vito apüshana en las hondonadas maternas de la piel shiinalu’uirua shiirua ataa

Upload: johnatan-bonilla

Post on 05-Apr-2018

223 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    1/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    2/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    3/100

    ministerio de cultura BIBLIOTECA BSICA DE LOS

    puEBLOS INDGENAS DE COLOMBIA

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    4/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    5/100

    Vito Apshana

    En las hondonadas maternas de la piel

    Shiinaluuirua shiirua ataa

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    6/100

    ministerio de cultura

    Paula Marcela Moreno Zapata Mnstra de Cultura

    Mara Claudia Lpez SorzanoVcemnstra de Cultura

    Enzo Raael Ariza Ayala Secretaro general

    Germn Meja Pavony Asesor del Despacho para el Bcentenaro

    Clarisa Ruiz Correal Drectora de Artes

    Melba Escobar de Nogales Coordnadora del rea de Lteratura

    Viviana Gamboa Rodrguez Coordnadora de la Bbloteca bsca de lospueblos ndgenas de Colomba

    apoyan Direccin de Poblaciones

    Biblioteca Nacional de Colombia

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    7/100

    BB B

    B G B

    nacin dESdE laS racES

    Comt edtoralEnrique Snchez

    Fredy Chikangana [Wiay Mallky]

    Hugo Jamioy Juagibioy

    Vito Apshana

    Miguel Rocha

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    8/100

    Primera edicin: Bogot, agosto de 2010

    2010 Ministerio de Cultura 2010 Vito Apshana

    2010 Adriana Campos Umbarila (prlogo)i sbn 978-958-753-014-8 Coleccini sbn 978-958-753-018-6

    Ministerio de Cultura

    Carrera 8 8-09 Bogot& 571-3424100Lnea gratuta 01 8000 913079www.mincultura.gov.co

    Jos Antonio Carbonell Blanco dreccn edtoralMara Villa Largacha edcnEmperatriz Arango Blanquiceth gestn ycomuncacn

    Juan Andrs Jamioy lustracn deportadaCamila C. Costa + C. Umaa dseoGuillermo Zea Fernndez asesora jurdcaFundacin Tridha admnstracn

    Impreso en Colombia por Nomos Impresores

    Prnted n Colomba

    Reservados todos los derechos. Prohibida su reproduccin total

    o parcial por cualquier medio, o tecnologa, sin autorizacin previa

    y expresa del editor o titular

    Apshana, VitoEn las hondonadas maternas de la piel: poesa bilinge = Shiinaluuirua

    shiirua ataa / Vito Apshana. Bogot : Ministerio de Cultura, 2010.96 p. (Biblioteca bsica de los pueblos indgenas de Colombia; Tomo 5)ISBN Coleccin 978-958-753-014-8

    ISBN Volumen 978-958-753-018-6

    1. POESA COLOMBIANA SIGLO XXI. 2. POESA INDGENA. 3.INDGENAS POESA. 4. LA GUAJIRA (COLOMBIA). 5. WAYUU - POESA.

    CDD 861. 6

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    9/100

    7

    Cte

    13 prlogo Adriana Campos Umbarila

    21 Sobre Vito Apshana

    latranquilidadtanaakaaakuwaipa

    24 Pastores 25 Arleejlrua

    26 Viaje a Karouya (Sinamaica) 27 Warataa Karouyamn

    28 Wayuu (II) 29 Wayuu (ii)

    30 Ranchera / Hemos llegado del pastoreo

    31 Mchpaapnaa 32 Walatshi 33 Walatsh

    34 Calma 35 Matuu

    36 Calma II 37 Matuuii

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    10/100

    8

    la fertilidad tyotewaakaa

    44 Jier-mma45 Jer-mma46 Mujeres-aves47 Jeyuu-wuchrua

    48 Danza y nacimiento49 Yonna smaa jemel

    50 Alenor51 Alenor

    52 Fiesta53 Mra

    54 Hombre-mujer55 Toolo-jer

    56 Mar57 Palaa

    la infinitud tkasa wattawotshaanaka

    62 Espanto de olores uertes63 Mmarla

    64 Miedo alijuna

    65 Smshee aljuna 66 Races 67 Apsh namawajana

    68 Vivir-morir 69 Kataa ou-outaa

    70 Viaje-sueo 71 Warataa-lapu

    72 Viaje-sueo II 73 Warataa-lapu ii

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    11/100

    9

    74 De un alala de Alemasahua 75 Saajn wanee alalaa Alemasahuajewol

    76 De un alala de Toolnare 77 Naajun wanee lalaa Toolnaarejewo

    78 Antiguos recin llegados 79 Smawajana antshynaya

    83 Smaiwajee walii eiwaa antaa(piamale ashajaawaa)

    87 glosario

    Putchpalajana

    91 nota biogrfica

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    12/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    13/100

