de juiste combinatieSnel, doeltreffend & grondig
Van der Stelt is een landelijk opererend bedrijf dat gespecialiseerd is in het vervoer van bulkproducten. De specialist in transport, reiniging en verhuur voor RWZI's, Waterschappen en Hoogheemraadschappen.
Vloeibaar transport- Primairslib, secundairslib en entslib- Afvalwater
Vast transport- Ontwaterdslib
ReinigingVoor het reinigen van opslagtanks, pompgemalen, rioolleidingen en bezinkputten beschikken we over een speciale combiwagen.
HuurVoor tijdelijke opslag worden vloeistofbakken in diverse formaten gebruikt. Alle vloeistofbakken zijn voorzien van 6” afsluiters.
Bij calamiteiten bieden wij u de juiste combinaties.
Duiveland 7, 1948 RB Beverwijk, tel. (0251) 229111Kijk ook eens op onze website www.vandersteltbv.nl
6472_P22_fc.indd 1 11-12-2009 11:09:46
MTOF Milieutechniek vertegenwoordigt voor Nederland:
MTOF Milieutechniek (handelsreg. nr 30086344) Tel:+31(0)30 2662660 Handelsnaam van Tolakker Holding B.V. Fax:+31(0)30 2624224Postbus 9603 E-mail: [email protected] GP Utrecht Website: www.mtof.nl
J.F. KNAUER GMBH
Umwelttechnik & Industrie-Elektronik
1000-20-8000-8747 Voordruk Neerslag 20101000-20-9000-4188 Waternetwerk Promotienr. Neerslag
1000-20-8000-1033 NVA/KVWN BG 2009
Inline-mixer (slib-polymeer)FlocksondePolymeeraanmaak en doseerinstallaties met concentraties tot 1,5%
Indikbanden Zeefbandpersen voor huishoudelijk slib Zeefbandpersen systeem CPF voor mineraal slib Decanters Volautomatische Kamerfilterpersen Volautomatische Membraanfilterpersen Roosterreinigers type Aqua Guard Filterinstallaties zoals zeef- bochten en zeeftrommels Revisie en onderhoud
Kleur: Full Color1_1_stC5_fc_A.indd 1 11-12-2009 11:12:44
1000-20-9000-5321 Waterboek ’10
1000-20-8000-6059 Waterboek ’09
Kl: fc
• Chemical Tanks
(Also Acc. VLAREM)
• High Purity Chemical
Tanks
• Food Storage Tanks
• Fuel Storage Tanks
• Mixing Tanks And Reactors
• ISO Containers
• FGD Scrubbers
• Deodorization Scrubbers
• Biofilters
• Stacks And Flue Liners
• Duct Systems
• Piping Systems
• Sprayheaders
• Electrofilters
• Storage Tanks
• Bio-Airclean Filters
• Pressure Vessels
• Salt Saturator Tanks
• PP Settlers
• GRP Covers
• RO Membrane Housing
• Silos
Plast icon EuropePara l le ls t raat 50, PO Box 309 Nl – 7570 AH Oldenzaa l
Te l : +31 541.85.85.85 Fax: +31.541.85.85.59 Mai l : in fo@plast iconeurope.comwww.plast iconeurope.com
- ENGINEERING - PRODUCTION - INSTALLATION - SERVICE -
Specialist in GRP and Dual Laminate Products
TANK APPLICATIONS
PROCESS EQUIPMENT & AIR TREATMENT
WATER AND WASTEWATER INDUSTRY
Plasticon The Netherlands BVParallelstraat 52, PO Box 309 – 7570 AH Oldenzaal
Tel: +31 (0)541.85.85.85 Fax: +31 (0)541.85.85.59 Mail: [email protected]
1_1_stC5_fc_A.indd 1 17-12-2009 15:07:52
1000-21-0000-0304 Neerslag 5-20101000-21-0000-0302 Neerslag 30-20101000-20-9000-7392 Neerslag 2-2010
Kleur: fc
Wij houden het graag luchtig
Atlas Copco is een begrip op het gebied van perslucht en loopt voorop als het gaat om kwaliteit, betrouwbaarheid en innovatie. We ontwerpen en fabriceren iedere machine volgens de laatste techniek, met de beste materialen en onder de hoogste kwaliteitsnormen. Ook besteden we veel aandacht aan het bedenken van milieuvriendelijke oplossingen.
Het ontwerp van onze serie lagedruk compressoren is daar slechts één voorbeeld van. Deze machines hebben een absoluut olievrije werking, een aangenaam geluidsniveau van 67 dB(A), een extreem laag energieverbruik en een plug en play concept dat een aparte fundering en extra leidingwerk overbodig maakt.
Wilt u weten wat de beste persluchtoplossing voor u is? Neem dan vrijblijvend contact met ons op. Ons telefoonnummer is 078-6230 230. U kunt ook mailen naar [email protected]. Onze persluchtspecialisten geven u een advies op maat.
Het brede leveringsprogramma van Atlas Copco omvat ook hogedruk lucht- en gas compressoren in verschillende capaciteiten, met of zonder frequentieregeling, persluchtdrogers, persluchtfilters, olie waterscheiders, persluchtleidingsystemen, gereedschappen, generatoren, rots- en mijnbouwapparatuur.
Committed to your superior productivity.
Atlas Copco Compressors NederlandMerwedeweg 7, 3336 LG Zwijndrecht Postbus 200, 3330 AE Zwijndrecht Tel (078) 6230 230 Fax (078) 6100 670
www.atlascopco.nl
1000-21-0000-3338 Neerslag 5-2010 Kleur: fc
kWh
Energy savings
Without solutionBaseline Energy@ measured@ recorded
Time
With solution
Implementation of Energy Management Solution
Measurements recorded for comparison to the reference
Measurements recorded during the reference period
Onze geïntegreerde oplossing voor veiligheid, SCADA en vermogensbeheer levert u de meeste efficiency
Bekijk de totale installatie en zie de besparingen
Make the most of your energy
Energie is een belangrijk onderdeel van de prijs van water en uiteraard ook van de operationele kosten van uw installatie. Daarnaast levert energie de op één na grootste bijdrage aan de CO2 uitstoot van het waterproces. Gelukkig heeft Schneider Electric oplossingen om uw energiebehoeften in overeenstemming met uw procesverplichtingen te beheren, te optimaliseren en uw CO2 uitstoot te reduceren.
Onze geïntegreerde benadering voor energiebeheer, in combinatie met vermogen- en processervices, kan bij uw huidige installatie een energiebesparing tot 30% opleveren. Bovendien bent u door het complete zicht op uw volledige waternetwerk in staat realtime het beheerproces te optimaliseren en energieverspilling te reduceren.
Een upgrade is kinderspel dankzij flexibele software en betrouwbare servicesAls partner van Schneider Electric, wereldwijde specialist in energiemanagement, krijgt u voor de totale levensduur van uw installatie toegang tot onze knowhow.
Tegelijkertijd productiviteit en veiligheid verbeterenOnze experts en engineers komen graag bij u langs om een complete on-site audit en diagnose van uw installatie uit te voeren en samen met u een verbeterplan voor energiebesparing op te stellen.
Door het integreren van veiligheid en beheerfuncties creëert u een schaalbare, flexibele oplossing waarmee u direct uw energiekosten en CO2 uitstoot kunt reduceren. Bovendien biedt het uw personeel een veiligere en productievere werkomgeving.
Onze oplossing voor energiebeheer maakt wel degelijk het verschil
EcoStruxure biedt een oplossing voor energiemanagement die het energieverbruik bij de waterindustrie verbetert.
©2010 Schneider Electric Industries SAS. Alle rechten voorbehouden. Schneider Electric, Make the most of your energy en EcoStruxure zijn eigendom van Schneider Electric, of zijn gelieerde bedrijven in de Verenigde Staten en andere landen. • 998-2574_NL35 rue Joseph Monier, CS 30323, 95506 Rueil Malmaison Cedex (Frankrijk)
Ga naar www.SEreply.com en voer daar de toegangscode 79225T in
Kom meer te weten over onze wateroplossingenDownload vandaag nog de brochure met onze oplossingen voor water!
U maakt dan automatisch kans op een iPad™ te winnen!
1000-20-9000-5284 Neerslag 5-2010
1000-20-9000-5283 Neerslag 4-2010
1000-20-9000-5282 Neerslag 3-2010
Kleur: fc
1000-20-9000-6855 Neerslag 2010-5 Kleur: fc
Gecombineerde ISE sensor voor Nitraat & Ammonium: ANISE
On-line Ammonium en Nitraat meten met één sensor
Kalibratie-vrij: alle sensoren in één compacte cartridge
Stabiel: driftvrij differential referentie element
Betrouwbaar: continue en automatische compensatie voor chloride en kalium
Rendabel: minimum aan investering en onderhoud
Digitale SC controller, tot 8 sensoren op aan te sluiten
Voor meer informatie bel:
Tel: +31 (0)344 63 11 30
www.hach-lange.nl
PROCES ANALYSESISE SENSORANISE
MET CARTRICAL®
TECHNOLOGIE!
NIEUW
1Neerslag 2010/V
De WaterketenIn dit themanummer 2010 staat de water-
keten centraal. De keten van waterproduc-tie door de drinkwaterbedrijven, via water-verbruik door huishoudens, bedrijven en instellingen, de inzameling en transport van afvalwater door gemeenten en waterschap-pen naar de rioolwaterzuiveringen van de waterschappen tot aan de lozing van gezui-verd afvalwater op het oppervlaktewater.
De waterketen krijgt op dit moment erg
veel aandacht omdat er diverse ontwikkelin-
gen spelen zoals samenwerkingsvormen/-projecten tussen drinkwaterbedrijven,
industriële bedrijven, gemeenten en waterschappen. Deze ontwikkelingen zijn
gericht op verbetering van de efficiëntie en kostenbesparingsmogelijkheden in
het licht van de bezuinigingen. Andere ontwikkelingen zijn het realiseren van de
doelen van de Kaderrichtlijn Water, het gebruik van energie die aanwezig is in de
waterketen via o.a. de energiefabriek, klimaatveranderingen zoals temperatuur-
verhoging en wijzigingen in neerslagpatroon, hogere eisen die gesteld worden
aan de waterkwaliteit, duurzaamheid, het verbeteren van het leefmilieu en de
dienstverlening aan burgers.
Voor een goede, goedkope en duurzame aanpak van waterketenvraagstuk-
ken, lijkt het nodig dat drinkwaterbedrijven, industriële bedrijven, gemeenten
en waterschappen met elkaar samenwerken. Dat komt omdat de oorzaak en de
oplossing van deze vraagstukken vaak op verschillende plaatsen in de keten lig-
gen en dus onder de verantwoordelijkheid van verschillende organisaties vallen.
Deze gehele waterketen en de diverse ontwikkelingen, van drinkwater tot
oppervlaktewater proberen we in beeld te brengen via de artikelen van dit num-
mer. Natuurlijk zijn we hierin niet volledig geslaagd, maar het themanummer
2010 geeft een aardig beeld van de huidige stand van zaken.
Ik wens u veel leesplezier toe.
Marlies Verhoeven, waterschap De DommelLid van de Raad van Advies en Redactie van Neerslag
Neerslag 2010/V2
Water en energie als onafscheidelijke tweeling in de watercyclus
SAMENVATTINGOndanks dat de watercyclus slechts een klein deel van het totale energiever-
bruik uitmaakt, is het minimaliseren van het energieverbruik essentieel voor een duurzame watercyclus. De behandeling van afvalwater zal daarom niet alleen op de effluentkwaliteit gericht moeten zijn, maar ook hergebruik van de in het afval-water aanwezige nutriënten en het terugwinnen van energie zijn van belang. Uit een energie analyse van de Nederlandse watercyclus is geconcludeerd dat een energieneutrale watercyclus in Nederland binnen handbereik ligt, door gebruik te maken van aanwezige warmte en organische stof.
INLEIDINGBevolkingsgroei en toenemende economische ontwikkeling leiden tot een
groeiend tekort aan beschikbaar zoet water. Door het optreden van klimaatveran-
dering kan dit effect worden versneld of versterkt. Het is daarom van groot belang
om het gebruik en afvoer van water in de watercyclus kritisch onder de loep te
nemen. Drinkwatervoorziening en inzameling en zuivering van afvalwater zijn
belangrijke aspecten in dichtbevolkte gebieden. De uitdagingen van deze water-
vraagstukken kunnen echter niet los gezien worden van een ander probleem: de
toenemende vraag naar energie en de wereldwijde milieuproblematiek. Hoewel
de watercyclus maar een heel kleine factor is in het totale energieverbruik, kun-
nen water en energie toch niet los van elkaar gezien worden bij de zoektocht naar
duurzame oplossingen in de watercyclus.
Drinkwater, riolering en afvalwater zijn – ondanks dat ze water gemeenschap-
pelijk hebben – sterk gescheiden werelden. De weg naar echt duurzame oplos-
singen ligt echter opgesloten in de integratie van deze werelden. Afzonderlijke
optimalisering van drinkwater, riolering en afvalwater betekent niet dat daarmee
de gehele watercyclus ook optimaal functioneert. Om een duurzame watercyclus
te realiseren is een integrale aanpak nodig, die rekening houdt met de energie-
efficiëntie van alle processen, waarbij afvalwaterzuivering gericht is op het terug-
winnen van nutriënten en energie. Paminger en Kenway (2008) gaan zelfs een
stap verder door een stad te beschouwen als een stedelijk metabolisme, waar
water, energie, voedsel en materialen in gaan, en waar afvalwater, regenwater, vast
afval en onder andere broeikasgassen uitkomen. Het optimaliseren van interne
cycli in de stad, inclusief de watercyclus, kan leiden tot een verder verbetering
van de duurzaamheid.
3Neerslag 2010/V
DE NEDERLANDSE SITUATIEWaterstress in Nederland?Water in Nederland is in overvloed aanwezig. Liggend aan de delta van Maas
en Rijn, en een hoeveelheid neerslag van rond de 800 mm per jaar betekent
dat er gemiddeld in principe ruim voldoende water beschikbaar is. Echter door
seizoensgebonden variatie kan de waterkwaliteit drastisch veranderen. In het bij-
zonder bij lage rivierafvoeren, kan de waterkwaliteit sterk achteruitgaan (Zwols-
man and Van Bokhoven, 2007; Van Vliet and Zwolsman, 2008). De verwachting
is dat de frequentie van droge periodes en lage rivierafvoer zal toenemen door
klimaatverandering.
In de wateren rondom de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden is zoetwater
ook schaars. Industriële gebruikers en de landbouw worden daardoor gedwongen
het water over grote afstand aan te voeren, of om op zoek te gaan naar alter-
natieve bronnen zoals effluent van rioolwaterzuiveringen of het toepassen van
ontzoutingstechnologie, beide met een relatief hoog energieverbruik (Mulder et
al., 2009).
Energie en de emissie van broeikasgassen in de watercyclusDoor de bevolkingsgroei en een toename van het gebruik van stoffen als medi-
cijnen en bestrijdingsmiddelen, is er meer aandacht voor aanwezigheid van deze
stoffen in drink- en afvalwater. Daarnaast wordt door temperatuurstijging ten
gevolge van klimaatverandering verwacht dat er een toename van de groei van
micro-organismen en een algemene verslechtering van de kwaliteit van oppervlak-
tewater zal optreden. Dit betekent dat meer en nieuwe technologie zal moeten
worden ingezet om deze stoffen weer te verwijderen. Daarnaast zal de situatie
gecompliceerder worden door toename van de kennis over negatieve effecten van
de aanwezigheid van verontreinigingen, verbeterde analysemogelijkheden ver-
minderde acceptatie van gezondheidsrisico’s. Dit leidt tot strengere eisen voor de
zuivering. Nieuwe technologie, zoals membranen en UV-oxidatie, zullen leiden
tot een hoger energieverbruik voor drink– en afvalwaterzuivering, en weer een
bijdrage leveren aan een toename van de milieubelasting. Technologie als UV-
oxidatie (Tuhkanen, 2004) of membraanfiltratie (Fritzmann et al., 2007) hebben
een hoog energieverbruik: 0,5-2 kWh/m3 of 5-10 W/cap. In veel gevallen bete-
kent de inzet van deze technologie een verdubbeling van het energieverbruik van
de zuivering. Daarnaast zijn er vaak ongewenste neveneffecten, zoals de vorming
van bijproducten. Ook het lozen van membraanconcentraat kan tot problemen
leiden. Het is duidelijk dat deze technologie, hoewel ze een excellente waterkwa-
liteit leveren, op lange termijn duurzame oplossingen in de weg kunnen staan.
Door toepassing van een integrale benadering kan emissie van verontreini-
gingen naar de watercyclus worden voorkomen. Voor veel componenten zoals
hormonen en geneesmiddelen, is een aanpak aan de bron – in huis, bij zorginstel-
lingen, bij kantoorgebouwen – dan noodzakelijk. Hiervoor is robuuste, simpele
en effectieve technologie met lage kosten gewenst, bij voorkeur aangedreven
met ‘overtollige’ energie in het gebouw. Desondanks zullen diffuse emissies en
calamiteiten optreden. Hiervoor is een strategisch management van bronnen
en end-of-pipe behandeling nodig. Moderne adsorptietechnieken, gebaseerd
Neerslag 2010/V4
op (reactieve) adsorbents en vloeistof-vloeistof extracties, kunnen een effectieve
oplossing bieden.
Nederland heeft een relatief stabiel bevolkingsaantal van ongeveer 17 miljoen
en ruim 7 miljoen huishoudens (gemiddeld 2,3 personen per huishouden). De
totale drinkwater productie in 2007 bedroeg 1.150 miljoen m3, waarvan 789 mil-
joen m3 is gebruikt voor huishoudelijke toepassingen. Daarmee komt het hoofde-
lijk verbruik uit op 134 l/cap.d (Geudens, 2007). De overige 30% is voornamelijk
afgenomen door industriële gebruikers. In 2006 bedroeg het totale energiever-
bruik van de drinkwatervoorziening, inclusief winning, zuivering en distributie
0,47 kWh/m3, waarvan 0,16 kWh/m3 duurzaam was opgewekt (Geudens and
Beek, 2007). Omgerekend per persoon betekent dat dus een afgenomen vermo-
gen van 2,6 W.
Tabel 1: De Global Warming Potential (in ton CO2-equivalenten) van de Nederlandse watercyclus (Frijns et al., 2008).
Drinkwater Riolering Afvalwater TotaalEnergie gerelateerde
emissies
335.533 120.300 475.110 930.943
56%
Directe emissies
(CH4,N2O)
47.915 3.320 559.110 610.345
36%
Indirecte emissies 53.427 0 80.088 133.515
8%
Totaal 436.875
26%
123.620
7%
1.114.308
67%
1.674.803
Tabel 1 geeft een overzicht van de klimaatvoetafdruk van de Nederlandse
watercyclus. Uit deze tabel valt af te leiden dat directe emissies (voornamelijk
methaan en lachgas) een belangrijke bijdrage leveren aan de voetafdruk (33%).
Energiegerelateerde emissies hebben een nog groter aandeel met 56%.
De totale emissie van broeikasgassen in Nederland is weergegeven in figuur 1.
De gegevens in deze figuur tonen aan dat Nederland niet ver verwijderd is van
het Kyotodoel, dat voor 2010 gesteld is. De Nederlandse watersector is met zijn 1,7
miljoen ton CO2-equivalenten maar een heel kleine speler, maar een substantiële
verlaging zou ertoe kunnen leiden dat het Kyotodoel bereikt wordt.
Het huishoudelijk drinkwaterverbruik van 789 miljoen m3/j zal ongeveer een
even grote stroom huishoudelijk afvalwater opleveren. Naast het huishoudelijk
afvalwater, komt ook industrieel afvalwater en regenwater in het riool terecht.
Daarnaast dringt vaak een substantiële hoeveelheid grondwater in het riool bin-
nen. Het volume aan rioolwater dat daarmee behandeld moet worden komt op
2.069 miljoen m3/j (24,5 miljoen IE). Het totale energieverbruik van alle riool-
waterzuiveringen in Nederland is samengevat in tabel 2. In 2007 bedroeg dat
5490 TJ. Ongeveer 33% hiervan wordt op de zuiveringen zelf opgewekt uit het
geproduceerde biogas. Het energieverbruik van rioolwaterzuiveringen bedraagt
daarmee in totaal 7 W/IE of 4,6 W/IE extern aangevoerde energie.
5Neerslag 2010/V
Tabel 2: Energiegebruik rwzi’s in 2007 (CBS, 2009)Energie Gebruik
(TJ/y)Elektrisch 2606
Aardgas: 29,574 m3, ΔHc = -32 MJ/Nm3 946
Biogas: 73,527 m3, ΔHc = -25 MJ/Nm3 1838
Totaal 5390356 WWTP; 24.462.000 IE 7 W/IE
Een groot deel van het drinkwater in huis wordt verwarmd tot comfortabele
temperaturen of zelfs hoger, voor reinigingsdoeleinden. In Nederland wordt
ongeveer 54% van het huishoudelijk verbruik verwarmd (Geudens, 2007). Het
resultaat hiervan is dat de 24-uurs gemiddelde temperatuur van het afvalwater
dat een huis verlaat 27°C bedraagt terwijl het met gemiddeld 10°C wordt aange-
leverd. De actuele temperatuur van het afvalwater per huis kent natuurlijk sterke
variaties en kortstondige pieken, gerelateerd aan het gebruik. Figuur 2 toont
de gesimuleerde warmte-inhoud van het afvalwater, afkomstig van huishoudelijk
gebruik. In de simulatie zijn 300 stochastisch bepaalde drinkwaterafnamepatro-
nen gebruikt. Op basis van het gebruik – bad, vaatwasser, wasmachine – is de
temperatuur bepaald waarmee het water het huis verlaat. Op deze wijze kan het
warmteverlies via het rioolwater worden berekend: deze bedraagt 110 W/cap of
7,7 TJ/jaar per huis. Voor een gemiddelde woning is dit ongeveer 40% van het
totale warmteverlies. De overige warmte gaat verloren via muren, ramen, dak
(10 MJ/m2.j) en de schoorsteen.
Figuur 1: Emissie van broeikasgassen in Nederland (PBL, 2009).
Neerslag 2010/V6
Figuur 2: Warmteinhoud van 300 stochastisch bepaalde drinkwaterafnamepatronen in gemiddelde huishoudens. Referentietemperatuur = 10°C, Nul-waarden zijn niet weergege-ven in de grafiek (Blokker, 2009).
Dit betekent dus dat het energieverlies via het riool ongeveer 10 keer hoger
is dan de energie nodig om drinkwater te produceren en distribueren en het
afvalwater weer te zuiveren. Het besparen van 6% op het warmwaterverbruik of
het terugwinnen van 10% van de warmte uit het rioolwater zal evenveel energie
opleveren dan de drinkwater- en afvalwaterzuivering samen kost. Besparing van
warm water en/of gebruik maken van zonneboilers is dus veel effectiever voor het
creëren van een duurzame watercyclus dan het optimaliseren van de zuivering.
