warszawskie nowe brÓdno 1940 wydobyte z mgŁy...
TRANSCRIPT
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940
WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
MOTTO
Ponad dziesięć wieków liczy Stare Bródno,
Zaczątkiem stolicy jest prastare gródno.
Zamierzchłej przeszłości ślady odkrywamy
Dziś – o Nowym Bródnie – album przedstawiamy.
Nowe Bródno było ziemią kolejarzy,
Zaszczytna historia tylko tu się zdarzy!
Wiele różnych nacji w wielkiej zgodzie żyło,
Integracja, prawość – były wielką siłą.
Kolejarze z Bródna na hołd zasłużyli,
Z hitlerowskim wrogiem ofiarnie walczyli!
Dzięki kolejarzom Bródno rozkwitało,
Wiekopomne dzieło – okryte jest chwałą.
Regina Głuchowska
Zygmunt Kupniewski
urodził się 27 XI 1929 r. w Warszawie na Nowym Bród-
nie, przy ul. Poborzańskiej, jako trzecie z kolei dziecko
(miał starszego brata i siostrę). Ojciec prowadził pie-
karnię. Ukończył Szkołę Powszechną nr 65, a następnie
rozpoczął naukę w tajnym Gimnazjum im. Władysła-
wa IV. W tym okresie wstąpił do Zawiszaków, naj-
młodszej grupy harcerzy Szarych Szeregów, zrzeszającej
chłopców wieku od 12 do14 lat. Tam też przygotowywał
się do pełnienia służby pomocniczej. Był jednym z naj-
młodszych uczestników ruchu oporu w ośmioosobo-
wym patrolu, zajmował się akcjami rozpoznawczo-sa-
botażowymi. Po Powstaniu Warszawskim jego rodzina
przeniosła się do Mińska Mazowieckiego. W 1955 roku
ukończył studia wyższe na Wydziale Architektury Poli-
techniki Warszawskiej. Mieszka w Warszawie.
WARSZAWSKIEWARSZAWSKIENOWE BRÓDNO NOWE BRÓDNO ll940...940...
Niniejsze opracowanie autorstwa architekta ZYGMUNTA KUPNIEWSKIEGO powstało w wyniku merytorycznej współpracy z REGINĄ GŁUCHOWSKĄ, Prezesem Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy
Na okładce: ilustracja architekta ZYGMUNTA KUPNIEWSKIEGO
Rysunki izometryczne: architekt ZYGMUNT KUPNIEWSKI
Opisy rysunków: architekt ZYGMUNT KUPNIEWSKI
Zdjęcia pochodzą ze zbiorów prywatnych autora oraz zbiorów ODDZIAŁU BRÓDNO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ WARSZAWY
Autorzy tekstu: ZYGMUNT KUPNIEWSKI i REGINA GŁUCHOWSKA
Układ treści: REGINA GŁUCHOWSKA i ZYGMUNT KUPNIEWSKI
Korekta: REGINA GŁUCHOWSKA i KATARZYNA SPOCZYŃSKA-KRÓL
Przygotowanie do druku: KATARZYNA SPOCZYŃSKA-KRÓL
Redakcja: RAFAŁ E. STOLARSKI
Koncepcja i projekt grafi czny: ROBERT T. MĄCZYŃSKI, TOMASZ SNOPEK
Skład, łamanie i druk:
© Copyright by MIASTO STOŁECZNE WARSZAWA – DZIELNICA TARGÓWEK
Publikacja została zrealizowana ze środków DZIELNICY TARGÓWEK M.ST. WARSZAWY z inicjatywy ODDZIAŁU BRÓDNO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ WARSZAWY
ISBN: 978-83-60508-46-6
Warszawa 2009
DzielnicaTargówekm.st. Warszawy
Studio DesignEXpressul. Krępowieckiego 11/21601-456 Warszawatel. +48 22 699 72 41
Burmistrz Dzielnicy Targówek
m.st.Warszawy
Szanowni Czytelnicy,
Przypadł mi w udziale niewątpliwy zaszczyt i przyjemność
opatrzenia przedmową książki autorstwa inżyniera architekta
Zygmunta Kupniewskiego „Warszawskie Nowe Bródno 1940
wydobyte z mgły zapomnienia”, której edycję sfinansował
w całości Urząd Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy.
Album to niecodzienny, jak niecodzienna jest postać jej Au-
tora. Zygmunt Kupniewski urodził się w roku 1929 na Nowym
Bródnie, przy ul. Poborzańskiej i mieszkał w naszej Dzielnicy
przez kolejnych 10 lat Niepodległej II Rzeczypospolitej oraz
przez okres całej niemieckiej okupacji – aż po Powstanie War-
szawskie. Wysiedlony z Warszawy, nigdy już tu nie powrócił,
lecz wielkie przywiązanie do rodzinnych stron, zmysł obserwa-
cji i niewątpliwe zdolności plastyczne sprawiły, iż doskonale
zapamiętał topografię przedwojennego i okupacyjnego Bródna,
wielu z jego ówczesnych mieszkańców, funkcjonujące tu nie-
gdyś instytucje, firmy czy sklepy oraz dużo wydarzeń z ówcze-
snej, tak odległej już, rzeczywistości.
Te pasjonujące wspomnienia, doświadczenia i refleksje
Autor postanowił spisać i, co może najcenniejsze, zilustrować
własnymi szkicami nieistniejących już miejsc, budynków i ulic
Bródna z około roku 1940 oraz licznymi fotografiami prezentują-
cymi opisywane miejsca w dniu dzisiejszym. Należy tu dodać,
że w tej zaiste benedyktyńskiej pracy pomocą służyła Autorowi
Pani Regina Głuchowska – Prezes Oddziału Bródno Towarzy-
stwa Przyjaciół Warszawy.
Książka, którą trzymają Państwo w rękach, to nie tylko
nieocenionej wartości przyczynek do historii Warszawy i Tar-
gówka – ważny dla naukowców, cenny w edukacji młodzieży
czy pasjonująca lektura dla wszystkich zainteresowanych dzie-
jami naszej Stolicy. To przede wszystkim przelany na papier,
znakomity przykład przywiązania do miejsca swego pochodze-
nia, do swych rodzinnych korzeni i stron. Przykład raz jeszcze
udowadniający, szczególnie w czasach powszechnej globaliza-
cji i odwrotu od pielęgnowania tradycji, jak ważna jest w ży-
ciu każdego z nas tzw. „mała ojczyzna” – miejsce urodzenia,
wychowania, pierwszych doświadczeń życiowych, pierwszych
sukcesów i porażek. Utrwalone dzieje tych „małych ojczyzn”
pozwalają nam w pełni pojąć i opisać losy naszego narodu
i państwa.
7
I Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
II Od autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
III Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
IV Krótki rys historyczny powstania i rozwoju Bródna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
1. Początki Bródna, pochodzenie nazwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2. Położenie średniowiecznego Bródna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
3. Wybudowanie Kolei Nadwiślańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
4. Powstanie Nowego Bródna pod koniec XIX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
5. Rola specyficznej społeczności kolejarskiej Nowego Bródna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
6. Mapa Nowego Bródna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
V Losy Nowego Bródna w czasie II Wojny Światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
1. Plan Nowego Bródna i jego otoczenia w 1939 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2. Przedwojenne Nowe Bródno na mapach lotniczych – mała i duża skala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
3. Wojna w 1939 r. – spalenie części Nowego Bródna i dalsze zniszczenie dzielnicy w 1944 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
4. Odbudowa zniszczeń wojennych – likwidacja dawnego Nowego Bródna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
VI Kolejarskie Nowe Bródno – widok ogólny od południa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
VII Kolejarskie Nowe Bródno – rysunki szczegółowe od południa z opisem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
1. Stacja kolejowa Warszawa–Praga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2. „Dom Dozorców” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Spis treści
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
8
3. Pętla linii tramwajowej „12” i wejście na cmentarz rzymsko-katolicki od ul. Odrowąża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
4. Główne wejście do Warsztatów Kolejowych od ul. Palestyńskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
5. Od ul. Julianowskiej do ul. Nadwiślańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
6. Od ul. Nadwiślańskiej do kina „Klub” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
7. Kościół Matki Boskiej Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
8. Ulice: Poborzańska – Zagraniczna – Kurpiowska – Baryczków – Myszyniecka
(między ul. Poborzańską a ul. Oliwską) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
9. Ulice: Krakusa – Liwska – Majowa – Bazyliańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
10. Pętla tramwajowa linii „21” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
11. Szkoła Kolejowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
12. Ulice: Poborzańska – Białołęcka – Myszyniecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
13. Ulice: Kurpiowska – Białołęcka – Myszyniecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
14. Ulice: Poborzańska – Bolesławicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
15. Wylot ul. Majowej do ul. Białołęckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
16. Ulice: Majowa – Białołęcka – Kondratowicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
VIII Rysunek ogólnego widoku Nowego Bródna od północy i rysunki szczegółowe – bez opisu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
1. Pętla tramwajowa linii „21” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
2. Rozwidlenie ulic Wysockiego i Oliwskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3. Ulice: Myszyniecka – Wysockiego – Poborzańska – Białołęcka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
4. Ulice: Myszyniecka – Baryczków – Kurpiowska – Zagraniczna – Poborzańska
(między ul. Wysockiego a ul. Oliwską) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
5. Kościół M.B. Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
6. Rozwidlenie ulic: Białołęckiej i Wysockiego – Kiejstuta – Nadwiślańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
7. Ulice: Kiejstuta – Nadwiślańska – Syrokomli – Julianowska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką) . . . . . . . . . . . . . . . . 62
8. Ulice: Julianowska – Palestyńska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
IX Dawne Nowe Bródno na starej i współczesnej fotografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
X Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
Wykaz źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108
9
PRZEDMOWA
Wejście Polski do Unii Europejskiej – tej wspólnoty naro-
dów i kultur – obliguje nas do szczególnej dbałości o zachowa-
nie naszej polskości, odrębności historycznej i kulturowej. Mie-
dzy innymi chodzi o ocalenie od zapomnienia tych elementów
tradycji, historii, zabytków, zdarzeń i ludzkiej działalności, któ-
re wniosły znaczący wkład w rozwój kultury danego regionu.
Chodzi o zachowanie tych dóbr kultury i przekazanie następ-
nym pokoleniom.
Stąd w niniejszym opracowaniu będzie mowa o jednej
z najstarszych dzielnic Warszawy – Targówku (dawniej Bród-
no). Problematyka ta znajduje się w centrum zainteresowania
i działania obecnych władz Dzielnicy Targówek.
Oto kilka przykładów inicjatyw przez nie podejmowanych:
październik 2007 r.
organizacja sympozjum naukowego dla mieszkańców i mło-
dzieży szkolnej pt. „Targówka spotkania z historią – ludzie,
miejsca, czas”;
listopad 2007 r.
realizacja inicjatywy Oddziału Bródno Towarzystwa Przy-
jaciół Warszawy (OB TPW) – ufundowanie obelisku ku
czci kolejarzy węzła kolejowego Warszawa–Praga;
styczeń 2008 r.
organizacja i sfinansowanie obchodów jubileuszu 25-lecia
Przedmowa
OB TPW – ufundowanie cennych nagród dla zasłużonych
działaczy oraz nagrody dla OB TPW;
marzec 2008 r.
organizacja uroczystej promocji pierwszego wydania mono-
grafii „Cmentarz Bródnowski” (dzieło powstało z inicjaty-
wy i przy merytorycznej pomocy OB TPW);
czerwiec 2008 r.
otwarcie wystawy archeologicznej na terenie średniowiecz-
nego grodziszcza z X wieku w Lasku Bródnowskim pt. „Tu
zaczyna się Warszawa” oraz wydanie informatora;
październik 2008 r.
wydanie przewodnika po Miejscach Pamięci Walk i Mę-
czeństwa na Bródnie pt. „Na Targówku kamienie mówią”;
odsłonięcie w Urzędzie Dzielnicy unikalnej planszy z izo-
metrycznym widokiem na ulice i drewniane domy Nowego
Bródna z 1940 r. autorstwa architekta Zygmunta Kupniew-
skiego.
Z powyższego zestawienia widać, że władze samorządowe
doceniają chlubną, historyczną przeszłość Dzielnicy Targówek.
Działalność władz dzielnicy w tym zakresie doskonale kore-
sponduje ze statutowym działaniem Oddziału Bródno Towa-
rzystwa Przyjaciół Warszawy, które jako organizacja pożytku
publicznego, od 25 lat zajmuje się wydobywaniem z mroków
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
10
przeszłości Targówka elementów o doniosłym, historycznym
znaczeniu.
Powstałe w 1982 r. Koło Miłośników Bródna skupiło grupę
najstarszych mieszkańców, społeczników i pasjonatów, przed-
stawicieli różnych zawodów, którzy w ciągu 20 lat – współ-
działając z Towarzystwem Opieki Nad Zabytkami – odre-
staurowali ponad 150 pomników i sarkofagów na Cmentarzu
Bródnowskim oraz ustawili wiele pomników i tablic w Miej-
scach Pamięci Walk i Męczeństwa na Bródnie. Działaniem
swym starali się ocalić od zapomnienia ślady historycznej,
chlubnej przeszłości swej „małej ojczyzny”. Byli inicjatorami
i współautorami wydanych w latach 1995 i 2002 dwóch tomów
wspomnień mieszkańców Bródna pt. „Bródno i okolice w pa-
miętnikach mieszkańców”.
Dzieła te stały się dokumentem historycznym okresu zabo-
rów, 20-lecia międzywojennego, czasu II wojny światowej oraz
lat powojennych. Autorzy wspomnień prostymi słowami dali
prawdziwe świadectwo życia ludzi mieszkających i działają-
cych na Bródnie. To właśnie z kart tych wspomnień dowiadu-
jemy się o początkach zaistnienia na polach i ugorach Bródna
– pod koniec XIX wieku – osady zwanej „Nowym Bródnem”,
którą zamieszkiwali głównie pracownicy związani z wybudo-
waną w latach 1887–1889 Koleją Nadwiślańską.
Lektura wspomnień zawartych w I i II tomie „Bródno i oko-
lice w pamiętnikach mieszkańców” – zainspirowała architekta
Zygmunta Kupniewskiego (urodzonego na Bródnie) do stworze-
nia dzieła pt. „Izometryczny widok Nowego Bródna z 1940 r.”.
Autor chciał pokazać potomnym wierny obraz opisanego
w książkach Bródna drewnianego, którego dziś już nie ma. Dla-
tego też w 2006 r. Zygmunt Kupniewski przekazał Oddziałowi
Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy kserokopię swego
dzieła – do wykorzystania w dzielnicy.
W 2008 r. władze Dzielnicy Targówek (z inicjatywy OB
TPW), na podstawie tej kserokopii, wykonały dwie tabli-
ce z izometrycznym widokiem ulic i domów Nowego Bródna
z 1940 r., które zostały udostępnione mieszkańcom na terenie
Ratusza.
