Ta lektura, podobnie jak tysice innych, jest dostpna on-line na stroniewolnelektury.pl.Utwr opracowany zosta w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-dacj Nowoczesna Polska.

MARCEL PROUST

W cieniu zakwitajcych iewczt. -

TOM PIERWSZYKiedy bya mowa o tym, aby zaprosi pierwszy raz pana de Norpois na obiad, matka wy-razia al, ze profesor Cottard jest w podry i e si tak rozchwiay stosunki ze Swannem,bo i jeden i drugi zainteresowaby z pewnoci byego ambasadora. Na co ojciec odpo-wieia, e czowiek wybitny, znakomity uczony, jak Cottard, zawsze moe by ozdobstou; ale Swann, ze swoj mani puszenia si i przechwalania byle znajomociami, jestpospolity bufon, o ktrym margrabia de Norpois orzekby z pewnoci, e aby uyjego wyraenia cuchnie.

Ta odpowied ojca wymaga paru sw objanienia, niektrzy bowiem przypominajsobie pana Cottard jako baro miern gur, Swanna za jako czowieka posuwajce-go do najdalszych granic skromno i dyskrecj towarzysk. Ale, co si tyczy Swanna,zdarzyo si, e do modego Swanna, a take do Swanna z Jockey-clubu, dawnego przy-jaciela roicw, przybya nowa (i nie ostatnia jeszcze) osobisto: Swann jako mOdety. Przystosowujc do niewysokich ambicji tej kobiety instynkt, pasj, spryt, kt-re zawsze posiada, Swann sili si zbudowa, o wiele poniej swojej dawnej sfery, nowpozycj, dostosowan do towarzyszki ycia majcej j z nim ieli. Ot w tej sytu-acji Swann by jak gdyby innym czowiekiem. Bywajc wci na wasn rk u swoichosobistych przyjaci, ktrym nie chcia narzuca Odety, skoro sami nie objawiali chcipoznania jej, rwnoczenie rozpoczyna z on nowe ycie wrd nowych lui; monaby tedy zrozumie, e, dla okrelenia ich stanowiska, a tym samym wasnej satysfakcjiczerpanej w obcowaniu z nimi, posugiwa si, jako punktem porwnania, nie ludminajwietniejszymi, stanowicymi przed maestwem jego sfer, lecz poprzednimi sto-sunkami Odety. Ale, nawet kiedy si wieiao, e isiejszy Swann aknie znajomociz do obskurnymi urzdnikami, z wtpliwymi damami ozdob ministerialnych ba-lw mona si byo zdumie, i on, ktry niegdy a nawet jeszcze isiaj takwykwintnie ukrywa jakie zaproszenie do Twickenham albo do Buckingham Palace,chepi si gono, e maonka jakiego zastpcy naczelnika wyiau rewizytowaa jegoon. Powie moe kto, e poprzednia prostota wytwornego Swanna bya jedynie wyra-nowasz form prnoci i e, jak si zdarza u Izraelitw, ten dawny przyjaciel moichroicw mg streszcza kolejne etapy lui swojej rasy, od prymitywnego snobizmui pospolitego chamstwa a do najwyranowaszej grzecznoci. Ale gwn przyczyn i t mona przypisa lukoci w ogle byo to, e nawet nasze cnoty nie s czymlunym, pynnym, czym moemy zawsze rozrza do woli; zespalaj si one w kocutak cile w naszym umyle z czynnociami, ktre nam je naoyy, e, o ile si nastrczyaktywno innego roaju, zastaje nas ona nieprzygotowanych, i nawet nam na myl nieprzychoi, e mogaby si kojarzy z iaaniem tych samych zalet. Swann, zabiegajcyo te nowe stosunki i chepicy si nimi, by jak owi wielcy a skromni artyci, ktrzy,skoro pod koniec ycia zapal si do kuchni lub ogrodnictwa, objawiaj naiwne zadowo-lenie z pochwa, jakimi kto darzy ich potrawy lub ich grzdki; w tym przedmiocie niedopuszczaj krytyki, ktr znosz tak atwo, gdy choi o ich arcyiea; inni znowu,hojnie rozdajc swoje obrazy gratis, nie umiej pogodnie znie paroankowej przegranejw domino.

Ale profesora Cottard ujrzymy na duej, znacznie pniej, u pryncypaki, w po-siadoci jej la Raspeliere. Na razie niech w jego przedmiocie wystarczy jedna uwaga,w zestawieniu ze Swanem. Co si tyczy Swanna, odmiana jego moe ostatecznie zi-wi, ile e si spenia bez mojej wiadomoci wwczas, gdym widywa ojca Gilberty naPolach Elizejskich, gie zreszt nie oywa si do mnie, nie mg si tedy popisywaprzede mn swymi stosunkami w wiecie ocjalnym. (Prawda, e gdyby nawet to robi,nie bybym si moe zaraz pozna na jego prnoci, pojcie bowiem, jakiemy sobie oddawna wytworzyli o danej osobie, zamyka nam oczy i uszy: tak np. matka moja przez trzylata nie spostrzega, e jedna z jej siostrzenic maluje sobie usta; zupenie tak jak gdybyszminka rozpucia si nieznacznie a doszcztnie w jakim pynie, a do dnia, w kt-rym nadmiar barwiczki lub inny jaki powd wywoa zjawisko zwane przesyceniem;caa wprzd niezauwaona szminka skrystalizowaa si i, wobec tej nagej rozpusty barw,matka owiadczya stylem Combray e to ohyda, zrywajc niemal wszelkie sto-

wyUanRwaVzy najwyUanRwaVzy i popr.: bariej wyranowany, najbariej wyranowany.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

sunki z siostrzenic). Przeciwnie, co si tyczy pana Cottard, epoka, w ktrej ukazalimygo wiadkiem pierwszych krokw Swanna u pastwa Verdurin, bya ju do odlega;ot, zaszczyty i tytuy przycho z wiekiem; po wtre, mona by niewyksztaconymliteracko, robi idiotyczne kalambury, a posiada swoisty dar, ktrego nie zastpi ad-na oglna kultura; dar wielkiego woa lub wielkiego klinicysty. Koley patrzyli naCottarda nie tylko jak na poktnego praktyka, ktry si sta z czasem europejsk sa-w. Najinteligentniejsi moi lekarze owiadczali bodaj przez kilka lat, bo mody sizmieniaj, zroiwszy si z potrzeby zmiany i gdyby si im zdarzyo zachorowa,jednemu Cottardowi oddaliby si w rce. Bez wtpienia, woleli towarzystwo innych pro-fesorw, bariej oczytanych, wyrobionych artystycznie, z ktrymi mona byo mwio Nietzschem, o Wagnerze. Kiedy muzykowano w dnie przyj u pani Cottard, ktraprzyjmowaa kolegw i uczniw ma w naiei, e profesor zostanie kiedy iekanem,on sam, zamiast sucha, wola gra w karty w ssiednim pokoju. Ale chwalono szybkoi przenikliwo jego spojrzenia, pewno jego diagnozy.

Po trzecie, co si tyczy wzicia profesora Cottard, ogldanego oczami czowieka ta-kiego jak mj ojciec, zauwamy, e natura, jak ujawniamy w drugiej poowie ycia, niezawsze jest cho i to bywa pierwotn nasz natur rozwinit lub zmarnia, zgru-bia lub zwtlon; czasem jest to natura wrcz przeciwna, niby przenicowane ubranie.Z wyjtkiem pastwa Verdurin, ktrzy si rozkochali w doktorze, niepewna mina Cottar-da, jego niemiao, jego nadmiar uprzejmoci, cigay na od modu wieczne przycinki.Ktry miosierny przyjaciel dorai mu min lodowat? Powaga stanowiska uatwia muprzybranie tej miny. Wszie, z wyjtkiem salonu pastwa Verdurin, gie bezwiedniestawa si z powrotem sob, Cottard robi si zimny, rozmylnie milczcy, apodyktyczny,gdy trzeba byo zabra gos, przy czym nie omieszka mwi luiom przykrych rzeczy.Mg wyprbowa to nowe wzicie na pacjentach, ktrzy, nie znajc go wprzdy, niemogli robi porwna i byliby baro ziwieni, dowiadujc si, e szorstko profesoranie pynie z jego natury.

Sili si zwaszcza na chd, i nawet podczas wizyty szpitalnej, popeniajc jedenz owych kalamburw, ktre rozmieszay wszystkich, od pierwszego asystenta do naj-modszego eksterna, robi to zawsze tak, aby ani jeden misie nie drgn w jego twarzy,zmienionej zreszt do niepoznaki przez zgolenie brody i wsw.

Powiemy na zakoczenie, kim by margrabia de Norpois. By przed wojn mi-nistrem penomocnym, ambasadorem z maja, mimo to, ku zdumieniu wszystkich,nieraz od tego czasu reprezentowa Francj w specjalnych misjach, nawet jako kontro-ler dugu publicznego w Egipcie, gie, iki swoim nansowym zdolnociom, oddawane usugi. Uyway go do tych celw gabinety radykalne, ktrym prosty mieszcza-nin-reakcjonista wzdragaby si suy, a ktre powinny by byy zachowa podejrzliwowobec przeszoci pana de Norpois, wobec jego stosunkw i przekona. Ale ci postpowiministrowie zdawali sobie widocznie spraw, e tak nominacj okazuj, jak daleko sigaich szeroko pogldw, gdy choi o dobro Francji; tym samym wysuwali si na czoopolitykw, zyskujc to, e nawet sam Journal des Debats mieni ich mami Stanu;przy czym korzystali i z uroku arystokratycznego nazwiska, i z sensacji nieoczekiwane-go wyboru. Wieieli zarazem, e, powoujc pana de Norpois, mog zebra wszystkiekorzyci, nie potrzebujc si obawia z jego strony uchybienia lojalnoci politycznej; uro-enie margrabiego, zamiast go czyni podejrzanym w tej mierze, byo im raczej rkojmi.I w tym rzd Republiki nie myli si. Arystokraci pewnego typu przywykli od ieckauwaa swoje nazwisko jako organiczn waciwo, ktrej nic nie moe wydrze, a kt-rej warto rwni im lub jeszcze wysi znaj do dokadnie; tacy wie, e mog sobieoszczi daremnych wysikw, jakich, przewanie bez rezultatu, dokada tylu miesz-czan, aby wyznawa jedynie pogldy dystyngowane lub przestawa z osobami dobrzemylcymi; w zamian za to, pragnc si podnie w oczach roin magnackich, poniejktrych znajduje si bezporednio, arystokracja ta wie, e moe to osign jedynie doda-jc do swego nazwiska co, czego ono nie posiadao, a co, przy rwnej wartoci nazwisk,przeway szal na ich korzy: wpywy polityczne, saw literack lub artystyczn, wiel-ki majtek. Obojtni dla bezpoytecznego szlachciury, cenionego przez mieszczastwo,

uwaa cR jakR i popr.: uwaa co za.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

a nieprzynoszcego im swoj jaow przyjani adnego prestige'u w oczach magnatw,karierowicze ci zachowuj wszystkie swoje wzgldy dla lui politycznych, choby ma-sonw, ktrzy mog im pomc do uzyskania ambasady lub mandatu; dla artystw lubuczonych, zdolnych poparciem swoim uatwi wypynicie w sferze, w ktrej krluj;dla wszystkich wreszcie mogcych im uyczy nowego blasku lub pomc do bogategomaestwa.

Ale, co si tyczy pana de Norpois, mia on za sob przede wszystkim to, e w du-giej praktyce dyplomatycznej nasik owym duchem negatywnym, rutynicznym, konser-watywnym, zwanym duchem rzdu, a bdcym w istocie duchem wszelkich rzdw,w szczeglnoci za, pod wszelkimi rzdami, duchem biurokracji. Naby w dyplomacjiwstrtu, lku i wzgardy do owych mniej lub wicej rewolucyjnych, a co najmniej nie-poprawnych metod, jakimi s metody opozycji. Z wyjtkiem pewnych prostakw z ludui z towarzystwa, dla ktrych rnice gatunkw s martw liter, zblia lui nie jed-no przekona, lecz powinowactwo ducha. Akademik typu pana Legouv, zwolennikklasykw, chtniej oklaskiwaby pochwa Wiktora Hugo wygoszon przez Maksymadu Camp lub pana de Mzires, ni pochwa Boileau w ustach Claudela. Nacjonalizmwystarczy, aby zbliy Barrsa do jego wyborcw, ktrzy nie robi zapewne rnicy mi-y nim a panem Georges Berry; ale nie wystarczy, aby go zbliy do tych jego kolegwz Akademii, ktrzy, posiadajc wsplne z nim przekonania, ale inn umysowo, bdwoleli od niego nawet przeciwnikw, jak panowie Ribot i Deschanel; a z tymi znowuwierni monarchici czuj si o wiele bliej ni z Maurrasem i Leonem Daudet, rwniepragncymi powrotu krla.

Skpy w sowach nie tylko przez zawodowy nawyk ostronoci i umiaru, ale takedlatego e sowa maj wiksz cen, e przedstawiaj wicej odcieni w oczach lui, kt-rych iesicioletnie wysiki dla zblienia dwch krajw streszczaj si i wyraaj w prze-mwieniu, w protokole prostym przymiotnikiem, banalnym na pozr, ale dla nichzawierajcym cae wiaty, pan de Norpois uchoi za baro chodnego w komisji, giezasiada obok mego ojca i gie kady winszowa ojcu przyjani eks-ambasadora. Przy-ja ta iwia nawet ojca. Z natury niezbyt uprzejmy, przywyk do tego, e nie cieszysi popularnoci poza krgiem bliskich znajomych i przyznawa si do tego z prostot.Mia wiadomo, e w yczliwoci dyplomaty gra rol moment na wskro indywidu-alny, rozstrzygajcy o lukich sympatiach; ile e najcenniejsze przymioty umysu lubserca u osoby, ktra skdind nui nas lub drani, mniej bd dla nas warte ni swobo-da i wesoo innego czowieka, dla wielu znowu czcze i puste.

Norpois zaprosi mnie znowu na obiad; to nawyczajne; wszyscy zdumieni sw komisji, gie nie utrzymuje z nikim stosunkw osobistych. Jestem pewien, e znwmi opowie wstrzsajce rzeczy o roku .