Afvalwater als energiedragerOmdat water een relatief hoge warmte-inhoud heeft, kan het gebruikt worden
voor energietransport en -opslag. Het integreren van water- en energiebalansen
op gebouwniveau kan tot aanzienlijke energiebesparingen leiden, broeikasgase-
missies reduceren en een goede bijdrage leveren aan het beheersen van het
binnenklimaat. Technologie waarmee warmte kan worden teruggewonnen uit
afvalwater (bijvoorbeeld douchewarmtewisselaars) of uit het gebouw, in combina-
tie met ondergrondse warmte-koude opslag (WKO) systemen worden steeds meer
toegepast. Met name voor nieuwe gebouwen of woonwijken kan het effectief zijn
om deze systemen te implementeren.
Nuttig gebruik van afvalwaterNaast warmte bevat huishoudelijk afvalwater een grote vracht aan organische
stof, in het algemeen uitgedrukt als CZV (chemisch zuurstof verbruik). Daarnaast
bevat afvalwater natuurlijk veel nutriënten zoals stikstof en fosfor.
De totale vracht aan organische stof bedroeg in Nederland in 2007 ongeveer
942.000 ton CZV. Als we aannemen dat de organische stof is opgebouwd uit
glucose (C6H12O6), dan komt de organische vracht overeen met 4,9·109 mol
glucose per jaar. Uitgaande van een verbrandingsenthalpie van 2808 kJ/mol voor
glucose, levert de totale vracht CZV in potentie 13.800 TJ per jaar aan energie of
18 W/IE op. Theoretisch kan deze energie worden teruggewonnen. Aangezien
de levering van drinkwater en zuivering van afvalwater samen zo’n 10 W/IE kost,
is het mogelijk om op basis van de aanwezige organische stof een energieneutrale
waterketen te realiseren.
7Neerslag 2010/V
De beste optie voor energieproductie uit afvalwater zijn biogasproductie of het
verbranden van (gedroogd) slib. Volgens Wiegant et al. (2005) is de beste optie
(hoogste energie-efficiënte) voor energiewinning uit afvalwater het toepassen van
een voorbezinker zonder vergisting, chemische fosfaatverwijdering met alumi-
nium, indirect thermisch drogen en het slib verbranden in een cementoven. In
Nederland wordt bijna alle slib verwerkt door verbranding (inclusief cementovens
en energiecentrales). Figuur 3 laat de ontwikkeling van de slibeindverwerking in
Nederland zien.
Tabel 3: Opties voor energieterugwinning uit afvalwaterTechnologie OpmerkingMicrobiele brandstofcellen Limitering van stofoverdracht bij de elektroden geeft
lage stroomdichtheid (4 W/m2 elektrodeoppervlak)
(Du et al., 2007); Hoge kosten
Donkere vergisting tot
waterstof
Maximaal slechts 30% van de aanwezige organische
stof wordt benut
Directe vergisting van
rioolwater
Concentratie organische stof is te laag, waardoor de
gevormde methaan in oplossing blijft
Slibvergisting Verzamelen van slib kost energie, maar de gevormde
methaan kan worden toegepast (bewezen technologie
op rwzi’s).
Drogen en verbranden
van slib inclusief fosfor-
terugwinning
Kost energie om slib te verzamelen en te drogen. Alu-
minium nodig voor chemische fosfaatbinding
Figuur 3: Eindbestemming van rwzi slib in Nederland (CBS, 2010).
Neerslag 2010/V8
Ook nutriënten vertegenwoordigen een energie-inhoud in het afvalwater. Effi-
ciënt terugwinnen van nutriënten kan namelijk besparen op de energie voor de
productie van kunstmest. Voor de productie van kunstmest kunnen de volgende
kentallen worden gehanteerd: 45 MJ/kg N voor stikstofhoudende meststof en 29
MJ/kg P voor fosfaatmeststof. Hergebruik van nutriënten uit afvalwater vertegen-
woordigt daarom een energie-inhoud van 3140 TJ/j of 6,1 W/cap voor stikstof en
370 TJ/j of 0,7 W/cap voor fosfor.
CONCLUSIEDe klimaat- en energievoetafdruk van de watercyclus zijn niet erg groot. Door
besparingen in de watercyclus in Nederland ligt het Kyotodoel voor Nederland
in 2010 binnen handbereik. De watersector heeft dit inmiddels ook erkend, het-
geen geleid heeft tot het ondertekenen van het Klimaataccoord door de Unie van
Waterschappen en de Nederlandse overheid, waarin is vastgelegd dat de Water-
schappen het aandeel zelfopgewekte energie gaan vergroten tot 40% in 2020.
Er zijn verschillende methoden om een energieneutrale watercyclus te reali-
seren: terugwinnen van warmte uit rioolwater en gebruik maken van de vracht
aan organische stof in het afvalwater liggen zijn daarbij de belangrijkste uitgangs-
punten. Onder de huidige omstandigheden is een energieneutrale levering van
drinkwater en zuivering van afvalwater mogelijk. De kunst is om ook in de toe-
komst, wanneer nog strengere waterkwaliteitseisen nopen tot extra zuiveringsstap-
pen, dat te blijven doen. Voorkomen van verontreiniging, verwijdering aan de
bron en ontwikkeling en toepassing van nieuwe energiezuinige zuiveringstechnie-
ken met een hoge specifieke selectiviteit voor aanwezige verontreinigingen zijn
daarbij van groot belang.
Jan Hofman, Roberta Hofman-Caris, Maarten Nederlof en Jos Frijns, KWR Watercycle Research InstituteMark van Loosdrecht, KWR en Technische Universiteit Delft
9Neerslag 2010/V
Een dagje op pad met Theo Stienstra, de waterman op Schiermonnikoog
Het zal wel niet toevallig zijn dat juist in onze grootste stad, Amsterdam, èn op ons kleinste eiland Schiermonnikoog, alle waterfuncties in één hand zijn geko-men. Op Schier is dat de hand van Theo Stiensta. Sinds begin dit jaar is hij de all-round waterman van het eiland, en dat betekent nogal wat.
Na een lange reis, met auto, boot, bus en fiets, zocht ik hem op in zijn kan-
toortje annex magazijn. De Vitens-vlag dekt niet meer de lading van de werk-
zaamheden die daarbinnen worden gedaan. Het Wetterskip Fryslân heeft Theo
voor de helft in detachering genomen en hij is nu de waterspin in het web over
het hele eiland.
HET DRINKWATERTheo Doede Stienstra gaat over het oppompen van grondwater, de menging
daarvan vanuit twee brongebieden, de opwerking tot drinkwater met moderne
middelen als membraanfiltratie, UV en snelfilter, de opslag in de reinwaterkelder
en de distributie tot en met de huisaansluitingen. Dat deed hij al jaren.
HET AFVALWATER EN DE WATERKERINGENVoor het waterschap ‘doet’ Theo nu de zuivering, een carrousel met puntbe-
luchters, chemische defosfatering en effluent lozing op de Waddenzee. Typisch
voor de installatie is de verviervoudiging van de belasting in het zomerseizoen
door de vele eilandbezoe-
kers.
En dan zijn er natuurlijk
de dijken en de duinen,
als eerste waterkeringen
van levensbelang voor het
eiland. De toeristen zijn
ook van levensbelang voor
het eiland, en ‘bij dit mooie
weer prachtig om te zien’
vult Theo aan.
Theo en het drinkwater.
Neerslag 2010/V10
En dan is er de burge-
meester die geïnformeerd
wil worden over van alles en
nog wat. Hij stond er op dat
hij een vast aanspreekpunt
op zijn eiland zou behouden
toen in 2009 Rijkswaterstaat
zich terugtrok van Schier en
de waterkeringstaken werden
overgedragen.
DRUKTheo is er hartstikke druk
mee en ik vroeg hem hoe hij dat allemaal kon combineren; hij heeft ook zijn
jonge gezin met werkende vrouw en de tweelingdochters van twee, zijn voet-
balhobby en zijn oude Honda-motorfiets. „Ja”, zegt Theo, „ik heb veel te doen,
maar ik ben een eilander, ik weet hier alles, en ik ken iedereen. Dat scheelt een
hoop. Topdrukte had ik toen de nieuwe drinkwaterbehandeling werd geïnstal-
leerd, toen maakte ik wel heel lange dagen.”
Voor ondersteuning bij storingen, calamiteiten en wachtdiensten doet Theo
een beroep op het plaatselijk installatiebureau (zijn oude werkgever) en op men-
sen van aannemers- en loonbedrijven. Allemaal dichtbij.
Schiermonnikoog is een echt eiland. Het lijkt wel selfsupporting, maar dat is
natuurlijk niet zo. Specialisten worden ingehuurd, het ambtelijk apparaat en de
noodzakelijke overhead zit op de vaste wal, vooral in Leeuwarden. Ook voor de
afvoer van het zuiveringsslib is het eiland aangewezen op installaties elders in de
provincie, het gaat per schip.
GEVAARDe combinatiefunctie van werken aan drinkwater- en afvalwaterinstallaties in
één persoon bergt een groot gevaar in zich, n.l. bacteriële besmetting van het
drinkwater. Ik vroeg Theo hoe hij daar mee omgaat.
„Ik ben in Utrecht opgeleid en ik ben in een paar jaar tijd een volledig gekwa-
lificeerde drinkwater vakman geworden. Daarna heb ik bij Wateropleidingen ook
de TAZ-cursus gedaan voor het afvalwatervak, en ik mag wel zeggen dat ik me
door mijn opleidingen heel erg bewust geworden ben van de noodzaak schoon
en systematisch te werken. De hygiëne staat bij mij hoog in het vaandel; zo kom
ik b.v. met mijn werkkleding van de rioolwaterzuivering nooit bij de drinkwater-
behandeling en zal ik het gereedschap voor de drinkwaterinstallaties nooit mee-
nemen naar de rwzi”. Ook dat lijkt bij Theo in goede handen.
Ik neem om half zeven de boot terug naar Lauwersoog en val met de indruk-
ken van goed waterwerk op een mooi eiland als een blok in slaap. Thuis heb ik
er voor Neerslag dit verhaaltje van gemaakt.
Herman Letteboer, redactie Neerslag
Theo en het afvalwater.
11Neerslag 2010/V
Samenwerking in de afvalwaterketen: samen meten
Samen meten – van riolering naar afvalwaterketen
Waterschap Groot Salland is al vanaf 2000 actief met het meten in de riolering. Veelal samen met de gemeenten. In eerste instantie waren de metingen vooral gericht op het werkelijke functioneren van de gemeentelijke riooloverstorten (hoe vaak, wanneer). Later werden door het waterschap ook waterkwaliteitsme-tingen verricht in het oppervlaktewater om de invloed van het overstortwater op de waterkwaliteit te kunnen inschatten.
De resultaten werden vooral gebruikt om goede keuzes te maken bij het invul-
len van de basisinspanning. Daarbij werd bepaald welke overstorten een knelpunt
vormden voor de waterkwaliteit. Samen met de gemeenten werden de maatre-
gelen van de basinspanning zoveel mogelijk bij deze knelpunten gepland en
uitgevoerd. Terugkijkend kan met tevredenheid geconstateerd worden dat het
meten heeft bijgedragen aan het gemeentelijke draagvlak voor het uitvoeren van
de basisinspanning.
Vanaf het begin werd al snel duidelijk dat meten in de riolering niet eenvoudig
was. Allerlei problemen moesten worden overwonnen. Storingen in de stand-
alone loggers kwamen regelmatig voor en door de uitleesfrequentie van 1 x per
2 maanden werden deze storingen vaak laat opgemerkt. Er werd gestreefd naar
het verkrijgen van zoveel mogelijk betrouwbare en actuele metingen maar in de
praktijk viel dat niet mee.
De laatste jaren gaan we bewust voor een verdere professionalisering van het
meten, onder andere door het inzetten van meer menskracht bij het waterschap.
Samen met de gemeenten wordt gewerkt aan een planmatige aanpak: het opstel-
len van een meetplan waarin alle meetvragen worden geformuleerd. Er wordt
zoveel mogelijk gemeten op afstand waarbij direct gereageerd wordt op storin-
Henk Drost.
Neerslag 2010/V12
gen en onvolkomenheden. De gegevens komen binnen op de hoofdpost van het
waterschap waarna ze (in de nabije toekomst) worden gekalibreerd en vervolgens
richting gemeenten worden gerapporteerd. Het is de bedoeling dat de gemeen-
ten op ieder moment inzage hebben in de (hun!) meetgegevens. Een en ander
staat nog in de kinderschoenen maar heeft wel de volle aandacht.
Want….. meten levert veel informatie op over het functioneren van de gehele
afvalwaterketen. In de meetplannen gaat het dan ook niet alleen maar over de
riolering maar ook de hoofdrioolgemalen en zuiveringen worden in het meten
betrokken. Er komt steeds meer aandacht voor de invloed van de aanvoer vanuit
de riolering op de werking van de zuivering. En die informatie is nodig om de
goede dingen te doen (effectiviteit) en de dingen op een goede manier te doen
(efficiency). Zeker wanneer we als gemeenten en waterschappen gezamenlijk op
zoek zijn naar besparingen van de kosten van de afvalwaterketen is het van groot
belang dat we begrijpen hoe en waarom de afvalwaterketen op een bepaalde
manier functioneert.
Het droomplaatje is om samen met de gemeenten het functioneren van de
gehele afvalwaterketen goed in de vingers te krijgen. De actuele gegevens zou-
den dan op één centrale hoofd-
post moeten binnenkomen waar
direct sturing kan worden gege-
ven aan de waterketen om deze
optimaler te laten functioneren.
Gegevens van de buienradar
zouden daarin een rol kunnen
spelen. Wie dat gaat doen en
hoe dat gaat gebeuren wordt
gezamenlijk met de gemeenten
uitgewerkt.
SAMEN METEN = SAMEN CONCLUSIES DURVEN TREKKENMet de gemeente Kampen heeft vanaf juni 2007 een specifiek meetproject
plaatsgevonden naar de situatie op het bedrijventerrein Haatland/Greenthe.
Het probleem was dat er op het bedrijventerrein Haatland/Greenthe regelma-
tig wateroverlast plaatsvond. Tenminste… dat gaf de rioleringsberekening aan. In
de rioleringsplannen van 2005 en 2008 werd geconstateerd dat de theoretische
‘water op straat’ situatie niet acceptabel was. Geadviseerd werd om te onderzoe-
ken of in de praktijk ook daadwerkelijk wateroverlast plaatsvond. Vooruitlopend
daarop werd in het GRP van 2005 – 2010 een maatregelenpakket van € 1,5 mil-
joen opgenomen om de hydraulische afvoer te verbeteren en de ‘water op straat
‘ situatie te verminderen. Gelukkig werd er ook een bedrag voor onderzoek opge-
nomen.
13Neerslag 2010/V
Bij de gemeente leefden twijfels over de werkelijke situatie. Er waren geen
concrete klachten bekend over water op straat. Besloten werd daarom om op een
aantal plaatsen in het rioolstelsel de waterstanden te gaan monitoren. Het meet-
project is gestart in juni 2007 en is tot stand gekomen vanuit de samenwerking
tussen de gemeente Kampen en het waterschap. Besloten is om het volgende te
gaan meten:
– De waterstanden bij de 2 riooloverstorten: geven inzicht in de werking van de
riooloverstorten;
– De waterstanden in 2 rioolputten op flinke afstand van de overstorten, waar
water op straat wordt verwacht;
– De regenval op de rwzi Kampen.
Op 1 december 2009 is een eindrapportage gemaakt. De hoogste waterstanden
op de vier locaties zijn met elkaar vergeleken. Tevens is een relatie gelegd met de
gevallen neerslag. Gemeente en waterschap hebben samen de conclusie getrokken
dat er voor het beperken van water op straat geen verdere rioleringsmaatregelen
nodig zijn. Van de drie opgetreden situaties met water op straat zijn er twee te
verklaren m.b.v. regencijfers. De buien waren zwaarder dan 1 x per 2 jaar. In de
praktijk is geen wateroverlast geconstateerd.
Wel wordt er een groot riool aangelegd tussen de twee riooloverstorten waarna
de ene overstort kan worden dichtgezet en al het water gaat overstorten via het
bergbezinkbassin bij de andere overstort. De overige in het GRP opgenomen maat-
regelen worden niet uitgevoerd. Van belang daar-
bij is ook de ontstane mogelijkheid voor het afkop-
pelen van verharde oppervlakken in het kader van
de revitalisering van het bedrijventerrein in de
komende jaren. Het verder afkoppelen zal positief
bijdragen aan het hydraulisch functioneren. Om
ook de nieuwe situatie te blijven volgen is ervoor
gekozen om zeker nog 1 jaar te blijven meten.
Hoewel het meten niet altijd vlekkeloos is ver-
lopen en niet 100% betrouwbare gegevens heeft
opgeleverd hebben de gemeente Kampen en het waterschap toch een goed gevoel
overgehouden van dit meetproject. Samen meten is een belangrijk onderdeel van
de samenwerking en levert concreet inzicht op in het functioneren van de afval-
waterketen. Bovendien hebben de gemeente Kampen en het waterschap het aan-
gedurfd om op basis van de metingen de conclusie te trekken om de geplande
maatregelen niet uit te voeren. Een flinke besparing op de kosten. Er is dan ook
de intentie om in de komende jaren het meten verder te gaan professionaliseren.
Inmiddels is gezamenlijk begonnen met het opstellen van een meetplan Kampen
waarbij zowel in de riolering als aan de aanvoer op de zuivering wordt gemeten.
Het plan is bijna gereed.
En in de toekomst gloort het droomplaatje: de gehele afvalwaterketen van Kam-
pen vanaf een centrale locatie aansturen.
Henk Drost, waterschap Groot Salland
Er zijn nog geen laarzen nodig op bedrijventerrein Haatland/Greenthe
1000-20-9000-8806 Neerslag 2010-5
1000-20-9000-7051 Neerslag 2010-3
1000-20-8000-8806 Neerslag 2010-1
1000-20-8000-7548 Neerslag 09-03
Kleur: FullColor
Landustrie Sneek BVPostbus 1998600 AD SneekNederland
Tel. 0515 - 48 68 88Fax 0515 - 41 23 98e-mail [email protected] www.landustrie.nl
Bezoekadres Pieter Zeemanstraat 6, Sneek
Watertechnologie
LANDY-WEBOPEN INTERNET TELEMETRIEde nieuwe standaardvoor rioolbeheer op afstand
geen host meer nodig
geen abonnementskosten
inloggen vanaf iedere plek
modulair koppelbaar
groot bedieningsgemak
15Neerslag 2010/V
Beleid Overnamepunten als uitwerking van het samenwerken in de afvalwaterketen
De samenwerking tussen waterschappen en gemeenten is een actueel onder-werp, maar waar het gaat over de afvalwaterketen is een vorm van samenwerking al jaren aanwezig. Dit kan ook niet anders omdat de beide partijen, op grond van wetgeving, daarvoor gezamenlijk verantwoordelijk zijn. De gemeenten hebben de plicht het afvalwater in te zamelen en aan te bieden aan het waterschap, dat belast is met de zuiveringstaak.
In het beheersgebied van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier dra-
gen de veertig gemeenten het ingezamelde afvalwater op afgesproken plaatsen
over om vervolgens via de transportleidingen in een van de negentien regionale
rioolwaterzuiveringen te worden gezuiverd.
GEDATEERDE AFSPRAKEN OVER TAAK- EN KOSTENVERDELINGDe wettelijke afspraken die bijna veertig jaar geleden zijn gemaakt over de
plaatsen waar de gemeente het afvalwater kan aanbieden en door het hoogheem-
raadschap wordt ontvangen, zijn vastgelegd in zgn. taakovereenkomsten. Deze
overdrachtspunten zijn enerzijds fictief bepaald, de zogenaamde bestuurlijke over-
namepunten die overeenkomen met de plaats waar de gemeenten zelf de rioolwa-
terzuiveringen zouden hebben geplaatst. In de praktijk gaat het om een van de
hoofdgemalen van het hoogheemraadschap waar het gemeentelijke afvalwater bin-
nenkomt, de technische overnamepunten. De verschillen tussen de fictieve en de
werkelijke plaatsen, leiden tot ingewikkelde berekeningen van jaarlijkse gemeen-
telijke bijdragen in de
exploitatiekosten van
deze gemalen en voor
het tot boezemniveau
oppompen.
Uiteindelijk komen
alle kosten voor de
inzameling, transport
en zuivering van afval-
water via de riool- en
verontreinigingshef-
fing voor de volle
100% voor rekening Onderhoud aan persleiding en gemaal.
Neerslag 2010/V16
van de burgers en bedrijven. Dus maakt het weinig uit wie de kosten maakt en
doorberekent, de burger betaalt of via de rioolheffing aan de gemeente of via de
verontreinigingsheffing aan het hoogheemraadschap. Dit was in 2005 een van de
redenen voor het hoogheemraadschap om eens kritisch naar de oude taakover-
eenkomsten te kijken.
DE AANPASSINGEN VAN DE AFSPRAKEN EN DE FINANCIËLE GEVOLGEN
Nu zijn in de afgelopen 40 jaar door de ontwikkelingen in het stedelijke gebied,
met de bijbehorende groei van de hoeveelheid afvalwater, ook de nodige aanpas-
singen en uitbreidingen gerealiseerd in de inzamel- en transportsystemen en de
rioolwaterzuiveringen. En over het beheer en de exploitatie van deze aanpassin-
gen en uitbreidingen zijn vervolgens weer afzonderlijke afspraken gemaakt met
de gemeenten, ook ten aanzien van de jaarlijkse verrekeningen.
Met deze aanvullingen en wijzigingen van de afspraken is de duidelijkheid
en herkenbaar niet bevorderd en een actualisatie van alle afspraken tussen de
gemeenten en het hoogheemraadschap was dringend gewenst.
Begin 2005 heeft het bestuur van het hoogheemraadschap besloten, met de
nadruk op de efficiency van het beheer van de afvalwaterketen en transparantie,
besloten met elke gemeente een nieuwe ‘Overeenkomst Overnamepunten’ af te
sluiten, waarin alle tussentijdse afspraken worden opgenomen en de complexe
verrekening van exploitatiekosten wordt beëindigd.
Maar ook kritisch te kijken naar de wederzijdse taken en te onderzoeken op
welke wijze het beheer van het transport efficiënter zou kunnen kon daarmee
worden geregeld.
