Warszawa, 20-22 kwietnia 2012

Skutki kryzysu dla rynku pracy

Ryszard Petru

Przewodniczący Towarzystwa Ekonomistów Polskich Partner, PwC

www.pwc.com

PwC

Agenda

1. Jak kryzys wpłynął na sytuację na rynku pracy

2. Wpływ na globalne perspektywy gospodarcze

3. Oraz na sytuację w Polsce

3 April 24, 2012

PwC

Jak kryzys wpłynął na sytuację na rynku pracy

4 April 24, 2012

PwC

Spowolnienie gospodarcze w Europie jest coraz bardziej widoczne…

5 24 kwietnia 2012

Wzrost PKB

(procent; annualizowane kwartalnie)

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Świat Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się

Source: IMF staff estimates

PwC

…spada średnia dynamika produkcji przemysłowej…

6 24 kwietnia 2012

-40

-30

-20

-10

0

10

20

sty-00 sty-01 sty-02 sty-03 sty-04 sty-05 sty-06 sty-07 sty-08 sty-09 sty-10 sty-11 sty-12

Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się

Produkcja przemysłowa

(roczna procentowa zmiana trzymiesięcznej średniej kroczącej)

Źródło: IMF

PwC

…i popyt wewnętrzny

7 24 kwietnia 2012

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

2007 Q1

2007 Q3

2008 Q1

2008 Q3

2009 Q1

2009 Q3

2010 Q1

2010 Q3

2011 Q1

2011 Q3

Advanced Economies Emerging Economies

Realna prywatna konsumpcja

(anualizowana kwartalna procentowa zmiana)

Źródło: IMF

PwC

Nadchodzi spowolnienie a niektóre kraje jeszcze nie wyszły z dołka w zatrudnieniu po kryzysie 2008

8 24 kwietnia 2012

80,0

85,0

90,0

95,0

100,0

105,0

Strefa Euro Niemcy Hiszpania Polska

Irlandia Grecja Dania

Zmiana zatrudnienia od 2008 roku w wybranych krajach UE

Źródło: Eurostat

PwC

Kryzys szczególnie uderzył w osoby młode…

9 24 kwietnia 2012

12,0

14,0

16,0

18,0

20,0

22,0

24,0

Mężczyźni Kobiety Łącznie

Stopa bezrobocia osób w wieku poniżej 25 roku życia dla UE w latach 2005-2012

Źródło: Eurostat

PwC

Bardziej w mężczyzn niż w kobiety…

10 24 kwietnia 2012

55,0

57,0

59,0

61,0

63,0

65,0

67,0

69,0

71,0

73,0

75,0

Mężczyźni Kobiety

2008Q1 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2 2009Q3 2009Q4

2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010Q4 2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4

Współczynnik zatrudnienia w latach 2008-2011 dla kobiet i mężczyzn w wieku 15-64

Źródło: Eurostat

PwC

… i imigrantów

11 24 kwietnia 2012

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

2005Q1 2006Q1 2007Q1 2008Q1 2009Q1 2010Q1 2011Q1

Obywatel danego kraju Imigrant spoza UE27 Imigrant z kraju UE27

Stopa bezrobocia w UE w zależności od narodowości (% siły roboczej)

Źródło: Eurostat

PwC

Najbardziej spadło zatrudnienie pracowników czasowych, ale oni też najszybciej wychodzą z kryzysu

12 24 kwietnia 2012

Wzrost zatrudnienia osób w wieku 15-64 w UE27 w zależności od rodzaju zatrudnienia