Ojciec wieia, e jedyny moe pan de Norpois ostrzega by swego czasu cesarzao rosncej pote i o wojennych zamiarach Prus i e Bismarck mia jego inteligencjw osobliwej cenie. wieo jeszcze, w Operze, podczas gali na cze krla Teodozjusza,ienniki zauwayy dug rozmow, jak monarcha w zaszczyci pana de Norpois.

Musz si dowieie, czy ta wizyta krla jest naprawd czym wanym rzekojciec, ktry baro si interesowa polityk zagraniczn. Wiem, e stary Norpois niejest skonny do wynurze, ale ze mn tak si rozkrochmala!

Co si tyczy matki, by moe i z natury nie przepadaa za roajem inteligencji, kt-ry reprezentowa eks-ambasador. Goi si rzec, i konwersacja pana de Norpois bya takkompletnym repertuarem przestarzaych form wysowienia, waciwych pewnemu zawo-dowi, pewnej klasie i epoce epoce, ktra, dla tego zawodu i dla tej klasy, nie bya moetak zupenie minion i auj czasami, em nie zapamita po prostu i dosownie jegorozmw. Bybym wwczas osign wraenie zamierzchej mody rwnie tanim kosztemi w ten sam sposb, co w farsowy aktor, ktry, pytany, skd bierze swoje kapelusze,odpowieia: Ja ich nie bior, ja je przechowuj.

Sowem, s, e matce wydawa si pan de Norpois nieco antyczny, co nie raziojej bynajmniej z punktu wienia manier, ale mniej zachwycao j w ieinie nie po-gldw bo pogldy pana de Norpois byy baro nowoczesne lecz wyrae. Czua

SUeVtiJeu i popr. zapis spolszczony: prestiu.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

jednake, e mile gaszcze ma, mwic z zachwytem o dyplomacie, ktry darzy gotak rzadkim wyrnieniem. Utrwalajc w umyle ojca jego dobre mniemanie o panude Norpois i wzmacniajc w nim przez to jego dobre mniemanie osobie samym, matkamiaa uczucie, e spenia jeden ze swoich obowizkw, polegajcy na tym, aby umilaycie mowi, jak to czynia czuwajc nad tym, aby kuchnia bya wyborna, a usuga ci-cha. e za bya niezdolna skama ojcu, wiczya si sama w poiwie dla ambasadora,aby go mc szczerze chwali. Cenia zreszt w panu de Norpois wyraz dobroci, uprzej-mo troch niemodn i tak wyszukan, kiedy np. idc i prostujc swoj wysok posta,spostrzegszy matk jadc powozem, zanim si jej ukoni, odrzuca ledwie napocztecygaro; rozmow tak pen umiaru, w ktrej mwi jak najmniej o sobie i zawsze liczysi z tym, co moe by najprzyjemniejsze partnerowi; zdumiewajc wreszcie punktual-no w odpowiadaniu na listy. Czasami, kiedy, ledwie wysawszy list, ojciec otrzymywakopert z pismem pana de Norpois, pierwsz jego myl byo, e nieszczliwym wy-padkiem listy ich si zminy; mona by si, e dla pana de Norpois poczta wybieralisty w nadliczbowych goinach! Matka zdumiewaa si, e margrabia jest tak akuratny,mimo i tak zajty, e jest tak uprzejmy, chocia tak rozrywany, nie mylc, e wszelkiemimo jest zawsze zapoznanym poniewa, i e (tak samo jak starcy s zdumiewajcyna swj wiek, krlowie peni prostoty, a mieszkacy prowincji au cRuUant wszystkiego)te same przyzwyczajenia pozwalaj panu de Norpois czyni zado tylu zajciom i bytak akuratnym w odpowieiach, by miym w wielkim wiecie i uprzejmym dla nas.Co wicej, bd mojej matki, jak u wszystkich osb zbyt skromnych, pochoi std,e rzeczy, ktre dotyczyy jej, kada poniej innych, tym samym poza innymi. Szybkodpowied, ktr poczytywaa za zasug przyjacielowi ojca, dlatego e mia w cigu dniaduo listw do napisania, wyczaa z owej mnogoci, w ktrej ten list by tylko jednymwicej; tak samo nie zastanawiaa si, e obiad u nas by dla pana de Norpois jednymz niezliczonych obrzdw jego ycia towarzyskiego; nie przychoio jej na myl, e am-basador z dawna przywyk w dyplomacji uwaa proszone obiady za cz swoich funkcjii rozwa na nich zastarzay wik, z ktrego nie mia powodu wyzu si specjalnie,bdc na obieie u nas.

Pierwszy obiad z panem de Norpois, w roku, gdym jeszcze choi si bawi na PolaElizejskie, pozosta mi w pamici, bo popoudniu tego samego dnia ujrzaem wreszcieBerm w )eGUze, a take bo w rozmowie z panem de Norpois zdaem sobie nagle spraw,jak dalece uczucia moje we wszystkim, co tyczyo Gilberty Swann i jej roicw, rnisi od uczu, jakie ta roina bui w kimkolwiek innym.

Zapewne wic przygnbienie, w jakim mnie pogryy nadchoce ferie nowo-roczne, podczas ktrych jak mi to Gilberta sama oznajmia nie miaem jej wiie,jednego dnia, aby mnie rozerwa, matka rzeka:

Jeeli wci masz jeszcze wielk ochot ujrze Berm, s, e moe ojciec po-zwoliby ci i z babk do teatru.

To pan de Norpois powieia ojcu, e powinien by mi pozwoli zobaczy Berm, eto jest dla modego czowieka cenne wspomnienie. Ojciec, dotd przeciwny temu, abymmia traci czas i naraa si na chorob dla rzeczy, ktr, ku zgorszeniu babki, nazy-wa gupstwem, skonny by pod wpywem uwagi ambasadora uzna ten wieczrw teatrze za nieokrelon cz caoksztatu cennych przepisw wiodcych do wietnejkariery. Babka, ktra, wyrzekajc si dla mnie korzyci, jak, wedle niej, byoby dla mniewiie Berm, robia wielk oar dla mego zdrowia, iwia si, e ten wzgld sta sinagle niewany na jedno sowo pana de Norpois. Pokadajc niezomne naieje racjo-nalistki w wieym powietrzu i we wczesnym choeniu spa, ktre mi zalecano, bolaanad wyomem w owym trybie i powtarzaa ojcu: Jaki ty lekkomylny!. Na co ojciec,wcieky, odpowiada: Jak to! wic teraz mama nie chce, eby on szed do teatru! Toparadne, a cay czas powiadaa mama, e to bie dla niego z poytkiem.

Ale pan de Norpois odmieni intencje ojca w rzeczy o wiele dla mnie waniejszej.Ojciec zawsze pragn, abym zosta dyplomat, ja za nie mogem znie myli, i, nawetgdybym mia spi jaki czas w centrali, bybym naraony na to, e mogliby mniewysa kiedy jako ambasadora w kraje, gie nie mieszka Gilberta. Bybym wola wrci

au cRuUant (.) na bieco.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

do projektw literackich, ktrem tworzy niegdy, a ktrem porzuci w czasie swoichspacerw w stron Guermantes. Ale ojciec by stale przeciwny karierze literackiej, ktruwaa za co o wiele niszego od dyplomacji, odmawiajc jej nawet miana kariery; ado dnia, w ktrym pan de Norpois, nie baro lubicy dyplomatw z mieszczastwa,upewni go, e mona jako pisarz zdoby sobie tyle uznania, iaa rwnie skutecznie,a zachowa wiksz niezaleno.

No i co, nie bybym przypuszcza, stary Norpois nie jest wcale przeciwny literaturze rzek ojciec. e za, do ustosunkowany sam przez si, ojciec wierzy, i nie ma rzeczy,ktrej by si nie dao uoy i zaatwi pomylnie w rozmowie wpywowych lui, doda:

cign go ktrego dnia po komisji na obiad. Pomwisz z nim troch, aby cimg oceni. Napisz co dobrego, co by mu mona byo pokaza; on yje blisko z redak-torem Revue des Deux Mondes, wkrci ci tam, to spryciarz; a dalibg, on, zdaje si,uwaa, e isiaj dyplomacja!

Szczcie, jakim byoby nie rozstawa si z Gilbert, wzbuio we mnie ch (alenie zdolno) napisania piknej rzeczy, ktr by mona pokaza panu de Norpois. Popierwszych stronicach, nuda wytrcaa mi piro z rki; pakaem z wciekoci, mylc, enigdy nie bd mia talentu, e nie mam zdolnoci i e nie bd mg nawet skorzystaz szansy pozostania na zawsze w Paryu, jak mi daje bliska wizyta pana de Norpois.Jedynie myl, e bd mg zobaczy Berm, agoia moj zgryzot. Ale tak samo jakbybym chcia oglda burz jedynie na wybrzeach, gie bywa najgwatowniejsza, taksamo bybym chcia ujrze wielk aktork jedynie w jednej z klasycznych rl, w ktrych,jak mi to mwi Swann, sigaa szczytu. Kiedy, w naiei cennego odkrycia, pragniemykosztowa pewnych wrae natury lub sztuki, niezbyt jestemy skonni zadowoli siw ich miejsce wraeniem sabszym, zdolnym omami nas co do cisej wartoci Pikna.Berma w $nGURPace, w.aSUyVach0aUianny, w )eGUze, to byy owe rzeczy sawne, ktrychtak akna moja wyobrania. Gdybym usysza Berm recytujc ten wiersz:

Mwi e nas opuszczasz w najbliszej goinie,Ksi, etc.

doznabym tego samego zachwytu, co w dniu, w ktrym gondola zawiozaby mnie dostp Tycjana u Frari lub Carpaccia w San Giorgio dei Schiavoni.

Znaem te wiersze jedynie z prostej czarno-biaej reprodukcji w druku; ale serce biomi, kiedym myla, niby o ziszczeniu jakiej podry, e ujrz je wreszcie skpane w roz-sonecznionej atmosferze zotego gosu. Carpaccio w Wenecji, Berma w )eGUze, arcyieasztuki malarskiej lub dramatycznej! zwizany z nimi urok czyni z nich co tak ywe-go, to znaczy tak niepoielnego, e gdybym zobaczy Carpaccia w Luwrze lub Bermw jakim nieznanym mi utworze, nie dowiadczybym tego rozkosznego zdumienia, inagle oczy moje otwary si wobec niepojtego i jedynego przedmiotu tylu tysicy moichsnw. Oczekujc zarazem od Bermy objawienia pewnych form szlachetnoci, blu, s-iem, e to co jest w jej grze wielkie i prawiwe, musi by wiksze i prawiwsze, gdyaktorka zwie to z ieem istotnej wartoci, zamiast jedynie haowa prawd i piknona miernej i pospolitej kanwie.

Gdybym wreszcie zobaczy Berm w jakiej nowej sztuce, nieatwo by mi byo osijej kunszt, jej dykcj, skoro nie mgbym dokona roziau miy tekstem niezna-nym mi z gry a tym, co by mu przyday akcenty i gesty, zlewajce si dla mnie z tek-stem; natomiast dawne iea, umiane na pami, zdaway mi si niby wielkie przestrze-nie, umylnie zastrzeone, gie bym mg z ca swobod ocenia inwencje, jakimi, nibyeskiem, pokryaby je Berma w nieprzerwanym bogactwie natchnienia. Na nieszczcieod czasu, gdy opucia wielkie sceny i napeniaa kas bulwarowego teatru, ktrego byagwiazd, nie grywaa ju klasykw; daremniem lei asze; zawsze oznajmiay sztukizupenie nowe, fabrykowane specjalnie dla Bermy przez wzitych autorw. Naraz, jedne-go rana, szukajc na supie z aszami popoudniwek na witeczny tyie, ujrzaempierwszy raz na zakoczenie spektaklu, po jakiej bahej (jak siem) sztuczce, kt-rej tytu wyda mi si mtny, poniewa personikowa tre nieznanej mi akcji dwa

etc skrt od ac. et caeteUa: i inne; i tak dalej.GaUePnieP Oei konstrukcja z ruchom kocwk czasownika; inaczej: daremnie leiem.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

akty Fedry z pani Berm, w dalszych za popoudniowych spektaklach 3wiatek, .aSUyVy 0aUianny tytuy, ktre, jak )eGUa, byy dla mnie przejrzyste, napenione samjasnoci, tak dobrze owe iea byy mi znane, rozwiecone do gbi umiechem sztuki.Tytuy te pomnaay mi dostojestwo samej Bermy, kiedym wyczyta obok programuw ienniku, e to ona zapragna pokaza si na nowo publicznoci w paru dawnychkreacjach.

Zatem, artystka wieiaa, e niektre role maj warto trwalsz ni moment ichpremiery lub sukces wznowienia; uwaaa je, w swojej interpretacji, za arcyiea mu-zealne, warte, aby je na nowo ukaza oczom pokolenia, ktre j w nich poiwiao, lubtego, ktre jej w nich nie zna. Kadc tak na aszu, pord sztuk przeznaczonych jedyniena wypenienie wieczoru, )eGU, ktrej tytu, nie duszy od tamtych tytuw, wydru-kowano takimi samymi czcionkami, Berma czynia jak gdyby gest gospodyni domu, gdyprzedstawiajc nas gociom w chwili siadania do stou, wymienia pord obojtnych na-zwisk, nie zmieniajc tonu: pan Anatol France.

