verska(1 128) 2013 yil - ziyonetziyonet.uz/uploads/books/7007/543223e3c735e.pdf · bir yaxshi...

N. MAHMUDOV, A. NURMONOV, A. SOBIROV,D. NABIYEVA, A. MIRZAAHMEDOV

ONA TILIUMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARINING

7-SINFI UCHUN DARSLIK

To‘ldirilgan va qayta ishlangan 3-nashri

O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limivazirligi tomonidan tasdiqlangan

TOSHKENT «MA’NAVIYAT» 2013

2

© «Ma’naviyat», 2013, original maket© «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»

Davlat ilmiy nashriyoti, 2013

Aziz o‘quvchilar!Donishmandlar «Til – dilning kaliti» – deb, bejiz aytmaganlar. Hayotda har

bir yaxshi insonning qalbiga yo‘l topish vositasi til ekanini Siz ham yaxshi bilasiz,albatta. Modomiki, shunday ekan, ona tilini mukammal o‘rganmoqning foydasinechog‘liq katta ekani ayondir.

Siz 7-sinfda 6-sinf «Ona tili» darsligidan olgan bilimlaringizni boyitasiz, yanayangi-yangi ma’lumotlar olasiz, o‘rgangan nazariy bilimlaringizni bir-biridan qiziqmashqlarga tatbiq etib, amaliy mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanasiz.

7-sinf «Ona tili» darsligi mustaqil fikrlashingiz, to‘g‘ri xulosalar chiqara oli-shingiz, so‘z boyligingizning oshishi, to‘g‘ri talaffuz va puxta imlo sohibi bo‘lishingizyo‘lida Sizga hamroh va yordamchi bo‘la oladi, degan umiddamiz.

Aziz o‘quvchilar!Ona tilingizning sir-asrorlarini chuqur o‘rganish boshqa fanlar eshigini oson

va dadil ochishingizda muhim omil bo‘lishini his qilgan holda uni mehr bilano‘rganing.

Bu yo‘lda Sizlarga sabot va g‘ayrat tilaymiz.

Shartli belgilar

? – javob bering.

– bilib oling.

– eslab qoling.

– o‘zlashtirishi qiyin bo‘lgan o‘quvchilar uchunmashqlar.

♦ – tajriba uchun mo‘ljallangan mashqlar.

– o‘qituvchi uchun eslatma.

Ushbu nashrga doir barcha huquqlar muhofaza qilinadi vanashriyotga tegishlidir. Undagi matn va rasmlarni nashriyotroziligisiz to‘liq yoki qisman ko‘chirib bosish taqiqlanadi.

*

!

ISBN 978-9943-04-096-0

Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘larihisobidan ijara uchun chop etildi.

UDK: 811.512.133(075)KBK 81.2(O‘zb)O-58

3

6-SINFDA O‘TILGANLARNI TAKRORLASH

1-dars. TIL VA NUTQ

Savol va topshiriqlar

1. Til deb nimaga aytiladi?2. Nutq haqida bilganlaringizni gapirib bering.3. O‘zbek tili nima uchun bizga ona tili sanaladi? Shu haqda bahs-lashing.

1-mashq. Matnni o‘qing. Dunyodagi tillar va ular orasida o‘zbek tiliningtutgan o‘rni haqida bahslashing.

Alisherning qalbiga kirmoqchiday, tikilib qarardi tog‘asi.Fors shoirlari yuksak tuyg‘ular, teran fikrlar ila to‘la ajib she’rlaryaratmishlar. Bizning turkigo‘y shoirlar ham ularga ergashib,forsiy she’rlar ijod qilishni odat qilib olmishlar. Turkiston o‘lka-miz vodiylari, sahrolari keng, tog‘lari buyuk, aholisi turk –o‘zbekdur. O‘zimizga xos odatlarimiz, an’analarimiz, qo‘shiq-larimiz, kuylarimiz, dostonlarimiz, ertaklarimiz bor. Bular –cheksiz boyligimiz. Ayniqsa, tilimiz go‘zal, shirin va rangli.Jiyan, o‘z yo‘lingni topsang bas! (Oybek)

♦♦♦♦♦ 2-mashq. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning «Yuk-sak ma’naviyat – yengilmas kuch» kitobidan olingan parchani o‘qing. Undagiasosiy g‘oya haqida so‘zlang.