Pracownicy czasowi

Samozatrudnieni

Pracownicy zatrudnieni na czas nieokreślony

Źródło: Eurostat

PwC

Wynika to z wysokich obciążeń pracy i elastyczności kontraktów…

13 24 kwietnia 2012

0

5

10

15

20

25

30

35

40

POLSKA OECD POLSKA OECD

Osoba samotna, zarabiająca 2/3 średniej pensji, bez dzieci

Małżeństwo, zarabiające średnią płacę, z dwójką dzieci

2006 2008 2010

Klin podatkowy

Źródło: OECD

PwC

… także w Polsce

14

Labour cost index, 2000=100*

*dane dla przemysłu i usług

April 24, 2012

Źródło: Eurostat

100

120

140

160

180

200

220

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Polska Grecja Niemcy Bułgaria Węgry

PwC

…oraz z niekorzystnego systemu negocjacji zbiorowych, jak w Hiszpanii

15 24 kwietnia 2012

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

SPAIN OECD SPAIN OECD

wpółczynnik uzwiązkowienia Stopień pokrycia systemem negocjacji płacowych

2005

2009

Współczynnik uzwiązkowienia i stopnia pokrycia systemem negocjacji płacowych

Źródło: OECD

PwC

W wielu krajach wzrosło bezrobocie długotrwałe

16 24 kwietnia 2012

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

2007 Q4

2011 Q3

Udział długookresowego bezrobocia (powyżej 12 miesięcy) w całości bezrobotnych

Źródło: OECD

PwC

Ale pozytywny jest wzrost zatrudnienia osób w wieku przedemerytalnym…

17 24 kwietnia 2012

…zwłaszcza w obliczu podnoszenia wieku emerytalnego

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

15-24 25-54 55-64

2008Q1 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2

2009Q3 2009Q4 2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010Q4

2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4

Współczynnik zatrudnienia w UE według wieku w latach 2008-2011

Źródło: Eurostat

PwC

Jest to nieuniknione ze względu na demografię…

18 24 kwietnia 2012

Struktura wiekowa ludności

Mężczyźni Kobiety

Źródło: Eurostat

2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 0 500 000 1 000 000 1 500 000 2 000 000

0-4

5-9

10-14

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

50-54

55-59

60-64

65-69

70-74

75-79

80-84

85-więcej

2060 Mężczyźni 2060 Kobiety 2010 Mężczyźni 2010 Kobiety

PwC

Żyjemy coraz dłużej…

19

Źródło: OECD

Dodatkowe lata przewidywanej długości trwania życia po 65 roku życia,

Średnia OECD

… i coraz dłużej jesteśmy emerytami

April 24, 2012

0

5

10

15

20

25

30

1960 1970 1983 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050

mężczyźni Kobiety

PwC

Współczynnik obciążenia demograficznego szybko rośnie…

20

Współczynnik obciążenia demograficznego

Źródło: Eurostat April 24, 2012

0 20 40 60 80

Łotwa

Rumunia

Polska

Słowacja

Bułgaria

Węgry

Słowenia

Litwa

Estonia

Czechy

2010 2060

PwC

Zachęty do dłuższej pracy nie są wystarczające…

21

Emerytalne zachęty do pracy Zmiana w kapitale emerytalnym z tytułu dłuższej o rok pracy między 60 a 65 rokiem

życia, % rocznych zarobków

Źródło: OECD April 24, 2012

Grecja Luksemburg

Turcja Portugalia

Belgia Słowenia

Włochy Australia

Kanada OECD

Stany Zjednoczone Nowa Zelandia

Wielka Brytania Irlandia Szwecja

Japonia Hiszpania Francja Węgry

Finlandia Niemcy Polska

Czechy Holandia

-100,0 -80,0 -60,0 -40,0 -20,0 0,0 20,0 40,0

PwC

Problemem są też przywileje emerytalne, obecnie eliminowane…

22

Średni efektywny wiek emerytalny dla mężczyzn

Średni efektywny wiek emerytalny dla kobiet

Źródło: OECD April 24, 2012

50,0

55,0

60,0

65,0

70,0

75,0

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

Polska Węgry Estonia Bułgaria

50,0

55,0

60,0

65,0

70,0

75,0

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

Polska Węgry Estonia Bułgaria

PwC

Jedynym rozwiązaniem jest podniesienie wieku emerytalnego

23

Dziś

Trendy w wysokości wieku emerytalnego, Średnia dla krajów OECD, w latach

Źródło: OECD April 24, 2012

59,0

60,0

61,0

62,0

63,0

64,0

65,0

1949 1959 1969 1979 1989 1999 2009 2019 2029 2039 2049

mężczyźni kobiety

PwC

Europa podnosi wiek emerytalny szybciej i szybciej osiągnie poziom docelowy niż Polska