Lekarz, ktry mnie mia w swojej opiece ten sam, ktry mi zabroni wszelkichpodry odraa roicom dla mnie teatr; wrcibym (powiada) z teatru chory, mo-e na dugo, i w sumie przyniosoby mi to wicej cierpie ni przyjemnoci. Ta obawamogaby mnie powstrzyma, gdyby to, czegom oczekiwa po takim widowisku byo tyl-ko przyjemnoci, ktr suma pniejszego cierpienia moe sprowai do zera. Ale to,czegom da od tego widowiska tak samo jak od wymarzonej podry do Balbec lubdo Wenecji byo zupenie czym innym ni przyjemnoci; spoiewaem si po tymprawd nalecych do wiata realniejszego ni w, w ktrym yem; prawd, ktrych, skoroje raz posid, nie mogyby mi wydrze bahe choby nawet bolesne dla mego ciaa wypadki mojej czczej egzystencji. Co najwyej, przyjemno, jakiej kosztowabym w te-atrze, wydawaa mi si potrzebn moe form doznania tych prawd; to wystarczao, abympragn, by przepowieiane cierpienia zaczy si a po spektaklu, nie psujc i nie faszu-jc tej przyjemnoci. Bagaem roicw, ktrzy, od czasu wizyty lekarza, nie chcieli mipozwoli i na Fedr. Powtarzaem sobie bez koca tyrad: Mwi, e nas opuszczaszw najbliszej goinie, prbujc wszelkich intonacji, jakie mona by w ni woy, ibymmg lepiej zmierzy niespoiank akcentu, jaki znajie dla niej Berma. Boskie Pikno,ukryte jak VanctiVViPuP pod zason, ktra mi je krya i poprzez ktr uyczaem mu cochwil nowej postaci, w duchu sw Bergotte'a w plakietce odnalezionej przez Gilbert wci powracajcych w mojej myli: uplastyczniona szlachetno, chrzecaska wo-siennica, jansenistyczna blado, ksina Trezeny i de Clves, mykeski dramat, delckisymbol, mit soneczny, boskie Pikno, ktre miaa mi odsoni gra Bermy, krlo-wao dniem i noc na wci owieconym otarzu, w gbi mojej duszy, w oczekiwaniu,a wyrok moich surowych i lekkomylnych roicw orzeknie, czy dusza ta posiie i to na zawsze doskonaoci Bstwa odsonionego w tym samym miejscu, w ktrymwznosi si jego niewiialny ksztat.

I z oczyma wlepionymi w niepojty obraz, walczyem od rana do wieczora przeciwzaporom, jakie stawiaa mi roina. Ale, kiedy zapory runy, kiedy matka mimo eprzedstawienie wypadao wanie w dniu komisji, po ktrej ojciec mia przyprowaina obiad pana de Norpois powieiaa mi: No c, nie chcemy ci drczy; skorosisz, e ci to sprawi tak przyjemno, to ju id; kiedy teatr, dotd zabroniony, zaleatylko ode mnie, wwczas, po raz pierwszy, niepochonity ju tym, aby w teatr przestaby niemoliwoci, pytaem sam siebie, czy on jest upragniony, czy inne racje ni zakazroicw nie powinny by mi kaza si go wyrzec.

Po pierwsze, przez kontrast do nienawistnego okruciestwa, zgoda roicw zroiawe mnie tak dla nich czuo, e myl o ich przykroci sprawiaa bl mnie samemu.Celem ycia wydaa mi si ju nie prawda, ale czuo; warto jego mierzyem jedynietym, czy roice bd szczliwi. Wolabym raczej nie i, gdyby ci to miao zmartwirzekem do matki, ktra, przeciwnie, staraa si oddali ode mnie t myl, i mogabyby z tego powodu smutna: ta myl powiadaa zepsuaby mi przyjemno, jakiejmiaem kosztowa na )eGUze, i dla ktrej i ona sama, i ojciec cofnli zakaz. Ale wwczasw jak gdyby obowizek doznania przyjemnoci wyda mi si baro ciki. Przy tym,gdybym wrci chory, czy wyzdrowiej do szybko, aby mc i na Pola Elizejskie poferiach, skoro tylko zacznie tam choi Gilberta?

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

Z wszystkimi tymi racjami zestawiaem aby rozstrzygn, co ma przeway niewiialn pod swymi zasonami myl o doskonaoci Bermy. Na jedn szal kademmyl, e mama jest smutna, ryzyko, e nie bd mg i na Pola Elizejskie, na drugjansenistyczn blado, mit soneczny; ale nawet te sowa mtniay w kocu w moimumyle, nie mwiy mi ju nic, traciy wszelki ciar gatunkowy; stopniowo wahania mojestaway si tak bolesne, e gdybym si teraz zdecydowa na teatr, to ju tylko dlatego,aby je zakoczy i uwolni si od nich raz na zawsze. Uczynibym to po to, aby skrciswoje cierpienia, nie za w naiei intelektualnej korzyci, ani pod urokiem doskonaoci;dabym si poprowai nie ku Mdrej Bogini, ale ku niewiialnemu Bstwu bez twarzyi nazwy, ktre znienacka wstawiono pod zason w jej miejsce.

Ale nagle wszystko si odmienio; moje pragnienie ujrzenia Bermy otrzymao nowpodniet, ktra pozwolia mi niecierpliwie i radonie oczekiwa teatru. Wybrawszy si naswoj coienn, a od niedawna tak okrutn stacj supnika pod kolumn z aszami, uj-rzaem mokry jeszcze szczegowy asz )eGUy, ktry przylepiono po raz pierwszy. Prawdmwic, reszta obsady nie przyniosa nowego uroku, ktry by mg mnie zdecydowa.Ale widok ten dawa jednemu z celw, miy ktrymi wahao si moje niezdecydowa-nie, ksztat bariej konkretny: data asza oznaczaa nie ie, w ktrym go czytaem,ale w, w ktrym miao si odby przedstawienie, goin podniesienia kurtyny; byo totak bliskie, tak realne, e podskoczyem z radoci przed supem na myl, e owego dnia,prawie o tej samej goinie, siec na swoim miejscu, bd si gotowa ujrze Berm.I z obawy, e roice mog ju nie dosta dobrych miejsc dla babki i dla mnie, pobiegempdem do domu, smagany magicznymi sowy, ktre zastpiy w mojej myli janVeniVtyczn EOaGR i Pit VRneczny: przed zajciem miejsc w krzesach, panie obowizane s zdjkapelusze i punktualnie o goinie drugiej, drzwi bd zamknite.

Niestety! ten pierwszy poranek sta si wielkim zawodem. Ojciec zaproponowa, eudajc si na komisj, odwiezie babk i mnie do teatru. Wychoc, rzek do matki:

Postaraj si, eby by dobry obiad; pamitasz, e mam przyprowai pana deNorpois?

Matka nie zapomniaa. I od poprzedniego dnia Franciszka, szczliwa, e moe sioddawa sztuce kuchennej, do ktrej miaa niewtpliwy talent, podniecona zreszt zapo-wiei nowego gocia, wiec, e bie musiaa przyrzi wedle jej tylko wiadomejrecepty sztukamis w auszpiku, ya w gorczce tworzenia; e za przywizywaa ogromnwag do jakoci produktw majcych wchoi w skad jej iea, udaa si sama do Hal,aby wybra najpikniejsze paty rumsztyku, nogi woowe, nki cielce, niby MichaAnio, spajcy osiem miesicy w grach Karary, aby wybra najdoskonalsze zomymarmuru na pomnik Juliusza II. W te wstpne przygotowania wkadaa Franciszka tylearu, e mama, wic jej rozpomienion twarz, obawiaa si, aby stara suca nie roz-chorowaa si z przemczenia, jak twrca grobowca Medyceuszw w omach Pietraganta.I ju poprzedniego dnia Franciszka posaa szynk, ktr nazywaa neorsk, osonionmikiszem chleba niby rowy marmur, aby j upiec u piekarza. Niewtpliwie za pierw-szym razem, kiedy usyszaa o szynce yRUVkiej, Franciszka, uwaajc jzyk za mniej bogatyi swoje wasne uszy za nie do pewne, nie uwierzya w t rozrzutno sownika i w to,aby mg istnie zarazem i York, i Nowy York; sia tedy, e si przesyszaa i e choipo prostu o sowo znane jej wprzdy. Tote od owego czasu, przed sowem

e garnek z gorc wod ma sta ukryty w jej pobliu, dla oczyszczenia powietrza z kurzu.I w istocie, za chwil powz Bermy, zaprzony w dwa dugogrzywe konie, zatrzyma siprzed teatrem, ona wysiie zakutana w futra i, odpowiadajc znuonym gestem naukony, pole ktr z pokojwek, aby si upewnia, czy zarezerwowano lo dla przy-jaci, aby sprawia temperatur sali, klas publicznoci, zachowanie si odwiernych.Teatr i publiczno to by dla Bermy jedynie drugi, bariej zewntrzny kostium, w ktrywchoia; atmosfera za sali bya lepszym lub gorszym przewodnikiem jej talentu.

Byem szczliwy rwnie na samej widowni. Od czasu jak wieiaem na wspaktemu, co sobie dugo wyobraay moje iecice urojenia e jest tylko jedna scena dlawszystkich, mylaem, e przez gowy innych wiw musi by rwnie trudno wiie,co kiedy si jest w tumie; ot, przekonaem si, i przeciwnie, iki urzeniu, ktrejest symbolem wszelkiej percepcji, kady czuje si niby w centrum widowni. To mi wy-tumaczyo, i raz, kiedy posano Franciszk na jaki melodramat na galeri, upewniaa zapowrotem, e miaa miejsce najlepsze w caym teatrze, i nie tylko nie uwaaa, e sieiza daleko, ale przeciwnie, czua si zaniepokojona tajemnicz i yw bliskoci kurtyny.

Przyjemno moja wzrosa jeszcze, kiedy za spuszczon kurtyn zaczem rozrniamtne odgosy, podobne tym, ktre si daj sysze w skorupie jajka, kiedy si ma wylcpiskl. Niebawem haasy wzmogy si i naraz z tego wiata niedostpnego naszym oczom,ale wicego nas, skieroway si niewtpliwie do nas w despotycznej formie trzech ude-rze, rwnie wzruszajcych co sygnay nadane z Marsa. I skoro si ju podniosa ta kur-tyna, kiedy biurko i kominek, dosy pospolite zreszt, oznajmiy nam, i osoby, ktrezaraz wejd na scen, to bd nie deklamatorzy, tacy, jakich raz wiiaem na wieczorze,ale luie przeywajcy u siebie w domu jeden ie swego ycia, w ktre wieraem siprzemoc, niewiiany przez nich przyjemno moja trwaa nadal. Przerwa j krt-ki niepokj: wanie kiedym nadstawia uszu, zanim si zacza sztuka, weszo na scendwch lui, widocznie rozgniewanych, skoro mwili tak gono, e w tej sali, liczcejwicej ni tysic miejsc, mona byo rozrni ich sowa, gdy w maej kawiarence trzebasi pyta garsona, co mwi dwaj gocie, ktrzy si pokcili z sob. Ale w tej samejchwili, zdumiony, e publiczno sucha ich bez protestu, zatopiona jednomyln cisz,z ktrej to tu to tam zachlupota miech, zrozumiaem, e ci ktnicy to s aktorzy i ezacza si wanie jednoaktwka, zwana OeYeU Ge UiGeau.

Nastpi po niej antrakt tak dugi, e wiowie, wrciwszy na miejsca, niecierpliwilisi, tupali nogami. Przerazio mnie to; tak samo bowiem, jak kiedy czytaem w spra-wozdaniu z procesu, e jaki szlachetny czowiek z wasn szkod zoy wiadectwo nakorzy niewinnego, baem si, i nie bd dla tego wiadka do mili, e nie oka mudosy wicznoci, e go nie wynagro do hojnie i e, zmierony tym, przejie nastron niesprawiedliwoci, tak samo, upodabniajc w tym geniusz do cnoty, baem si, eBerma, zraona niesfornym zachowaniem si tak le wychowanej publicznoci wrdktrej, przeciwnie, bybym rad, aby moga z satysfakcj rozpozna kilka znakomitoci, naktrych sie by jej zaleao wyrazi jej swoje niezadowolenie i wzgard, grajc licho.I patrzyem bagalnie na te tupice bydlta, zdolne w swojej wciekoci skruszy wtei cenne wraenie, po ktrem przyszed.

Wreszcie, ostatnie chwile mojej przyjemnoci przypady w czasie pierwszych scen )eGUy. Sama Fedra nie pojawia si w owym pocztku drugiego aktu; jednake, z chwil gdykurtyna si podniosa i gdy si rozsuna druga kurtyna z czerwonego aksamitu, prze-cinajca scen we wszystkich sztukach, w ktrych wystpowaa gwiazda, wesza gbiaktorka o twarzy i gosie podobnych tym, jakie, wedle tego co mi mwiono, miaa mieBerma. Musiano widocznie zmieni obsad; caa pilno, jak woyem w studiowanieroli maonki Tezeusza, posza na marne! Ale jeszcze inna aktorka braa uia w dialogu.Musiaem si pomyli, biorc tamt za Berm, bo ta druga bya do niej jeszcze podob-niejsza; co wicej, miaa jej dykcj. Obie zreszt stroiy swoje role w szlachetne gesty ktre dobrze rozrniaem, pojmujc ich zwizek z tekstem, gdy aktorki podnosiyswoje pikne faiste szaty a take w bogate, to namitne, to ironiczne intonacje,pozwalajce mi zrozumie sens wierszy, ktre czytaem w domu, nie do zwracajc uwa-g na ich znaczenie. Ale naraz, miy czerwonymi oponami sanktuarium, ukazaa si,niby w ramie, inna kobieta i natychmiast odczuem lk o wiele dotkliwszy, ni mg bylk Bermy o to, e jej nie w por otworz okno, e kto skazi dwik jej sw szeleszczc

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

programem, e publiczno urazi j, oklaskujc jej koleanki lub nie do oklaskujc jsam. Z tego wzruszenia, w ktrym od tej chwili i jeszcze absolutniej ni dla samejBermy sala, publiczno, aktorzy, sztuka i moje wasne ciao stay si dla mnie wycz-nie przewodnikiem akustycznym, majcym znaczenie jedynie w tej mierze, w jakiej jeston korzystny dla modulacji tego gosu, zrozumiaem, e dwie aktorki, poiwiane przezemnie od kilku minut, nie maj adnego podobiestwa z t, ktr przyszedem oglda.