    Namin na wapshi namaiwajanakana...je noupunaairua jayain shia na katakana ou...

    snin t anikiirua makalirua wamin yaa:

    Kataa ou sha t ojuupajra waakaa suutpnaat palajanaajatkaa je achruwaajatkaa een ka

    ooutpnaa t mmapaakaa.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    14/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    15/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    16/100

    AdrianaCamposUmbarila

    14

    parte del escenario de poetas indgenas contemporneos deAbya-Yala,al lado de las voces de Jos ngel Fernndez, Hugo Jamioy, Fredy

    Chikangana, Humberto Akabal, Natalio Hernndez, Jorge CocomPech, Briceida Cuevas Cob, Gregorio Regino, Elicura Chihuaila, Jai-me Huenn, Leonel Lienla, Lucila Lema, entre muchas otras.

    Filiada como est a la palabra, esta obra cira el mundo wayuu altiempo que proviene de l. Para comprender esto es necesario tener encuenta que ese mundo wayuu, llamado Wakuwapa wayuu, est com-puesto de varias dimensiones simultneas y fuctuantes: lo Remoto-

    origen, lo Oculto-invisible y lo Natural-visible.Lo Remoto-origen (i) se reere al punto de partida de la cultu-ra wayuu. El origen de todo, de donde salieron los elementos: Luz,Viento, Tierra, Lluvia, Oscuridad, Fro a ormar la Vida. Estemundo est presente en la permanente evocacin de los ancianos enlos das tristes, en la cercana de la muerte, en los relatos que explicanlos mitos, que explican el orden social de los wayuu. Hablar del origende todo, del Ii, es hablar de la originalidad wayuu, de la justicacindel ser colectivo. Es la dimensin de los antepasados.

    Lo Oculto-invisible (Pulas): es la dimensin de lo intangible, loinvisible, lo que est al otro lado de la vida cotidiana, sostenindola,amamantndola, regulndola. All estn Plowiy sus agentes (los es-pantos), all estn las voces de los muertos, los Sueos,Jepira...

    Lo Natural-visible (Akuwapa): este es el mundo diario, la coti-dianidad wayuu, la mortalidad del cuerpo es el producto nal de loRemoto-origen y de lo Oculto-invisible. Es la organizacin social, elterritorio, las artes, las costumbres, la lengua

    Los lectores encontrarn que el Tejido sangre (ishaaluuAtulaa), el ro invisible, la transguracin, el tejido mismo, la red decaminos o de senderos, entre otras, son metoras que simbolizan enlos poemas el entrelazamiento y la fuctuacin entre esas dimensionesque, en ltimas, aluden a una concepcin: las acciones particulares

    ocurridas en cualquiera de las dimensiones recaen sobre la totalidaddel mundo.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    17/100

    Prlogo

    15

    Eso es recreado en el poema De un alala de Toolnare, dondese habla en la primera estroa sobre la determinacin de laAkuwapa

    en lo Pulas. La voz potica, que representaal colectivo wayuu huma-no de la Akuwaipa, habla en el poema desde un nosotros cuyo sabery sonrisa repercuten en otros llantos, sueos y pasos, pertenecientesa losyoluja, los espectros de los muertos, en su tierra Jepira, locali-zada ms all de esta orilla del mar. Esta repercusin o fuctuacinencuentra en el poema la metora del viaje realizado a travs de la in-terconexin entre dimensiones, representada a su vez en las metoras

    del ro invisible y la sangre humana, concebida como un tejido-sangre:Como nuestra sangre hay un ro invisibleque nos recorre a todos donde viajan

    la misma risa y el mismo silencio.

    En este poema la voz potica constituye una presencia que atra-

    viesa otras presencias; en otros poemas ella misma es atravesada, esdecir, simboliza en s misma la fuctuacin del mundo. Se trata de unavoz que se propone como la voz del colectivo wayuu en dos instanciasenunciativas undidas entre s: yo y nosotros. En ella el individuose dene recurrentemente a partir de lo colectivo wayuu, de la amiliaextensa que sobrepasa lo humano y lo individual e incluye el territorio,el monte, la auna el linaje y el paraje, el sueo y la clarividencia.El poema Wayuu II recrea una de estas deniciones; all las presen-cias las hormigas, el conejo, el alcaravn, el murcilago, el mismohorizonte tienen una ntima relacin con lo Remoto-origen, segn lacosmogona wayuu:

