H.Ü.GEBAMHacettepe Üniversitesi Rektörlüğü’ne bağlı olarak faaliyet gösteren Geriatrik Bilimler Araştırma ve Uygulama Merke-zi-GEBAM; 2000 yılında üniversite senatosu kararı ile ve Resmi Gazete ilanı ile kurulan multidisipliner ve akademik bir kuruluş olup, etkinliklerini Tıp, Diş Hekimliği, Eczacı-lık Fakülteleri, Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü, Edebiyat Fakültesi Psikoloji ve Sosyoloji Bölümleri ve İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi ile Hemşirelik Yüksekokulu, Sağlık Teknolojisi Yüksekokulu Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Ev Ekonomisi Yüksekokulu, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Yüksekokulu, Sosyal Hizmetler Yüksekokulu öğretim üyele-rinin gönüllü katkıları ile gerçekleştirmektedir.

MİSYONU1. Eğitim misyonu;•İleridüzeydekurslar,kongreler,konferanslar,sempoz-yumlarveseminerlerdüzenlenerekbilimselbirikimlerinpaylaşılmasınınsağlanması,

•Bilimselyayınlaryapılması,•Ulusalveuluslararasıbilimselkurumlar,özelveresmikuruluşlar,derneklerleişbirliğiyapılması,

•Danışmanlıkyapılması,•Ulusalveuluslararasıetkinliklerekatılımsağlanmasıdır.Amaç;üstünnitelikli,ileriteknolojikullanan,etikdeğerleresaygılı,çağdaşdünyadamultidisiplinerçalışmanınöneminibilen,üreticibireylerinbilgibirikiminekatkıdabulunmaktır.Hedef kitlesi; •Akademikplatformdaçalışanlar•Profesyonelolarakhizmetverenler•Öğrenciler•Halk•Endüstridir.2. Araştırma misyonu;•Yaşlanmasürecivebusüreçtekisorunlarileilgilitemelbilimselaraştırmalarınyapılması,

•Toplumun“SağlıklıYaşlanma”konusundabilinçlendiril-mesineyönelikaraştırmalaryapılması,

•Modernteknolojinin;yaşlılarınçokyönlüsorunlarınaçözümüretmekonusundakullanılabilmesi,

•Sonuçlarınakademikaçıdandeğerlendirilmesi,yorum-lanması,

•Toplumauyarlanabilmesiiçinaraştırmavegeliştirmefaaliyetlerindebulunulmasıdır.

VİZYONU1-Eğitim vizyonu;•Dünyastandartlarındabilgivebeceriyesahip,•Akılvebilimöncelikli,•Ekipçalışmasınınyararlarınınbilincindeolan,•Uyumluçalışan,•Geriatrikbilimleralanındakigelişimekatkısağlayacakbilimselaraştırmayapan,

•Çalışmapotansiyelinedeniylearanılankişilerin“ileti-şimini”ve“bilgipaylaşımını”sağlamayıhedeflemek-tedir.

Amaç;•Yaşlılarahizmetsunanprofesyonellerin“meslekiçieğitimprogramları”ilebilgivebecerileriningeliştiril-mesinivegüncellenmesinisağlamak,

•Halkeğitimietkinliklerinigerçekleştirmektir.2-Araştırma vizyonu;•Yaşlılıkveyaşlısorunlarıileilgiliverilerinsaptanma-sındaveilgilikurumlarlapaylaşılmasındaöncükurumolmayı,

•Uluslararasıprojelergeliştiripmevcutilişkilerinidahaileriboyutlarataşımayıplanlamaktadır.

VİZYON VE MİSYONUMUZ

INIAtarafındandünyanınpekçokülke-sindedüzenlenen,ancakülkemizdeilkkezgerçekleşenveyaşlılarınçokyönlüsorunlarınayönelikbilgibirikimlerininmultidisiplineranlamdapaylaşılmasınıamaçlayansözkonusukurs;INIAtarafın-danhazırlananformatgereğisınırlısayıdakatılımcıileinteraktifolarakyapıldı.Kursaüniversitemizinöğretimüyeleridedahil,konusundauzmanulusalveulus-lararasıplatformdanyirmibirbiliminsanıeğiticiolarakkatkısundu.InternationalInstituteonAgeingdirektörüProf.Dr.FrederichFENECHvedirektöryardımcısıProf.Dr.JosephTROISIüniver-sitemizeyaptıklarıziyarettemerkezlerdensorumlurektöryardımcımızProf.Dr.ErolBELGİNtarafındankabuledildiktensonrahastanemizinbazıbölümleriniveüniversi-temizinsanatmüzesinidegezdiler.

GENERAL CHARACTERISTICS ABOUT THE PARTICIPANTS IN THE STUDYErgun Karaağaoğlu and Jale KarakayaAGING AND PUBLIC HEALTHNazmi Bilir and Gonca KoçoğluORAL HEALTH STATUS IN A GROUP OF ELDERLY PERSONS RESIDING AT HOME IN ANKARAHaviye Çelenligil- Nazlıel,Ergun Karaağaoğlu and Nur HersekUSE OF DRUGS AMONG OLDER PERSONSGönül Şahin and Terken BaydarPHYSICAL INDEPENDENCE AND QUALITY OF LIFE IN OLD AGEAyşe Karaduman,. Kezban Yiğiter,Özgen Aras and Yavuz YakutNUTRITION RISK SCREENING AND DIETARY ASSESSMENT OF OLDER PERSONSPerihan Arslan and Neslişah RakıcıoğluAGING AND NURSING SERVICESFethiye Erdil, Sevilay Şenol Çelik and Media Subaşı BaybuğaSOCIAL AND ECONOMIC LIFE IN OLD AGER. Günsel Terzioğlu, Seval Güven, Oya Hazer,Hülya Öztop, and Arzu ŞenerAGING AND SOCIAL WORKÜmit ONAT

International Institute on Ageing-INIA, Hacettepe Üniversitesi Geriatrik Bilimler Araştırma Merkezi-GEBAM ve Geriatri Derneği ortak etkinliği olarak 23-28 Ocak 2006 tarihlerinde düzenlenen “GERİATRİ VE GERONTOLOJİ KURSU” Ankara’da gerçekleşti.

YAYINLARIMIZ

Health and Longevity: An Overview Prof.Dr.Frederick F. Fenech

Basic Concepts in Gerontology, Prof.Dr.Joseph Troisi

Demographic Determinants & Consequences, Prof.Dr.Joseph Troisi

Assessment of the Geriatric Patient Prof.Dr.Frederick F. Fenech

Yaşlıda Dermatolojik Problemler, Prof.Dr.Nilgün Atakan

Yaşlıda Kulak Burun Boğaz Sorunları, Doç.Dr.Orhan Yılmaz

Infections in Old Age, Prof.Dr.Frederick F. Fenech

Yaşlıda Yara Bakımı, Doç.Dr.Mahir Özmen

Palliative & Terminal Care, Prof.Dr.Frederick F. Fenech

Cardiovascular Risk Factors in Old Age, Prof.Dr.Frederick F. Fenech

Yaşlıda Periferik Damar Hastalıkları, Prof.Dr.Ali Kutsal

İnme ve Rehabilitasyonu, Yrd.Doç.Dr.Levent Özçakar

Yaşlıda Fiziksel Aktivite, Prof.Dr.Ayşe Karaduman

Türkiye’deki Yaşlı Popülasyon, Prof.Dr. Nazmi Bilir

Ülkemizdeki Yaşlılar ve Aileleri Yard. Doç.Dr.Seval Güven

Older Persons and the Changing Traditional Role of the Family Prof.Dr.Joseph Troisi

Madrid International Plan of Action on Ageing 2002 Prof.Dr.Joseph Troisi

Safe Prescribing in the Elderly, Prof.Dr.Frederick F. Fenech

Yaşlı Beslenmesi, Doç.Dr.Neslişah Rakıcıoğlu

Yaşlıda Nutrisyon Desteği, Prof.Dr.Sedat Boyacıoğlu

Osteoporoz, Prof.Dr.Yeşim Gökçe-Kutsal

Falls and Fractures , Prof.Dr.Frederick F. Fenech

Active Ageing, Prof.Dr.Joseph Troisi

Yaşlının Psikiyatrik Sorunları Doç.Dr.Suzan Kara Özer

Yaşlılarda Ağız ve Diş Sağlığı, Prof.Dr.Nur Hersek

Yaşlıda ilaç kullanımı: Eczacılık Perspektifinden, Doç.Dr.Terken Baydar

Yaşlıya Yönelik Hemşirelik Hizmetleri, Prof.Dr.Fethiye Erdil

Yaşlılarda Travma, Doç.Dr.Kaya Yorgancı

Yaşlanan Kadın, Prof.Dr.Kutay Biberoğlu

Yaşlanan Erkek, Doç.Dr.Mehmet Murat Başar

Services for Older Persons in the Community, Prof.Dr.Joseph Troisi

Ülkemizde yaşlılara sunulan Sosyal Hizmetler, Yard.Doç.Dr.Ümit Onat

Policies on Ageing: From the Welfare State to the Welfare Society , Prof.Dr.Joseph Troisi

GEBAM 2006

w w w . g e b a m . h a c e t t e p e . e d u . t r

YAŞLILIK VE İŞİTME DUYUSU KAYBI Prof.Dr.Erol BELGİN H.Ü. Tıp Fakültesi, Kulak Burun Boğaz AD

Yaşlanmaylabirlikteişitmeduyusudahassasiyetinikaybetmeyebaşlar.Genelolarak65-74yaşarasınüfusun1/3’ü,üzerindekiyaşgrubununiseyarısıişitmesorunlarıilekarşıkarşıyadır.Presbycusisolarakadlandırılanbutürişitmekayıpları;konuş-malarıayırtedememe,özelliklegürültülüyerlerdekonuşulanlarıanlayamama,yüksekfrekansasahipkapızilitelefonsesigibisesleriduyamamailekarakterizedir.

Yavaşgelişenancakçevreselfaktörlerinhızlandırdı-ğıbiryaşlılıkhastalığıolanpresbycusisorta,kulak,içkulak,işitmeyollarıveişitmemerkezlerindeolmaküzerefarklıbölgelerideetkisialtınaalabilir.

Hastalıkgenelliklekokleadakiişitmeyisağlayantüyhücrelerindeki(haircell)dejenerasyonsonucuortayaçıkar.Zamanlahücrekaybımeydanagelirvekokleanınbubölgesineaitfrekanslarıalgıla-mafonksiyonuortadankalkar.Presbycusis’inoluşumundaHrediterfaktörler,yaş,genelsağlıkdurumukullanılanilaçlarveyanetkilerihızlandırıcıfaktörlerdir.Presbycusissensorineuralkarakterdevebaşlangıçtayüksekfrekansları(tizsesler)etkiler.Hastalarerkekseslerinikadınseslerindendahakolayayırtederler.Genellikleişitmekaybınatinnitus(kulakçınlaması)daeşlikeder.Yaşlanmayabağlıdejeneratifbirhastalıkolanpresbycusisihızlandı-ranenönemlietkengürültüdür.Yüksekşiddettekiseslereuzunsüremaruzkalma,içkulaktakalıcıişitmehücresi(kortiorganıtüyhücreleri)kaybınayolaçar.Gürültününşiddetivesüresiarttıkçaetkialanıdagenişler.Kabuledilebilirsesşiddetiseviyesi85dBAolupbununüzerindekiseslerişitmeduyu-sunuolumsuzetkiler.Kulağınmaruzkaldığıbasınçtagürültüetkisigibiortaveiçkulakyapılarındadejenerasyonlaranedenolur.Sualtısporuyapanlar,avcılıkatıcılıkgibibasınçlıveyüksekşiddetlisesemaruzkalanlarişitmehassasiyetlerinidahaerkenkaybederler.

Presbycusis’iortayaçıkarandiğerbiretken,içkula-ğınkandolaşımınınbozulmasıdır.Çeşitlikalpdamarhastalıkları,yüksektansiyondiyabetgibihastalıklardahızlandırıcıroloynar.Ayrıcadeğişikamaçlarlakullanılanilaçlar,özellikleantibiyotiklervesalisilatlar(aspirin)ototoksiketkileriileişitmeorganındasensörvenöraldejenerasyonanedenolurlar.

İşitmefizyolojisindeortakulağınrolüdışortamdangelensesleriiçkulağailetmektir.Buradaenönemligörevikulakzarıveortakulakkemikcikleriüstlen-miştir.Yaşlılığabağlıolarakkulakzarıesnekliğinivefrekansaözgütitreşimözelliğiniyitirir.Çoközeleklemsistemleriilesesinfizikselözelliğinibozma-danaktarmaözelliğinesahiportakulakkemikcikleriarasındakieklemlerözelliğinikaybeder.Sertleşen,direncivesürtünmekatsayısıartanortakulaksistemisesleritümözellikleriiletransferedemez.Budurumdadailetimtipiişitmekaybıveseskalitebozukluklarıortayaçıkar.

Farklıyaşgruplarıileyaptığımızbirçalışmada(1994)presbycusis’in25yaşındansonrabelirgin

şekildeortayaçıktığıtespitedilmiştir.Özelliklekokleanınbazalbölgesindekifonksiyonbozukluğuerkenyaşlardakendisinigöstermektedir.Yüksekfrekanslarınalgılandığıbubölgedeortayaçıkandijenerasyonyaşilerledikçealçakfrekansbölgesinedoğruyayılmaktadır.

Aynıçalışmada56yaşındansonraözellikleerkek-lerde12kHzdensonrakifrekanslarınişitilmediğitespitedilmiştir.Özelliklebazıkonuşmasesleri(f,s,ş,çgibi)vemüzikalseslerinhormonikleribufrekanssınırınakadaruzanır.Yaşilerledikçealçakfrekanslaradoğrudaetkilemegerçekleşir.

Presbycusis’deişitmekaybınınortayaçıkmasıkadarkonuşulanlarıanlayamamadaönemlidir.Odyolojikincelemelerdeişitmeeşikleriçokdüşükolmamasınakarşınkonuşmayıayırtetmenin(diskriminasyon)dahafazlaetkilendiğidesıklıklagörülmektedir.Yaşlanmayabağlıdejenerasyonişitmesinirindevesentralişitmesistemininnöralyapılarındaisekonuşmayıayırtetmegüçlüğüdahaönplandadır.Butürhastalarsesleriduyarlarancaksöylenilenianlayamazlar.“PhonemicRegression”olaraktanımlananbudurumpresbycusis’inenönemlisemptomudur.

Presbycusisönlenemezancakgeciktirilebilir.Bununiçin,

• Kalpvedamarsağlığınaözengöstermek

• Gürültüdenkorunmak

• Gerektiğindedoktorkontrolundailaçkullanmak

• İşitmeileilgilişikayetlerdeuzmanabaşvurmak

• Sigaravebağımlılıkyapaniçeceklerikullanma-makgerekir.

Yaşamkalitesinietkileyenişitmefonksiyonbozuklu-ğupresbycusis’incerrahivemedikaltedavisiyoktur.Ancakhastalargerekçevregereksebazıteknolojikdüzenlemelerilerehabiliteedilebilir.Butürişitmekayıplarındaçevreakustikyapısıçokönemlidir.Yankılanmanınçokfazlaolduğumekanlardaişitmeveanlamasorunudahadaartar.Bunedenleuygunakustikortamlarınsağlanmasıbirincihedefolmalı-dır.Budüzenlemelerevlerdekolaylıklasağlanabilsedetoplumaaçıkyerlerdeözellikleülkemizdebunusağlamakzordur.Konuşmavedinlemesırasındaarkaplangürültüsüdeişitmeveanlamayıolumsuzyöndeetkiler.Presbycusis’iolanlarençokbudurumdanşikayetçiolurlar.

• Konuşankişininyüzünebakarak,

•Mimikleritakipederek

• Dudaklarıokuyarak

• Sesşiddetiniarttırarakbudurumuhafifletmeyeçalışsalardaherzamanbaşarılıolamazlar.

Çevredüzenlemesi,kişiseladaptasyonilesorunaşılamıyorsa,işitmecihazıveyardımcıcihazlardandesteksağlanmasıgerekir.

Buamaçla,işitmekaybıvekonuşmalarıanlaya-mamaşikayetibaşgösterincedonanımlıbirkulakburunboğazveodyolojikliniğindeincelemelerinyapılmasıgerekir.İşitmeeşiklerininherikikalakta500-1000-2000-4000Hz.lerde25dBHLninaltınadüşmesi,konuşmayıayırtetmeskorunun%88’inal-tındaolmasıişitmecihazıendükasyonunudoğurur.Ayrıntılıtestlerveişitmecihazıadaptasyonundansonraherikikulağaverilenişitmecihazıişitmevekonuşmayıanlamayetenekleriüzerindeolumlusonuçlarverir.Butürbiruygulamailehemişitmekayıplıkişihemdeiletişimdebulunduğukişilerçokdaharahatbirdinlemevekonuşmaortamınakavuşurlar.

YAŞLILIK DÖNEMİNDE PSİKOLOJİK DEĞERLENDİRMEDoç.Dr. Banu CANGÖZ

H.Ü. Edebiyat Fakültesi, Psikoloji Bölümü

Bireyselfarklılıklargöstermeklebirlikte,65yaş1982yılındaDünyaSağlıkÖrgütü(WHO)tarafın-danyaşlılığınbaşlangıçyaşıolarakbelirlenmiştir.Belirlenenbuyaşsınırıbirçokaraştırmanıntemelinioluşturmuşvedünyadakipekçokülkedeemeklilikyaşınınbelirlenmesinekullanılmıştır.Ülkemizdedezamanzamandeğişmeklebirlikteemeklilikyaşı60yaşveüzeridir.ÜlkemizAvrupaveABDilekarşılaştırıldığındadahagençbirnüfusasahipolmaklaberaberyakınbirgelecekteTürkiye’dede,hızlayaşlanannüfusunsosyalvesağlıkalanlarında-kihizmetlerdentalepleriartacaktır.Budemografikdeğişimebağlıolarak,yaşlılıklailgilibilimdallarındadayenivedeğişikmodelleringeliştirilmesigere-kecektir.Bubağlamda,yaşlıbireylerveyaşlanmasürecininevrenselörüntüsüileilgilenen‘yaşlılıkbil-mi’(gerontoloji)veyaşlılıktagözlenentıbbisorunlarvetedavisiileilgilenen‘yaşlılıkhekimliği’(geriatri)alanlarınapsikologlarınkatılımıvekatkısıkaçınılmazolacaktır.Yaşlınınpsikolojikdeğerlendirmesibilişselsüreçlerinvedavranışsal/psikolojiksüreçlerindeğerlendirilmesiolmaküzereikitemelboyuttaelealınmaktadır.Yaşlıbireylerinbilişselvepsikolojiközelliklerideğerlendirilirkenpsikometriközellikleribelirlenmiş,geçerlivegüvenilirolduğugösterilmişölçüaraçlarıolantestlerkullanılır.Busayede,psikologlarındoğasıgereğidoğrudangözleneme-yenbilişselvepsikolojiközellikleri,objektifolarakdeğerlendirmelerimümkünolabilmektedir.

