In de beweging: Bestaat er een relatie tussen handeling en meditatie in de westerse abstracte kunst?

Naam: Maria VittersOpleiding: Docent Beeldende Kunst en VormgevingJaar: 4vtVak: Theorie der KunstenBegeleiding: Christianne Niesten & Simone Rijs

2

Verantwoording scriptie

In 2009 zat ik in de vijfde van het vwo, en we gingen op excursie naar Parijs. Natuurlijk gingen we tijdens die excursie naar het Centre Pompidou, waar op dat moment een overzichtstentoonstelling van Wassily Kandinsky was. De tentoonstelling begon bij zijn vroegere, figuratieve werk, wat overging naar zijn vroegere abstracte werken om te eindigen met zijn puur abstracte werk.In deze tentoonstelling hing ook het werk Ravine Improvisation, uit 1914. Dit schilderij was voor mij op dat moment heel erg overweldigend. Samen met een klasgenootje hadden we dit werk uitgekozen als beste werk van Kandinsky. Ik denk dat we bijna 40 minuten voor dit schilderij hebben staan kijken. Overal waar je kijkt zie je weer nieuwe dingen beginnen, nieuwe werelden ontstaan. Keer op keer zagen we wat nieuws.

Dat was nieuw voor mij. Dit was, volgens mij, de eerste keer dat ik echt in aanraking kwam met abstracte kunst. En het sprak me enorm aan. De kleuren waren zo levendig, en het feit dat je elke keer weer nieuwe dingen ontdekt vond ik erg interessant. Je kunt er zelf van alles voor bedenken, wat ik toen ook deed. Wat ik voornamelijk bijzonder vond, was dat je eigenlijk niet echt iets ziet gebeuren, maar je ziet een aantal ladders, en net onder het midden zie je nog twee figuurtjes lopen, op de brug. Het net niet helemaal abstract-zijn van dit werk.Sindsdien houd ik van Kandinsky. Altijd is zijn kleurgebruik me bij gebleven, en overal in musea pik ik zijn werk er zo tussenuit. Maar nu ik dit schilderij zo terug zie, op deze afbeelding van het internet moet ik echt even zoeken naar waarom ik het ook al weer zo goed vind. Het is een chaos van kleuren en vormen, en weinig op te zien. Het schilderij is me altijd bij gebleven, maar waarom?

Toevallig was ik laatst in Wenen, in het Belvedere. Op een gegeven moment zag ik daar Ravine Improvisation hangen. En nu ik dit schilderij weer terug zie, in het echt, ben ik toch weer helemaal verkocht. Alles wat ik toen die eerste keer heb gezien, zie ik nu weer, en alles waarom ik het zo’n interessant schilderij vond, komt in het echt weer goed naar voren. Wat een verschil kan het zijn of je het via internet bekijkt, of dat je het in het echt ziet!

Sinds die eerste keer in 2009, toen ik voor mijn gevoel voor het eerst echt in aanraking kwam met abstracte kunst, is die interesse aangewakkerd. Zo ben ik ook al een hele tijd fan van Rothko, en langzamerhand komen er steeds meer bij.

Maar hoe komt dat nu eigenlijk? Zelf heb ik eigenlijk altijd figuratief getekend en geschilderd. In het eerste jaar van deze opleiding zei een van de docenten dat ik eens moest proberen om wat abstracter te gaan werken, maar dat wilde ik helemaal niet. Tot een jaar geleden iemand me een tip gaf om het toch nog eens opnieuw op een abstractere manier aan te pakken. Het is eigenlijk wel een logische stap, nu ik er zo naar terug kijk. De kunstenaars waar ik fan van ben, zijn eigenlijk allemaal abstracte kunstenaars, dus waarom niet.

Afbeelding 1 Ravine Improvistation, 1914

3

Ik dacht altijd dat je moet kunnen zien wat je aan het doen bent. Dat zie je nu ook nog, maar dan letterlijk. Je ziet wat je aan het doen bent. De handeling als werk.Maar waar komt dat vandaan? Welke kunstenaars waren hier al mee bezig en waarom zijn ze dit gaan doen?

4

Inhoudsopgave

Verantwoording…………………………………………………………………………………………….. Blz. 2Inhoudsopgave………………………………………………………………………………………………. Blz. 4Inleiding…………………………………………………………………………………………………………. Blz. 5Methode van onderzoek………………………………………………………………………………… Blz. 5Hoe is de westerse abstracte kunst ontstaan?................................................... Blz. 6

Hoe zit de abstracte kunst in elkaar vanaf 1950?.................................. Blz. 7Wat wordt er bedoeld met de handeling?......................................................... Blz. 9Waarom wordt er gebruik gemaakt van meditatiein de westerse abstracte kunst?......................................................................... Blz. 10

Wat is meditatie?................................................................................... Blz. 10Waar komt meditatie vandaan?............................................................ Blz. 10Wat heeft meditatie met kunst te maken?........................................... Blz. 11 Waar komt de interesse voor meditatie inde kunsten in het westen vandaan?..................................................... Blz. 12

Welke westerse kunstenaars maken gebruik van de handeling en meditatie in hun beeldend werk?................................................................. Blz. 14

Jackson Pollock…………………………………………………………………………………. Blz. 14Met welk doel gebruikt hij meditatieen handeling in zijn beeldend werk?....................................... Blz. 14Op welke manier is dit terug te zien in zijn beeldend werk?............................................................ Blz. 15

Pierre Allechinsky…………………………………………………………………………….. Blz. 16Met welk doel gebruikt hij meditatieen handeling in zijn beeldend werk?...................................... Blz. 16Op welke manier is dit terug te zien in zijn beeldend werk?............................................................. Blz. 16

Karl Otto Götz…………………………………………………………………………………… Blz. 17Met welk doel gebruikt hij meditatieen handeling in zijn beeldend werk?....................................... Blz. 17Op welke manier is dit terug te zien in zijn beeldend werk?............................................................. Blz. 17

Robert Motherwell…………………………………………………………………………… Blz. 18Met welk doel gebruikt hij meditatieen handeling in zijn beeldend werk?....................................... Blz. 18Op welke manier is dit terug te zien in zijn beeldend werk?............................................................. Blz. 18

Fabienne Verdier………………………………………………………………………………. Blz. 19Met welk doel gebruikt zij meditatieen handeling in haar beeldend werk?....................................... Blz. 19Op welke manier is dit terug te zien in haar beeldend werk?............................................................ Blz. 20

Conclusie………………………………………………………………………………………………………. Blz. 21Bronnen………………………………………………………………………………………………………… Blz. 22

5

Inleiding

Aan het begin van de twintigste eeuw ontstaat er een interesse in de Japanse kunst. Japan is eindelijk opengesteld, waardoor je dus naar Japan toe kunt. Kunstenaars reizen af naar Japan en halen zo de Japanse kunst naar Europa. Niet alleen de kunsten worden interessant gevonden, ook andere aspecten uit de Japanse cultuur komen mee naar Europa, zoals bijvoorbeeld zen en meditatie. Verschillende kunstenaars raken hier door geïnspireerd en gaan hier mee werken.Net voor de Tweede Wereldoorlog vluchten kunstenaars weg uit Europa. Ze komen in de Verenigde Staten terecht. Daar komen alle kunststromingen samen.