Wielkie zainteresowanie oglądających zdopingowało nas do
sporządzenia niniejszego opracowania. W ten sposób chcemy
przekazać następnym pokoleniom prawdziwą, historyczną wie-
dzę o tym nieistniejącej dziś fragmencie Warszawy.
Regina Głuchowska
Prezes OB TPW
11
OD AUTORA
Urodziłem się na Nowym Bródnie w 1929 r. w „drewniaku”
przy ul. Poborzańskiej 17 i przeżyłem w mojej dzielnicy nieprze-
rwanie swoje dzieciństwo i okres chłopięcy, zamieszkując także
na ulicach Majowej, Krakusa i w końcu na Kurpiowskiej – aż
do Powstania w 1944 r., kiedy spłonęło nasze domostwo i los
wygnał mnie poza Warszawę. Nigdy już na Nowe Bródno
nie powróciłem, ale obrazy miejsc i znaczące doznania, które
mnie ukształtowały, trwale zapadły w najgłębsze pokłady mej
świadomości, a wspomnienia tego okresu mojego życia wracały
uparcie i coraz częściej, wraz z upływem lat.
Moje młodzieńcze, pamięciowe obrazy Nowego Bródna
wspomożone nabytym architektonicznym wykształceniem oraz
dostępną ikonografią i opisami, pozwoliły mi na próbę przenie-
sienia na papier jego widoków z około 1940 r. Przyjąłem tę datę,
ponieważ w tym okresie południowa część dzielnicy, której wi-
doki niedostatecznie utrwaliły mi się w pamięci, była już znisz-
czona podczas działań wojennych w 1939 r. (dotyczy rejonu
ulic: Białołęckiej, Budowlanej, Ogińskiego i Syrokomli), a nie
rozpoczęło się dalsze niszczenie przez okupanta pozostałej za-
budowy Warsztatów Kolejowych w rejonie ulic: Białołęckiej,
Budowlanej, Oliwskiej i Nadwiślańskiej.
Obraz ten przedstawiłem w dwóch ogólnych izometrycz-
nych rysunkach z lotu ptaka, od południowej i północnej stro-
Od autora
ny, wzdłuż głównych ulic dzielnicy: Białołęckiej i Wysockiego,
z pominięciem skrajnej, rozproszonej zabudowy. Wykonane zo-
stały w skali 1:3300.
Warsztaty i tereny kolejowe przedstawiłem w szkicowej po-
staci z nawiązaniem do obsługujących je ulic Nowego Bródna.
Rysunki posiadają dawne nazwy ulic oraz otaczających osad,
po których zaginął ślad1.
Dla ułatwienia ogólnego zapoznania się z obrazem daw-
nej dzielnicy i umożliwienia dokonania analizy porównawczej
z obecnym zagospodarowaniem, na rysunkach ogólnego widoku
naniosłem:
a) wizualizację obecnego przebiegu głównych ulic, uproszczo-
nego układu wielokondygnacyjnych budynków i przebiegu
torów pociągów pasażerskich (ułatwiającą rozeznanie wza-
jemnego topograficznego usytuowania dawnej i nowej za-
budowy),
b) barwne oznaczenie reliktów dotychczas zachowanej dawnej
zabudowy,
1 Oryginały obu izometrycznych rysunków Nowego Bródna z 1940 r. – wzdłuż
ul. Białołęckiej i ul. Wysockiego (w skali 1:1000) wraz z opisami od 2006 r.
stanowią własność Muzeum Historycznego m.st. Warszawy i znajdują się
w jego zasobach.
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
12
c) numerowane prostokątne ramki określające usytuowanie
fragmentarycznych rysunków szczegółowych w skali 1:1000.
Przy każdym rysunku szczegółowym znajduje się opis cha-
rakterystycznych obiektów oznaczonych identyfikacyjnym nu-
merem, zapamiętanych ludzi i zdarzeń. Jak zwykle bywa, cha-
rakterystykę miast najczęściej określają znajdujące się w nich
sklepy, lokale gastronomiczne, szkoły, budynki użyteczności
publicznej, parki, pomniki oraz zapamiętani, znani mieszkańcy.
Przy niektórych opisach zamieszczone zostały także posiadane
lub użyczone zdjęcia ludzi i obiektów, które urealnią i przybliżą
oglądane obrazy.
Niech te wspomnieniowe rysunki staną się cząstką tradycji
współczesnego Nowego Bródna!
Zygmunt Kupniewski
13
WSTĘP
Tytuł opracowania zachęca do odbycia wyprawy „w głąb
czasu” odległego o blisko 70 lat od dnia dzisiejszego.
Powrót w przeszłość umożliwił architekt – inż. Zygmunt
Kupniewski, który urodził się i mieszkał na Bródnie.
Artysta dokonał rzeczy niebywałej – rozrysował plan-
sze przedstawiające izometryczny widok zapamiętanych ulic
i drewnianych domów Bródna z 1940 r., zanim okupant hitle-
rowski nie zrównał go z ziemią w czasie II wojny światowej.
Wykonane z fotograficzną dokładnością plansze dały obraz
układu ulic i drewnianych obiektów Bródna z tamtych lat. Przy
tworzeniu dzieła autor korzystał ze starych map, zdjęć lotni-
czych oraz różnych przedwojennych materiałów.
Wszystko to pozwoliło na próbę odtworzenia obrazu histo-
rycznego dawnego Bródna, którego dziś już nie ma, ale może-
my tam na chwilę powrócić w czasie proponowanej wyprawy
w przeszłość.
Aby ułatwić Czytelnikom lepsze poznanie oglądanych
fragmentów ulic i obiektów, celowe jest połączenie obrazu z opi-
sem i wyjaśnienie – co i gdzie się znajduje. W niniejszej publi-
kacji źródłem opisów i komentarzy są:
a) przypisy autora plansz Zygmunta Kupniewskiego, który
z wielką dokładnością poczynił zapiski o zapamiętanych
ulicach, budynkach, mieszkańcach, wydarzeniach z okresu
Wstęp
lat II wojny światowej, gdyż był wówczas mieszkańcem
Bródna,
b) wypowiedzi mieszkańców Bródna zawarte w I i II tomie
książki pt. „Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkań-
ców”, wydanej przez Oddział Bródno Towarzystwa Przyja-
ciół Warszawy w latach 1995 i 2002. Dzieło to jest kopalnią
wiedzy i szczegółowych informacji o mieszkańcach, zdarze-
niach, o codziennym życiu obywateli, o historii powstania
i rozwoju Bródna na przestrzeni dziesiątków lat. Źródłowe
materiały były gromadzone i przechowywane przez preze-
sów Oddziału Bródno TPW.
Tak opracowany materiał – w formie albumu – stanowić
może dla przyszłych pokoleń zasób bezcennej wiedzy o przeszło-
ści naszej „małej ojczyzny”. Jest to utrwalenie historycznej prze-
szłości Bródna – m.in. do wykorzystania w pracy w szkołach.
Architekt Zygmunt Kupniewski zilustrował na planszach
tylko część Bródna – tak zwane „Nowe Bródno”, które powsta-
ło na pustych piaszczystych polach pod koniec XIX w. w rejo-
nie ulic Wysockiego, Oliwskiej, Toruńskiej i dawnej Białołęckiej
– po wybudowaniu Kolei Nadwiślańskiej. Powstała osada była
zamieszkała głównie przez pracowników zatrudnionych na kolei.
Regina Głuchowska
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
14
1. Początki Bródna, pochodzenie nazwy
Pod koniec IX wieku po prawej stronie Wisły, w jej staro-
rzeczu, w sąsiedztwie przeprawy przez nią brodem, wokół śre-
dniowiecznego grodu, powstała osada nazwana Bródnem. Osa-
dzona była na piaszczystej wydmie nad rzeką Brodnią (stąd
nazwa), wśród bagien i lasów, z małym obszarem gruntu do
upraw rolnych.
Gród obronny wraz z osadą Bródno wielokrotnie był palony
i niszczony przez Szwedów oraz przez Rosjan. Nigdy nie zo-
stał odbudowany, natomiast osada Bródno rozwijała się, gdyż
leżała na ważnym szlaku handlowym z Rusi Kijowskiej na za-
chód.
2. Położenie średniowiecznego Bródna
Średniowieczne Bródno obejmowało rozległe pola i ugory:
– na zachodzie – nad Wisłą – graniczyło z Golędzinowem;
– na południu – ze wsią Targowe Wielkie – w rejonie dzisiej-
szej ul. Targowej i Targówka;
– na wschodzie – wieś Bródno – graniczyła ze wsią Marki
i Ząbki;
– na północy – Bródno obejmowało Pelcowiznę i graniczyło
z Białołęką i Choszczówką, dochodząc aż do Nieporętu.
Krótki rys historyczny powstania
i rozwoju Bródna
Według zapisków historyków z 1414 r. Bródno obejmowało
teren kilkuset hektarów, w tym wiele lasów i nieużytków z roz-
rzuconymi osadami i wioskami. W latach późniejszych było
majątkiem książąt z rodziny Piastów, z niewielką liczbą miesz-
kańców – poddanych. Ziemie te często były nadawane na wła-
sność rycerstwu lub Kościołowi.
W latach 60-tych XIX w. na mocy ukazu carskiego wieś
Bródno weszła w skład gminy Bródno. W latach 1905–1915
do gminy Bródno weszły następujące miejscowości: Biało-
łęka, Brzeziny, Grodzisk, Pustelnik, Marki, Stare Bródno,
Targówek, Zacisze, Aleksandrów, Elsnerów, Żerań, Pel-
cowizna, Golędzinów. Były to rejony podmiejskie, biedne,
zaniedbane, o niskiej, drewnianej zabudowie, gdyż po wy-
budowaniu Cytadeli władze carskie zabraniały ludności
stawiania, po praskiej stronie Wisły, budynków wysokich
i trwałych.
3. Wybudowanie Kolei Nadwiślańskiej
Okres wieloletniej stagnacji i zastoju w rozwoju na tych
terenach przerwało po 1862 r. doprowadzenie do prawobrzeżnej
Warszawy linii kolejowych:
– z Petersburga do Dworca Wileńskiego;
15
KRÓTKI RYS HISTORYCZNY POWSTANIA I ROZWOJU BRÓDNA
– z Kijowa i Moskwy – Kolej Terespolska do Dworca
Wschodniego.
Po wzniesieniu w 1875 r. mostu kolejowego łączącego oba
brzegi Wisły wybudowana została w 1877 r. prawobrzeżna Kolej
Nadwiślańska – łącząca Dęblin z Mławą i z pruską granicą.
Powstanie stacji kolejowej Warszawa–Praga (na tyłach
obecnego Domu Kultury „Świt” przy ul. Wysockiego) wraz
z ogromną siecią rozrządową torów przeładunkowych i postojo-
wych przyczyniło się do gwałtownej rozbudowy Pragi, Nowe-
go Bródna, Targówka i Pelcowizny oraz spowodowało rozwój
gospodarczy i cywilizacyjny tych terenów, zwłaszcza po odzy-
skaniu niepodległości w 1918 r.
4. Powstanie Nowego Bródna pod koniec XIX w.
W 1916 r. włączono w granice miasta stołecznego Warsza-
wy dawną gminę Bródno z Pelcowizną i Golędzinowem. Roz-
budowana i zabudowana zachodnia część rozległych pól wsi
Bródno, pod wpływem bliskości węzła Kolei Nadwiślańskiej,
przybrała nazwę Nowe Bródno; reszta wsi i osad nazywana
była Starym Bródnem. Stare i Nowe Bródno oddzielone były
cmentarzami – katolickim i żydowskim. Nowe Bródno z po-
czątków XX w. położone było wzdłuż torów Kolei Nadwi-
ślańskiej.
Rozbudowa Kolei Nadwiślańskiej przyczyniła się także do
rozbudowy peryferyjnych terenów Nowego Bródna – Śliwic,
Targówka i Pelcowizny. Wybudowano duża stację rozrządo-
wą na Bródnie, wiele magazynów i składów, np. składy opału,
zbiorniki nafty „Nobel” na Pelcowiźnie, Towarzystwo Budowy
Wagonów Sypialnych na Śliwicach.
W 1877 r. uruchomiona została parowozownia, a w 1879 r.
powstały na Bródnie słynne Warsztaty Wagonowe, które ode-
grały istotną rolę w utworzeniu i zintegrowaniu środowiska ko-
lejarzy węzła kolejowego Warszawa–Praga.
5. Rola specyficznej społeczności kolejarskiej Nowego Bródna
Rozwój węzła kolejowego wymagał zatrudnienia wielu spe-
cjalistów z różnych dziedzin kolejnictwa. Na Nowym Bródnie
osiedlali się rozmaici fachowcy, zarówno z kraju jak i z zagrani-
cy. Trzeba było zatrudnić wielu maszynistów, pomocników ma-
szynistów, pracowników ruchu kolejowego, taboru, warsztatów
naprawczych.
Dla nich i dla ich rodzin kolej organizowała budownictwo
mieszkaniowe, umożliwiała zakup działek budowlanych zloka-
lizowanych w pobliżu stacji Warszawa–Praga, udzielała kre-
dytów i fachowej pomocy. Dobrze zarabiający kolejarze szyb-
ko osiągali stabilizację życiową. Ambicją każdego pracownika
kolejnictwa było staranne wychowanie i wykształcenie dzieci.
Pomocą służyły i były kuźnią kadr szkoły kolejowe – w rejonie
ul. Wysockiego i ul. Bartniczej. Wielu kolejarzy w początkach
XX w. kończyło studia wyższe.
Warsztaty Kolejowe w trosce o zapewnienie pracownikom
wysokiego poziomu kultury organizowały kluby sportowe, kina,
domy ludowe, biblioteki, ochronki dla dzieci, przychodnie lekar-
skie oraz inne udogodnienia życia codziennego.
Nowe Bródno zamieszkiwali przedstawiciele różnych naro-
dowości i wyznań. Na ul. Białołęckiej i jej przecznicach (patrz
mapka Nowego Bródna) sąsiadowali ze sobą i żyli w najlepszej
zgodzie Polacy, Żydzi, Niemcy, Rosjanie – np. Tomasz Gra-
bowski sąsiadował z Jankelem Gurfinklem, Fiodor Derewonko
mieszkał obok Wilhelma Kirscha. Na ulicy Toruńskiej Adam
Szatkowski osiedlił się obok Abrama Goldszteina. I tu cieka-
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
16
wostka. Prawnuczka p. Goldszteina – Jadwiga Goldsztein – nie-
dawno napisała pracę magisterską pt. „Kulturotwórcza działal-
ność Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy”.
Różnice narodowościowe nie były przeszkodą w prawdzi-
wym zintegrowaniu środowiska kolejarzy na Nowym Bródnie.