İlerleyenyaşlaberaberbeyinyapıvesüreçle-rindeortayaçıkanbozukluklarbilişselsüreçlereyansıyarakgünlükyaşamdaunutkanlık,dikkatvekonsantrasyondaazalma,reaksiyonzamanınınuzamasıgibisorunlarınyaşanmasınanedenolur.Yaşlıbireylerinbilişselsüreçlerideğerlendirilirkenbellek,yürütücüişlevler,görsel-makansalişlevlervedilgibitemelsüreçlerideğerlenirmeyeyönelik‘nöropsikolojiktestler’kullanılır.

İlerleyenyaşlaberaber,kritikyaşamolaylarının(sağlıksorunları,işkaybı,eşkaybı,gelirdüzeyindeazalmagibi)meydanagelmesinebağlıpsiko-sosyaldeğişmelerdavranışsalsüreçlereyansıyarakkaygı,depresyon,stresgibisorunlaranedenolabilir.Bubağlamda,depresyonunhembatıtoplumlarıhemdeTürkiye’deyaşlılıkdönemindeensıkrastlananpsikolojiksorunlardanbiriolduğubilinmektedir.Copelandvearkadaşları,depresyonunyaşlınüfustagörülmesıklığını%11,3olarakbelirlemişlerdir.Türkiye’deyapılansınırlıçalışmalar70yaşüstübireylerdebuoranın%29’larakadaryükselebilece-ğineişaretetmektedir.

Ölümleilişkilikorkularınyaşlılararasındaçokyaygınolduğudüşünülebilir.Ancak,sanılanınaksine,pekçokyaşlıölümhakkındaaçıkçakonuşabilirvedüşünceleriniifadeedebilir.Buşekildedüşünenyaşlılariçin,yaşlanmasürecigeçmişinigözdengeçirdiğiveyaşamınaanlamyüklediğibirdönemdir.Bunakarşın,bazıyaşlılariçinyaşamlarınınsonunagelmişolmakönemlibirkaygıkaynağıdır.Anılanpsikolojiksorunlarınbelirlenmesinde‘psikolojiktestve/veyaölçekler’kullanılmaktadır.

Psikolojikdeğerlendirmesayesinde,yaşlıbireyinbilişselvepsikolojiksüreçlerineilişkingenelbirprofiliçıkarılabilir.Bugenelprofille,yaşlıbireybilişselalandakikazançvekayıplarınınfarkınavarır,psikolojiksorunlarıylayüzleşirvebaşetmeyollarıkonusundadestekalır.Yaşlanmanındoğalsonuçlarındanbireyselolarakneşekildeetkilendiğikonusundabilinçlenir.

Özetle,yaşlıbireylerinpsikolojikdeğerlendirmesin-denöropsikolojikvepsikolojiktestlervazgeçilmezölçüaraçlarıdır.AncakanlılanaraçlarınçoğubatıülkeleriveABD’denithaledilmişolup,ülkemiziçingeliştirilmişpekaztestmevcuttur.Bunoktada,sözkonusutestlerinülkemizkültürünestandardizas-yonununyapılmışolması,yaniülkemiziçinnormdeğerlerininbelirlenmesi,geçerlikvegüvenirlikça-lışmalarınıntamamlanmışolmasısondereceönemlibirkonudur.Bukonudakisorumlulukhiçşüphesiztestiuygulayacakolanpsikologlaraaitolacaktır.

Giderekyaşlananülkemizdeyaşlılardabilişselvepsikolojikdeğişimivebunlarlabağlantılısorunlarıinceleyenaraştırmalarınsayısıneyazıkkisondereceazdır.Busaptamanındoğalbirsonucuolarak,ülkemizdegiderekyaşlananbireylereveri-leceksağlıkvesosyalalandakihizmetlergelişmiş

ülkelerlekıyaslandığındayetersizdir.Tümsağlıkhizmetlerigibipsikolojikhizmetlerdede,eniyisonuçhizmetisunankurumunkaynaklarıileyaşlıbireyinkoşullarıarasındakiuyumunarttırılmasıylasağlanabilir.Ülkemizdebuuyumuartıracakyetişmişelemanaolanihtiyaçgiderekartmaktadır.Buihti-yacıgidermeküzere,toplumu,sağlıkçalışanlarınıveöğrencileri‘gerontoloji’veya‘geriatri’ninfaaliyetalanlarıkonusundaeğitmek,bilinçlendirmekvealanıtanıtmakönemlibirbaşlangıçtır.Birbilimdalıolarak‘Psikoloji’değişikuzmanlıkalanlarıvebilgibiriki-miyle,‘gerontoloji’ve‘geriatri’alanındayürütülendisiplinlerarasıfaaliyetlerinvazgeçilmezbirparçasıolmayaadaydır.

YAŞLILARDA DEPRESYONDoç. Dr. Suzan ÖZER

H.Ü. Tıp Fakültesi, Psikiyatri AD

Tümdünyadayaşlınüfusunartması,Alzheimerhastalığıgibinörodejeneratifdurumlarınyanısıradepresyonunyaygınlıkoranınındayükselmesianlamınagelmektedir.İleriyaşdönemindeensıkgörülenruhsalbozuklukolandepresyon,65yaşveüzerinde,yaklaşık8bireydenbirinietkiler.Yaygınlık,birincibasamağabaşvuranlarda,toplumdakiyaşlıhastalardanikikatdahafazladır,yatanhastalardavebakımevlerindebuoranlardahadayükselir.Yaşamkalitesinindüşmesine,sağlıkharcamalarınınartmasınayolaçarveciddimorbiditeveyüksekmortaliteoranlarıileilişkilidir.Özkıyımınenönemliriskfaktörüdür.Yaşlılardabulguvebelirtilerifarklıolduğuiçin,özelliklebirincibasamaktazortanınanbirbozuklukturvehemhekimlerhemdehastayakınlarıtarafındanyaşlanmanındoğalbirsonucuolarakdayorumlanabilir.Yaşlılıkdepresyonuna,buyaşgrubundadahafazlagörülenbedenselhastalıklar,nörodejeneratifdurumlareşlikedebilir.Olasılıklabedenselhastalıkkomorbiditesi,yaşlanmailedeğişenbeyinnöroaminsistemlerivereseptörlerivevaskülerhastalıkyadavaskülerriskfaktörlerinebağlıolarak,tedaviyeyanıtaçısındandaçeşitlilikgösterir,ancakpekçokkanıt,tedaviedilebileceğinigöstermektedir.Öteyandanuzunsürdürümtedavi-leriveizlemgerekir.

Klinikgençerişkinlerebenzerşekildesergilenir,ancaküzüntüveçökkünlükyerinehipokondriyakvesomatikyakınmalar,belirginanksiyete,apati,motivasyonazlığıvebelleksorunlarıbaştaolmaküzerebilişselbelirtilerönplandadır.Ensıksomatikyakınmalarkuvvetsizlik,halsizlik,başvekarıngibivücudunfarklıyerlerindeağrılarvekabızlıktır.Yaşlılıkdepresyonundadahasıkgörüleniştahsızlık,kilokaybı,yorgunlukveuykusuzlukgibinörovejeta-tifbelirtilerdeeşlikedenfizikselhastalıkvarlığında,depresyonsendromununayırdedilmesinigüçleştirir.Yaşlılıkdönemindemajordepresyondandahadasıkgörülenmajorolmayandepresyonsendromları(mi-nordepresyon,eşik-altıdepresyon,distimi),benzerorandayetiyitimineyolaçarveklinikönemtaşır.Organiketyolojidegençhastalardandahafazlagörülür.İlkkezileriyaştaortayaçıkandepresyonlar-dasubkortikalbeyazcevherlezyonlarıvegricevherdeğişikliğiilebelirli,vaskülerdepresyonalttipindensözedilir.

Yaşlılıkdepresyonununöndegelenriskfaktörleri;kadıncinsiyet,eşkaybı,yaşlılıkladeğişenbeyinnöroaminlerivereseptörler,beyingörüntülemesiilesaptananvaskülervevolümetrikdeğişiklikler,komorbidbedenselhastalıklar,bakımverme,sosyalizolasyonvesosyaldesteğinazolmasıdır.Fizikyeti

GEBAM 2006

w w w . g e b a m . h a c e t t e p e . e d u . t r

yitimi,otonomikaybıdepresyonlabüyükorandailişkilidir.Demansvarsaoranyükselir.İnme,Parkin-sonhastalığı,pelviskırıkları,kanseri,miyokarden-farktüsü,kalpyetmezliğivekronikakciğerhastalığınedenselolabilecekkomorbiddurumlardır.

TedavidepsikoterapötikyaklaşımlaraekolaraköncelikleSSRI’lar,mirtazepin,venlafaksinyadabupropiongibiantidepresanlar,psikotiköğelereşlikediyorsaekolarakantipsikotikilaçlarkullanılır.Psikotikdepresyon,özkıyımriski,ikiilaçtedavisineyetersizyanıt,ilaçlarıntolereedilememesiyadagıda/sıvıalımınınreddivarsa,EKTindikasyonusözkonusudur.İlaçseçimindeyaşlanmailedeğişenfarmakokinetiközellikler,depresyonuntipi,ilacınyanetkileri,kullanılandiğerilaçlarlaolasıetkileşimvedemansyadabedenselhastalıkkomorbiditesi,roloynar.Genellikleyanıtsüresigençleregöredahauzundur.Enaz12aysürdürümtedavisivesonra-sındauzunsüreliizlemgerekir.Genelolarakyaşlılıkdepresyonundanükslerindahasık,kronikleşmeoranlarınındahayüksekolduğuönesürülmektedir.Depresyonapsikotiköğeler,ağırbedenselhastalıkveağırözkıyımriskieşlikediyorveilktedaviyeyanıtalınamıyoryadatanınındoğruluğundanşüpheediliyorsa,hastanınpsikiyatrayönlendirilmesiönerilmektedir.

Tanıkoymadagüçlükveyetersiztedaviverilmesigibisorunlarınaşılması,nüks,kronikseyir,yüksekmorbiditevemortaliteoranlarınınaşağıçekilmesi,hastalarınbaşvurmayıöncelikletercihettikleribirincibasamakhekimlerineyönelikeğitimlerinartırılmasıilemümkünolabilecektir.

ÖMÜR UZUNLUĞU GENETİĞİ VE YAŞLANMA BİYOLOJİSİProf.Dr.Nihat BOZCUK

H.Ü. Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü

Alkolü Parçalayan Enzim ve Yaşlanma

Alkolünparçalanıpyokedilmesinisağlayanalkoldehidrogenaz(ADH)enzimi,genetikteçokyoğunbiçimdeçalışılanbir“modelorganizma”olanDro-sophilamelanogaster(birtürsirkesineği)kullanıla-rakyaşlanmaaçısındanelealındı.D.melanogaster’de,Adhgenotipleri(Adhgenkombinasyonları)arasındaortamdanalınanalkolünyokedilme-siaçısındanbelirginfarklarbulunur.Bufarklıgenotipler(ADH-FF,ADH-FSveADH-SS)alınanalkolüyoketmeaçısındanADH-FF>ADH-FS>ADH-SSbiçimindebirilişkigösterirler.Çalışmamızdabugenotiplerinyaşlanmaileilişkisiniaraştırdık;sonuçlarımız,D.melanogaster’inortalamaömüruzunluğununyukarıdakialkolyoketmederecesiyleilişkiliolmadığınıgösterdi.Enuzunömürlübireyler,FSgenotipinesahipolanlardı.AlkolüeniyiyokedenFFgeonotipiileenazyokedenSSgenotipiarasındaömüruzunluğufarkıolmadığıgörüldü.Çalışmamızınönemi,birinciletkisialkolyoketmeolarakiyitanım-lanmışbirgenin(Adh),ömüruzunluğuaçısındanbuetkinindışındatanımlanmasıgerektiğinigöstermişolmasıdır:Adhgeniyaşlanmailebağlantılıbaşkabirişlevçerçevesindeelealınmasıgerekenbirgendirveolasılıkladiğer“yaşlanmagenleri”çerçevesinedahilbirQTLadıverilen(yaşlanmayıetkileyençoksayıdakigenlerinbirliği)gentakımıiçindedir.

Ref:Bozcuk,A.N.,Sümer,S.,Özsoy,E.D.andArısoy,M.2004.Age-relatedenzymeactivityindifferentgenotypesofalcoholdehydrogenase(ADH)inDrosophilamelanogaster.Biogerontology5(4):243-247.

Anne Yaşı Yavru Ömür Uzunluğunu Nasıl Etkiliyor?

Yaşlanmailegerçekleştirilenbirbaşkaçalışma“Drosophilamelanogaster’deanasalyaşınyavrudölömüruzunluğuüzerineetkileri”başlıklıyükseklisanstezi(masteröğrencisiMuratYılmaz’ıntezi,2006.Danışman:Prof.Dr.A.NihatBozcuk)kapsamındagerçekleşti-rildi.Butezkapsamındagerçekleştirilençalışmadaanasalyaşınyavrularınömüruzunluğunuetkilemedüzeyielealınmıştır.Anneyaşınınyavrudölömüruzunluğunuetkilemesi“Lansingetkisi”olarakbilinirveyaşlıannelerdendoğanyavruların-çocukla-rın-ömüruzunluğununkısalacağınıönesürer.Bizçalışmamızda,yineD.melanogasterkullanarakbuetkiyiaraştırdık.Dahaöncekiaraştırmalardaelealınmayanbirşekilde,Türkiye’nindeğişikbölgele-rinden(doğadan)topladığımızsineklerikullandık.Çalışmamızaşağıdakiilginçbulgularıvermiştir:

a.Anneyaşıyavruömüruzunluğunutümdoğalörneklerde(popülasyonlarda)etkilemektedir.

b.Ancakbuetki,istatistikdeğerlendirmelerinsonu-cunagöre,tümpopulasyonlaraçısından,“anasalyaşınartışıileazalanyavrudölömüruzunluğu”şeklindebirörüntüvermemektedir.Başkabirdeyişle,klasik“Lansingetkisi”(yaşlananannelerdendoğacakkısaömüruzunluğunasahipyavrular)çalışmamızınsonuçlarıaçısındanpekgeçerlideğildir.

c.Anneyaşınınetkisi,çarpıcıbiçimde,eşeylerveörnekler(popülasyonlar)arasındafarklılıkgöstermektedir:ÖrneğinEryaman’dan(Ankara)örneklenenannelerinerkekyavrularıiçin,anneyaşıarttıkçaortalamaömüruzunluğuazalmaktaiken,Kerpe(Kocaeli)populasyonundaaynıolgudişileriçingeçerlidir.Ortalamalararasıfarklaristatistikolarakönemlidir.Görüldüğügibi,anneyaşınabağımlıyavruömüruzunluğunungenelbirörüntüsübulunmamaktadır.Başkabirdeyişle,anneyaşınabağlıyavruömüruzunluğufarklıgenetikyapılara(popülasyonlara)göredeğiş-mektedir.

Mikrodalga Radyasyonu ve Ömür Uzunluğu

Birbaşkaçalışmamız,“Mikrodalgafrekansın-dakielektromanyetikradyasyonunDrosophilamelanogaster’inbazımutantsoylarındaömüruzun-luğunaetkisi”başlıklıyükseklisanstezikapsamındagerçekleştirilmiştir(BanuŞebnemDalgıç,H.Ü.FenBilimleriEnstitüsüYüksekLisansTezi,2003.Da-nışman:Prof.Dr.A.NihatBozcuk).Ömüruzunluğugenetikdenetimebağlıolmaklaberaberçevreselstresfaktörleriiledeilişkilidir.Butezde,sonyıllardakullanımıgittikçeyaygınlaşanelektromanyetik(EM)alanlarınDrosophilamelanogaster’deömüruzunlu-ğuüzerineçevreselbirfaktörolaraketkisiaraştırıl-mıştır.Kullanılan10GHzfrekansındakimikrodalga,1kHzilemodüleedilerekdarbeli(pulsed)veuzakalanuygulamasıyapılmıştır.Kullandığımızkaynağıngüçyoğunluğu0,0156Watt/m2veelektrikalanşiddeti3,42V/m’dir.DrosophilaiçinhesaplananSARdeğerimizise9,8mW/kg’dır.

Biryabanıl(Oregon)veüçmutant(bw:stpp,whitevemwh)soyunvekontrollerinindişiveerkeklerindearalıksız2saat,aralıklı3+3saatvearalıksız5saat-likEMalanuygulamasıyapılmıştır.Genelolarak,EMradyasyonverilengruplardakontrolgruplarınagöreortalamaömüruzunluklarındaistatistikselolarakanlamlıbirfarkgözlenmemiştir.Ancak,otozomalüçlübirmutantolanbw:stpp’nin,ortalamaömüruzunluklarıkarşılaştırıldığında,3+3saatlikuygu-lamasonucunda,dişigruplarındakontrolgrubunagöreortalamaömüruzunluklarıistatistikselolarakanlamlıolarakazalmış,erkekgruplarındaisekontrolgrubunagöreanlamlıbirşekildeartmagöstermiştir.Ancak,busonuçyabanıltipvediğermutantsoyla-rınverileriiledesteklenmemiştir.

Görüldüğügibi,mikrodalgaradyasyonununerginböceklereömüruzunluğuaçısındanbiretkisikesinolaraksaptanamamıştır.Ancak,birimimizdedahasonrayapılanbiryükseklisanstezindemikrodal-ganıngelişimdönemindekiolumsuzetkisitespitedilmiştir.Böylece,gelişmedönemiuzamıştır.

Ref: Emel Akkan, H.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2004. Danışman: Prof.Dr. Hacer Ünlü.