24

Tempo podnoszenia wieku emerytalnego, w miesiącach

Źródło: EC April 24, 2012

* Estonia - dane tylko dla kobiet

0

2

4

6

8

10

Słowacja (2004-2014)

Estonia (2011-2016)

Węgry (2014-2022)

Łotwa (2016-2021)

Dania (2019-2022)

Francja (2011-2018)

Polska (2013-2040)

PwC

Redukcja składek do OFE też nie była pomocna…

25

… ponieważ obniżyła stopę zastąpienia

Stopa zastąpienia w roku 2100

Źródło: OECD April 24, 2012

PwC

Sytuacja w Europie znacząco różni się od tej w innych częściach świata

26 24 kwietnia 2012

0

2

4

6

8

10

12

sty-06 lip-06 sty-07 lip-07 sty-08 lip-08 sty-09 lip-09 sty-10 lip-10 sty-11 lip-11 sty-12

Japonia Stany Zjednoczone Strefa Euro

Stopa bezrobocia w latach 2006-2012

Źródło: OECD, Eurostat

PwC

Perspektywy globalne

27 April 24, 2012

PwC

W USA na szczęście coraz więcej pozytywnych sygnałów

28 24 kwietnia 2012

Źródło: BEA, BLS

Wzrost zatrudnienia r/r i wzrost realnego PKB w USA

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

lut 08 sie 08 lut 09 sie 09 lut 10 sie 10 lut 11 sie 11 lut 12

Wzrost zatrudnienia r/r Wzrost realnego PKB

PwC

… strefa euro natomiast wchodzi w recesję

24 kwietnia 2012

Prognoza wzrostu PKB (%)

Źródło: IMF

29

-3 -2 -1 0 1 2 3 4

2011

2012

2011

2012

2011

2012

2011

2012

2011

2012

Nie

mcy

F

ran

cja

S

tref

a e

uro

H

iszp

an

ia

Wło

chy

kwiecień styczeń wrzesień czerwiec

PwC

Chiny chciałyby zwalniać powoli

30 24 kwietnia 2012

Średni roczny wzrost PKB Chin

(procent)

Źródło: Development Research Centre

0

2

4

6

8

10

12

1995-2010 2011-15 2016-20 2021-25 2026-30

Prognoza

PwC

Co widać na tych wykresach

Rentowność 10-letnich obligacji niemieckich (%)

Cena złota (USD/uncja)

24 kwietnia 2012 Źródło: Bloomberg, stooq.pl

31

1,5

2

2,5

3

3,5

4

1100

1200

1300

1400

1500

1600

1700

1800

1900

PwC

W Polsce widoczny był odpływ, szczególnie pod koniec roku

24 kwietnia 2012

Zaangażowanie nierezydentów na rynku polskich papierów skarbowych (mld PLN)

Zaangażowanie nierezydentów na polskim rynku akcji (mld PLN)

Źródło: Ministerstwo Finansów, NBP

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

0

50

100

150

200

250

300

05Q1 06Q1 07Q1 08Q1 09Q1 10Q1 11Q1

Ogółem (LO) Udział (PO)