    Somos una alegra silenciosa

    labor de las hormgassaltos de conejo

    Somos una tristeza serena

    mrada de alcaravnsueo de murclago

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    18/100

    AdrianaCamposUmbarila

    16

    Somos la vida, asnos en los ancanos

    rostro en el horzonte encontrado

    Estas deniciones se realizan a partir de la vida wayuu (Katta-ouu) y, por extensin, de lo wayuu. Una vida interconectada, unaorma de vivir determinada y experimentada de acuerdo a las otrasdimensiones de la Wakwapa wayuu. En el poema Katta Ou-outaa(Vivir-morir), se recrea esto justamente; all los wayuu son hijos de

    lo Remoto-origen y crecen de acuerdo al conocimiento que ha dejadosu huella en la palabra de los alala, viven en la amilia de la madre. Alser los wayuu un colectivo matrilineal, aman en la sed de lo sagrado,lo Pulas, un mundo que seduce a travs de Plowi. En sus sueoscaminan en ese mundo de los espritus, un dominio nocturno y sub-terrneo: el espacio que se crea entre Kash(el Luna) y Ka(el Sol)en el recorrido circular que realizan de lo innito a lo subterrneo.Y, nalmente, mueren para nacer a una segunda vida, aquella de losyoluja en Jepira. Ese poema dene la vida wayuu como un crculoque proviene de lo Remoto-origen y de lo Oculto-invisible y retornaa ellos:

    Crecemos, como rboles, en el interior

    de la huella de nuestros antepasados.

    Vivimos, como araas, en el tejido

    del rincn materno.

    Amamos siempre a orillas de la sed.

    Soamos all, entre Kashy Ka(el Luna y el Sol),en los predios de los espritus.

    Morimos como si siguiramos vivos.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    19/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    20/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    21/100

    Prlogo

    19

    Hondonadas se dan a conocer poemas que hasta el momento habanpermanecido inditos y se recogen unos pocos que ueron publicados

    espordicamente.

    Reerencas bblogrfcas

    Chihuaila, E. (1999) Recado confdencal a los chlenos. Santiago: Lomediciones.

    Lpez-Hernndez, M.(2009) Pensamiento y Palabra, en: El Palabrero.Perdco de la Nacn Wayu n1, agosto-septiembre. La Guajira.

    Lpez-Hernndez, M. (2006) Pensamiento mgico de Amrica, en: WebPrometeo, pgina web del Festival Internacional de Poesa de Medelln.Disponible en: www.estivaldepoesiademedellin.org

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    22/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    23/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    24/100

    22

    participan en el dilogo en donde confuyen la sonoridad dela palabra hablada desde la memoria oral con los sonidos de lanaturaleza dando lugar a la poliona.

    j o hana rodr guez gmez

    La poesa de Apshana nos trae razones de la maana, a la queconsidera su hermana, o de su abuela, que es el sueo. Sonpoemas como luces de un rincn guajiro.

    j uan manuel roca

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    25/100

    La tranquilidad

    T anaakaa akuwaipa

    En las hondonadas maternas de la piel

    Shiinaluuirua shiirua ataa

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    26/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    27/100

    Tanaakaaakuwaipa

    25

    Nslarua kaka je t sawakaa

    Wasin suuujain t maikikaa je

    Wayaawatin wanain nsha kaikai waslanainJe swalatshin kashikaa snain wata.

    Saakalin t miaaskaa woulia

    t plaskaa.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    28/100

    VitoApshana

    Latranquilidad

    26

    Pte

    Somos pastores

    Somos los hombres que viven en el mundo de las sendas.

    Nosotros, tambin, apacentamos,

    tambin regresamos a un redil y nos amamantan.

    Y somos leche del sueo, carne de la esta sangre del adis.

    Aqu, en nuestro entorno,

    la vida nos pastorea.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    29/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    30/100

    VitoApshana

    Latranquilidad

    28

    Vje Ky (S)

    Mi madre me ha despertado antes del amanecer para conversar.

    Tomamos ca caliente.

    Al salir la claridad viajar con mi primo Oulitsema a Karouya,

    llevar razones al anciano Kausinala y tabaco dulce a mi to

    Servando.

    De regreso traer tres piedras de tuuma para el largo collar de sucorazn.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    31/100

    Tanaakaaakuwaipa

    29

    Wt Ky

    Stiirin taya t teikaa, splapnaa suwasajaain aikaa, splayootoo.

    Asshii waya kepein jais.

    Waraiteechi taya jayuupa aikaa, namaa chi tawalakai Oulitsema,

    Karouyamin

    Putchimaajeechi taya nminjat lalaakai Kasinala je yijemets nmin chi

    talalakai Seruwanta.