ÇOCUKLARDA ERKEN YAŞLILIK HASTALIĞI(Hutchinson-Gilford Progeria Sendromu)

Prof.Dr. Nural KİPER H.Ü. Tıp Fakültesi, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları AD

Hutchinson-Gilfordprogeriasendromuilkolarak1886yılındaJonathanHutchinsontarafındantarif-lenmişdahasonra1904yılındaHastingsGuilfordtarafındanbenzerözelliktekiikincihastabildirilmişve‘progeria’olaraktanımlanmışHutchinson–Guil-

fordSendromu(HGPS)olarakisimlendirilmişerkenyaşlılıkhastalığıdır.Sekizmilyoncanlıdoğumdabirgörülenerkek/kızoranı1,5olanbirhastalıktır.Tümdünyada100’denfazlahastaraporedilmiş-tir.Türkiye’denbildirilmişhastalardamevcuttur.Hastalargenelliklecinselolgunlukveüremeyaşınagelmediğiiçin,şimdiyedekannebabadançocuğageçiştanımlanmamıştır.Otozomalresesifgeçtiğidüşünülmüş,vakalardaizolemutasyonlargözlen-miştir.NedenleriarasındaüzerindeençokdurulankalıtımbiçimiilerlemişannebabayaşınabağlımutasyonlardırLaminAgenindekinoktamutasyonuHGPS’datanımlanmıştır.

Klinik Özellikler:Hastalargenellikledoğumdanormalgörülürlervegenellikle1-2yaşındaciddigelişmegeriliğigözlenir.Hastalıkdoğumdansonrabelirtiverebildiğigibidoğumdaküçükdoğumağır-lıklıolarakdoğabilirler.Hastalıktipikyüzgörünümüvebüyümegeriliğiylebulguvermektedir.Nataldiştegözlenebilir.Genelliklebuçocuklarkısaboyludurveboyagörekilolarıdüşüktür,seksüelmatürasyonlarıyoktur.Saçlarınazalmasınabağlıkellik,kirpiklerinvekaşlarındökülmesierkençocukluktayaygındır.Derigevşek,ciltaltıyağdokusununyaygınkaybınabağlıkırışıktır.Ağızçevresindesiyanozdavardır.Gelişmemiş,büyümemişizlenimiverenyüzyapısıvardır.Kraniofasialoransızlıkvardır.Gelişmemiş,küçükçeneyapısı,küçük,yontulmuşburunbelirginözelliklerdendir.Kafaderisiüzerindetoplardamarlarbelirginbirşekildegörülür.Genelliklekısaveince-dirler.Diğerkliniközelliklergecikmişdişgelişimi,ince,tizses,dargöğüskafesi,kısagelişmemişklavikuladır.Ekstremitelergenellikleincedir.Eklemçevresinde1-2yaşlarındanitibarenbaşlayaneklemsertliği,coxavalgavetırnakdistrofisigözlenir.Kemiklerdeözeldeğişikliklergörülebilir.Klavikulanınrezorbsiyonu,fibrözdokureplasmanı,terminalfalanksınresorbsiyonu(acro-osteolizis),femurunaseptiknekrozu,kalçanındislokasyonuyaygın-dır.Hastalardainsülinrezistandiabetesmellitusgözlenir.Buçocuklardayaşlılıktagörülenhastalıklargözlenir.Çoğuhastadaatherosklerozasekondermiyokardialiskemigörülmektedir.

Laboratuar:Progeriahücrelerdesomatikkromo-zomlardatelomeruzunluğununprogresifolarakazaldığıgözlenmiştir.Busendromdagörülendiğerbirbulguidrardahyaluronikasitatılımıdır.Normalkontrolleregöre10-20katarttığıgösterilmiştir.MalnutrisyonluHGPS’liçocuklardaendojenbüyümehormonurezistansıgösterilmiş,başkabirçalışmadaisebüyümehormonunormalbulunurkeninsülin-likegrowthhormondüzeyiçokdüşükbulunmuştur.

HGPSmutasyonnedenihumannükleerlaminA(LMNA)olaraktanımlanmıştır.mutasyonlarspontannoktamutasyonlarıdır.LaminAmemelihücrenükleuszarfınınasılyapıelementidir.HGPS’luhas-talarınfibroblastkültüründenükleerzarfyapısındaciddimorfolojikanomalilergörülmüştür.

Patofizyoloji:Arterioskleroz,nefroskleroz,myo-kardialfibrozisvevaskülerkalsifikasyonönemlikardiovaskülerbulgulardır.Otopsiçalışmalarındaderide,kardiovaskülerdokudavekemikteanormalbulgulargösterilmiştir.Subkutanözyağdokusukaybıtümhastalardagörülenbirbulgudur.Manyetikrezonansanjiografidebilateralinternalkarotidartervevertebralarterlerdetıkanıklıkvardır.Patolojikçalışmalarkandamarlarındaprematüresubintimalfibrozisigöstermiştir.Deribulgularıhastanınyaşıiledeğişiklikgösterir.Epidermisgenelliklenormaldirveyahafifhiperkeratozvebazaltabakadaartmışmelaninvardır.Kollajendededisorganizasyon,kalınlaşmavehiyalinizasyonsaptanır.Elastikdokunormaldir.Kemikdeğişiklikleriyaygındır.Kısayapı,kranialkemiklerdeveuzunkemiklerindiafizindeincelmevardır.Klavikuladafibrözdokuileyerdeğiş-tirenosteolizisvardır.Osteoporozyaygındır.Femurbaşındaavaskülernekrozveterminalfalanklardaakro-osteolizisvardır.Gecikmişveyaanormaldentinizasyonyaygındır.

Prognoz:Büyümebiryaşındansonraetkilenmek-tedir.Cinselgelişmeolmamaktadır.Çabukyorulmahastalarınçocukoyunlarınakatılımınıengellemek-tedir.Yaşamsüresiortalama12-15yaşarasındadeğişmektedir.Erkenyaştakoronerarterhastalığıgörülebilmektedir.Ölümensıkkardiovaskülerkomplikasyonlarnedeniyleolmaktadır.Myokardialinfaktüsgibivaskülerbulgularpostmortemçalış-malardagösterilmiştir.Ölümayrıcakoronerarterhastalığınedeniylekonjestifkalbyetmezliğinebağlıdagörülebilir.Ölümgenellikleikincidekattagelişir.Maksimumyaşamsüresi27yaşolarakbildirilmiştir.

Tedavi: Hastalıktakesinbirtedaviyoktur.Hastalarıneklemşikayetleriiçinfiziktedavifaydalıolabilir.

Yapılanbazıçalışmalarda,buhastalarınbüyümehızlarıiyibeslenmevebüyümehormonutedavisiileartmış,bazalmetabolikhızlarıazalmıştır.Ancakbuartışzamanlakaybolmuşveaterosklerozagidiştefarklılıkgörülmemiştir.

YapılanbirçalışmadabisphosphonatetürüilaçlarınprelaminA’nınlaminA’adönüşümişlevinietkiledi-ği,böyleceHGPSolanhastalarınkemikhastalıkla-rındaetkiliolabileceğidüşünülmüştür.

HGPSolanhastalardayaşilekoreleolarakgörülenprogerinbirikimi,nükleerzarftadeğişimvekromatindisorganizasyonu,mevinolintedavisiiledüzelmiştir.MevinolinDNAmetilasyonunuinhibeeder.MevinolintedavisiilelaminAdüzeyininhafifarttığılaminC’niniseetkilenmediğigösterilmiştir.

Nadirgörülenbuhastalık,yaşlıgörünümlübüyümegeriliğiolançocuklardabüyümegelişmegeriliğişikayetlerininayırıcıtanısındadüşünülmesigerekenvetipikmuayenebulgularıilekolaycatanıkonulabi-lecekbirhastalıktır

PRE-DEMANS:HAFİF KOGNİTİF BOZUKLUKProf.Dr. Kaynak SELEKLER

H.Ü. Tıp Fakültesi, Nöroloji AD

Tanımlanmasından100yılsonraAlzheimerhastalığıdünyaçapında,zihinselvefizikselençokyıkımanedenolanhastalıkolarakyerinikorumaktadır.

Bugündünyadatoplam24.3milyonkişinindemansıolduğu,heryılortalama4.6milyon(7saniyedebir)kişininbuhastalığayakalandığıtahminedilmek-tedir.20yılsonramevcuthastasayısı2katınaçıkacaktır.Demanslıhastalarınçoğu(2001yılında%60’ı,2040yılında%71’i)gelişmişülkelerdeyaşamaktadır.Gelişmekteolanülkelerdeartış2001yılıile2040yılıarasında%100olacakken,buoranHindistan,ÇinvediğergüneyAsyaülkelerinde%300’üaşacaktır.

BugünkükanıtlarAlzheimerhastalığınabağlıpato-lojikdeğişikliklerinklinikbulgularortayaçıkmadan15-20seneöncebaşladığınaişaretetmektedir.Alzheimerhastalığıklinikolarak;1.Presemptoma-tikdönem,2.Preklinikdönem,3.Erken“şüpheli”Alzheimerhastalığı,4.HafifAlzheimerhastalığı,5.OrtadönemAlzheimerhastalığıve6.Ağır(şiddetli)dönemAlzheimerhastalığıdiye6grubaayrılabilir.

Presemptomatikdönemde,başkanedenlerleölenveotopsiyapılanbukişilerinbeyinlerindeyavaşilerleyenAlzheimerhastalığınaaitpatolojikbirsürecinvarlığıgösterilmiştir.Fakatbudönemdementalveyadavranışsalsemptomlar,günlükyaşamaktivitelerindebozulmavenöropsikolojikdeğerlen-dirmelerindebozuklukyoktur.Preklinikdönemdebellektekolaycafarkedilemeyenbozukluklarancaknöropsikolojiktestlerileortayakonabilir.Budö-nemdedegünlükaktivitelerdebirbozuklukyoktur.Erken“şüpheli”Alzheimerhastalığıevresindekikişilerdedemansıaklagetirecekişlevselvekognitifbozulmanınmüphembulgularıortayaçıkar.Bukişilerhafifunutkanlıkveberaberindekikararvermeyeteneğinde,evdeki,işindekivetoplumdakietkinliklerindehafifbozulmagösterirler.Prekinikevreileerken“şüpheli”demansarasıhafifkognitifbozuklukdöneminetekabüledebilir.

Klinikolarakhafifkognitifbozukluk,tipikolarakbellekgibibirveyabirdenfazlakognitifalandakibozukluğuveyakişininyaşınaveyaeğitiminegöreumulandandahafazlakognitifyeteneklerdegenelolarakhafifyıkımıtanımlar,fakatbubozuklukdemanstanısıkoyduracakderecedekişiningünlükyaşamaktivitelerinietkilemez.Kriterleregörehafifkognitifbozuklukpre-Alzheimerhastalığınaveyadahagenel,pre-demansaişaretedebilir.

Hafifkognitifbozuklukiçinklinikkriterlerşunlardır:

1.Hastayakınıtarafındandadoğrulananbellekbozukluğuyakınması

2.Yaşaveeğitimegöreobjektifbellekbozukluğu

3.Genelkognitiffonksiyonlarıngenişorandakorun-muşolması

4.Günlükyaşamaktivitelerininbüyükmiktardasağlamolması

5.Demansbulunmaması.

Bukriterler“amnestik”tiphafifkognitifbozukluğutanımlar.Bellekbozukluğuensıkkarşılaşılanveliteratürdeençokaraştırılanformuoluşturur.Hafifkognitifbozukluklukişiiçintipik“senaryo”,başlan-gıcınbellekbozukluğuilebaşlamasıvetakibendiğerkognitifbozukluklarıntabloyaeklenmesişeklindedir.

GEBAM 2006

w w w . g e b a m . h a c e t t e p e . e d u . t r

Bununlabirlikteyaşagöre“tek”kognitifalandabozuklukveya“multipl”kognitifalanlardahafifderecedebozuklukolabilir.BütünbukombinasyonlukişilerdeAlzheimerhastalığınayakalanmariskiartmıştır

Klinikperspektifaçısındanenaz3tiptablovardır.Birincitip“amnestikhafifkognitifbozukuluk”tur.BuradabelirginbellekbozukluğuvardırveAlzheimerhastalığınadönüşmeriskivepotansiyelitaşır.İkincitip“multiplalandahafifkognitifbozukluk”tur.Buradabirdençokkognitifalanda(bellek,lisan,dikkat,görsel-mekansalbeceriler,yürütücüişlevlergibi),demansoluşturacakkadarşiddetteolmayan,hafifbozuklukvardır.Butipdekikişilernormalyaş-lanmayıtemsiledebildiklerigibi,ilerdeAlzheimerhastalığınaveyavaskülerdemansadönüşebilir.Üçüncütip“bellekdışındatekalandahafifkognitifbozukluk”tur.Buradabellekdışındalisan,yürütücüfonksiyonlargibitekbirkognitifalandabozuklukolupdiğerkognitiffonksiyonlarkorunmuşturfakat,demansoluşturacakderecedegünlükyaşamakti-viteleribozulmamıştır.Butipilerdefrontotemporaldemans,primerprogresifafaziveyaLewycisimciklidemans’adönüşebilir.Hafifkognitifbozukluğunkliniğininheterojenitesiyanındaetyolojisidehete-rojenetikdir.Vasküler,metabolik,travmatiketiyoljiyanındaensıkneden“amnestik”tipteolduğugibidejeneratifdir.

Hafifkognitifbozuklukluhastalarınseyrideğişiktir.BunlarınbirkısmızamanlaAlzheimerhastalığınadönüştüğügibi,birkısmıstabilkalırveyadüzelebilir.Alzheimerhastalığınadönüşmeoranı“TheMayoAlzheimer’sDiseaseCenter”egöreyillık%10-15civarındadır.AmerikanNörolojiAkademisitarafındanbuoranyıllk%6-25arasındaverilmiştir.Buoranlar,normalyaşlıkişilerdekiyıllıkAlzheimer’eyakalanmaoranı%1-2yegöreçokyüksektir.6yıllıksüredebukişilerindemansayakalanmaoranı%80olarakbildirilmiştir.

Tanı,baştaraftaverilenklinikkriterleregöreklinis-yeninkanaatiilekonur.Tekbaşınatanıkoyduracaknöropsikolojikbirtestveyabataryayoktur.Yinedehafifkognitifbozuklukvarlığının,nöropsikolojiktest-lerileobjektifolarakdesteklenmesigerekir.

Herhangibirilacınhastalığıtedaviettiğinigösterenyayınlanmışbirçalışmahenüzbulunmamasınarağ-men,donepeziltedavisialanbireylerdeilk12aydailerlemehızınındahayavaşolduğubelirlenmiştir.Hafifkognitifbozukluktanısıalanbireylerarasında‘çokerkenevre’Alzheimerhastalığıolarakkabuledilenbireylerinasetilkolinesterazinhibitörleriiletedavisiklinisyenebağlıbirkarardır.

TÜRKİYE’DE YAŞLI İŞGÜCÜ İŞSİZLİĞİDoç.Dr. İnci Kayhan KUZGUN

H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

Beşeriüretimfaktörüolaninsanemeğinintamkulla-nılmamasıdemekolanişsizlik,ekonomikaçıdankıtkaynakolarakinsanemeğininisrafedilmesine;kişiaçısındanisegelirkaybınanedenolmaktadır.Buyönleriylesosyo-ekonomikbirsorunolarakişsizlikolgusunun,işgücüpiyasasındakiguruplararasındayaşlıişgücünüdahafazlaetkilendiğinisöylelemekmümkündür.Türkiye’denüfusunkronolojikgurub-landırılmasındaDünyaSağlıkÖrgütününyaklaşımıbenimsenerek,65yaşveyukarıyaşgurubu,yaşlınüfusolarakkabuledilmekteveişsizliğiçözümle-meyeyönelikistihdampolitikalarıaçısındanhedefgruplararasındayeralmaklabirlikte;Türkiye’deyaşlıişgücüiçinözelistihdampolitikasıtedbirlerininuygulandığınısöylemekmümkündeğildir.

Türkiye’deyaşananyapısalişsizlik,yaşlıişgücüişsizliğininasılnedenidirveyaşlıişgücüişsizliğininyapısalözellikleri,işsizliğinyapısalözellikleriileörtüşmektedir.Bubağlamdayaşlıişgücüişsizliğininnedenleriarasında,yaşlıişgücününeğitimdüzeyinindüşüklüğüsayılabilir.Türkiye’degenelolarakyapı-salişsizliğinnedenleriarasındayeralanişgücününgenelvemeslekieğitimdüzeyinindüşüklüğü,yaşlıişgücüistihdamınıdaolumsuzetkilemekteveyaşlıişgücüişsizliğinenedenolmaktadır.

Diğertaraftan,ekonomikfaaliyetdüzeyindekidal-galanmalarveteknolojikilerlemelerdediğerişgücüguruplarınagöreöncelikleyaşlıişgücününişsizkalmasınanedenolmaktadır.

Türkiye’deerkenemeklilikveyaşlılıkaylığınınyetersizliğiemekliolankişinintekrarişaramasürecinegirmesinenedenolmaklabirlikte,işgücüpiyasasındaişgücüarzıfazlalığıvegençnüfusun

sayıcafazlalığıyaşlıişgücününişbulmaşansınızayıflatmaktadır.

Türkiye’detarımsektörününistihdamınsektördağılımındailksırayıalması,işsizliğinolduğundandahadüşükçıkmasınanedenolmaktadır.Aynıyo-rumuTürkiyegenelindeyaşlıişgücüişsizliğiiçindeyapmakmümkündür.

Türkiye’deişsizlikoranının,kentselkesimdekırsalkesimegöredahadüşükolduğubilinmektedir.Bununnedenikentselkesimdekadınıneğitimdüze-yininidüşüklüğüvebazısosyalnedenlerleişgücüpiyasasınındışındakalmasıveişaramasürecinegirmemesidir.Kırsalkesimdeisekadınişgücününücretsizaileişçisiolaraktarımsalfaaliyetlerekatıl-ması;hemkadınınişgücünekatılımoranınınTürkiyegenelindevetarımsektöründeyüksekçıkmasına,hemdeişsizlikoranınıngenelolarakvekadınişgücüaçısındandüşükçıkmasınanedenolmaktadır.Bunaparalelolarak,yaşlıişgücüişsizliğidekentselkesimdeyüksekiken,kırsalkesimdedahadüşüktür.Yaşlıkadınişgücününkırsalkesimdetarımsalfaa-liyetlerekatılımoranınınyüksekliği,busektördevekırsalkesimdeyaşlıkadınişgücüişsizliğinindüşükçıkmasınınnedenidir.