Daarbij is voorgesteld het eigendom en beheer van het zogeheten ‘gesloten
stelsel’, de persleidingen dus, zoveel mogelijk onder te brengen bij het hoog-
heemraadschap. De inzameling en het eerste transport van het gemeentelijke stel-
sel met de vrijvervalrioolleidingen en drukrioolsystemen blijven bij de gemeente.
Op deze wijze wordt een functionele en herkenbare ‘knip’ aangebracht in het
17Neerslag 2010/V
systeem. Deze aanpak levert uiteraard vaak ook een verschuiving op in de weder-
zijde kosten. Weliswaar worden bij de overnamen van gemalen en persleidingen
door het hoogheemraadschap eisen gesteld betreffende de onderhoudstoestand
en de technische en maatvoeringgegevens, maar dit zijn eenmalige kosten voor
de gemeenten. Terwijl bij de overdacht, de structurele beheer- en onderhouds-
kosten tot in lengte van jaren voor rekening komen van het hoogheemraadschap.
Naar verwachting zal medio 2013, wanneer het project is afgerond, door het
vervallen van de jaarlijkse verrekeningen
met de gemeenten en de van de gemeen-
ten in beheer en exploitatie overgenomen
85 gemalen, de structurele jaarlast voor
het hoogheemraadschap zijn gestegen met
circa 1,8 miljoen euro per jaar en de per-
sonele formatie voor beheer en onderhoud
met 2,5 fte.
Het hoogheemraadschap heeft dit over-
namepuntenbeleid eind 2004 aangepast
en in 2005 vervolgens uitgedragen naar
de gemeenten. De uitvoering is vanaf 2006
projectmatig ter hand genomen. Samen
met de individuele gemeente wordt beke-
ken of de plaatsen waar het afvalwater in
de praktijk wordt overgedragen aan het
hoogheemraadschap wel de optimale is.
Bij twintig gemeenten bleek dit zo te zijn
en kon worden volstaan met het opstellen
en ondertekenen van een nieuwe ‘Over-
eenkomst Overnamepunten’, waarna de
jaarlijkse verrekening is gestopt.
Bij de overige twintig gemeenten is ver-
der overleg gevoerd over de over te nemen
gemalen met bijbehorende persleidingen
en dit resulteert naar verwachting in de
eigendomsoverdracht van uiteindelijk ca.
85 rioolgemalen.
DE UITVOERING VAN HET AANGEPASTE BELEIDBij de uitvoering van dit beleid wordt bij de start in nauw overleg met de
gemeente bezien welke afspraken gemaakt kunnen worden. Is er wel sprake van
wenselijke overnamen of zijn er ook afspraken uit het verleden die herzien moe-
ten worden? En zijn er soms gemeentelijke uitbreidingsplannen die na realisatie
tot overdracht van nieuwe gemalen kunnen leiden en welke specifieke afspraken
moeten daarover worden gemaakt?
De bestaande en de gewenste toekomstige situatie worden dus in het geheel
De standaardeisen die door het
hoogheemraadschap gesteld
worden aan de over te nemen
rioolgemalen en persleidingen.
De rioolgemalen moeten voldoen aan:– de capaciteitseisen zoals vast-
gelegd in bestaande overeen-
komsten en vergunningen
– de actuele Arbo wetgeving
– de milieuwetgeving
– de specifieke technische (beheer)
eisen van HHNK
– de onderhoudsnorm van HHNK
En beschikbaar moet zijn:– de complete technische informa-
tie van het gemaal
Van de persleidingen moet bekend zijn:– de toegepaste materialen
– de exacte ligging van de leiding
en de appendages
– digitale revisie van de ingemeten
leiding.
Neerslag 2010/V18
en in samenhang beschouwd om te komen tot sluitende maar ook duurzame
afspraken over de taakverdeling van het transport van het afvalwater.
Het spreekt voor zich dat dit overleg en onderzoek tijd kost, maar als de
afspraken zijn gemaakt moeten de technische aanpassingen in opdracht van de
gemeente ook worden uitgevoerd. Deze werkzaamheden worden op enige afstand
begeleid door het hoogheemraadschap om een vlotte beheersoverdracht mogelijk
te maken. Al met al een behoorlijke klus waar diverse medewerkers van zowel de
gemeenten als het hoogheemraadschap geruime tijd mee bezig zijn. Maar deze
inzet van middelen is, naar de mening van de betrokkenen, alleszins verantwoord.
Het project wordt per
gemeente afgesloten als
de nieuwe overeenkomst
is ondertekend en in geval
van overnamen, het beheer
en het eigendom van de
gemalen en persleidingen
zijn overgedragen.
De doorlooptijd van het
werk verschilt sterk per
gemeente en kan variëren
van een half jaar bij geen
overnamen tot wel enkele
jaren in het geval van veel
overnamen en nieuwbouw-
afspraken.
DE STAND VAN ZAKEN EN DE PLANNINGMedio 2010 loopt dit project ruim vier jaar. Er zijn zestien nieuwe ‘Overeen-
komsten Overnamepunten’ afgesloten en 55 van de te verwachten 85 gemeente-
lijke rioolgemalen met persleidingen in beheer overgedragen, waarvan de eigen-
domsoverdrachten nu in fasen worden voorbereid. De planning is dat medio
2013 met alle gemeenten een nieuwe overeenkomst is afgesloten en de beoogde
gemalen met persleidingen zijn overgenomen.
DE ERVARINGENDe ervaringen in het project zijn overwegend positief. De gemeenten werken
graag mee aan het maken van de nieuwe afspraken in de vorm van een nieuwe
overeenkomst. Bij overdrachten van rioolgemalen en persleidingen zijn er, zoals
ook verwacht, wel geschillen die opgelost moeten worden. Deze hebben te maken
met de eisen die het hoogheemraadschap stelt ten aanzien van de technische
staat van de gemalen en persleidingen. De voorgeschreven aanpassingen vragen
een eenmalige investering van de gemeenten, waar soms geen budget voor is en
in een enkel geval gaat de overdracht van een of meer gemalen niet door. In
totaal is dit echter een klein percentage van het geheel.
Inspectie van een bestaand rioolgemaal.
19Neerslag 2010/V
Voor alle gemeenten geldt onverkort dat zij de uitvoering van dit beleid zien
als een constructieve vorm van samenwerking in de afvalwaterketen, die als opstap
kan dienen voor verdere afspraken in de afvalwaterketen.
Zo zijn er initiatieven ontstaan voor volgende gezamenlijke projecten in meer-
dere gemeenten op het terrein van monitoring en real-time control, waarbij het
hoogheemraadschap voor ondersteuning en begeleiding zorgt.
De uitwerking van het beleid, de ervaringen van een gemeente
• De inleidende gesprekken verliepen vlot. De doelstelling en het voordeel voor
gemeente waren helder, in principe vonden de partijen elkaar snel. Politiek was
het goed verkoopbaar en daarmee de intentieverklaring snel rond.
• De onderlinge taak afbakening in het proces was helder. Het hoogheemraad-
schap inspecteerde samen met de gemeente de geselecteerde gemalen en
zorgde voor een omschrijving van de uit te voeren werken met een realistische
raming van deze kosten.
• De gemeente bereidde het werk voor, besteedde het werk aan, verleende de
opdrachten en begeleidde het werk. Het hoogheemraadschap was op afstand
aanspreekbaar voor vragen.
• Na oplevering van het werk aan de gemeente werden de gemalen in beheer
overgedragen aan het hoogheemraadschap, de energielevering op naam gesteld
en afspraken gemaakt over de eigendomsoverdracht.
• Het hoogheemraadschap zorgde voor een nieuwe ‘Overeenkomst Overname-
punten’ waarin de nieuwe situatie is vastgelegd en afspraken zijn gemaakt over
de toekomstige veranderingen in het transportsysteem.
• De, niet geringe, eenmalige kosten voor de aanpassing van de gemalen en het
inmeten van de persleidingen komen voor rekening van de gemeente met uit-
zondering van de telemetrie voorziening, deze zijn door het hoogheemraadschap
betaald. Voor de gemeente vervalt dan de jaarlijkse bijdrage aan transportkosten
en de toekomstige beheer en onderhoudskosten van de overgedragen gemalen.
Per saldo is het terugverdien effect iets langer, dan aanvankelijk ingeschat.
• De onderlinge communicatie en samenwerking van de diverse partijen verliep
over het algemeen goed. In de opstart is wel tijd verloren bij de inventarisatie
omdat het hoogheemraadschap aanvankelijk te weinig capaciteit beschikbaar
stelde.
• Met een minimum aan overleg en overwegend e-mailverkeer, waren de proces-
sen goed aan te sturen. Ook de uitvoerende partij heeft eraan bijgedragen dat
de zaken technisch goed verliepen.
Concluderend:De samenwerking met het hoogheemraadschap is goed bevallen, hun aanpak is
gedegen. Er zijn cultuurverschillen in de beide organisaties door het verschil in
schaalgrootte van de partijen. De gemeente had graag ook enkele kleinere gema-
len willen overdragen, maar dit paste niet in het beleid van het hoogheemraad-
schap. De totale doorlooptijd van het project is ca. 2 jaar.
Neerslag 2010/V20
En daarmee wordt verder invulling gegeven aan de maatschappelijke taak om
de kosten van het verzamelen, transporteren en verwerken van het afvalwater
waar mogelijk te drukken.
De stand van zaken medio 2010 en de planning van de uitvoeringGemeente
Aa
nta
l ri
oo
lgem
ale
n (
verw
ach
t)
On
dert
ek
en
ing
Ove
reen
ko
mst
Ju
rid
isch
e o
verd
rach
ten
Ein
de j
aa
rlij
kse
verr
ek
en
ing
.
Aa
nta
l g
em
ale
n o
verg
en
om
en
vo
or
1ja
n.
20
09
Aa
nta
l g
em
ale
n o
verg
en
om
en
in
20
09
Aa
nta
l o
ver
te n
em
en
gem
ale
n i
n 2
01
0
Aa
nta
l o
ver
te n
em
en
gem
ale
n i
n 2
01
1
Aa
nta
l o
ver
te n
em
en
gem
ale
n i
n 2
01
2 e
n l
ate
r
Op
merk
ing
en
Alkmaar 14 gereed jun.09 1-1-2006 14 afgerondAlkmaar 4 toekomstig
(uitbreiding)Langedijk 5 gereed jun.09 1-1-2008 5 afgerondHeerhugowaard 22 gereed jun.09 1-1-2008 22 afgerondHeerhugowaard 8 toekomstig
(uitbreiding)Harenkarspel 0 gereed nvt 1-1-2008 0 afgerondBergen 0 jul.10 nvt 1-1-2009 0Niedorp 1 gereed jun.09 1-1-2007 1 afgerondZaanstad 3 dec.12 jun.12 1-1-2012 3Oostzaan 0 dec.10 nvt 1-1-2011 0Landsmeer 2 dec.10 jun.11 1-1-2010 2
Amsterdam 0 geen actiesWormerland 0 gereed nvt 1-1-2009 0 afgerondBeverwijk 2 dec.10 jun.12 1-1-2010 2Uitgeest 1 gereed jun.09 1-1-2008 1 afgerondHeemskerk 1 dec .10 jun.12 1-1-2011 1Castricum 0 gereed nvt 1-1-2010 0 afgerondVelsen 0 dec.11 nvt 1-1-2012 0Waterland 13 dec.10 jun.11 1-1-2009 1 5 7Edam-Volendam 4 dec.10 jun.11 1-1-2010 4Heiloo 0 jul.10 nvt 1-1-2011 0Purmerend 0 dec.10 nvt 1-1-2012 0Beemster 0 gereed nvt 1-1-2008 0 afgerondZeevang 0 gereed nvt 1-1-2008 0 afgerond
21Neerslag 2010/V
Gemeente
Aa
nta
l ri
oo
lgem
ale
n (
verw
ach
t)
On
dert
ek
en
ing
Ove
reen
ko
mst
Ju
rid
isch
e o
verd
rach
ten
Ein
de j
aa
rlijk
se v
err
ek
en
ing
.
Aa
nta
l g
em
ale
n o
verg
en
om
en
vo
or
1ja
n.
20
09
Aa
nta
l g
em
ale
n o
verg
en
om
en
in
20
09
Aa
nta
l o
ver
te n
em
en
gem
ale
n i
n 2
01
0
Aa
nta
l o
ver
te n
em
en
gem
ale
n i
n 2
01
1
Aa
nta
l o
ver
te n
em
en
gem
ale
n i
n 2
01
2 e
n l
ate
r
Op
merk
ing
en
Graft-deRijp 0 gereed nvt 1-1-2008 0 afgerondHoorn 4 dec.12 dec.12 1-1-2002 4 Hoorn 4 toekomstig
(uitbreiding)Wervershoof 2 dec.10 jun.11 1-1-2010 2Drechterland 0 dec.10 nvt 1-1-2011 0Stede Broec 2 jun.10 jun.11 1-1-2010 2Andijk 0 gereed nvt 1-1-2009 0 afgerondMedemblik 1 jul.10 jun.11 1-1-2010 1Enkhuizen 0 gereed nvt 1-1-2008 0 afgerondKoggenland 2 dec.10 jun.11 1-1-2010 2Opmeer 0 jul.10 nvt 1-1-2010 0 afgerondSchermer 1 dec.10 jun.11 1-1-2010 0 1Wieringermeer 1 jun.10 jun.11 1-1-2010 1Wieringen 0 jun.10 1-1-2010 0 afgerondDen Helder 3 dec.12 jun.12 1-1-2010 3Schagen 0 jun.10 nvt 1-1-2010 0 afgerondZijpe 0 jun.10 nvt 1-1-2009 0 afgerondAnna Paulowna 0 dec.10 nvt 1-1-2011 0Texel 1 jun.11 jun.11 1-1-2011 1 TOTALEN 85 43 3 9 11 35 Aantal gemeenten. 40 totaal
85 bestaande
infra toekomstig 16 nieuwe
infratotaal 101
Sjaak Schouten, projectleider ‘Implementatie Overnamepuntenbeleid’Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier
1000-20-9000-5045 Waternetwerk Neerslag 5-2010 Kleur: fc
23Neerslag 2010/V
Druk bezocht symposium over real-time sturing
Op donderdag 3 juni waren er ruim 125 bestuurders en ambtenaren aanwe-zig op het symposium ‘Control Next’ in de jaarbeurs in Utrecht. Tijdens het symposium stonden zowel het sturingsframework Control Next als de (bestuur-lijke) samenwerking tussen waterschap en gemeenten centraal. Het symposium is georganiseerd door Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK), gemeente Alkmaar, gemeente Heerhugowaard, gemeente Purmerend, Nelen en Schuurman en Deltaris.
Dijkgraaf Luc Kohsiek van HHNK beet het spits af en gaf aan dat het (afval)
watersysteem geoptimaliseerd kan worden met integrale sturing, ook wel Real
Time Control genoemd. Hij vergeleek real-time sturing met de moderne auto-
motor, die zuiniger is dan vroeger, maar aan de andere kant wel meer vermogen
heeft en dat met minder onderhoud. Hij legde uit dat Control Next een technisch
systeem is dat gegevens uit bijvoorbeeld gemalen en riolen aan waterstanden en
weersverwachting kop-
pelt, deze gegevens in
een model verwerkt en
vervolgens gaat sturen.
Hierdoor kan het aan-
tal overstorten worden
gereduceerd, kan de
capaciteit van zuiverin-
gen worden vergroot
en kunnen overstor-
ten gericht plaatsvin-
den, zodat kwetsbare
gebieden zoveel moge-
lijk worden ontzien.
DURFDe dijkgraaf benadrukte in zijn presentatie dat de techniek beschikbaar is en
ons als waterschap en gemeenten kansen biedt om daadwerkelijke efficiency en
optimalisering te realiseren, maar dat ook de wil, de durf en het vertrouwen om
daadwerkelijk samen te gaan werken essentieel zijn om dit alles te realiseren.
Spreker Han de Boer, werkzaam bij de gemeente Purmerend, illustreerde het
belang van een goede samenwerking met een inspirerend filmpje over ganzen
die in v-vorm vliegen, om elkaar uit de wind te houden en hun snelheid te ver-
Dijkgraaf Luc Kohsiek van HHNK.
Neerslag 2010/V24
groten. De gans die
op kop vliegt wordt
zo nu en dan afgewis-
seld om het tempo
hoog te houden en
de ander te ontlasten.
Met andere woorden:
samenwerking loont!
In de presentatie
van Simon Binnen-
dijk, wethouder van
Stadsbeheer Heer-
hugowaard, was de
belangrijkste bood-
schap: ‘Durf samen
te werken.’ Hij bena-
drukte dat eilanden-
cultuur en eigen belang meer losgelaten moeten worden. Het gaat immers om
de burger en die maakt het niet uit wie wat doet, als het maar gedaan wordt!
Collega Edwin van Velzen van Hollandse Delta toonde de aanwezigen een
praktijkcase waarbij Control Next succesvol was ingezet.
Na een live-demonstratie van Control Next en een discussie, waarbij de aanwe-
zigen vragen konden stellen en konden debatteren met de sprekers, was iedereen
het er wel over eens: samenwerken, we moeten het nu gewoon gaan doen!
OPERATIONEELControl Next is een systeem dat voor zowel de afvalwaterketen als voor het
peilbeheer is ontwikkeld. Omdat het symposium samen met drie gemeenten
werd georganiseerd was het logisch om de nadruk te leggen bij de afvalwaterke-
ten. Echter de eerste regelingen die gaan draaien bij Hoogheemraadschap Hol-
lands Noorderkwartier op Control Next zijn de gebiedsregeling Waterland en de
gebiedsregeling voor de Schermer, Amstelmeer en VRNK-boezem. De planning
is dat deze systemen rond de zomer operationeel zullen zijn.
Klaas Jan de Hart,Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier
Grote belangstelling en levendige discussie met het panel van sprekers.
25Neerslag 2010/V
TurboTec®: Continue thermische slib hydrolyse voor lagere zuiveringskosten en meer energie op de rwzi
Thermische slib hydrolyse: lagere zuiveringskosten, meer energie
Huishoudelijk afvalwater bevat in potentie circa 130 kWh per inwoner equiva-lent aan potentiële chemische energie. In de huidige zuiveringspraktijk wordt deze energie vervolgens door inbreng van lucht circa 25 kWh per inwonerequivalent weg geoxideerd. Daarnaast wordt relatief nat zuiveringsslib geproduceerd van 20 tot 25% droge stof dat tegen hoge kosten verwerkt moet worden. Door middel van thermische hydrolyse van het zuiveringsslib kunnen de primaire energievraag van de zuivering en de slibverwerkingskosten aanzienlijk verlaagd worden. Door Sustec uit Wageningen is een continu thermisch hydrolyseproces voor organische reststromen, zoals zuiveringsslib ontwikkeld: het TurboTec® proces. Op de rwzi Venlo van het Waterschapsbedrijf Limburg (WBL), de uitvoeringsorganisatie van Waterschap Peel en Maasvallei en Waterschap Roer en Overmaas, is dit proces uitvoerig getest op pilotschaal. Op grond van deze testen heeft WBL besloten op rwzi Venlo een full scale thermische hydrolyse en slibvergisting te gaan realiseren.
Rioolwater zuiveren kost energie. Op een rwzi wordt netto 20 tot 30 kWh per ve
per jaar aan energie verbruikt, terwijl afvalwater een potentieel van 130 kWh per ve
per jaar aan chemische energie bevat. Deze hoeveelheid potentiële energie komt
overeen met circa 2 miljard kWh per jaar (circa 2% van de Nederlands elektrici-
teitsproductie). Het in afvalwater aanwezig stikstof wordt grotendeels omgezet in
stikstofgas . Hiermee gaat nog eens potentieel 37 kWh per ve per jaar verloren (om
1 kg ammoniak uit N2 te vormen is 2 Nm3 aardgas nodig). Veel van het aanwezig
fosfaat wordt via de sliblijn in het as vastgelegd. Een deel van het fosfaat wordt via de
asafzet van de verbrandingsinstallatie nuttig hergebruikt bij de fosfaatverwerkende
industrie. Door verhoogde concentraties nutriënten in de vrijkomende deelstor-
men kunnen zowel N als P eenvoudiger teruggewonnen worden.
In het kader van de Meerjaren afspraken energie-efficiency sector zuiveringsbe-
heer 3 (MJA3) met als doelstelling 30% verhoging van de energie-efficiency in 15
jaar. op de rwzi zijn er momenteel diverse initiatieven om de rwzi energiezuiniger
te maken, dan wel zelfs energieproducerend. Door het stapsgewijs toevoegen van
deel processen ter verhoging van de energieproductie, verlaging van het ener-
gieverbruik en terugwinning van waardevolle nutriënten kan de slag gemaakt
worden naar een energiezuinige rwzi (zie kader 1*).
Centraal in dit zuiveringsconcept staat de ontsluiting van zuiveringsslib door
middel van thermische hydrolyse. Sustec heeft samen met Waterschapsbedrijf
Limburg onderzoek gedaan naar de mogelijkheden van thermische slibhydrolyse
van het surplusslib met het door Sustec ontwikkelde TurboTec® proces (stap 2 in
afbeelding 1).
Neerslag 2010/V26
Afb. 1: De duurzame rwzi.
CONTINUE THERMISCHE SLIBHYDROLYSEBij thermische hydrolyse van slib wordt slib gedurende een bepaalde tijd onder
hoge druk en temperatuur gebracht. Door deze behandeling wordt de celstruc-
tuur afgebroken en komt een groot deel van de celinhoud in oplossing. Tevens
worden de extracellulaire poly-sachariden (EPS) structuren rond de cel afgebro-
ken, waardoor de viscositeit van de het slibmengsel verlaagd wordt. In afbeelding
2 staat het thermisch hydrolyse proces schematisch weergeven.
Afb. 2: Principe thermische hydrolyse
Het thermische hydrolyse systeem is een continu proces. Het slib wordt na
een mechanische voorindikking/ontwatering, continu in de hydrolyse reactor
gepompt. Door middel van een optimale warmteterugwinning hoeft minimaal
externe warmte aan dit systeem toegevoerd te worden. Deze externe warmte kan
volledig verkregen worden uit de restwarmte van de gasmotor. Hierbij worden
de afgaswarmte direct omgezet in stoom, die als ‘life steam’ in de reactor wordt
gebracht (afbeelding 3). Het grote voordeel van een continu bedreven systeem
ten opzichte van batch-gewijs bedreven systemen is de eenvoudiger uitvoering,
27Neerslag 2010/V
eenvoudige procesregeling en daarmee hoge bedrijfszekerheid en lage investe-
ringskosten.
Afb.3: TurboTec® thermische hydrolyse systeem.