... Sharq olamida, jumladan, o‘zimizning O‘rta Osiyo sha-roitida jamoa bo‘lib yashash tuyg‘usi g‘oyat muhim ahamiyatkasb etadi va odamlarni bir-biriga yaqinlashtirishga, bir-biriniqo‘llab-quvvatlab hayot kechirishga zamin tug‘diradi. Shuma’noda, xalqimizning turmush va tafakkur tarziga nazartashlaydigan bo‘lsak, boshqalarga hech o‘xshamaydigan, mingyillar davomida shakllangan, nafaqat o‘zaro muomala, balkihayotimizning uzviy bir qismi sifatida namoyon bo‘ladigan birqator o‘ziga xos xususiyatlarni ko‘ramiz.

?

4

Misol uchun, tilimizdagi mehr-oqibat, mehr-muhabbat,mehr-shafqat, qadr-qimmat degan, bir-birini chuqur ma’no-mazmun bilan boyitadigan va to‘ldiradigan iboralarni olaylik.Qanchalik g‘alati tuyulmasin, bu iboralarni boshqa tillarga aynantarjima qilishning o‘zi mushkul bir muammo.

Shuni aytish lozimki, bu tushunchalar kimdir shunchakio‘ylab topgan shirin kalom, quloqqa xush yoqadigan so‘zlaremas. Bunday tushunchalar asrlar mobaynida el-yurtimizningdunyoqarashi, ma’naviy hayotining negizi sifatida vujudgakelgan, ong-u shuurimizdan chuqur joy olgan buyuk qad-riyatlarning amaliy ifodasidir.

3-mashq. Gaplarni ko‘chiring. O‘zbek tiliga davlat tili maqominingberilishi va uning ahamiyati haqida bahs uyushtiring.

Tilimiz boy. Har qanday ma’no ifodasiga bir necha so‘ztopiladi. Faqat bu so‘zlarni topish va dadil devon tiliga kiritishkerak...

Til haqidagi qonun bizga nima uchun kerak? G‘ururimizninamoyish qilish uchunmi? Izzat-nafsimizni qondirishimizuchunmi?

Yo‘q! Bizga til haqidagi qonun o‘zligimizni saqlab qolishuchun, tilimizni yo‘qotib qo‘ymaslik uchun, o‘zbek deganxalqning yo‘q bo‘lib ketmasligi uchun kerak. (E. Vohidov)

4-mashq. Uyga vazifa. «O‘zbegim deb keng jahonga Ne uchun madhetmayin!» (E.Vohidov) mavzusida matn tuzing. Unda olg‘a surilgan g‘oyahaqida suhbatlashing.

2-dars. FONETIKA BO‘YICHA O‘TILGANLARNITAKRORLASH


1. Fonetika nimalar haqida ma’lumot beradi?2. Unli tovushlar deb nimaga aytiladi?3. Undosh tovushlar qanday hosil bo‘ladi?4. Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra undoshlar qanday turlarga bo‘linadi?5. Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra undoshlar necha xil bo‘ladi?6. Jarangli undoshlar qaysilar?7. Jarangsiz undoshlar deb nimaga aytiladi?

?

5

5-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Unli tovushlarni ajratib, ularga tavsifbering.

1. Bilim mehnat bilan, tilak g‘ayrat bilan go‘zal. 2. Odamnikatta gavda emas, aql yuksaltiradi. 3. Inson ilm-u hunari vaaql-idroki bilan har qanday qushdan baland parvoz qiladi.4. Bilimdonlikning sir-u asrori g‘ayrat hamda matonat bilano‘qish va o‘rganishdadir. 5. Bobolarning ulug‘vor ishlarini ijodiyrivojlantira olsang, sen baxtiyorsan. (R. Usmonov) 6. Botirjangda, dono majlisda qadrlanadi. (Mahmud Koshg‘ariy) 7. Ilmoling, hikmat oling, Kelajakning, istiqbolning Qo‘rg‘onlari sizbo‘lgaysiz. (Sirojiddin Sayyid)

♦♦♦♦♦ 6-mashq. Matnni o‘qing. Undosh tovushlarni aniqlab, jadvalgajoylashtiring.

Bulbullar bu yerda ko‘p bo‘lar ekan. Goho ularning yoqimli,yangroq tovushlari havoni to‘ldirib yuboradi.