In de twintigste eeuw zijn mensen minder met de kerk bezig, maar nog wel met spiritualiteit. Ze gaan op zoek naar nieuwe mogelijkheden. Zo komen ze ook bij de Zen uit. Bij zen speelt meditatie een belangrijke rol. Even helemaal ontspannen en je hoofd leeg maken. Ook bij kunstenaars wordt dit een belangrijk aspect. Dit komt tot zijn recht in de abstracte kunst. Ook andere vlakken van de Zen worden belangrijk, zoals bijvoorbeeld de manier van schilderen. Er zijn een aantal kunstenaars die hier mee bezig zijn geweest (met meditatie en de manier van schilderen). Deze zullen later ter sprake komen.

Ik ben op zoek gegaan naar een relatie tussen meditatie of spiritualiteit en de handeling van de kunstenaar. Ik heb hierin mijn onderzoek beperkt tot de westerse abstracte kunst?

Methode van onderzoekVoor de vragen heb ik literatuuronderzoek gedaan. Bij de vragen over meditatie ben ik informatie gaan zoeken in boeken over spiritualiteit, gericht op het boeddhisme. Voor de vragen over de abstracte kunst heb ik voornamelijk boeken (Algemene Kunstgeschiedenis en Het onzichtbare zichtbaar gemaakt: Het mysterie van de abstracten) en internetpagina’s gebruikt. Voor de vragen over de kunstenaars heb ik voornamelijk het boek Zen in the fifties: Interaction in art between east and west gebruikt.

6

Hoe is de westerse abstracte kunst ontstaan?

Aan het begin van de twintigste eeuw waren er al verschillende groepen die minder figuratief gingen werken, maar waarschijnlijk ontstonden de eerste echte abstracte kunstwerken in de groep Der Blaue Reiter, waar onder andere Kandinsky bij hoorde. Hij was niet de enige kunstenaar die abstract ging werken, maar wel een van de eersten. Kandinsky wilde alle banden met de natuur breken.1 Daarnaast wilde hij en de andere kunstenaars van zijn tijd het tijdperk waarin ze leefden weergeven; het karakteristieke van die tijd. Kandinsky is niet zomaar begonnen met abstracter werken. Op een gegeven moment stond één van zijn werken stond op de kop, waardoor Kandinsky zijn eigen schilderij niet herkende. Hij zag een schilderij ‘van buitengewone schoonheid, dat een innerlijke glans uitstraalde’. Hierdoor zag hij dat kleur en vorm belangrijker zijn dan de uitbeelding van de natuur. 2 Kandinsky was bezig met de mystieke ervaring en zijn overtuiging was dat ‘geestelijke verworvenheden de basis moeten zijn van elke kunstvorm’.3 Hij was op zoek naar een hoger bewustzijn en spiritualiteit, en dat wilde hij laten zien. In zijn schilderijen liet hij dit zien door het gebruik van silhouetten van heiligen en bazuinen.4 Zijn ideeën had hij van Rudolf Steiner, een antroposoof. Antroposofie is een wetenschap die gaat over de denkwijze waarin de geestelijke wereld en het innerlijk erg belangrijk zijn. Rudolf Steiner is de bedenker van de antroposofie. Kandinsky was door Steiners ideeën zo geïnspireerd, dat hij zelfs ging mediteren. Hij zei hier over: ‘Mijn vermogen om helemaal op te gaan in het innerlijke leven van kunst (en daarom eveneens van mijn ziel) nam zulke vormen aan dat ik vaak aan uiterlijke zaken voorbijging zonder ze ook maar waar te nemen, iets dat me voor die tijd niet was overkomen’.5 Hij wilde spiritualiteit overbrengen met zijn schilderijen. Door de meditatie wilde hij het schilderen vanuit binnen laten komen, ‘als vanzelf’. Voor hem was het nog wel lastig zich los te maken van herkenbare objecten. Veel van zijn schilderijen hebben dan ook nog herkenbare vormen. Dit is niet heel raar, aangezien de abstracte kunst in die tijd pas ontstond en nog moest uitgroeien tot een abstracte stroming.

Geleidelijk aan ontstaat de abstracte kunst. In de abstracte kunst wordt er niet meer gestreefd om een voorstelling te maken. Die voorstelling ontstaat nu uit de gedachten van de kunstenaar. Vormen die in de werkelijkheid iets zijn, hoeven in een schilderij niets meer te betekenen. De kubisten waren hier ook al mee bezig geweest. Bij het kubisme waren veel dingen al geabstraheerd, en bestond voornamelijk uit geometrische vormen. Deze abstracte kunst moest een ideale harmonie tussen mens en omgeving gaan vormen.6 Onder andere in Rusland is er een abstracte kunst ontstaan, waaruit uiteindelijk het suprematisme (1915-1930) voortvloeit. Het suprematisme is bedacht door Malevitsj. Hij was

geïnspireerd door het kubisme en het futurisme. In dit suprematisme wilde hij de meest eenvoudige vorm maken die er bestond. En die vorm mocht niet terug te vinden zijn in de natuurlijke wereld. Het stelt alleen voor wat het is. Met ‘Het zwarte vierkant’ had Malevitsj zijn eenvoudigste vorm gevonden. Uiteindelijk ging hij meerdere vormen en kleuren gebruiken in zijn werk.

1 http://journal.stedelijk.nl/collectie/kandinsky/2 Algemene Kunstgeschiedenis, p. 7793 Het onzichtbare zichtbaar gemaakt: Het mysterie van de abstracten. P. 54 http://journal.stedelijk.nl/collectie/kandinsky/5 Het onzichtbare zichtbaar gemaakt: Het mysterie van de abstracten. P. 56 Algemene kunstgeschiedenis, p. 793

7

Ook de Stijl, in Nederland ontstaan in 1917, is een puur abstracte kunst. Deze kunst is ontstaan vanuit het verstand. Eén van de kunstenaars van De Stijl is Piet Mondriaan. Mondriaan is vanuit het impressionisme en het symbolisme terecht gekomen in een De Stijl. In al zijn werk is hij eigenlijk altijd op zoek geweest naar een vergeestelijkte vorm van kunst. Zijn werk doet kubistisch aan, maar hij gaat nog verder in zijn vormentaal dan de kubisten. Mondriaan vond dat zij (de kunstenaars van de Stijl) verder waren gegaan waar de kubisten geëindigd waren. De kubisten keken, kort gezegd, naar de werkelijkheid vanuit verschillende invalshoeken. Daarnaast zijn de vormen die gebruikt worden wiskundig. Volgens de kunstenaars van De Stijl hadden de kubisten hun vormentaal nog veel verder kunnen doorvoeren, maar dat hebben ze niet gedaan. De Stijl is hierin verder gegaan, en probeerde wel de vormentaal helemaal door te voeren. Ze waren op zoek naar een ‘universele harmonie’. Dit deden ze door middel van het gebruik van enkele kleuren, vlakken en lijnen, en ze gingen op zoek naar spanning in het beeld. In 1914 begon de Eerste Wereldoorlog, welke duurde tot 1918.

Na de Eerste Wereldoorlog komt het Surrealisme op. Ze probeerden dromen vast te leggen, of nachtmerries. Maar ook door middel van drugs en verdovende middelen of alcohol komen de Surrealisten aan hun beelden. Het gebruik van spirituele rituelen was ook een van hun middelen. Deze kunstenaars waren, net als de expressionisten, onder de indruk van de ideeën van Freud. Freud deed onderzoek naar het onderbewuste, en dromen werden door Freud gezien als belangrijke informatiebron over onderbewuste gevoelens. In deze stroming had je twee uitingen. De ene richting ging over dromen/nachtmerries. Dit werd beoefend door bijvoorbeeld Dalí. De andere richting ging meer werken vanuit de associatie; het ene beeld roept het andere beeld op. Dit zie je bijvoorbeeld bij de kunstenaar Miró. Als de Tweede Wereldoorlog begint, vluchtten veel kunstenaars naar de Verenigde Staten.