    Taleejapa antireechi taya apnins ipa tuuma spla tmuloukoo shiiriijana naain.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    32/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    33/100

    Tanaakaaakuwaipa

    31

    Wy ()

    Waya wanee kouu mshii smaa talataashataan t jeyuukoluruanuwatarua atpanaa

    Waya wanee jimaa maatshii sumaa mojuu aainshrakaaya kaara

    nlapn psch

    Waya t kataakaa ou, min yaatepchn snan t lalawaakaanuupunaa ch atuu antuushka anan

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    34/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    35/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    36/100

    VitoApshana

    Latranquilidad

    34

    Wth

    Mi to Walatshi ha llegado de donde estaba.

    Trajo, en silencio, un antiguo problema de hombres.

    Le omos resollar la oensa y nos observa la vida.

    Su bastn de mando le ordena dibujar en la tierra.

    No habr pleito:

    sus aos han encontrado el oculto reposo del dolor.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    37/100

    Tanaakaaakuwaipa

    35

    Wth

    Antshi chi talalakai Walatshi eejeewoire nia.

    Smaa nikiiruulaain wanee kasachiki kamaair saainjalatooloyuu jashichi.

    Waapin wacheeruu nsanalaashaanain sutuma ennaa aminJe shiirakaaka wamin wakuwaipa.

    T waraaral nunuuyakaa suluwataain nia snain ejeerjaasnain mmakaa.

    Nnojoleer eein atkawaa:

    t nuuyashekalirua snta anainr t mojuu aainaleeruulaakanee.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    38/100

    VitoApshana

    Latranquilidad

    36

    C

    Bebemos las gotas de las lluvias ausentesentre las hierbas rescas de la calma

    y encontramos las proundas nubes de agua que guarda la tierra

    De su barro se orja nuestro rostro.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    39/100

    Tanaakaaakuwaipa

    37

    Mt

    Wasin yootchonwai sinya t juya eitskaa schikiruusaakapnaa t witshii kasaamalakaa suutpnaa maituulin soou

    je wantaka snain t sirumairua pirapiralumuukoo smaa wuin

    Snainjee spootshin akumajaas woupnaa.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    40/100

    VitoApshana

    Latranquilidad

    38

    C

    La tranquilidad es un tejido largo y colorido

    la embellecemos con diseos de cielo,pinturas de tierra y dibujos de mar.

    Los mayores nos envuelven en ella

    en cada palabra de maanita,en cada silencio de anochecer.

    As nos hacemos latidos de los montes.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    41/100

    Tanaakaaakuwaipa

    39

    Mt

    T nnojolaakaa jiwaatin aain shia wanee einuushi mulou jekanas

    anachons main watuma ska skanasin aituu,jjia snainjeejet mmakaa je kasa shijeerjalairua palaa.

    T alalayuu nnojoliishi watteein snain

    saapnapa anikii wattachonyawai,eepa koutaawai aipaachiiruwajeejet.

    Ska tia, stnlashii waya saain t mojuuikalirua.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    42/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    43/100

    La ertilidad

    Tyotewaakaa

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    44/100

    VitoApshana

    Laertilidad

    42

    En las hondonadas maternas de la piel

    Acurrucados en la mujer forecemos mundo

    Florecemos aliento entre la claridad y el misterio.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    45/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    46/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    47/100

    Tyotewaakaa

    45

    Je-

    T tawalakaa Mariietsa ojuititpa suulia t sttaakaa.

    Jieritpa;

    sleerumaateer je shikiiruumaater t akuwaipaakashipishuwaa.

    Akulemeraashii waya:

    stijaaitpa ou sukuwaipa saapaya nuinya chi Juya eitikai.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    48/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    49/100

    Tyotewaakaa

    47

    Jey-wh

    Shiasaa sou wanee kai aliikajat terin awanaajin piamaskaarai. Alanuwaas awataashaanainrua tepialuupnaa, majinshiiirain yaa:

    Leu, leu leu, ma. Leu, leu leu, ma.

    Eejet kashi aliikajaain soou t ishokoo neemeraaya kaikaiJe terin amoutalaainrua suluupnaa t wopu eeminjatkaa

    slaashi Mariirop. Shiasaa jooluu sawai ees jooluu waneetalapin Jieyuuleeya-wuchiirua teraka:eejet jier witush,einnaalataain ska sna shipishuwaa t akaliaakaa; jier-wawaachi, suunekajin na schonyuukana:

    Jantra t wakuwapakaa yaamn yaa!Jantra t wakuwapakaa yaamn yaa!

    T jier-monkulunseetkaa, spleeruwain, stchinruujeet soukoluirua, chi wayuu swayuusheekai amin, jier-chn, awanajin ssiirua t lap motokoluirua aain,je watta saalii wuchiirua oulakaa msia jieyuu; jier-kaarai, chaya, mainmain kasa stijaakaa oou slatajatinmayaawaissaa atnlaain saain; jier-wului, eitajin tsaamatskaa sinya t asiraakaa; jier-iisho, ajapuluujakaakasa saatoupnaajat ska t stnairua ishooitajakal jepaliitatkalirua.