Metingen aan het slib direct na thermische hydrolyse wijzen uit dat de opge-
loste CZV-fractie in de waterfase (vloeibaar hydrolysaat) met circa een factor 10
tot 15 toeneemt, van circa 2.000 mg/l tot circa 25.000 mg/l. Deze CZV blijkt voor
een groot deel uit organische zuren te bestaan. Deze sterke toename van gemak-
kelijk afbreekbare CZV zorgt er voor dat tijdens het gistingsproces meer biogas
geproduceerd kan worden. Deze CZV kan ook gebruikt worden voor denitrifica-
tie. Uit denitrificatietesten met het vloeibaar hydrolysaat blijkt dat de denitrifi-
catiesnelheid ongeveer gelijk is aan die van acetaat (zie afbeelding 4). Op deze
wijze is het mogelijk om in systemen waar de CZV/N-verhouding in het influent
onvoldoende is voor denitrificatie een deel van het vloeibaar hydrolysaat in de
denitrificatiezone van de rwzi terug te voeren om zodoende voldoende stikstof te
verwijderen. Dit biedt tevens de mogelijkheid om vergaande voorscheiding (zie
stap in afbeelding 1) op een rwzi toe te passen, zodat de hoeveelheid te vergisten
slib geoptimaliseerd wordt met behoud van voldoende denitrificatiecapaciteit.
Afb. 4: Denitrifi-catiesnel-heid van de vloei-stoffase na thermische hydrolyse in vergelij-king met acetaat.
Neerslag 2010/V28
De viscositeit van het slib blijkt door thermische hydrolyse sterk af te nemen.
Tijdens het onderzoek (zie hieronder) zijn testen uitgevoerd met secundair slib
van 7% ds tot 15% ds. Na thermische hydrolyse blijkt het slib volledig vervloeid te
zijn, waarbij de viscositeit van het slib met een drogestofgehalte van 7% ds dicht bij
water ligt en die van 15% ds vergelijkbaar is met niet gehydrolyseerd slib van 3% ds.
Direct na de thermische hydrolyse, dus voor vergisting, vindt een sterke verbe-
tering plaats van de ontwaterbaarheid van het slib. Ontwateringtesten laten een
verbetering zien van 40% - 50%, waarbij het drogestofgehalte na ontwatering in een
decanteercentrifuge van secundair slib verbetert van circa 21% ds tot > 31% ds.
THERMISCHE HYDROLYSE, SLIBVERGISTING EN SLIBVERWERKINGHet toepassen van thermische slib hydrolyse heeft diverse effecten op de keten
van slibverwerking, zoals de slibvergisting, de rejectiewaterbehandeling en de
slib-eindverwerking. De combinatie van thermische hydrolyse met slibvergisting
resulteert in:
– Verhoging van de biogasproductie met 30% tot 50%;
– Verlaging van de slibgistingstijd tot circa 15 dagen;
– Door de verlaagde viscositeit van het gehydrolyseerde slib kan de gisting met
een veel hoger drogestofgehalte gevoed worden, waarbij menging nog goed
mogelijk is.
– Verhoogde ammonium- en fosfaatconcentratie. Door de verdergaande afbraak
van organische stof (meer biogas) en verdergaande indikking zal ammonium-
en fosfaatconcentratie in de gistingsvloeistof toenemen.
De mogelijkheid om met een hoger drogestofgehalte de gisting te voeden en
de kortere vergistingstijd resulteert in aanzienlijk compactere vergistingen (tot
een factor 3 x kleiner) of meer capaciteit in een bestaande vergisting. De ds-
belasting neemt dan toe van 3 kg ds/m3.d tot 9 kg ds/m3.d.
De verbeterde ontwatering geldt ook voor het vergiste slib na hydrolyse. Hierbij
worden verbeteringen van het ontwateringsrendement van meer dan 40% geme-
ten (stijging van 23% ds tot meer dan 30% ds met een decanteercentrifuge). De
verdergaande drogestofafbraak en verbeterde ontwatering resulteren in een aan-
zienlijke reductie van het af te voeren ontwaterde slib. In tabel 1 staat het effect
van thermische hydrolyse in combinatie met vergisting en alleen vergisting van
secundair slib op de ontwatering en de hoeveelheid af te voeren slib.
Tabel 1 Effect van thermische hydrolyse en vergisting op volume af te voeren slibontwaterd slib(d.s.%)
transport(volume-eenheid)
Vergisting + ontwatering 23% 100%
TurboTec® + vergisting + ontwatering 28-30% 60%
TurboTec® + vergisting + indirecte droging 90% 20%
29Neerslag 2010/V
De hydrolysestap geeft een grote volumereductie in de hoeveelheid af te voe-
ren slib. Doordat het organische stofgehalte in het ontsloten en vergiste slib daalt
tot ongeveer 40% en het drogestofgehalte wordt verhoogd tot 30%, blijft de ver-
brandingswaarde van het ontwaterde slib ongeveer gelijk en vormt deze stap dus
geen probleem voor de eindverwerkers.
Door de verhoogde biogasproductie en de verminderde transportbewegingen
door het toepassen van de hydrolysetechnologie vindt een reductie van energie
en daarmee samenhangende CO2-equivalenten plaats. In tabel 2 staat de ener-
gie- en CO2-reductie op de rwzi per 1000 ton (droge stof) slib weergegeven ten
gevolge van het toepassen van de technologie. Als referentie is de situatie zonder
gisting genomen.
Tabel 2: Energie- en CO2 -reductie per 1000 ton (droge stof) surplusslib door het toepassen van ontsluiting voor vergisting en voor vergisting + directe droging
E-produc-tie
(MWh)
CO2-elek-trisch (ton)
Ontwa-terd slib
(ton)
CO2-transport
(ton)
CO2-reductie
(ton)
Vergisting + ontwatering 963 554 6680 -13 541
TurboTec®+vergisting+
Ontwatering
1387 798 4129 -8 790
TurboTec®+ vergisting
+ ontwatering +directe
droging
1794 1032 1349 -3 1029
Het bij de slibontwatering geproduceerde rejectiewater is geconcentreerder.
Dit is enerzijds het gevolg van de verdergaande mechanische voorindikking en
de verbeterde afbraak van droge stof, waardoor meer stikstof vrijkomt. De stikstof-
concentratie kan in het rejectiewater met een factor 3 toe te nemen. Deze gerin-
gere rejectiewaterstroom met verhoogde concentraties biedt de mogelijkheid om
stikstof en fosfaat als meststoffen terug te winnen. Hiervoor kan bijvoorbeeld
gebruik gemaakt worden van de combinatie van struvietvorming en ammoniak-
stripping. Hiervoor ontwikkelt Sustec het NutriTec®-proces. Hierbij komen stru-
viet en ammoniakvloeistof als producten vrij.
Door de verhoogde biogasproductie en verhoogde drogestofgehalte van het
ontwaterde slib vormt indirect drogen van het ontwaterde slib op locatie een
interessante vervolgoptie. Door het slim cascaderen van de thermische energie
uit het biogas voor indirecte droging, thermische hydrolyse, verwarming van de
vergisting en de rejectiewaterbehandeling kan optimaal gebruik gemaakt wor-
den van de energie-inhoud van het biogas, waarbij droge energierijke slibkorrels,
ammoniakvloeistof en fosfaatmeststof geproduceerd worden. De slibkorrels heb-
ben een stookwaarde die overeenkomt met bruinkool en zijn dus een interessant
afzetproduct. Ook vanuit CO2-reductie blijkt dit een interessante optie: grootste
deel van de duurzame CO2 wordt geproduceerd bij de verbranding van de droge
slibkorrels (zie tabel 1 en 2).
Neerslag 2010/V30
De geoptimaliseerde slibverwerkingsketen kan gefaseerd ingevoerd worden.
Bij zuiveringen met een bestaande vergisting kan gestart worden met het reali-
seren van de thermische hydrolyse. Vervolgens kunnen N&P terugwinning uit
het rejectiewater, locale droging, verbeterde afvalwatervoorscheiding en verder-
gaande surplusslibindikking worden gebouwd.
PILOT TESTENSamen met het WBL heeft Sustec proeven uitgevoerd naar de continue ther-
mische hydrolyse van het surplusslib van de zuiveringen Venlo en Hoensbroek.
In eerste instantie is op laboratoriumschaal onderzoek gedaan naar de optimale
omstandigheden voor thermische hydrolyse van dit slib. Hiertoe is slib op verschil-
lende hydrolyse omstandigheden getest, waarna door middel van vergisting (zie
afbeelding 5) en ontwatering de meest optimale hydrolysemethode is vastgesteld.
Afb. 5: Laboratoriumschaal vergistingstesten.
Vervolgens zijn op de rwzi Venlo gedurende 9 maanden op pilot-schaal testen
uitgevoerd naar de thermische hydrolyse en vergisting van het surplusslib van
de rwzi’s Venlo en Hoensbroek. De pilotplantinstallatie bestaat uit een, slibzeef,
mechanische slibindikking, continue thermisch hydrolyse en twee vergistingsunits
(zie afbeelding 6). Hierbij wordt één vergister gevoed met het gehydrolyseerde
slib en de andere vergister met niet gehydrolyseerd slib.
Afb. 6: Pilot plant installatie met thermische hydrolyse en vergisting.
Het slib van de zuivering Venlo is getest in de periode van augustus 2009 tot
december 2009. Het slib van de zuivering Hoensbroek in de periode van januari
2010 tot april 2010.
In tabel 3 staan de biogasproducties van het gehydrolyseerde slib versus het
niet gehydrolyseerde slib. Hierbij wordt een toename van circa 50% van de bio-
31Neerslag 2010/V
gasproductie gevonden. Tevens wordt een verhoogd methaangehalte gevonden
ten gevolge van de thermische hydrolyse.
Tabel 3. Biogasproducties voor het slib uit de referentievergister en de het slib uit de vergis-ter na thermische hydrolyse voor de zuiveringen Venlo en Hoensbroek.
Surplusslib zuivering HoensbroekBiogasproductie
(gem. L.h-1)Gassamenstelling
(gem% CH4)Methaanproduc-
tie (LCH4.h-1)Vergister 1 (TurboTec®) 143.3 68% 98
Vergister 2 (referentie) 95.0 66% 63
TurboTec® effect (gem.) +51% +3% +54%
Surplusslib Zuivering VenloBiogasproductie
(gem. L.h-1)Gassamenstelling
(gem% CH4)Methaanproduc-
tie (LCH4.h-1)Vergister 1 (TurboTec®) 170 72% 122
Vergister 2 (referentie 110 64% 70
TurboTec® effect (gem.) +53% +12% +72%
De afbraak van drogestof in de vergister nam ten gevolge van de thermische
hydrolyse toe van circa 28% drogestofverwijdering tot 44% drogestofverwijdering
en de organische-stofverwijdering nam toe van 40% tot 62% (verbetering van
55%).
Tevens zijn diverse ontwateringsproeven met het slib uitgevoerd. In tabel 4
staan de ontwateringsresultaten van het slib direct over de thermische hydrolyse
weergegeven en het verschil in ontwateringsresulaat tussen vergist slib en gehy-
drolyseerd vergist slib. De testen zijn uitgevoerd met decanteercentrifuges van
Alfa Laval en Pieralisi.
Tabel 4: Effect van thermische hydrolyse op de slibontwatering.Full-scale decanter test (gem.%DS)
Ruw secundair slib 20.0%
TurboTec® secundair slib 28.2%
TurboTec® effect op ruw slib +41.1%
Vergister 2 (referentie) 31.0%
Vergister 1 (TurboTec®) 21.4%
TurboTec® effect op vergist slib +45%
Tijdens de testen met het surplusslib van de rwzi Venlo is gedurende twee
maanden het slib mechanisch ingedikt door middel van een decanteercentrifuge.
Hierbij wordt de thermische hydrolysereactor gevoed met slib dat een drogestof-
gehalte tussen 10% ds en 15% ds heeft . Zelfs bij 15%ds bleek de vervloeiing van
het slib zodanig dat het nog eenvoudig verpompbaar is en geen mengproblemen
in de vergisting opleverde.
Neerslag 2010/V32
FULL SCALE REALISATIEHet gehele slibverwerkingsproces, inclusief mechanische voorindikking, ther-
mische hydrolyse, vergisting, WKK, warmteterugwinning, slibontwatering en
rejectiewaterproductie is door Sustec in een rekenmodel gezet. Op deze wijze
is het eenvoudig mogelijk om voor verschillende situaties het technologische,
economische en milieutechnische rendement van thermische hydrolyse voor een
specifieke situatie te berekenen. Uit diverse berekeningen voor verschillende zui-
veringen blijkt dat de terugverdientijd van een TurboTec®-installatie gemiddeld
tussen de 4 en de 7 jaar ligt.
Na de succesvolle beproevingen procesberekeningen heeft WBL inmiddels
bestuurlijk besloten om thermische hydrolyse in combinatie met slibgisting op
de rwzi Venlo te gaan realiseren. In afbeelding 7 staat een full scale impressie van
de TurboTec®-installatie weergegeven.
Afb. 7: Full scale impressie van de TurboTec® thermische hydrolyse.
CONCLUSIESThermische hydrolyse van secundair slib kan een belangrijke eerste stap zijn in
de richting van een energieneutrale rwzi. Het door Sustec ontwikkelde continue
thermische hydrolyseproces, TurboTec®, kent een relatief eenvoudige uitvoering,
waardoor thermische hydrolyse niet alleen energetisch interessant is, maar ook
bedrijfseconomisch. Door de sterk veranderde slibeigenschappen ten gevolge van
de thermische hydrolyse kan het vergistingsproces geoptimaliseerd worden en
nemen de slibverwerkingskosten aanzienlijk af. Hierdoor kan de installatie zich
in enkele jaren terugverdienen. Tevens is de thermische hydrolyse een opmaat
naar verdere verduurzaming van het rioolwaterzuiveringsproces, zoals nutriënten-
terugwinning, lokale slibdroging en vergaande voorscheiding.
33Neerslag 2010/V
*) Kader 1: Concept voor de duurzame rwzi In afbeelding 1 staat een mogelijke uitvoering om huidige rwzi’s aan te passen
tot een energie duurzame rwzi.
*) Afb. 1: De duurzame rwzi In de energie duurzame rwzi zijn de volgende additionele processtappen toe-
gevoegd:
– Voorscheiding afvalwater: door het voorscheiden van afvalwater kan meer
CZV, stikstof en fosfaat naar de vergistingslijn geleid worden. Deze voor-
scheiding kan een A-trap zijn, maar ook flotatie of zelfs membraantechno-
logie. Hierdoor kan meer biogas opgewekt worden en stikstof en fosfaat
teruggewonnen worden.
– Thermische hydrolyse van slib en daardoor hogere biogasproductie en ver-
betering van ontwateringseigenschappen.
– Terugvoer CZV-rijke uit deelstroom uit de TurboTec®-reactor voor denitrifi-
catie: de vloeistoffase van het ontsloten slib bevat zeer hoge CZV-concentra-
ties, waardoor deze vloeistof gericht kan ingezet worden voor denitrificatie
(door de voorscheiding is de CZV/N-verhouding ongunstig komen te lig-
gen)
– Vergisting met eventuele toevoeging co-substraten. Door verkorting van de
verblijftijd ontstaat extra ruimte voor co-vergisting.
– Duurzame terugwinning van stikstof en fosfaat via het NutriTec®-proces. Dit
proces is een gecombineerd proces van struvietvorming en ammoniak strip-
ping met als eindproducten struviet en ammoniumsulfaat.
– Lokale slibdroging. Lokale slibdroging met biogas maakt het mogelijk slib
direct te verbranden in bijvoorbeeld een bruinkoolcentrale.
Sommige van de bovengenoemde processtappen zijn in een meer of minder
ver ontwikkelingsstadium. De verschillende processtappen kunnen gefaseerd
ingevoerd worden op bestaande rioolwaterzuiveringinrichtingen.
Lex van Dijk, Sustec Consulting & Contracting bvAd de Man, Waterschapsbedrijf Limburg
1000-20-9000-4994 Neerslag 5-2010 Kleur: fc
Onze opdrachtgevers rekenen
terecht op onze
technologische
kennis en
ervaring.
Zij ook...
Onze opdrachtgevers rekenen
terecht op onze
technologische
kennis en
ervaring.
Zij ook...
SOLIS Projects bvMEMBER OF BELLMER GROUP
35Neerslag 2010/V
KALLISTO (KAЛЛI∑Г ), Samen Slimmer Schoon water
Samenwerking: Afvalwaterketen in praktijkKallisto is de naam van het innovatieproject dat zich richt op het samen slimmer
schoonmaken van afvalwaterwater. Door de afvalwaterketen als een geheel te zien en van daaruit gezamenlijk op een slimme manier de potenties van het gehele systeem te benutten om aan de KRW-eisen van een schone Dommel te voldoen, zijn er met elkaar vele miljoenen te verdienen. De waterschappen De Dommel, Brabantse Delta en Vallei & Eem, de universiteiten van Wageningen en Gent (B), de gemeente Eind-hoven en de STOWA nemen deel aan dit project. Ook wordt intensief samengewerkt met de tien gemeenten in de afvalwatercluster. Het Ministerie van Verkeer en Water-staat subsidieert het Kallisto-project vanwege het vernieuwende karakter.
De kern van het project is om tot in de kleinste details in de afvalwaterketen
(rioleringstelsels, aanvoerstelsel en rioolwaterzuivering) samen te werken om te vol-
doen aan de eisen die aan de Dommel zijn gegeven (de doelen van de Kaderricht-
lijn Water). Hiermee willen de 11 partners in de afvalwaterketen voorkomen dat de
Dommel bij Eindhoven opnieuw vervuild raakt, terwijl nu veel geld gestoken wordt
in het uitbaggeren van de vervuiling en het natuurlijk inrichten van de Dommel. Als
ieder voor zich zijn eigen problemen oplost, gaat dat meer dan 150 tot 200 miljoen
euro kosten. Daarbij zijn sommige traditionele oplossingen niet eens uitvoerbaar
door ruimtegebrek. Door de aanpak in Kallisto, waarbij gemeenten en waterschap-
pen vanuit één gemeenschappelijke doelstelling de afvalwatercluster beheren, zijn
dezelfde resultaten voor het milieu te behalen, maar wel voor vele tientallen miljoe-
nen minder. Invulling van de samenwerking tussen de ketenpartners is van cruciaal
belang. De onderzoeken worden door zeven partijen die allen zeer specifieke kennis
inbrengen uitgevoerd.
OVERZICHT AFVALWATERKETEN CLUSTER EINDHOVENVele klussen te klarenDe vuillast van de afvalwaterstroom in de keten is geen constante factor; Tijd van de
dag, tijd van het jaar, de temperatuur, de weersomstandigheden, de hoeveelheid neer-
slag, het verloop van een bui en plaats van de lozing in de keten zijn enkele van de vele
variabelen die daarop van invloed zijn. Maar ook de impact van deze lozingen op het
watersysteem is sterk afhankelijk van de op dat moment aanwezige omstandigheden in het
oppervlaktewater zelf. In het voorjaar kan bijvoorbeeld de natuur op bepaalde plaatsen
veel heftiger reageren op een lozing dan in de winter.
Kallisto bouwt voort op de onderzoeken van de afgelopen jaren waarin we al veel te
weten zijn gekomen, zoals het Real Time Control onderzoek (RTC) bij het influentge-
maal, de Optimalisatiestudie van de Afvalwaterketen in de cluster Eindhoven (OAS), het
Fuzzy Filter onderzoek (alternatieve techniek voor het verwijderen van zwevende stof uit
afvalwaterstromen) en MORE (Modelgebaseerde Optimalisatie rwzi’s in Exploitatie).
We gaan nog meer zaken nader onderzoeken: toestand van het oppervlaktewatersy-
steem, het sturen van gemalen, vulsnelheden riolering (RioolGemalenBeheersysteem),
stoplichtenmethode waterkwaliteitsspoor, verhard oppervlak, samenwerking in het beheer
Neerslag 2010/V36
van het aanvoerstelsel, etc. In
totaal voeren we 38 klussen,
praktijktesten en onderzoeken
uit. De komende twee jaar
brengen we samenhang in al
deze onderzoeken in Kallisto.
Uiteindelijk willen we eind
2011 een compleet beeld heb-
ben van de wijze waarop de
vuilstromen binnen de cluster
zich bewegen, hoe we deze
vuilstromen optimaal kunnen
behandelen en welke sturings-
mogelijkheden we hebben.
Uiteindelijk denken we hier-
mee zo’n 20 tot 45 miljoen te
kunnen besparen.
WAAROM CLUSTER EINDHOVENDe zuiveringscluster Eindhoven is in meerdere opzichten een bijzondere. Het
is op de eerste plaats een hele grote; met 750.000 vervuilingeenheden is het de op
twee na grootste van Nederland, die bovendien het effluent op een relatief kleine en
kwetsbare laaglandbeek loost. Het aanvoergebied is uitgestrekt en (niet onbelangrijk)
hellend, waardoor een groot deel van het aanvoerstelsel onder vrijverval plaatsvindt.
Dit betekent, samen met het feit dat de spreiding van de neerslag in dit uitgestrekte
gebied van ruim 400 km2 aanzienlijk is, dat er veel ‘ruimte’ zit de totale infrastructuur
van het aanvoergebied. Daarnaast beschikt de rwzi Eindhoven in de huidige situatie
al over een grote regenwaterbuffertank die op geschikte momenten kan worden
ingezet om een surplus in de aanvoer tijdelijk te bergen. Kortom de zuiveringscluster
Eindhoven heeft door de manier waarop deze dertig jaar gelden is ontworpen en
aangelegd op voorhand een grote winstpotentie.
SAMENVATTENDWe optimaliseren in het KALLISTO-project op een Kosteneffectieve manier de
Afvalwaterketen van de gehele cluster Eindhoven. Dat doen we door de vuiLLast die
uit de riolering en de zuivering op de Dommel komt zo ver te verminderen dat dit
geen probleem meer is voor de ecologie van het oppervlaktewater. De vermindering
van de vuillast bereiken we door de gehele afvalwaterketen van de cluster Eindhoven
en de relatie met het oppervlaktewater ter plaatse, als een geheel in de vingers te heb-
ben. Met deze kennis zijn we in staat op de juiste plaatsen in de afvalwaterketen zuive-
ringstechnische Investeringen te plegen en het afvalwater zo te STuren dat optimaal
gebruik wordt gemaakt van de mogelijkheden van deze afvalwatercluster. Hiermee
bereiken we tegen minimale kosten de gewenste doelen voor het Oppervlaktewater.
Rene de Louw en Martin Bouwman, waterschap De Dommel
37Neerslag 2010/V
Energievolle waterketen!De vraag naar warmte is de grootste post in de totale energievraag in Neder-
land, geschat op ca 40%. Water is vaak het dragende medium voor deze energie. Desondanks, wordt warm water vaak nutteloos op oppervlaktewateren en riool-stelsels geloosd. Ook in de waterketen is er een grote hoeveelheid aan warmte die onbenut blijft. De nood is groot om deze verloren energie terug te winnen.