TürkiyeİşKurumukayıtlarınagöre,işaramabaşvurusundabulunanyaşlıerkekişgücüsayısı,yaşlıkadınişgücünegöredahafazladır.Ekonomikkrizdönemlerindeyaşlıkadınişgücünündeyaşlıerkekişgücüilebirlikteişaramasürecinegirdiğivekurumayapılanbaşvurusayısınınarttığıizlenmek-mektedir.Bueğilim,yaşlıişgücününikincilişgücüolduğunuveyaşlıerkekişgücünegöre,yaşlıkadınişgücününikincilişgücüolmaniteliğinindahabas-kınolduğunuduğunuortayakoymaktadır.

Yaşlıişgücüarasındauzunsüreliişsizliğinyaygınoluşu,işsizliksorunununekonomikvesosyalmali-yetiniartırmaktaveyaşlıişgücüişsizliğininçözümüzorbirsorunolduğunuortayakoymaktadır.

Geçicişsizliğinçözümüamacıyla,2003yılınınHazi-ranayındanitibarenTürkiyeİşKurumuyanındaözelistihdambürolarıfaaliyetineizinverilmiştir.Bununlabirlikte,özelistihdambürolarınınyaşlıişgücününgeçiciişsizliğineçözümgetirmesininmümkünolmadığıdüşünülmektedir.

Türkiyegenelindeişsizliğinasılnedeni,ekonomininyeniişyaratmakapasitesinindüşükolmasıdır.Sonuçolarak,ekonomininişyaratmakapasitesinindüşükolması,yaşlıişgücüistihdamınıolumsuzetkilemektedir.

Türkiye’deyapısalişsizliğinyaşanması,ekonomikfaaliyetdüzeyindekidalgalanmalar,yaşlıişgücününistihdamınıolumsuzetkilemektedir.

SOSYOLOJİK PERSPEKTİFTEN YAŞLILIKDoç. Dr Aylin GÖRGÜN BARAN

H.Ü. Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü

Günümüzdebeslenmevesağlıkhizmetlerininkalite-lerininarttırılması,tıpalanındakimodernteşhisvetedaviyöntemleriningeliştirilmesiveinsanyaşamınıkolaylaştırıcıteknolojikürünlerinçoğalmasıbireyinortalamayaşamsüresiniuzatanetkenlerarasındasayılmaktadır.Bununlabirlikteyaşlanmabirey-leriçindoğalolduğukadarolumluveolumsuzyönleridebulunanbirsüreceişaretetmektedir.Bubağlamdayaşlılığınbirsorunolarakalgılanmasınıgerektirentemelfaktör,sağlıkproblemlerininartma-sıileilişkilidir.

Batı’da,bilimveteknolojidekigelişmelerlebirliktesosyolojikanlamdaendüstrileşmevekentleşmenindegetirdiğideğişmeleryaşlılığınbirsorunolarakalgılanmasınanedenolmuştur.Türkiye’deiseyaşlılı-ğınbirsorunolarakbenimsenmesiolgusuhenüzyenidir.Özelliklegençnüfusasahipbirülkeolarakgençliksorunlarınınyoğunolduğubirortamda,yaşlılıkkonusuuzunsüredikkatleriçekmemiştir.Ancaknüfusundemografikyapısıilebağlantılıola-rakyaşlınüfusungiderekartışgöstermesiyaşlılaraveyaşlılığailişkinpolitikalarıngeliştirilmesigerekti-ğinidüşündürtmüştür.BuçerçevedenbakıldığındaTürkiye’degerekakademisyenler,gerekhükümetlervegereksegönüllükuruluşlarolgununhemteorikhemdepratikyönünüdestekleyenetkinliklergös-termeyebaşlamışlardır.

Bugünyaşlılık,farklıdisiplinleraracılığıilefarklıbiçimdetanımlanmaktadır.Biyolojik,kronolo-jik,sosyolojik,psikolojik,antropolojikv.b.gibialanlarınyaşlılıktanımlarımevcuttur.Sosyolojikperspektiftenyaşlılık,bireylerintoplumdakistatüverolkayıplarınabağlıolarakgeliştirilentoplumsalnormlarıvedeğerlendirmeleriifadeetmektedir.Budurumtoplumtarafındanyaşlıbireylereatfedilenanlamlarıvekalıpyargılarıdilegetirir.Ancakyaşlıbireyin,yaşınınilerlemişolmasınarağmenhissettiğiyaşınveruhunungençolmasınıvurgulaması,moralsağlığıbakımındanönemtaşımaktadır.İnsanlaryaşlanırkengeçirdiklerievrelerinherbirbölümüyaşamsüresinioluşturur.Bireyinyaşamsüresionunsahipolduğurollerioynamasıvebelliyaşlardayapmasıbeklenilenfaaliyetlerledoludur.Böyleceyaşamsüresisosyalrolleri,burollerdençıkışı,yenirolleregirişiveyaşailişkinnormlarıiçerir.

Yaşlıbireyinmentalvefizikselkapasitelerindegörülendüşüşler,toplumsalstatüverolkaybınauğramaları,hücrelerinyenilenememesi,yaşlandı-ğınadairmoralçöküntüiçinegirmelerinedenleriyleyaşlanmabiryönüilebireysel,ötekiyönüiledetoplumsalözelliktaşır.Buözelliklerbirçokdisiplininilgialanınıoluşturduğundan,sorunun“disiplinlerarası”biryaklaşımlahatta“disiplinlerittifakı”anlayışıiçindeincelenmesigerekir.

Yaş,yaşlanmaveyaşlıolgularıTreasvePassuth(1988)’ınifadesiilesosyolojide,“yaşsosyolojisi”,“yaşlanmasosyolojisi”ve“yaşlısosyolojisi”olmaküzereüçfarklıboyutaişaretetmektedir.Bunlardanilkiolanyaşsosyolojisi,yaşıtoplumunorganizeedicibirunsuruolarakmakro-sosyolojikaçıdanelealır.Bilindiğiüzereyaşbirfaktörolarakkurumsaldüzenlemelere(ör.eğitim,evlilik,askerlikvbgibi)sosyalolarakinşaedilmişanlayışlaravesosyalolaraköğrenilmişyaşkategorilerineilişkinkültürel

normlarlailgilidir.İkincisiolanyaşlanmasosyolojisi,mikro-sosyolojikbirbakışaçısıilebireyinyaşantı-sındayaşamsüresiuzadıkçaortayaçıkandeğişmevedevamlılıklailgilidir.Bukonudakiaraştırmalar,yaşgeçişleriveyaşdöngüsübağlamındasosyo-kültürelvekişiseldeneyimlerine,alışkanlıklarınaveilişkilerineuyumnoktasındakendinigösterir.Üçüncüsüolanve“sosyalgerontoloji”olarakdaadlandırılanyaşlısosyolojisiiseyaşlıbireylerinyaşamınındahailerikidönemleriileilgilidirvebirsosyalproblemolarakyaşlınınrefahını(well-being)konuedinir.Araştırmalargeneldesosyaldestekler,gelir,sağlık,emeklilik,bakım,moral,yalnızlık,ölüm,gönüllükuruluşlarvebunabenzerbirçokkonuyukapsar.Yaşveyaşlanmasosyolojılerininaksineyaşlısosyolojisi,araştırmanınamacınagörehemmakro-sosyolojik,hemdemikro-sosyolojikbakışaçısınıbenimseyebilir.Alanolarakyaşlıbirey-lerinstatüverolleri,sosyalilişkilerindekiçatışmaveuyumları,yaşamkaliteleri,sosyalgüvenlikuy-gulamaları,emeklitoplulukları,huzurevleriveileriyaşlarailişkinpolitikhareketleriileilgiliçalışmalarıiçerir.

Yaşlanmanınsosyolojikyöndensorgulanmasıyirminciyüzyılınsonçeyreğindegündemegelmiştir.ÖzellikleKanada’damilenyum,yaşlıaraştırmala-rındabirdönümnoktasınıoluşturur.Belkidesos-yolojininhiçbiruzmanlıkalanındabudenlikesinbiryükselişgörülmemiştir.Yaşlılık,yaşlanmaveyaşlıileilgiliçalışmalar,yenidönüşümlericezpetmiş,bilgitemelinigenişletmiş,aynızamandaparadigmavemetodolojisindefarkedilirbirilerlemekaydetmiş-tir.Bugünsosyolojininbiraltdisipliniolarakkabuledilen“yaşlanmasosyolojisi”(sociologyofaging),Treasvearkadaşınınbelirttiğiüzereyaşlanmaveyaşlısosyolojisineilişkinalanlarıkapsamaktadır.Dolayısıileyaşlanmabirsüreceişaretetmesibakı-mındanyaşlılıkveyaşlıkavramlarınıdabünyesindebarındırır.Buçerçevedenbakıldığındayaşlanmaso-runuhemmakro,hemdemikroaçılardanincelen-mektedir.Bukonudahükümetler,toplumlarındakiyaşlılarınrefahınıarttırıcıpolitikalargeliştirebilmele-riiçinakademisyenlerinaraştırmalarınagereksinimduyarlar.Öteyandanyaşlıbireylerindeyaşamlarınıanlamlıkılmakiçinsosyalilişkiağlarınıdolayısıilesosyalyaşamlarınıcanlıvedinamiktutmalarıgerekmektedir.Buçerçevedenbakıldığındamakrovemikrokonularıniçiçegeçtiğigörülmektedir.

Modernleşmekuramcılarınagöretoplumlarmodernhalegeldikçeyaşlılarınkonumundabirdüşüşgöz-lemlenmektedir.Yaşlılığınstatüsüavcılıkvetopla-yıcılığınyaygınolduğudönemlerdededüşükolarakalgılanmıştır.Ancakyerleşikyaşamageçentarımkültürlerindeyaşlınınstatüsündeönemlibirartışgörülmüştür.Çünkübutoplumlardayaşlılartoprağınkontrolünüelindetutarlar.Topraksahipliğinin“güç”oluşturmaişleviyaşlılarınstatüsünüartıranbirimgeolarakkabuledilmektedir.Sanayileşmeilebirliktemoderntoplumlarınyaşlıbireylerinstatülerineazdeğerverildiğibelirtilmektedir.Budönemdeyaşlıla-rınstatüselsaygınlığıileteknolojikgelişmelerintersorantılıolduğuvurgulanır.Endüstrileşme,kentleşmevesosyalhareketlilikgibifaktörleraileningenişai-ledençekirdekaileyedönüşmesine,kadınınüretimeaktifolarakkatılmasına,eğitimlivenitelikliişgücü-nedolayısıilehızlıhareketedeninsanlaragereksi-nimyaratmıştır.Böylecesanayiöncesitoplumlardaonurlandırılanyaşlılar,sanayitoplumlarındadüşükstatüdedeğerlendirilmiştir.Modernleşmeninyarattı-ğıbudurumgünümüzdeeleştirilmektedir.Günümüztoplumlarındayaşlılarınkonumlarıçelişkilibiçimdesunulmaktavedeğerlendirilmektedir.Kimizamanterkedilen,kimizamandaotoriteolmasındandolayıdeneyimlerindenyararlanılanbirkonumdadırlar.Birgrupolarakyaşlılarrefahdevletininyaygınanlamdabilinenolanaklarındanyararlanmaklabirlikte,bazılarıolasılıklaadaletsizvebencilbirşekildediğerkuşaklarıdüşünmeyenbireylerolarakyan-sıtılmaktadır.Gerçekdurumisepopülerimgelerinaktarıldığındanfarklıgörünmektedir.Bunundışındaetikanlamdagünümüzde“yaşlınınistismarı”dagündemegelmektedir.

Sonuçolaraksosyolojikanlamdabireyselvetoplumsalolmaküzereikiaçıdanönerilergelişti-rilebilir.Bireyselaçıdan;yaşlıbireyinaile,akrabavearkadaşçevresibaştaolmaküzeresosyalilişkiağlarınıngenişletilmesiveçevreileuyumununsağlanmasıönemtaşımaktadır.Toplumsalaçıdanise;sosyalaktivitelerekatılımınısağlayanrekreas-yonalanlarınındüzenlenmesi,gelirininstandartlarauygunhalegetirilmesi,sağlıkhizmetlerindendahauygunkoşullardayararlanması,huzurevigibibakımmerkezlerininhizmetlerininiyileştirilmesi,yaşlılariçinkentselulaşımolanaklarınındüzenlenmesiveiçmekantasarımlarınınergonomikölçümlereuygunolarakplanlanmasıgerekmektedir.Bukonuda

GEBAM 2006

w w w . g e b a m . h a c e t t e p e . e d u . t r

hükümetlere,yerelyönetimlere,işçevrelerine,medyayavegönüllükuruluşlaragörevvesorum-luluklardüşerken,yaşlıbireylerindeyapmasıge-reken,yaşamınıanlamlıkılmasıvekolaylaştırmasıbakımındanyaşamlabağınıgüçlütutmasıveisteklidavranmasıdır.

YAŞLILARDA SAĞLIKLI BESLENMEDE POSANIN ÖNEMİDoç.Dr. Neslişah RAKICIOĞLU

H.Ü. Sağlık Teknolojisi Yüksekokulu,Beslenme ve Diyetetik Bölümü

Diyetposasınınsağlıklıyaşamınsürdürülmesindevehastalıklarınönlenmesinderolüvardır.Ayrı-caposa,tibbibeslenmetedavisininönemlibirbileşenidir.Genelolarakbitkilerinsindirimsistemienzimleritarafındansindirilemeyenkısımlarıolaraktanımlanmaktadır.Kurubaklagiller(kurufasulye,nohut,mecimekvb),saflaştırılmamıştahıllar,ke-pekliekmeğinyanısırasebzevemeyvelerposanınzenginkaynaklarıdır.Tümposatürleriaynıolmayıpsudaçözünmeyenveçözünenolmaküzerefarklıözelliktedirler.Pektinvegumsudaçözünenposaolupbitkininiçkısmındakihücrelerdebulunur.Tamtersiolarakhücreduvarındakiposatürlerisudaçözünmeyenolupsellüloz,hemisellüloz(bazıları)velignindir.Besinler,buherikiposatürünüfarklımiktarlardaiçerirler.Kurubaklagiller,yağlıtohumlar(fındık,fıstık,cevizvb),pirinç,çavdar,arpa,yulafkepeği,bazımeyveler(elma,muz,portakal,armut,çilek,kirazvb)vebirçoksebze(brokoli,havuç,köksebzelervb)sudaçözünenposakaynağıdır.Tambuğday(kabukveözkısmıayrılmamıştane)unundanyapılmışürünler,buğdayvemısırkepeği,meyvekabukları,köksebzelerdahilbirçoksebzeler(karnabahar,kabak,kereviz,domatesvb)çözünme-yenposadanzengindir.Yaşlılardadiyetlegüvenilirposatüketimdüzeyininher1000kaloriiçin10-13gramolmasıönerilmektedir.Diğerbiröneriise51yaşüzeribireyleriçingünlük20-30gramposanıntüketilmesidir.Bumiktarınsağlanmasındaposadanzenginbesinlerinyeterlitüketilmesigereklidir.Geneldeyaşlılartarafındantüketilenbesinlerinçoğunluğununposaiçeriğidüşükbulunmuştur.Bunedenle,yaşlıbireylerinbeslenmesindebesinçeşit-liliğisağlanarakgerekçözünengerekseçözünme-yenposanıntüketimiarttırılmalıdır.Yinehaftada2-3kezkurubaklagilyemeklerininvehergünenaz400gram(5porsiyon)sebzevemeyvenintüketilmesiposatüketiminiarttıracaktır.Dişvesindirimsorunuolmayanyaşlılardaposaalımınıarttırmadameyvesuyununyerinemeyvenintercihedilmesi,meyvevesebzelerinyenilebilenkabuklarıilebirliktetüketilme-siönerilmektedir.

Sudaçözünenposanınkankolesteroldüzeyinidü-şürücüetkisivardır.Kankolesteroldüzeyinindüşükolması(<200mg/dL)koronerkalphastalığıriskiniazaltır.Kolesterolvücuttansafraaitleriyoluylaatılmaktadır.Sudaçözünenposa,safraasitlerinibağlayarakdolayısıylakolesterolünatımınıdaarttı-rırvekalp-damarhastalıklarındankoruyucuetkidebulunur.Yineikincilolarakyüksekposalıbesinlerdüşükenerji,yağvebasitşekeriçeriklerinedeniyleobesitevehipertrigliserideminintedavisindeetkiliolduklarından,kalp-damarhastalıklarındankorunmasağlarlar.Yapılançalışmalar,bazıposatürlerinindiğerinegöredahafarklıetkidebulunduğunugöstermiştir.Örneğin,yulafınkankolesterolünüdüşürmede,buğdayagöredahaetkiliolduğusap-tanmıştır.Yüksekposalıbesinler(kurubaklagiller,kabuklumeyveler,yulaf,kepekvetamtahıllargibi)düşükglisemikindeksliolduklarından,kanşekerininyavaşyükseltirlervetip2diyabetoluşumriskiniazaltırlar.

Sudaçözünmeyenposasuilebirleşir,dışkınındahayumuşakvehacimliolmasınısağlar.Özellikletamtahılürünlerindebulunanposanıntüketilmesi;kons-tipasyon,hemoroidvedivertiküloluşumunuönlervetedavisinisağlar.Düşükposalıdiyettüketenyaş-lılardabarsakduvarındaağrılıdivertiküloluşumunasıklıklaratlanılmaktadır.Divertikülüolanyaşlılardayüksekposalıdiyetintüketilmesiinflamasyonuazaltmıştır.Farklısonuçlarbulunmaklabirlikte,sudaçözünmeyendiyetposasınınözelliklekolonkanserivememekanseriolmaküzerebazıkansertürlerininoluşumunuönlediğidüşünülmektedir.

Posanınsağlıküzerineolumluetkilerinekarşın,gereksinmeduyulanmiktardanfazlatüketildi-ğinde(50-60g/gün)yaşlıbeslenmesindeönemliolandemir,çinko,magnezyumvekalsiyumgibi

minerallerinemiliminiazaltır.Fazlamiktardaalınanposa;besinlerinsindirimsistemindengeçişhızınıarttırdığındanemilimiçingerekensüreyiazaltır.Gaz,ishalveşişkinlikşikayetlerininoluşmasınaveiştahsızlıknedeniylebesinlerintüketimindeazalma-yanedenolur.