Hoe zit de abstracte kunst in elkaar vanaf 1950?Voor de Tweede Wereldoorlog is er in de Verenigde Staten nog geen echte Amerikaanse kunststroming ontstaan. Maar dan komt de Tweede Wereldoorlog, en veel kunstenaars, geleerden en andere intellectuelen uit Europa vluchten naar de Verenigde Staten en zij nemen hun ideeën mee. Hierdoor kwamen de Amerikanen onder invloed van veel verschillende stromingen. In Europa ontstonden de stromingen naast elkaar, of na elkaar. Amerika heeft lang de Europese stijlen overgenomen. Maar in Amerika maakten ze geen onderscheid, de verschillende kunststromingen raakten vermengd met elkaar. Op die manier ontstond er een hele nieuwe, voor het eerst een Amerikaanse kunststroming, het Abstract Expressionisme. Binnen het Abstract Expressionisme ontstonden er verschillende richtingen, werkmethoden: de Action Painting en de Colorfield Painting. De Action Painters schilderden spontaan en wild, bij de Colorfield Painting werd er rustiger geschilderd en meer nagedacht. Bij beide stromingen ontstonden er enorme kleurvlakken. Bij de Amerikanen werd er groot gewerkt. En een groot verschil met de Europeanen was dat ze niet zomaar een onderwerp of idee schilderden, er moest een gebeurtenis te zien zijn. De ene stroming was dus Colorfield Painting. Bij deze stroming ging het om de werking van de kleuren. De schilderijen zijn vaak enorm, en bestaan uit grote kleurvlakken. Er is geen ruimtesuggestie, maar er ontstaat wel dieptewerking doordat er verschillende kleurvlakken over elkaar worden gezet. Tijdens het schilderen is er een grote concentratie nodig, maar ook tijdens het bekijken van deze kunstwerken is er concentratie nodig. De Action Painters werkten voornamelijk abstract. Dat was niet het doel, maar er moest iets ontstaan vanuit de beweging, de handeling. De schilder was belangrijk voor het werk; ze werkten vanuit het gevoel en de emotie. Het handschrift van de penseelstreek blijft door de handeling duidelijk zichtbaar. Ook wordt er gebruik gemaakt van automatisch schilderen (direct schilderen wat in je opkomt, zoals ook de Surrealisten dat deden). In deze stroming werd er ook veel gekeken naar de Chinese of Japanse kalligrafie. In die kalligrafie gaat het vooral om de rust en eenvoud van de beweging. Het persoonlijke moest zichtbaar blijven.

8

Ook in de Action Painting gaat het niet meer zozeer om wat er ontstaat. Er is geen duidelijk aangegeven diepte meer, in de zin van perspectief. Er ontstaat zeker wel diepte, door de verschillende lagen die over elkaar heen worden gezet.

9

Wat wordt er bedoeld met de handeling?

Om uit te kunnen leggen wat er bedoeld wordt met de handeling in deze context, grijp ik eerst een stukje terug op het Surrealisme. Tijdens het Surrealisme is er veel gebruik gemaakt van het ‘psychisch automatisme’ of het ‘automatisch schrift’. Dit is door de Surrealist André Breton als volgt uitgelegd in het Manifeste du surrealisme:

1. “Surrealisme: puur psychisch automatisme waarmee men zich voorneemt om, in woord en geschrift of op welke andere manier ook, de wezenlijke werking van het denken tot uitdrukking te brengen. (…) zonder controle van rede, in welke vorm dan ook, vrij van iedere esthetische of zedelijke vooringenomenheid.”7

In het Abstract Expressionisme dat in de jaren ’50 ontstond, was er, mede door invloed van gevluchte Surrealistische kunstenaars, weer aandacht voor dit ‘psychisch automatisme’. Het gaat over het automatisch tekenen en schilderen, zonder een vooropgezet plan. Ze wilden het onderbewustzijn de voorstellingen laten maken. Door dit automatisme dachten de kunstenaars dat ze zichzelf zouden ontdekken en op die manier hun emoties kunnen leren uiten in het schilderen. Deze manier van werken werd in de jaren vijftig vooral belangrijk bij de Action Painters. Bij de Action Painters moest er iets ontstaan vanuit de handeling. Het handschrift blijft door die handeling duidelijk zichtbaar. De handeling laat een spoor na. En door de emoties van de kunstenaar krijgt de handeling een eigen betekenis. Door de snelheid van de handeling verlies je de controle, en laat je de handeling zijn eigen gang gaan. Het is de innerlijke beweging van de kunstenaar die een spoor achterlaat. Het ligt binnen de eigen grenzen en mogelijkheden van de kunstenaar, namelijk binnen de mogelijkheden van pols, arm en schouder.

Formaat kan de actie, dus het gebaar, versterken. De Abstract Expressionisten gingen op een steeds groter formaat werken, onder andere omdat hun gebaren dit toelieten. Het werd fysiek schilderen, niet alleen meer met je penseel, maar je hele lichaam werd er bij betrokken. Ook de concentratie die bij deze handeling van belang is, wordt er in betrokken. De kunstenaars die hier vooral mee bezig waren, waren bijvoorbeeld Jackson Pollock en Willem de Kooning. Bij Pollock maakt heel zijn lichaam deel uit van de handeling. Bij Willem de Kooning is het handschrift nog duidelijk

zichtbaar. Je ziet duidelijk welke bewegingen hij heeft gemaakt om tot zijn schilderijen te komen.

Wat belangrijk is bij deze manier van ‘bewegen’ is dat je de ruimte nodig hebt. Dit had Alechinsky ook al opgemerkt. In het Westen is het normaal om je papier op tafel te leggen, waar de kunstenaar voor gaat zitten. Op die manier is je beweging heel beperkt, je arm ligt te rusten op de tafel. Alechinsky was het opgevallen dat bij de Japanse kalligrafen het papier op de grond lag, waardoor je zo alle beweeglijkheid had die je nodig kunt hebben. Je bent vrij in je bewegingen, hoewel je dan natuurlijk gebonden bent aan het vooroverbuigen, over je papier heen.8

7 http://static.digischool.nl/ckv2/ckv3/kunstentechniek/breton/masson.htm8 Zen in the fifties: Interaction in art between east and west. P.113

Jackson Pollock – Number 1A

10

Waarom wordt er gebruik gemaakt van meditatie in de westerse abstracte kunst?In de abstracte kunst in het Westen, komen steeds meer invloeden vanuit het Oosten en andere richtingen. Wanneer Japan geopend wordt voor het Westen, krijgt de Japanse kunst een grote invloed op de abstracte kunst in het Westen. De Japanse kunst had te maken met meditatie. Dat was een belangrijk onderdeel van de kunsten, ten minste, bij de Zen monniken.