Het opdrogen van bronnen van fossiele energie is één van de belangrijkste
bedreigingen van deze eeuw. Het ontbreken van energiebronnen is een bedrei-
ging voor de welvaart en de economie. Het verbranden van fossiele energie is
extra onwenselijk vanwege het negatieve effect op de klimaatontwikkelingen.
Reden genoeg om zo spaarzaam mogelijk om te gaan met het verbranden van fos-
siele bronnen. De menselijke behoefte aan een goed functionerende waterketen
is dermate belangrijk dat het nodig is om de energieaspecten van de waterketen
te onderzoeken. In opdracht van VROM, STOWA en het wetterskip Fryslân en
met medewerking van Vitens en gemeente Leeuwarden heeft Tauw de volgende
aspecten van energie in de waterketen onderzocht:
– De hoeveelheid thermische energie
– Het operationele verbruik van energie
– Het afvalwater als bron voor energie
THERMISCHE ENERGIE (WARMTE)Drinkwater heeft gemiddeld een temperatuur van ongeveer 10-12º C. In huis-
houdens wordt een groot deel van het leidingwater verwarmd. De hoeveelheid
thermische energie die huishoudens aan de waterketen toevoegen is een factor
10 tot 20 groter dan de operationele energie in de waterketen. Jaarlijks wordt
naar schatting ca 1000 kWh per persoon gebruikt en vervolgens door het riool
gespoeld. Ook via de industrie en vooral door energiecentrales worden enorme
hoeveelheden aan warmte geloosd. En dat terwijl de vraag naar warmte de groot-
ste energiepost in ons nationale energieverbruik is.
Door uitwisseling van warmte met de wanden van het rioolstelsel en de men-
ging met koudere waterstromen zoals regenwater en grondwater wordt de tem-
peratuur echter uitgemiddeld. Het terugwinnen van een belangrijk deel van de
thermische energie kan relatief eenvoudig worden gerealiseerd met een relatief
goedkope techniek. Zo kan met een warmtewisselaar in het huishouden warmte
uit afvalwater worden teruggewonnen. Een voorbeeld is de douchewarmtewisse-
laar (zie figuur 1). De investering voor deze douchewarmtewisselaar wordt binnen
3 tot 6 jaar terugverdiend. Figuur 2 geeft de relatieve verhouding weer van de
verschillende gebruiksdoelen voor energie in een huishouden en de potentie van
de terugwinning van thermische energie uit het afvalwater.
Neerslag 2010/V38
Van belang is om te realiseren dat de
omvang van de terug te winnen warmte
afhankelijk is van meerdere factoren, o.a.:
de omvang van het geloosde debiet, het
temperatuurverschil tussen de bron en de
ontvanger, de afstand vanaf de bron, de
temperatuur van de omgeving, de moge-
lijkheden van menging met andere water-
stromen zoals regenwater en grondwater,
de seizoensverschillen en de toegepaste
technieken voor de terugwinning.
In Nederland zijn de ervaringen op dit
gebied nog beperkt. Dat in tegenstelling
tot Scandinavische landen zoals Zweden
en Noorwegen. Ook in Zwitserland zijn er
veel ervaringen op dit gebied. Om kennis
te nemen van deze rijke ervaringen orga-
niseert Tauw in opdracht van STOWA een
reis naar Zürich eind mei voor geïnteres-
seerden uit de waterwereld.
Ook wordt momenteel gewerkt aan een aantal aspecten van de thermische
energie in de Nederlandse afvalwaterketen. In de gebieden Dieze Oost en Ber-
kum en de rwzi Hessenpoort te Zwolle worden de volgende aspecten onderzocht:
– De warmtehuishouding in de afvalwaterketen;
– De meest geschikte locaties voor de terugwinning van thermische energie op
basis van potentie, techniek, beheer en onderhoud;
– De invloed van energieverliezen/besparingen op het functioneren van de rwzi.
Figuur 2: Energieverbruik per huishouden per jaar in vergelijking met de terug te winnen energie via een warmtewisselaar onder de douche.
Figuur 1: Principe douchewarmtewisselaar.
39Neerslag 2010/V
Bij dit onderzoek van Tauw bv zijn de volgende partijen betrokken: het water-
schap Groot Salland, gemeente Zwolle, Stowa, Rioned, provincie Overijssel en
Agentschap NL. Eind dit jaar zal het project afgerond worden.
De eerste resultaten tonen een snel dempingseffect van de temperaturen aan,
vermoedelijk speelt hier de strenge winter een belangrijke rol. Dat kan een aan-
wijzing zijn dat de invloed van de terugwinning op het functioneren van de rwzi
beperkt is. Nader onderzoek van dit verliesproces kan een voorspellende waarde
opleveren voor het effect van de terugwinning van warmte op de temperaturen
van het influent.
HET OPERATIONELE ENERGIEVERBRUIKHet operationele energieverbruik van de waterketen is relatief klein vergele-
ken met veel andere sectoren, zoals de chemische industrie, en met het totale
energiegebruik van huishoudens. Per persoon is het energieverbruik circa 0,2
kWh per dag. Deze energie wordt gebruikt voor het bereiden en distribueren van
drinkwater, voor het inzamelen en verpompen van afvalwater naar de rwzi en voor
het behandelen van het afvalwater. De volgende grafiek geeft ter vergelijking het
energieverbruik van een aantal activiteiten binnen het huishouden.
Grafiek 1 Energieverbruik van verschillende activiteiten in het huishouden.
Figuur 3: Warmte- wisselaars.
Neerslag 2010/V40
HET AFVALWATER ALS BRON VOOR ENERGIEIn organische stoffen in het afvalwater is energie opgeslagen. Door de ver-
gisting van het zuiveringsslib kan biogas vrij komen. Het energiefabriekconcept
biedt verschillende mogelijkheden om dit proces te optimaliseren. Een nog ingrij-
pender aanpak is de toepassing van nieuwe sanitatie. Dit betekent dat geconcen-
treerd afvalwater (urine en faeces) gescheiden wordt ingezameld en behandeld.
SAMENVATTENDE RESULTATENUit het bovenstaande blijkt dat energie in de waterketen een onmisbaar onder-
deel is van toekomstige duurzame ontwikkelingen. In figuur 4 zijn de verschil-
lende onderzochte energiescenario’s in de waterketen voor operationele, chemi-
sche en thermische energie weergegeven.
De analyse van de energieaspecten van de waterketen heeft een aantal inzich-
ten opgeleverd. Een van de belangrijkste is misschien wel dat thermische energie
een grote component is in de totale energiepotentie van de waterketen.
De samenwerking in de waterketen versterkt de kansen op een versnelde rea-
lisatie van energiedoelstellingen. Energieafspraken van waterschappen kunnen
bijvoorbeeld gerealiseerd worden door het investeren in de terugwinning van
thermische energie in huishoudens. Gemeenten doen er goed aan om het terug-
winnen van energie via collectieve technieken in rioolstelsels te overwegen bij
het opstellen van hun rioleringsplannen. Daarbij is de betrokkenheid van water-
schappen van belang om negatieve effecten op het functioneren van rwzi’s te
voorkomen. Beleidsmakers worden geroepen om het belang van terugwinning
van warmte uit de gebouwde omgeving te stimuleren als kansrijke maatregel voor
klimaatdoelstellingen en algemene verduurzaming op energieaspecten.
Rada Sukkar,Tauw
Figuur 4: Overzicht energie input en energie terugwin-ning voor verschil-lende alterna-tieven in de water-keten
41Neerslag 2010/V
Leren over water, belangrijk én leuk!Lesbrieven, dvd’s, tentoonstellingsmateriaal, materiaal om zelf waterproefjes
te doen en rondleidingen over zuiveringsinstallaties, gemalen en andere locaties waar wat te zien is van het werk van het waterschap. Scholen in het rivierengebied maken graag gebruik van het lesmateriaal en andere educatieve diensten van waterschap Rivierenland. Leren over water is niet alleen leuk maar ook belangrijk. Door jongeren al vroeg het belang van goed waterbeheer te laten inzien, vergroot je de kans dat zij later verantwoord met water omgaan. Bovendien zijn de jonge-ren van nu, de toekomstige dijkgraven en watermanagers van de toekomst!
WATERMENUKAARTWaterschap Rivierenland ondersteunt leerkrachten graag bij een les of project
over water. Het totale educatieve aanbod is opgenomen in een watermenukaart.
Per niveau en per wateronderwerp is aangegeven welke activiteit aansluit bij welke
doelgroep. Het educatieve aanbod van Waterschap Rivierenland sluit aan bij de
kerndoelen zoals vastgesteld door het ministerie van OCW. Streven is om alle
activiteiten zoveel mogelijk lesstofvervangend te laten zijn.
WATERKOFFERWaterschap Rivierenland heeft het
afgelopen schooljaar een Waterkof-
fer ontwikkeld voor het basisonder-
wijs. Deze koffer wordt via verschil-
lende uitgiftepunten (NME-centra,
bezoekerscentra etc.) uitgeleend
aan scholen in het Rivierengebied.
De waterkoffer bevat verschillende
lespakketten, boeken, DVD’s, voorbeelden voor het uitvoeren van waterproefjes
en allerlei wetenswaardigheden over water.
NIEUW! WATERLES OP SCHOOLHelemaal nieuw zijn de waterlessen op school voor de groepen 5 t/m 8 van het
basisonderwijs. Een gastdocent van het waterschap (daarvoor is de naam water-
wachter bedacht) verzorgt een algemene introductieles over water en het water-
schap in de klas. De waterwachter vertelt aan de hand van verschillende attributen
wat een waterschap nu eigenlijk doet en waarom dat nodig is. Na de uitleg van
de Waterwachter, gaan de kinderen ook zelf aan de slag met water. Na afloop van
de introductieles laat de gastdocent de watermenukaart op school achter. Aan
de hand van de watermenukaart kan de leerkracht een keuze maken voor een
vervolg van de wateractiviteit zoals de verschillende excursies.
Jaques Schwartz, redactie Neerslag.
Neerslag 2010/V42
De kracht van de watercyclusSinds 2006 bestaat er voor alle watertaken in Amsterdam één uitvoeringsorgani-
satie: Waternet. Waternet waakt over de oppervlaktewaterkwaliteit en waterveilig-heid, draagt zorg voor schoon drinkwater, riolering, de zuivering van afvalwater en het ondiepe grondwater. Die integratie van watertaken biedt vele voordelen. Toch laat deze samenwerking elders in Nederland nog op zich wachten.
De ‘Amsterdamse aanpak’, waarbij de verschillende watertaken in samenhang
worden aangepakt, vormt een breuk met de geschiedenis, die juist tot gescheiden
taken heeft geleid. Boeren die het belangrijk vonden dat hun land niet onder
water liep, verenigden zich in waterschappen. De drinkwaterbedrijven en riole-
ringssystemen ontstonden op dezelfde wijze, via gescheiden kanalen. In de prak-
tijk blijkt die scheiding echter een sta in de weg voor een echt samenhangende
aanpak.
De Unie van Waterschappen en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten
vinden dat waterschappen en gemeenten moeten samenwerken op het gebied
van waterzuivering en riolering. Dat kan grote financiële voordelen opleveren,
zoals het feitenonderzoek geinitieerd door de sector en het rijk aantoont. Bespa-
ringen in orde van € 550 miljoen voor de gehele waterketen en € 380 miljoen
Drijvend duurzaam bouwenEen drinkwaterbron moet je altijd beschermen en dat stelt speciale eisen aan
de activiteiten die je toelaat op of aan het water. Dat geldt ook voor drijvend
bouwen. Maar lang niet al het oppervlaktewater is een drinkwaterbron. Water-
net is betrokken bij de prijsvraag ‘Drijvend Duurzaam Wonen’ van het Amster-
damse stadsdeel Oost/Watergraafsmeer. Deze prijsvraag is een testcase voor
nieuwe ideeën, ontwikkelingen en technieken voor duurzaamheid en drijvend
bouwen die Waternet graag ondersteunt. Bij de Rieteilanden op IJburg wor-
den nu al drijvende woningen gerealiseerd. En kijk eens naar de Amsterdamse
grachten. Die liggen vol met woonboten. Waternet heeft alle disciplines onder
één dak en kan dus veel makkelijker slimme oplossingen bedenken. Waar een
drinkwaterbedrijf nu nog vaak een defensieve houding aanneemt ten aanzien
van zelfvoorzienende systemen zoals aan autarkisch drinkwatersysteem –
drinkwatersystemen horen volgens de regels aangesloten te zijn op het open-
bare drinkwaternet – trekt Waternet het breder en draagt slimme combinaties
voor de toekomst aan. Dat geldt ook onderzoek naar decentrale concepten
voor afvalwaterzuivering. Nu richt Waternet zich wat betreft woonboten op het
aansluiten van die woonboten op de riolering. Tot voor kort waren deze boten
een bron van vervuiling. Nu worden ze aangesloten op het riool. Waternet ope-
reert hier op het grensvlak van waterkwaliteitsmanagement en riolering.
43Neerslag 2010/V
daarvan in de afvalwaterketen, zijn reali-
seerbaar. Naast de financiële kansen zal
een integrale aanpak ook leiden tot een
nieuwe manier van kijken, met alle voor-
delen voor de klant van dien.
IN AMSTERDAM AL JAREN PRAKTIJK
De veel bepleite nauwere samenwer-
king op watergebied tussen waterschap-
pen en gemeenten is in het algemeen
maar langzaam van de grond gekomen.
In Amsterdam is deze samenwerking al
jaren praktijk. Waterschap Amstel, Gooi
en Vecht werkte met de gemeente Amster-
dam samen in de Dienst Waterbeheer en
Riolering (DWR). DWR was een voorloper
van Waternet. Aanleiding voor de oprich-
ting van DWR was een ingrijpende veran-
dering van de organisatie van het waterbe-
heer in Amsterdam op 1 januari 1997. Die
verandering vond zijn oorsprong in de
Waterschapswet van 1992, die voorschreef
dat in principe alle lokale en regionale
waterstaatstaken door waterschappen
moesten worden uitgevoerd. De provin-
cies dienden hun waterkwaliteitstaken
dus over te dragen, en Amsterdam moest
ook zijn waterbeheer uit handen geven en
de in het verleden ontpolderde gebieden
binnen de gemeentegrenzen weer onder
beheer van het waterschap brengen. Na
jarenlang overleg tussen de provincies
Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht
en de gemeente Amsterdam, ontstonden
er drie interprovinciale waterschappen,
waaronder het waterschap Amstel, Gooi en Vecht. Het waterschap kreeg de water-
beheerstaken van Zuiveringsschap Amstel- en Gooiland, het Hoogheemraadschap
Amstel en Vecht, de dienst Riolering en Waterhuishouding Amsterdam en de
dienst Waterkwaliteitsbeheer provincie Utrecht.
Eén van de voorwaarden van de gemeente Amsterdam was dat de afvalwater-
keten gesloten zou blijven. Géén scheiding van riolering en afvalwaterzuivering
dus. Daarvoor richtten AGV samen met de gemeente Amsterdam op 1 januari
1997 DWR op. Op 1 januari 2006 sloot ook het gemeentelijke Waterleidingbedrijf
aan en was Waternet geboren. Daarmee is de waterketen in Amsterdam geslo-
ten: drinkwatervoorziening, riolering en afvalwaterzuivering. Door ook stedelijk
Water en EnergieAfvalwaterzuivering is een grote ener-
gieslurper. Zogenaamde aerobe-zuive-
ring maakt gebruik van bacteriën om
verontreiniging af te breken. Om die
bacteriën te laten groeien, moet con-
stant zuurstof aan het water worden
toegevoegd. Dat kost veel energie. De
watersector werkt aan oplossingen om
in plaats van energiegebruiker de stap
naar producent van energie te maken.
Zo wordt op diverse plaatsen afvalslib
dat overblijft na zuivering, vergist en
omgezet in biogas. Dit biogas wordt
vervolgens omgezet in warmte en
electriciteit. Maar het kan nog slim-
mer. In installaties op de rioolwater-
zuiveringsinstallatie van de gemeente
De Ronde Venen en binnenkort in
Amsterdam wordt het biogas omge-
zet in groen gas en geleverd aan het
aardgasnet. Dat levert een nog hoger
rendement op.
Een andere optie is om de al aan-
wezige warmte in het afvalwater te
benutten. Dat is al warm door dou-
chewater en water uit vaatwasser.
Zo’n 54% van het drinkwater dat in
huishoudens wordt gebruikt, wordt op
de één of andere manier opgewarmd.
In Nederland wordt terugwinning van
die warmte nog niet echt in de prak-
tijk gebracht, maar wel bijvoorbeeld in
Hamburg, waar de thermische energie
wordt gewonnen met behulp van een
warmtewisselaar in het riool.
Neerslag 2010/V44
waterbeheer, beheer ondiep grondwater, watersysteembeheer en vaarwegbeheer
in deze organisatie te brengen zijn alle watergerelateerde taken onder één dak.
Waternet voert alle beleidsvoorbereidende en uitvoerende werkzaamheden uit.
Deze combinatie is essentieel om écht voordeel te behalen uit de bundeling van
taken die moet leiden tot het sluiten van de watercyclus!
Amsterdammers kennen Waternet allang als dé organisatie voor alles wat met
water te maken heeft. Vroeger ontvingen zij facturen van afzonderlijke diensten,
tegenwoordig staat het Waternet-logo op alle facturen. En storingen aan riool en
drinkwatervoorziening melden zij bij één storingsdienst.
PRAKTIJKVOORDELENDe efficiencywinst die Waternet bereikt door taken ineen te schuiven, bedraagt
6% van de operationele kosten, wat overeen komt met 4% op de totale kosten,
ofwel € 16 mln. Een verdere besparing met enkele procenten lijkt mogelijk door
integratie van gelijksoortige werkprocessen. Maar los van de efficiencyvoordelen
levert de bundeling van krachten ook grote winst op in de praktische uitvoering.
Een goed voorbeeld is de aanpak van schadelijke stoffen in het water. Denk
hierbij aan bestrijdingsmiddelen, hormoonverstorende stoffen, medicijnresten en
andere schadelijke chemische verbindingen die in het watersysteem terechtko-
men. In de oude situatie bemoeilijkte de verkokering een succesvolle aanpak. Nu
is er sprake van één aanpak en zijn er dus integrale oplossingen mogelijk.
Ook in het plassengebied levert de integratie van watertaken voordelen op.
Tot de oprichting van Waternet botsten de drinkwaterbelangen daar nog wel
eens met de watersschapsbelangen, maar tegenwoordig staan deze belangen niet
meer tegenover elkaar. Voor 1 januari 2006 hadden het Waterleidingbedrijf als
gebruiker van de Bethunepolder (drinkwaterbron), en het waterschap als water-
beheerder van de Bethunepolder duidelijke verschillen van inzicht. Het water-
schap wilde de polder ‘vernatten’. Voor natuurbeheer en watermanagement zou
dat goed zijn, maar voor de drinkwatervoorziening nadelig. Op bestuurlijk niveau
werd hierover hevig gediscussieerd. Waternet zorgt nu voor oplossingen die in het
belang van alle partijen zijn.
INTEGRAAL AFVALWATERBEHEER: EEN KWESTIE VAN LANGE ADEMDe uitvoering van het riolerings- en zuiveringsbeheer is in de regio Amster-
dam altijd in één hand geweest. De aanwezige afstemming tussen riolering en
zuivering lijkt zijn voordelen op te leveren. Bij de opzet van de riolering is vanaf
1920 gekozen voor een vergaande scheiding van vuil- en hemelwater. Dit vraagt
in eerste instantie hogere investeringskosten, maar heeft zich later terugverdiend
in de vorm van lagere kosten voor gemalen, zuiveringen en randvoorzieningen.
Waternet verzorgt sinds 2007 ook het rioleringsbeheer voor de gemeente Mui-
den. De gemeente beschikte over te weinig capaciteit en specifieke kennis om
de rioleringstaken adequaat op te pakken. Na enkele goede ervaringen verzorgt
Waternet nu de totale rioleringszorg. Daarmee zijn ook in Muiden optimale keu-
zes binnen de afvalwaterketen mogelijk, wat al tot grote besparingen heeft geleid.
Zo heeft Waternet de bestaande afspraken over de basisinspanning en het water-
45Neerslag 2010/V
kwaliteitsspoor kritisch beke-
ken, waardoor forse bespa-
ringen op de investeringen
mogelijk werden. En verder
heeft Waternet het gegevens-
beheer van de gemeente
opgepakt en ondergebracht
in het eigen rioleringsbe-
heersysteem. Voor Waternet
is dit een handeling die mak-
kelijk meegenomen kan wor-
den terwijl dit de gemeenten
veel tijd en geld kost.
André Struker,Waternet
WaternetWaternet is op 1 januari 2006 opgericht door
waterschap Amstel, Gooi en Vecht (AGV) en de
gemeente Amsterdam. Voor de gemeente voert
Waternet taken uit die voorheen voor rekening
kwamen van de Dienst Waterbeheer en Riolering
(DWR) en het Waterleidingbedrijf. De uitvoering
van de waterschapstaken heeft het bestuur van
Waterschap Amstel, Gooi en Vecht in Waternet
ondergebracht. De besturen blijven beslissen over
de uitvoering van deze taken.
Voor de Amsterdamse burgers is Waternet het
loket voor alle waterdiensten: drinkwater, riolering,
afvalwater en waterbeheer. Burgers betalen water-
heffingen en watertarieven direct aan Waternet.
Waternet werkt aan een ‘SOS Waterdienst’ waar
burgers 24 uur per dag terecht kunnen met alle
‘waterstoringen’ in en om het huis.
Bij Waternet werken 1.700 mensen.
CURSUSAANKONDIGING
Stedelijk WaterDOELGROEP beleidsmedewerkers stedelijk waterbeheer en ruimtelijke ordening
data 28 september, 5 en 12 oktober 2010
locatie Utrecht
prijs € 1.295,-
waarom zou u deze cur-sus volgen?
De verandering in intensiteit en hoeveelheid neerslag veroorzaakt toe-
nemende problemen in het stedelijk gebied. Veel verharding en wei-
nig waterberging leiden met regelmaat tot wateroverlast. Water moet
dan ook een plaats krijgen binnen het stedelijk ontwerp. Deze water-
opgave vraagt een ontwerp met een integrale aanpak van ruimtelijke
ontwikkeling én water. Bij het ontwerp staat samenwerking tussen
gemeente en betrokken waterbeheerders centraal.