O patriotycznej postawie kolejarzy w okresie II wojny świa-
towej świadczyła ich współpraca z księdzem Józefem Woźnia-
kiem – kapelanem Armii Krajowej i Szarych Szeregów (organiza-
torem Szarych Szeregów na Bródnie był m.in. Leon Skórzewski
– dziś zasłużony kombatant). Młodzi chłopcy z rodzin kolejar-
skich zgrupowani w kole ministrantów przy kościele M.B. Ró-
żańcowej na Bródnie, organizowali skuteczne sabotaże – jak np.
wysadzanie i zderzanie pociągów towarowych poprzez manipu-
lowanie składami. Celem było zdobycie broni dla żołnierzy pod-
ziemia, żywności, materiałów sanitarnych. Ratowano transporty
dzieci z Zamojszczyzny wywożone w bydlęcych wagonach do
Niemiec. Rodziny kolejarskie ofiarnie się nimi opiekowały.
Wszystko to sprzyjało ukształtowaniu się specyficznej spo-
łeczności kolejarskiej na Nowym Bródnie, o wysokim morale
oraz ambicjach zawodowych i życiowych. Ciężka, odpowiedzial-
na praca kolejarzy, szlachetna obyczajowość zawodowa i spo-
łeczna, silne, pełne życzliwości, niemalże rodzinne więzi sąsiedz-
kie, określony kanon etyki i zachowań współżycia codziennego,
wywarły na przestrzeni wielu lat zasadniczy wpływ na rozwój
cywilizacyjny i gospodarczy Nowego Bródna i okolic.
I tu aktualne są słowa fragmentu „Hymnu Miłośników
Bródna”:
„[…] Kolejarze z Bródna na hołd zasłużyli,
z hitlerowskim wrogiem ofiarnie walczyli!
Dzięki kolejarzom Bródno rozkwitało,
wiekopomne dzieło okryte jest chwałą”.
6. Mapa Nowego Bródna
Oddział Bródno TPWOpracowała Regina Głuchowska
17
KRÓTKI RYS HISTORYCZNY POWSTANIA I ROZWOJU BRÓDNA
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
18
1. Plan Nowego Bródna i jego otoczenia w 1939 r.
2. Przedwojenne Nowe Bródno na mapach lotniczych – mała i duża skala
3. Wojna w 1939 r. – spalenie części Nowego Bródna i dalsze zniszczenia dzielnicy w 1944 r.
4. Odbudowa zniszczeń wojennych – likwidacja dawnego Nowego Bródna
Losy Nowego Bródna w czasie
II Wojny Światowej
19
LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
1. Plan Nowego Bródna i jego otoczenia w 1939 r.
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
20
2. Przedwojenne Nowe Bródno na mapach lotniczych
MAŁA SKALA
Oto rzeczywisty ogólny obraz przed-
wojennego Nowego Bródna na zdjęciu
lotniczym z 1935 r. Ulica Odrowąża,
która wzdłuż cmentarza żydowskiego
i rzymsko-katolickiego wchodzi w za-
budowę Nowego Bródna, tam od bra-
my cmentarnej zmienia nazwę na „ulica
Białołęcka”. Dobiega ona do gmachów
szkół i kościoła M.B. Różańcowej, tu
skręca w prawo i dąży ku skrzyżowaniu
z graniczną ulicą Kondratowicza; dalej
już jako gminna droga wiedzie do wsi
Białołęka. Sąsiednia prosta ulica – to
ulica Wysockiego, która zaczyna bieg
od ulicy Poborzańskiej ku Szkole Kole-
jowej i kończy zbiegiem ulic: Toruńskiej,
Marywilskiej i Kondratowicza. Ulica
Poborzańska łączyła wtedy Białołęcką
z Wysockiego; przebicie Wysockiego
do Białołęckiej nastąpiło później. Przy
Szkole Kolejowej ulica Toruńska prze-
chodziła przez tory kolejowe i łączyła
Nowe Bródno z sąsiadem – Pelcowizną
i z szosą modlińską, a także z kolejką
wąskotorową Karczew – Most – Jabłon-
na.
Na zdjęciu zaznaczony został ramką fragment obszaru, którego dokładniejsze
zdjęcie lotnicze obejrzymy na następnej stronie.
Obniżając lot nad ulicą Białołęcką na odcinku od ulicy Budowlanej do ulicy Kiej-
stuta, widzimy już dokładnie dachy domów, zacienione ulice, drzewa, tramwaj jadą-
cy do Śródmieścia, samochody, furmanki… Z lewej strony widać główne wejście do
Warsztatów Kolejowych, obok wrzecionowaty kształt parku Warsztatów, z boku hale
warsztatowe. Obraz dzielnicy tętniący życiem własnym i miasta.
21
LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
DU
ŻA
SK
AL
A
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
22
3. Wojna w 1939 r. – spalenie części Nowego Bródna oraz dalsze zniszczenie dzielnicy w 1944 r.
Wybuch II Wojny Świato-
wej przyniósł tragiczne skutki
dla Warszawy i dla Nowe-
go Bródna. Podczas nalotów
w dniach 6 i 7 IX 1939 r. spłonął
duży południowy obszar dziel-
nicy w rejonie ulic: Białołęckiej,
Budowlanej, Ogińskiego i Sy-
rokomli, przeważnie drewnia-
nej zabudowy mieszkalnej oraz
zniszczona została część nawy
bocznej kościoła M.B. Różań-
cowej.
23
LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
Opis zniszczenia dzielnicy w 1944 r.
14 IX 1944 r. Nowe Bródno zostało
wyzwolone z okupacji niemieckiej. Woj-
ska hitlerowskie umocniły się na linii
Kanału Żerańskiego i stamtąd raziły
ogniem artyleryjskim Bródno i Pelco wiz-
nę. W efekcie pożary strawiły przeważnie
drewniane zabudowania, a mieszkańcy
rozpierzchli się w poszukiwaniu schronie-
nia.
Na zdjęciu lotniczym wykonanym
w początku 1945 r. widać ogrom zniszcze-
nia dokonanego na pokazanym fragmencie
obszaru Nowego Bródna. Oto rozwidlenie
ulic: Białołęckiej i Wysockiego. Z prawej
strony jaśnieje plama pogorzeliska drew-
nianego kościoła M.B. Różańcowej i ota-
czających domostw, aż do ulicy Zagranicz-
nej. Ocalały jedynie murowana kamienica
i piekarnia Derewońki oraz dom Olszew-
skich. Wzdłuż ulicy Wysockiego ostało się
tylko kilka murowanych budynków, niczym
wyspy w morzu pogorzelisk, m.in. Sulicha,
DALSZE ZNISZCZENIE DZIELNICY W 1944 R. – ZDJĘCIE LOTNICZE
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
24
Kazimierczaka, Wyrwickich, Kędziorka i Klotza z sąsiadami. Po
nieparzystej stronie ulicy Kiejstuta widać ocalony zespół kilku bu-
dynków, m.in. murowany „Dom Strażaka”, który po kilku dniach
został zrównany z ziemią pociskiem z działa kolejowego. Powyżej
niego czernieje ogromny oczodół wypalonej sali kina „Klub” oraz
ruiny części wachlarzowej parowozowni.
Po dawnej, miłej sercu dzielnicy pozostało tylko pogorzeli-
sko…
4. Odbudowa zniszczeń wojennych – likwidacja dawnego Nowego Bródna
Nowe Bródno czekało na swoje nowe przeznaczenie w od-
budowującej się Warszawie. Po dwudziestu latach zmieniła się
trakcja kolejowa na elektryczną i spalinową, powstały w nieda-
lekim Mińsku Mazowieckim i w Pruszkowie ogromne Zakłady
Naprawcze Taboru Kolejowego, a warsztaty i parowozownie
stały się nieużyteczne. Po drugiej stronie torów, na obszarze
także zniszczonej Pelcowizny, powstała potężna Fabryka Sa-
mochodów Osobowych, a na piaskach Annopola, po zlikwido-
waniu tandetnych baraków, wyrosła Żerańska Dzielnica Prze-
mysłowo-Składowa. Przeznaczeniem Nowego Bródna było
stanie się zapleczem mieszkaniowym dla pracowników tych
zakładów. Pozostały tylko ślady dawnych ulic, resztki zabudo-
wań, nieliczni dawni i nowo przybyli mieszkańcy wierzący, że
Nowe Bródno odrodzi się jak feniks z popiołów.
Stało się to dopiero w 1961 r., kiedy rozpisano konkurs ar-
chitektoniczny na projekt nowej sześćdziesięciotysięcznej dziel-
nicy. Wygrał go zespół w składzie: Jerzy Stanisławski, Janina
Szulecka, Tadeusz Szulecki. Przesunięto w tym rejonie grani-
ce miasta poza Stare Bródno oraz Kanał Żerański i na części
tego obszaru o powierzchni 410 ha zaprojektowano i zrealizo-
wano socrealistyczną dzielnicę mieszkaniową o dużej skali,
ograniczoną od północy terenami przemysłowymi Żerania, od
zachodu – szlakiem kolejowym, od południa – cmentarzem, zaś
od wschodu – ogólnomiejskimi terenami rekreacyjnymi Lasku
Bródnowskiego. Obszar ten opasano trasami szybkiego ruchu
(Toruńska, Wysockiego, Budowlana, Św. Wincentego), włącza-
jącymi Nowe Bródno w organizm całego miasta. Podstawową
realizację zakończono w 1975 r. Powstała dzielnica posiadająca
wówczas 68 tysięcy izb mieszkalnych.
Wśród tej ogromnej zabudowy znikła dawna gęsta sieć uli-
czek przedwojennego Bródna, zaś te, które pozostały, przeważ-
nie zmieniły nazwy, długość lub kierunek. Nowo powstały tor
dla pasażerskich pociągów wjechał w dawny obszar mieszkalnej
zabudowy między ulicami Wysockiego a Oliwską. Dwurzędo-
wa, szeroka arteria Wysockiego o długości 2 km oraz rozległe ob-
szary międzyblokowej zieleni połknęły uliczki i ogródki dawnej
zabudowy. Białołęcka, dawna główna ulica dzielnicy, przebiega
krótkim odcinkiem poza Trasą Toruńską. Trudno odnaleźć śla-
dy dawnego kolejarskiego Nowego Bródna. Pozostało zaledwie
kilka drewniaków, kilkadziesiąt murowanych budynków, zespół
szkół przy ulicy Bartniczej, które są świadkami dawnych lat.
Obraz i atmosfera dawnej dzielnicy pozostał także w pa-
mięci i sercach jego ówczesnych mieszkańców, którzy serdecz-
nie wspominają ją w swych pamiętnikach opisujących życie
codzienne, zwyczaje i tradycje mieszkańców, wspomaganych
nielicznymi, ocalonymi z pożogi zdjęciami. Słowo utrwaliło
i przekazało to wszystko, lecz obraz pozostał tylko w ulotnej
pamięci niewielu już sędziwych bródnowian. Brakowało prze-
kazu ikonograficznego, który by to unaocznił, pozwolił utrwalić
i przekazać następnym pokoleniom.
Obraz dawnego Nowego Bródna ginął we mgle zapomnie-
nia… Lecz w tym opracowaniu jak feniks z popiołów powraca!
25
LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
Spróbujmy rozwiać tę mgłę zapomnienia. Zacznijmy od
ogólnego zapoznania się z widokiem całej dzielnicy, przebie-
giem głównych ulic i powiązania ich z otaczającymi terenami
i sąsiadami, od znalezienia jej centrum. Nadlatujemy najpierw
od strony południowej, od Pragi. Widzimy, jak potok tram-
wajów, samochodów, wozów konnych przeciska się jedynym
wiaduktem pod torami (w obniżeniu terenu często zalewanym
wodami opadowymi) i następnie rozdziela się: na prawo w ul.
Św. Wincentego, na Targówek i ku Staremu Bródnu i w lewo
w ul. Odrowąża, w kierunku Nowego Bródna, dokąd kierujemy
nasz lot. Przed nami rozległa, otwarta przestrzeń ograniczona
od zachodu nasypami kolejowymi, szerokim pasem kolejowych
torowisk rozrządowych i pasażerskich w kierunku Modlina. Za
torami widać stację Warszawa–Praga, do której można doje-
chać tylko od ul. Modlińskiej; pasażerowie z Nowego Bródna
musieli przechodzić przez torowiska.
Od wschodu ul. Odrowąża graniczyła z bezdrzewnymi
pagórkami cmentarza żydowskiego, a następnie z ceglanym
murem cmentarza rzymsko-katolickiego; łączna długość uli-
cy wynosiła około 2 kilometrów. Między terenami kolejowymi
a ul. Odrowąża rozciągał się pas częściowo podmokłych nie-
użytków, na którym przed wojną kolejarze wybudowali boisko
piłkarsko-lekkoatletyczne, z drewnianą trybuną oraz boiska do
Kolejarskie Nowe Bródno
– widok ogólny od południa
piłki ręcznej. Wzdłuż wybrukowanej ul. Odrowąża biegło toro-
wisko tramwajowe linii „21” i „12”,a rangę tej arterii podnosiły
trzy rzędy dorodnych topoli. Perspektywę zamykał, niby twier-
dza obronna, wspaniały gmach „Domu Dozorców” (mieszczą-
cy Liceum im. płk. Leopolda Lisa-Kuli), z zagospodarowanymi
dla celów sportowych oczkami wodnymi.
Tu zaczyna się zabudowany obszar Nowego Bródna, usy-
tuowane jest zachodnie główne wejście na cmentarz rzym-
sko-katolicki i pętla tramwajowa linii „12”, a ul. Odrowąża
kończy swój bieg i oddaje pałeczkę ul. Białołęckiej. Ulica ta
o nawierzchni brukowej, z rozstawionymi po skrajach torami
tramwajowymi linii „21”, przebiegała około 600 m w linii pro-
stej, a następnie, od ul. Bartniczej, skręcała w prawo, w kierun-
ku wsi Białołęka, zaś dalszym przedłużeniem tej ulicy oraz linii
tramwajowej w linii prostej była ul. Wysockiego, która docho-
dziła czołowo do ul. Toruńskiej. Tam też linia tramwajowa „21”
miała swoją pętlę. Obok rozlokował się gmach Szkoły Kolejo-
wej. Ul. Toruńska łączyła Nowe Bródno przejazdem przez tory
z dzielnicą Pelcowizna, zaś w kierunku wschodnim, już jako ul.
Kondratowicza, prowadziła do Starego Bródna. Tereny kolejo-
we na całej długości Nowego Bródna oddzielał od zabudowy
szeroki, nieurządzony pas ul. Oliwskiej. Od ul. Białołęckiej i ul.
Wysockiego odchodziły prostopadle ulice: szersze, brukowa-
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
26
ne – z chodnikami, które stanowiły dojazd do terenów kolejo-
wych, do szkół i obiektów użyteczności publicznej oraz węższe
– mieszkaniowe, zwykle nieutwardzone. Główne wejście na
teren Warsztatów Kolejowych znajdowało się od ul. Palestyń-
skiej, do Depot – od ul. Kiejstuta, zaś do składu opału – od ul.
Zagranicznej. Rozwidlenie ul. Wysockiego i ul. Białołęckiej
stanowiło niezorganizowane centrum dzielnicy, gdyż przy nim
skupiał się zespół ogólnych obiektów, jak: kościół, zespół szkół,
kino, dom strażaka, poczta, sklepy itp.