Bulbulni tinglashni sevaman. Kuylari qalbimda allaqandayyoqimli hislarni chayqatib yuboradi...

Bulbulning sayrashi – dunyoning eng baland lazzati. Bulbul-ning maqomlari, kuylari to‘qqiz yuz to‘qson to‘qqiz emish...Bulbul jonivor qushlarning asili... (Oybek)

7-mashq. Matnni ko‘chiring. Undosh tovushlarni topib, ularni portlovchihamda sirg‘aluvchi undoshlarga ajrating.

Seni ona dedim,Ko‘zim o‘ngidaMushfiq u qiyofang bo‘ldi namoyon.Parcha et qoshida bedor bir diyda,Sadoqati cheksiz, mehri bepoyon.

(A. Oripov)

Labundoshlari

Til undoshlari Bo‘g‘izundoshlariTil oldi Til o‘rta Til orqa Chuqur til orqa

6

8-mashq. Nuqtalar o‘rniga tushirib qoldirilgan harflardan mosiniqo‘yib maqollarni ko‘chiring va ularda ilgari surilgan g‘oya haqidafikrlashing.

1. Eling senga cho‘...sa qo‘l, Unga do...m sodiq bo‘l.2. Yurt boshiga ish tu...sa, er yigit ...ozir bo‘lar. 3. Xalq boryerda ...aqlik bor. 4. El boqsa, bax...ing kular, el bo...masa,taxting qular. 5. Xalq...a suyansang, bo‘l...rsan, Xalqdanch...qsang, so‘larsan. 6. B...rlikda baraka bor. 7. Baxt kalitime...natda. 8. Olt...n olma, du... ol. 9. Salomatl...k – tum...nboyl...k.

9-mashq. Uyga vazifa. «Assalom, maktab!» mavzusida matn tuzing.Unda ishlatilgan tovushlarni izohlang.

3-dars. IMLO BO‘YICHA O‘TILGANLARNITAKRORLASH


1. Orfografiya nimani o‘rgatadi?2. Unlilar imlosi deganda nimani tushunasiz?3. Undosh tovushlar imlosi haqida so‘zlab bering.4. Asos va qo‘shimchalar imlosi haqida nimalarni bilasiz?5. Qo‘shib va ajratib yoziladigan so‘zlarga misollar keltiring.6. Chiziqcha qaysi o‘rinlarda ishlatiladi?7. Bosh harflarning ishlatilish o‘rinlari haqida so‘zlab bering.

10-mashq. Quyidagi so‘zlarni ko‘chirib yozing. Aytilishi va imlosidagifarqlarni izohlang.

Saxovat, xiyla, mehr-muruvvat, mudofaa, hilpiramoq, xilma-xil, hayotbaxsh, manfaatdorlik, maqtanchoqlik, xususiy-lashtirish, mutaxassis, mahliyo, mo‘tabar, taqsimot, iztirob,tabiat, navo, firma, tadbirkor, bunyodkorlik, donishmand,iste’dod, ijodkor.

11-mashq. «H» va «x» harfi ishtirok etgan so‘zlarga o‘ntadan misoltoping va ular ishtirokida gaplar tuzing.

N a m u n a:Jaholat, suhbat, hikmat, har dam, rayhon, havas, himoya,

?

7

zahmat, jahon, dehqon; xizmat, xotira, xalqparvarlik, taxt,poytaxt, dasturxon, oshxona, faxr, xitob, saxovat.

Xalqparvarlik va vatanparvarlik yoshlarning asosiy fazilatibo‘lmog‘i darkor.

12-mashq. Xato yozilgan so‘zlarni to‘g‘rilab, matnni ko‘chiring.So‘zlarning imlosini tushuntiring. Matndagi g‘oyani tahlil qiling.

G‘azapdan o‘zingni asra, chunki g‘azab tufayli inson o‘zishlarini, ezgu maxsatlarini unitadi.

Mol-dunyoga xirs qo‘yma, ochko‘z bo‘lma. Ezgu ishni ko‘z-ko‘z qilma. Maxtanchog‘ bo‘lma.

O‘z ruxing bilan ziddiyatga tushmasliyning birdan bir yo‘lifoydali mehnatdir. («Ezgu o‘y, ezgu so‘z, ezgu amal» kito-bidan)

13-mashq. Uyga vazifa. Rasm asosida «Kuz gashti» mavzusida matntuzing. Uni imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozing.