Ale rwnoczenie caa moja przyjemno ustaa; daremnie wytaem ku Bermieoczy, uszy, myl, aby nie uroni ani okruszyny z przyczyn, jakich dostarczaa mojemupoiwowi; nie zdoaem pochwyci ani jednej. Nie mogem nawet, jak u jej koleanek,rozrni w jej dykcji i grze inteligentnych akcentw, piknych gestw. Suchaem tak,jakbym czyta )eGU lub jakby sama Fedra mwia w tej chwili, bez adnego naddatku py-ncego z talentu Bermy. Aby mc zgbi, aby prbowa odkry, w czym tkwi jej artyzm,bybym pragn zatrzyma, unieruchomi na dugo kad intonacj artystki, kady wyrazjej zjonomii; staraem si bodaj, za pomoc umysowego wysiku, ustaliwszy i wycelo-wawszy przed kadym wierszem swoj uwag, nie strwoni na przygotowania ani jednejczstki trwania kadego sowa i gestu i iki nasileniu uwagi wnikn w nie tak gbo-ko, co gdybym mia na ten cel dugie goiny. Ale jake to trwanie byo krtkie! Ledwiedwik jaki dosta si do mego ucha, ju zastpowa go inny. W scenie, gdy Berma trwanieruchomo jaki czas z rk na wysokoci twarzy, skpana iki grze reektorw w zie-lonkawym wietle, na tle dekoracji przedstawiajcej morze, sala buchna oklaskiem; aleju artystka zmienia miejsce: obraz, ktry bybym chcia studiowa, przesta istnie.

Powieiaem babce, e nie wi dobrze; daa mi lornetk. Ale kiedy si wierzyw realno rzeczy, posugiwa si sztucznym rodkiem, aby ich dosign, nie jest tymsamym, co czu je blisko siebie. Miaem uczucie, e ju nie Berm wi, ale jej obrazw powikszajcym szkle. Odoyem lornetk; ale moe obraz, ktry przyjmowao mojeoko, zmniejszony oddaleniem, nie by wierniejszy: ktra z dwch Berm bya prawiwa?Co si tyczy jej owiadczyn Hipolitowi, baro liczyem na ten ustp, w ktrym, wnoszcze znaczcych akcentw, jakie koleanki Bermy odkryway mi co chwila w mniej pik-nych miejscach, spoiewaem si u niej samej akcentw niezwyklejszych ni te, ktreczytajc staraem si w domu wydoby; ale nie dosiga nawet tych, na ktre si zdo-byy dotd Enona lub Arycja; wszystko przecigna strychulcem jednotonnej melopei,ca tyrad, w ktrej mieszay si przeciwiestwa, tak przecie wyrane, e bodaj trochinteligentna tragiczka, nawet uczennica liceum, nie omieszkaaby ich wyzyska. ZresztBerma wygosia ten ustp tak szybko, e dopiero kiedy dosza do ostatniego wiersza,umys mj uwiadomi sobie rozmyln monotoni, jak narzucia pierwszym.

Wreszcie buchno moje pierwsze uczucie poiwu: wywoay je enetyczne okla-ski publicznoci. Doczyem do nich swoje, starajc si przeduy owacje, iby Bermaprzez wiczno przesza sam siebie, tak abym by pewny, em j oglda w jednymz jej najlepszych dni. Ciekawe jest, e chwila, w ktrej rozpta si ten entuzjazm, by-a dowieiaem si o tym pniej momentem, gdy Berma ma jeden ze swoichnajpikniejszych efektw. Zdaje si, e pewne wysze realnoci wysyaj dokoa siebiepromienie, na ktre tum jest wraliwy. Tak na przykad, kiedy si spenia jakie wy-darzenie, kiedy na granicy armia jest w niebezpieczestwie albo pobita, albo zwyciska,wwczas mtne wiadomoci, niewiele dostarczajce materiau wyksztaconemu czowie-kowi, niec w tumie wzruszenie, ktre nas zdumiewa, a w ktrym, skoro raz eksperciuwiadomi nam istotn sytuacj wojenn, uznajemy wraliwo tumu na ow aur,jaka otacza wielkie wypadki i moe by wiialna na setki kilometrw. Czowiek dowia-duje si o zwycistwie albo po wszystkim, kiedy wojna jest skoczona, albo natychmiastz radoci odwiernego. Odkrywa si genialny rys gry Bermy w tyie po przedstawieniuz krytyk albo natychmiast z oklaskw widowni. e jednak ta bezporednia wiadomotumu miesza si z setk innych, cakowicie bdnych, brawa paday najczciej faszywie,nie liczc, e wzbuaa je ju mechanicznie sia poprzednich braw, jak w czasie burzy razrozhutane morze wzbiera dalej, nawet gdy wiatr si ju nie wzmaga.

Ale mniejsza; w miar jak klaskaem, zdawao mi si, e Berma lepiej gra. Przynaj-mniej mwia obok mnie kobieta dosy pospolita ta si nie oszcza; wali siw piersi, e a dudni, biega po scenie; to, to rozumiem, to si nazywa gra. I szczliwy,em znalaz te racje wyszoci Bermy, mimo moich podejrze, e one nie tumacz jej,

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

jak nie tumaczy *iRcRnGy lub 3eUVeuVza Benvenuta wykrzyknik kmiotka: To ci piknieodrobione! cae ze szczerego zota, i co za praca! z upojeniem ieliem tanie winotego ludowego entuzjazmu.

Czuem mimo to, po zapadniciu kurtyny, rozczarowanie, e ta przyjemno, ktrejtak baro pragnem, nie bya wiksza; ale rwnoczenie czuem potrzeb przedueniajej, nie poegnania na zawsze, wraz z opuszczeniem sali, tego ycia teatru, ktre przezkilka goin byo moim yciem, z ktrego bybym si wyrwa, niby na wygnanie, gdybym,wracajc do domu, nie mia naiei dowieenia si tam wiele o Bermie od jej wielbiciela,ktremu zawiczaem, e mi pozwolono i na )eGU od pana de Norpois.

Ojciec przedstawi mnie ambasadorowi przed obiadem, wezwawszy mnie w tym celudo gabinetu. Kiedym wszed, dyplomata wsta, poda mi rk, pochyli wysok postai wlepi we mnie bacznie niebieskie oczy. Poniewa przejezdni cuoziemcy, ktrych muprzedstawiano w epoce, gdy reprezentowa Francj, byli mniej lub wicej liczc w togonych piewakw gurami wybitnymi, o ktrych pan de Norpois wieia, i biemg powieie kiedy gdy kto wymieni ich nazwisko w Paryu lub w Petersburgu e sobie doskonale przypomina wieczr spony z nimi w Monachium lub w So-i, ambasador przywyk podkrela swoj uprzejmoci rado z ich poznania; co wicej,przekonany, i w yciu stolic, przez rwnoczesny kontakt z zajmujcymi osobami, ktreprzez nie przejedaj i ze zwyczajami ludu, ktry je zamieszkuje, nabywa si gbokieji niepodobnej do uzyskania z ksiek znajomoci historii, geograi, obyczajw rozmaitychnarodw, ruchu umysowego Europy, pan de Norpois wiczy na kadym nowo przyby-ym swoj bystro, aby od razu przejrze, z jakim gatunkiem czowieka ma do czynienia.Rzd nie powierza ju od dawna panu de Norpois placwek zagranicznych, ale z chwilgdy eks-ambasadorowi przedstawiano kogo, oczy jego, tak jakby nie przyjy do wiado-moci jego stanu spoczynku, zaczynay owocnie obserwowa, gdy on sam ca postawstara si okaza, e nazwisko cuoziemca nie jest mu obce. Tote, mwic do mniez dobroci i z wanoci czowieka majcego wiadomo swego rozlegego dowiadcze-nia, nie przestawa mnie bada z roztropnym zaciekawieniem, dla wasnej przyjemnoci,tak jakbym by jakim egzotycznym zwyczajem, pouczajcym zabytkiem lub gwiazd natRuUne. W ten sposb pan de Norpois dawa w stosunku do mnie zarazem dowd ma-jestatycznej uprzejmoci roztropnego Mentora i pilnej ciekawoci modego Anacharsisa.

Nie oarowa mi si absolutnie z niczym w przedmiocie Revue des Deux Mondes,ale zada mi pewn ilo pyta co do mego ycia i studiw, co do moich upodoba, o kt-rych pierwszy raz w mojej obecnoci mwiono jak o czym godnym wzicia pod uwag,gdy dotd siem, i obowizkiem jest sprzeciwia si im. Poniewa wiody mnie oneku literaturze, ambasador nie odwraca mnie od tego; przeciwnie, mwi o literaturzez szacunkiem, niby o czcigodnej i uroczej osobie z najlepszego towarzystwa, o ktrejzachowao si z Drezna lub z Rzymu wyborne wspomnienia i z ktr, ku swemu ubole-waniu, wskutek warunkw ycia, czowiek spotyka si zbyt rzadko. Z ywolnym niemalumiechem ambasador zdawa mi si zazdroci szczliwych chwil, ktre ja, szczliw-szy od niego i swobodniejszy, bd mg z ni spi. Ale same wyraenia, ktrymipan de Norpois si posugiwa, ukazyway mi Literatur jako co baro odmiennego odjej obrazu, jaki sobie stworzyem w Combray; i zrozumiaem, em mia podwjnie racj,wyrzekajc si jej. Dotd zdawaem sobie jedynie spraw z tego, e nie mam daru pisania;obecnie pan de Norpois odbiera mi nawet ochot do pisania. Chciaem si z nim po-ieli swoimi rojeniami; drc ze wzruszenia, bybym sobie wyrzuca, gdyby sowa mojenie byy najszczerszym wyrazem tego, com odczuwa i czegom nigdy nie prbowa sobiesformuowa; tym samym sowa moje dalekie byy od cisoci. Moe z zawodowego na-wyku, moe si spokoju, jakiego nabywa czowiek wany, ktrego prosz o rad i ktry,wiec, i zachowa w rku bieg rozmowy, pozwala interlokutorowi miota si, wysila,mczy; moe rwnie, aby uwydatni typ swojej gowy (wedle niego samego grecki,mimo wielkich bokobrodw), pan de Norpois, kiedy mu si co tumaczyo, zachowywatwarz rwnie nieruchom, co gdyby si mwio w gliptotece przed jakim popiersiemantycznym i guchym. Naraz, spadajc niby motek taksatora lub wyrocznia delcka,gos ambasadora, rozlegajcy si w odpowiei, wzrusza ci tym bariej, ile e nic natwarzy pana de Norpois nie zwiastowao wraenia, jakie na nim wyware, ani zdania,jakie mia wyrazi.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

Wanie rzek do mnie nagle, tak jakby sprawa bya osona, i pozwoliwszy mibrei pod swoim nieruchomym spojrzeniem, ktre nie opuszczao mnie ani na chwil wanie znam syna jednego z przyjaci, ktry, PutatiV PutanGiV jest w podobnympooeniu. (Mwic o naszych wsplnych skonnociach, pan de Norpois przybra tensam pocieszajcy ton, co gdyby to byy skonnoci nie do literatury lecz do reumatyzmui gdyby mnie chcia upewni, e si z tego nie umiera). Tote wola opuci Quaid'Orsay, gie, bd jak bd, mia ju wytyczon drog przez swego ojca, i nie troszczcsi o lukie jzyki, zacz pisa. To pewna, e nie mia powodu tego aowa. Ogo-si przed dwoma laty (jest zreszt o wiele starszy od pana, oczywicie) ieo traktujceo poczuciu Nieskoczonoci na zachodnim brzegu jeziora Victoria Nyanza, a w tym rokuieko mniej wakie, ale skrelone pirem wawym, niekiedy nawet citym, o karabinierepetierowym w armii bugarskiej; ktre to dwie prace stworzyy mu sytuacj zupeniewyjtkow. Zrobi ju adny szmat drogi, a nie jest to czowiek, ktry by si zatrzymaw poowie, i wiem, e, nie biorc co prawda w rachub ewentualnej kandydatury, rzuconopar razy jego nazwisko, ot, w rozmowie, w Akademii Nauk Politycznych, i to w sposbzgoa niemajcy nic nieprzychylnego. W sumie, mimo i nie mona powieie, aby jusi znalaz na szczycie cokou, zdoby sobie wstpnym bojem adn pozycj. Sukces, kt-ry nie zawsze przypada jedynie niespokojnym i mtnym gowom, rycerzom idei czstobdcym po prostu rycerzami przemysu, sukces, powiadam, uwieczy jego trudy.

Ojciec, wic mnie ju za kilka lat czonkiem Akademii, oddycha z zadowoleniem,a pan de Norpois spotgowa je jeszcze, kiedy po chwili wahania, podczas ktrej zdawasi oblicza nastpstwa swego czynu, rzek, podajc mi swj bilet: Niech pan do niegozajie, powoujc si na mnie; bie mg panu uieli cennych wskazwek. Sowate przyprawiy mnie o wstrzs rwnie gwatowny, co gdyby mi oznajmiono, e mam siznale nazajutrz jako majtek na pokaie aglowca.