27
LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
28
29
LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
30
1. Stacja kolejowa Warszawa–Praga
2. „Dom Dozorców”
3. Pętla linii tramwajowej „12” i wejście na cmentarz rzymsko-katolicki od ul. Odrowąża
4. Główne wejście do Warsztatów Kolejowych od ul. Palestyńskiej
5. Od ul. Julianowskiej do ul. Nadwiślańskiej
6. Od ul. Nadwiślańskiej do kina „Klub”
7. Kościół Matki Boskiej Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej
8. Ulice: Poborzańska – Zagraniczna – Kurpiowska – Baryczków – Myszyniecka (między ul. Poborzańską a ul. Oliwską)
9. Ulice: Krakusa – Liwska – Majowa – Bazyliańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską)
10. Pętla tramwajowa linii „21”
11. Szkoła Kolejowa
Kolejarskie Nowe Bródno z 1940 r.
– rysunki szczegółowe od południa
z opisem
31
KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM
12. Ulice: Poborzańska – Białołęcka – Myszyniecka
13. Ulice: Kurpiowska – Białołęcka – Myszyniecka
14. Ulice: Poborzańska – Bolesławicka
15. Wylot ul. Majowej do ul. Białołęckiej
16. Ulice: Majowa – Białołęcka – Kondratowicza
Po dokonaniu rozpoznawczego lotu, gdy mamy przed ocza-
mi ogólny obraz dawnego Nowego Bródna z lat czterdziestych,
pora ponowić przelot, lecz na małej wysokości, tak, aby można
było przyjrzeć się szczegółowo budynkom, ulicom, przejeżdża-
jącym tramwajom i furmankom, śpieszącym się ludziom…
Chciałbym, aby pomocne były załączone do każdego ob-
razu moje opisy ograniczone subiektywnym rozeznaniem i za-
wodną pamięcią. Jednocześnie pragnąłbym, by stanowiły za-
chętę do wzbogacenia ich nowymi wiadomościami i obrazami
świadków tamtych lat.
1. Stacja kolejowa Warszawa–Praga
Oto wspomniany budynek stacji Warszawa–Praga (2) usy-
tuowany w pobliżu „Domu Dozorców”. Wybudowany w 1887 r.
w czasie ogromnej rozbudowy praskiego i wolskiego węzła ko-
lejowego, a bezpośrednio związany z obsługą nowo wybudowa-
nej linii do Mławy oraz dla załogi powstałych Warsztatów Ko-
lejowych na Nowym Bródnie, a także okolicznych zakładów na
Pelcowiźnie, Żeraniu, Golędzinowie. Stąd podróżowano wów-
czas także do lewobrzeżnej Warszawy – przez most kolejowy
pod Cytadelą. Stacja była oczywiście wykonana w konstruk-
cji drewnianej, gdyż usytuowana był w esplanadzie twierdzy
i umocnień śliwickich. Przylegała swą 60-metrową długością
do zadaszonego peronu, w środku posiadała wysoki, przelotowy
hall kasowy i poczekalnię. Budynek oflankowany był dwiema
ozdobnymi wieżyczkami z iglicami. Całość oszalowana profilo-
wanymi deskami z ozdobnym wykończeniem naroży i obramo-
wań otworów, stwarzała wrażenie uzdrowiskowej architektury
Nałęczowa, ale także podobnych obiektów w dalekiej Rosji.
Obiekt stał w otoczeniu wysokich drzew. Dojazd do niego pro-
wadził jedynie z szosy modlińskiej; mieszkańcy Nowego Bród-
na dostawali się „dzikim” dojściem przy „Domu Dozorców”,
po uciążliwym pokonaniu licznych torowisk. Budynek obecnie
nie istnieje.
W rejonie ul. Staniewickiej istniał teren dawnego klu-
bu sportowego Kolejarskiego Przysposobienia Wojskowego
„Orzeł” (3), mieszczący boisko piłkarsko-lekkoatletyczne, drew-
nianą trybunę i pomieszczenia dla zawodników, skocznie oraz
boiska dla piłki ręcznej.
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
32
2. „Dom Dozorców”
Gdy tramwaj linii „12” lub „21” wy-
ruszał z przystanku przy ul. Św. Win-
centego w ul. Odrowąża, miał przed
sobą niezabudowany dwukilometrowy
odcinek torowiska wzdłuż muru cmen-
tarza żydowskiego, potem rzymsko-ka-
tolickiego (4), bez ulic poprzecznych, aż
do widniejącego w perspektywie „Domu
Dozorców”. Wtedy zwykle motorniczy
włączał korbą „dziewiątkę”, a pojazd
ku uciesze pasażerów mknął, konwul-
syjnie miotając się na szynach w prawo
i w lewo. Obsadzona potrójnym rzędem
topoli ul. Odrowąża, przyjaźnie nazywa-
na – „Alejki”, kończyła się wraz z drze-
wami przy zachodniej bramie cmentarza
i dalej przechodziła w ul. Białołęcką.
W pobliżu, usytuowany bezpośred-
nio przy ulicy, stał największy w dziel-
nicy, miły sercu gmach Związku Za-
wodowego Dozorców Domowych (1).
Tu zaczynało Nowe Bródno. Powstał
gmach czterokondygnacyjny, murowa-
ny, z elewacjami licowanymi cegłą ce-
mentową, zrealizowany w 1929 r. Od
1932 r. parter i I piętro było wynajęte
przez VI Męskie Ogólnokształcące
Gimnazjum. Na III piętrze znajdowały
się mieszkania. 36. pułk piechoty „Legii
Akademickiej” podarował szkole 8 ha
33
KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM
przyległego terenu wraz ze stawem pod
urządzenie terenów sportowych. W 1937
r. Miejskie Gimnazjum Męskie nr 8 na-
zwano imieniem płk. Leopolda Lisa-Ku-
li. W dniu 5 V 1937 r. na szkolnym placu
marszałek Edward Śmigły-Rydz uroczy-
ście wręczył gimnazjum szkolny sztan-
dar. W szkole działała 48 Warszawska
Drużyna Harcerska im. P. Wysockiego.
W piętrowej sali gimnastycznej, miesz-
czącej się na parterze północnego skrzy-
dła budynku (obecnie przedzielonej stro-
pem na dwie kondygnacje), wyświetlano
w soboty i niedziele atrakcyjne filmy dla
dzieci i młodzieży (disneyowskie, kow-
bojskie, z Tarzanem, Flipem i Flapem,
Patem i Patachonem itp). Ze względu na
niskie ceny biletów (10 gr.) oraz siedzenie
na ławkach gimnastycznych młodzież
swojsko nazwała kino – „Dziadówka”.
Przy głównym wejściu czynna była bi-
blioteka publiczna. W czasie okupacji,
po zajęciu przez Niemców zespołu szkół
przy ul. Bartniczej, do 1941 r. w budynku
odbywały się lekcje szkół powszechnych.
W sąsiedztwie zachodniej bramy
cmentarnej przytuliły się do muru ogro-
dzenia liczne zakłady kamieniarstwa
nagrobnego (5), budki z wieńcami z kwia-
tów żywych i blaszanych, zniczami oraz
stragany z obwarzankami i „pańską
skórką”.
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
34
3. Pętla linii tramwajowej „12” i wejście na cmentarz rzymsko-katolickiego od ul. Odrowąża
Tu kończy się ul. Odrowąża (zwana
sympatycznie „Alejki”) i zaczyna swój bieg
ul. Białołęcka. Tu posiada swą pętlę (6) linia
tramwajowa „12”, której trasa wiodła z da-
lekiego Służewia ul. Puławską, przez plac
Unii Lubelskiej, Marszałkowską, Alejami
Jerozolimskimi, mostem Poniatowskiego,
Zieleniecką, Targową, Wileńską, Konopac-
ką, 11. Listopada i Odrowąża. Tu także znaj-
duje się zachodnia brama cmentarza rzym-
sko-katolickiego (4), jednego z największych
w Europie. Nekropolia została poświęcona
20 XI 1887 r. przez abp. Wincentego Popie-
la Chościaka. Posiada powierzchnię 113 ha
i jest ogrodzona licowym murem ceglanym
długości ok. 5000 m. Gości cmentarnych
i spacerowiczów obsługiwały dwa bary
przytulone do głównego wejścia: „Bar pod
dwójką” w zapadłym drewniaku (7) przy mu-
rze ogrodzenia – Białołęcka 2 oraz po prze-
ciwnej stronie ulicy bar „Rzym” (8), który
w czwartki wydawał słynne flaki na gorąco.
Obecnie nieco rozbudował się i zmienił ele-
wację. Ze względu na usytuowanie lokale
nazywane były miło: „Bar pod Trupkiem”.
W pierwszej poprzecznej ul. Budowlanej
urodził się mieszkał znany podróżnik i var-
sawianista – Olgierd Budrewicz.
35
KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM
U góry rysunku na terenie Warsztatów
Kolejowych (WK), obok budynku Ambulato-
rium (9) widać obiekt Kolejowego Domu Kul-
tury (10); mieścił kino „Kolejowe” oraz zespół
pomieszczeń oświatowych. Kino czynne było
w soboty i niedziele, wyświetlało filmy dla
młodzieży i dorosłych, nie premierowe, lecz
z tańszymi biletami. Strop sali wsparty był na
dwu rzędach słupów, które trochę ograniczały
widoczność.
4. Główne wejście do warsztatów kolejowych od ul. Palestyńskiej
Między torowiskami szlaku kolejowego
a gruntową ul. Oliwską rozciągały się potęż-
ne hale naprawcze i magazyny Warsztatów
Kolejowych (WK), nanizanych wzajemnie na
nitki torów zakładowych. Od ul. Białołęckiej
do głównego wejścia prowadziła brukowana
ul. Palestyńska. Główne wejście znajdowało
się w poszerzeniu ul. Oliwskiej, na wlocie ul.
Palestyńskiej. Strzeżone ono było portiernią
w małym parterowym budynku (11), z elewacją
z licowej czerwonej cegły; po przeciwnej stro-
nie usytuowano podobny budynek mieszczą-
cy Ambulatorium Kolejowe (9). Oba obiekty
zachowały się. Od wjazdu, w kierunku pół-
nocnym rozciągał się aż do ul. Kiejstuta za-
drzewiony pas zieleni, w którym znajdował
się drewniany piętrowy budynek mieszkalny
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
36
dyrektorów (12), w pobliżu murowany, z ozdob-
nym detalem, parterowy dom dla ogrodnika
i pracowników gospodarczych (13), opodal sad,
piwniczka gospodarcza i sadzawka. Przy por-
tierni w zieleni znajdował się ozdobny wodo-
trysk i miejsce dla różnych ekspozycji.
Na rogu ul. Białołęckiej stał parterowy
drewniak p. Całki (14) z doskonałym sklepem
delikatesowym i paszteciarnią; przy nim zaś
zawsze umajony drewniany krzyż. Dalej, aż
do ul. Julianowskiej, zagościł bazar p. Edwar-
da Kobuszewskiego (15), wyposażony w otwar-
te kramy, postój furmanek ogrodników, zaś od
ul. Białołęckiej – w zamknięty pawilon miesz-
czący m.in. kawiarenkę, pracownię kapeluszy,
jatkę koszerną dla żydowskiej klienteli. Na
rogu ulic Julianowskiej i Oliwskiej wyróżniał
się swą kolorystyką piętrowy dom: miał białe
tynki ścian i bardzo niebieską stolarkę okienną
(16). Obok, na pustym placu często rozwijały
swe dwumasztowe namioty wędrowne cyrki.
W dole rysunku stoi samotnie dwupiętro-
wa kamienica mieszkalna (17); sąsiednia za-
budowa została spalona we wrześniu 1939 r.
W budynku tym zamieszkiwała i prowadziła
sklep z materiałami piśmiennymi (i laurkami
jej autorstwa) malarka p. Janina Strzeszew-
ska, autorka obrazu przedstawiającego M.B.
Różańcową nad płonącym Nowym Bródnem
w 1944 r.
37
KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM
5. Od ul. Julianowskiej do ul. Nadwiślańskiej
Po wschodniej stronie ul. Białołęckiej ciągnie się pas rzad-
ko zabudowanego terenu – jest to pozostałość po wojennej po-
żodze z września 1939 r. A był to wzdłuż Białołęckiej zwarty
ciąg drewnianych, przeważnie piętrowych domów, których
partery mieściły rozmaitej branży sklepy i zakłady usługowe.
Na skrzyżowaniu z ul. Julianowską była cukiernia Pawlaka,
Koprowa sprzedawała patefony, działał sklep bławatny Kat-
zowej i tętnił życiem bazar Kobuszewskiego. Na następnym,
z ul. Syrokomli, usadowił się sklep firmowy „Agril” ze Starego
Bródna, naprzeciw papeteria Różyckiej, po przeciwnej – apteka
Rościszewskich i skład drewna „Zorza”. We wschodniej po-
łaci ulicznej ku Nadwiślańskiej, na posesji Manchajmerowej,
był sklep spożywczy „Jutrzenka”, bławatny Hermanki i zakład
fotograficzny Minakierowej. Ślad po nich zaginął, pozostały
chaszcze na zgliszczach.
Po zachodniej stronie odcinka ul. Białołęckiej ostały się
dwa murowane domy (17), (18) oraz znana restauracja z bilar-
dem Popielarskiej (19). Obok budynku (17), na pustym placu,
często rozwijały swe dwumasztowe namioty wędrowne cyrki.
W zakończeniu ul. Nadwiślańskiej, gdzie dochodziła ona do ul.
Oliwskiej, istniało duże zbiorowisko drewnianych domów: po
stronie południowej – długi, parterowy szeregowiec (20) z okna-
mi poddasznymi, prześwitami i gankami, a po przeciwnej, na
posesji ciągnącej się aż do ul. Kiejstuta, rozlokował się duży
kompleks zróżnicowanej zabudowy mieszkaniowej, której wła-
ścicielami byli Alina i Edward Kobuszewscy. Zamieszkiwali tu
do 1935 r. na piętrze frontowego budynku (21) wraz córkami: Ma-
rią i Hanną oraz synem Janem (przyszłym aktorem); później
przenieśli się do Śródmieścia. Na sąsiedniej posesji usadowi-
ła się gmina żydowska (22); bezpośrednio przy ulicy stał dwu-
piętrowy budynek zamieszkały przez Żydów, w głębi obiekty
mieszczące m.in. Żydowską Niższą Szkołę Ogólnokształcącą
Religijną oraz Dom Modlitwy. Perspektywę ul. Nadwiślań-
skiej zamykała potężna bryła hali Warsztatów Kolejowych,
w obramowaniu drzew kolejowego ogrodu. W górnym narożu
rysunku u wylotu ul. Kiejstuta do ul. Oliwskiej widać portiernię
(23) do Depot kolejowego.