Wat is meditatie?Volgens het woordenboek is meditatie een overpeinzing of een bespiegeling9. Dit is de westerse omschrijving van het begrip meditatie; ook wel contemplatie genoemd. Het tot rust brengen van de geest is het belangrijkst. In alle culturen wordt er wel meditatie gebruikt, maar overal worden andere vormen gebruikt. Zo kun je je bijvoorbeeld op een punt richten, een plek op de muur, glimmende voorwerpen of staren naar een kaarsvlam. Het doel is hierbij te concentreren en je hoofd leeg te maken. Een andere manier is een mantra opzeggen. Dit wordt veel gebruikt als ontspanningsmiddel. Je houding heeft er ook mee te maken. Je moet rustig en ontspannen gaan zitten en continue je mantra herhalen. Zo’n mantra is een klank, woord of korte zin die steeds herhaald wordt. Veel mensen kennen het mantra ‘OM’, (je spreekt het uit als ‘oom’). De bedoeling van meditatie is om de aandacht even ergens op te richten, en dat je niet denkt aan de gedachten waar je de hele dag mee bezig bent. Vaak is dat lastig voor de mensen die niet vaak mediteren, want de normale gedachten die je altijd wel hebt, komen er vaak tussendoor. Als je bijvoorbeeld elke dag even zou mediteren, kun je je sneller ontspannen. Je kunt dit ook bereiken door je te richten op je ademhaling. Als je een tijdlang alleen maar denkt aan ademen, wanneer je, en hoe lang je inademt en uitademt, word je rustig, omdat je ook dan je gedachten even uit zet. Ook bewegingen kunnen helpen, zoals bij yoga of tai chi wordt gedaan. Je concentreert je dan op de bewegingen maken. Het doel is uiteindelijk gewoon het leegmaken van de geest, zodat je heldere inzichten krijgt waardoor uiteindelijk de verlichting bereikt. Het is een manier om even tot rust te komen en je hoofd leeg te maken, even nergens aan hoeven denken.

In principe kan dus iedereen mediteren. Waar bijvoorbeeld veel wordt gemediteerd is bij het boeddhisme. Hier zijn de monniken elk moment van de dag bezig om de verlichting te bereiken. De gedachte bij het boeddhisme is dat wanneer je sterft, je reïncarneert. En met die reïncarnatie kom je steeds in een ander lichaam. Als je een goed leven leidt, wordt je volgende leven beter dan het leven dat je momenteel leeft. Het uiteindelijke doel is om boeddha te worden; boeddha bereikt de verlichting. Daarna is er niets meer en kom je in het nirwana. Hierin zijn geen wedergeboorten meer, en hoef je dus geen pijn meer te lijden, wat in het dagelijkse leven wel gebeurt. Niet veel mensen kunnen dit, en je bent er vaak jarenlang mee bezig om dit te bereiken.

Waar komt meditatie vandaan?Meditatie is ontstaan in India, waar het werd gebruikt door priesters, die erachter kwamen dat de mens zelf en de goden één zijn. Dit kwam door geloofsrituelen waarbij een hoge concentratie voor nodig was. Vanuit deze periode is het boeddhisme ontstaan10. Boeddha is de naam die gegeven is aan de stichter van het boeddhisme, Siddharta Gautama. De belangrijkste gedachte is dat je na je dood weer wordt geboren, je weer een nieuw leven krijgt. Het ligt eraan wat voor leven je krijgt, door het leven wat je leidt.

9 http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=meditatie&lang=nn#.VVOy0ZOxfR4 10 http://www.abc-van-meditatie.nl/watismeditatie/waar.asp

11

De leer gaat over de vier waarheden: - Leven is lijden- De oorzaak van het lijden is het verlangen naar macht en de begeerten naar zintuiglijke genoegens- Het lijden moet worden opgeheven door het overwinnen van de begeerte- De weg daarvoor is het achtvoudige padHet achtvoudige pad is een hulpmiddel voor het leven en gaat over hoe je uiteindelijk uit het lijden komt. Het gaat erover dat je het juiste pad in het leven moet volgen, door middel van de juiste bedoelingen, het juiste gedrag, geen leugens vertellen. Ook belangrijk is het beroep wat je uitoefent, je mag geen schade brengen aan levende wezens. De laatste drie zijn de juiste inspanning, juiste waakzaamheid (let op je lichaam) en de juiste concentratie; meditatie11. Het gaat dus over hoe je je leven leeft.

Uit het boeddhisme zijn verschillende scholen ontstaan, met allemaal net iets andere kenmerken. Een van die scholen is Zen. De Zen komt uit China, maar is via China in Japan terecht gekomen. In Japan wordt Zen ‘zazen’ genoemd, en in Japan is deze school tot ontwikkeling gekomen. Volgens de Zenboeddhisten werden er door Boeddha geen regels en geschriften gebruikt, buiten het achtvoudige pad. Dus vaak wordt er niet heel veel waarde gehecht aan het bestuderen van geschriften. Maar ook niet aan het vereren van boeddha zelf. Een beeld is een voorwerp. Daar gaat het juist helemaal niet om, maar om de meditatie.12 Ook belangrijk is het binnendringen van het voorwerp: De bloem kennen is derhalve de bloem worden, te bloeien als de bloem en zowel van het zonlicht als van de regen te genieten. Wanneer dit is geschied, spreekt de bloem toe mij en ken ik al haar geheimen, al haar vreugden, al haar lijden; dat wil zeggen, al het leven dat erin trilt. Je leert jezelf kennen door middel van de bloem.13

Wat heeft meditatie met kunst te maken?Zen-monniken gingen kalligraferen en schilderen als meditatie. Het was een middel om tot de verlichting te komen. Dit schilderen wordt ook wel Zenga genoemd. Het is niet bedoeld om iets moois te maken, maar om de geest leeg te maken en meteen op het papier te werken. Het is spontaan werk. Van te voren ging je mediteren, om vervolgens de gedachten in beeld om te zetten. Het werd met zo weinig mogelijke lijnen opgezet. Het is een expressie van het innerlijke leven van de Zen monniken14.Doordat de monniken soms jarenlang bezig waren met de kalligrafie kunnen de monniken goed met de kwasten overweg. Vooral uit de kalligrafie kwamen veel beelden. In de kalligrafie bestaan zo’n 50.000 tekens, ieder teken is een ander woord. En ook elk teken kon weer op vijf verschillende manieren geschreven worden. Er kon dus veel geoefend worden. Doordat er zoveel verschillende tekens en manieren waren, ontstond er een gebied waarin de individuele expressiviteit kon worden uitgebreid. Als de monniken gingen schilderen, begonnen ze met meditatie. De meditatie begon al bij het klaarzetten van de spullen om te gaan schilderen of kalligraferen. Na de meditatie werd de beweging op het papier gemaakt. Die beweging was spontaan. Hij kon veranderen door elke beweging van de vingers, pols, elleboog of schouder. Correcties konden niet gemaakt worden, aangezien het inkt op papier is. Zo werd de penseelstreek als een directe expressie gezien van het persoonlijke karakter. Daardoor was de spirituele intensiteit erg belangrijk15.

Het belangrijkste onderwerp in de Zenga is de ensō (afbeelding 2). Het lijkt heel simpel, zo’n cirkel, die vaak gemaakt is met één penseelstreek. Het lijkt zo, maar de tijd die er voor wordt gemediteerd is lang, en je kunt misschien wel zeggen dat een monnik zijn hele leven bezig is om de ensō te 11 Coeleman, H. Zen voor leken. p. 2412 Coeleman, H. Zen voor leken. p. 68-7013 Fromm, E. Suzuki, D. Zenboeddhisme en het westen. p. 2114 Addis, S. The art of Zen. p. 615 Addis, S. The art of Zen. p. 8

12

verbeteren. Het is eigenlijk helemaal niet zo simpel om zo’n cirkel te maken. Elke beweging die je maakt, verandert de cirkel.