Deze cursus is gericht op de beleidsmatige en technische aspec-
ten van de de stedelijke wateropgave. U kent de wetgeving en het
beleid op water en ruimtelijke ordening. U heeft inzicht in het stedelijk
watersysteem en weet hoe u een gezamenlijk een goed ruimtelijk en
waterhuishoudkundig ontwerp kunt maken.
inlichtingen Wateropleidingen, Claudia van den Bogaard
telefoon (030) 60 69 402
e-mail [email protected]
Neerslag 2010/V46
Nutriënten hergebruik: P-crisis leidt tot samenwerking
Een tekort aan fosfor, cruciaal bestanddeel voor kunstmest, is dé grote bedreiging bij een groeiende voedselbehoefte. Het wereldvoedselsysteem wordt bedreigd. Er zijn nog geen alternatieven voor fosfor ontdekt. Een crisis dreigt. Volgens wetenschappers is 10-20% van ons mondiale GDP (Gross Domestic Pro-duct, een economische indicator van de marktwaarde van binnen de landsgren-zen geproduceerde goederen en diensten) afhankelijk van een betrouwbare en betaalbare fosfaat voorziening. Recycling staat nog in de kinderschoenen, milieu (lozing)eisen worden aangescherpt maar dit vergt grote technologische verbete-ringen op de rwzi’s. Tegelijkertijd wordt urine en faeces wereldwijd hetzij ver-dund door het riool gespoeld dan wel in het milieu gestort terwijl een derde van de wereldbevolking niet eens een toiletvoorziening heeft. De P-crisis brengt milieuwetenschappers, landbouwspecialisten en ontwikkelingswerkers bij elkaar.
IETS OVER AQUA FOR ALLEind 2010 eindigt het 6-jarige stimuleringsprogramma waarmee Aqua for All
subsidieruimte van DGIS heeft ingezet voor co-financiering van duurzame en zeer
effectieve drinkwater&sanitatie programma’s voor de allerarmsten. Samen met
Concept Safi Sana
47Neerslag 2010/V
partijen uit de Nederlandse watersector (bedrijfsleven, drinkwaterbedrijven en
waterschappen, kennisinstituten en NGO’s, consultants en financieringswereld)
is 16,5 miljoen euro gematcht met 13,5 miljoen euro uit die achterban waarmee
ruim 2,5 miljoen mensen toegang is verschaft tot veilig drinkwater en deugdelijke
sanitatie (MDG 7).
A4A heeft daarmee zich gepositioneerd als Added Value leverancier met als
adagium: wat anderen kunnen doen wij niet. Onze rol is makelaar en hefboom,
creatief ontwikkelaar en kennis mobilisator. Dat doen wij met borging van kwali-
teit op besteding van donaties, subsidies, projectfinanciering en co-funding.
In de loop van die zes jaar zijn samen met diezelfde partijen drie specifieke
kennissporen ontwikkeld rondom regenwaterbenutting, nieuwe sanitatie en busi-
ness development voor de BoP (Bottom of the Pyramid). Binnen dit kader heeft
nutriëntenterugwinning veel aandacht gekregen, als impuls voor toegang tot sani-
tatie, als kans voor business development, met landbouw- en energievraag als
marketdrivers.
Voor de komende jaren is er
geen DGIS-geld meer beschik-
baar. Andere (internationale)
fondsen en zogenaamde social
investors blijken goede alternatie-
ven om onze rollen voort te zet-
ten. Want de Nederlandse water-
sectorheeft veel te bieden, zeker
op gebied van water&sanitatie. En
we zijn nog niet klaar. De schrij-
nende situatie waarin miljarden
mensen ook in de 21e eeuw moe-
ten leven, zonder veilig drinkwa-
ter en sanitaire voorzieningen, is
een enorme drijfveer om slimme
allianties met slimme financie-
ring met geschikte technologie
en businessmodellen te blijven
maken.
De dreigende fosforschaarste
heeft een duidelijke link met drie
probleemgebieden: milieu, land-
bouw en ontwikkelingsamenwer-
king. En daar zit de crux voor een
succesvolle doorbraak op het gebied van terugwinning.
Kernprobleem is dat nu nog ruim 90% van alle geproduceerde fosfor terecht
komt in het milieu, via afval, afvalwater, mest of uitspoeling uit de bodem. De
Gebruik dry feacal sludge+urine voor stedelijke landbouw in Accra
Neerslag 2010/V48
KaderRichtlijnWater (KRW) gaat nog hogere eisen stellen aan de lozingseisen
voor fosfaat. Dit stelt de rwzi’s en de industriële lozers voor grote technologi-
sche opgaven. De waterschappen hebben dat pro-actief opgepakt. De aandacht
richt zich op scheiding aan de bron, deelstroom behandeling en terugwinning/
hergebruik. Het STOWA onderzoeksprogramma voor de waterschappen laat ver-
rassende titels zien. ‘Struviet voor de landbouw’, ‘De rwzi als energiefabriek’,’
Gesloten waterconcepten in wijken’ zijn voorbeelden. In Neerslag 2-2008 maakte
ik melding van de eerste klaarmeesters nieuwe stijl: rwzi-operators met biogas-
winning, struviet installaties en slibverwerking, ze komen eraan. Op een recente
bijeenkomst bij Grontmij zijn beloftevolle technieken zoals de Pearl-reactor
gepresenteerd waarvoor een proef gaat draaien bij Waterstromen op de rwzi van
Olburgen met industrieel afvalwater en rejectiewater.
Fosforgebruik kent geen alternatieven. Terugwinning is tot nu toe het enige
middel om het uitputten van de eindige grondstof te vertragen. Wetenschappers
voorspellen anders een uitputting binnen 30-50 jaar. De landbouw moet nog dui-
delijk wennen aan een nieuwe mindset in het optimaliseren naar opbrengst/ha
respectievelijk naar milieuuitstoot. Het adagium ‘hoe meer kunstmest, hoe hoger
de opbrengst’ is achterhaald. Erosie metingen met uitspoeling van nutriënten en
ook opname karakteristieken van bodem en plant laten zien dat de economische
optimalisatie en de ecologische piek niet samenvallen. Hier valt nog steeds veel
te winnen. Onderzoek naar andere voedselketens (gericht op minder vleescon-
sumptie) is een ander onderdeel van een broodnodige zichzelf vernieuwende
‘precisielandbouw’. Juist Nederland is een fosfaat surplus land met zijn eigen
mestoverschot terwijl het fosfaat importeert.
Probleem is nog een ontbrekende (Europese) goedkeuring en certificering
van teruggewonnen fosfaat in de vorm van struviet. Door fosfaat en nitraat te bin-
den met magnesium ontstaat struviet. Een bedrijf als Ostara in de VS produceert
struviet al op grote schaal met terugverdientijden van 3-10 jaar door vermeden
zuiveringskosten op de rwzi, op slibkosten en op chemicaliën voor fosfaat en stik-
stofverwijdering. Het eindproduct (crystal green) is mengbaar met de gangbare
kunstmestvormen in de gewenste samenstelling. Toch is struviet nu nog afval-
product, mag (nog) niet gebruikt worden in de landbouw en dit schreeuwt om
certificering en regelgeving.
Op het Wereld Waterdag congres 2010 becijferde Jan Weijma van LeAF-Wage-
ningen dat één mens jaarlijks voor circa € 9,- aan urine produceert en € 19,- aan
faeces, als we de aanwezigheid van fosfaat en stikstof in hun huidige marktwaarde
uitdrukken.
2,6 Miljard mensen gooien dus 75 miljard euro weg per jaar. Let wel: de andere
3,8 miljard wereld burgers gooien ook hun urine en faeces weg, zij het gecontro-
leerd, nog eens 100 miljard/jaar erbij.
In 2008 nog 2,4 miljard mensen (in 2010 inmiddels 2,6 miljard, we boeren ách-
teruit!) die niet beschikken over enige adequate vorm van toiletvoorziening, alle
Millennium Goals ten spijt. Dit is daarmee volksgezondheidsprobleem nr 1, met
o.a. ongekend hoge kindersterfte als gevolg van iets simpels als diarree en typhus.
Eco-sanitatie lijkt nog iets van de ontwikkelingssector. Maar er zijn marktkansen.
49Neerslag 2010/V
Terugwinning van nutriënten heeft dus ook een toepassingsmarkt in de snel
groeiende sterk verstedelijkte kustzones van Azië en Afrika. Marine eco-systemen
(koraalriffen, de kraamkamer van onze voedselketen) worden bedreigd door
enorme lozingen van afvalwater. In een demonstratieprogramma van UNEP heeft
Aqua for All kansen helpen ontwikkelen voor verbeterd afvalwatermanagement
met terugwinmogelijkheden en bescherming van koraalriffen en toerisme. Dage-
lijks komt 300 miljoen kilo urine en faeces diffuus terecht komt in stedelijke
leefmilieus waarna ze uitspoelen in zee. Hoe gek het dus ook klinkt: de P-crisis
is ook meteen een kans voor een echte ECO-san doorbraak. De opzet van het
bedrijf Safi Sana, initiatief van Aqua for All, probeert de vraag van de landbouw
naar meststoffen commercieel in te vullen met beschikbare en inzamelbare faeces
en urine. Dit gebeurt door zelf in die sanitatie-business service en inzameling te
participeren om zo grip op de deelstromen te krijgen. De afzetmarkt voor com-
post, struviet en biogas moet resulteren in meer sanitaire voorzieningen.
De win-win-win situatie is evident. De (diffuse) lozing van nutriënten in het
milieu is een te vermijden kostenpost. De voedselvraag stelt de mondiale land-
bouw voor een immense opgave. Er is behoefte aan meer meststoffen. Commer-
cieel hergebruik van urine en faeces voor energie en landbouw biedt kansen voor
een duurzaam aanbod van sanitaire voorzieningen aan de armen (en herijking
van de op watergespoelde toiletvoorzieningen in het westen).
In Nederland is een Nutrient Task Force Group opgezet waarin wetenschap-
pers, politici, industrie, NGO’s en watersector participeren. Leveranciers van tech-
nologie en diensten ontwikkelen met wisselende allianties interessante ‘proven
practices’. Ook de rioolwaterzuiveraars laten zich niet onbetuigd. De NTFG kan
zorgen voor de nodige coherentie, synergie, lobby en toegang tot kennis en
informatie.
‘Klaarmeesters nieuwe stijl’ is slechts een van de nieuwe expertisevelden die
opdoemen. Water & sanitatie en landbouw worden genoemd als expertise velden
waar Nederland een leidersrol kan innemen met een interessante focus voor
ontwikkelingsamenwerking .
De P-crisis is een complex probleem. Dat vraagt om complexe, namelijk inte-
grale en meervoudige acties met samenwerking tussen milieu, landbouw en
armoede bestrijding. Hoe complexer evenwel de aanpak hoe hoogwaardiger de
kwaliteit van de oplossingen die worden gevonden. Tel uit je winst. Op het toilet
valt het kwartje.
Sjef Ernes,Aqua for All
Neerslag 2010/V50
Verslag van de excursie van Sectie Overijssel naar Grundfos, Denemarken
Sectie Overijssel op excursie naar Grundfos
Op 17 juni vertrok een delegatie van de Sectie Overijssel met het vliegtuig vanaf Amsterdam naar Billund in Denemarken. Vanaf daar werd de reis vervolgd door het groene Deense land per bus naar Bjerringbro. In Bjerringbro bevindt zich het hoofdkantoor van Grundfos. Grundfos is een producent en leverancier van onder meer pompen, beluchtingselementen, voortstuwers en mixers.
In Bjerringbro kreeg de sectie een lezing over de historie van Grundfos. Grund-
fos is opgericht in 1945 door Poul Due Jensen, die is begonnen met de bouw van
waterpompen. Het bedrijf is inmiddels uitgegroeid tot een groot concern met ca.
16.000 werknemers wereldwijd.
De Sectie Overijssel kreeg tijdens de eerste excursiedag een rondleiding door
productielocaties van Grundfos. De productie van pompen is voor een groot
deel geautomatiseerd, en de sectie kreeg een goed inzicht in de hoogwaardige
productietechnieken waarmee Grundfos de pomponderdelen maakt. De pompen
worden optimaal ontworpen zodat met zomin mogelijk elektrische energie kan
worden gepompt en zodat je een minimale onderhoudsinspanning nodig hebt. In
een deel van de productie worden mensen met een handicap ingezet. Dit maakt
onderdeel uit van de visie van Grundfos t.a.v. sociale verantwoordelijkheid.
Op de avond van de eerste dag kon de stropdas uit de tas. De leden van de
sectie konden vervolgens in stijl genieten van een diner in Frisholt, het eigen
51Neerslag 2010/V
pension-restaurant van Grundfos.
In de avond werden de sectieleden
naar het hotel gebracht, voor de (te
korte) nachtrust.
De volgende dag werd begonnen
met een lezing over voortstuwers en
mengers. Grundfos demonstreerde
ontwerpsoftware waarmee de men-
ging van beluchtingsbassins op
zuiverings-installaties kan worden
gesimuleerd. Er was voldoende ruimte
voor interactie met de sectieleden en
er werd ondermeer gediscussieerd
over het verschil tussen voortstuwers
en mengers.
Na de lezingen ging de sectie op
weg naar een rioolwaterzuivering, die
Grundfos gebruikt als proeflokatie.
Op de rwzi werd de frisse buitenlucht
opgesnoven en kon er eindelijk ook
een keer aan de praktijk worden geroken.
Er waren onder meer gemaalpompen te
zien die zowel droog als nat opgesteld kun-
nen worden en die door middel van een
klemmensysteem eenvoudig te reinigen en
te repareren zijn.
De tweede excursiedag eindigde met een
sessie waarbij de sectie werd opgesplitst in
kleine groepen en waarbij Grundfos ver-
schillende producten presenteerde. Daarbij
was veel ruimte voor interactie en discus-
sie en werden er (soms) kritische vragen
gesteld over de producten. Voor zowel
Grundfos als de sectieleden was dit een
leerzame sessie.
Moe en voldaan keerde de sectie terug
huiswaarts om ’s avonds laat terug te zijn
en nog even na te genieten van twee leer-
zame dagen.
Ton Dekker,IMD B.V., redactie Neerslag
Neerslag 2010/V52
Meer samen, minder kostenDoor de complexiteit van wateropgaven is het bijna onmogelijk om alleen of
binnen de eigen sector oplossingen te realiseren. De waterwereld is genoodzaakt om steeds verdergaand samen te werken. Gemeenten en waterschappen vinden elkaar in dat proces als natuurlijke partners. Met behulp van het watertoetspro-ces (zie kader) lossen ze ruimtelijke vraagstukken rondom het waterbeheer op. Ook in de afvalwaterketen is sprake van een groeiend aantal samenwerkingsver-banden. De VNG en de Unie van Waterschappen (UvW) slaan de handen ineen om dit soort samenwerkingsverbanden structureler te maken. Op basis van een feitenonderzoek is een notitie opgesteld met een gezamenlijke visie, aanpak en stappenplan om slimmer en op optimale schaal te gaan investeren in de afvalwa-terketen. Ambities: intensievere samenwerking, integraal beheer van de afvalwa-terketen en flinke kostenbesparingen, tot 380 miljoen euro in 2020.
De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Unie van Water-
schappen (UvW) gaan gezamenlijk voor kostenbesparing in de afvalwaterketen.
Op 8 april hebben zij de notitie ‘Gezamenlijke doelgerichte aanpak afvalwaterke-
ten’ vastgesteld. Hiermee is een traject gestart om samenwerking tussen gemeen-
ten en waterschappen gestructureerder op te pakken.
Nederland heeft veel bereikt op het gebied van waterbeheer. Onze waterken-
nis is één van onze belangrijkste exportproducten. We hebben prima drinkwater,
adequate afvoer van regenwater, inzameling en zuivering van afvalwater, droge
voeten, sterke dijken en veilige polders. Om dit in de toekomst zo te houden staat
de afvalwaterketen voor de vraag of ze wel zo doelmatig mogelijk georganiseerd
is, of dat het wellicht beter en goedkoper kan.
OPGAVENVoor de waterketensector liggen er belangrijke opgaven zoals omgaan met
klimaatveranderingen, terugdringen van het energieverbruik, oplossen van een
naderend personeelstekort en behoud van de vereiste hoge kwaliteit van product
en dienstverlening.
Voor riolering geldt daarbij dat de ‘vervangingspiek’ onafwendbaar dichterbij
komt (zie figuur 1). Vanaf midden jaren ‘60 is in dertig jaar het overgrote deel
van de riolering gerealiseerd. Met een gemiddelde levensduur van 60 jaar bete-
kent dit dat gemeenten vanaf 2025 voor grote vervangingsinvesteringen staan. De
kostenverhoging, veroorzaakt door rioolvervanging, klimaatadaptatie (afvoeren
van regenwater) en waterkwaliteitsverbetering, wordt geschat op € 600 miljoen.
53Neerslag 2010/V
FEITENONDERZOEKUitgaande van deze opgaven is in opdracht van het Bestuurlijk Overleg Water-
keten begin 2010 een feitencommissie aan de slag gegaan met een onderzoek
naar doelmatigheid in de waterketen. Op 30 maart 2010 zijn de resultaten1) aan-
geboden aan Minister Huizinga.
Uit het feitenonderzoek blijkt dat in de waterketen jaarlijks 380 miljoen euro
bespaard kan worden:
– Voor rioleringsbeheer kan €140 miljoen (8% van de jaarlijkse uitgaven) wor-
den bespaard door bundeling van kennis en capaciteit. €50 miljoen op nieuwe
opgaven, €55 miljoen op kapitaalslasten door slimme vervanging en renovatie
en €35 miljoen op het operationeel beheer;
– Voor de zuivering kan €100 miljoen (8%) worden bespaard door het voortzet-
ten van de doelmatigheidsverbetering die al ingezet is. €15 miljoen op nieuwe
opgaven, €15 miljoen op kapitaalslasten en €70 miljoen op operationele kos-
ten;
– Door integratie van het riolering- en zuiveringsbeheer wordt nog eens een
besparing van €140 miljoen (5%) op het afvalwaterbeheer verwacht.
Met deze besparingen kan veel van de benodigde kostenverhogingen worden
gecompenseerd. Naast het realiseren van financiële voordelen, levert de samen-
werking een bundeling van kennis en capaciteit op en een verdere professiona-
lisering van het beheer.
DE AANPAKOm de besparing te realiseren moeten de partijen werkprocessen in de afvalwa-
terketen optimaliseren. VNG en UvW gaan deze uitdaging aan met een gezamen-
lijke aanpak. Hierbij is de inhoud leidend en staan de werkprocessen centraal.
1 Doelmatig beheer waterketen. Eindrapport commissie feitenonderzoek, 29 maart 2010.
Figuur 1: Vervan-gingspiek komt eraan.
Neerslag 2010/V54
Op basis van lokaal maatwerk wordt bepaald welke veranderingen nodig zijn en
op welke wijze de optimalisatie tot stand gebracht wordt.
Doelmatigheidswinst kan behaald worden via twee sporen:
1. Efficiëntie: Doen we de goede dingen?
2. Effectiviteit: Doen we de dingen goed?
Voor riolering geldt dat 75% van de jaarlijkse kosten wordt bepaald door de
kapitaallasten die samenhangen met investeringen. Effectiever investeren is dan
ook het belangrijkste spoor voor doelmatigheidswinst. Voor de zuivering worden
de jaarlijkse kosten voor 45% bepaald door kapitaallasten en 55% door operatio-
nele kosten. Hier kan doelmatigheid worden vergroot langs beide sporen.
BELEMMERENDE WETGEVING AANPASSENVoor doelmatigheidswinst is lokale afstemming noodzakelijk. Effectiviteit kan
worden vergroot door het bundelen van kennis en capaciteit. Daardoor kunnen
de partijen meer samenhangende investeringsbeslissingen nemen. Ook kunnen
ze efficiënter werken door gezamenlijk op te trekken bij de uitvoer van operatio-
nele taken in het rioleringsbeheer.
Aanpassing van belemmerende wetgeving is hierbij noodzakelijk. Denk bij-
voorbeeld aan opheffing van de ‘provinciale ontheffingsbevoegdheid riolering
buitengebied’ en de ‘aansluitverordening’ en genuanceerde toepassing van de
waterschapskeur.
Centraal in de aanpak van VNG en UvW is dat de zorgplichten en verantwoor-
delijkheden ongewijzigd blijven. De gemeenten blijven verantwoordelijk voor
Overstromende riolering door noodweer.
55Neerslag 2010/V
regenwater, grondwater en inzameling van afvalwater en de waterschappen voor
de zuivering van afvalwater. De koepelorganisaties gaan uit van een intensieve,
doelgerichte samenwerking tussen gemeen-
ten en waterschappen.
SAMENWERKINGSVORMENEr zijn verschillende vormen van samen-
werking tussen gemeenten en een waterschap
mogelijk, bijvoorbeeld een coöperatie of een
gemeenschappelijke regeling per zuiverings-
kring. Binnen een dergelijke regeling worden
investeringsprogramma’s opgezet, waarbij het
kan gaan om slim inkopen en gebundeld
aanbesteden. Dit levert efficiëntievoordelen
en verlaging van kwetsbaarheid en afhanke-
lijkheid op. Dit soort samenwerkingsvormen
zijn ook nuttig voor een betere afstemming
tussen riolering en inrichting en beheer van
de openbare ruimte, de planvorming en het
aansturen en evalueren van de uitvoering
(aanleg, onderhoud, reparatie/renovatie, ver-
vangen en verbeteren).
Er wordt al veel samengewerkt tussen
gemeenten en waterschappen. Op het niveau
van zuiveringskringen worden er in toene-
mende mate Optimalisatiestudies Afvalwater
Stromen (OAS’en) uitgevoerd. Hierin analy-
seren de partijen de werking van de riolering
en de zuivering om de afvalwaterketen te opti-
maliseren.
Regionaal zijn diverse afvalwaterakkoorden opgesteld waarin afspraken over
beleid en beheer van de afvalwaterketen zijn vastgelegd.
Dergelijke akkoorden en studies zijn een goed startpunt om op termijn te
komen tot minder vrijblijvende samenwerking tussen beide partijen rondom
beleid en planvorming van de afvalwaterketen en integratie van de infrastructuur
in de afvalwaterketen. De volgende stap is het bundelen van kennis en kunde in
een sterk samenwerkingsverband waarbij de huidige verantwoordelijkheden blij-
ven bestaan en de optimale schaal wordt gezocht voor investeringsprogramma’s
en operationeel beheer.
OPTIMALE SCHAALGROOTTEDe optimale schaalgrootte verschilt voor verschillende processen in de afvalwa-
terketen. Besluitvormingsprocessen vereisen de schaal van de zorgplichthouder
om synergievoordelen binnen de organisatie te kunnen benutten. Gebruik en
beheer van riolering en zuivering kan op een bedrijfseconomisch optimale schaal
De watertoetsNiet alleen in de afvalwaterke-
ten komen gemeenten en water-
schappen elkaar tegen, ook in de
ruimtelijke ordening ontmoeten
zij elkaar regelmatig. De water-
toets heeft geleid tot meer struc-
tureel overleg tussen gemeente
en waterbeheerder. In 2001 is de
term watertoets ingevoerd voor
het zogeheten ‘artikel 10-overleg
ex BRO’, een wettelijk verplicht
overleg tussen gemeente en
waterbeheerder over het bestem-
mingsplan. In 2003 is een drietal
producten verplicht gesteld: een
startnotitie, een wateradvies van
de waterbeheerder en een water-
paragraaf in het bestemmings-
plan.