Ciocia Leonia zrobia mnie spadkobierc nie tylko wielu przedmiotw i mebli bar-o kopotliwych, ale i caego swego ruchomego majtku, zdraajc tym przywizanie,ktrego nie domylaem si za jej ycia. Ojciec, majcy zawiadywa tym majtkiem domojej penoletnoci, porai si pana de Norpois co do niektrych lokat. Pan de Nor-pois poleci papiery sabo procentujce, ktre uwaa za szczeglnie pewne, mianowiciekonsolidy angielskie i czteroprocentow poyczk rosyjsk. Przy tych walorach, zupe-nie pierwszorzdnych rzek pan de Norpois jeeli dochd nie jest zbyt wysoki,masz pan przynajmniej pewno, e nigdy nie uronisz kapitau. Co si tyczy reszty,ojciec zwierzy si z grubsza z tym, co kupi. Pan de Norpois powinszowa mu nieznacz-nym umiechem: jak wszyscy kapitalici, uwaa majtek za rzecz godn zazdroci, alewydawao mu si delikatniejsze komplementowa jego posiadacza ledwie dostrzegalnymznakiem porozumienia; z drugiej strony, sam bdc kolosalnie bogaty, uwaa za rzeczdobrego smaku okazywa uznanie dla czyich znacznie mniejszych dochodw, radoniei przyjemnie oceniajc w duchu przewag wasnych. W zamian nie waha si winszowaojcu kompozycji jego portfelu o smaku baro pewnym, baro delikatnym, baronezyjnym. Mona by rzec, i pan de Norpois przypisuje stosunkom papierw warto-ciowych miy sob lub nawet papierom wartociowym jako takim co jakby wartoestetyczn. Kiedy mu ojciec wspomnia o pewnym do nowym i mao znanym papie-rze, pan de Norpois, podobny luiom znajcym ksik, o ktrej silimy, i znamyj tylko my jedni, rzek: Ale tak, leiem jaki czas ten papier dla rozrywki w ce-dukach, baro zajmujcy z retrospektywnym i umiechnitym zainteresowaniemabonenta, ktry czyta ostatni powie w miesiczniku, partiami, w odcinkach. Nieodraabym panu podpisania emisji, ktr wypuszcz niebawem. Jest baro apetycz-na, proponuje panu walory po kuszcych cenach. Mwic znowu o pewnych dawnychpapierach, ojciec, nie przypominajc sobie dobrze nazw, atwych do pomylenia z inny-mi pokrewnymi, otworzy szuad i pokaza ambasadorowi oryginalne akcje. Widok ichzachwyci mnie; zdobiy je katedry i alegoryczne postacie, jak w starych romantycznychwydawnictwach, ktrem przeglda niegdy. Wszystko, co jest z jednej doby, podobnejest do siebie; ci sami artyci, ktrzy ilustruj poematy jakiej epoki, pracuj dla przed-sibiorstw nansowych. I nic tak nie przywoi na pami zeszytw 1RtUe'aPe Ge 3aUiV

PutatiV PutanGiV (ac.) z uwzgldnieniem istniejcych rnic.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

i ie Gerarda de Nerval, widniejcych na wystawie kupca korzennego w Combray, jak,w swojej prostoktnej i kwiecistej obwdce, wspieranej przez bstwa rzeczne, nominalnaakcja Towarzystwa Okrtowego.

Ojciec mia dla mojego roaju inteligencji wzgard na tyle skorygowan czuoci,aby w sumie uczucie jego w stosunku do wszystkiego, co robiem, wyraao si lepympobaaniem. Tote nie zawaha si wysa mnie po may poemacik proz, niegdy napi-sany w Combray za powrotem z przechaki. Pisaem go w ekstazie, ktra saiem musi si uieli czytajcemu. Ale nie zdoaa snad ogarn pana de Norpois, boodda mi rkopis bez sowa.

Matka, pena szacunku dla zaj ojca, przysza zapyta niemiao, czy mona poda-wa. Baa si przerwa rozmow, w ktrej nie uwaano by moe jej uiau za potrzebny.I w istocie, co chwila ojciec przypomina margrabiemu jaki poyteczny wniosek, ktrypostanowili poprze na najbliszej komisji, a czyni to owym specjalnym tonem, jaki podobni w tym dwm uczniakom maj w odmiennym rodowisku dwaj koley, po-siadajcy wsplne, a niedostpne innym wspomnienia zawodowe, i niemal zaenowanitym, e si im oddaj w przytomnoci obcych.

Ale idealna autonomia mini twarzy, do jakiej doszed pan de Norpois. pozwalaamu sucha, nie zdraajc, e syszy. Ojciec zmiesza si w kocu. Zamierzaem spy-ta o zdanie komisji mwi do pana de Norpois po dugich wstpach. Wwczas,z twarzy arystokratycznego wirtuoza, ktry zachowa martwot muzyka, zanim przyjiemoment jego partii, wychoio rwno i miarowo, tonem ostrym i jak gdyby koczcym tym razem innym brzmieniem gosu rozpoczte zdanie: ktrej z pewnoci nieomieszka pan zwoa, tym snadniej, e jej czonkowie znani s panu poszczeglnie i mogsi zebra bez trudu. Samo w sobie zakoczenie to nie miao zapewne nic niezwykego.Ale nieruchomo, ktra je poprzeia, odcinaa je z krystaliczn przejrzystoci nie-mal luternoci az, jakimi w koncercie Mozarta, milczcy dotd fortepian odpowiadaw danym momencie wiolonczeli.

I c, kontent jeste ze swojego teatru? rzek w chwili, gdymy przechoi-li do jadalni, ojciec, aby mi da sposobno zabynicia i sc, e mj entuzjazm dao mnie dobre pojcie panu de Norpois. By wanie oglda Berm; przypomina pansobie, emy mwili o tym. rzek ojciec, obracajc si do dyplomaty, tym samym to-nem retrospektywnej, technicznej i tajemniczej aluzji, co gdyby choio o posieeniekomisji.

Musia pan by zachwycony, zwaszcza jeli j pan wiia po raz pierwszy. Ojciecpaski niepokoi si, jak ta maa eskapada odbe si na paskim zdrowiu, bo pan jest,o ile wiem, nieco delikatny, nieco wty. Ale uspokoiem paskiego ojca. Teatry nie si tym, czym byy jeszcze przed dwuiestu laty. Mamy fotele mniej wicej wygod-ne, niez wentylacj, mimo e wiele musielibymy jeszcze dokada stara, aby dogoniNiemcy i Angli, ktre pod tym wzgldem, jak pod wieloma innymi, wyprzeiy naskolosalnie. Nie wiiaem pani Bermy w )eGUze, ale syszaem, e ma by wspaniaa. I bypan oczarowany, naturalnie?

Pan de Norpois, tysic razy wytrawniejszy ode mnie, musia posiada ow prawd,ktrej ja nie umiaem wycisn z gry Bermy, i odkryje mi j z pewnoci; w odpowieina jego pytanie, miaem go prosi, aby mi powieia, na czym polega ta prawda; tymsamym usprawiedliwiby moj uprzedni ogldania tej aktorki. Miaem tylko chwilczasu, trzeba byo skorzysta z niej i skierowa wywiad na zasadnicze punkty. Ale ktre?Skupiajc cakowicie uwag na swoich tak mtnych wraeniach, nie silc si bynajmniejolni pana de Norpois, lecz raczej uzyska od niego upragnion prawd, nie staraem sizastpi sw, ktrych mi brakowao, gotowymi zwrotami; bekotaem co i w kocu, abytym skuteczniej wydoby ze, co w Bermie jest cudowne, wyznaem, em dozna zawodu.

Jak to wykrzykn ojciec, niekontent z ujemnego wraenia, jakie wyznaniemojej niekompetencji moe sprawi na panu de Norpois jak moesz mwi, e nieczu przyjemnoci! Babka opowiadaa nam, e nie uroni ani sowa z roli Bermy, ewybausza na ni oczy, i e ty jeden zachowywae si tak w caej sali.

VnaG (daw.) widocznie, prawdopodobnie.w SUzytRPnRci (daw.) tu: w obecnoci.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

Ale tak, suchaem, ile tylko mogem, aby zbada, co w niej jest tak nawyczaj-nego. Niewtpliwie, jest baro dobra

Jeeli jest baro dobra, czeg ci trzeba wicej? Jedn z rzeczy, ktre niewtpliwie przyczyniaj si do sukcesu pani Berma

rzek pan de Norpois, zwracajc si dwornie do matki, aby jej nie zostawia poza nawia-sem i aby sumiennie dopeni obowizkw grzecznoci wobec gospodyni domu jestdoskonay smak, jaki wkada w wybr swoich rl, co jej zawsze przynosi rzetelny i dobrzezasuony sukces. Rzadko grywa w rzeczach miernych. Ot, i teraz zmierzya si z rol Fe-dry. Zreszt, ten sam smak wkada w swoje tualety, w sposb gry. Mimo e odbywaaczste i lukratywne tourne po Anglii i Ameryce, pospolito, nie powiem Johna Bulla,co byoby niesprawiedliwe, przynajmniej dla Anglii wiktoriaskiej, ale wujaszka Sama,nie przylgna do niej. Nigdy zbyt jaskrawych barw, przesadnych krzykw. A przy tymten cudowny gos, ktrym wada z takim kunsztem i ktrym posuguje si tak czarujco,bybym niemal skonny powieie muzycznie!

Moje zainteresowanie gr Bermy wzrastao nieustannie od czasu, jak przedstawieniesi skoczyo, bo nie podlegao ju uciskowi i granicom realnoci; ale czuem potrzebznalezienia dla niego motyww; co wicej, podczas gdy Berma graa, kierowao si onorwnie arliwie na wszystko, co ona, si niepoielnoci ycia, dawaa moim oczom,moim uszom; nie odielaem i nie wyrniaem nic; tote szczliwy byem, e znaj-duj racjonaln przyczyn w pochwaach pana de Norpois oddanych prostocie, dobremusmakowi artystki. Zainteresowanie moje przycigao te pochway ku sobie ca si swejabsorpcji, zagarniao je tak, jak optymizm panego zagarnia uczynki ssiada, w ktrychznajduje powd do rozczule. To prawda powiadaem sobie co za pikny gos,co za brak wszelkiego krzyku, co za prostota stroju, co za inteligencja w wyborze )eGUy!Nie, nie zawiodem si.

Zjawia si zimna woowina z marchewk, uoona przez Michaa Anioa naszej kuch-ni na ogromnych patach auszpiku, podobnych przezroczystym blokom krysztau.

Ma pani kuchmistrza zupenie bezkonkurencyjnego rzek pan de Norpois. A to nie jest rzecz baha. Ja, ktry musiaem prowai zagranic dom na pewnej stopie,wiem, jak jest czasem trudno znale autentycznego wirtuoza patelni. Ale to prawiwabiesiada, to, czym nas pani i raczy.

W istocie, Franciszka, podniecona ambicj popisania si wobec niezwykego gociaobiadem nareszcie najeonym godnymi jej trudnociami, zadaa sobie trud, jakiego niezadawaa ju sobie dla nas; odnalaza swoje niezrwnane sekrety z Combray.

Oto czego nie mona dosta w garkuchni (mam na myli pierwszorzdne): zrazwoowiny, przy ktrej auszpiku nie byoby czu klejem i gie miso przesiko zapachemmarchewki, to cudowne! Pozwoli mi pani powtrzy doda, robic znak, e chce dobraauszpiku. Bybym teraz ciekaw osi tego artyst przy daniu zupenie odmiennym,ujrze go na przykad mierzcego si z EReuI Oa 6tURJRnR !

Aby si rwnie opodatkowa na rzecz urokw obiadu, pan de Norpois poczstowanas historyjkami, ktrymi raczy obcie swoich kolegw po fachu, to cytujc jaki po-cieszny zwrot, uyty przez ma stanu uprawiajcego dugie zdania i mtne obrazy, tojak lapidarn formu dyplomaty penego attycyzmu. Ale, prawd mwic, kryterium,wedle ktrego pan de Norpois rozrnia te dwa roaje powiee, nie byo w niczympodobne do tych, ktre stosowaem w literaturze. Wiele odcieni umykao mi si; po-wieenia, ktre pan de Norpois cytowa, parskajc miechem, nie wydaway mi si zbytrne od tych, ktre przytacza jako niepospolite. Nalea do typu lui, ktrzy na mojeulubione utwory powieieliby: Zatem pan to rozumie? Co do mnie, przyznaj si, enie rozumiem nic, nie nale do wtajemniczonych; ale ja mgbym mu odpaci tymsamym; nie chwytaem dowcipu lub gupoty, lapidarnoci lub pustki, ktre on znajdowaw jakiej replice czy przemwieniu. Brak wszelkiej uchwytnej racji, czemu jedno jest ze,a drugie dobre, sprawia, e ten roaj literatury by dla mnie bariej tajemniczy, ciem-niejszy ni jakikolwiek inny. Pojmowaem jedynie, e powtarza to, co wszyscy myl, Politykanie jest w polityce oznak niszoci, lecz wyszoci. Kiedy pan de Norpois posugiwasi pewnymi wywiechtanymi po iennikach zwrotami i wygasza je z si, czu byo,e przez to samo, i on ich uy, nabieraj one wagi czynu, i to czynu, ktry wywoakomentarze.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

Matka liczya baro na saat z ananasw i trui. Ale ambasador, skierowawszy przezchwil na t potraw bystre oko obserwatora, jad spowity w dyplomatyczn dyskrecj i niezdrai nam swojej myli. Matka nalegaa, aby dobra, co te pan de Norpois uczyni, alepowiadajc jedynie, w miejsce spoiewanego komplementu:

Jestem posuszny, pani, skoro wi, e to jest prawiwy ukaz z jej strony. Czytalimy w organach opinii, e pan dugo rozmawia z krlem Teodozjuszem

rzek ojciec. W istocie, krl, ktry ma rzadk pami zjonomii, by tak askaw, wic mnie

w fotelach w teatrze, przypomnie sobie, i miaem zaszczyt widywa go przez szeregdni na dworze bawarskim, kiedy nie myla o swoim wschodnim tronie (wiadomo panu,e go na powoa kongres europejski i e krl nawet baro si waha z przyjciem,uwaajc ten tron za niezupenie odpowiadajcy jego rodowi, najszlachetniejszemu biorc heraldycznie w caej Europie). Adiutant przyszed mi oznajmi, abym popie-szy przedoy swoje suby jego krlewskiej moci, ktremu to rozkazowi skwapliwieuczyniem zado.