In Japan is de ensō een belangrijk onderdeel van het leven. De cirkel wordt gezien als het ‘alles’, de leegte, en de verlichting.16 De ensō wordt in Japan vaak begeleid door een gedicht of een zin. De cirkel kan hierdoor alles betekenen, de betekenis haal je uit de tekst. Maar als toeschouwer heb je een belangrijke rol bij het compleet maken van de cirkel. De monnik is het begonnen, de toeschouwer maakt het compleet door middel van communicatie, via de geest of de ervaring.Maar die ervaring is ook belangrijk tijdens het schilderen. Bij de Zen wordt gedacht dat je je moet vereenzelvigen met dat wat je wilt schilderen. Je moet je inleven in wat je gaat schilderen. Ook al moet je je er dus maanden op voorbereiden, het gaat uiteindelijk om de samenkomst van jezelf en dat wat je gaat schilderen. En dan is zien niet genoeg, je moet het voelen en ervaren.

Tegenwoordig is in het Westen ook steeds meer terug te vinden van zen, en Zenga. Niet alleen in de meditatie vormen zoals yoga, maar ook in de kunsten. Dat komt door de spontane visuele werking die het heeft. Het gaat erom dat je het meteen ervaart. Als dat niet bij de eerste keer is, komt dat waarschijnlijk ook niet. Het is natuurlijk wel belangrijk om het in de context te zien waar het vandaan komt, maar dat is bij alle kunst zo. Het is belangrijk om te weten waarom de monniken op dit soort beelden kwamen, en hoe ze aan de teksten kwamen. Ze zaten in een klooster, met weinig middelen. De beelden en teksten laten zien wat er in de monniken om gaat. Door het vermogen van kunst om te communiceren zonder woorden zie je wat er omgaat in de hoofden van de monniken.17

Kunst is belangrijk geweest voor de Zen. Monniken hebben ontdekt dat het penseel dingen kan uitdrukken, die anders niet kunnen worden uitgedrukt. De Zen-kunst wordt steeds meer gezien als kunst, en wordt als inspiratie gebruikt door bijvoorbeeld Action Painting en Conceptuele Kunst, en andere hedendaagse vormen van visuele expressie, waar Zenga aan vooraf is gegaan. Daarnaast heeft het westerse kunstenaars geïnspireerd, zoals Franz Kline en Robert Motherwell18.

Waar komt de interesse voor meditatie in de kunsten in het westen vandaan?In de 19de eeuw werd Japan opengesteld voor het Westen. Voor die tijd kwam je Japan niet in. Daarna is de interesse voor Japan alleen maar gegroeid, ook bij de kunstenaars. Veel kunstenaars vanuit het Westen reisden af naar Japan, en deden daar inspiratie op. In de jaren dertig van de vorige eeuw ontstond in Japan een nieuwe aandacht voor de kalligrafie. Dit was een avant-garde groep die de kalligrafie als kunstzinnig middel gingen gebruiken. De kunstenaars die bij deze groep hoorden, genaamd de Bokujin-kai, stonden in contact met westerse abstracte kunstenaars. De Bokujin-kai hadden een aantal punten opgeschreven met betrekking op de vernieuwing van de kalligrafie. Ze gingen op zoek naar een esthetische en filosofische expressie in de

16 Addis, S. The art of Zen. p. 1217 Addis, S. The art of Zen. p. 1218 Addis, S., The art of zen, p. 204

Afbeelding 2 Enso

13

kalligrafie, en wilden de kalligrafie in de context zien van het complete leven van een mens. Het is een onderdeel van het leven. Daarnaast wilden ze bereiken dat kalligrafie de basis werd in de moderne kunsten. Een ze wilden de kalligrafie uitbreiden op grote schaal.19 Deze kunstenaars hadden connecties met westerse kunstenaars, en zij introduceerde de Japanse kalligrafie aan een internationaal publiek. De ideeën van de beweging gingen terug op een kalligrafe die in de vierde eeuw in China leefde. Zij vond dat het maken van het karakter een performance moest zijn. Daarnaast is de beweging een samenspel van geest en lichaam. Shiryu Morita is een van de kunstenaars van de Bokujin-kai. Hij vond dat in de kalligrafie de beweging in één keer opgezet moest worden, om dat samenspel van geest en lichaam te bereiken. Het gaat hem om de vorm van het karakter, niet zozeer om wat het zegt. De groep gebruikte niet alleen meer papier en inkt, ze gingen experimenteren met verschillende materialen, zoals olieverf en lak, op nieuwe ondergronden, bijvoorbeeld hout en glas. Hoewel de groep de Amerikanen inspireerde, gebeurde dit ook andersom. Maar er was één groot verschil. De Amerikanen, en ook de Europeanen, werkten niet meer in de traditie van de kunstgeschiedenis. De Japanners bouwden voort op hun traditie, maar breidde deze wel uit. In de jaren vijftig en zestig waren de kalligrafen gevraagd om te exposeren in Europa en Amerika. Bij de werken die hiervoor werden gekozen, ging het niet zozeer om wat het karakter vertelde, maar meer om de expressie van het werk.20

19 http://vermillionmedia.blogspot.nl/2013/08/calligraphy-bokujin-kai-group-and.html20 Art in the encounter of nations: Japanese and American Artists in the Early Postwar Years. P. 80.

14

Welke westerse kunstenaars maken gebruik van de handeling en meditatie in hun beeldend werk?Er zijn verschillende kunstenaars die gebruik maken van handeling en ook van meditatie, of Zen, in hun werk. Er zijn er al een paar genoemd, zoals de Action Painters Jackson Pollock en Willem de Kooning. Daarnaast zijn ook de kunstenaars Pierre Alechinsky, Robert Motherwell en Franz Kline hier mee bezig geweest. De hedendaagse kunstenares Fabienne Verdier is via haar opleiding in China in aanraking gekomen met meditatie.

Jackson Pollock

Bij de stroming Action Painting wordt vaak Jackson Pollock genoemd als een van de kunstenaars.Als jongetje heeft Pollock dingen meegekregen van de Indiaanse rituele feesten. Hierdoor raakte hij erg geïnspireerd. Later ontstond er in New York een grote belangstelling voor de cultuur en de kunsten van de Indianen en primitieve volken. Dat idee is geïnspireerd op de psycholoog Jung. Jungs theorie gaat over het ‘collectief onbewuste’. Dat wil zeggen dat iedereen dezelfde belevenissen vastlegt in bepaalde beelden. Pollock heeft in New York gestudeerd. Hij is begonnen in een realistische stijl. Hij was onder de indruk van de schilder Diego Rivera, en geïnspireerd door de surrealisten. Halverwege de jaren veertig van de vorige eeuw is hij begonnen met het zijn ‘drippings’. Dat is de stijl waar hij het meest bekend mee is geworden. Pollock werkte veel met een overall-compositie. Hij wilde in zijn werk geen leegte hebben. Met een overall-compositie is er ook geen nadruk meer op bepaalde delen in een schilderij. Alle delen zijn even belangrijk. Door zijn manier van werken hield hij geen rekening met diepte en hij maakte geen gebruik meer van herkenbare objecten. Hoewel veel schilders van de oudere generatie hem maar een rare kwast vonden, werd hij in de jaren zestig toch één van de belangrijkste kunstenaars en vernieuwers in de kunstwereld in de Verenigde Staten. Door het schilderen wist Pollock tijdelijk van zijn alcoholverslaving af te komen. In die tijd maakt hij zijn ‘drippings’. Maar na enkele jaren ging hij toch weer drinken.