6. Od ul. Nadwiślańskiej do kina „Klub”
Ul. Białołęcka wkracza w swój centralny odcinek, ku roz-
widleniu z ul. Wysockiego przy ul. Bartniczej. Kończy się pusty
obszar pogorzeliska z 1939 r. Na skrzyżowaniu z ul. Nadwi-
ślańską zgromadziły się budynki z licznymi sklepami i usługa-
mi. Oto przy małym skwerku z kioskiem rozsiadła się znana re-
stauracja Olszewskiego (24), zwana pieszczotliwie „Pod Kocim
Łbem”, gdzie m.in. można było za drobniaki posłuchać cymba-
łowych dźwięków grającej szafy i zagrać na bilardowym stole.
W końcu budynku była maleńka owocarnia, którą obsługiwał
ugrzeczniony Żyd Emer. Obok bezpośrednio przylegał partero-
wy, murowany budynek braci Matkowskich (25). Wincenty pro-
wadził dobrze zaopatrzony sklep spożywczo-kolonialny (dziś
można by go nazwać delikatesowy), którego wnętrze pachniało
egzotycznie i korzennie. Jan obsługiwał skład apteczny, z prze-
szklonymi regałami i kontuarami, przyjemnie woniejący steryl-
nością i perfumami. Po drugiej stronie Nadwiślańskiej stał dłu-
gi, piętrowy drewniak rzeźnika Cyrana (26), którego parter był
całkowicie nafaszerowany różnymi sklepikami, m.in. Mikul-
skiej, Filipkowej, Karaszewskiej, Krzyżanowskiego, warsztat
szewski Gromczyńskiego. W sąsiednim piętrowym domu od ul.
Białołęckiej (27) ulokowały się dwie kolektury Monopolu Lote-
ryjnego i przejściowo sklep księgarsko-papierniczy „Promień”
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
38
Wacławy i Aleksandra Mazurkiewiczów; pan
Aleksander imponował obowiązkowym czar-
nym fartuchem z ołówkiem kopiowym w kie-
szonce i bordową muszką. Na zachodnim naro-
żu miał swą piekarnię ze sklepem Greulich (28),
obok był sklep tekstylny i cezura mistrza Cel-
mera.
Po przeciwnej stronie, na placu pozostałym
po narożnym domu Drzewieckiego i zlikwido-
wanym składzie opału powstał pawilon usłu-
gowo-handlowy (29), mieszczący szeregowo
8 punktów, m.in.: sklep księgarsko-papierniczy
Mazurkiewiczów, zakład fotograficzny Sto-
larczyka, a także zakład pogrzebowy Łachnia-
ka. Dalej, po lewej stronie, otwiera się krótka
i brukowana ul. Kiejstuta, prowadząca do ko-
lejowego Depot przy ul. Oliwskiej. W naroż-
nym piętrowym drewniaku (30) egzystuje sklep
masarski Kamińskiego. Wśród drewnianych
domów, obok piętrusa Osińskich (31), usytu-
owany został Dom Straży Ochotniczej (32),
zwany Domem Ludowym (ul. Kiejstuta 7).
Murowany, piętrowy. Na piętrze mieścił salę
zebrań, występów i potańcówek. Na działce
urządzono plac ćwiczeń dla strażaków, z dwu-
piętrową wieżą do ćwiczeń i suszenia węży
oraz wybudowano garaże wraz z pomiesz-
czeniami gospodarczymi. W czasie okupacji
Dom Strażaka był miejscem tajnych zbiórek
harcerzy Szarych Szeregów – Zawisza, także
zajęć świetlicowych dla dzieci. Został zburzo-
ny w 1944 r. pociskami z tzw. „krowy”. Sąsia-
39
KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM
dujący z nim dom Osińskiej zniósł ten wybuch bez większego
uszczerbku – co świadczy o solidności konstrukcji bródnow-
skich drewniaków. Na sąsiedniej narożnej działce (33) Jomin
handlował tarcicą, zaś w sezonie zimowym urządzał lodowisko
i sprzedawał choinki.
Po przeciwległej, wschodniej stronie ul. Białołęckiej rozpo-
czyna się duży obszar kompleksu gmachów szkół powszech-
nych, a rozpoczyna go piętrowy budynek mieszkalny dla na-
uczycieli (34). Na piętrze mieszkali Janina i Jan Poziomkowie,
zasłużeni bródnowscy nauczyciele, wraz z synami: Tadeuszem
i Jerzym (członek Szarych Szeregów – Zawisza). Od wylotu
ul. Bartniczej ul. Białołęcka skręca w prawo i biegnie prosto
w kierunku wsi Białołęka. Z tego miejsca rozpoczyna też swój
bieg ul. Wysockiego. Przy tym rozwidleniu, naprzeciw kościoła,
wybudowano nowoczesny gmach codziennego kina „Klub” (35)
z dużą salą, sceną i balkonem. Budynek mieścił także bibliote-
kę oraz sklep spożywczy „Społem”. We wschodnim odcinku ul.
Nadwiślańskiej pozostał duży plac po dawnym targowisku Ko-
buszewskich (36) i komisariacie Policji, a dalej budynek Łaźni
Miejskiej (37), a naprzeciw niej wielokondygnacyjny, murowa-
ny budynek adaptowany na odlewnię Warsztatów Kolejowych
(38). Na górze rysunku, za ul. Oliwską, na terenie Warsztatów
Kolejowych (WK) widać charakterystyczną, półkolistą halę wa-
chlarzowej parowozowni wraz z nastawnią (39).
7. Kościół Matki Boskiej Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej
Na dużym terenie po zburzonej fabryce naczyń kuchennych
„Cyklop”, po włączeniu Nowego Bródna w granice Warszawy,
wybudowano w 1916 r. tymczasowy budynek Szkoły Powszech-
nej nr 65 im. króla Jana III Sobieskiego, tzw. „barak” (40),
mieszczący wokół centralnej sali rekreacyjno-gimnastycznej ze-
spół sal lekcyjnych. Nauczycielami byli w niej m.in.: kierownik
Władysław Łaciak, Cecylia Lewandowska, Janina Jaczewska,
Maria Dukalska, ks. pref. Józef Wożniak, Feliks Przasnek, Jan
Wilczyński. Do tej szkoły autor rysunków uczęszczał w latach
1936–1943. W pobliżu powstał budynek mieszkalny dla kierow-
nika szkoły i woźnego (41). W ramach akcji budowy warszaw-
skich szkół magistrackich na terenie wzdłuż ul. Bartniczej wy-
budowano ok.1923 r. zespół szkół powszechnych, wg projektu
wybitnego architekta, prof. Zdzisława Mączeńskiego. Kom-
pleks zawierał: trzykondygnacyjne skrzydło mieszczące Szkołę
nr 88 im. Orląt Lwowskich i nr 128 im. Stanisława Staszica (42),
salę gimnastyczną z zapleczem sanitarnym i kotłownią CO (43)
i trzykondygnacyjne skrzydło mieszczące szkoły nr 55 i nr 105 (44)
oraz dom dla nauczycieli (34). Piękny obiekt w stylu „komu-
nalnym” (modernizm z elementami baroku) miał swych „krew-
niaków” w ówcześnie powstałych szkołach w innych rejonach
miasta (przy ulicach Narbutta, Grójeckiej, Bema, Czerniakow-
skiej); podnosił prestiż nowopowstałej dzielnicy.
Przy ul. Nadwiślańskiej 23, obok boiska szkolnego i łaźni
miejskiej, staraniem hrabiego Leopolda Kronenberga zbudowa-
no piętrowy drewniany zespół dwóch budynków (45), najpierw
przeznaczony dla potrzeb Warsztatów Kolejowych, potem
przekazany Zgromadzeniu Sióstr Loretanek, które prowadziły
w nich przedszkole. Po zrealizowaniu przy ul. Poborzańskiej
siedziby „Caritasu”, siostry przeniosły się tam i drewniak za-
siedlili lokatorzy. W latach 1941–1943 budynek gościł tułające
się klasy szkół powszechnych. Obiekt nazywany był „Domem
Zakonnic”. Obok zamieszkiwali m.in.: Kowalski, stryj autora –
Lucjan Kupniewski, Denisowie, Rudniccy.
Na parafialnej posesji przy ul. Białołęckiej 33 dominowała
bryła kościoła (46), sąsiadował z nim budynek kancelarii para-
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
40
fialnej (47) i mała kaplica przedpogrzebowa
(48). Zza prezbiterium wyłoniły się funda-
menty przyszłego kościoła (49). Przy bramie
stał pomnik Sokołów (50). Kościół rzym-
sko-katolicki pod wezwaniem Matki Boskiej
Różańcowej, zgodnie z carskim ukazem,
w konstrukcji drewnianej ryglowej, był jedno
wieżową świątynią bazylikową, trójnawo-
wą, z pięciobocznym prezbiterium, bez nawy
poprzecznej. Posiadał chór z organami, dwie
boczne kaplice, wieżę zegarową z dzwona-
mi (zabranymi przez okupanta), szalowany
obustronnie profilowanymi deskami, poma-
lowanymi na zewnątrz olejno w kolorze brą-
zowym, zaś wewnątrz na biało. Posiadał od
frontu podcieniowe wejście z trzema wrota-
mi. Zakrystia, jak zwykle, przy prezbiterium.
Wewnątrz było pięć ołtarzy: ołtarz główny
w prezbiterium ozdobiony był obrazem M.B.
Różańcowej adorowanej przez Św. Dominika
i błogosławioną Salomeę i obustronnie wy-
dzielony piętrowymi galeriami.
Kościół był ufundowany w 1906 r. przez
księżnę Marię Radziwiłłową i konsekrowany
w 1913 r. jako kościół parafialny przez ks. kard.
Aleksandra Kakowskiego. Proboszczami byli
m.in. ks. Stefan Roguski, ks. Andrzej Kubiak.
Prefektem ks. Józef Wożniak – bohaterski ka-
pelan Armii Krajowej i Szarych Szeregów.
Świątynia w 1939 r. została uszkodzona pod-
czas bombardowania, spłonęła w czasie dzia-
łań wojennych we wrześniu 1944 r. Od strony
41
KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM
ul. Bartniczej stał zgrabny, piętrowy drewniany budynek kance-
larii parafialnej (47), z dwiema werandami, mieszczący na par-
terze pomieszczenie kancelarii (będące także miejscem zebrań
Związku Ministrantów i harcerzy Szarych Szeregów), miesz-
kanie organisty, kościelnego i kuchnię, zaś na piętrze mieszka-
nia księży. Przy bramie wzniesiono pomnik Sokołów (50). Obec-
nie linia frontowego ogrodzenia zbliżyła się bezpośrednio do
pomnika i wtłoczyła go w ciasną niszę. Obiekt ufundowany był
w 1925 r. Na cokole z łamanego kamienia umieszczono tablicę
ze staliwa z napisem: „Pamięci Druhów Sokołów oraz miesz-
kańców N. Bródna i Pelcowizny, którzy ofiarnie życie swe od-
dali za Polskę w czasie wojny wszechświatowej – cześć składa-
ją Sokoli i współmieszkańcy”. Cokół wieńczył staliwny orzeł
rwący zniewalające łańcuchy z kulą. Z obu stron znajdowały
się ozdobne staliwne latarnie.
Od strony ul. Żytomierskiej usadowiła się niewielka, mu-
rowana kaplica przedpogrzebowa z półkolistą absydą (48). Za
zakrystią kościoła wychodziły z ziemi fundamenty (49) z łama-
nego kamienia nowobudowanego neogotyckiego murowanego
kościoła, realizowanego od 1936 r., gdy proboszczem był ks. Ste-
fan Roguski, wg projektu prof. arch. Zdzisława Mączeńskiego.
Po wyzwoleniu na tych fundamentach wg tego projektu wznie-
siono obecną świątynię, poświęconą w 1964 r.przez kard. Stefa-
na Wyszyńskiego.
Wśród zabudowy ul. Żytomierskiej wyróżnia się duży
dziedziniec (51), w którego obudowie mieściła się piekarnia
mechaniczna „Żytomierska”, którą prowadził ze wspólnikami
Tadeusz Kupniewski (ojciec autora rysunków), a także firma
przewozowa Samulewskiego i sklep spożywczy małżeństwa
Śniegów. W rozwidleniu ulic Białołęckiej i Wysockiego istniał
duży, nieurządzony trójkątny plac (52), przy którym przypadko-
wo zgromadziły się najważniejsze obiekty publiczne: kościół,
kino, zespół szkół, a także przejeżdżał tramwaj „21”. W pobli-
żu, w nowo wzniesionym murowanym domku (53) otworzyła
sklep spożywczy Jóźwiakowa, obok (54) zamieszkiwali Adam-
czykowie, a w poczciwym drewniaku mieszkała i miała sklep
piśmienniczy Cichocka, która często dodawała do zakupów
małe prezenty.
8. Ulice: Poborzańska – Zagraniczna – Kurpiowska – Baryczków – Myszyniecka (między ul. Poborzańską a ul. Oliwską)
Pierwotnie tramwaj linii „21” od wylotu ul. Bartniczej je-
chał dalej ul. Białołęcką i pod ostrym kątem skręcał ze zgrzy-
tem w lewo w ul. Poborzańską, a następnie w prawo wjeżdżał
w ul. Wysockiego, która w tym miejscu dobijała czołowo do ul.
Poborzańskiej. Tuż przed wojną przebito przedłużenie ul. Wy-
sockiego przez istniejącą zabudowę, połączono z ul. Białołęcką
u wylotu ul. Bartniczej i przeniesiono torowisko tramwajowe
z ul. Poborzańskiej. Ale opuszczone przez tramwaj odcinki ulic
nadal były ciągiem intensywnego życia. Na rogu ul. Żytomier-
skiej (56) Walczakowa sprzedawała najlepsze owoce i słodycze,
w sąsiedztwie (57) była pracownia kapeluszy, dalej (58) działał
bogato zaopatrzony sklep mięsno-wędliniarski Kujawskiej. Na
rogu ul. Jastrzębskiej (59) – sklep spożywczy i dobrze prosperu-
jący sklep papierniczy Żyda Lewina, który potem przeniósł się
do nowoczesnego lokalu w kamienicy Derewońki (60) i na sa-
mym końcu cukiernia Sosnowskiego z lodami, których wyborny
smak ciągle pamiętam.
Po przeciwnej stronie ul. Białołęckiej, na rogu z ul. Pobo-
rzańską, w parterowym drewniaku (61), działała rodzina Haze.
Zofia prowadziła sklep papierniczy, a kuzyn – sklep monopo-
lowy z wyszynkiem. W dużym piętrowym drewniaku na rogu
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
42
ul. Jastrzębskiej (62) był doskonale zaopatrzony sklep spo-
żywczo-kolonialny, obsługiwany przez Żyda Bursztyna i jego
dwóch przystojnych synów, a w drugim szczycie strzygł klien-
tów fryzjer Michalski. Po sąsiedzku miał dobrze prosperują-
cą piekarnię Franciszek Derewońko, a w lokalu od frontu jego
córka sprzedawała dewocjonalia (63). Za zarobione fundusze
wybudował po sąsiedzku nowoczesną, dwupiętrową, przeszklo-
ną kamienicę z modnymi wykuszami (60), w której parterze,
do czasu wysiedlenia do getta, miał sklep papierniczy Lewin;
później w tym lokalu była apteka Doroty i Witolda Rościszew-
skich. W sąsiednim lokalu zagospodarował się Urząd Poczto-
wy Warszawa 9. Na piętrze działało ambulatorium lekarskie.