Czy by pan kontent z wynikw pobytu krla? Zachwycony! Wolno byo mie niejakie obawy co do sposobu, w jaki tak mody

jeszcze monarcha wywie si z trudnej sytuacji, zwaszcza w tak delikatnej kongura-cji. Co do mnie, pokadaem pene zaufanie w politycznym zmyle modego suwerena.Ale wyznaj, e przeszed moje oczekiwania. Toast, ktry wygosi w Elizeum i ktry,wedle informacji z miarodajnego rda, jest od pierwszego do ostatniego sowa jegoieem, by w penej mierze godny zainteresowania, jakie wszie obui. To byo poprostu mistrzowskie posunicie; nieco miae, przyznaj chtnie, ale ostatecznie wypad-ki w peni usprawiedliwiy t miao. Dyplomatyczne tradycje maj swoje zalety, alew tym wypadku stworzyy one w kocu miy jego a naszym krajem atmosfer duszn,w ktrej niepodobna byo oddycha. Ot, jednym ze sposobw odwieenia powietrza(oczywicie sposobem, ktrego nie mona zaleca, ale na ktry krl Teodozjusz mgsobie pozwoli), jest stuc szyby. I zrobi to z humorem, ktry oczarowa wszystkich,i z celnoci sowa, nieomylnie zdraajc ow kulturaln ras dynastii, do ktrej krlTeodozjusz naley przez matk. To pewna, e kiedy mwi o powinowactwach, cz-cych jego kraj z Francj, wyraenie to, cho mao uywane w sowniku dyplomatycznym,okazao si niezwykle szczliwe. Wii pan, e literatura nie przeszkaa, nawet w dyplo-macji, nawet na tronie doda pan de Norpois, zwracajc si do mnie. Sama rzecz,przyznaj to, bya skonstatowana od dawna i stosunki miy dwoma mocarstwami staysi doskonae. Ale trzeba byo to powieie. Oczekiwano tego sowa; wybrane byo cu-downie i wiielicie pastwo, jaki znalazo oddwik. Co si mnie tyczy, oklaskiwaemje ze wszystkich si.

Przyjaciel paski, pan de Vaugoubert, ktry przygotowywa od lat to zblienie,musia by rad.

Tym wicej, e jego krlewska mo, do wiadom tych okolicznoci, pragn muzrobi niespoiank. Niespoianka ta bya zreszt zupena dla wszystkich, poczwszyod ministra spraw zagranicznych, ktremu (wedle tego, co mi powiadano) nie przypadaona do smaku. Komu, kto go o to zagadn, minister odpowieia wrcz, do gono,aby ssiednie osoby mogy sysze: Ani si mnie nie raono, ani mnie nie uprzeo-no, wskazujc jasno, e si uchyla od wszelkiej odpowieialnoci w tej mierze. Trzebaprzyzna, e incydent narobi adnego haasu, i nie miabym twieri doda pan deNorpois ze zoliwym umiechem czy ci z moich kolegw, dla ktrych najwyszymprawem zdaje si by prawo najmniejszego wysiku, nie uczuli si zakceni w swojejinercji. Co si tyczy Vaugouberta, czy pan wie, e on by baro atakowany za swoj poli-tyk zblienia z Francj i musia cierpie nad tym, ile e to jest czowiek baro wraliwy,najtkliwsze serce. Mog o tym zawiadczy lepiej ni ktokolwiek, bo mimo e jest odemnie modszy, i to znacznie, stykaem si z nim czsto, jestemy starymi przyjacimi,znam go dobrze. Zreszt, kt by go nie zna? To kryszta. To nawet jedyna wada, jakiejby si w nim mona dopatrzy; bo nie jest konieczne, aby serce dyplomaty byo a takprzeroczyste. To nie przeszkaa, e mwi o wysaniu go do Rzymu, co stanowi nie

ukaz (z ros.) rozporzenie.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

tylko pikny awans, ale i ciki orzech do zgryzienia. Mwic miy nami, s, eVaugoubert, mimo i tak wyzuty z ambicji, byby z tego baro rad i nie da wcale, abyod niego oddalono ten kielich. Dokae tam moe cudw; jest kandydatem Consulty;co do mnie, wi go baro dobrze, z jego artystyczn natur, w ramie paacu Farnesei galerii Carraccia. Zdawaoby si, e przynajmniej nikt nie powinien go nienawii;ale jest koo krla Teodozjusza caa kamaryla mniej lub wicej zaprzedana w lenno Wil-helmstrasse, strzegca posusznie pyncych stamtd inspiracji, starajca si na wszelkiesposoby szy naszemu przyjacielowi buty. Vaugoubert mia przeciwko sobie nie tylkointrygi kuluarowe, ale zniewagi najemnych pismakw, ktrzy pniej, nikczemni jakkady patny skryba, wywiesili bia chorgiew, wprzd nie wahajc si wytacza przeciwnaszemu przedstawicielowi bezmylnych oskare, godnych lui z rynsztoka. W ciguwielu miesicy wrogowie Vaugouberta taczyli dokoa niego taniec skalpu rzek pande Norpois, akcentujc z si to ostatnie sowo. Ale strzeonego Pan Bg strzee; Vau-goubert odtrci te obelgi kopniciem nogi doda ambasador jeszcze energiczniej i zespojrzeniem tak srogim, e na chwil przestalimy je. Jak powiada pikne przysowiearabskie: Psy szczekaj, karawana iie dalej

Wyrzuciwszy ten cytat, pan de Norpois zatrzyma si, aby spojrze na nas i oceniwraenie. Wraenie byo wielkie; znalimy to przysowie. Zastpio ono tego roku u lu-i miarodajnych owo drugie: Kto sieje wiatr, zbiera burz, ktre potrzebowao niecowypocz, nie majc tak niestruonej ywotnoci jak to: Pracowa dla krla Prus. Bokultura owych znamienitych lui bya gospodark podozmienn, przewanie trjpolo-w. Zapewne, cytaty tego roaju, ktrymi pan de Norpois umia jak nikt okrasza swojeenuncjacje w Revue des Deux Mondes, nie byy nieoown rkojmi solidnoci i do-brej informacji tych artykuw. Nawet bez tej okrasy wystarczao, aby pan de Norpoisnapisa we waciwym momencie (czego nie zaniedba nigdy): Gabinet Saint-James nieostatni zrozumia niebezpieczestwo albo: Poruszenie byo wielkie na Pont-aux-Char-tres, gie niespokojnym okiem leono samolubn, ale zrczn polityk dwugowejmonarchii, albo Krzyk na alarm rozleg si z Montecitorio, lub wreszcie: Owa wieku-ista podwjna gra, najzupeniej w stylu Ballplatz. Po tych wyraeniach profan poznawanatychmiast zawodowego dyplomat i oddawa mu pokon. Ale opini czowieka bdce-go czym wicej ni dyplomat, czowieka o wyszej kulturze, stworzyo panu de Norpoisumiejtne posugiwanie si cytatami, ktrych idealnym wzorem by wwczas taki afo-ryzm: Rbcie dobr polityk, a ja wam bd robi dobre nanse, jak zwyk by mawiabaron Louis. (Jeszcze nie sprowaono ze Wschodu tego: Zwycistwo przypada temuz przeciwnikw, ktry umie cierpie kwadrans duej, jak powiadaj Japoczycy.) Tareputacja czowieka wielkiej kultury, poczona z prawiwym geniuszem intrygi, ukry-tym pod mask obojtnoci, wprowaia pana de Norpois do Akademii Nauk Politycz-nych. I pewne osoby mylay nawet, e nie byby nie na miejscu w Akademii Francuskiej,w dniu, kiedy, chcc wskaza, i, zacieniajc sojusz z Rosj, zdoamy doj do porozu-mienia z Angli, pan de Norpois nie zawaha si napisa: Niechaj to dobrze wie naQuai d'Orsay, niech tego odtd licz we wszystkich podrcznikach geograi, baro podtym wzgldem zacofanych, niech pal bezlitonie przy maturze kadego kandydata, ktrynie bie umia powieie: O ile wszystkie drogi prowa do Rzymu, w zamian zato droga, wiodca z Parya do Londynu, iie nieoownie przez Petersburg.

6uPPa VuPPaUuP cign pan de Norpois, zwracajc si do mego ojca Vaugoubert uszczkn sobie w tej okolicznoci adny sukces, przechocy nawet jegouzasadnione naieje. Spoiewa si w istocie toastu poprawnego (co, zwaywszy chmu-ry tych ostatnich lat, byoby ju baro pikne), ale nic wicej. Wiele osb upewniaomnie, e niepodobna, czytajc ten toast, zda sobie spraw z wraenia, jakie sprawi, wy-goszony i znakomicie wypunktowany przez krla, ktry jest mistrzem wypowieeniai ktry mwic, podkrela wszystkie intencje, wszystkie nezje. Opowiadano mi przytej sposobnoci fakt dosy pikantny, ktry jeszcze jeden raz wicej uwydatnia w krluTeodozjuszu w moieczy wik, jednajcy mu wszystkie serca. Upewniano mnie,e wanie przy tym sowie powinowactwa, ktre byo w rezultacie olbrzymim no-watorstwem i ktre bie jeszcze dugo (zobaczy pan) przedmiotem dyplomatycznychkomentarzy, jego krlewska mo, przewidujc rado naszego ambasadora, ktry miaw tym znale zasuone uwieczenie swoich wysikw, mona powieie swoich ma-

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

rze, swoj, aby rzec wszystko, buaw marszakowsk, obrci si w stron Vaugoubertai wlepiajc w niego owo tak ujmujce spojrzenie Oettingenw, podkreli to tak dobrzewybrane sowo powinowactwa, sowo stanowice prawiw rewelacj, tonem, ktrypowiada wszystkim, e uyto tego sowa baro wiadomie i z pen odpowieialno-ci. Zdaje si, e Vaugoubert ledwie mg pohamowa wzruszenie i do pewnego stopniaprzyznaj, e go rozumiem. Osoba ze wszech miar wiarygodna powieiaa mi w zaufa-niu, e krl zbliy si do Vaugouberta po obieie, kiedy jego krlewska mo odbywaceUcOe, i jakoby mia mu powieie pgosem: Czy jeste rad ze swego ucznia, drogimargrabio?.

To pewna zakonkludowa pan de Norpois e podobny toast ziaa wicejni dwaiecia lat rokowa dla zblienia dwch krajw, ich powinowactw, wedle ma-lowniczego wyraenia Teodozjusza II. To jest, mgby kto powieie, tylko sowo, alewii pan, jak karier zrobio, jak caa europejska prasa powtarza je, jakie zaintereso-wanie bui, jaki nowy dwik wydao. Jest zreszt baro w stylu tego monarchy. Nieposun si tak daleko, aby twieri, e on co dnia znajduje diamenty tak czystej wody.Ale rzadkie jest, aby w swoich mowach obmylanych, a jeszcze bariej w improwiza-cji swobodnej rozmowy, nie wykaza si jakim brawurowym powieeniem, omal nierzekem: nie pooy pod nim swojego podpisu. Tym mniej mona mnie podejrzewao stronniczo, ile e jestem wrogiem wszelkich tego roaju innowacji. iewi razyna iesi s one niebezpieczne.

Tak, mylaem sobie, e wiey telegram cesarza Niemiec nie musia by w paskimgucie rzek ojciec.

Pan de Norpois podnis oczy do nieba, jakby mwi: Och! ten. Po pierwsze rzek to jest akt niewicznoci. To wicej ni zbrodnia: to

bd i gupota, ktr nazwabym piramidaln! Zreszt, jeeli nikt tu nie powie: hola!,czowiek, ktry wypi Bismarcka, baro jest zdolny odtrci stopniowo ca politykbismarkowsk, a wwczas to jest skok w nieznane.

M mwi mi, panie ambasadorze, e pan go moe porwie gie na wybrzeaHiszpanii; baro jestem szczliwa za niego.

Ale tak, to uroczy projekt, na ktry serdecznie si ciesz. Baro bym rad odbyz panem t podr, drogi kolego. A askawa pani czy ju mylaa, jak spi wakacje?

Pojad moe z synem do Balbec, nie wiem jeszcze. O, Balbec jest mie, bawiem tam przelotnie przed paru laty. Zaczynaj tam bu-

dowa wille baro eleganckie; s, e okolica spodoba si pani. Ale wolno mi spyta,co skierowao pani wybr na Balbec?

Syn ma wielk ochot zobaczy niektre tamtejsze kocioy, zwaszcza kociw samym Balbec. Baam si troch dla niego niewygd podry, a zwaszcza pobytu.Ale dowieiaam si, e zbudowano tam wyborny hotel, co mu pozwoli spi czasw warunkach pewnego komfortu, jakich wymaga jego zdrowie.

A! musz si poieli t informacj z pewn osob, ktra nie puci jej pewniemimo uszu.

Koci w Balbec jest cudowny, prawda prosz pana? spytaem, przezwyciajcsmutek, jakim przeja mnie wiadomo, e jednym z urokw Ballbec s eleganckie wille.

Nie; niebrzydki jest, ale ostatecznie nie moe wytrzyma porwnania z icie jubi-lersk robot takiej katedry w Reims, w Chartres i (na mj smak) pery wrd wszystkich,Sainte-Chapelle w Paryu.

Ale koci w Balbec jest po czci romaski? W istocie, jest w stylu romaskim, ktry ju sam przez si jest raczej zimny

i niczym nie zapowiada wykwintu i fantazji architektw gotyckich, umiejcych wystrzygakamie jak koronk. Koci w Balbec wart jest zwieenia, o ile kto bawi w tamtychstronach; jest dosy ciekawy; jeeli ktrego ddystego dnia nie bie pan mia nic doroboty, moe pan tam zaj, zobaczy pan grobowiec Tourville'a.

Czy pan by wczoraj na bankiecie Spraw Zagranicznych? Ja nie mogem i spyta ojciec.

Nie odpar pan de Norpois z umieszkiem wyznaj, e poniechaem godla wieczoru o do odmiennym charakterze. Byem na obieie u kobiety, o ktrej panmoe sysza: u piknej pani Swann.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

Matka powstrzymaa wzdrygnicie si, wraliwo jej bowiem, bariej chya, nie-pokoia si za ojca o wszystko, co jego miao dosign a w chwil potem. Przykroci,ktre go spotykay, odczuwaa wprzd, niby owe ze nowiny z Francji wczeniej znaneza granic ni u nas. Ale ciekawa, jakiego roaju osoby Swannowie mog przyjmowa,spytaa pana de Norpois, kogo tam spotka.

Mj Boe, to jest dom, gie bywaj zwaszcza panowie. Byo tam kilku m-czyzn onatych, ale ony ich byy tego wieczora cierpice i nie przyszy odpar z do-broduszn nezj ambasador, rzucajc dokoa spojrzenia, ktrych spokj i dyskrecja nibyto agoiy, a w gruncie podkrelay zoliwo.