Met welk doel gebruikte hij Zen en handeling in zijn beeldend werk?Hij is een van de eerste kunstenaars die ook het gebaar ging gebruiken als schilderkunstig middel in het westen. Althans, in zijn ‘drippings’ deed hij dat. Hij gebruikte hierin ook geen penselen, maar smeet de verf op zijn doek, recht uit de tube of fles. Om zijn schilderijen te bewerken gebruikte hij messen en troffels en soms zelfs stokken.Hij werkte met heel zijn lichaam. Hij legde, zoals ook werd gedaan door de Japanse kalligrafen, zijn doeken neer op de grond, zodat hij alle ruimte had om er rond heen te bewegen, en om er om heen te kunnen lopen. Op deze manier kon hij vanaf alle

kanten tegelijk werken en ‘in het schilderij zijn’. Dat wil zeggen, één te worden met zijn schilderij. Hij ging niet zomaar te werk, zonder er maar over nagedacht te hebben. Hij heeft van tevoren al een beeld van wat hij wilt, en hoe hij het er uit wil laten zien. Maar hij zegt, dat wanneer hij schildert, hij niet weet waar hij mee bezig is.21 Pollock bereidt zich een aantal weken voor op een nieuw schilderij. Uiteindelijk werkt hij in een roes aan een stuk door.22

21 http://www.jackson-pollock.org/22 Het onzichtbare zichtbaar gemaakt: Het mysterie van de abstracten. P. 47

Jackson Pollock – Number 1A

15

Op welke manier is dit terug te zien in zijn beeldend werk?Op het schilderij ‘Number 1A’ is een ‘dripping’ te zien. De wilde bewegingen laten hun sporen achter. Je ziet duidelijk de slierten verf zitten. Overal gebeurt wat, de compositie richt zich niet op één punt. In zijn schilderij komt niet echt de Zen naar voren; hij werkte in een roes. Dat hij uren achter elkaar kan werken, vind ik wel terug te zien in dit schilderij. Dat komt door de vele lagen die zijn ontstaan.

16

Pierre Alechinsky

Een van de Belgische kunstenaars die met Zen aan de slag was gegaan, was Pierre Alechinsky. Hij zag in Zen een ‘explanation for the attitude and method of the Sho artist’.23

Hij had een voorkeur voor schrijven. Dat komt onder andere door zijn moeder, die een grafoloog was. Maar ook doordat hij linkshandig was. In zijn tijd moest iedereen nog met rechts schrijven, waardoor hij gedwongen werd om ook met rechts te leren schrijven. Daardoor ontstond zijn fascinatie met het schrift.In België was in die tijd een grote interesse voor het Oosten. In het Oosten werd er ook veel gebruik gemaakt van het schrift.

Met welk doel gebruikt hij meditatie en handeling in zijn beeldend werk?In 1955 is Alechinsky naar Japan gegaan, en daar is hij in aanraking gekomen met de kalligrafie. Ook de materialen en technieken en de theorie over het schrijven in Japan spraken hem aan: ‘Schrijf niet met je hand, schrijf niet met je arm, maar schrijf met je hart’. In Japan kreeg hij een passie voor kalligrafie, maar ook voor de Zen, door middel van het juist ademen en zitten.24

Na zijn reis naar Japan begon Alechinsky met het gebruiken van Japanse materialen, zoals Japans papier en Japanse inkt en penselen. Hij begon met het kopiëren van de Japanse kalligrafie. Hij dacht op die manier de bewegingen onder de knie te krijgen. Deze manier van schrijven gaat hij later in zijn schilderijen gebruiken.Zonder veel na te denken, laat hij zijn penseel leiden, waardoor hij een gebaar ontdekte, waarvan hij zei dat het van zijn Zen-meester afkomstig was.25 Het werkproces was belangrijk geworden.26

Bij de kalligrafie gaat het om de rust en de enkele beweging om een karakter te schrijven. In Alechinsky’s werk was de leegte niet zo’n punt. Maar de concentratie die Zen vraagt, daar maakte Alechinsky wel gebruik van. Concentratie tijdens het schilderen moet zijn geest vrij maken van rationele overwegingen.27 Hij moet er dus niet bij na willen denken.Het maken van een kunstwerk, maar ook het proces, was een soort ritueel.

Op welke manier is dit terug te zien in zijn beeldend werk?In het schilderij ‘The Night’ zie je kalligrafie-achtige figuren. Een soort letters of gekrabbel. Je blijft heel duidelijk zijn handschrift zien, je ziet precies wat hij heeft gedaan.De Zen of meditatie zie je niet terug. Dat is natuurlijk ook heel moeilijk te zien, aangezien dat vaak vooraf gaat aan het schilderen. Wat denk ik wel te zien is, is het automatisme waarmee geschilderd is, en het niet vooraf bepaalde beeld.

23 Zen in the Fifties, p. 13124 Zen in the Fifties, p. 11325 Zen in the Fifties, p. 11426 Zen in the Fifties, p. 11727 Zen in the Fifties, p. 127

Afbeelding The Night

17

Karl Otto Götz

Niet alleen in de Verenigde Staten en België/Frankrijk was de Japanse Zen en kalligrafie aangeslagen, maar ook in Duitsland.Eén van de kunstenaars die hier mee bezig was, was Karl Otto Götz. Götz is geboren in 1914. Hij is niet alleen maar schilder, maar ook fotograaf en beeldhouwer. Met de Tweede Wereldoorlog op komst, moest hij verplicht het leger in. Terwijl hij nog in dienst was, heeft hij lessen gevolgd aan de kunstacademie van Dresden. In 1947 wordt hij lid van de groep CoBrA, als enige Duitser.

Met welk doel gebruikt hij meditatie en handeling in zijn beeldend werk?In het begin van de jaren veertig van de vorige eeuw zag je goed de invloed van de surrealisten en het automatisch schrijven terug in zijn werk. Het ging hem om de kalligrafische beweging. Zijn werk is dynamisch en het is een projectie van een intense ervaring van beweging of actie.28

Zijn bewegingen van zijn hand is een onderdeel van de bewegingen van het hele lichaam.Götz gebruikte meditatie om tot beelden te komen. Hij concentreerde zich eerst op een visueel concept. Daarna bedenkt hij iets wat hij met grote vaart uitvoert in een paar seconden. Dit wordt nog niet gedaan met penseel, maar met een trekker. Daarna wordt het afgerond met een penseel. Met de Zen methode klopt dit niet helemaal. Daarin is de beweging de beweging, en je kunt er niets meer aan veranderen. Maar Götz werkt in lagen, waardoor je nog wel aanpassingen kunt aanbrengen in een later stadium. Hij heeft het volgende over zijn werk gezegd: ‘De energie waarmee de verf wordt aangebracht zorgt ervoor dat de verf gaat spetteren en overal neerkomt. Dit zien we ook bij Zen schilders. En: de ruimte tussen de vormen zijn net zo belangrijk als de vormen zelf.’ Hoewel zijn werk soms druk aandoet, en niet zozeer met leegte te maken heeft, is het wel waar dat de achtergrond meespeelt als geheel in zijn werk. Dynamiek in zijn werk vond hij erg belangrijk. Dynamiek is het belangrijkste probleem in de

kunst, volgens hem.29 Götz werk liever met zwart-wit dan met kleur. Hij vindt dat kleur afleidt van de dynamiek van de beweging.