Przy ul. Poborzańskiej, koło krzyża wotywnego, w budynku
(64) działała ochronka, a w narożniku był przyjemnie pachnący
skład apteczny Szwedowskiej, której jedynego syna zgładzi-
li w obozie koncentracyjnym Niemcy. Obok stał najwyższy
w otoczeniu murowaniec Olszewskich (65), których syn Jan
wyrósł na premiera; wówczas był ministrantem i harcerzem
Szarych Szeregów – Zawisza. Za domem Szlichtów (66) roz-
siadł się parterowy drewniak (67), w którym w 1929 r. urodził się
autor rysunków. W głębi posesji w oficynce mieszkała rodzina
Rysińskich, których syn Jan śpiewał bródnowianom na ślubach,
w końcu koncertował w znanym chórze rewelersów Czejanda.
Dalej otwierało się rozległe podwórze z ogrodem pań Ostrow-
skich, gdzie zamieszkiwali Piorunkiewicze (siostra autora ry-
sunków), Kaczorowscy, Pijarowscy (68). Na samym narożu
– oficynka Porębskich (69) z warsztatem szewskim Popiołka
i kolisty kiosk ze słodyczami. Po przeciwnej, parzystej stronie
ul. Poborzańskiej, w okazałym piętrowym drewniaku z płaskim
dachem (70), był także warsztat szewski Głowackiego, a po
rozbiórce pawilonu na rogu ul. Nadwiślańskiej osiadł tu zakład
fotograficzny Stolarczyka i wypożyczalnia książek Mazurkie-
wiczów. Obok w drewnianym domu (71) zamieszkiwali Matry-
bowie i Remiszewscy; były tam ciekawe piętrowe komórki.
Ul. Zagraniczna od ul. Wysockiego do ul. Oliwskiej była
brukowana, ponieważ prowadziła do składowisk węgla (SO)
na terenie kolejowym. Panował na niej duży ruch i turkot po-
jazdów konnych rozwożących węgiel do klientów. Wokoło roz-
łożyły się domy i ogrody pełne drzew owocowych, bzów, jaśmi-
nów, klombów kwiatowych i grządek warzywnych. Za bujnym
ogrodem stał dom Modzelewskich (76); on zginął w KL Ausch-
witz, ona wspomagała rodaków „organizowanymi” kartkami
żywnościowymi. Obok w drewniaku (77) zamieszkiwali Barto-
szewscy, naprzeciw stał najwyższy, dwupiętrowy murowaniec
(78). Następna ulica – Kurpiowska – była już gruntowa, przy-
jazna dzieciakom do gonitw „na bosaka”. Za narożnym sadem
stał piętrowy drewniak z weneckimi oknami (79) należący do
rodziny Ludwisiaków, zamieszkały również m.in. przez Ko-
złowskich i Mazurkiewiczów. Dalej posesja Świderskich (80),
gdzie w piętrowym drewniaku żyli także Jezierscy, Jadwiga
i Tadeusz małżonkowie Kupniewscy z synami: Zbigniewem
Markowskim i Zygmuntem (autorem rysunków). Dalej dom
zwany „wiatrak” (81) z Dębskimi i Popławskimi, dom Mro-
zów (82), naprzeciw (83) zamieszkiwali Kabatowie (punkt taj-
nego nauczania), Podsiadłowie i p. Mrozowa, następnie (84)
Sołtysiakowie, (85) Soliwodowie i Bochenkowie (przy tym
domu był duży, pusty plac – miejsce zabaw dzieciarni) i na
rogu drewniak Jabłońskich (86) pod ogromną nadwiślańską
topolą oraz kiosk fryzjera Ziemińskiego (87). W tym miejscu
12 IX 1943 r. zastrzelono okrutnego bahnschutza „Gucia”. Na
sąsiedniej, też gruntowej, ulicy Baryczków zamieszkiwali m.in.
Rysińscy (88), Turkowie, Malikowie, Wojdalowie (89), a na
rogu mieścił się kiosk (91) sprzedający wodę z miejskiego wodo-
ciągu. Na rogu gruntowej Myszynieckiej w drewnianej budce
43
KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM
(92) z warzywami i owocami z powodzeniem
handlowała tęga Midakowa.
Po przeciwnej stronie ul. Wysockiego, mię-
dzy ul. Zagraniczną a ul. Kurpiowską, w solid-
nym piętrowym murowańcu (97) oddalonym od
jezdni była mydlarnia, obok zaś ulubiony sklep
spożywczy Karola Midaka (98) i pożyteczny
warsztat szewski Ładysława Kabata. U wy-
lotu ul. Baryczków, pod ogromną topolą, usa-
dowili się ze swoimi sklepami: spożywczym
– Remiszewski (100) i cukierniczym – Felicyt
Południkiewicz (99).
Po zachodniej stronie ul. Wysockiego ulice:
Poborzańska i Jastrzębska miały nawierzchnie
gruntowe. W narożnym murowanym domu
działał zakład fryzjerski (90), a w dużym pię-
trowym drewniaku Trzaskomów (90a) żyli
m.in. Woźniakowie i Kopciowie. Po nieparzy-
stej stronie na rogu, w maleńkim domku (72)
mieszkał i zelował buty szewc Atłasiński,
a obok w parterowej murowance (73) miał sklep
spożywczy Wacław Sulich. Dalej, w rozbudo-
wanym, piętrowym budynku (74) działał słyn-
ny sklep mięsno-wędliniarski Rozalii i Alek-
sandra Kazimierczaków; w podwórzu mieścił
się ich zakład masarski. W budynku przytulił
się firmowy salon obuwniczy „Bata”. Ten ciąg
handlowy kończył duży, dwupiętrowy budy-
nek (75), a w nim znany zakąskowy „Bar pod
Gwiazdą” Frania Zajkowskiego. Na samym
zaś rogu mieścił się przeniesiony z Białołęckiej
sklep Zofii Hase.
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
44
9. Ulice: Krakusa – Liwska – Majowa – Bazyliańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską)
Przy zatoczce wzdłuż ul. Wysockiego, przy
przystanku tramwajowym, usadowiły się dwie
kamienice: piętrowa (95), w której miała sklep
spożywczy Wyrwicka oraz rozbudowana wzdłuż
i wzwyż o dwa piętra (96), w której Kędziorek
również prowadził sklep spożywczy. W drewnia-
ku (93) mieścił się ręczny magiel, zaś po sąsiedz-
ku dom Marianny i Zenona małżonków Dolin-
do-Dolindowskich (94), w którym się odbywały
lekcje tajnego Gimnazjum im. Władysława IV,
którego autor był uczniem, razem z ich synem,
Januszem (patrolowym Szarych Szeregów – Za-
wisza). Po przeciwnej stronie ul. Wysockiego wy-
rósł także wysoki murowany dwupiętrowy dom
(103), w którego narożu rozsiadła się duża apteka,
a z boku mały sklepik spożywczy Bociańskiego,
który podczas rozmowy zatykał sobie palcem
rurkę w gardle. W murowańcu piętrowym (102)
był zakład fryzjerski, w (101) wytwórnia wód ga-
zowanych, w (104) mieszkał wozak Kamionek,
a w (105) – Kruszewscy. W kierunku północnym
obszar zabudowany zwężał się, a powiększał się
piaszczysty, wydmowy rozłóg, przez który pro-
wadziło dojście do położonego na terenie kole-
jowym budynku noclegowni dla załóg pociągów
(106), a potem stał się siedzibą bahnschutzów,
którzy z okien urządzali sobie polowanie na ludzi
podbierających węgiel ze składu opału.
45
KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM
10. Pętla tramwajowa linii „21”
U zbiegu ulic Wysockiego i Oliwskiej
wznosi się skromny krzyż ze staliwnym ogro-
dzeniem (106) dla uczczenia „Cudu nad Wi-
słą”, ufundowany w 1925 r., zrekonstruowany
w 1995 r., z tablicą z napisem: „W 5-tą rocz-
nicę <Cudu nad Wisłą> i zwycięstwa nad
nawałą bolszewicką w dn. 15. sierpnia 1920
r. pomnik ten fundują mieszkańcy Nowego
Bródna. 15. sierpnia 1925 r.” W zakończeniu
rozłogów ul. Oliwskiej, przed Szkołą Kolejo-
wą usadowiła się końcowa pętla tramwaju li-
nii „21”, zbudowana w 1924 r. Trasa linii biegła
ulicami: Wysockiego (przedtem Poborzańską
do Białołęckiej), Białołęcką, Odrowąża, 11. Li-
stopada, Konopacką, Wileńską, Zygmuntow-
ską, mostem Kierbedzia, Nowym Zjazdem,
Krakowskim Przedmieściem, Trębacką, Focha,
Placem Teatralnym, Senatorską, placem Ban-
kowym, Przechodnią, Chłodną, Wolską do
wolskiego Cmentarza Katolickiego.
W pobliżu pomnika „Cudu nad Wisłą”
z inicjatywy Oddziału Bródno Towarzystwa
Przyjaciół Warszawy zrekonstruowano odci-
nek zabytkowego torowiska, sieci trakcyjnej
oraz słupek przystankowy. Przy ul. Bazy-
liańskiej, tuż przy ul. Wysockiego, w małym
drewniaku (109) mieszkali Wrzoskowie, któ-
rych syn Mieczysław był „Zawiszakiem”.
Obok, przy bardzo wąskiej uliczce Sitkow-
skiej stał dom Olkowiczów (108).
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
46
11. Szkoła Kolejowa
Za pętlą tramwajową linii „21”, wśród wy-
sokiej zieleni znajduje się duży obiekt Szkoły
Kolejowej (112). Budynek murowany, piętrowy
z parterowymi przybudówkami, główny korpus
ze środkowym ryzalitem zakończonym tym-
panonem, elewacje licowane cegłą ceramiczną
z podokiennymi tynkowanymi blendami. Powstał
w 1927 r. jako Państwowa Niższa Szkoła Tech-
niczna Kolejowa przy stacji Warszawa–Praga.
Od 1938 r. działa jako Gimnazjum Techniczne
Kolejowe Ślusarsko-Mechaniczne im. Marszałka
Józefa Piłsudskiego. W czasie okupacji otrzymał
nazwę: Gimnazjum Mechaniczne Kolejowe.
Przy ul. Wysockiego ulokował swój sklep
spożywczy Wiktor Chorzela (110), rozstrzelany
przez okupanta według obwieszczenia na plaka-
tach ulicznych, a w sąsiedztwie, przy ul. Ma-
riampolskiej (111) konkurował z nim w handlu
Białowąs. Obok domu adwokata NN (113), na
piaszczystym ugorze (114) 15 X 1942 r. okupant
powiesił publicznie dziesięciu mężczyzn, więź-
niów Pawiaka, a w pobliżu 1 VIII 1944 r. roz-
strzelano kolejnych dziesięciu Polaków.
Ul. Wysockiego zakończyła swój bieg, do-
bijając do ul. Toruńskiej, która w lewo, przez
tory łączy się z Pelcowizną, a w prawo zmie-
nia się w ul. Kondratowicza (dawną drogę for-
teczną) prowadzącą do wsi i folwarku Stare
Bródno. Odchodzi też od niej ul. Marywilska,
główna ulica Annopola.
47
KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM
12. Ulice: Poborzańska – Białołęcka – Myszyniecka
Ul. Białołęcka od ul. Poborzańskiej zmie-
nia swą brukowaną nawierzchnię na tłucznio-
wą (stąd nazwa: „czerwona droga”) i wkracza
w rejon luźnej zabudowy. Na rogu z ul. Po-
borzańską rozłożył się duży skład tarcicy Bi-
browskiego (150), po przeciwnej stronie skład
materiałów budowlanych Kozłowskiego (151),
a obok kuźnia NN (152), gdzie również podku-
wano konie. Po wschodniej stronie ulicy, aż do
wsi Stare Bródno ciągnęły się łany pól upraw-
nych, z gniazdem zabudowy mieszkaniowej
w rejonie ul. Majowej.
Po zachodniej stronie – wśród niskiej za-
budowy i sadów przydomowych wyróżnia się
kilka piętrowych murowańców mieszkalnych
(152), (153) i tzw. kamienica Klotza (154), w któ-
rej niskim parterze działał warsztat mecha-
niczny.
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
48
13. Ulice: Kurpiowska – Białołęcka – Myszyniecka
U wylotu brukowanej ul. Myszynieckiej
do ul. Białołęckiej znalazł się zespół piętro-
wych budynków mieszkalnych (155), (156), (157),
(158), (159), w których parterach były też loka-
le handlowe, lecz niewykorzystane. Mieścił
się tam warsztat szewski. W domku (160) był
sklep spożywczy i mieszkanie Pietrzaków. Po-
nieważ granice łanów przecinały Białołęcką
pod ostrym kątem, realizowane budynki miały
skośne ściany lub dochodziły skosem do ulicy,
tworząc schodkowy układ zabudowy, powodu-
jąc jej chaos i przypadkowość. Granica miasta
przebiegała przy ul. Bolesławickiej i dochodzi-
ła do ul. Majowej.
49
KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM
14. Ulice: Poborzańska – Bolesławicka
Tuż przy granicy z miastem wy-
budowano w rejonie ul. Bolesławickiej
aż do ul. Majowej kilka okazałych
murowańców. Przy ul. Poborzańskiej
tuż przed wojną powstał okazały
budynek „Caritas” (161), mieszczący
w trzykondygnacyjnej części zespół
pomieszczeń przychodni zdrowia
i mieszkań dla Sióstr Loretanek oraz
w prostopadłej do niej części salę wi-
dowiskową (obecnie przestropowaną).
Po spaleniu w 1944 r. drewnianego ko-
ścioła, budynek przejął jego funkcję
wraz z kancelarią parafialną. Polnym
odcinkiem ul. Kurpiowskiej, zwanym
„drogą Markiewicza”, można było
dostać się na posesję tegoż Markie-
wicza (162), gdzie na piętrze miesz-
kało małżeństwo Sułków; żona była
siostrą ks. kard. Stefana Wyszyńskie-
go, który często odwiedzał swą ro-
dzinę. Siostrzeniec Kardynała, Wło-
dzimierz, również został kapłanem.
W budynku mieszkalno-gospodar-
czym Kurka (163) w piwnicy działała
w czasie okupacji nielegalna piekarnia
białego pieczywa.