8

So‘z yasovchiqo‘shimchalar

Lug‘aviy shaklyasovchi qo‘shimchalar

Sintaktik shaklyasovchi qo‘shimchalar

?

4-dars. QO‘SHIMCHALAR VA ULARNING IMLOSIBO‘YICHA O‘TILGANLARNI TAKRORLASH


1. Qo‘shimchalar deb nimaga aytiladi?2. So‘z yasovchi qo‘shimchalarga misollar keltiring.3. Shakl yasovchi qo‘shimchalar deb nimaga aytiladi?4. Olindi, erkin so‘zlari tarkibida kelgan qo‘shimchalarning nimasi

bilan bir-biridan farqlanishini ayting.

14-mashq. Qavs ichida berilgan qo‘shimchalardan mosini qo‘yib,gaplarni ko‘chiring va ularni izohlang.

Bu olam (-ga,-da,-ni) men kezma (-kan, -di, -gan) yurtkam qoldi, – deb davom etdi Bobur o‘y (-li, -chan, -siz)ohangda. –Ne-ne go‘zal maskanlarni zabt etmadi (-ng, -m,-si)! Lekin hech yerda un (-gacha, -dek, -cha) latofat (-siz,-lig‘,-dan) bir viloyatni ko‘rmadim. (X. Sultonov)

♦♦♦♦♦ 15-mashq. Quyidagi qo‘shimchalarni jadvalga joylashtiring va ularniso‘zlarga qo‘shib, gap ichida keltiring.

-ta, -tadan, -tacha, -nchi, -ov, -ovlon, -ala, -ni, -ning, -la,-i, -y, -ar, -im, -ga, -ka, -qa, -dan, -nch, -inch

16-mashq. Tagiga chizilgan qo‘shimchalarning turini aniqlang vagaplarni ko‘chiring, ulardagi g‘oya haqida suhbatlashing.

Ilm-hunardan bahramand bo‘lgan kishi barkamol in-sondir. O‘qimishli, bilimdon, madaniyatli odam bilan johil,nodon, savodsiz o‘rtasida yer bilan osmoncha farq bor. Buyorug‘ dunyoning go‘zalligi, boyligi, betakror saxovati ilm-hunar peshvolarining borligi, adabiyot va san’atga rag‘battufaylidir. Olim bo‘lsang, olam seniki, – deydi xalqimiz.(G‘. Salomov)

9

17-mashq. Uyga vazifa. -oy, -loq, -cha, -choq, -li, -ning, -siz, -gacha,-guncha qo‘shimchalarini so‘zlarga qo‘shib ko‘ring va ular ishtirokida gaplartuzing.

N a m u n a: Tursunoy bilan bir sinfda o‘qiymiz.

5-dars. LEKSIKOLOGIYA BO‘YICHAO‘TILGANLARNI TAKRORLASH


1. Meva, daryo, oy so‘zlarini turli ma’noda qo‘llab gaplar tuzing.2. Atamalar deb nimaga aytiladi?3. Shevaga xos so‘zlarga misollar keltiring.4. Eskirgan so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?5. O‘zbek tiliga nima sababdan boshqa tillardan so‘zlar o‘zlashgan?Shu haqda o‘z fikringizni bildiring.

18-mashq. Ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘zlarni topib, ularni izohlang.

1. Eski buloqning ko‘zi ochildi. (Sh. Rashidov) 2. Soqchiota-onam borligiga ishonmadi, shekilli, gapni aylantiraverdi.(Abdulla Qahhor) 3. Qavm-qarindosh bir dasturxon boshidagurungni quyuq qildik. (N. Normatov) 4. Kemtik oy cho‘qqilarorasidan mo‘ralaydi. (A. Narziqulov) 5. Osmonda yulduzlarko‘p. Somon yo‘li osmonning u tarafidan bu tarafiga kumushsoyday oqadi. (K. Qodirov) 6. U lolazor ichiga qarab bir o‘zikirib bordi. Lolalar go‘yo unga ta’zimda edi. (Farid Usmon)7. Uning hayotdan ketishi katta yo‘qotish bo‘ldi. Go‘yo ulkantog‘ quladi. (O. Yoqubov)

19-mashq. O‘zingiz o‘qiyotgan tarix, algebra, adabiyot, geografiya,zoologiya fanlariga oid atamalarga misollar keltiring va ularni izoh-lang.