32

40

60

80

100

120

140

160

180

PwC

Obstawiałbym silnego dolara…

24 kwietnia 2012

Kurs EUR/CHF

Źródło: stooq.pl

Kurs EUR/USD

33

1,00

1,10

1,20

1,30

1,40

1,50

1,60

1,00

1,10

1,20

1,30

1,40

1,50

1,60

1,70

PwC

… i utrzymującą się wysoką zmienność na PLN

24 kwietnia 2012

Kurs EUR/PLN

Źródło: stooq.pl

Kurs CHF/PLN

34

3,00 3,20 3,40 3,60 3,80 4,00 4,20 4,40 4,60 4,80 5,00

1,80 2,00 2,20 2,40 2,60 2,80 3,00 3,20 3,40 3,60 3,80 4,00 4,20

PwC

…giełdy czekają na kolejne pozytywne sygnały

24 kwietnia 2012

Indeksy giełdowe (styczeń 2006 r. = 100)

Źródło: Bloomberg, stooq.pl

35

0

20

40

60

80

100

120

140

160

2006-01-04 2007-01-04 2008-01-04 2009-01-04 2010-01-04 2011-01-04 2012-01-04

S&P 500 DAX 30 Nikkei 225

PwC

Stąd duża zmienność

24 kwietnia 2012 36

Cena ropy WTI (USD/B) Cena miedzi* (USD/t) Cena aluminium* (USD/t)

* Ceny kontraktów notowanych na LME. Źródło: EIA, LME.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

2006 2008 2010 2012

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

2006 2008 2010 2012 0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

2006 2008 2010 2012

PwC

Europa

24 kwietnia 2012 37

PwC

W Europie najzdrowsze są Niemcy

24 kwietnia 2012

Prognoza deficytu budżetowego w 2012 roku (% PKB)

Prognoza długu publicznego w 2012 r.

Źródło: Komisja Europejska.

0 2 4 6 8 10

81,2

120,5

73,3

64,9

90,4

111

99,2

89,2

73,8

198,3

117,5

GE

R

ITL

A

UT

H

OL

S

tr.

euro

P

OR

B

EL

F

RA

S

PA

G

RE

IR

E

38

PwC

Ale spowolnienie w euro obniży dynamikę niemieckiego eksportu

24 kwietnia 2012

Zamówienia eksportowe i eksport towarów Niemiec vs zamówienia eksportowe Polski (% r/r)

Eksport towarów Niemiec i Polski (% r/r)

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Eksport Niemiec Eksport Polski

-50

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50

2008 2009 2010 2011

Nowe zamówienia eksportowe w przemysle Niemiec

Eksport towarów Niemiec

Nowe zamówienia eksportowe w przemyśle Polski

Źródło: Bloomberg, Eurostat, NBP

39

PwC

Włochy dostały czerwoną kartkę za ostatnie 10 lat, ale mają głównie problem z płynnością

24 kwietnia 2012

-0,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5

Grecja

Szwecja

średnia OECD

Niemcy

Wielka Brytania

USA

Hiszpania

Francja

Portugalia

Włochy

PKB per capita, średnia roczna zmiana proc. 2001-2010

Source: IMF World Economic Outlook; The Economist

93

111

na

131

133

143

146

153

158

167 Miejsce w światowym rankingu, spośród 179

40

PwC

EBC cały czas zmniejsza zakres zaangażowania banków w PIIGS

24 kwietnia 2012

Zobowiązania krajów na koniec III kw. 2011 r. (mld USD)

Włochy są winne francuskim bankom

ok. 20% francuskiego PKB

Źródło: BIS.

Niemcy

Francja

Grecja

Irlandia

Włochy

93

10

2

Portugalia

Wlk. Brytania Hiszpania

41

PwC

Ale sytuacja Grecji jest beznadziejna

24 kwietnia 2012

Sytuacja fiskalna krajów peryferyjnych

Źródło: Komisja Europejska, Bloomberg

42

PwC

Surowce

24 kwietnia 2012 43

PwC

Na ceny surowców w coraz większym zakresie wpływają czynniki inne niż fundamentalne