TÜRKIYE’DE YAŞLI NÜFUSUN DEMOGRAFIK DURUMUDoç.Dr. Banu AKADLI ERGÖÇMEN Araş.Gör. Yadigar COŞKUN

H.Ü. Nüfus Etütleri Enstitüsü

Yirminciyüzyıl,dünyanüfusununyaşyapısındameydanagelendeğişimbakımındaninsanlıktarihin-debirdönümnoktasıolmuşveyaşlınüfusözellikle20.yüzyılınikinciyarısındanitibarengereksayısalgerekseyaşlınüfusungençnüfusaoranıolarakdikkatçekicidüzeydeartmıştır.Yaşlınüfusundünyagenelindekibuartışı,dünyanınbirçokbölgesindedoğurganlıkhızlarındaönemlidüşüşleringözlemlen-mesi,beslenmevetemelsağlıkhizmetlerindeger-çekleşengelişmelerinbiryansımasıolarakortalamayaşamsüresininuzamasıvebebekveçocukölüm-lülüğününkontroledilebilirdüzeyleregerilemesiilegerçekleşmiştir.Dünyadakiyaşlınüfusyüzyıllardırartmaktaolsadagünümüzdedikkatçekiciolannüfusunyaşlanmahızınınartmışolmasıdır.

Tümdünyada65vedahayukarıyaşlardaolannüfus2005yılıitibariyle453milyondurveyirmibirinciyüzyılınilkçeyreğitamamlandığındabusayının800milyonunüzerineçıkacağıtahminedilmektedir.Nüfusunyaşlanmasürecinegirmesihernekadargelişmişülkelerdebaşlamışsada,gelişmekteolanülkelerdeartıkbueğilimiçerisindedir.Gelişmekteolanülkelerdekinüfusyaşlanmasınınisegelişmişülkelerdeyaşanandandahahızlıolacağıdabeklenti-lerarasındadır.

Ülkemizdeyaşlınüfusuntoplamnüfusiçerisin-dekipayıheryılbirazdahaartmaktadır.Yirminciyüzyılınsonunakadarhiçbirzamanyüzde5’inüzerineçıkmamışolanyaşlınüfusuntoplamnüfusiçindekipayı2000GenelNüfusSayımısonuçlarınagöreyüzde6’yayükselmiştir.Mevcutdemografikeğilimlerindevamedeceğivarsayımındanhareketleyapılanhesaplamalar,21.yüzyılıntümdünyadakibeklentilereparalelolarakTürkiye’dedeyaşlıyüzyılıolacağınaişaretetmektedir.Değişenyaşyapısıilebirlikte,özellikleyüzyılınikinciyarısında,yaşlınüfusun,sosyal,demografikveekonomikaçıdanTürkiye’dedeönemkazanmasıbeklenmektedir.Yaşlılarınsosyo-ekonomikvedemografiközelliklerihakkındabilgisahibiolmakbugrubunihtiyaçlarınınvebeklentilerininkarşılanmasında,nüfusuntümgruplarınasunulanhizmetlerinplanlanmasındaönemkazanmaktadır

Projeksiyonlar,2000GenelNüfusSayımındayaklaşık4milyonolaraktespitedilenyaşlınüfusun,2050yılındatoplamnüfusiçindekipayınınyüzde19olacağınıgöstermektedir.2000nüfussayımınagöreyaşlıindeksi18.5ikenbuindeksin2050yılında96.4’eçıkacağıtahminedilmektedir.2000-2050arasındayaşgruplarınıntoplamnüfusiçerisindeyüzdeseldeğişimi,yaşlınüfusundiğeryaşgrupları-nagörebelirginbirartışgösterdiğişeklindedir(Şekil1).Yüzyılınortasınagelindiğinde0-14yaşgrubuileyaşlınüfusarasındakiyüzdeselfarkkapanırkenTürkiyenüfusunda16milyoncivarındayaşlınınbulunacağıöngörülmektedir.Böylesibirdurumhe-deflenenveyürütülenplanveprogramlaraçısındanönemtaşımaktadır.

Türkiyenüfusuhakkındaengüncelveriolan2003TürkiyeNüfusveSağlıkAraştırması’nın(TNSA-2003)bulgularıyaşlınüfusuntümnüfusgruplarıiçerisindekipayınınyüzde7civarındaolduğunugöstermiştir.BunagöreTürkiyeyaklaşık5milyonyaşlıilebazıülkelerintoplamnüfusundandahafazlayaşlınüfusasahiptir.

TNSA-2003sonuçlarınagöreyerleşimyerleriayrı-mındayaşyapısıincelendiğindeönemlifarklılıklargözlenmektedir.Kentteyaşannüfusunyüzde5.7’siyaşlıiken,kırnüfusununyüzde9.3’üyaşlıdır.Gençnüfusunkentselalanlaragöçetmesi,bufarklılığıntemelnedeniolmaklabirlikteemekliliksonrasıgöçdegözardıedilmemelidir.Öteyandan65+nüfusuncinsiyetdağılımınabakıldığındakadınlarınyüzdeselolarakdahafazlabulunduklarıgörülmektedir.Ka-dınlarındoğumdayaşambeklentisinindahayüksekolmasıyaşlınüfusiçerisindekadınlarınpayınınfazlaolmasınayolaçmaktadır.Toplamyaşlınüfusunyüzde54’ükadınlardanoluşmaktadır.Öteyandan

tümyaşgruplarıarasındakadınveerkeknüfusarasındaeğitimsürecinekatılmadabirfarklılaşmaolduğugörülmektedir.Yaşlınüfusuneğitimdüzey-leriincelendiğinde;65+nüfusiçerisinde,kadınlarınyüzde70’inineğitimininolmadığıyadailkokulubitirmediklerigörülmektedir.Buoranerkeklerdeyüzde54’tür.Liseveyadahayüksekbireğitimalmışkadın65+nüfusiçerisindekipayıyüzde2’dir.Öteyandanerkeklerinyüzde7’siliseveyadahayüksekbireğitimalmışlardır.

Diğertaraftanyaşlınüfusunmedenidurumlarıincelendiğinde;erkeklerinyüzde84’ününhalenevliolduğugörülmeklebirliktekadınlardabuoransadeceyüzde42olup,erkeklerineşleriniyitirdik-leridurumlardakadınlaragöredahafazlayenidenevlendiklerigörülmektedir.Kadınlarınyüzde56’sıdulolarakyaşamlarınıdevamettirirkenerkeklerdebuoranyüzde15’dir.Hemkadınlardahemdeer-keklerdeyaşınartmasıylabirliktedulolarakyaşamaoranlarınınarttığıgörülmeklebirlikteoranlarınkadınlardadahabelirginolduğuaçıktır.

Türkiye’deailebireyleriasındakibağınhalengüçlüolması,yaşlılarınyaşamalanlarınıbelirlemedekitercihlerindedefarklılaşmayayolaçmaktadır.Yaşlılarınüçteikisindenfazlasıçocuklarıileaynıevdeveyaçocuklarıileaynıbinada,sokaktaveyamahalledeoturduklarıgörülmektedir.Geneltercihinçocuklarlaveyaonlaraçokyakınoturmakolduğugörülmektedir.Bunoktadacinsiyetlerarasındaçokbelirginbirfarklılıkgörülmemektedir.

Yaşlanmasadecegelişmişülkelerindeğilgelişmek-teolanülkeleraçısındandaönemledeğerlendirilme-sigerekenbirkonudur.Araştırmasonuçlarıülkemi-zinyenibirdemografikyapıyageçmekteolduğunugöstermektedir.Doğurganlığınyenilenmedüzeyineinmesininbirsonucuolarakçocukvegençnüfusunzamaniçerisindeazalmasıveyaşlınüfusununtoplamnüfusiçerisindekipayınınartmasıöngörül-mektedir.Gelişmişülkelerdenüfusunyaşlanmasınınsosyo-ekonomikyapıyaolanetkileriüzerinebirçokdeğerlendirmeveçalışmayapılmaktayaşlınüfusunsosyalyaşamdankoparılmadanhayatlarınıdevamettirmelerineyönelikçalışmalarönemkazanmakta-dır.Gelişmiştoplumlarbukonudaplanlarhazırlayanvebuplanlarıicraatageçirebilentoplumlardır.

Not: 1935-2000 yılları için sayım sonuçları, 2000 yılı sonrası için DİE nüfus projeksiyonları kullanılmıştır.

YAŞLILARDA KLİNİK İLAÇ ARAŞTIRMALARIDoç.Dr. Ümit YAŞAR ve Prof.Dr. M. Oğuz GÜÇ

H.Ü. Tıp Fakültesi, Farmokoloji AD

Pekçokilacınfarmakokinetiğivefarmakodinamiğiyaşlanmayabağlıolarakdeğişmektedir.Buyüzdengeriatrikhastapopülasyonundailaçtedavisierişkinbireylerdenfarklıdırveuygulanacakolantedavilerdahaözenliolarakplanlanmalıdır.Yaşlanmanınfarmakolojikolaylaraolanetkilerinianlamakiçinvücuttaoluşandeğişikliklerivebununilaçetkisinintemelilkeleriüzerindekisonuçlarınıdeğerlendir-mekgereklidir.Yaşlanmanınvücuttaoluşturduğukompozisyoneldeğişikliklerinyanısırafonksiyoneldeğişikliklerdeönemlidir.Genelolarakyaşlıdatümvücutfonksiyonlarındabirazalmasözkonusudur.

Geriatrikhastalardailaçyan-tesirlerierişkinhastala-ragöreçokdahasıkgörülmektedir.Gençveerişkinpopulasyondailaçlaraalınanyanıtınyaşlınüfusauyarlanmasısırasındadikkatedilmesigerektiğisonyıllardayapılangenişçaplıçalışmalardaortayakon-

muştur.ÖrneğinkalpyetmezliğinintedavisindeACEinhibitörlerininkullanımının75yaşınaltındafaydalıolduğugösterilmesinerağmenbuyaşüzerindemortaliteoranınıdeğiştirmediğini‘SAVE’,‘AIRE’,‘TRACE’,‘SOLVDprevention’ve‘SOLVDtreatment’çalışmalarındaneldeedilensonuçlargöstermiştir.

Yaşlınüfusunkendiiçindebiletedaviyeyanıtve-rirlilikaçısındanfarklıolabileceğiunutulmamalıdır.Örneğinkalçakırığıriskibifosfonatkullanan70-79yaşgrubundakibireylerdeplaseboyagöreanlamlıolarakazalmasınarağmenburisk80yaşüzerindebifosfonatkullananhastalardaplasebodanfarklıbulunmamıştır.

Kansertedavisisonyıllardaüzerindeçokfazlaça-lışılanalanlardanbirtanesidir.Kanserlerinyaklaşıkyarısı65yaşüzeripopülasyondagözlenmektedir.Kemoterapötikilaçlarıntoksisiteleriveuygulanandozunbireyselleştirilmesigerektiğidikkatealındı-ğındakansertedavisiileilişkiliçalışmalardayaşlıpopülasyonundahiledilmesininönemiçokaçıkolarakgözlenmektedir.Kanserileilişkiliölümlerinensıkgözlendiğiakciğerkanserlerininyaklaşık%60’ı65yaşüzeripopülasyondagözlenmesinerağmenbuakciğerkanseriniiçerenklinikçalışmalarakabuledilenyaşlıhastasayısıoldukçaazdır.ÖrneğinCAL-GBçalışmasındayaşsınırıolmamasınarağmen80yaşveüzerindehiçhastaalınmadığıvehastalarınancak%20’sinin71-79yaşgrubundaolduğugözlenmiştir.

Dışülkelerdeyapılanepidemiyolojikaraştırmalargeriatrikpopülasyonun%60ile80’indeenazbirkronikhastalıkbulunduğunuvebuyaşgrubununilaçharcamalarınıngençpopülasyonaoranla3-4kezfazlaolduğunuortayakoymuştur.65yaşveüzerihastalarnüfusunyaklaşık%13’ünüoluşturma-sınarağmentoplamilaçtedaivisinin%30’ubuyaşgrubunaharcanmaktadır.Birçokhastalığınfarma-kolojiktedavisindesağlanangelişmeler,genelliklebirdençokhastalığıngözlendiğibuhastagrubundakullanılanilaççeşitliliğiniarttırmaktadolayısıileilaçetkileşmeleri,ilaçyanetkileriveiyatrojenikhasta-lıklardasıklaşmaktadır.Buhastagrubuylauğraşansağlıkpersonelininilaçtedavisineyaklaşımları,ülkelerinilaçpolitikaları,sosyo-ekonomikdurumvereçeteliveyareçetesizsatılanilaçlaraerişimkolaylığıgibietmenlerdegeriatrikpopülasyonauygulananilaçlarınsayıvetipinietkilemektedir.Buyaşgrubundailaçkullanımınındurumuhakkındaülkemizdeyapılmışaraştırmalarınsayısıkısıtlıdır.

Yaşlıpopülasyonunrandomizeklinikçalışmalarakatılmalarınıartırmakgeriatrikpopülasyondailaçkullanımındakarşılaşılanproblemlerinçözülmesineyardımcıolacaktır.

YAŞLI EMEKLİLERDE BOŞ ZAMAN FAALİYETLERİNİN ÖNEMİDr. Arzu ŞENER Prof.Dr. Günsel TERZİOĞLU

H.Ü. Ev Ekonomisi Yüksekokulu

Yaşamkoşullarınıngelişmesi,sağlıkhizmetlerininyaygınlaştırılmasıtıpbilimindekigelişmeler,bes-lenmeveeğitimolanaklarınartmasıgibifaktörleryaşamsüresiniuzatmaktadır.Bunedenledeemekli-likdönemiyaşamınuzunbirsüresinikapsamaktavebüyükbirnüfusgrubunuilgilendirmektedir.

Emeklilikişveişleilgilietkinlikleribirbaşkasınadevretmeanlamıtaşır.Emeklilikbireyiçinyenibirtoplumsalkonumdur.Çünküemekliolankişiçevresiyleolanilişkilerindeverollerindedeğişiklik-leryaşamayabaşlar.Çalıştığıyıllardakirollerinivestatüsünüyitirir,yenirollervestatülerkazanır.Aynızamandaemeklilikveonaeşlikedengelirazalmasıdatoplumsalstatüyüdüşürürvekişininyaşantı-sındapsikolojikvetoplumsalsıkıntılarveuyumgüçlüğüyaratır.

Emeklilikbiryandankişininyaşamınındüzeninibozar,öteyandanaileiçindevediğerinsanlararasındakiyerininvekimliğinindeğişmesinenedenolur.Çalışmayaşamındakiotoritesi,saygınlığıveüretkenliğiazalırveyitirilenburollerinyerikolaydoldurulamaz.Tümbunlariseemeklibireyinyaşamdansağladığıtatminiolumsuzetkiler.Bunedenleemeklidönemindekişininyaşamındakiproblemlerinçözümüiçiyeniveönemlidüzenleme-leryapılmalıdır.

Şüphesizemekliolmak;kişininyaşamındaönemlianlamvetatminkaynağıolançalışmayaşamı-nınsonaermesianlamınıtaşır.Ancak,çalışmayaşamındanayrılmakhayattandaemekliolmakanlamınagelmez.Kişilerhemyitirilenhemde

GEBAM 2006

w w w . g e b a m . h a c e t t e p e . e d u . t r

değişenrollere;hoşlandıklarıanlamlıbulduklarıboşzamanfaaliyetlerinekatılarakuyumsağlayabilir,yaşamlarınınfarklıveyenidöneminidahasağlıklıvemutlugeçirebilirler.

Uzunyıllarçalışmadünyasınaveonundeğerlerinebağlıolarakyaşayanbireyler,emeklilikdönemindenöncekendilerinehobiyadabirilgialanıgeliştirme-mişvebukonudabirplanlamayapmamışlarsaboşzamanlarındasıkıntıveendişeyekapılırlar.Emeklili-ğevedolayısıileyaşlılığabaşarılıbirşekildeuyumsağlamakiçinboşzamanlarda;zevklere,beğenilere,kişilikyapısınauygunfaaliyetlerplanlanmalıdır.Yeniarkadaşçevreleriedinme,akrabalarileolanilişkilerikuvvetlendirme,toplumsalvekültürelçeşitlifaa-liyetlerekatılma,üreticietkinliklerdebulunmagibidahaöncekifaaliyetlerileyerdeğiştirebilecekyenirolleringüçlendirilmesivebundanzevkalınmasıönemlidir.Nitekimyapılançeşitliaraştırmalarda,çoğuemeklininartanboşzamanlarınıkullanmak-tanzevkalmayabaşladığındavebukonudabaşarısağladığında,emeklilikyıllarındanhoşlandığıveyaşlılığadahakolayuyumsağladığıgörülmektedir.

Emekliliklebirlikteişleilgilietkinliklerinortadankalkması,kişidetatminsizlikyaratmaklakalmazaynızamandaonufizikselvepsikolojikyöndendeolum-suzetkiler.Boşzamanlardahoşlanılanfaaliyetleryapılarakbedenenveruhendeişlerlikkazanmakyaratıcılığıartırmakmümkünolur.Yaşlılarkendi-lerinipasifveyetenekleriniyitirmişolarakgörmeeğilimindeolduğundanözellikleyaratıcıfaaliyetleryaşlılıktandolayıduyulanyetersizlikduygusunugidermeyeyardımcıolur,onlarayeniheyecan,zevkvetatminsağlar.Ancak,boşzamanlarıdeğerlendir-meyeyönelikfaaliyetlerplanlanırkenfizikikapasite,dahaöncedenedinilenbilgivebeceridüzeyi,kültüryapısı,ilgialanıgibifaktörlergözönündebulun-durulmalıdır.Serbestçeseçilecekfaaliyetalanları;kişilerinfiziksel,sosyal,duygusalveekonomikihtiyaçlarınınkarşılanmasına,yaşamıdahaanlamlıvetatminkarbulmasınayardımedebilmelidir.

İnsanlargelenekselvekültürelolaraknasılkiçalışmayaşamınaveişeyönelikolumlututumlargeliştirmişlerseboşzamanayönelikolarakdaolum-lubirtutumgeliştirmeyiöğrenmelidirler.Bunedenlegünümüztoplumundabaştaemeklilikçağındakilerolmaküzeretümyaşgruplarındakibireylerin,boşzamantutumvedavranışlarınıngelişimi,yaşamkalitesiniartıracakyöndeolmalıdır.Buamaçlagelişmişülkelerdeözellikleboşzamanfaaliyetlerivefinansalkonularailişkinolarakemeklileredanış-manlıkhizmetiverenkurumlaroluşturulmakta,artanboşzamanlarınkullanımıveplanlanmasıkonusundayardımaihtiyacıolanlarahizmetverilmektedir.