    Mayaashisaa tatijiraain takjain t talapinkaa smin tteikaa sukulemeraaka snain nnojolin shiirakaain tamin:Aaa, shiakaa wanee wainpirai snainjeeree tia tatjaatama ooulu t meraajukoo soi t jieyuuirua kasheinkal wayaakajee.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    50/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    51/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    52/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    53/100

    Tyotewaakaa

    51

    Ae

    Chi tawalakai Alenor aleejichipa schikijee kamaashaanaichinnia nnojolin werin.

    Kekiiras tia watuma

    Jerolomuutaas t jaskalirua shiipain klikikaa.

    Eeipa asiraajaawaairua kamaaluuwalin shiairuwayaasa

    Wataletiritpa t kaasha splajatkaa t yonnakaa

    je schikijee t mapsaakaa koukoulumuushii waya.

    Shia anaka jooluu spla waapin nchikimaajat chianmaiwajachi kawuliwoukai waya eeiranajaakai akuwaipaEpeylijaain nia je ayatayaainjee eein nukuwaipa nchajaakuunmin jieyuu-majaynn skaje sheejuu:

    Chi Epeyi-Wayuukai ntnajutu joutai je ntalin sheejuut jawa isasytkalia eejee t mojunuwashiikaa. T waairwoushi Taplamanajeewotkoo nnojoishi shiraajin waneewayuu waneejechin nuulia chi Epeyikai, eeylia splawerin nuwuichikanainchennii sainkin t uuchikaliruaAliema je Jalesapatu. Jooluu snlialuumin wanee twasiipkaa shieer shiiirakaka Je nnojots jaralin wanaainsmaa shiiireeshaana jieyuu nutuma chi Epeyikai.

    Msia tia nkjaraluu wamn Alenor Je saapain waya wanee

    mojushaana aain

    weirakaapa weiyayuushi.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    54/100

    VitoApshana

    Laertilidad

    52

    Fet

    Hay esta en los alrededores de Epits.

    Los caballos de Evangelista Gonzlez

    y de Ajinar Thiller, como grandes aves,

    vuelan a ras de tierra.

    Los nios-jinetes se convierten en gigantes invencibles.

    Nada nos alta en esta alegra.

    Somos los hijos de este mundo

    los hijos de Plowi y de Juyaa:

    los hermosos nvsbles que nos protegen.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    55/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    56/100

    VitoApshana

    Laertilidad

    54

    He-je

    Kalauna, la ouuts de Palastouu,

    conoce cmo se origina la ebre del hombre por la mujer.

    Dice que proviene de un miedo y de un olvido.

    Kalauna nos asegura que esa ebre no tienesheyuu

    y es tan invencible como la mirada de la lechuza

    como la for de la tuna

    como la torcedura del rbol kuteena

    y como el llanto de un sueo que viaja, denitivo, hacia Jepira.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    57/100

    Tyotewaakaa

    55

    T-je

    Kalauna, t ouuts Palastoujeewotkoo,

    stijaa ooul jamakuwaiparle mliain main chi toolokoishiiiree t jietkaa.

    Saashin shiakaa snainjeejet wanee mojuu aain je wanee motooaain.

    Saashin Kalauna keeirewaakaa aain t masheyuusal

    je nnojol jaralin akanajin shia yaa min yaaka shiirakaaya tmonkulunseetkaa,

    min aka t yosusiikaa

    min aka sshokonolaaya t wunuu kuteenakaa

    je min shia shiira wanee lapu waraitin, maleejinreein,Jepiramin.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    58/100

    VitoApshana

    Laertilidad

    56

    M

    Palaa se derrama en mi llanto en la orilla de los vivos.

    As despido a mi abuela acompaante,

    que ha dejado sus huesos cerca de las olas.

    Ahora me preparo para recibirla en los sueos.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    59/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    60/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    61/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    62/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    63/100

    suluu t shokonokoo mmapaa wattawotkoo.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    64/100

    VitoApshana

    Lainfnitud

    62

    Et e e ete

    Nosotros tenemos un espanto invisible

    que nos visita con olores.

    Lo alejamos con mucha sal en el uego

    y orn de los hijos mayores.

    Este espanto nos hace descubrir

    los olores ocultos de la vida:

    sentir los olores tranquilos de los ancianos

    tocar los olores rtiles de las mujeres

    escuchar los olores blancos de la risa de los nios

    dormir en los olores blandos del sueo

    y el viento nos congrega en este respirar.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    65/100

    Tkasawattawotshaanaka

    63

    M

    Waaka ees wanee kasa keemas mmarla mnus matijainsalennaa

    ounajaakaa wou ska sheejuuirua.

    Waatajaain ska mainmashaana ichii soou sikikaa

    oulakaa nashiira na achoniiwaa ataralinnakana.