44 24 kwietnia 2012

Ceny surowców Fundusze zainwestowane w surowce

50,00

100,00

150,00

200,00

250,00

Energy Agriculture Metals & Minerals

Źródło: World Bank

PwC

Wzrost konsumpcji ropy ma głównie miejsce w krajach rozwijających się

45 24 kwietnia 2012

Konsumpcja ropy Cena ropy vs zapasy ropy

2300

2350

2400

2450

2500

2550

2600

2650

2700

2750

2800

0

20

40

60

80

100

120

140

sty 00 sty 02 sty 04 sty 06 sty 08 sty 10 sty 12

Cena ropy Zapasy ropy krajów OECD (prawa oś)

0

10

20

30

40

50

60

Kraje nie należące do OECD Kraje OECD

Źródło: World Bank

PwC

W metalach przyjdzie jeszcze czas Indii

46 24 kwietnia 2012

0

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011

Indie Chiny Reszta świata

Konsumpcja metali rafiniowanych

Źródło: World Bank

PwC

W cenach żywności jest szansa na chwilową stabilizację

47 24 kwietnia 2012

Produkcja biopaliw Ceny żywności

Źródło: World Bank

0,00

200,00

400,00

600,00

800,00

1000,00

0,00

100,00

200,00

300,00

400,00

500,00

Kukurydza Pszenica Ryż

PwC

W Polsce

24 kwietnia 2012 48

PwC

Ciężko będzie utrzymać dynamikę z zeszłego roku

24 kwietnia 2012

Wkłady do wzrostu PKB (pkt. proc.)

Zysk netto przedsiębiorstw niefinansowych* (mld zł)

* Przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 49 osób.

Źródło: GUS.

-10

0

10

20

30

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Q1 Q2 Q3 Q4

49

0,4 1,0

1,6

3,2 3,0 3,5 4,4

4,7 4,5 4,3 4,2

4,3

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

I k

w.'0

9

II k

w.'0

9

III

kw

.'09

IV k

w.'0

9

I k

w.'1

0

II k

w.'1

0

III

kw

.'10

IV k

w.'1

0

I k

w.'1

1

II k

w.'1

1

III

kw

.'11

IV k

w.'1

1

Eksport netto Konsumpcja Inwestycje

Zapasy PKB

PwC

… choć struktura inwestycji jest zdrowsza

50 24 kwietnia 2012

Źródło: Raport o inflacji marzec 2012

Nakłady brutto na środki trwałe (r/r, %) dekompozycja

PwC

… to inflacja będzie ograniczeniem dla konsumpcji prywatnej

51 24 kwietnia 2012

-3,0

-1,0

1,0

3,0

5,0

7,0

9,0

sty 09 cze 09 lis 09 kwi 10 wrz 10 lut 11 lip 11 gru 11

CPI

Inflacja bazowa po wyłączeniu cen żywności i energii

Ceny produkcji sprzedanej w przemyśle

Cel inflacyjny

Źródło: GUS., NBP

Dynamika cen konsumpcyjnych (CPI), cen produkcji sprzedanej w przemyśle oraz inflacji bazowej po wyłączeniu cen

żywności i energii (r/r)

Przedział inflacyjny

PwC 52 24 kwietnia 2012

Tempo wzrostu PKB (%, r/r) Projekcja marcowa na tle listopadowej: dynamika PKB

(r/r, %)

…co widać też w najnowszej projekcji NBP

Źródło: NBP.

PwC

Podsumowanie

• Sytuacja na rynku pracy jest trudna zwłaszcza w Europie

• Kryzys na rynku pracy dotknął szczególnie młodych, mężczyzn i imigrantów

• Sytuację może poprawić liberalizacja kodeksów pracy i podniesienie wieku

emerytalnego

• Gospodarka zwalnia, zwłaszcza strefa euro

• Wpłynie to na sytuację polskich przedsiębiorców, a więc również na rynek pracy

• Na szczęście nasi przedsiębiorcy nadal są optymistyczni co do przyszłości

53 24 kwietnia 2012