YAŞLIDA PLAK KONTROLÜProf.Dr. Haviye NAZLIEL

H.Ü. Dişhekimliği Fakültesi, Periodontoloji AD

Dişplağı,dişleriveağıziçindekisabitveyahareketiapareylerikaplayanorganikbirtabakaiçindeorgani-zeolmuş,yoğunmikroorganizmakolonilerindenoluşanbireklentidir.Yaşağırlıkolarakbirgramplakta2X1011mikroorganizmabulunur.Dişlerhiçfırçalanmazsa1-2güniçindeplakoluşur.Besinartıkları,ağızortamındanağızboşluğunundoğaltemizlememekanizmalarıylauzaklaştırılırancak,bumekanizmalardişplağınınuzaklaştırılmasındayetersizkalır.Yaşlıdagörülenağızhastalıklarının%95’ini,dişplağınınnedenolduğuperiodontalhastalıklarvedişçürüklerioluşturur.

Hayatboyudişlerinveperiodontalsağlığındevami-yeti,ancakdişplağınınetkinbirşekildeuzaklaştı-

rılmasıilemümkündür.Plakkontrolü,günlükağızhijyenivedişhekiminceyapılanperiyodikprofilaksiişlemleriylesağlanır.Plak,periodontalhastalıklarınoluşumundaprimeretyolojikfaktörolarakkabuledilir.Buyüzden,plakkontrolüileperiodontalhastalıklarbüyükölçüdeönlenebilir.Plağınuzak-laştırılması,dişçürüklerininoluşumunudaengeller.Günümüzdeplakkontrolümekanik(dişfırçaları,dişipliği,arayüzfırçaları,sakızlar)vekimyasal(ağızgargaraları,dişmacunları,sakızlar)ağızhijyeniişlemleriylegerçekleştirilir.Herzamanesasolanmekanikplakkontrolüdür.Kimyasalplakkontrolü,mekanikkontrolününyeterliolmadığıdurumlardadestekleyiciolarakkullanılır.Plakkontrolişlemle-rindeneldeedilecekfayda,bireyinmanipülasyonyeteneğine,motivasyonuna,yaşambiçimineveağızındurumunabağlıolarakdeğişir.Yaşlıbireylerağızhijyenialışkanlıklarıaçısındanaltıaydabirdeğerlendirilmelivemotiveedilmelidir.Ancak,ağızhijyeniiyiolmayanveyaağızdokularınıetkileyensistemikbirproblemiolanhastalar,dahakısaaralık-larlagörülmelidir(1-3ay).

Plak Kontrolünde Kullanılan Materyaller

Diş fırçası

Dişfırçasıplağınmekanikolarakparçalanıp,uzak-laştırılmasınısağlar.Dişlergündeikidefafırçalan-malıdır.Dişfırçalamasırasındaözellikledişlerindişetikenarınayakınolanvedişlerarasıbölgeler-dekiplağınuzaklaştırılmasıönemlidir.Yaşlıdadişfırçalama,dişetisağlığınıkorur,iyibirgörünümekatkıdabulunur,ağızkokusunuvetadbozukluğunuazaltır.Ellerinirahatkullanamayanyaşlılarda,sapışekillendirilebilendişfırçalarıönerilir.Dişfırçasınınsapınayumuşaklastikeklertakılaraksapınkalın-laştırılmasıdayaşlınınfırçayıtutuşunukolaylaştırır.Diğeryandan,elektriklidişfırçalarıdakullanımkolaylığınedeniyleyaşlıbireyleretavsiyeedilir.Elektriklidişfırçaları,ayrıca,dişyüzeylerininormalfırçalaragöredahahızlıtemizler.Bufırçalarıntekdezavantajı,maaliyetlerininyüksekoluşudur.

Dişfırçalamayadoğrufırçailebaşlamakgerekir.Fırçanınbaşıyuvarlakhastanınağzıileuyumlubüyüklükteolmalıdır.Bütündişyüzeylerineulaşabi-leceğiiçinyumuşakveyaençokortasertliktekıllarıolandişfırçalarıtercihedilir.Fırçanınkıllarıeğildiğivematlaştığızamandeğiştirilmelidir.Dişlerindışyüzeylerinifırçalamakiçinfırça45oaçıyladiş-dişetibirleşimineyerleştirilir,dahasonrakısadarbelerlefırçayabirkaçdefadaireselhareketyaptırılır.Dişlerarasıbölgedeoldukçahafifkuvvetleruygulanır.Dişlerindışyüzeylerifırçalandıktansonraaynımetodla,arkadişleriniçkısmıfırçalanır.Altveüstöndişleriniçyüzeylerinifırçalamakiçinfırçadikeyolaraktutulurvefırçayahafifkuvvetleruygulayarakbirkaçileri-gerihareketyaptırılır.Ensonolarakdişfırçasıçiğneyiciyüzeylerüzerineyerleştirilir,ileri-gerihareketlealtveüstarkadişlerinçiğneyiciyüzeylerifırçalanır.Dişfırçasıbirandaancakbirveyaikidişitemizleyebildiğiiçinfırçanınpozisyonusıksıkdeğiştirilir.Fırçalamadansonraplakartıkları-nıuzaklaştırmakiçinağızkuvvetliceçalkalanır.

Diş Ipi ve Ara Yüz FırçalarıPeriodontalhastalıklarınbüyükbirbölümüdişlerarasıbölgelerdebaşlar.Örneğindişetiiltihabıensıkveenşiddetlibubölgelerdegörülür.Dişipikullanımı,dişlerarasıbölgedekiplağıuzaklaştırırvedişetiiltihabınınazalmasınısağlar.Ancak,dişipikullanımı,dişlerarasıalantamamendişetiilekaplanmışsaönerilir.Amaç,dişlerinyanyüzeyleriüzerindenipliğingeçirilerek,buyüzeylerdekieklenti-lerinuzaklaştırılmasıdır.Dişipikullanmakfırçala-maktançokdahazordur.Yaşlıdadişipininbirdişipitaşıyıcısıilekullanılmasıönerilir.Diğeryandan,dişipininuygunsuzkullanımı,dişetindetravmayayolaçarveülserasyonlaroluşabilir.Buyüzden,vücutçadüşkünyaşlılarda,eğerbirbakıcıyoksa,dişipikullanımıönerilmez.Yaşlıdadişlerarasıboşluklargenişlemiştir.Bubölgeler,kullanımıipliktençokdahakolayolanarayüzfırçalarıiletemizlenebilir.

Eğerdişplağıkaldırılmazsa,ikigündenkısabirsüredediştaşınadönüşebilir.Diştaşıokadarserttirkiancak,birdişhekiminceyapılandiştaşıtemizliğisonucuuzaklaştırılabilir.Günlükdişfırçalamaişlem-leridiştaşıoluşumununazalmasınısağlar,ancak,tamamenyokedemez.Buyüzden,yıldaikikerediştaşıtemizliğiyapılarakfırçavedişipiileulaşılama-yanbölgelerintemizliğisağlanmalıdır.

Ağızbakımınıgerçekleştiremeyenyatağabağımlıhastalardabuişlemhastayakınlarıveyardımcısağlıkpersonelitarafındanyapılır.Budurumdaantibakteriyelajanlarınkullanımınaağırlıkverilerekkimyasalplakkontrolüsağlanır.

YAŞLILARDA SAĞLIK TARAMALARIProf.Dr. Nazmi BILIR

H.Ü. Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı AD

İnsanlardagörülenpekçokhastalığınilerleyenyaşlabirliktearttığıbilinmektedir.Yaşlılıktadahaiyivekalitelibiryaşamiçinbusağlıksorunlarındankorunmakgereklidir.Korunmakiçinbaşlıcaüçilke;sağlıklıbeslenmek,düzenliegzersizyapmakvesigaravebenzerisağlığazararverendavranışlardanuzakkalmaktır.Kısaca“SAĞLIKLIYAŞAMİLKELE-Rİ”olarakbilinenbukurallarauyulmasıdurumundayaşlanmaileortayaçıkabilecekolanönemlisağlıksorunlarındanbaşarılışekildekorunmakmümkün-dür.Bununlabirliktesağlıklıyaşamilkelerinetamolarakuyumkimizamanzorolmaktadır.Ayrıcayaşlanmailebirlikteortayaçıkansağlıksorunları-nınçeşitlinedenlerivardır.Buyüzden,gösterilenbütünçabayakarşınileriyaştakikişilerdebazısağlıksorunlarıortayaçıkmaktadır.Ancakbusağlıksorunlarıyeterikadarerkendönemdetespitedildiğitakdirdetedavidahabaşarılıolmakta,buhastalık-larınilerlemesidurdurulmaktaveyahastalaradahauzunverahatbiryaşamolanağısağlanabilmektedir.Hastalıklarınerkendönemdeyakalanmasıiseancaksağlıkyönündenyapılacakolantaramaçalışmalarıilesağlanabilmektedir.Taramaçalışmaları,sağlıklıgörülenbireylerinmuayenedengeçirilmesianlamınagelir.Hızlıolarakuygulanabilen,basitmuayenelervebazılaboratuarişlemleriilepekçokönemlihastalığınerkendönedeyakalanmasımümkündür.Yaşlılıktasıkgörülenvetaramaçalışmalarıileerkendönemdesaptandığındabaşarılışekildetedavivebakımlarısağlanabilecekbaşlıcahastalıklarşunlardır:

a. Hipertansiyon:Zamaniçindekalp,gözlerveböbreklerbakımındanciddisorunlaravebeyinkanamasınayolaçabilecekolanhipertansiyonbasitçekanbasıncınınölçülmesiilesaptanabi-lir.Tansiyonuyüksekolankişilerinyarısındançoğununhastalığınınfarkındaolmadığıdikkatealındığında,hipertansiyonyönündentaramaçalışmasınınnekadarönemliolduğuortayaçıkmaktadır.

b. Kalp Hastalığı: Sağlıklıbiryaşambakımındankalbindüzenliçalışmasıçokönemlidir.Kalphastalıklarınınöndegelenbelirtisigöğüsağrısıdır.Göğüsağrısınadayalıbazısorularvemuayeneilekalphastalıklarınındaerkentanısısağlanabilir.

c. Şeker Hastalığı:Çoksuiçme,sıkidraryapmavefazlayemekyemeilekarakterizeolanşekerhastalığıdakandaşekertayiniyoluilekolaylıklabulunabilir.Düzenlitedavivebakımyapılmazsaşekerhastalarındagözler,böbreklervedamarlarbakımındanciddisorunlarortayaçıkabilir.

d. Kronik Akciğer Hastalığı:Sigaraiçenlerdedahasıkolarakgörülenbuhastalıktanefesdarlığı,öksürükvebalgamyakınmasısıkgörülür.Bube-lirtilerinvarlığındadoktormuayenesiilehastalıkerkendönemdeyakalanabilirveuyguntedaviilehastalarınyaşamkaliteleriveyaşamsüreleriartırılabilir.

e. Kanserler:Özelliklekadınlardamemekanseriverahimkanseriolmaküzereinsanlardagörülençeşitlikanserlererkendönemdeyakalandığıtakdirdebaşarılışekildetedaviedilebilmektedir.

f. Görme-İşitme Bozuklukları:Pekçokyaşlıgörmeveişitmebakımındangüçlükyaşarvebudurumyaşlınınyaşamkalitesiniolumsuzetkiler.Buyön-denyapılacakdeğerlendirmesonucundauyguntedaviileyaşlınınyaşamkalitesigeliştirilebilir.

g. Hareket Sistemi Hastalıkları:İlerleyenyaşlabirlikteözelliklekemiklerdemeydanagelenbozulmalaryaşlınınhareketyeteneğiniazaltır.Buyöndeyapılacakmuayenesonucundayaşlılarayardımcıolunabilir.

h. Ruhsal Sorunlar:Yaşlılardadepresyonoldukçasıktırvebudurumzamaniçindeyaşlınıntoplum-salyaşamdanuzaklaşmasınanedenolur.Uygundeğerlendirmeileyaşlıyabubakımdanyararsağlanabilir.

Sonuçolarakyaşlılıktaortayaçıkabilecekönemlibazıhastalıklarınerkendönemdesaptanmasıbakımındanyaşlılarınenseyrekyıldabirkezdoktormuayenesindengeçirilmesivebazıbelirtilerinüzerindedurulmasıönemlidir.

Yaşlılardaşubelirtilerönemsenmelivedikkatledeğerlendirilmelidir

• Nefesdarlığı

• Inatçıöksürük

• Göğüsüzerindeağrı

• Uzunsürenseskısıklığı

• Şişlikveyakitleelegelmesi

• Sıkidraragitmeveçoksuiçme

• Beklenmeyenveanormalkanamalar

• Uzunsürenyara,benveyasiğildehızlıbüyüme.

YAŞLI HASTALARA YÖNELİK HEMŞİRELİK BAKIM MODELLERİProf.Dr. Fethiye ERDİL Doç.Dr. Sevilay ŞENOL ÇELİK

H.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu

Bilimveteknolojiningelişmesi,eğitimdüzeyininyükselmesi,sağlıklıyaşamalışkanlıklarınınkaza-nılmasıylainsanömrüuzamakta,budurumdünyanüfusununküreselolarakyaşlanmasınayolaçmak-tadır.Yaşlınüfusunartmasıylasağlıkprofesyonelleriiçindegenişgrubuoluşturanhemşirelerinhemtoplumdahemdetedavikurumlarındagiderekartansayıdayaşlıyabakımvermelerigerekmektedir.Yaşlınüfusoranıyüksekolangelişmişülkelerdeyaşlıbakımınınhastanelerin“temelişi”halinegeldiğivebuülkelerdeevdebakımhizmetlerinin%70-80’ininyaşlılariçinolduğubelirtilmektedir.Buülkelerdeiyibirhemşirelikbakımıyladesteklenenyaşlılarınbakımsonuçlarınınolumluyöndeetkilendiğininaraştırmalarlagösterilmesi,dikkatlerihemşireleringeriatrikonusundabilgivedeneyimleriningeliştiril-mesineçekmiştir.ABD’deçeşitlihemşirelikdernek-lerininvevakıflarınkatkılarıylageriatrikonusundahemşirelerineğitim,uygulamavearaştırmalarınıngeliştirilmesiiçinkaynakyaratılmışveeniyiyaşlıbakımınayönelikprojelergeliştirilmiştir.Hemşire-lerinçalıştıklarıhastane,yaşlıbakımeviveyaşlınınevigibiçeşitlialanlardakiyaşlılara,eniyibakımıverebilecekleriyenibakımmodellerigeliştirilmiştir.Buradahastanedekiyaşlılariçingeliştirilmişüçyenibakımmodelikısacaaçıklanmaktadır.Hastanelerdebubakımmodellerininuygulanmasıylayaşlılardafonksiyonelkayıplarınvehastanedekalışsüresininazaldığı,hastanedensonrayaşlılarınevdebakımla-rınauyumlarınındahaiyiolduğubelirtilmektedir.

1.Geriatrik Kaynak Hemşire Modeli (The Geriatric Resource Nurse Model= GNR) Bumodelde,kliniklerdegörevyapanhemşi-relerdenistekliolanlarıeğitimprogramlarına,kliniktekivizitlere,konsültasyonlaraveileridüzeydeeğitimligeriatrihemşiresitarafındandüzenlenengrupçalışmalarınakatılarakyaşlıhastalarınbakımındayeterlilikkazanmışlardır.GNR’leryaşlıhastalaraverilenbakımlailgiligeribildirimalma,yatakbaşıkonsültasyon,stratejigeliştirme,kaynaksağlamaaktiviteleriniyerinegetirerekkliniktekiyaşlıhastabakımınıolumluyöndegeliştirmişlerdir.

2.Geriatrik Sendrom Yönetim Modeli (Geriatric Syndrome Management Model)Bumodel,kliniktekihemşirelertarafındanyaş-lılardayaygınolarakgörülendeliryum,düşme,ürinerinkontinansveuykubozukluklarıgibisendromlarınhızlıvedoğrubirşekildebelirlenip,uygunbakımınplanlanabilmesiiçinbuhemşi-relerin,ileridüzeydeeğitimligeriatrihemşiresitarafındankonsültasyonveeğitimlerledesteklen-mesinedayanmaktadır.Bumodeldeileridüzeydeeğitimligeriatrihemşireleri,yaşlıhastalarınbakımındageçerliliğibelirlenmişolandeğerlen-dirmearaçlarınıveprotokolleritanımlamışlardır.Ayrıcabakımayönelikengelleribelirlemekiçin

GEBAM 2006

w w w . g e b a m . h a c e t t e p e . e d u . t r

politikalaryenidengözdengeçirilmişvebellibirsendromayönelikbakımsonuçlarınıgeliştirmekiçin–örneğindüşmeleriönlemekiçinalçakyatakalınması-düzenlemeleryapılmıştır.Bumodeldeileridüzeydeeğitimligeriatrihemşireleribakımsonuçlarınıdeğerlendirmeölçütlerinibelirlemekiçinkalitegüvencesidepartmanıylabirlikteçalışmışlardır.

3.Yaşlılıklar İçin Akut Bakım Modeli (The Acute Care for Elderly Model=ACE)Hastaneyeyatanyaşlılarınfonksiyonlarında-kiazalmayıönlemekamacıylaACEüniteleriözelolarakdizaynedilmiştir.ACEünitesindemobilyalaryaşlılarındurumunagöredüzenlenmişolup,birlikteyemekyenilen,ziyaretveterapilerinyapıldığıbiraktiviteodasıbulunmaktadır.ACEünitelerindeyaşlıhastalarabakım,ileridüzeydeeğitimlibirgeriatrihemşiresivebirgeriatristindeyeraldığıinterdisiplinerekipyaklaşımıyla,klinik-tekihemşiretarafındanklinikbakımprotokolleridoğrultusundaverilmektedir.

Sonuçolarakhemşirelikbakımmodellerinebakıldığında;hemşirelerin,yaşlıhastabakımındauygulamayaodaklandıklarıgörülmektedir.Yaşlılariçindahainsancılbirbakımistiyorsak,hemşireler,geliştirilmişolanbakımmodellerinisadeceuygula-maklakalmayıp,bakımmodelleriningeliştirilmesi-neaktifolarakkatılmalıdır.