    Mmarlakaa t atijees waya soou

    t merujukoo sheejuuirua wakuwaipa:

    aalaa t anakaa neejuu na lalaayuukana

    epettaa shejuu t yoteeskaa jieyuu

    aapajaa kasuutonnukoo sheejuu nasira na tepichikana

    atunkaa saaka kasuutonnukoo sheejuu t lapkaa

    kottushii waya nutuma chi joutaikai snain asanalawaakaa aaint.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    66/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    67/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    68/100

    VitoApshana

    Lainfnitud

    66

    Re

    Caminando hacia la ranchera materna

    escuchamos una voz de lejanos lugares

    que solo entiende el corazn sereno,

    y recibimos una mirada

    que nicamente veremos en el sueo,

    y sentimos una presencia de innitos ancestros

    que nos impide abandonar la piedra y el polvo

    de este sendero nuestro.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    69/100

    Tkasawattawotshaanaka

    67

    Ah wj

    Waraitshii waya shipialuumin t weikaa

    waapin wanee anikii wattajeewolu

    shiaalakal ayaawatin soou tia t mejiwaalaakal aain,

    weirakaanaka amin

    weraaleetkaanee lapuluu

    Je wayaawataka sntapaain wattashaana salii wapshismaiwajat,

    isakal wachiki akajee waptin t ipakaa je t spaliinkaa

    wapnekaa t.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    70/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    71/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    72/100

    VitoApshana

    Lainfnitud

    70

    Vje-e

    La msica nocturna del monte nos complace.

    Joua, el viento del este, suave nos cierra los ojos.

    El to mayor narra su viaje

    hacia los dominios deJepra

    y nos llega un canto del ave waakawaa:

    Waaka ya o, waaka ya o

    Aparece un perro blanco enorme;

    veo al to mayor cabalgndolo,

    me grita:

    T continuars el viaje el adis.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    73/100

    Tkasawattawotshaanaka

    71

    Wt-

    T shiiirain mojuui sawaijatkaa anas main wamin.

    Chi joutai wuinpujekuwaikai, nsrlin wou jiattaa.

    Chi walala kaapichikai akjashi schiki waraitin nia

    wanaamin smaa Jepira

    je waapaka wanee shiira wuchii waakawaa:

    Waaka yao, waaka yao

    Nntaka wanee er kasuutai Mulou main;

    Teraka chi talala kaapichikai neejenain nia,

    nuwaataka tamin:

    Piakai, ayateeria waraitaaka putuma T aptawaakaa.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    74/100

    VitoApshana

    Lainfnitud

    72

    Vje-e

    Una serpientejer

    me persigue en la oscuridad.

    Me escondo detrs de un rbol mapuua

    y ella sube a sus ramas.

    Nos entregamos silencios

    y los ojos del cielo nos apaciguan los latidos.

    As transcurre la noche.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    75/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    76/100

    VitoApshana

    Lainfnitud

    74

    De e Aeh

    Ya nacistey naciste hijo de gente, de los undadores de trochas del cerro deEpts.

    Y puedes irte y puedes no volver,pero siempre estars ah junto al rbol mokooshraque circunda tu cementerio;ah pertenece tu sombra y tu descanso.

    Ya nacistey tal vez puedes irte y no volver,pero siempre estars aqu,siempre sers nombrado en la msica delsawawa

    y nos encontraremos mirando hacia Jepira,en donde los espritus se harn uno solo,para el viaje denitivo.

    Ya nacistey naciste hijo de gente, de los pastores silbadores de Alemasahua.

    Que no desespere tu pie en hacer la huella,pues ya los viejos pasos de los ancestros estn en el nuevo tuyo.

    No desesperes en llegar, que ya ests aqu hijo de gente,hijo del sudor de la lluvia.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    77/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    78/100

    VitoApshana

    Lainfnitud

    76

    De e Te

    Talhua, alala de Toolnare, nos ha contado

    que tambin provenimos de otros mundos

    que acumulamos un saber antiguo creador de otros llantos,

    de otros sueos, de otros pasos

    que nuestra sonrisa se extiende en otros labios

    ms all de esta orilla de la mar.

    Como nuestra sangre hay un ro invisible

    que nos recorre a todos donde viajan

    la misma risa y el mismo silencio.

    Talhua, alala de Toolnare, duerme con las manos abiertas.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    79/100

    Tkasawattawotshaanaka

    77

    Nj wee Tejew

    Taluwa, alalaa Toolnaarejeewoi, nkjitpa wamin

    suluujeejenain waya wanee mmairuwayaasa

    mainmain kasa atijaamaajat wakotchirakaa kanainjeejetkaawanee

    eiraairuwaa, wanee lapirua, wanee waraitaairua.