De watertoets zorgt voor transpa-
rantie in de manier waarop water
in ruimtelijke planprocessen wordt
‘meegenomen’. Meer informatie is
te vinden op www.helpdeskwater.
nl/watertoetsproces.
Neerslag 2010/V56
plaatsvinden. Voor proces-
sen rondom planvorming,
realisatie en ondersteuning
is maatwerk nodig.
Uit het feitenonderzoek
volgt ook dat de kosten
per strekkende meter buis
voor een gemeente van
20.000 tot 50.000 inwoners
het laagst zijn (zie figuur
2). Oorzaak is dat kleinere
gemeenten relatief veel
meter buis hebben per
huisaansluiting waardoor
de kapitaalslasten oplopen.
Bij grotere gemeenten zijn
de stelsels en organisaties
vaak complex, wat hogere
kosten met zich mee brengt. De variatie in kosten per meter buis van €6 tot €15
is in deze groep groot. Bij de zoektocht naar het optimum gaat het dus altijd om
maatwerk.
Activiteiten als inspectie/onderhoud, storingsdienst, bediening van sturingsy-
stemen en monitoringsprogramma’s kunnen in opdracht van het samenwerkings-
verband tussen gemeenten en het waterschap worden aanbesteed en uitgevoerd.
Op deze wijze wordt een aanzienlijke opschaling van operationele taken gere-
aliseerd.
MIJLPALENDe inzet van Unie en VNG voor de eerstkomende periode is om de voorstellen
voor slimmer investeren en het opschalen van operationele taken in gang te gaan
zetten. Hiervoor hebben de bestuurders een drietal prestatieafspraken gemaakt:
1. Per (set van) zuiveringskring(en) wordt voor 31 december 2010 een duo van
bestuurlijke trekkers benoemd vanuit de deelnemende gemeenten en het
waterschap die het regionale uitwerkingsproces opstarten en leiden.
2. Eind 2011 zijn per (set van) zuiveringskring(en) bindende afspraken gemaakt
over de vorming van een gemeenschappelijke regeling tussen gemeenten en
waterschap en de uitvoering van het operationele taken.
3. Eind 2012 wordt in meer dan 75% van de zuiveringskringen effectief en doel-
matig wordt samengewerkt in integrale investeringsprogrammering, uitvoering
van operationele taken in de afvalwaterketen en bij de advisering van besturen
van gemeenten en waterschappen.
Johan Kroes RWS Waterdienst/ Landelijke Werkgroep WatertoetsReginald Grendelman VNG
Figuur 2: Optimale schaalgrootte
57Neerslag 2010/V
De Doorbraak, 13 km natuurbeek in Twente
Een nieuwe beek graaf je niet voor de lolDe invloed van 200.000 mensen op oppervlaktewater poets je niet wegStedelijk water blijft kwalitatief minder goed dan natuurlijk water
Met deze one-liners hoop ik uw aandacht getrokken te hebben voor ‘De Door-braak’ het project bij Waterschap Regge en Dinkel dat op meerdere gebieden voor verbeteringen zorgt.
Het gaat, kort gezegd, om het graven van een nieuwe beek die in natte perio-
den de afvoersituatie rondom Almelo verbetert. Hierbij worden ook twee kwali-
tatief verschillende waterstromen gescheiden. Ecologisch gezien zorgt ‘De Door-
braak’ voor een betere verbinding tussen leefgebieden in Twente en Salland.
Het project komt voort uit de Reggevisie van 1997. De uitvoering zal tot 2015
duren en het gaat 40 miljoen euro kosten, op te brengen door meerdere belang-
hebbende partijen en subsidieverstrekkers. De nieuwe situatie wordt zodanig dat,
met kenmerkende bruggen en stuwen met vistrappen, met duikers en andere
multifunctionele onderdoorgangen, de Doorbraak ten zuiden van Almelo naar
het Westen slingert en het relatief schone water uit het agrarisch gebied ten
Oosten van de stad naar de Regge brengt. Dit riviertje krijgt daarmee een deel
van zijn oorspronkelijk stroomgebied terug waarmee de waterkwaliteit verbetert.
Het stedelijk water, inclusief de effluenten van de rwzi’s van Hengelo en
Enschede, krijgt via de bestaande beken en het Lateraal Kanaal een andere loop.
Uiteindelijk komt al het water weer samen in de Vecht. De grootste werken zijn
Neerslag 2010/V58
wel de kruisingen met de A35
en het Twente kanaal, maar ook
het doorsnijden van een zand-
rug bij Tusveld is ingrijpend.
O.a. daaraan ontleent de beek
zijn naam. Bij het graven van de
nieuwe beek is goed gekeken
naar de geomorfologie, toch
beïnvloedt zo’n nieuwe beek
de grondwaterstand en daar-
mee mogelijk de bomengroei.
Daarvoor moeten maatregelen
genomen worden. Het nu nog
stilstaande waterwater geeft het
Twentse landschap hier en daar
nu al een prachtig nieuw aan-
zien.
In het plan zijn op een zestal
plaatsen regelmogelijkheden
ingebouwd waarmee de water-
hoeveelheden kunnen worden
gestuurd. Dit zal nodig zijn
in perioden met hoog water,
maar wellicht nog meer nood-
zakelijk in perioden van lang-
59Neerslag 2010/V
durige droogte. De vraag
is dan: ‘Wat doe je bij lage
afvoeren? Kies je voor door-
stroming met water van min-
dere kwaliteit, hoofdzakelijk
effluent, of pas je andere
onnatuurlijke maatregelen
toe zoals oppompen, water
inlaten of terugpompen, of
doe je niets en accepteer je
de zomerstress met moge-
lijke algengroei en zuurstof
tekort?’ Met aanpassing van
het profiel en beschaduwen
met bomen en struiken
langs de kant valt wel wat te
verbeteren, maar, elk voor-
deel heb z’n nadeel.
Duidelijk is dat dan beslist
moet worden over de func-
tie van de Blauwe Knoop,
het regelwerk ten oosten
van Almelo, waar nu schoon
en minder schoon water bij
elkaar komen en waar dat in
de toekomst wordt geschei-
den.
Herman Letteboer, redactie Neerslag
Neerslag 2010/V60
IBA’s in Hollands Noorderkwartier
HOE ZAT HET OOK ALWEER MET DIE IBA’S?Vanaf 2005 is het wettelijk verplicht om huishoudelijk afvalwater te zuiveren
voordat het op het oppervlaktewater geloosd mag worden. Veel huizen op het
platteland hebben echter geen aansluiting op de riolering. In Noord-Holland is
in 2002 een bestuursovereenkomst ‘Sanering ongezuiverde lozingen van huishoudelijke aard naar het oppervlaktewater in het buitengebied’ ondertekend door de provincie,
de Vereniging van Noord-Hollandse Gemeenten en de hoogheemraadschappen
in de provincie. Op basis van de bestuursovereenkomst zijn nieuwe richtlijnen
opgesteld voor het verlenen van ontheffing van de gemeentelijke zorgplicht riole-
ring. Ontheffing betekent dat een perceel niet op de riolering aangesloten hoeft
te worden, maar dat met een alternatieve voorziening volstaan kan worden. Zoals
bijvoorbeeld het aanleggen van een verbeterde septictank of een Individuele
Behandelingsinstallatie van Afvalwater (IBA).
Een IBA is een kleinschalig systeem om afvalwater te zuiveren. Er zijn drie
verschillende soorten IBA’s. De minimale voorziening (klasse I) betreft een septic-
tank met een inhoud van 6 m3, waarvan het zuiveringsrendement ongeveer 30%
bedraagt. Klasse II levert een rendement van ongeveer 80% en een klasse III komt
tot ruim 90% rendement. Afhankelijk van de kwetsbaarheid van het ontvangende
oppervlaktewater of de bodem, is een keus
gemaakt tussen die drie types.
SAMENWERKINGOm de IBA’s aan te leggen en te behe-
ren, werkt Hoogheemraadschap Hollands
Noorderkwartier samen met 25 gemeenten.
Daarvoor is destijds een uitvoerende een-
heid opgericht: het ProjectBureau Sanering
Buitengebied (PBSB). In juli 2005 begon het
PBSB met het plaatsen van de eerste syste-
men. Er zijn een circa 750 IBA’s geplaatst.
De IBA’s zijn eigendom van de gemeen-
ten en worden in opdracht van het hoog-
heemraadschap onderhouden door de aan-
nemer/leverancier. Twee procestechnici van
het hoogheemraadschap houden toezicht op
het functioneren van IBA’s. Zij zijn de con- Het plaatsen van de ondergrondse IBA.
61Neerslag 2010/V
tactpersonen tussen gebruikers en het
hoogheemraadschap. De beheerders
verzorgen de administratieve beheer-
taken en houden toezicht op het
onderhoud en de rapportages. Ook
bewaken zij de afhandeling van sto-
ringen en klachten. Over het beheer
en onderhoud van de IBA’s wordt een
informatiebank opgebouwd. Door de
meldingen van storingen en klachten
te registreren wordt het inzicht snel
vergroot.
BEHEERCONCEPTEr is een beheerconcept opgesteld, met als voornaamste kenmerk om ‘al
doende te leren’. Doelen van dat beheerconcept zijn:
– gestructureerd inhoud geven aan het optimaal laten functioneren van de IBA’s;
– periodiek rapporteren aan de gemeenten (die eigenaar blijven van de IBA’s);
– inzicht krijgen in prestaties via gestandaardiseerde monitoring en registratie;
– relatie opbouwen en onderhouden met gebruikers, via voorlichting en tevre-
denheidsmeting.
De goede werking van een IBA hangt voornamelijk af van een drietal factoren:
1. Kwaliteit van de toegepaste systemen. Een belangrijke waarborg daarvoor is het
feit dat gekozen is voor KIWA-gecertificeerde systemen;
2. Kwaliteit van de plaatsing door de aannemer. Die was gecertificeerd en plaatste
volgens de geldende voorschriften;
3. Lozingsgedrag van de gebruiker.
ERVARINGEN BEHEER EN ONDERHOUD IBA’SDe oorzaak van storingen en klachten kan vaak zowel voortkomen uit de plaat-
sing van de IBA’s, als uit verkeerd gebruik of technische problemen. Voor kleine
storingen wordt een beroep gedaan
op de lozer; via de gebruikershand-
leiding wordt daarbij hulp geboden.
Grotere storingen worden aan de
beheerder gemeld, die worden zo
snel mogelijk verholpen.
In de eerste jaren 2006 en 2007
waren er vaak verstoppingen van de
huisaansluiting (40%). Er was in een
aantal gevallen geuroverlast (30%)
geconstateerd in huis en daarbuiten.
Geluidsklachten (10%) werden ver-
oorzaakt door het verzakken van de
IBA geplaatst en afgedekt met grond.
Onderhoud aan een IBA.
Neerslag 2010/V62
elektrakast met als gevolg dat de pomp tegen de behuizing van de elektrakast ging
resoneren. Er deden zich ook elektrische storingen (10%) voor en verstoppingen
van de retourslibvoorziening (10%).
Er is vervolgens extra aandacht geschonken aan:
– werking van de IBA-ontluchting;
– technische verbeteringen ten behoeve van toegepaste onderdelen;
– aanvullende voorlichting en instructie aan gebruikers, liefst samen met de
gemeenten.
In 2009 zijn van de in totaal 364 meldingen 198 kleine storingen of vragen door
de IBA-coördinatoren van HHNK opgelost of telefonisch afgehandeld. Voor 166
storingen is de storings- en onderhouds-
dienst van de leverancier ingeschakeld.
Bijna de helft van de klachten betrof
lozingsproblemen.
IBA’s zijn zeer gevoelig voor verstop-
pingen door tampons, vochtig toiletpa-
pier, babydoekjes en sanitaire wegwerp-
schoonmaakdoekjes. Deze artikelen
worden helaas nog steeds door gebrui-
kers in het toilet geworpen, waardoor
verstoppingen in de huisaansluitingen
ontstaan. Tevens verstoort dit het bio-
logisch proces met als gevolg dat het
zuiveringsresultaat onvoldoende is en
stankoverlast kan ontstaan. Verder is ook
Onder-houd aan IBA door medewerker HHNK.
Ontvangstemmer IBA verstopt door tam-pons.
63Neerslag 2010/V
geconstateerd dat de werking van de IBA wordt vestoord door vet of overmatig
zeepgebruik. Als een IBA door verkeerd gebruik in storing is gegaan, worden de
daaruit voortkomende kosten aanvankelijk door het hoogheemraadschap gedra-
gen. Bij herhaling worden de kosten verhaald op de gebruiker.
Preventief zijn er 121 luchtpompen vervangen door een type met een grotere
luchtopbrengst, waardoor de luchtverdeling in het IBA-systeem beter kan worden
ingesteld. Bovendien is de verwachting dat er minder storingen zoals verstoppin-
gen zullen optreden.
KLANTTEVREDENHEID IBA-GEBRUIKERSIn 2009 hebben drie studenten van de Hogeschool INHolland in Alkmaar een
tevredenheidsonderzoek uitgevoerd onder alle IBA-gebruikers. De ontwikkeling
van de vragenlijst maakte deel uit van het onderzoek. Daarbij werden statistische
methodieken (Cronbach’s Alpha, Spearman-toets) toegepast om te toetsen of de
geformuleerde vragen wel bruikbaar zijn.
Figuur 1: Oorzaak en gevolgdiagram (zgn. visgraat)
Onderhoud Klachten & Storingen
Hoe
tevreden
bent u met
de IBA
Betrokkenheid
HHNK Gebruiker
Betrokken
instanties
Hoeveelheid onderhoud
Deskundige medewerkers
Komt afspraken na mbt onderhoud
Klantvriendelijk-heid monteur
Aantal storingen Afhandeling storing
Afhandeling klachten
Type IBA
Tevredenheid storingsnummer
Doet moeite om te begrijpen
Commu-nicatie
Wijze van
beheer
Informatie
Afspraken
Milieuwinst
Weet wat mag worden
gespoeld
Lozing gedrag aangepast
Voldoende informatie
Weet handelen bij onjuist gebruik
Weet handelen bij calamiteit
Samen-werking
instanties
Communicatie
Bereikbaarheid
1 x opgelost
Snelheid van handelen
Informatievoorziening na klacht
Vriendelijkheid
Aantal klachten
Uitvoer onderhoud
Neerslag 2010/V64
De enquêteformulieren zijn toegestuurd aan 749 gebruikers van een IBA; de
respons was 36%. Op een schaal van 1 (=slecht) tot 10 (=goed) zijn de belang-
rijkste resultaten:
Vraag Score
Bent u tevreden met het onderhoud ? 6,5
Bent u tevreden over het oplossen van klachten en storingen ? 7
Is het hoogheemraadschap betrokken ? 6,5
Heeft u als gebruiker voldoende informatie ? 6
De ervaring die gebruikers hebben met het lozen op een IBA is divers. Voor het
grootste deel van de gebruikers is het vanzelfsprekend om rekening te houden
met de biologische processen in de IBA’s zelf. In een enkel geval is extra uitleg
en instructie nodig.
EVALUATIE VAN HET KLANTTEVREDENHEIDSONDERZOEKVeel respondenten zitten op of rond neutraal met de neiging tot tevreden.
Dit zou kunnen komen omdat de IBA’s eigenlijk nog maar kort in gebruik zijn.
De mensen hebben zich wellicht nog niet een echt een mening kunnen vormen.
Ook is het zo dat de gebruikers gewoon willen dat de IBA werkt. Dan vinden de
gebruikers het prima.
In het tevredenheidsonderzoek is geen focus gelegd op gebruikers die storin-
gen of klachten hebben, dit zou voor een vervolgonderzoek best interessant kun-
nen zijn. Raadzaam is dan ook om in een vervolgonderzoek de vragen te stellen
in de vorm van ‘Heeft u klachten gehad?’ en de vraag ‘Heeft uw IBA last van de
storingen?’. Bij een antwoord ‘ja’ kunnen aan de hand hiervan vervolgvragen wor-
den gesteld, om zo meer op deze gebruikers en hun eventuele problemen in te
zoomen. Het onderzoek zelf was zeer leerzaam omdat er verwacht werd goed na
te denken over de vragen en de relatie van de vragen om zo de exacte gedachten
van de gebruikers boven te halen.
Jeroen Goverde, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier
Het plaatsen van de IBA.
1000-20-8000-8878 Neerslag voordruk 2010 Kleur: fc1_1_stC5_fc_B.indd 1 11-12-2009 11:34:45
1000-20-9000-5338 NVA Neerslag Voordruk 2010 Kleur: fc
GMB is volop in beweging en wil voor haar opdrachtgevers een partner zijn die functioneert als verbindende schakel wanneer het gaat om water, energie en bodem.
GMB ontwerpt, realiseert, onderhoudt en renoveert onder meer drinkwater- en afvalwater zuiveringsinstallaties, pompen en gemalen, waterbergingen, riool- en persleidingen, dijken en kades. We reinigen en saneren (water)bodems en bouwen installaties die afval(water) omzetten in energie. In eigen installaties halen we biogranulaat en energie uit slib. En we realiseren voorzieningen voor een optimale mobiliteit en logistiek, zoals verkeersknoop-punten, haventerreinen en loodsen.
T (0488) 44 94 49 I www.gmb.eu
Koersbepalend in water, energie en bodem!
1_1_stC5_fc_A.indd 1 11-12-2009 11:37:11
COLASITSPECIALIST IN
KUNSTSTOF TOEPASSINGEN VOOR WATERZUIVERING
VENTILATIESYSTEMEN VOOR STANKBESTRIJDING
Van kunststof ventilatoren
tot complete installaties
met leidingwerk, geurfilters,
wassers, sproeitorens,
kleppen en/of suskasten.
DOSEERINSTALLATIES EN OPSLAGTANKS VOOR CHEMICALIËN
Complete installaties voor
het doseren van chemicaliën
bij o.a. defosfatering.
Gemonteerd op kunststof
paneel of in kunststof kast.
Indien gewenst verzorgt onze projectafdeling het constructie-ontwerp. Daarbij profiteert u van onze veelzijdige ervaring met kunststofprojecten. En natuurlijk van onze verantwoorde en deskundige montage.
E-mail: [email protected]: www.colasit.nl
COLASIT HOLLAND B.V.
Postbus 1105
5200 BD 's-Hertogenbosch
Telefoon 073 - 6418315
Fax 073 - 6423682
ISO 9001
1000-20-9000-4976 Neerslag voordruk 2010
1000-20-8000-7626 Neerslag voordruk 2009
1000-20-7000-3988 NVA Neerslag voordruk 2008
Kleur / zw1_1_stC5_zw_A.indd 1 11-12-2009 11:39:30
1000-20-9000-5670 Waternetwerk 2010 Kleur: fc
Arveon, uw partner inafvalwatertechniek!
Arveon productenArveon is al jaren een betrouwbare partner als het gaat om het leveren van innovatieve enbetrouwbare producten voor de (afval)watertechniek.
Onze producten
• Allflowlift afvalwaterpomp- units met
grofvuilkamersysteem
• Allflowlift prefab HDPE rioolgemalen met
grofvuilkamersysteem
• Combiflowlift afvalwaterpomp- units
• Combiflowlift prefab HDPE rioolgemalen
• TSK Syncho anti- waterslag terugslagkleppen
• Allflowstop terugslagkleppen
• WD Systeem muurdoorvoeringen
• Oplossingen op maat
www.arveon.nl [email protected]
Postadres:Postbus 242 • NL 7040 AE ’s-Heerenbergt +31 (0) 314 67 51 60Bezoekadres:Handelsweg 12 • NL 7041 GX ’s-Heerenbergf +31 (0) 314 67 51 69 • [email protected] • www.arveon.nl
1_1_stC5_fc_A.indd 1 11-12-2009 11:48:44
kragten landschapsarchitectuur stedenbouw beheer openbare ruimte civiele tech-niek geodesie planologie riooltechniek ecologie geografie vertechniek geodesie pla-nologie riooltechniek ecologie geografie verkeer & vervoer directie en toezicht geo-in-formatie bodemkunde kragten landschapsarchitectuur stedenbouw beheer openbareruimte civiele techniek geodesie planologie riooltechniek ecologie geografie verkeer & vervoer directie en toezicht geo-informatie bodemkunde kragten landschapsarchi-tectuur stedenbouw beheer openbare ruimte civiele techniek geodesie planologie ri-ooltechniek ecologie geografie verkeer & vervoer directie en toezicht geo-informatie bod-emkunde kragten landschapsarchitectuur stedenbouw beheer openbare ruimte civiele
‘s-HertogenboschHambakenwetering 1Postbus 23095202 CH ‘s-HertogenboschT 088-33 66 333
RoermondPostbus 146040 AA RoermondT 0475-395979
W kragten.nl Hoogveld - Sittard
6472_P29_fc.indd 1 11-12-2009 11:58:57
1000-20-9000-6584 Neerslag voordruk 2010
1000-20-8000-8744 Neerslag voordruk 2009
Kleur: fc
< Filcom, met twee moderne productie vestigingen in
Nederland, is een van de grootste producenten van
gekalibreerd zand in Europa. Op basis van streng
geselecteerde grondstoffen wordt na een was-,
droog- en zeefproces een grote verscheidenheid aan
nauwkeurig begrensde zandfracties verkregen, die
zowel in bulk als verpakt geleverd worden. >
< Het filter- & entzand van Filcom voldoet aan de Kiwa
normen en wordt veelal met behulp van bulkauto's
op de bestemmingsplaats afgeleverd. De logistieke
organisatie wordt volledig door Filcom verzorgd.
Naast het filter- & entzand voor de waterzuivering en
zwembaden levert Filcom instrooizand voor kunst-
grassportvelden, omstortingsgrind in grondwaterputten,
gekalibreerd zand voor wervelbed ovens en vulzanden
in de betonreparatie mortels. >
FILCOM BVPostbus / P.O. Box 93350 AA PapendrechtThe Netherlands
T +31 (0)78 615 8122F +31 (0)78 615 9275
www.filcom.nl
1_1_stC5_fc_B.indd 1 11-12-2009 12:01:07
MC-RIM/OMBRAN.CPSOf het nu installaties voor de verwerking van afval-water, drinkwaterreservoirs of betonnen constructies in drinkwaterbescher-mingsgebieden betreft, de toepassingsgebieden van MC-RIM zijn veelvoudig. Overal waar door een agres-sieve inwerking van water op lange termijn betonoppervlaktes bescha-digd kunnen worden, en dus een verhoogd veiligheids-risico vormen, komt de hoge chemische en mechanische bestandheid van MC-RIM tot zijn recht.