YAŞLILARDA TRAVMADoç.Dr. Kaya YORGANCI

H.Ü. Tıp Fakültesi, Genel Cerrahi AD

Dünya’daveülkemizdeyaşlınüfusunartmasıyanında,yaşlılarınsağlıklıveaktifbiryaşamsürmeolasılıklarıdagiderekartmaktadır.Buikidurumyaşlıinsanlarıntravmayamaruzkalmarisklerindedeartışanedenolmaktadır.Travmahastalarınınyoğunolarakkabuledildiğimerkezlerde,yaşlıhastagrubununenhızlıartanhastapopülasyonuoldu-ğununbelirlenmesibugerçeğiçokdahanetolarakortayakoymaktadır.

Yaş,travmahastalarındaönemlibirriskfaktörüdür.İkiyüzbindenfazlatravmahastasınındeğerlendiril-diğibiraraştırmadayaşabağlımortaliteartışının40yaşındanitibarengözlendiğibildirilmiştir.Mortali-tedeartışınenönemlinedenleriyaşlabirlikteartanyandaşsorunlarveazalmışfizyolojikrezervdir.Kanserhastalığı,böbrekyetmezliği,karaciğerhas-talıkları,kalphastalıklarıvekronikobstrüktifakciğerhastalıklarıgeriatriktravmahastalarındamortaliteriskinienfazlaartıranyandaşsorunlardır.

Yaralanma Mekanizmaları Yaşlıhastalardagörülentravmatürlerigençeriş-kinlerebenzesedebazıfarklılıklarıbilmekgerekir.Yetmişbeşyaşaltıhastalardatrafikkazalarıensıktravmanedeniikendüşmelerikincisıradadır.Yetmişbeşyaşüzerindebusıklıktersinedönervebuyaşgrubundaensıktravmanedenidüşmelerdir.An-cakyukarıdadadeğinildiğigibiinsanlardabeklenenyaşamsüresininuzaması,yaşlıinsanlarınyaşamkalitesivehareketkabiliyetininartmasıtravmaşekil-lerindebirdeğişimenedenolabilir.

Düşme:Altmışbeşyaşüstündedüşmeçoksıkrastlananbirtravmatürüdür.Herhangibirnedenebağlıolmadanortayaçıkabileceğigibibellibiryan-daşsorununhabercisideolabilir.Düşmesırasındaciddibiryaralanmanınortayaçıkmaolasılığıbazenküçümsenmeyecekoranlaraulaşabilir.Tıbbitedavigerektirecekyumuşakdokuhasarıveyakırıklar,

düşmesonrası%25’lerevaranoranlardaortaçıka-bilir.Düşmegenellikleyürümeveyaayaktadurmasırasındaolur.Yüksektendüşmeyaşlıhastalardaoldukçanadirdir.

Mortorlu Taşıt Kazaları:Yaşlanantoplumilebirlikteyaşlısürücüsayısındadaartışsözkonusudur.Yaşlısürücülernormaldeherhangibirriskfaktörününolmadığıaçıkhavalarda,gündüzvetenhayollardadakazayapabilmektedirler.Yaş,trafikkazasıyapmariskinibaşlıbaşınaartıranbirfaktörolarakzamanzamankarşımızaçıkmaktadır.

Yanık:Yanıktedavisindesonyıllardaönemligeliş-meleryaşanmıştır.Özellikleçocukvegençerişkingruptaartıkhemenhergenişlikvederinliktekiyanıkhastalarıyaşatılabilmektedir.Bunakarşınyaşlıyanıkhastalarındakitedavisonuçlarıdahabaşarısızdır.HacettepeÜniversitesiTıpFakültesiGenelCerrahiAnabilimDalıyanıkünitesindeson20yıldayataraktedaviedilenyaşlıhastalardeğerlendirildiğindeensıkyanıknedenininalevyanığıolduğuvebuhasta-larda40yaşındanbaşlayarakmortaliteningiderekarttığıtespitedilmiştir.Ensıkölümnedenisepsistir.Tümyandaşsorunlardeğerlendirildiğindekonjestifkalpyetmezliğivepsikiyatriksorunlarınmortalitedeekbirartışanedenolduğugözlenmiştir.Bubulgularbaşkamerkezlerdetedaviedilenyaşlıyanıkhastala-rınınsonuçlarıilebenzerlikgöstermektedir.

Yaşlıhastalartravmaveyayaralanmanıngetirdi-ğiekstreseçokdayanıklıdeğillerdir.Yaşlılardaadrenalfonksiyonlarkorunmuşolsadadiğerorgansistemlerindekiişlevselkapasiteazalmıştır.Özelliklekardiyovaskülersistemrezerviyaşlılardadahasınırlıdır.Yetersizkalpdebisi,kalphızındasınırlıbirartmaveyüksekperiferikvaskülerdirençnede-niyletravmasırasındaartanmetabolikgereksinimkarşılanamayabilir.Bunedenleyaşlılardasıvıaçığıveyaşoktablosununerkendönemdetanınmasısondereceönemlidir.

Kalçaeklemikırığıolanyaşlıhastalardayapılanprospektifrandomizebiraraştırmadapulmonerarterkateterizasyonuileizlenenvetedaviedilenhastalardakimortalitesadecesantralvenözbasınçölçümüileizlenenhastalardandahaazbulunmuş-tur.Buaraştırmayaşlıhastalardainvazivmonitö-rizasyonunönemliolduğudüşüncesinigüçlendir-mektedir.

Yaşlıhastalarınakciğerlerindekimekanikveparankimaldeğişiklikler,diğerişlevselkayıplarlabirleşereksolunumkapasitesindeazalmayanedenolur.Göğüskafesiesnekliğini20yaşlardanitibarenkaybetmeyebaşlar.Asalveyardımcısolunumkas-larındakiatrofisolunumfonksiyonlarındaazalmanındiğerönemlinedenleridir.Akciğerparankimindededeğişiklkilerolur.Alveloarkollapsvesolunumyüzeyalanınınküçülmesifonksiyonelkapasiteyiazaltır.

YAŞLILARDA SES KISIKLIĞIProf.Dr. Ö. Faruk ÜNAL

H.Ü. Tıp Fakültesi, Kulak Burun Boğaz AD

Seskısıklığıheryaştagörülebilen,hangiyaştaolur-saolsunmuayenevetedavigerektirenbirsorundur.İleriyaşlardaolanseskısıklıklarındadabudurumdeğişiklikgöstermez.Seskısıklığıolanyaşlımutla-kaincelenmelivenedenortayaçıkarılmalıdır.

Yaşlıdaseskısıklığıesasolaraküçgruptaincelene-bilir.İlkgrupfizyolojikolarakyaşlameydanagelenlarinks(gırtlak)değişikliklerisonucuortayaçıkansesdeğişiklikleridir.İkincigruplarinksteyapısaldeğişiklikyaratanlarinkshastalıklarısonucuseskısıklığı,üçüncügrupsasistemiksorunlarnedeniyleoluşansesdeğişiklikleridir.

Fizyolojikolaraklarinksteilerleyenyaşlaortayaçıkandeğişiklikler;

- Larinkskıkırdaklarındakalsifikasyonartışı,

- Aritenoidhareketindekısıtlanma

- Glottikyetersizkapanma

- Azalmışkollajenveelastiklifler

- Velarinkskaslarındaatrofi’dir.

Budeğişikliklersonucundagenelliklefundamentalsesfrekansındaartışolur;özellikleyaşlıerkeklerdesesincelmesiortayaçıkar;yaşlanankadınlardaiseerkeklerdenfarklıolarakvokalkord(sesteli)kütlesindeartışabağlıfrekanstaazalma(sesteka-lınlaşma)olur;seskalitesindede(jitterveshimmerdeğişiklikleri)değişikliklerolur.Sesiniprofesyonelolarakkullananyaşlılarabunubelirtmekvefizyolojikolduğunusöylemekenazındanrahatlamalarıaçısın-

danyardımcıolur.Yaşlıhastanınlarinksimuayeneedildiğinde,sestellerindeyaylanma(bowing),vokalproçestebelirginleşme,atrofi,kadınlardaödemligörünümolabilir.Önemliolanbirazdanbahsedilecekolantedavigerektirenlarinkshastalıklarınınatlan-mamasıvesistemiklarinksietkileyenhastalıklarınipuçlarınınyakalanabilmesidir.

İkincigruptayeralanlarinksyerleşimlilezyonlarnedeniyleolanseskısıklığıheryaştagörülebilmesi-nerağmenözelliklelarinkstümörleriilerleyenyaşlaartışgösterdiğiiçinyaşlıdaolanseskısıklığındaönemlibiryertutarlar.Bunlarsesinkötükullanımınedeniyleortayaçıkanvokalnodül,vokalpolipgibiiyihuylukitlelerolabileceğigibi;ilkbulgususeskısıklığıolanlarinkskanserideolabilir.Özelliklesigarakullananyaşlıdaseskısıklığıaksiispatlananakadarlarinkskanseriolarakdeğerlendirilmelidir.Bunedenleuzunsüren,sıksıktekrarlayansesdeğişik-liklerindemutlakabirlarinksmuayenesiyapılmalı;şüphelilezyonlardanbiyopsialınmalıvegereklitedaviyapılmalıdır.Larinksteyerleşentümörlerdışındailkbulguolarakseskısıklığıyapabilecekbaşkaorganlardayerleşenkitlelerdevardır.Bunlararasındatiroidbezitümörleri,yemekborusuveakciğertümörleri;boyunvemediastenkitlelerisa-yılabilir.Butümörlerdesestellerinihareketettirensinirifelçederekseskısıklığınanedenolabilirler.

Sistemikhastalıklarınyolaçtığıseskısıklığıilerle-yenyaştasıkçagörülür.Kronikobstrüktifakciğerhastalıklarındaseskısıkolmayabilirancakhastasolunumsıkıntısınedeniylesesiniyeterincegüçlüçıkaramaz.Nörolojikhastalıklarınilkbulgusubazenseskısıklığıvekonuşmabozukluklarıolabilir.BunlararasındaMyasteniaGravis;Parkinsonhastalığı,Amyotrofiklateralsklerozilkaklagelenlerdir.Özellikleseskısıklığınaeşlikedenyutmagüçlüğü,çabukyorulmagibidurumlardanörolojikproblemleraraştırılmalıdır.Gastroözofagealreflününeklenmesi;mukussalgısınınkalitesindekideğişikliklersesdeği-şikliğineyolaçandiğerfaktörlerdir.Gastroözofagealreflühemyaptığılokalirritasyonvemukozadeğişik-likleriyle;hemdeöksürüksonucuortayaçıkansestelitravmasıyapmasıylaseskısıklığınayolaçabilir.Sestellerindehiperemi;özelliklelarinksinposteriorkısmındakibubulgularaklareflüyügetirmelidir.

Görüldüğügibiseskısıklığıheryaştaolduğugibiilerleyenyaşlardadaciddiyealınmasıgerekenbirşikayettir.Hastabirkulakburunboğazuzmanıncadeğerlendirilmeli;alttayatanpatolojibelirlendiktensonrafizyolojiksebeplerleolanseskısıklığıveyabazıiyihuylulezyonlardasesterapisi;sistemikhastalıklarınnedenolduğudurumlardagereklidisip-lindenkonsültasyonistenmeli,diğerlezyonlardadagereklitedaviyapılmalıdır.

YAŞLILARDA KAŞINTIProf.Dr. Ayşen KARADUMAN

H.Ü. TIP Fakültesi, Dermatoloji AD

Yaşlanma,yaşlabirliktetamirsürecininprogresifolarakbozulmasıylaortayaçıkanfizyolojikbirdurumolaraktanımlanabilir.Yaşlanma,genetikprogramlanmanınbirsonucuolarakgerçekleşirancakhormonal,metabolikdeğişikliklerveçevreseletkenlerbusürecinhızlanmasınanedenolur.

Yaşlılıktümorganlarıetkilediğigibideridedebirta-kımdeğişikliklerenedenolur.Yaşlanmailebirliktederininyapısındavefonksiyonlarındabirçokdeği-şiklikortayaçıkmaktadır.Derideyaşlanmaileortayaçıkangözlegörülürdeğişikliklerdenençarpıcıolanlarıatrofi,kuruluk,kırışıklık,gevşeklik,soluk-luk,kahverengilekeler,seyrekvegrisaçlardır.Deriyaşlanması(kutanözyaşlanma),tümsistemlerdenfarklıolarakiçvedışetkenlerinetkileşiminiyansıtanvegözlegörülürbirmodeldir.Bunlargenelolarakyaşlılıklabirlikteortayaçıkannormaldeğişikliklerolarakdeğerlendirilsede,bireyinsosyalilişkileriniolumsuzetkilemesinedeniyle,yaşlılıkdönemindekihayatkalitesiniazaltmaktadır.

Kaşıntı(pruritus),kaşınmaisteğiuyandıranvehoşagitmeyenbirduygudurvedermatolojikhastalıklaraensıkeşlikedenbulgudur.Yaygınvesüreklikaşıntı,65yaşınüzerindekikişilerin%50’sindenfazlasındagözlenenbirbulgudur.Yaşlılardakikaşıntınınenönemlinedenlerindenbiriderikuruluğuolaraktanımlanankserozisdir.Ekzamatözdeğişiklikle-reveenfeksiyonazeminhazırlar.Epidermisdekihücrelerinyapışıklığındaazalma,derininyüzeylipidlerininazalması,derininsuiçeriğininazal-masıvekronikgüneşhasarıderikuruluğununoluşmasındakienönemlinedenlerdir.Yaşlılardaki

kaşıntı,derikuruluğudışındaderihastalıklarındanveyasistemikhastalıklardandakaynaklanabilir.Kaşıntıyanedenolabilecekderihastalıklarıarasındapedikülozisveskabies(bitlenmeveuyuz)gibiinfestasyonlar,ilaçreaksiyonları,alerjikkontaktdermatit,böcekısırıkları,büllözpemfigoidvelikensimplekskronikus(nörodermatit)gibidiğerderihastalıklarıolabilir.Yaygınkaşıntıveberaberindederilezyonuvarlığındaisebaştaürtikerolmaküzeremikozisfungoides,seboreikdermatit,veekzamatözdermatitler,paraziterhastalıklardüşünülmelidir.

Herhangibirdöküntüolmaksızınvarolanyaygınkaşıntınınsistemikhastalıklardankaynaklanabileceknedenleriarasındatiroidhastalıkları(tirotoksikozvehipotiroidi),lenfoma(Hodgkinvenon-Hodgkin),lösemi,multiplemyeloma,polistemiavera,paraproteinemi,kronikböbrekyetmezliği,kolesta-zis,karsinoidtümör,demireksikliğianemisi,diğerorgantümörleri,hepatit-C,HIVenfeksiyonlarıaklagelmelidir.

Dahasınırlıvedöküntüsüzkaşıntılardaise;diabetesmellitus,multiplskleroz,beyintümörüveabsesi,bazınörolojikhastalıklarirdelenmelidir.

Kaşıntısıolanyaşlıbirhastadaönceliklebirlezyonyadadöküntüolupolmadığı,dahasonradakaşın-tınınsınırlıyadayaygınolupolmadığıdeğerlendi-rilmelidir.Anibaşlangıçlıkaşıntılarıngenellikleilaç-lara,infestasyonlara(uyuz,bitlenme),vekontaktdermatitebağlıolarakoluşabileceğidüşünülmelidir.Kaşıntınıngüniçindekiritmiönemlidirvegenelliklegeceartankaşıntıvariseskabiesdüşünülmelidir.Kaşıntıeğerbanyodansonra,örneğinsuiletemas-tansonraartıyorsa,kurulukoluşmasınabağlıolarakoluşanakuajenikpruritusolarakdeğerlendirilmelidir.Kaşıntınınsüresi,şiddetivekaşıntınınkişininsosyalyaşamıüzerineetkisi,kaşıntıyıarttıranveyahafifle-tenfaktörler,dahaöncekullanılanilaçlar,tedaviler,dahaöncekikaşıntıve/veyadöküntülühastalıklar,ailehikayesi(kanserhikayesi)mutlakasorgulan-malıdır.Yaptığıişvehobileriileilgilitemasettiğimaddelerinvarlığıkontaktdermatitolmaolasılığınıarttırır.Ayrıcakaşıntısıolanhastadakibazıbulgularörneğin;ateş,kırıklık,halsizlik,kilokaybı,geceterlemesilenfoma,diğermalignvesistemikhasta-lıklarlehinedeğerlendirilebilir.

65yaşüzerindekaşıntısıolanbirhastadeğerlendi-rilirkenönceliklederiyeodaklanılmalıherhangibirderilezyonuveyadöküntüolupolmadığıaraştırıl-malı,ancakorganomegaliyönündenkarınmuaye-nesi,önemlilenfnodlarınınvetiroidinmuayenesimutlakayapılmalıdır.Herhangibirderilezyonuvarsaşüphesizbukolaycaspesifiyeedilebilir.Ancakdöküntülüolmayankaşıntılardaekskoriasyonyadalikenifikasyondenilensekonderderilezyonlarımevcuttur.

Kaşıntısıolanbirhastadabaşlangıçtaçokkarmaşıklaboratuartestlerigereklideğildir.Ancaksistemikhastalıkbelirtisiveyasemptomuvarsayapılmalıdır.

Yaşlıhastalardaensıkkaşıntınedenikurulukolduğuiçinönceliklederininuygunbirşekildenemlendirilmesisağlanır.Uyguntedavisonrasıkaşıntıhafiflemezveyaaynışiddettedevamedersedahaayrıntılısorgulamavebununsonucundaeldeedilenpozitifverilerdoğrultusundaalttayatabilecekbirsistemikhastalıkyönündenayrıntılıtetkiklerplanlanmalıdır.Kaşıntıyaensıknedenolabilecekhastalıklargözdengeçirilerek,klinikolarakşüphele-nilenhastalıklarlailgilitestleryapılmalıdır.Yaygınkaşıntısıolanhastaların%50’sindesistemikhastalıkolabilirancakçalışmalar%20’sindesistemikhastalıkilişkisigösterilmiştir.Klinikolaraksistemikhastalıkşüphesivarsarutinkantetkiklerineilave-

GEBAM 2006

w w w . g e b a m . h a c e t t e p e . e d u . t r

tenproteinelektroforezi,deribiopsisi(mastositozvebüllözpemfigoid),parazitozlariçingaitadapara-zit,idrar,5-HİAA,organmalignensileriiçingöğüsveabdominalCT,HIVtestiyapılmalıdır.