Op welke manier is dit terug te zien in zijn beeldend werk?In dit schilderij is duidelijk een beweging, een snelle beweging, te zien. Je ziet hoe de verf op het doek is gezet. Hij is waarschijnlijk meerdere malen over het schilderij heen gegaan, op zijn manier van werken. Je ziet vegen ontstaan op het schilderij.

28 Zen in the Fifties, p. 15929 Zen in the Fifties, p. 164

Afbeelding 5 Karl Otto Götz Untitled

18

Robert Motherwell

Een andere kunstenaar die Zen gebruikt in zijn kunst is Robert Motherwell. Robert Motherwell is geboren in 1915. Voordat hij zich op de kunsten richtte, heeft hij een studie filosofie gedaan. Tijdens die studie is hij in aanraking gekomen met verschillende dichters en filosofen, die hem de ogen openden voor abstractie. Na een reis door Europa is hij kunstgeschiedenis gaan studeren. Via die opleiding kwam hij in contact met een groep Surrealisten die daar woonden. Motherwell was onder de indruk van het psychisch automatisme die de Surrealisten gebruikten. Hij vond het idee dat kunst een idee kon zijn van het onderbewuste erg interessant. Motherwell gebruikt dit psychisch automatisme om zo de diepere lagen van zijn geest te bereiken, om te schilderen wat hij echt voelt. Het is zijn bedoeling om zo eerlijk mogelijk te schilderen.30 Hij geeft niet toe aan het onderbewuste, maar hij wordt er door beïnvloed.31

In zijn schilderen gebruikt hij maar enkele kleuren, en voor elke kleur heeft hij een eigen betekenis. Daarnaast gebruikt hij voornamelijk zwart en wit. Motherwell gebruikt vaak geen ezel, omdat een ezel beperkingen heeft. Je kunt er bijvoorbeeld niet om heen lopen en verf kan gaan druppen. Als het op de grond ligt, heb je veel meer ruimte om te bewegen en kun je de verf zelf meer sturen.

Met welk doel gebruikt hij meditatie en handeling in zijn beeldend werk?Volgens Motherwell bestaat er niet zoiets als een ‘ongeluk’ in een schilderij. Het gebeurt en je moet het er maar mee doen. Een schilderij moet er niet uit zien alsof alles perfect is en alsof ‘gemaakt’ is. Precisie is niet iets voor de mensenhand, maar voor machines.32 Doordat Motherwell alles in de hand houdt, bijvoorbeeld door het doek op de grond te leggen, krijgt hij zijn druppels en verfspetters altijd op de goed plek in het schilderij. Zoals te zien op afbeelding 6. Snelheid is belangrijk bij Motherwell. Je werkt met een gevoel tijdens het schilderen. Je kunt dat gevoel maar voor een beperkte tijd vasthouden. Als je het later wilt terugpakken, wordt het gevoel nep. Hiermee grijpt hij terug op de Zen meesters. Zij gaan vaak pas schilderen als zij de verlichting bereiken. Die verlichting is ook maar een tijdelijke staat. En zonder die verlichting is het schilderen bijna niet mogelijk, aangezien je dan tot de essentie komt wat je aan het schilderen bent. En die essentie laten ze in een paar streken zien.33

Op welke manier is dit terug te zien in zijn beeldend werk?In dit schilderij zie je voornamelijk bij de verfspetters de handeling van de kunstenaar. Het laat een actie zien. De donkere balk geeft ook iets weer van een snelle beweging.

30 Harten, J. Hobbs, R.C. Robert Motherwell. P. 4631 O’Hara, F. Robert Motherwell. P. 3132 Harten, J. Hobbs, R.C. Robert Motherwell. P. 733 Harten, J. Hobbs, R.C. Robert Motherwell. P. 48

Afbeelding 6 Beside the Sea No. 1

19

Fabienne Verdier

Een kunstenaar die meditatie gebruikt in haar kunst is Fabienne Verdier. Fabienne Verdier is een Franse kunstenares. Haar opleiding heeft ze gevolgd aan de École des Beaux-arts in Toulouse. Nadat ze deze studie had afgerond is ze naar China gegaan om te studeren aan de Sichuan Fine Art Institue. Het was haar bedoeling om er maar tijdelijk te blijven, maar tijdelijk werd langer, en ze bleef ten slotte 10 jaar in China. Door alle invloeden die ze daar heeft opgedaan is ook haar gedachte over kunst veranderd. In China leerde ze dat “de essentie van het leven tot je door laten dringen” belangrijk is. Dit uit ze ook in haar kunst. En door de kalligrafie die ze er geleerd heeft, wat ze nu nog steeds gebruikt in haar kunst, legt ze een verband met het westen en het oosten. Kalligrafie gaat over nederigheid, eenvoud en bescheidenheid. Er is een grote concentratie voor nodig. Zo ook bij haar schilderijen. Daarom mediteert ze ook voordat ze gaat schilderen. Hoe het is gekomen dat ze op deze manier schildert legt ze uit in een interview:

“… Toen ik in China met een schoolreis naar de heilige bergen ging, moest iedereen lachen toen ik een ezel neerzette om studies te maken van het landschap. Een van de oude meesters vertelde me dat wanneer je voor een mooi landschap staat het binnen moet laten komen en een deel van jou moet laten worden, en je moest wachten tot het gereduceerd was tot de essentie voordat je zelfs mocht denken aan tekenen of schilderen”.34

Met welk doel gebruikt zij meditatie en handeling in haar beeldend werk?In afbeelding 3 is de beweging te zien. Omdat zij op groot formaat werkt, maakt ze gebruik van grote penselen. Deze penselen maakt ze zelf, zoals ze dat bij de Chinezen heeft geleerd. Je ziet heel duidelijk de penseelvoering in dit werk, de handeling blijft zichtbaar. Het overdenken van een onderwerp, het uitwerken van een vorm en de uitvoering van de penseelstreek zijn onafscheidelijke onderdelen van een proces dat uniek is bij Verdier. Haar ervaringen, achtergrond en filosofie zijn openbaringen door haar hand en haar hand alleen,35 volgens de blog Art Plural.

Ook bij afbeelding 4 is duidelijk de handeling nog zichtbaar in het werk. De rode streek over het doek laat een duidelijk spoor achter van waar het penseel is geweest. De beweging bepaalt het

beeld, en vormt zo een voorstelling.Verdier gaat niet zomaar aan de slag met het schilderen. Dit zal ook te maken hebben met het formaat waarop ze werkt. Haar schilderijen zijn groot. Soms moet ze er zelfs over heen lopen om een

34 http://www.artpluralgallery.com/blog/2013/02/fabienne-verdier-one-and-oneness/ 35 http://www.artpluralgallery.com/blog/2013/02/fabienne-verdier-one-and-oneness/

Afbeelding 3 Paysage d’Hiver

Afbeelding 4| St. Christophe traversant les eaux

20

beeld te kunnen maken. Zij gaat dus niet zomaar aan de slag, maar denkt goed na en mediteert voordat ze begint.

Op welke manier is dit terug te zien in haar beeldend werk?De schilderingen zijn in een snelle beweging opgezet. Ik vind dat dat vooral te zien is bij Paysage d’Hiver. De schildering is er in één keer, zonder aarzeling opgezet. Ik vind dat je, door de rust die het schilderij uitstraalt, welke ontstaat door de minimale gebeurtenis, de rust van de kunstenares ook kunt zien. Er is goed nagedacht over wat waar komt.