MC-Bouwchemie Nederland • Het Eek 9b • 4004 LM Tiel
Tel. 0344-633700 • Fax 0344-633410 • E-mail [email protected] • www.mc-bouwchemie.com
MC-RIM• Mineraal oppervlaktebeschermingssysteem• Waterdampdiffusie open• Drukwaterbestendig conform DIN 1048• Bestand tegen een zeer agressieve inwerking
van water en grond conform DIN 4030• Oppervlaktebescherming in de afvalwater-
branche binnen het bereik van pH 3,5 tot pH 14• Oppervlaktebescherming in de
afvalstortbranche• Bekleding van vijzelwerken• Oppervlaktebescherming voor drinkwaterreser-
voirs en betonnen constructies in drinkwater-beschermingsgebieden
Ombran CPS• Polymeer silikaat beschermingssysteem• Voor de biogene zwavelzuur aantasting (zoals
in bijv. rioolputten/schachten)• Waterdampdiffusie open• Oppervlaktebescherming in het bereik van pH 0
tot pH 4,5.
OZORBERDe nieuwe generatie geurfi lters met een combinatie van ozorptie- en chemisorptietechnologie
Afvangen van zeer hoge concentraties H2S (>1.000 ppm) en mercaptanen
Lage exploitatiekosten
Onderhoudsarm
Compacte bouw
Zeer lange standtijden
Eenvoudige systeem lay-out
Twin Filter specialist in lucht- en waterzuivering Zie onze website www.twinfi lter.com
6472_P31_fc.indd 1 11-12-2009 12:10:34
INFRAM B.V. Postbus 16, 8316 ZG MarknesseTel: 0515 – 24 11 20, [email protected], www.infram.nl
INFRAM STAAT VOOR KWALITEIT, INTEGRALE AANPAK EN TOEPASBARE OPLOSSINGEN
Afsluiters regenereren
90% van alle probleem afsluiters 100% bedienbaar maken!
Bel voor een vrijblijvende demonstratie+31 (0)187 - 60 52 00
Ons overig leveringsprogramma omvat o.a.:
Afdichtingen, afsluiterbediening, aanboorarmaturen, beveiligingen, ballonafsluiters, brandslangen, buisstoppen, flenspakkingen, flow- en drukmeters,
gereedschappen en hulpmiddelen, lekdetectieapparatuur, muurkragen, muurdoorvoeren, standstukken, storzkoppelingen, watermeterbeugels,
watermeterputten, watertappunten etc.
Schmidt Watertechniek B.V. • Stoofweg 18-20 • NL-3253 MA OuddorpT +31 (0)187 – 60 52 00 • F +31 (0)187 – 60 51 71
E [email protected] • I www.schmidt.nl
6472_P32_fc.indd 1 11-12-2009 12:19:50
1000-20-9000-6618 Neerslag voordruk 2010 Kleur: fc
ECHOTEL 355 – ULTRASONE NIVEAUMETER
Niveau, volume en debiet in een open kanaal.•
Menugestuurd LCD scherm met 4 drukknoppen. •
Uitgerust met HART• ® en PACTware™.
Temperatuur gecompenseerde eliminatie van stoorecho’s.•
WERELDWIJD OPLOSSINGEN VOOR NIVEAU EN DEBIET
Europees hoofdkwartier & produktie
Heikensstraat 6
9240 Zele, België
Tel: +32 (0)52 45 11 11
Fax: +32 (0)52 45 09 93
e-mail: [email protected]
ELKE DRUPPEL MAAKT HET VERSCHILKWALITATIEVE, BUDGETVRIENDELIJKE RADAR
EN ULTRASONE VLOEISTOFNIVEAUMETING
MODEL R82 - RADAR NIVEAUMETER
Niveau of volume.•
De ingekapselde hoornantenne in polypropyleen of Tefzel• ® is
geschikt voor de meest corrosieve media.
Uitgerust met HART• ® en PACTware™.
Interne oriëntatie van de antenne maakt het mogelijk de •
bundel te richten terwijl de radar geïnstalleerd is.
1_1_stC5_fc_A.indd 1 11-12-2009 12:21:49
1000-20-8001-0045 NVA Neerslag voordruk 2010 Kleur: fc
ABS SCABA ROERWERKEN IN SLIBGISTINGSTANKS.
1_1_stC5_fc_E.indd 1 11-12-2009 12:25:16
1000-20-9000-5503 Neerslag voordruk 2010 Kleur: fc
UW PARTNER IN:
(MOBIELE)
SLIBONTWATERING
BOUW EN VERHUUR VAN
APP ARATUUR EN INSTALLATIES
KURSTJENS IS TEVENS SPECIALIST IN HYDRAULISCH
BAGGEREN EN EXTRACTIEVE GRONDREINIGING
SCHOONMAKEN VAN
SLIBGISTINGTANKS
SCHOONMAKEN VAN
BELUCHTINGBASSINS
BEL ONS073 599 66 08
MAIL [email protected]
MEER INFOwww.kurstjens.nl
1_1_stC5_fc_B.indd 1 17-12-2009 15:59:58
1000-20-8001-0095 NVA Neerslag voordruk 2010
1000-20-7000-3979 NVA Neerslag voordruk 2009
Kleur: zwwt1_1_stC5_zw_B.indd 1 11-12-2009 12:36:16
Bomitech, Postbus 2042, 5202 CA ’s-Hertogenbosch
Tel. (073) 631 14 36 - Fax (073) 631 43 83
E-mail [email protected]
www.bomitech.nl
Probleemoplosser voor:• Biofilters en Biowassers
Levering biofiltermateriaal:• Bomimix• Lavastenen• Microgaswassystemen• CEF
Tevens voor biofilters en biowassers• onderhoudscontracten• geurmetingen• garantie op geurrendement• garantie op materialen• gedegen advies• Verhuur Biofilters
GEURPROBLEMEN? Bel Bomitech 06 51 19 19 58
6472_P37_fc.indd 1 11-12-2009 13:21:48
1000-20-8000-8682 Neerslag 2010 voordr.
1000-20-7000-6968 Neerslag 2009 voordr.
1000 20 7000 1833 NVA N l 2008 V d
beluchtingsapparaten service enkeramische beluchters onderhoudmembraanbeluchters o.a. gespecialiseerd in hetborstelbeluchters reinigen van keramischeejector- en schroefbeluchters beluchtingselementen verhuur oppervlaktebeluchtersmechanischeapparatenruimerbruggenvijzelpompenindikkersharkroosterszandvangersvoortstuwersroerwerkenroostergoedverwijdering
slibbehandelingkamerfilterpersenfilterdoeken
waterbehandelingfilterspoelkoppensproeiers
afvalwaterbehandelingcompact installatiesturnkey installatiesbiorotorenvulmateriaal
appendagesregelafsluitersterugslagkleppenmeskantplaatafsluiters
Merrem & la Porte:solide partnervoor de waterzuivering
Merrem & la Porte:van oudsher en voor de toekomst
influent
vijz
els
belu
chte
rs/v
oo
rtstu
wers
MERREM & LA PORTE BVVeilingweg 2, 5301 KM Zaltbommel
Verkoopgroep Water- en Slibtechniek
Telefoon (0418) 57 89 70
Telefax (0418) 51 56 25
Postbus 50, 5300 AB Zaltbommel
E-mail: [email protected]
Internet: www.water-slib.nlAccredited by theDutch Council for
CertificationISO gecertificeerd
Kleur: warm red1_1_stC5_sk_B.indd 1 14-12-2009 10:46:00
DynaSand®: het enigeechte continu zandfi lter
Nordic Water Benelux BV
Van Heuven Goedhartlaan 1211181 KK AmstelveenT +31(0)20 5032691F +31(0)20 [email protected]
Wereldwijd zijn er al meer dan 20.000 units geplaatst.
Continu zandfilter voordrinkwaterproceswater, koelwateroppervlaktewaterafvalwatergrondwaterfosfaatverwijdering
Biologisch filter voornitrificatiedenitrificatie
Do you speak H2O? Meer onafhankelijkheid in
watermeting?Als één van de toonaangevende bedrijven in de proces meettechnologie levert KROHNE een waardevolle bijdrage aan de vereisten van de waterindustrie.
KROHNE’s nieuw ontwikkelde electro-magnetische watermeter WATERFLUX is een complete meetoplossing voor water en afvalwater applicaties.
KROHNE – water is onze wereld
Voor meer informatie zie onze website
www.krohne.comWATERFLUX 3070 C
6472_P39_fc.indd 1 11-12-2009 13:41:17
1000-20-9000-5075 Waternetwerk Voordruk Neerslag 2010 Kleur: fc
Uw par tner voor betaalbare & betrouwbare meet inst rumenten
MJK Automation B.V.Hoofdweg 667 A 2131 BB Hoofddorp
Tel: 0251-672171Fax: 0251-671951
Regio Mid Oost Hellebrekers Technieken 0341 25 26 88 www.hellebrekers.nl
Regio Noord WestFacta Products B.V.0251 36 12 20www.facta.nl
Regio Midden West Kwakernaak B.V. 0184 68 91 68 www.kwakernaak.nl
Regio Zuid Oost Pompen Service Limburg 045 4009721 www.pompen-service.nl
Hieronder vindt u de MJK Partners voor Nederland:
Regio Zuid Aquasystems Zwaans B.V. 0418 57 20 80 www.aszwaans.nl
Regio Zuid WestIstimewa Rotating www.istimewarotating.nl
De Connect® is de nieuwste multi-functionele pomp regelaar van MJK
Het “Groene Hart” voorziet de MJK Connect® van fantastische energiebespa-rende functies.Makkelijk benaderbaar en in te stellen middels het tekst gestuude menu “MJK Energie-optimalisatie” in de MJK Con-nect®.
MJK Connect® Energie-optimalisatie is:
Energie-optimalisatie ®
beschikbaar
MJK Energie-optimalisatie
1_1_stC5_fc_G.indd 1 11-12-2009 13:49:43
Waterstromen exploiteert installa es voor (afval)waterzuivering en slibverwerking. Bedrijven die deze ac viteiten wensen uit te besteden, zijn bij ons aan het
juiste adres. Waterstromen is bereid bestaande installa es over te nemen en te investeren in uitbreidingen, aanpassingen of nieuwe installa es.
Concurrerende prijsvorming met innova eve, duurzame en betrouwbare processen zijn belangrijke kenmerken van onze aanpak.
Waterstromen kan u compleet ‘ontzorgen’.Samen met u vinden wij de beste oplossing!
Waterstromen b.v.Barchemseweg 18Postbus 87240 AA LOCHEMTel: 0573 29 85 51www. [email protected]
6472_P41_fc.indd 1 11-12-2009 14:03:03
1000-20-9000-5325 Waternetwerk Neerslag 2010 voordruk Kleur: fc
Plaatbeluchters als noodbeluchting!De noodbeluchting kan onder andere toegepast worden bij calamiteiten en tijdens onderhouds- en revisiewerkzaamheden aan bestaande beluchtingsinstallaties.
De plaatbeluchters zijn gemonteerd op gekoppelde frameconstructies welke universeel toepasbaar zijn op praktisch alle zuiveringen, daar de frameconstructies alsmede de bijbehorende luchtleidingdelen zijn opgebouwd uit meerdere standaard componenten. De frames kunnen worden gemonteerd, hangend aan de wanden of afgesteund op de vloer van de beluchtingstank.
V OORDELEN
• Montage kan uitgevoerd worden tijdens een inbedrijfzijnde zuiveringsinstallatie.
• Toepasbaar voor verschillende bassinvormen.
• Toepasbaar voor waterdieptes van 1 tot 9 meter.
• Laag energieverbruik.• Snelle montage mogelijk.• Frames, plaatbeluchters,
luchtleidingen en blowers zijn uit voorraad leverbaar.
Fuzzy-Filter®
Voor optimale zwevende stof verwijdering. Filtratiesnelheden tot 100 m/uur.
Bosman Watermanagement B.V. - Steegjesdijk 6 - Postbus 3701 - 3265 ZG PIERSHIL T +31 (0) 186 - 60 60 60 F +31 (0) 186 - 69 13 67 E [email protected] I www.bosman-water.nl
TOEPASSINGEN
• Effluent polishing van rioolwaterzuiveringen
• Voorfiltratie voor andere systemen • Industrie waterbehandeling • Koelwater • Filtratie voor desinfectie• Waterhergebruik systemen• Pulp- en papierproceswater
V OORDELEN
• Zeer hoge filtratiesnelheden mogelijk (tot 100 m/h)
• Samendrukbaar filter medium • Lage waswaterproductie • Lange levensduur van het
filtermedium • Modulair van opbouw • Continu bedrijf mogelijk • Goede filtratieresultaten
1_1_stC5_fc_A.indd 1 11-12-2009 14:05:22
1000-20-8000-8713 NVA Neerslag voordruk 2010
1000-20-8000-3694 NVA Neerslag voordruk 2009
1000-20-8000-5941 NVA Waterboek 2009
Kleur: fc1_1_stC5_fc_A.indd 1 11-12-2009 14:14:14
Postbus 44, 6700 AA Wageningen, T 0317 419 144, F 0317 420 464, www.albersalligator.com
Albers Alligator levert al 25 jaar kwaliteitsproducten voor (tijdelijke) opslag van Rioolwater, Industriële vloeistoffen, Mest en Biogas. Degelijk, duurzaam en bedrijfszeker. Kortom, zorgeloze producten in binnen- en buitenland.
Alligator Biogasbuffer
Alligator Winbag ®
Alligator Rioolbuffer
Uw partner voor al uw elektrotechnische werkzaamheden. Van het aansluiten van een eenvoudige pomp tot en met een compleet geautomatiseerde zuivering.
Bezoek ook onze website www.vdsijs.nl voor actuele projecten.
6472_P44_fc.indd 1 11-12-2009 14:22:24
Melspring ziet water als een bron die vraagt om een meer dan
zorgvuldige behandeling. Onze jarenlange kennis en ervaring
hebben geleid tot een compleet programma chemicaliën voor
o.a. rioolwaterzuivering, drinkwaterbereiding, industriële (afval)
waterbehandeling en slibverwerking.
•Poly-electrolietenNieuwe generatie structuurgemodificeerde poly-electrolieten.
•MetaalzoutenIJzerchlorides / IJzer(chloride)sulfaten / (Poly)aluminiumchlorides& Blends / Natriumaluminaten (alkalische Al-oplossing).
•Koolstofbronnen
•Verkoop en verhuurInstallaties voor aanmaak, opslag en dosering van chemicaliën,zowel permanent als tijdelijk.
Methanol / Ethanol / Azijnzuur / Suikerwaters / Alkalische glycerines / Organische zuren / Blends.
Melspring International B.V. Telefoon: +31 26 3842040, Fax: +31 26 3842041E-mail: [email protected], Website: www.watermelspring.com
1000-20-8000-9640 NVA Neerslag 2010
1000-20-5001-1471 NVA Neerslag 2009Kleur: fc
1_1_stC5_fc_A.indd 1 11-12-2009 14:34:34
1000-20-8000-9772 NVA Neerslag voordruk 2010
1000-20-8000-7960 NVA Neerslag voordruk 2009
1000-20-8000-7264 NVA 2009
Kleur: fc
De Burgmann MG1 is een
van de succesvolste mecha-
nical seals. Op elke gebied
of toepassing zorgt de MG1
in de pompen voor de juiste
afdichting vaak onder
moeilijke omstandigheden.
Meer dan 100 pompfabrikan-
ten over de hele wereld ver-
trouwen op MG1. Reden voor
dit succes: simpel, robuust,
betrouwbaar en eenvoudig
te monteren.
EagleBurgmann MG1 ... het
Origineel. Gewoon goed.
Balgafdichting MG1
... het Origineel!
Voor pompen
met succes.
EagleBurgmann Netherlands B.V.
Koningsschot 9
NL-3905 PP Veenendaal
Phone +31 / 318 / 54 20 00
Telefax +31 / 318 / 54 15 35W e
d i ch t e
na f
v o o r
e e ns c h o n e r m i l i e u .
W e l c o m e t o o u r s e a l i n g w o r l dw w w . e a g l e b u r g m a n n . c o m
1_1_stC5_fc_B.indd 1 14-12-2009 08:57:33
1000-20-9000-5506 Waternetwerk Neerslag 2010 Kleur: fc
Flowserve, specialist in pompen op maat
Het gemaal Hoogland te Stavoren heeft een belangrijke functie in het peilbeheer van de Friese boezem en daarom zijn er door Wetterskip Fryslân maatregelen getroffen om op een veilige en verantwoorde wijze het huidige maalbedrijf te kunnen voortzetten. Een deel ervan is het vergroten van de capaciteit van de huidige pompen en het vernieuwen van de aandrijflijn.
Het gemaal is voorzien van een viertal pompen. De toegepaste waaiers hebben een diameter van 3600 mm. De pompcapaciteit van de huidige pompen, welke sinds 1965 in bedrijf zijn, wordt binnen de bestaande pompconfiguratie, door middel van een hydraulische modificatie door Flowserve met 25% vergroot. Dit houdt in dat de capaciteit van 24,6 m3/s per pomp wordt verhoogd naar 30 m3/s.
De oude aandrijflijn is vernieuwd en bestaat nu uit een toerengeregelde e-motor, frequentieomvormer en tandwielkast, inclusief een nieuw fundatieframe voor deze componenten. Het toerental van de pomp is traploos instelbaar van 45 tot 65 toeren per min.
Flowserve heeft de ombouw van 2 stuks pompen dit jaar gerealiseerd. In 2010 volgt de ombouw van de volgende 2 stuks pompen.
Voor meer informatie, kunt u op ons bellen: 074-2404000 of een e-mail sturen: [email protected]
Wetterskip Fryslân
1_1_stC5_fc_A.indd 1 14-12-2009 09:04:46
1000-20-9000-4886 Neerslag voordruk 2010 kleur: fc
Stankoverlast?
Brabantsehoek 2 • 5071 NM Udenhout • 013 511 74 [email protected] • www.bersselaar.com
Met aluminium afdekconstructies van Van den Bersselaar
wordt geuremissie binnenshuis gehouden.
Kijk op internet: www.bersselaar.com hoe eenvoudig
en degelijk voor-bezinktanks, slibindikkers, zandvangers,
etc. kunnen worden afgedekt of vraag een brochure op!
1_1_stC5_fc_C.indd 1 14-12-2009 09:10:42
1000-20-8000-9496 Neerslag voordruk 2010 Kleur: fc
Michiel Geise, directeur van ITT Flygt Benelux, gaat genieten van zijn welverdiende pensioen.
Op donderdag 6 maart a.s. zal hij u offi cieel voorstellen aan zijn opvolger. U kunt dan direct van de
gelegenheid gebruikmaken om Michiel ‘vaar - wel’ te wensen.
De receptie vindt plaats op donderdag 6 maart 2008, van 16.00 tot 18.00 uur in
Restaurant Theater café Sybold, Willem Kesplantsoen 5 in Dordrecht. Telefoon +31 (0)78 6145999.
Om ons goed op uw komst voor te bereiden, vragen wij u bijgaande antwoordkaart voor 28 februari 2008
in te vullen en op te sturen. U kunt ook mailen naar Marijke Boeter (marijke.boeter@fl ygt.com).
Zij is voor eventuele vragen bereikbaar via +31 (0)78 6548522.
Op adem komen met onze beluchtingPassie en deskundigheid gaan hand in hand
Waarom worden onze fi jne bellen-beluchtingsschotels vaker voorgeschreven dan welk ander systeem ook? Het antwoord is: passie! Daarom kunnen wij u verzekeren van de hoogste effi ciëntie in beluchting: maximale zuurstofi nbreng bij minimaal energieverbruik.
Onze passie vertaalt zich in toonaangevende expertise in de waterbranche. Zoals blijkt uit de robuuste constructie van onze beproefde systemen, waarin 30 jaar productie-ervaring is ingebouwd. We ontwerpen systemen en daarna blijven we ze testen, in laboratoria en in werkende installaties. Met die gegevens maken we van productverbetering een continu proces.
De resultaten voor u? Optimale prestaties met de laagst mogelijke levensduurkosten. En een gerust hart…
www.ITTtreatment.com
1_1_stC5_fc_G.indd 1 10-12-2009 15:04:38
Endress+Hauser BV
Postbus 6-12
1410 AC Naarden
Tel. (035) 695 86 11
www.nl.endress.com
EH
20
09
-13
6
Memosens verbindt partners.
Endress+Hauser is wereldwijd leverancier van automatiseringoplossingen. Inmiddels heeft
Endress+Hauser meer dan 130.000 Memosens-sensoren verkocht en hiermee een de-facto standaard
gerealiseerd voor sensortechnologie in analyse instrumentatie. Inmiddels ontwikkelen wij de
Memosens-technologie door in samenwerking met andere bedrijven. Meetprincipes waarvoor de
Memosens-technologie reeds beschikbaar is, zijn: pH, redox, geleidbaarheid, opgelost zuurstof en
(vrij) chloor.
Overstappen van analoog naar digitaal loont de moeiteGebruikers besparen gemiddeld 30% tot 50 % vergeleken met analoge pH-metingen. Met de nieuwe
calculator op www.apps.endress.com/memosens , kunt u zelf uw besparing en de terugverdientijd van
uw investering uitrekenen.
Memosens bewijst zichzelf ook op de RWZIVanaf begin 2010 heeft Endress+Hauser de nieuwe Liquiline CM442 meetversterker op de
Nederlandse markt beschikbaar. Deze meetversterker is ontworpen met de eisen van de gebruikers
als uitgangspunt. Deze meetversterker is uiteraard voorzien van Memosens technologie. De Liquiline
CM442 heeft standaard 2 Memosens-ingangen en is eenvoudig uitbreidbaar naar 8 kanalen middels
steekbare modules. Uiteraard gecombineerd met de ‘typische RWZI analysesensoren’: optisch
zuurstof, drogestof, troebelheid en optisch nitraat.
Memobase: kalibreer sensoren op kantoor of in de werkplaatsOptimaliseer sensor- en datamanagement van alle Memosens-sensoren met Memobase. Dankzij dit
softwareplatform kunt u alle kalibraties centraal uitvoeren. Dus niet meer buiten in weer en wind
maar in een omgeving waar u zich goed kunt concentreren. Hiermee reduceert u onderhoudskosten
en wordt de levensduur van de sensoren verlengd.
www.apps.endress.com/memosens
Intelligente sensoren besparen kosten
1000-20-8000-8679 NVA Neerslag voordruk 2010 Kleur: fc 1_1_stC5_fc_D.indd 1 10-12-2009 15:33:33