Musz doda rzek aby by zupenie sprawiedliwym, e bywaj tam i kobie-ty, ale nalece jakby to powieie, raczej do wiata republikaskiego ni do wiataSwanna (ambasador wymawia: 6uann). Kto wie? to bie moe kiedy salon po-lityczny albo literacki. Zreszt zdaje si, e oni s zadowoleni. Uwaam, e Swann nawetto zbytnio okazuje. Wymienia lui, do ktrych oboje z on zaproszeni s w przyszymtygodniu, a z ktrych zayoci nie ma powodu si chlubi; i czyni to z brakiem miary,smaku, niemal taktu, ktry mnie ziwi u czowieka tak subtelnego. Powtarza: Niemamy ani jednego wieczoru wolnego, jakby to bya chluba, i jak prawiwy parwe-niusz, ktrym przecie nie jest. Bo Swann mia wielu przyjaci, nawet przyjaciek, i nieposuwajc si za daleko, ani pragnc popenia niedyskrecj, mog powieie, e niewszystkie, ani wikszo z nich, ale co najmniej jedna, baro wielka dama, nie byabymoe cakowicie oporna ewentualnoci nawizania stosunkw z pani Swann, w ktrymto wypadku niejedna z owiec Panurga poszaby za ni. Ale zdaje si, e nie byo ze stronySwanna ani nawet prby usiowa w tym kierunku. Jak to! jeszcze pudding Oa Nessel-rode! To grozi Karlsbadem, jako ekspiacj za tak uczt Lukullusa! Moe Swann uczu,e trzeba by zwalczy za wiele trudnoci. Maestwo jego, to fakt, nie zyskao uzna-nia. Mwiono o majtku ony, co jest oczywicie brednia. Ale w sumie, wszystko to niewydao si przyjemne. A potem Swann ma ciotk, nawyczaj bogat i znakomicie usto-sunkowan, on czowieka, ktry, biorc nansowo, jest potg. I nie tylko ta ciotkaodmwia przyjmowania pani Swann, ale podja formaln kampani, aby jej przyjacikii znajome zrobiy to samo. Nie chc przez to powieie, aby ktrykolwiek prawiwyparyanin uchybi kiedy pani Swann Nie! po sto razy nie! Zreszt, m jest czowie-kiem, ktry by podj rzucon rkawiczk. W kadym razie ciekawym zjawiskiem jest, jakdalece Swann, ktry ma tyle stosunkw i to najwyborniejszych, zabiega o towarzystwo,o ktrym najmniej, co mona by powieie, to, e jest baro mieszane. Ja, ktry zna-em go niegdy, wyznaj, e z rwnym ziwieniem jak zabaw patrz na czowieka takdobrze wychowanego, tak dobrze wiianego w koteriach najbariej przesianych przezsito, ktry ikuje gorco szefowi gabinetu ministra poczty za to, e przyszed do nich,i pyta go, czy pani Swann wROnR Eie odwiei jego on! Musi przecie czu si tamobco: jasna rzecz, e to nie jest ten sam wiat. Nie zdaje mi si jednak, aby Swann bynieszczliwy. Byy, to prawda, w latach poprzeajcych jego maestwo, prby dobrzydkiego szantau ze strony jego ony; pozbawiaa Swanna widoku crki, ilekro jejczego odmawia. Biedny Swann, rwnie naiwny, jak jest skdind ranowany, uwaaza kadym razem zniknicie crki za przypadek, nie chcia wiie rzeczywistoci. PaniOdeta robia mu przy tym sceny tak ustawiczne, e zdawao si, i w dniu, gdy osigniewreszcie swj cel i doprowai Swanna do maestwa, nie bie ju miaa adnego ha-mulca i ycie ich stanie si piekem. I ot! stao si zupenie przeciwnie. Luie artujsobie ze sposobu, w jaki Swann mwi o onie, ostrz sobie jzyki na nim. Nie spoie-wano si, rzecz prosta, aby Swann, nawet mniej lub wicej wiadomy, e jest (znaciepastwo termin Moliera), proklamowa to uUEi et RUEi; co nie przeszkaa, e wydajesi przesad, kiedy ten m gosi, i jego poowica jest wyborn on. Ot to nie jesttak dalekie od prawdy, jak by kto mg mniema. Na swj sposb (nie jest to sposb,jakiego by sobie yczyli wszyscy mowie, ale ostatecznie, mwic miy nami, wydajemi si trudne, aby Swann, ktry zna Odet od dawna i ktry wcale nie jest dudkiem,nie wieia, co ma o tym si), na swj zatem sposb, nie ulega wtpliwoci, e onajest do niego przywizana. Nie mwi, aby nie miaa swoich awanturek, i Swann te ichsobie nie odmawia, o ile wierzy zacnym jzykom, ktre (moecie pastwo zgadn) nie

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

prnuj. Ale ona mu jest wiczna za to, co dla niej zrobi i, na wspak obawom caegowiata, zdaje si, e si staa istot anielskiej sodyczy.

Zmiana ta nie bya rwnie niezwyka, jak mniema pan de Norpois. Odeta nie przy-puszczaa, e si z ni Swann w kocu oeni; za kadym razem, kiedy mu oznajmiaadyplomatycznie, e jaki dystyngowany czowiek zalubi swoj kochank, wiiaa, eSwann zachowuje lodowate milczenie. Co najwyej, kiedy go zagadna wprost, mwic:Wic ty nie uwaasz, e to baro dobrze, baro piknie, to co on zrobi dla kobiety,ktra mu powicia modo? Swann odpowiada sucho: Ale ja wcale nie mwi,e to jest le; kady robi, co uwaa za waciwe. Odeta nie bya nawet daleka od przypusz-czenia, e, jak jej to Swann powtarza w momentach gniewu, porzuci j zupenie. Syszaabowiem niedawno, jak pewna rzebiarka mwia: Mona si wszystkiego spoiewa pomczyznach, to takie chamy, i Odeta, uderzona gbi tej pesymistycznej maksymy,przyswoia j sobie, powtarzaa j przy kadej sposobnoci z min zrezygnowan, ktrazdawaa si mwi: Ostatecznie, nie ma w tym nic niemoliwego, takie moje szczcie.Tym samym stracia dla Odety wszelk warto optymistyczna maksyma, przywiecajcajej dotd: Wszystko mona zrobi z mczyzn ktry kocha, to tacy idioci!. Myl tawyraaa si na jej twarzy przymrueniem oczu, ktre mogoby towarzyszy Wyrazomnp. takim: Nie bjcie si, nic nie potucze.

Na razie Odeta cierpiaa, mylc, co jaka przyjacika, zostawszy on czowieka, kt-ry y z ni krcej ni ona ze Swannem i ktry nie mia z ni iecka, obecnie (o tyle,o ile) powaana, zapraszana na bale do prezydenta Republiki, musi myle o postpowa-niu Swanna. Diagnosta gbszy od pana de Norpois poznaby z pewnoci, e wanie topoczucie upokorzenia i wstydu skwasio Odet; e ten piekielny charakter nie by jej wro-ony, e nie by zem bez ratunku. Ten diagnosta przepowieiaby z atwoci to, co sistao; mianowicie, e nowy ustrj, ustrj matrymonialny, z magiczn niemal szybkocipooy koniec owym zjawiskom przykrym, coiennym, ale zgoa nie organicznym.

Prawie wszyscy iwili si temu maestwu, i to jest wanie zaiwiajce. Bez wt-pienia, mao kto rozumie na wskro subiektywny charakter zjawiska, jakim jest mio,stwarzajca jak gdyby now osob, rn od tej, ktra w wiecie nosi to samo nazwisko.Wikszo skadnikw tej nowej osoby czerpiemy z siebie samych. Tote mao komumog si wyda naturalne olbrzymie proporcje, jakie przybiera w kocu dla nas istotaniebdca t sam, ktr wi oni. Mimo to, co si tyczy Odety, mona byo sobie zdaspraw z tego, e o ile rzecz prosta nigdy nie poja cakowicie inteligencji Swanna,znaa bodaj tytuy i szczegy jego prac, tak e nazwisko 9eU 0eeU byo jej tak poufaejak nazwisko wasnego krawca; znaa w Swannie do gruntu owe cechy charakteru, kt-rych reszta wiata nie zna albo je omiesza, a ktrych podobny i kochany obraz posiadajednie kochanka lub siostra; my za tak jestemy przywizani do owych cech, nawet dotych, z ktrych najbariej chcielibymy si poprawi! Przez to, e kobieta przyzwyczajasi do nich w kocu, odnoszc si do nich w sposb pobaliwy i przyjacielsko drwicy,podobny do sposobu, w jaki my traktujemy samych siebie i w jaki traktuj nas roice,takie dawne stosunki maj co ze sodyczy i z siy przywiza roinnych. Wizy czcenas z jak istot, uwica to, e owa istota, sc nasze przywary, staje na tym samympunkcie, co my sami. Pomiy swoistymi rysami Swanna, niektre wynikay tyle z jegointeligencji, co z charakteru, i te wanie, dlatego e mimo wszystko tkwiy w charakte-rze, Odeta zrozumiaa atwiej. Skarya si, e kiedy Swann wystpuje jako pisarz, kiedyogasza swoje studia, nie odnajduje si tych rysw, jak w jego listach lub w rozmowie,gie ich byo peno. Raia mu, aby im da wicej miejsca. Pragnaby tego, bo to byyrysy, ktre w nim lubia; ale, poniewa je lubia dlatego, e byy bariej jego wasne,moe miaa racj, pragnc, aby si wyraay w tym, co on pisze. Moe te sia, eutwory bariej ywe, dajc wreszcie Swannowi sukces, pozwol jej stworzy sobie to, conauczya si u Verdurinw ceni ponad wszystko: salon.

Pomiy ludmi, ktrym takie maestwo wydawao si mieszne, ludmi, kt-rzy, mylc o samych sobie, zapytywali si: Co pomyli pan de Guermantes, co powieBraut, kiedy zalubi pann de Montmorency? pomiy ludmi majcymi ten typsocjalnego ideau, byby si dwaiecia lat wprzdy znalaz sam Swann; Swann, ktryzada sobie tyle trudw, aby wej do Jockey Clubu, i ktry liczy w owym czasie na wiet-ne maestwo, zdolne, umacniajc jego sytuacj, uczyni go jedn z najbariej znanych

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

osobistoci paryskich. Ale obrazy, jakie oczom zainteresowanego nastrcza takie ma-estwo, aby nie zmarnie i nie zatrze si, potrzebuj jak wszystkie obrazy podnietyz zewntrz. Najywszym waszym pragnieniem jest upokorzy czowieka, ktry was znie-way. Ale jeeli, osiadszy w innym kraju, nie biecie ju nigdy syszeli o nim, wrgten przestanie mie w kocu dla was wszelkie znaczenie. Jeeli w cigu dwuiestu latstracio si z oczu wszystkie osoby, z powodu ktrych chciaoby si by czonkiem Jockeyclubu lub Instytutu, perspektywa dostania si do jednego z tych ugrupowa zupenieprzestanie by kuszca. Ot, tak samo jak przejcie w stan spoczynku, jak choroba,nawrcenie, tak samo dugi stosunek z kobiet zastpuje dawne obrazy nowymi. KiedySwann zalubi Odet, nie byo to z jego strony wyrzeczeniem si wiatowych ambicji,bo od dawna Odeta w duchowym znaczeniu sowa oderwaa go od tych ambicji.Zreszt, gdyby nawet tak si nie stao, Swann miaby tylko wiksz zasug. Takie ha-bice maestwa, dlatego wanie, e dla sodyczy czysto poufnych ka nam rezygnowaz mniej lub wicej pochlebnej sytuacji yciowej, s najgodniejsze szacunku. (Nie monaza maestwo habice uwaa maestwa dla pieniy, bo nie byo przykadu zwiz-ku, w ktrym ona albo m si sprzedali, aby w kocu wiat nie zacz przyjmowa ich,choby z tradycji i na wiar tylu przykadw, i aby nie mie dwch wag i dwch miar).

Moe skdind, przez zmys artysty, jeeli nie przez rozpust duchow, Swann by-by w kadym wypadku znajdowa pewn rozkosz w tym, aby si sparzy w jednymz krzyowa uprawianych przez PenGeOiVtw lub znanych z mitologii z istot odmien-nej rasy, arcyksiniczk lub kokot; wej w parantele krlewskie lub popeni meza-lians. Bya w wiecie jedna jedyna osoba, o ktrej myla za kadym razem, gdy rozwaamoliwo zwizku z Odet; bya to i nie przez snobizm ksina Oriana de Gu-ermantes. Przeciwnie, Odeta dbaa o ksin baro mao, mylc jedynie o luiachpooonych bezporednio wyej, nie za yjcych w tak mglistym empireum. Ale kiedySwann w goinach duma wiia Odet jako swoj on, nieodmiennie wyobraa so-bie chwil, gdy j zaprowai j, a zwaszcza swoj crk do ksinej des Laumes,ktra niebawem, wskutek mierci tecia, staa si diuszess de Guermantes. Nie pragnich wprowai gie iniej, ale rozczula si, kiedy sobie roi (dobierajc nawet sw)wszystko, co ksina powie o nim Odecie, a Odeta pani de Guermantes; czuo, jakksina okae Gilbercie, rozpieszczajc j, czynic go dumnym ze swojej crki. Odgrywasam przed sob scen prezentacji z t sam cisoci urojonych szczegw, jak majluie rozwaajcy, jak by w razie wygranej zuyli sum, ktrej wysoko oznaczaj dowoli.