21

Conclusie

Net voor de Tweede Wereldoorlog vluchten veel kunstenaars en geleerden naar de Verenigde Staten. Hierdoor komen er allerlei invloeden uit de kunstwereld bij elkaar. De verschillende kunststromingen werden met elkaar vermengd, en zo ontstaat de eerste echt Amerikaanse stroming, het abstract expressionisme.

Rond deze tijd, de jaren 50 van de vorige eeuw, kwamen de invloeden uit de hele wereld. In de Tweede Wereldoorlog waren de betrekkingen tussen Japan en de Verenigde Staten niet erg goed. Maar na de Tweede Wereldoorlog wordt er vrede gesloten en is er de mogelijkheid om af te reizen naar Japan. En vele kunstenaars deden dit dan ook. Zo (her)ontdekten de westerse kunstenaars de oosterse kunst en kalligrafie. Zo kwam het Zenboeddhisme terecht in de westerse kunst. De kunstenaars gingen Zen gebruiken om aan de hand daarvan te kunnen schilderen. Soms waren de invloeden maar heel klein, terug te voeren op de manier van schilderen, of hoe en waar het papier werd neergelegd. Maar vooral grepen ze terug op de meditatie die bij Zen hoort en de voorbereidingen. Door middel van de meditatie en de rust gingen ze bewegingen maken om kunst te maken.Het ging niet meer om de voorstelling van de kunst, maar om de handeling.

Het ging dus om de manier van schilderen, wat vaak ook het geval is bij zen-kunst. Eerst urenlang mediteren, totdat je er klaar voor bent om die enkele streken neer te zetten. Een minimale verandering van je vingers, pols, elleboog of schouder kan een compleet ander beeld geven. Deze gedachte wordt ook overgenomen in het Westen. Je moet van te voren nadenken over je bewegingen. Kunstenaars die hier gebruik van maakte waren bijvoorbeeld Robert Motherwell en Karl Otto Götz. Zij gebruikten Zen om het onderbewuste hun schilderijen te laten beïnvloeden. Een hedendaagse kunstenares die hier ook gebruik van maakt, is Fabienne Verdier. Zij mediteert en denkt goed na over haar handelingen voor ze daadwerkelijk een handeling zal maken.

22

Bronnen

Artikelen- De bronnen van het leven. Wie is boeddhist en hoe zou men als boeddhist in het westen kunnen leven. Gedownload op 15-05-2015, van http://www.debronnenvanhetleven.nl/essays/Wie%20is%20boeddhist%20en%20hoe%20zou%20men%20als%20boeddhist%20in%20het%20westen%20kunnen%20leven.pdf

Boeken- Addis, S. (1989). The art of Zen: Paintings and Calligraphy by Japanese Monks 1600-1925. New York: Inc. Publishers.- Auping, M. (1989) Abstraction, Geometry, Painting: Selected geometric abstract painting in America since 1945. New York: Harry N. Abrams, Inc. - Coeleman, H. (1999). Zen voor leken. Rijswijk: Uigeverij Elmar B.V.- Fer, B. (1997). On abstract art (2de druk). New Haven and London: Yale University Press. - Harten, J. Hobbs, R. C. (1976). Robert Motherwell. Düsseldorf: Hub. Hoch.- Honour, H., & Fleming, J. (1988). Algemene Kunstgeschiedenis (14de druk). Amsterdam: Meulenhoff.- Moszynska, A. (1990) Abstract Art. Londen: Thames and Hudson Ltd. - O’Hara, F. (1965). Robert Motherwell: With selections from the artist’s writings. New York: The Museum of Modern Art.- Schouten, H. (2004). De vijf religies van de wereld. Hun oorsprong, bronnen, leer, leefregels, stromingen en verhalen (10de druk). Utrecht: Uitgeverij Ten Have.- Tuchman, M. The New York School: Abstract expressionism in the 40s and 50s. Londen: Thames and Hudson ltd.- The New American Painting: As shown in eight European countries 1958-1959 (1959). New York: Museum of Modern Art.- Westgeest, H. (1996) Zen in the fifties: Interaction in art between east and west. Zwolle: Uitgeverij Waanders b.v.- Whitford, F. (1987) Understanding Abstract art. Londen: Barrie & Jenkins Ltd. - Winther-Tanaki, B. (2001) Art in the Encounters of Nations: Japanese and American Artists in the Early Postwar Years. Hawaii: University of Hawaii Press.

Websites- Art Salon Holland. (2015) Uiting van gevoel met behulp van Abstracte Beeldtaal. Geraadpleegd op 02-05-2015, van http://www.artsalonholland.nl/kunst-stijlen/abstract-expressionisme- Bogdanova, I. The Transcultural Art of Bokujinkai Group - Between Avant-Garde Calligraphy and Abstract Painting. Geraadpleegd op 28-06-2015, van http://www.asia-europe.uni-heidelberg.de/de/lehre/graduiertenprogramm-fuer-transkulturelle-forschung/doktorandeninnen/ievgeniia-bogdanowa.html- Christiaens, J. Vlaanderen. (2006) Muziek en spiritualiteit: kinderen van dezelfde vader? Geraadpleegd op 15-05-2015, van http://www.dbnl.org/tekst/_vla016200601_01/_vla016200601_01_0026.php- De grote wereldreligies. Geraadpleegd op 28-11-2014, van http://www.vijfgodsdiensten.nl/- Fromm, E. Suzuki, D. (1960). Zenboeddhisme en het westen (4de druk). New York: Harper And Row. - Gabriel, F. (15-03-2014). Bezieling. Geraadpleegd op 02-11-2014, van http://sirlovalot.wordpress.com/2014/03/15/bezieling/- Heijnen, H., Jansen, W., Keuning, S., Maas, M. & Slats, M. (2001). De Bespiegeling. Houten: EPN.- Jackson Pollock and his paintings. (2011). Geraadpleegd op 25-06-2015, van http://www.jackson-pollock.org/- Kunstgeschiedenis: Abstracte kunst (2012-2015). Geraadpleegd op 17-03-2015, van http://kunstgeschiedenis.jouwweb.nl/abstracte-kunst

23

- Nys, A. de. (09-04-2011) Spirituele kunst in de 20e en 21e eeuw. KUNSTLETTER[s]. Gent. Geraadpleegd op 15-05-2015, van http://www.artway.eu/content.php?id=1094&lang=nl&action=show - Rummsens, M. Journal. (05-03-2013) Kandinsky. Geraadpleegd op 13-05-2015, van http://journal.stedelijk.nl/collectie/kandinsky/- Schrijver, M. (2014) Moderne Kunststromingen. Geraadpleegd op 05-05-2015, van http://www.marietteschrijver.nl/moderne-kunststromingen/- Simon, K. (11-08-2013). Calligraphy The Bokujin-Kai Group and Shiryu Morita. Geraadpleegd op: 24-06-2015, van http://vermillionmedia.blogspot.nl/2013/08/calligraphy-bokujin-kai-group-and.html.- Sjabloon Awesome Inc. Het Modernisme. Geraadpleegd op 05-05-2015, van http://kunst-modernisme.blogspot.nl/p/surrealisme.html- Static Digischool. Kunst en techniek. Geraadpleegd op 05-05-2015, van http://static.digischool.nl/ckv2/ckv3/kunstentechniek/breton/masson.htm- Zinweb. (12-10-2013) Moderne kunst en spiritualiteit in het Stedelijk Museum. Geraadpleegd op 15-05-2015, van http://www.zinweb.nl/zinlog/2013/01/12/moderne-kunst-en-spiritualiteit-het-stedelijk