Yaygınkaşıntılıyaşlıhastalardaherhangibirnedenbulunamazsa‘idiopatik’kaşıntıolarakdeğerlendi-rilmelidir.

Tedaviönceliklekseroziseyönelikolmalıdır.Önceliklekuruluğayolaçabilecekçoksıcakvesıkbanyo,irriteedeceksabunlardanvesürtünmedenkaçınmak,hafifgiysilergiymek,yünlüvesentetikgiysilerdensakınmakgibigeneltedbirleralmakge-rekir.Havanınnemininazalmasıkuruluğuarttırabilirbunedenleortamınnemininayarlanmasıveserintutulmasıgerekir.Deriye,özelliklebanyodansonrasıksıknemlendiricivehafifyağlılosyonlarınuygu-lanmasıkuruluğuazaltarakkaşıntıyırahatlatabilir.

Topikalolarakserinletici(mentol)ajanlarveantihis-taminiklersınırlıbirrahatlamasağlayabilir.Topikalolarakortagüçlükortikosteroidlipreperatlarkısasürelikullanilabilir.Bazıözeltipkaşıntılardatopikaldoxepinvecapsaisinlokalizeolarakuygulanabilir.ÜremikpruritustaultravioletB(UVB)tedavisi,bazıdirençlisenilpruritustasiklosporin8haftakullanıl-masıileiyisonuçlaralındığıbildirilmiştir.

SistemikolarakH1antihistaminiklersedasyonetkilerikaşıntıyıönlemektedir.Seratonin,prostag-landin,velökotrieninhibitörüoxatomide,pruritikdermatozlardadoxepin,SSSbozukluklarındankay-naklanankaşıntılardaamitriptilin,polistemiaverailişkilikaşıntıdaiseparoxetinvefluoxetinoldukçaetkilidir.Kronikkaşıntılıdurumlardaondansetronvemirtazapinsonzamanlardaönerilenilaçlardır.Opiadantagonistinaltrexonvenaloxonkronikkaşıntıdakullanılabilir.

Malignneoplazmlardışında,yaşlılıkdönemindeortayaçıkanderiproblemleriçoğunluklahayatıtehditetmemektedir.Ancakgünümüzdeyaşlıpopülasyonununarttığıvebubireylerinyaşamla-rınısosyalaçıdaneskiyeoranladahaaktifgeçirmeisteğindeolduklarıgörülmektedir.Kaşıntı,bazenyaşamkalitesiniazaltabilecekşiddetteolabilir.Bunedenleyaşlılardakikaşıntınındikkatlibirşekildeelealınmasıvedeğerlendirilmesigerekmektedir.

YAŞLILAR VE GÜVENLİ TOPLUMLARProf.Dr.Hilal ÖZCEBE

H.Ü. Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı AD

DünyaSağlıkÖrgütününyayınladığıyaralanmaraporlarınagöre60yaşüzerindeerkeklerdevekadınlardayaralanmaölümhızlarıerişkindönemegöredahayüksektir.Erkeklerinyaralanmaölümhızlarıkadınlaragöreçokdahayüksektir.Yaşlılardayaralanmaölümlerininnedenleriarasındatrafikkazaları,düşmeveyanıklarilksıralardagelmektedir.Yaşlılardayaralanmalarınönemlibirbölümüdeşiddetsonrasıortayaçıkmaktadır.Dünyada60yaşveüzerindeintiharhızlarındaartışolduğugörül-mektedir.Özellikleileriyaşgruplarındapsikososyalsorunlar,kronikhastalıklar,malignensilergibikronikvetedavisigüçolanhastalıklarnedenleriyleintiharölümleriniartmaktadır.

Tablo 1.Dünyadacinsiyetveyaşgruplarınagöreyaralanmaölümhızları,2000(100000kişide)

YaşGrupları

Erkek Kadın Toplam

0-4 86,6 75,2 80,9

5-14 44,3 35,4 39,9

15-29 110,7 46,9 79,5

30-44 128,6 45,2 87,5

45-59 146,0 51,2 98,7

60-69 174,7 72,9 121,4

70-79 226,0 113,0 161,4

80,+ 404,9 263,8 313,6

Toplam 112,1 54,9 83,7

Yaralanmalarınsıkgörüldüğüveölümnedenleriarasındaönsıralardayeralantoplumlardayaralan-malarayönelikprogramlarınyürütülmesineöncelikverilmektedir.Yaralanmalarınönlenmesivekontrolaltınaalınmasınısağlamakamacıyla“GüvenliToplumlar”yaklaşımıgeliştirilmiştir.DünyaSağlık

ÖrgütütarafındandesteklenenGüvenliToplumlarprogramınıntemelindebütüninsanlarınsağlıktavegüvenlikteeşitolmahakkıyeralmaktadır.GüvenliToplumlar,temelolaraktoplumungüvenvegüvenlikkavramlarınıngeliştirilmesi,güvenliçevreninoluşturulması,kişilerdegüvenduygusununvegüvenlidavranışlarıngeliştirilmesiiçintoplumunherkademesininkatılımıiledesteklenenbiryaklaşımdır.

Güvenlitoplumyaklaşımındaçevreyevekişiyeyönelikmüdahaleleryeralmaktadır.Çevreyeyönelikmüdahaleleryasalar,uygulamalar,fizikçevreyeyönelikyapılanlargibiçokfarklıboyutlardaolabilir.Kişiyeyönelikmüdahalelerisekişininolumludavra-nışlaredinmesineyöneliktir.Bumüdahalelereğitim,bilgilendirme,zorluklarlabaşaçıkabilmebecerisininartırılmasıgibiçokfarklıboyutlardaolabilir.Çevreyeyapılanmüdahalelerdekişilerinolumludavranışkazanmasınısağlayacaktır.Diğertaraftankişilerinolumludavranışlarıiseçevreninolumluyöndedeğiştirilmesinisağlayacaktır.Çevreninolumluhalegetirilmesivekişilerinolumludavranışlarkazanmasıisetoplumdagüvenliğingeliştirilmesinisağlaya-caktır.

GüvenliToplumyaklaşımınınbütünyaşgruplarınıveherikicinsiyetideiçermesihedeflenmektedir.Toplumiçindeönemlibirriskgrubuoluşturanyaş-lılariçinözelyaklaşımlaruygulanmalıdır.Yaşlılardayaralanmakorumavekontrolprogramlarındadevletvesiviltoplumunbirlikteçalışmasıgerekmektedir.Öncelikleyaşlılarolmaküzere,yaşlılarlaberaberolankişilerin,yaşlılarayönelikhizmetsunandevlet,özelvegönüllükuruluşlarınveobölgedekararvericirolündeolanyöneticilerinyaşlılarınyaralanmasorununailişkinduyarlılıklarınınartırılmasıgerek-mektedir.Siviltoplumunbilinçlenmesivekamuoyuoluşturmasıyönetimvehizmetsektörlerininbuko-nuyuönceliklegündemlerinealmasınısağlayacaktır.

Toplumiçindeyaralanmaaçısındanyaşlılararasındadeğişikriskgruplarıbulunmaktadır.Bunedenleyaşgruplarına,cinsiyete,sosyoekonomikdüzeyeveya-şamtarzınabağlıolarakoluşanözelriskgruplarınayönelikuygulamalaryeralmalıdır.

Programiçindeçevreyeyönelikmüdahaleleryeralmalıdır.Örneğinyaşlılarınensıkkazageçirdikleriortamlarınbaşında“ev”gelmektedir.Evleringüvenlibirçevreortamınasahipolmasıiçinbelirlenenkriterlerkontrollistelerihalinegetirilebilir.Yaşlılarınyaşadıklarıevlerdekontrollistelerikullanılarakengüvenliyaşamortamıoluşturulmasıiçinevdeyaşayankişilerbilgilendirilebilir.Oluşturulabilecekkontrollistesindeyaralanmayanedenolanriskfaktörlerinebağlıolarakaydınlatma,zemin,döşemevekoridor,banyovetuvalet,merdiven,mutfak,mobilyaveyatakodasıbölümlerininyeralmasıönerilmektedir.

Güvenlitoplumyaklaşımındaenönemlisektörler-denbirisidesağlıksektörüdür.Yaralananyaşlılarınbaşvurduklarısağlıkkuruluşlarınıngüvenlitoplumyaklaşımınauyansağlıkhizmetininsunumugerek-mektedir.Sağlıkpersoneliriskliyaşlılarıtanımlaya-bilmeli;yaşlılarakarşılaşabilecekleririsklidurumlarhakkındabilgilendirilmeyapmalıdır.

Yaşlılarınkorunabilirbirnedenolanyaralanmanedeniyleolanölümvehastalıklarınınazaltılmasıiçin“yaralanmaboyutlarınınbelirlenmesi,toplumdagüvenvegüvenlikkavramlarınıngeliştirilmesi,güvenlibirçevreninoluşturulması,kişilerdegüvenduygusununvegüvenlidavranışlarıngeliştirilmesi,toplumunherkademesininkatılımı”ileGüvenliToplumlaroluşturulabilir.

YAŞLILIK VE EVDE BAKIMYrd.Doç.Dr. Ümit ONAT

H.Ü. Sosyal Hizmetler Yüksekokulu

Evdebakım;bakımamuhtaçkişilere,yalnızyaşa-mayıseçmişyaşlılara,özürlülereyatalakhastalara,yıkanma,barınma,sağlıkbakımı,beslenme,iletişimgibitemelgünlükbakımaktivitelerinivehertürlükişiselyadatoplumsalgereksinimlerinikendibaşlarınakarşılayamayankişilereevlerinegidensosyalyardımvesosyalhizmetelemanlarıncasunulanhizmetlerolaraktanımlanabilir.Günümüzdeevdebakımhizmetlerihastabakımı,rehabilitasyonvekişiselbakımyanındaönleyicihizmetleridekapsayacakşekildeçeşitlenmiştir.Temizlik,yemekpişirme,alış-verişgibigünlükyaşamdagerekduyulanevyardımları,muhtaçbireyleringiyinmesi,banyo,hareketgibikonulardayardımcıolunması,hastabakımı,konuşmayadafizikselrehabilitasyongibiprofesyonelyardımlarevdebakımhizmetinin

çerçevesinioluşturmaktadır.Buhizmetlermerkeziyönetimveyerelyönetimlerinsosyalhizmetbirimle-rinceyadaözelvegönüllükuruluşlarcayürütülür.

Evdebakımhizmetlerinintemelamacı,yaşlınınkendinedeğervermeduygusuçerçevesindebirinsanolarakihtiyaçlarınıeniyişekildekarşılayarakyaşlıyayadaailesinedestekvermek,işlevselliğiniartırmak,olabildiğincegücünümuhafazaetmesine,bağımsızyaşamasınayardımcıolmakveiyiliğiniyükseltmektir.

Evdebakımçokyönlühizmetgerektirenbiralanol-duğundan,sorununözelliğinegörehekim,hemşire,sosyalhizmetuzmanı,diyetisyen,fizyoterapist,psikolog,çocukgelişimci,evekonomistivb.pro-fesyonelelemanınkatkılarıylagerçekleşir.Sosyalhizmetbualandaverilenhizmetlerinveilgilenilensorunlarınpsiko-sosyalyönleriüzerindeodaklanır.Evdebakımhizmetindesosyalhizmetuzmanıvakayöneticisikonumundadırveyardımalanınihtiyacınıkarşılayacakşekildebirprogramyapılmasındansorumludur.

Evdebakımkapsamındaverilenhizmetlerşunlardır:

Evdeyardım(homehelpservice):Yaşlılarınkendievlerindebağımsızbirbiçimdeyaşayabilmelerinisağlayarakyaşamkaliteleriniartırmayıamaçedinenevdeyardımhizmetikapsamındaevtemizliği,çamaşırlarınyıkanmasıveütülenmesi,ilaçlarınöngörülenmiktarvesaatlerdeverilmesi,alış-verişinveevdışıişlerinyapılmasıyanındapsiko-sosyaldestekverilmesisözkonusudur.Buhizmetinsüresiyaşlınınduyduğuihtiyacagöreşekillenmektedir.

Evdetakiphizmeti(homeattendantservice):Evdetakiphizmetigeneldegünlükyaşamaktiviteleriniyerinegetirmektegüçlükçekenyaşlılaraözbakımgereksinimlerinikarşılamakamacıylayaşlınınevinehergünulaşmaklagörevlielemansağlayanbirhizmettürüdür.

Evdetıbbibakımhizmetleri(homehealthservices):Evdetıbbibakımhizmetiprogramlarıtıbbibakım,hemşirelik,meslekiterapi,fizikselterapivekonuş-materapisigibihizmetlerinyaşlılarınkendievlerindesunulmasıveizlenmesiniiçerir.Buhizmetlerinbirçoğuözelsektörtarafındanbelirlibirücretkarşılı-ğında,tıbbibakımpersoneliyadaözelhemşirelikhizmetiyoluylaverilmektedir.Buhizmetyaşlıhasta-lariçindahaözelveitinalıbakımsunmaktaayrıcahastanebakımındandahadaekonomikolmaktadır.

Sürelibakım(respitecare):SürelibakımyaşlılarabakmaktaolankişilerintükenmişliklerinigidermekaçsındanKişileridinlendirmekvekendilerinezamanayırmalarınısağlamakiçindüzenlenmişgeçicibirbakımhizmetidir.Sürelibakımhizmetindeyaşlıbakımıalanındauzmanlaşmışkişilervehemşireleryeralmaktadır.Sosyalhizmetuzmanlarıisesürelibakımhizmetindevakayöneticisi(casemanager)konumundadır.

Evlereyemekservisi(Mealsonwheels):Buhizmetevindençıkamayanyaşlılarayöneliktir.Amaçkendiyemeğiniyapamayacakolanyadabellibirsüreliğinekendiyemeğinihazırlayamayanyaşlılarınyaşadığıçevredenuzaklaşmadanyemekyiyebil-mesinisağlamaktır.Hizmetgeneldehaftaiçindehergünüçöğünsıcakyemeğinevegötürülmesinikapsar.Yaşlınınyemekihtiyacısosyalhizmetuzmanıvehemşiretarafındanbelirlenir.Butürbirhizmeteihtiyaçduyduğudüşünülenyaşlılarındietikonusundadoktoruylagörüşülür.Beslenmeyaşlınınkorunmasındaönemlibirunsurdur.Yaşlınınsağlığıbeslenmesiileyakındanilişkilidir.İyidengelenmişbirdietsağlıkiçinesastır.Buhizmetyalnızcayaşlı-nınbeslenmeihtiyacınıkarşılamaklakalmaz.İkincilamacıyemekdağıtımısırasındayapılandostçaziya-

w w w . g e b a m . h a c e t t e p e . e d u . t r

HacettepeÜniversitesiGeriatrikBilimlerAraştırmaveUygulamaMerkeziH.Ü.GEBAMwww.gebam.hacettepe.edu.trH.Ü.GEBAMOfisiHacettepe Üniversitesi Merkez Kampüsü Tıp Fakültesi Dekanlık Binası Asma Kat Sıhhiye-ANKARAFaks: 0312 305 13 93 gebam@hacettepe.edu.trHacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi 2006

retvehergünyoklamaileyalnızyaşayanyaşlıyayalnızolmadığını,güvendeolduğunuhissettirereksosyalveduygusalihtiyacıkarşılar.

Telefonlayardımservisi(telecareservice):Telefonlayardımhizmetiözelbirtelefonhattının(lifeline)normaltelefonabağlanmasındanoluşanbirsistemlesağlanmaktadır.Yalnızyaşayanyaşlılarihtiyaçduyduklarıacildurumlardadüğmeyebasarakyardımisteyebilirler.Sisteminkurulmasındansonrayaşlıbireyinboynunaasılanbirdüğmeverilerekacildurumlardabudüğmeyebasmasısöylenmektedir.Başvuruesnasındaacildurumlardaulaşılabilecekyakınakraba,arkadaş,doktoruntelefonnumarasıkaydedilmektedir.Acildurumdayaşlıdüğmeyebasarakmerkezebirsinyalgönderir,operatöryaşlıbireyinverdiğitelefonnumaralarındakikişilereulaşarakbukişileriyaşlıbireyinevineulaşmasınısağlar.Operatöraynızamandayaşlınıdoktorunu,sağlıkmerkezini,ambulansıvepolisidearar.Hizmethaftanınyedigünüyirmidörtsaatdevrededir.

Evlerebakımveonarımhizmeti(handymanservice):Buhizmetevlerindeküçüktamireihtiyacıolanyaşlılarayardımgötürmeyiamaçlamaktadır.Evlerdekapıvepenceretamiri,anahtarvecamlarındeğiştirilmesi,elektrikvesutesisatınınonarımıbutürhizmetlerdendir.Hizmettenyararlanmakisteyenyaşlıevdebakımhizmetleriniorganizeedenmerkezitelefonlaararverandevualır.Aranantarihtenitibarenbeşgüniçerisindeyaşlınınihtiyaçduyduğubakımveonarımyapılır.Acildurumlardaisebusüredahadakısalabilir.

Buhizmetlereekolarakevdebakımhizmetiniorga-nizeedensosyalhizmetuzmanlarıyaşlınıngünlükyaşamınıizlemek,varsagünlükyaşamaktiviteleriniyerinegetirirkenortayaçıkansorunlarınçözümündeonadestekolmakamacıylahergünyaşlınınevinetelefonederler.Görüldüğügibievdebakımhizmet-lerigenişkapsamlıpsiko-sosyal,fizikselvesağlıkgibiçokçeşitlialanlarıkapsayanveyaşlınınyaşamkalitesiniarttırmayıamaçlayanpekçokhizmetiiçermektedir.Bunedenledoktor,hemşire,sosyalhizmetuzmanı,psikolog,fizyoterapist,beslenmeuzmanıveevekonomisigibipekçokelemanınaktifolarakyeraldığıvedisiplinlerarasıekipçalışmasınıgerektirenbirhizmettir.

BugünAmerikaveAvrupagibigelişmişpekçokülkedeyaşlırefahıalanındakitemekyaklaşımyaşlıyısosyalyaşamından,günlükaktivitelerinden,yakınakrabavekomşuçevresindenkoparmadanalıştığıhayatısürdürebilmesiyönündedesteklemekşeklin-dedir.Bunedenleülkemizdehenüzgerçekleştirile-memişolsabilegelişmişülkelerinhemenhepsindeevdebakımhizmetiyaşlırefahıbakımındaönemlibiryertutmaktadır.