W tej mierze, w jakiej obraz towarzyszcy naszemu postanowieniu motywuje je, mo-na powieie, e, jeeli Swann oeni si z Odet, to dlatego, aby j i Gilbert przedstawiksinej de Guermantes choby przy tym nikogo miao nie by, choby nawet niktnigdy nie mia si dowieie o tym. Ujrzymy, i ta jedyna wiatowa ambicja, jak ywidla ony i crki, bya wanie t, ktrej ziszczenia mu odmwiono, i to tak absolutnie,e Swann umar, nie przypuszczajc, aby ksina Oriana miaa kiedykolwiek pozna jegopanie. Ujrzymy te, i przeciwnie, pani de Guermantes zbliya si z Odet i Gilbertpo mierci Swanna. I moe Swann okazaby rozsdek w przypuszczeniu, e mgbyprzykada wag do tak bahej rzeczy nie wic przyszoci zbyt czarno w tej mierzei wierzc, i upragnione spotkanie moe nastpi wwczas, gdy on ju nie bie si nimmg cieszy. iaanie przyczynowoci, wydajce w kocu mniej wicej wszystkie mo-ebne nastpstwa, tym samym i te, ktre bymy uwaali za najmniej moliwe, iaanieto jest czasem powolne powolniejsze nieco wskutek naszych pragnie, ktre, starajcsi je przypieszy, hamuj je przez fakt samego naszego istnienia i ziszcza je dopie-ro wwczas, kiedy przestalimy pragn, a niekiedy i y. Czy Swann nie wieia tegoz dowiadczenia i czy niby przedsmak tego, co si miao zdarzy po jego mierci nie byo ju w jego yciu szczciem pomiertnym maestwo z ow Odet, ktr daw-niej tak namitnie kocha mimo e mu si nie podobaa z pierwszego wejrzenia a ktr zalubi wwczas, gdy jej ju nie kocha, kiedy umara ju istota tak rozpaczliwiew Swannie pragnca przey cae ycie z Odet?

Zaczem mwi o hrabi Parya, pytajc, czy to prawda, e jest przyjacielem Swanna,tak baro obawiaem si, aby rozmowa nie odbiega od jego osoby.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

Owszem, w istocie odpar pan de Norpois, zwracajc si do mnie i wlepiajcw moj skromn osob bkitne spojrzenie, w ktrym pyway, niby w swoim osoczu,jego wielka zdatno do pracy i zdolno przystosowania si. Och, Boe doda,zwracajc si na nowo do ojca nie s, abym przekracza granice szacunku, jakiywi dla krwi monarszej (mimo i nie utrzymuj z jego wysokoci stosunkw osobi-stych, ktre utrudniyby moj sytuacj, choby tak mao ocjaln), cytujc panu pewienfakt do pikantny. Ot, nie dawniej ni przed czterema laty, na stacyjce kolei elaznejw jednym z krajw centralnej Europy, jego krlewska wysoko mia sposobno ujrzepani Swann. Z pewnoci nikt z bliskich nie pozwoli sobie pyta jego wysokoci, jakmu si wydaa. To by nie byo przystojne. Ale, ilekro jaki traf konwersacji przywoinazwisko tej osoby, wwczas, po pewnych oznakach (niedostrzegalnych, powiemy, alenieomylnych) jego wysoko zdawa si do chtnie dawa do zrozumienia, e w sumiewraenie zgoa nie byo niekorzystne.

Ale czy nie byo moliwoci przedstawienia jej hrabiemu Parya? spyta ojciec. Ba! nie wiadomo, z tymi krlewitami nigdy nie mona wieie odpar pan

de Norpois najdumniejsi z nich, ci, co najbariej umiej da tego, co si im naley,czsto najmniej si troszcz o sdy opinii, nawet najsuszniejsze, z chwil gdy choi o to,aby wynagroi pewne przywizanie. Ot faktem jest, e hrabia Parya zawsze baroaskawie przyjmowa oddanie Swanna, ktry jest poza tym czowiekiem ze wszech miarinteligentnym.

A jakie byo paskie wraenie, panie ambasadorze? spytaa matka przez grzecz-no i z ciekawoci.

Z energi starego znawcy, odbajc od zwykego umiaru w jego sposobie mwienia,pan de Norpois odpar:

Jak najdodatniejsze!I wiec, e przyznanie si do silnego wraenia sprawionego przez kobiet stanowi

byle go dopeni na wesoo baro cenion form wiku rozmowy, pan de Norpoisparskn lekkim miechem, ktry przecign si przez kilka chwil, wilc bkitne oczystarego dyplomaty i wstrzsajc skrzyda jego nosa, poctkowane czerwonymi ykami.

Jest zupenie czarujca! Czy autor nazwiskiem Bergotte by na tym obieie, prosz pana? spytaem

niemiao, aby zatrzyma rozmow przy temacie Swannw. Owszem, Bergotte by rwnie odpar pan de Norpois, skaniajc dwornie

gow w moj stron, jak gdyby, chcc si okaza uprzejmym dla ojca, przykada wy-sok wag do wszystkiego, co si z nim czy, nawet do pyta chopca w moim wieku,nieprzyzwyczajonego do takiej grzecznoci ze strony powanych osb. Czy pan gozna? doda, wlepiajc we mnie owo jasne spojrzenie, ktrego przenikliwo poiwiaBismarck.

Nie zna, ale baro poiwia rzeka matka. Mj Boe rzek pan de Norpois (co zroio we mnie, w przedmiocie wasnej

inteligencji, obawy powaniejsze ni te, ktre mn szarpay zazwyczaj, skorom ujrza, ito, co ja stawiaem tysic tysicy razy powyej siebie, com uwaa za najwysze w wie-cie, znajduje si dla pana de Norpois na najniszym szczeblu drabiny jego poiwu) nie poielam tego zapatrywania. Bergotte jest tym, co nazywam wirtuozem na ecie;trzeba zreszt przyzna, e gra przyjemnie, mimo i z du dawk maniery, afektacji. Aleostatecznie, to jest tylko tyle, i to jest nieduo. W jego ieach pozbawionych musku-w nigdy nie znajie si tego, co mona by nazwa kocem. adnej akcji (albo baromao), ale zwaszcza adnego ciaru gatunkowego. Jego ksiki grzesz u podstaw lubraczej nie maj adnej podstawy. W epoce takiej jak nasza, gdy rosnca zoono ycialedwie zostawia czas na czytanie, gdy mapa Europy doznaa gbokich przeobrae i jestw przededniu gbszych moe jeszcze, gdy tyle nowych i gronych zagadnie nastrcza size wszystkich stron, przyzna pan, e mamy prawo da od pisarza, aby by czym wicejni piknoduchem, dajcym nam zapomnie, w czczych i bizantyskich dyskusjach nadwalorami czystej formy, e nas moe z dnia na ie zala podwjna fala barbarzycw,z zewntrz i od wewntrz. Wiem, e to znaczy bluni przeciw Przenajwitszej Doktrynie

najGRGatniejVzy i popr.: najbariej dodatni.

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

tego, co ci panowie nazywaj Sztuk dla Sztuki; ale w naszej epoce s zadania pilniej-sze ni harmonne skadanie sw. Pan Bergotte robi to do zgrabnie, nie przecz; alew sumie, jest to baro mde, baro wte, baro niemskie. Rozumiem teraz lepiej,w zwizku z paskim przesadnym poiwem dla pana Bergotte, tych par stroniczek,ktre mi pan pokaza przed chwil. Byoby zreszt niewaciwe z mojej strony nie puciich w niepami, skoro mi pan sam z ca prostot powieia, e to s iecinne prby (powieiaem tak w istocie, ale nie mylaem tego ani troch). Wszelki grzechwinien by odpuszczony, zwaszcza grzech modoci. Ostatecznie, nie pan jeden masz po-dobne rzeczy na sumieniu i nie jeste pan jedyny, ktry si w pewnych latach uwaa zapoet. Ale w tym, co mi pan pokaza, wida zy wpyw Bergotte'a. Oczywicie, nie ziwipana, kiedy powiem, e nie ma w paskiej prbie adnej z jego zalet, skoro on doszeddo mistrzostwa w sztuce (zupenie powierzchownej zreszt) pewnego stylu, ktrego pan,w swoim wieku, nie moesz posiada nawet pierwszych elementw. Ale to ju ta samawada, ta maniera w szeregowaniu sw baro dwicznych, z baro niewielk trosko ich sens. To znaczy dba o klatk bariej ni o ptaszka; nawet w ksikach Bergot-te'a. Wszystkie te chiszczyzny formy, wszystkie te subtelnoci sprchniaego mandarynawydaj mi si baro czcze. Ot, par fajerwerkw, przyjemnie puszczonych przez pisarzai zaraz krzyczy si: arcyieo! Arcyiea nie zjawiaj si tak czsto! Bergotte nie maw swoich aktywach, w swoim dorobku, jeeli mona tak powieie, powieci wyszegolotu, nie ma ani jednej z tych ksiek, ktre si umieszcza na honorowym miejscu w swo-jej bibliotece. Nie wi nic takiego w caej jego produkcji. Co nie przeszkaa, e gdyo niego choi, ieo jest nieskoczenie wysze od autora. A! oto chocy argumentna poparcie aforyzmu, e nie powinno si nigdy poznawa autorw inaczej ni przez ichksiki. Trudno o czowieka, ktry by si mniej pokrywa ze swoimi utworami; bariejpretensjonalnego, nadtego, mniej czRwieka z tRwaUzyVtwa. Chwilami zupenie pospoli-ty, to znw rozprawia jak ksika, i to nawet nie jak wasna ksika, ale jak ksika nudna(a jego ksiki nie s przynajmniej nudne): oto paski Bergotte. To mzg najbariejmtny, zmanierowany, to co nasi ojcowie nazywali grnogbski; a to, co mwi, stajesi jeszcze mniej smaczne przez sposb wypowieenia. Nie pamitam, czy to Lomnie,czy Sainte-Beuve opowiada, e Vigny mia t sam przykr wad. Ale Bergotte nie na-pisa nigdy &inT0aUVa, ani &zeUwRnej Sieczci, gie niektre stronice godne s zaisteantologii.

Zmiadony tym, co pan de Norpois orzek o mojej wasnej prbce, mylc z drugiejstrony o trudnociach, jakich doznawaem, kiedym chcia napisa jaki essej lub bodajodda si powanym rozmylaniom, czuem jeden raz wicej swoj intelektualn nico,brak danych do uprawiania literatury. Bez wtpienia niegdy w Combray, pewne wra-enia baro skromne lub lektura Bergotte'a wprawiay mnie w zadum, ktrami si zdawaa baro cenna. Ale ten stan odba si w moim poemaciku proz; nie mawtpliwoci, e pan de Norpois natychmiast pochwyci i podkreli w nim to, co mnie siwydawao pikne jedynie moc zwodnego mirau, skoro ambasador nie da mu si oma-mi. Dowid mi, przeciwnie, jak skromne zajmuj miejsce, kiedy mnie si z zewntrz,obiektywnie, najlepiej usposobiony i najinteligentniejszy znawca. Czuem si przybity,stropiony; i duch mj, niby pyn majcy jedynie wymiary uyczonego mu naczynia, jakniegdy rozszerzy si do olbrzymiej pojemnoci geniuszu, tak obecnie, skurczony, mie-ci si cay w ciasnej miernoci, w jakiej go pan de Norpois nagle zamkn i ograniczy.

Nasze poznanie si z Bergottem doda, obracajc si do ojca byo cokolwiekdraliwe, aby nie powieie drastyczne. Kilka lat temu Bergotte wybra si do Wiednia,gdy ja tam byem ambasadorem; przedstawia mi go ksina Metternich, zoy mi bi-let i pragn uzyska zaproszenie. Ot, bdc zagranic przedstawicielem Francji, ktrejostatecznie pan Bergotte w pewnej mierze (powiemy, dla cisoci, w baro nikejmierze) przynosi zaszczyt, bybym przeszed do porzdku nad smutn opini, jak mamo jego yciu prywatnym. Ale nie podrowa sam, i co wicej, mia pretensje by zapro-szonym nie bez swojej towarzyszki. Nie s, abym by zbytnim witoszkiem; bdcza kawalerem, mogem zapewne otworzy drzwi ambasady nieco szerzej ni gdybym byonatym i ojcem roiny. Mimo to, wyznaj, e jest stopie bezwstydu, z ktrym nieumiabym si pogoi, a ktry jest jeszcze wstrtniejszy przez ten ultra-moralny, po-wiemy, wrcz moralizatorski ton, jaki Bergotte przybiera w swoich ksikach, gie

W cieniu zakwitajcych iewczt tRP SieUwVzy

powtarzaj si ustawiczne i, miy nami mwic, nudnawe analizy bolesnych skrupu-w, chorobliwych wyrzutw sumienia, i to z powodu zwykych grzeszkw, istne kazaniawielkopostne (wiadomo po czemu okie), wwczas gdy on sam zdraa tyle nieodpowie-ialnoci i cynizmu w yciu prywatnym. Krtko mwic, uchyliem si od odpowiei,ksina jeszcze raz przypucia atak, ale z nie lepszym skutkiem. Tak, i nie s, abym bybaro dobrze notowany u tego pana, i nie wiem, w jakiej mierze oceni on uprzejmoSwanna, ktry go zaprosi wraz ze mn. O ile nie sam Bergotte prosi go o to. Nie monawieie, bo w gruncie to chory czowiek. To nawet jego jedyne usprawiedliwienie.

Czy crka pani Swann bya na tym obieie? spytaem pana de Norpois, ko-rzystajc z chwili, gdy (przechoilimy wanie do salonu) mogem ukry wzruszenieatwiej, ni kiedym sieia przy stole nieruchomo i w penym wietle.

Pan de Norpois stara si sobie przypomnie przez chwil: Tak, moda osoba czternasto- czy pitnastoletnia? W istocie, przypominam so-

bie, e mi j przedstawiono przez obiadem jako crk naszego amtriona. Przyznam sipanu, e mao j wiiaem, posza spa wczenie. Albo posza gie do przyjaciki, nieprzypominam ju sobie. Ale wi, e pan jest dobrze obznajmiony z domem pastwaSwann.

Bawi si z pann Swann na Polach Elizejskich, jest przemia. A! A! Ale tak, w istocie wydaa mi si urocza. Mimo to przyznam si panu, i nie

s, aby dorwnaa kiedy matce, jeeli mi wolno to powieie bez uraenia paskichnazbyt ywych uczu.

Wol urod panny Swann, ale poiwiam te niezmiernie jej matk; cho naspacer do Lasku jedynie w naiei ujrzenia jej.

Ale musz im to powieie, pochlebi to im niezmiernie.Wymawiajc te sowa, pan de Norpois by na kilka sekund jeszcze w pooeniu wszyst-

kich osb, ktre, syszc mnie mwicego o Swannie jako o czowieku inteligentnym,o jego ojcu jako o szanown