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
50
15. Wylot ul. Majowej do ul. Białołęckiej
U wylotu ul. Majowej do ul. Białołęckiej –
następne gniazdo budynków mieszkalnych i to
przeważnie murowanych, usytuowanych prosto-
padle i skośnie do granic. W budynku (164) za-
mieszkiwali Pawlikowscy, obok (165) dom Ka-
mionków, w (166) był sklep „Amerykanina”, który
jeszcze przed wojną wrócił z USA i zakład fry-
zjerski. Po przeciwnej stronie Białołęckiej również
sklep spożywczy „po schodkach” (167). Do dziś
pozostał jedynie piętrowy murowaniec mieszkal-
ny (168) i trzyma się dzielnie.
51
KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM
16. Ulice: Majowa – Białołęcka – Kondratowicza
Przy skrzyżowaniu ul. Białołęckiej
z ul. Kondratowicza było ostatnie gniazdo
budynków mieszkalnych przy ul. Majowej.
W domu Wrzosków (169) w czasie okupacji
Piorunkiewicz potajemnie piekł białe pieczy-
wo, obok (170) w mansardowym murowańcu
zamieszkiwali Mejerowie, Bogdańscy, Le-
chowie i mały autor tych rysunków. Tuż za
nim (171) Śliwińscy i Ćwiklińscy, a w piętro-
wym drewniaku Zienkiewiczowie (172).
Przy skrzyżowaniu ul. Białołęckiej
i ul. Kondratowicza w budynku (173) działał
sklep spożywczo-monopolowy Ziarków, a po
przeciwnej stronie (174) zakład i sklep mię-
sno-wędliniarski mistrza Brańskiego.
Na lewo od krzyża wotywnego rozciągał
się duży obszar podmokłych trawiastych roz-
łogów, w których w letnie wieczory dawały
koncerty żabie chóry.
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
52
Rysunek ogólnego widoku Nowego
Bródna od północy i rysunki
szczegółowe – bez opisu
Zawróćmy swój lot nad Nowym Bródnem z przeciwnym
kierunku – od Szkoły Kolejowej ku południowi i obejrzyjmy ob-
raz części dzielnicy z przeciwnej strony, pod słońce. Wzbogaci
on naszą pamięć o nowe widoki i wrażenia. Jak poprzednio, za-
cznijmy od ogólnego zapoznania się z widokiem dzielnicy, choć
w zmniejszonym zakresie, bez części peryferyjnych, a potem po-
nówmy przelot na małej wysokości, też w szczegółowych obra-
zach, lecz bez opisów.
53
RYSUNEK OGÓLNEGO WIDOKU NOWEGO BRÓDNA OD PÓŁNOCY I RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE – BEZ OPISU
1. Pętla tramwajowa linii „21”
2. Rozwidlenie ulic Wysockiego i Oliwskiej
3. Ulice: Myszyniecka – Wysockiego – Poborzańska – Białołęcka
4. Ulice: Myszyniecka – Baryczków – Kurpiowska – Zagraniczna – Poborzańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską)
5. Kościół M.B. Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej
6. Rozwidlenie ulic: Białołęckiej i Wysockiego – Kiejstuta – Nadwiślańska
7. Ulice: Kiejstuta – Nadwiślańska – Syrokomli – Julianowska (między ul. Oliwską a ul. Wysockiego)
8. Ulice: Julianowska – Palestyńska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką)
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
54
55
RYSUNEK OGÓLNEGO WIDOKU NOWEGO BRÓDNA OD PÓŁNOCY I RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE – BEZ OPISU
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
56
1. Pętla tramwajowa linii „21”
57
RYSUNEK OGÓLNEGO WIDOKU NOWEGO BRÓDNA OD PÓŁNOCY I RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE – BEZ OPISU
2. Rozwidlenie ulic Wysockiego i Oliwskiej
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
58
3. Ulice: Myszyniecka – Wysockiego – Poborzańska – Białołęcka
59
RYSUNEK OGÓLNEGO WIDOKU NOWEGO BRÓDNA OD PÓŁNOCY I RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE – BEZ OPISU
4. Ulice: Myszyniecka – Baryczków – Kurpiowska – Zagraniczna – Poborzańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską)
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
60
5. Kościół M.B. Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej
61
RYSUNEK OGÓLNEGO WIDOKU NOWEGO BRÓDNA OD PÓŁNOCY I RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE – BEZ OPISU
6. Rozwidlenie ulic: Białołęckiej i Wysockiego – Kiejstuta – Nadwiślańska
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
62
7. Ulice: Kiejstuta – Nadwiślańska – Syrokomli – Julianowska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką)
63
RYSUNEK OGÓLNEGO WIDOKU NOWEGO BRÓDNA OD PÓŁNOCY I RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE – BEZ OPISU
8. Ulice: Julianowska – Palestyńska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką)
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
64
Dawne Nowe Bródno
na starej i współczesnej fotografii
Fot. 1. Tu kończy się ul. 11. Listopada i tereny
Pragi „przed wiaduktem”. Dalej, „za wiaduk-
tem” to obszar Nowego Bródna i Targówka
65
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 2. Aby dotrzeć od wiaduktu do Nowego
Bródna trzeba było pokonać dwukilometrową
ul. Odrowąża, wzdłuż cmentarnych ogro-
dzeń. W głębi widnieje bryła „Domu Dozor-
ców”
Fot. 3. Gmach „Domu Dozorców” (widok
od ul. Odrowąża) wybudowany w 1929 r. (1)
stanowi potężny bastion strzegący wjazdu
do Nowego Bródna
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
66
Fot. 5. Białołęcka 2 (7). W tym drewniaku
działał „Bar pod Dwójką”
Fot. 4. Ul. Odrowąża – kończy się
murowane ogrodzenie cmentarza
katolickiego (4) i rozpoczyna się
zabudowa Nowego Bródna (stan
obecny)
67
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 7. Ul. Budowlana – widok w kierunku dawnej
ul. Białołęckiej. Na pierwszym planie budynek miesz-
kalny, w głębi karczma „Rzym”
Fot. 6. Naprzeciw, na rogu dawnej ul. Biało-
łęckiej i ul. Budowlanej, w wielokrotnie prze-
budowywanym obiekcie mieściła się niegdyś
karczma „Rzym”
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
68
Fot. 8. Dawna ul. Białołęcka róg ul. Palestyńskiej.
Zachowane dwa dawne budynki mieszkalne (stan
obecny)
Fot. 9. Główne wejście do dawnych Warsztatów
Kolejowych od ul. Palestyńskiej (stan obecny); po
lewej były budynek portierni (11), po prawej były bu-
dynek ambulatorium (9). Obok funkcjonowało kino
„Kolejowe”
69
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 10. Maszyniści kolejowi z parowozowni
Warszawa–Praga
Fot. 11. Dawne Warsztaty Kolejowe – jeden z pozo-
stałych budynków warsztatowych (9a)
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
70
Fot. 13. Dawna stacja kolejowa Warszawa–Praga
– widok z boku, od południa
Fot. 12. Dawna stacja kolejowa
Warszawa–Praga zbudowana w 1887 r.
– widok na peron (2)
71
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 15. Dawne Warsztaty Kolejowe – była pa-
rowozownia wachlarzowa (39); widok pozostałej
części (stan obecny)
Fot. 14. Dawne Warsztaty Kolejowe – były
dom pracowników gospodarczych (13),
stan obecny
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
72
Fot. 17. Dawna ul. Białołęcka róg ul. Julianow-
skiej – stan obecny. Na pierwszym planie – daw-
ny bazar Kobuszewskich (15), w głębi budynki
mieszkalne (17), (18)
Fot. 16. Dawne Warsztaty Kolejowe – była
parowozownia wachlarzowa (39); widok
wnętrza pozostałej części (stan obecny)
73
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 18. Ul. Julianowska – na pierwszym pla-
nie dawny budynek mieszkalny nr 25, za nim
drewniak nr 27
Fot. 19. Ul. Siedzibna – widok na dawny ko-
misariat Policji Państwowej
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
74
Fot. 20. Dawny drewniak – ul. Siedzibna 41
Fot. 21. Dawna ul. Krzywińska – widok obecny
75
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 22. Dawna ul. Białołęcka w skrzyżo-
waniu z ul. Palestyńską – widok w kierunku
północnym. Pierwszy drewniak z lewej –
dom Całki (14) 1938 r.
Fot. 23. Dawna ul. Białołęcka w skrzyżowaniu z u. Nadwiślańską – 1934 r.
Widoczny pawilon handlowy (29) ze sklepem księgarsko-papierniczym
„Promień”, dalej drewniak Kamińskiego (30). W głębi widoczny kryty bla-
chą dach „Domu Strażaka” (32)
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
76
Fot.. 24. Dawna ul. Białołęcka róg ul. Nad-
wiślańskiej – dom Cyrana (26)
Fot. 25. Dawna ul. Białołęcka róg ul. Nadwi-
ślańskiej – dom z restauracją Olszewskiego
i owocarnią Emera (24), na prawo – fragment
domu Matkowskich (25). W głębi widoczny
dom Cyrana (26)
77
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 26. Zespół dawnych szkół powszech-
nych (42), (43), (44) przy ul. Bartniczej wybu-
dowany w 1923 r.
Fot. 27. Skrzyżowanie dawnej ul. Białołęckiej
z ul. Bartniczą – 1934 r. Widoczny dom dla na-
uczycieli (34) z zespołu szkół powszechnych
i charakterystyczny kondukt pogrzebowy
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
78
Fot. 28a. „Dom Zakonnic”
Fot. 28. Ul. Nadwiślańska – dawny „Dom
Zakonnic” S.S. Loretanek (45)
79
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 30. Dawna ulica Nadwiślańska – ocalo-
ny budynek mieszkalny Rudnickich – obec-
nie rozebrany
Fot. 29. Ul. Nadwiślańska 27 – dawny budy-
nek mieszkalny
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
80
Fot. 31 Drewniany kościół parafialny M.B. Różańcowej
przy ul. Białołęckiej – wybudowany w 1906 r., spłonął
w 1944 r. (46)
Fot. 32. Kościół M.B. Różańcowej – widok wnętrza –
1943 r. (46)
81
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 33. Wnętrze drewnianego kościoła M.B. Różańcowej
– 1940 r.
Fot. 34. Dawna ul. Białołęcka w 1933 r. – na załamaniu przy wylocie ul. Bartniczej. W głębi
po prawej stronie widać piętrowy drewniak (62) ze sklepem „Bursztyn i synowie” oraz za-
kład fryzjerski Michalskiego. Wówczas jeszcze nie przebito przedłużenia ul. Wysockiego do
ul. Białołęckiej i linia tramwajowa biegła przez ul. Poborzańską. Autorowi z matką zrobił
zdjęcie zawsze w tym miejscu „polujący” na klientów uliczny fotograf z „Leicą”.
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
82
Fot. 35. Ul. Poborzańska – 1937 r.
Fot. 36. Ul. Wysockiego róg ul. Poborzańskiej. Ocalona
enklawa starej zabudowy; na pierwszym planie dawny
dom i sklep Wacława Sulicha (73), za nim dawna ma-
sarnia A. Kazimierczaka (74), w głębi budynek miesz-
kalny (78)
83
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 37. Dawna ul. Wysockiego róg ul. Zagra-
nicznej. W głębi ocalona kamienica mieszkal-
na (78). Po prawej – resztki ogrodu dawnej po-
sesji Modzelewskich (76)
Fot. 38. Dawna ul. Wysockiego róg ul. Kraku-
sa. Dwa ocalone murowańce: na pierwszym
planie – ze sklepem Wyrwickich (95), za nim –
Gąsiorków (96) (stan obecny)
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
84
Fot. 39. Dawna ul. Wysockiego przy ul. Kra-
kusa (102)
Fot. 40. Dawna ul. Wysockiego róg
ul. Bazyliańskiej. Dwa zachowane
budynki mieszkalne. W drugim (103),
w narożu była apteka, dalej – sklep
Bociańskich (stan obecny)
85
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 41. Pomnik upamiętniający
„Cud nad Wisłą”, ufundowany
przez mieszkańców Nowego Bródna
w 1925 r. (106)
Fot. 42. Dawna ul. Białołęcka – widok z miejsca doj-
ścia ul. Myszynieckiej. Z lewej strony sklepik Pie-
trzakowej (160) i budynek piętrowy mieszkalny (156).
Po prawej dwa mieszkalne murowańce (164, 165).
Ocalałe budynki rozebrano, a krótki odcinek dawnej
ul. Białołęckiej przemianowano na ul. Ogińskiego
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
86
Fot. 44. Dawna ul. Białołęcka róg
ul. Myszynieckiej. Ocalały budynek
mieszkalny (157)
Fot. 43. Dawna ul. Białołęcka między
ul. Kurpiowską a ul. Myszyniecką.
Ocalałe budynki (155), (156)
87
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 45. Dawna ul. Białołęcka róg
ul. Myszynieckiej. Widok na ocala-
łe budynki: sklep Pietrzakowej (160)
i mieszkalne (158) i (167)
Fot. 46. Budynek mieszkalny ze skle-
pem „po schodkach” między ul. Liw-
ską a ul. Majową (167)
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
88
Fot. 47. Warsztat K. Klotza przy ul. Myszyniec-
kiej 20 w budowie 1936 r.
Fot. 48. Dawna ul. Myszyniecka i jedyna pozo-
stała kamienica Klotza
89
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 49. Dawna ul. Majowa
Fot. 50. Ostatni zachowany dom na dawnej
ul. Majowej (168)
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
90
Fot. 51. Dawna ul. Białołęcka miedzy ul. Liwską
a ul. Krakusa. Ocalony budynek (166)
Fot. 52. Dawna ul. Białołęcka między ul. Liwską
a ul. Krakusa. Ocalałe budynki (164) i (165)
91
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 53. Dawna ul. Białołęcka. Po jej wschodniej
stronie uprawy rolne z przysiółkową zabudową.