    Slataain t wakulemeralakaa eemn wanee eimataairua

    chamaintata chaya sooujee sotkoo palaa t.

    Min aka washa ees wanee schi merujusal

    shorottakaa wataluupnaa wepishuwaaya

    eere waraitin t asiraakaayanee t kouu maakaayanee.

    Taluwa, lalaa Toolnaarejewoikai, atunkushi smaa jutamuiinnjap.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    80/100

    VitoApshana

    Lainfnitud

    78

    Atg e eg

    Por el camino a Palaausain, cerca de Porshiina,

    los conejos bailan una danza secreta,

    con las culebras kashwanou

    y los nios pastores ahuecan sus manos

    para inventar los silbidos: Waawa! waawa!

    y el monte se descubre en cien senderos:

    el de la piedra y el polvo

    el del agua y la sombra

    el del sueo y la risa

    el de la trampa y el temor

    el de la mujer y la esta.

    Por el camino a Palaausain, cerca de Ouutsumana,

    los wanl beben chicha

    en los ranchos abandonados

    y el silencio trae el dilogo oculto de los muertos.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    81/100

    Tkasawattawotshaanaka

    79

    Swj thyy

    Spneruupnaa Palaausain, peje snain Potshiina,

    na atpanaakana emiijshii wanee yonna matjaaju ooulu,

    smaa t wui kasiwaanouluirua

    je na tepichi arleejliikana kous natuma najap

    spla eeinjatin natuma newiirairua: waawaa!waawaa!

    ye t mojuuikaa atjaana ooulu kaluin poloo shikii wopuirua:

    t ipakaa je paliikaa

    t spnekaa wuin je ayolujuu

    t spnekaa lap je asiraa

    t spnekaa emeejia je keemaa

    t spnekaa jier je miira.

    Spneruupnaa Palaausain, saatou Ouutusumana,

    na wanlkana asshii uujolu

    suluu t miichineeinchikikalirua

    je t ytikaa sntirin nayorolo nanujuralakaa naoutushiikana.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    82/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    83/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    84/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    85/100

    Tkasawattawotshaanaka

    83

    Swjee w ew t (e hjw)

    Antguos recn llegados (segunda versn en wayuunak)

    Spnal Palaausain, stpnaa Porshiina,

    ayonnajshii atpanairua wanee yonna ejejeraushi

    smaa wuiirua Kasiiwanou

    otta tepichiirua arleejlii anouteetshi najap

    spla akumajaa t ewiijaakal

    otta unaapikal kojuyatuas ojutalain sjejerin:

    ejeechiki ipakal smaa t kalirashikal

    ejeechiki wuinkal smaa ayoolojokal

    ejeechiki lapkal smaa t asirajaakal

    ejeechiki emeeyaakal smaa kamsheekal

    ejeechiki jietkal smaa t miiraakal.

    Spnal Palaausain, stpnaa Ouutsumana,

    asaashii uujol wanliirua eekai miichiirua oulaushi

    otta ytikal aljas t matjashikal syoolo outus.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    86/100

    VitoApshana

    Lainfnitud

    84

    Musjaa werin skuaitpa wamaiwasnain ayatin kulematin ekirajaikai katouwaain.

    Mushiijaa wayaa maaka sain smaiwajewalii eiwakal antaa.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    87/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    88/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    89/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    90/100

    88

    GlosarioPutchipalajana

    Juyaa: wanee kasa kasheyuusshi kojutushi main aminwaa. SkjaraluuWayuu, nashi na Wayuukana, chi eitshikai Juya nnlia atumaa.

    Kaasha: caja o tambor redoblante. nico instrumento musical para bailarlayonna.

    Kaasha: kaasha atalejia. Waneesianee emiiraa eekaa snain yonna.

    Kaswaanou: culebra sabanera, tambin llamada cazadora, de hbitosdomsticos.

    Kaswaanou: wui anoupaajeewolu, alojulu mns shiayaa, atpajaalsaatoupnaa miichi.

    Ka: el Sol; ser espiritual superior perteneciente al mito wayuu.

    Ka: chi Kaikai. Kasa kasheyuushi kojutshi main aminwaa skjaraluuWayuu.

    Kash: el Luna; ser espiritual superior, de gnero emenino, pertenecienteal mito wayuu. Sus rayos originan la menstruacin emenina.

    Kash: chi kashikai. Wanee kasa kasheyuus skjaraluu Wayuu. T

    niaakaa kakashias jieyuu sutuma.Kuteena: rbol tambin llamado indio desnudo; de gran importancia

    para los cuidados de la piel.

    Kuteena: Wunuu, kanliakaiyaa Iintia Maichesai. Anashaanakalspla aainmajaa t atoutaakaa.

    Mapuua: rbol tpico de la Media y Alta Guajira; smbolo de la ertilidadconstante debido a su tronco de color verde.

    Mapuua: wunuulia jouuts jalaalapnaa je wuinpumuinpunaa;snliamaajat t yoteewaakaa weinshi sooujee t ssaa wuitatatkaa.

    Mokooshra: guamacho; rbol rondoso y de ramas espinosas que crece enlugares semidesrticos.

    Mokooshra: siichi. Wunuu kapanoule je keipshi atnachi. Wuiteeshisuluu mma checheshiirua.

    Ouuts: mujer experta del universo espiritual wayuu; sanadora yprotectora del bienestar de todo el Pueblo Wayuu.

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    91/100

    Putchipalajana

    89

    Ouuts: wayuu jier atijas snain sukuwaipa ssheyuu Wayuu; eiyajlayuulee je anaatl sukuwaipa Wayuu Suumainpaa.

    Palaa: el mar, el ocano; que para la comunidad apshana es un sustantivoemenino.

    Palaa: t Palaakaa. Nmin Apshana nnojoishi palaain.

    Palaausan: lugar o paraje de la Alta Guajira.

    Palaausan: mma chajat Wuinpumuin.

    Palastou: ranchera en el noreste de la pennsula de La Guajira.

    Palastou: epiapalaa palaatoujees snain Wajiira.Porshna: ranchera tpica wayuu en la Alta Guajira.

    Potshna: shipiapala wayuu Wuinpumuin.

    Pulow: el misterio, el encantamiento. Su relacin es emenina,generalmente se representa en una mujer joven y atractiva. Sitio temido.

    Pulow: t pulowuikaa, Wanee jietsan, jietschejeeshia majayl jekamalain waneepia aplaa. Mma keemouis.

    Sawawa: instrumento musical, fauta de carrizo.

    Sawawa: emiiraa keiras, ojuunns akumajuushi ska sawawa.

    Sheyuu: espritus protectores; las ouuts dialogan con ellos, en un ritualcerrado, para resolver las enermedades y dems amenazas que sura unadeterminada comunidad.

    Sheyuu: shia tu asheyuu aainmajtkaa akuwaipaa; tu ouutskaliruayoots amaawaa, ska wanee aplajawaa stta amaajanal, splaeiyajaa tu ayuulikalirua, j wanee kasairua mojuluulumaajat ootinsnain wanee wayuu shipiaparaluu.

    Tapulamana: ranchera en el noreste de la pennsula de La Guajira.

    Tapulamana: epiapalaa palaamin sooujee Wajiira.

    Toolnare:ranchera en el norte de la pennsula de La Guajira.

    Toolnare: epiapalaa palaamin sooujee Wajiira.

    GlosarioPutchipalajana

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    92/100

    90

    Tronpa: instrumento musical. Aerono de hierro con una lengeta en elcentro; birimbao.

    Tronpa: emiiraa keiras. Ojuuluushi akumajuushi ska kachuweerakeimatayaas pasanain snain. Wirinwaao mnsu shiayaa.

    Tuuma: piedra preciosa, de mucho valor para los wayuu.

    Tuuma: ipa anchons main, kojutshaanas smin Wayuu.

    Wanpra: pjaro cantor muy admirado por los wayuu Paraulata,alondra.

    Wanpra: wuchii eeirai kamalainshi main smin wayuu Paraulaata,alontra.

    Waakawaa: pjaro de canto premonitorio.

    Waakawaa: wuchii Aapiria t shiiirainkaa.

    Wanl: espritu maligno que genera enermedad.

    Wanl: asheyuu mojulaas kanainjeejetkaa t ayuuliikaa.

    Wulu: pjaro turpial.Wulu: wuchii wului.

    Wayuu: pueblo indgena que habita en el sur, centro y norte de lapennsula de La Guajira (Colombia y Venezuela).

    Wayuu: wayuu ataminree kepiakana uuchimin, pasanain je palaaminsnain saata Wajiira (Koloompia je Wenesuweela).

    Yonna: danza tpica de los wayuu. Se baila de manera circular y esconocida por los aljuna como chichamaya. Su evento ritual es decelebracin y propiciacin.

    Yonna: shimiira wayuu eraajuushi. Ayonnajns suluu wanee piyoui jeennajuushi natuma na alijunakana Chiichamaayain snlia. Eitaansspla shikiirain wanee kasan je suunekinnajatin saain wanee kasa.

    GlosarioPutchipalajana

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    93/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    94/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    95/100

    f z

    B

    B

    f

    nacin desde la races

    BG G 2010

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    96/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    97/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    98/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    99/100

  • 7/31/2019 Vito Apshana En las hondonadas maternas de la piel Shiinaluuirua shiirua ataa

    100/100