Widoczny szczyt budynku (164)
Fot. 54. Ul. Poborzańska – ocalały budynek „Ca-
ritas” (161)
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
92
Fot. 55. Nowa zabudowa wchodzi na tereny dawnego Nowego Bródna. Widać na pierwszym planie skrzyżowanie ul. Białołęckiej z ul. Majową, zaś z tyłu nową
trasę tramwajową biegnącą w przedłużeniu małej uliczki Rembielińskiej. Także ul. Kondratowicza (dawna Szosa Fortowa) stała się wielkomiejską arterią, lecz
nie zdołała się jeszcze przebić do ul. Wysockiego. Na mokradle, gdzie kiedyś kumkały żaby, widać jasną plamę szkolnego boiska, a stojący nieopodal krzyż
wskazuje miejsce dawnego zbiegu ulic Białołęckiej i Kondratowicza. Dawna zabudowa i siatka ulic znikają bezpowrotnie
93
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 57. Dom Markiewicza przy ul. Kurpiowskiej (162)
Fot. 56. Ocalałe dwa dawne budynki mieszkalne (na pierwszym
planie – z ul. Krakusa, za nim – kamienica Klotza przy dawnej
ul. Myszynieckiej) troskliwie otoczone współczesnymi punk-
towcami i samochodami
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
94
Fot. 58. Szkoła Powszechna nr 65 im. Króla Jana Sobieskiego – czerwiec 1939 r. Pamiątka Komunii Świętej (na trzy miesiące przed wybuchem II Wojny Świa-
towej): 1 – Ignacy Chmielewski, 2 – Stanisław Atłowski, 3 – Zygmunt Kupniewski, 4 – Stanisław Markowski, 5 – Stanisław Bartnik, 6 – Stefan Nowak,
7 – Stanisław Kubiak, 8 – Tadeusz Buczyński, 9 – Zdzisław Kamionek, 10 – Janusz Skowroński, 11 – Ireneusz Wołodkow, 12 – Zygmunt Majeran, 13 – Stanisław
Brzostowski, 14 – Ryszard Puterman, 15 – Witold Witkowski, 16 – Tadeusz Gniadek, 17 – Bogdan Bogdański, 18 – Janusz Ćwikliński, 19 – Tadeusz Choiński,
20 – Wiesław Zieliński, 21 – Janusz Załuski, 22 – Leczykiewicz, 23 – Ryszard Badowski, 24 – p. naucz. Cecylia Lewandowska, 25 – Elżbieta Zelek, 26 – Wie-
sława Młynarska, 27 – Teresa Żynde, 28 – Janina Płatek, 29 – Barbara Płochocka, 30 – Elżbieta Pietrusińska, 31 – p. katech. Pokorna, 32 – ks. Krasocki, 33 –
p. kier. Władysław Łaciak, 34 – Irena Zimińska, 35 – Krystyna Tyrańska, 36 – Czajka, 37 – Halina Weinberger, 38 – Madej, 39 – Wanda Walczak, 40 – Grzelak,
41 – Mieczysława Snopek, 42 – Danuta Buczyńska
95
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 59. Szkoła Powszechna nr 65 – pani Janina Jaczewska z klasą
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
96
Fot. 60. Klasa I a Szkoły Powszechnej nr 65 im. Jana III Sobieskiego na Nowym Bródnie – 1937 r.: 1 – p. naucz. Cecylia Lewandowska, 2 – Zygmunt Majeran,
3 – Zdzisław Kamionek, 4 – Zygmunt Kupniewski, 5 – J. Major, 6 – Olęgowski, 7 – Jan Brański, 8 – Wiesław Zieliński, 9 – Stanisław Brzostowski, 10 – Witold
Witkowski, 11 – Stanisław Markowski, 12 – Ryszard Puterman, 13 – NN, 14 – Bogdan Bogdański, 15 – Jan Kacprzak, 16 – Tadeusz Bugalski, 17 – Sagański,
18 – Stefan Nowak, 19 – Budziński, 20 – NN, 21 – Zdzisław Bartnik, 22 – Ignacy Chmielewski, 23 – Krystyna Tyrańska, 24 – Irena Gierasimiuk, 25 – Danuta
Buczyńska, 26 – Barbara Michalska, 27 – Jadwiga Zimińska, 28 – Wojda, 29 – Barbara Płochocka, 30 – NN, 31 – NN, 32 – NN, 33 – Elżbieta Pietruszyńska,
34 – Wiesława Młynarska, 35 – Grzelak, 36 – Wanda Walczak, 37 – Urbańska, 38 – Kamińska, 39 – Halina Weinberger, 40 – Teresa Żynde, 41 – NN, 42 – Mie-
czysława Snopek, 43 – Madej, 44 – NN, 45 – Kuligowska, 46 – Czajka, 47 – Maria Królikowska, 48 – Jakubowska, 49 – NN, 50 – NN, 51 – Elżbieta Zenek
97
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 61. Po występie w teatrze szkolnym 1938 r.
W stroju piekarza autor publikacji
Fot. 62. Związek Ministrantów przy para-
fii Matki Boskiej Różańcowej na Nowym
Bródnie – 1943 r. (pod pomnikiem „Soko-
ła”): 1 – ks. prob. Andrzej Kubiak, 2 – ks.
pref. Józef Woźniak, 3 – Wiesław Olko-
wicz, 4 – Zygmunt Bartoszewski, 5 – Jerzy
Dębniak, 6 – A. Tomczyński, 7 – Zbigniew
Szopliński, 8 – Wiesław Żbikowski, 9 –
NN, 10 – Włodzimierz Sułek, 11 – Wój-
cicki 1, 12 – NN, 13 – Marian Wawrzysz,
14 – J. Sitkowski, 15 – Głowacki, 16 –
Henryk Tyka, 17 – Zygmunt Kupniewski,
16a – Henryk Borowiec, 17a – NN, 18 –
Zygmunt Bochenek, 19 – Józef Miksa, 20
– Edmund Kłoszewski, 21 – NN, 22 – Jan
Wójcicki, 23 – Ryszard Kruszewski, 24 –
Tadeusz Olkowicz, 25 – Zdzisław Sułek,
26 – Ryszard Kaczorowski, 27 – Jan Miksa,
28 – Henryk Karkuzewicz, 29 – Zychowicz,
30 – Tadeusz Stuszewski
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
98
Fot. 63. Gwiazdka w Związku Ministrantów
i „Bielanek” na Nowym Bródnie 15 I 1942 r.:
1 – ks. prob. Andrzej Kubiak, 2 – ks. pref. Józef
Woźniak, 3 – Mirosław Kabat, 4 – Jan Wójcik,
5 – Zygmunt Kupniewski, 6 – Henryk Sołtysiak,
7 – Zygmunt Bartoszewski, 8 – Janusz Dolindo –
Dolindowski, 9 – Włodzimierz Sułek, 10 – Jerzy
Drąg, 11 – NN, 12 – Piotr Kandybowicz, 13 – J.
Sitkowski, 14 – Wiesław Olkowicz, 15 – Ryszard
Mróz
Fot. 64. Patrolowi Szarych Szeregów – Zawiszy
na zbiórce, od lewej: Janusz Dolindo-Dolindow-
ski, Janusz Zawadzki, Mirosław Kabat, Tadeusz
Gniadek, Jerzy Poziomek
99
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 65. Ministranci („Zawiszacy”) przed przy-
kościelną kaplicą: 1 – NN, 2 – Franciszek He-
rok, 3 – Mirosław Kabat, 4 – Kazimierz Pietrzak,
5 – Henryk Borowiec, 6 – Piotr Kandybowicz,
7 – Alfred Herok, 8 – Jerzy Piłatowicz, 9 – NN,
10 – Janusz Dolindo-Dolindowski, 11 – Janusz
Zawadzki, 12 – Edward Zawadzki, 13 – Wiesław
Olkowicz, 14 – Zygmunt Kupniewski
Fot. 66. Zachowane dwa domy przy ul. Julianow-
skiej. W drewniaku w czasie okupacji hitlerow-
skiej, w mieszkaniu pp. Zawadzkich odbywały
się lekcje tajnego Gimnazjum im. Władysława
IV, w których autor uczestniczył. Wykładowca-
mi byli: ks. Kazimierz Głąb, Janina Jaczewska,
Władysław Łaciak, Jerzy Jabłoński
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
100
Fot. 67. Boże Narodzenie na Nowym Bródnie –
1933 r. (ul. Majowa, w domu Mejera)
Fot. 68. Święta Wielkanocne 1942 r. na Nowym
Bródnie (ul. Kurpiowska 10)
101
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 69. Niedzielny spacer bródnowian wśród po-
bliskich łanów zbóż (1934 r.)
Fot. 70. Narodził się nowy bródnowianin – trzeba
to udokumentować wspólną fotografią lokatorów
domu (ul. Kurpiowska 10) – 1940 r.
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
102
Fot. 71. Na niedzielnym spacerze po ul. Biało-
łęckiej bródnowianie lubili wstąpić do zakładu
fotograficznego (Minakierki lub Stolarczyka) po
pamiątkową fotografię
Fot. 72. Wycieczka Związku Ministrantów do
lasu w Choszczówce
103
DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII
Fot. 73. Przekazanie wiernym wzniesionego na
przedwojennych fundamentach nowego kościoła
Matki Boskiej Różańcowej na Nowym Bródnie
Fot. 74. Uroczyste przekazanie społeczeń-
stwu Nowego Bródna zrekonstruowanego
z inicjatywy Oddziału Bródno Towarzystwa
Przyjaciół Warszawy pamiątkowego odcinka
tramwajowego torowiska wraz z siecią trak-
cyjną i słupkiem przystankowym (1994 r.)
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
104
Fot. 75. W rocznicę „Cudu nad Wisłą”.
Członkowie Oddziału Bródno Towarzy-
stwa Przyjaciół Warszawy przed pomnikiem
ufundowanym przez mieszkańców Nowego
Bródna
Fot. 76. Odsłonięcie w dniu 28 XI 2007 r.
obelisku ku czci kolejarzy węzła kolejowego
Warszawa–Praga
105
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
Fot. 77. 25-lecie Oddziału Bródno Towa-
rzystwa Przyjaciół Warszawy w Urzędzie
Dzielnicy Targówek w dniu 29 I 2008 r. –
przemawia prezes Regina Głuchowska
Fot. 78. 25-lecie Oddziału Bródno Towarzy-
stwa Przyjaciół Warszawy – występ zespołu
„Regimus” w Urzędzie Dzielnicy Targówek,
w dniu 29 I 2008 r.
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
106
Fot. 79. Ryszard Szołwiński –
założyciel i w latach 1982–2003
prezes Oddziału Bródno Towa-
rzystwa Przyjaciół Warszawy
Fot. 80. Lechosław Zakrzew-
ski – w latach 2003–2007 prezes
Oddziału Bródno Towarzy-
stwa Przyjaciół Warszawy
Fot. 81. Regina Głuchowska –
od maja 2007 r. i obecnie prezes
Oddziału Bródno Towarzy-
stwa Przyjaciół Warszawy
107
ZAKOŃCZENIE. „WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R. WYDOBYTE…”
Powstanie niniejszego albumu należy zawdzięczać niewąt-
pliwie całemu splotowi szczególnych zbiegów okoliczności –
„szczęśliwych przypadków” – rzec można, jakie zdarzyły sie na
terenie Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy
na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza.
Największe zasługi jednak przypisać trzeba grupie naj-
starszych założycieli, pasjonatów i miłośników Bródna, jak np.
pp. R. Szołwiński, Tadeusz Winch, P. Zysek i innym, którzy
pragnęli udokumentować zdobytą wiedzę o przeszłości Bródna
i przekazać potomnym. To dzięki ich sile przebicia powstały
dwa tomy książek „Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkań-
ców” wydane przez Oddział Bródno TPW w latach 1995 i 2002.
Oba tomy są kopalnią wiedzy o postaniu Bródna, o kolejarskim
Nowym Bródnie, o życiu mieszkańców, o różnych wydarzeniach.
I nie powstałby niniejszy album, gdyby lektura tych tomów
i drobiazgowe informacje w nich zawarte – nie zainspirowały
architekta p. Zygmunta Kupniewskiego (urodzonego na Bród-
nie) do próby odtworzenia dawnego Bródna w postaci rozryso-
wania ówczesnego układu ulic i budynków w unikatowym dzie-
le „Izometryczny widok Nowego Bródna z 1940 r.”.
Jak widać – dzieło to jest podstawą albumu.
Tak więc – dzięki tym wszystkim sprzyjającym okolicz-
nościom – otrzymaliście – Drodzy Czytelnicy – album o za-
pomnianym, drewnianym Nowym Bródnie, które kiedyś było,
a dziś go już nie ma.
Zakończenie
Chodzi o to, aby wiedza o zaszczytnej przeszłości części
naszej Dzielnicy Targówek nie zaginęła i mogła być przekaza-
na następnym pokoleniom.
Na zakończenie pragniemy gorąco podziękować wszystkim
Osobom, które przyczyniły się do powstania tego opracowania,
a w szczególności:
- Władzom Dzielnicy Targówek – za sfinansowanie
- Burmistrzowi – p. Grzegorzowi Zawistowskiemu
- Wiceburmistrzowi – p. Krzysztofowi Bugli
- Przewodniczącemu Rady Dzielnicy Targówek – p. Zbignie-
wowi Poczesnemu
- Wiceprzewodniczącej Komisji Kultury w Radzie Dzielnicy
Targówek – p. Danucie Winnickiej
- Wydziałowi Kultury i Edukacji – z p. Lilianą Sakowską
i p. Rafałem Utrackim
- Wydziałowi Obsługi Zarządu Dzielnicy – z p. Naczelnik
Justyną Skalską-Stadejek
- Wiceprezes Oddziału Bródno TPW – p. Katarzynie Spo-
czyńskiej-Król
A szczególnie gorące podziękowania kieruję pod adresem
wszystkich Autorów wypowiedzi w I i II tomie „Bródno i oko-
lice…”.
Regina Głuchowska
prezes Oddziału Bródno
Warszawa, 8 VIII 2009 r. Towarzystwa Przyjaciół Warszawy
WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA
108
s. 17. Odbitka kserograficzna fragmentu mapy Nowego
Bródna – ze zbioru Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół
Warszawy. „Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców”,
Tom 2, Warszawa 2002.
s. 19. Plan Nowego Bródna i jego otoczenia 1939 r.:
oznaczenia barwne i opisowe naniesiono na fragmencie pla-
nu „Warszawa Przedwojenna”, wyd. IV uzupełnione przez kar-
tografa Piotra Kamińskiego, 2006.
s. 20. Obraz ogólny przedwojennego Nowego Bródna na
zdjęciu lotniczym z 1935 r.:
www.warszawa1939.pl – fotoplan 1935 r. (fragment).
s. 21. Zdjęcie lotnicze Nowego Bródna 1938 r. ze zbiorów
Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy.
s. 22. Wrzesień 1939 r. na Bródnie:
a) obszar zniszczeń naniesiony na odbitce fragmentu pla-
nu m.st. Warszawy z 1935 r. (1:20 000), wydanego przez Zarząd
Miejski m.st. Warszawy,
b) dwa zdjęcia zgliszcz – ze zbiorów Oddziału Bródno To-
warzystwa Przyjaciół Warszawy.
s. 23. Wrzesień 1944 r. na Bródnie:
fragment zdjęcia z 1945 r. wykonanego przez sowieckich
lotników dla Biura odbudowy Stolicy – ze zbiorów Oddziału
Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy.
Wykaz źródeł
Fotografie zawarte w rozdziale IX:
– zbiory własne autora: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 11, 14, 17, 19, 26, 30,
33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 48, 50, 54, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 63, 66,
67, 68, 69, 70, 71
– zbiory Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół War-
szawy: 5, 10, 12, 13, 15, 16, 18, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 31, 32,
41, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 51, 52, 53, 59, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80,
81
– 28a – Jerzy Kasprzycki, „Korzenie miasta”, Tom 3 – „Pra-
ga”, Warszawa 1998
– 42 – „Stolica”, 1970
– 55 – „Architektura”, 1976, nr 4, s. 12 – fot. D. Gładysz
– 64, 65 – Grzegorz Nowik, „Straż nad Wisłą. Okręg Sza-
rych Szeregów Warszawa–Praga 1939–1942”, Warszawa 2001,
s. 888, 1139