20-mashq. Nuqtalar o‘rniga quyida berilgan ma’nodosh so‘zlardanmosini qo‘yib gaplarni ko‘chiring.

Akmal aka ikkalamiz qoldik. Chigirtkalarning chirillashini,... muallaq turib qanot ... so‘fito‘rg‘ayning issiqdan ... vijir-vijir... demasa, atrof ... edi. Akmal aka xurjunga ... qo‘yib birpascho‘zildi. Men ... o‘tiribman. (N. Fozilov)

?

10

S o ‘ z l a r: ko‘kda, osmonda, samoda, fazoda; silkitayotgan,qoqayotgan; shikoyat qilib, nolib; sayrashini, chug‘urlashini; tinch,jimjit, osuda; boshini, kallasini; qoshida, oldida, yonida.

21-mashq. Uyga vazifa. Muarrix (tarixchi), mutarjim (tarjimon),shuaro (shoirlar), handasa (geometriya) so‘zlarini qatnashtirib gaplartuzing.

N a m u n a:Muhammad al-Xorazmiyning handasa ilmiga oid yozgan

asarlari hozirda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.

6-dars. FE’L SO‘Z TURKUMI BO‘YICHAO‘TILGANLARNI TAKRORLASH


1. Fe’llarning grammatik xususiyatlari haqida so‘zlab bering.2. -ma, emas, yo‘q vositalari yordamida bo‘lishsiz fe’llar yasang.3. Fe’l nisbatlarini yasovchi qo‘shimchalar qaysilar?4. Fe’l mayllari qanday hosil qilinadi?5. Yugurmoq, ekmoq, qaramoq fe’llarini uch zamon shakllari bilano‘zgartiring.6. Harakat nomiga xos belgilarni ayting.7. Ravishdosh yasovchi qo‘shimchalarni sanang.8. Sifatdoshlarga misollar ayting.9. Sodda, qo‘shma, juft fe’llarga misollar keltiring.

22-mashq. Matnni o‘qing, fe’llarni topib, ularning mayl, nisbat, zamonshakllarini belgilang.

... Alisher o‘rtog‘ining aytganini eshitmadi, shekilli:– Ov qilmoq, merganlik – ermak narsa, lekin eng zo‘r

zaruriyat maktabdir. Turmushning ko‘p sirlarini maktab o‘r-gatadi.

Suhbatning bunday keskin o‘zgarganidan shoshib, bir onjim qolgan bolalarning kattarog‘i:

– Kim o‘rgatdi senga bu gaplarni? – deb so‘radi Alishergatik qarab.

– Bilaman-da, otam hamisha: «Olim odam xor bo‘l-maydi», –deydilar. (Oybek)

?

11

23-mashq. Ajratib ko‘rsatilgan qo‘shimchalarga ta’rif bering. Ularningfe’l shakllarini hosil qilishdagi o‘rnini belgilang.

Hayitvoy o‘rtog‘imnikiga kirmadim. Murodxonlarnikigaqarab yurdim. Shu o‘rtog‘im juda yaxshi-da! Lekin sizlabgapiradi, men ham sizlayman. Keyin-chi, otalarini «dada» debchaqirishadi.

Murodxonga: – Jon o‘rtoq, bedanalarni qo‘yib yuboraylik,onalarining oldiga borishsin, bizni duo qilishadi, – degandim,darrov rozi bo‘lib, uylaridan katta qaychi olib chiqdi. (X. To‘x-taboyev)

♦♦♦♦♦ 24-mashq. Fe’llarning tuzilishiga ko‘ra turini aniqlab, jadvalgajoylashtiring.

Berdi-qo‘ydi, sotib olmoq, sotmoq, yuzlanmoq, o‘lchamoq,qaltiramoq, irg‘ishlamoq, qo‘zilamoq, uyqusiramoq, ko‘karmoq,burmoq, qo‘l urmoq, xatlamoq, kulmoq, javob bermoq, nazarsolmoq, olib chiqmoq, aytdi-qo‘ydi, sindi-qoldi.

25-mashq. Uyga vazifa. Boshqotirmani yeching. Undagi fe’l shakllarigaizoh bering.

1, 2, 3, 4, 5 – rangli, nodir metall nomi.6, 7, 8, 9 – meva nomi.10, 11 – hafta boshlanuvchi kunning birinchi bo‘g‘ini.12 – alifbodagi 14-harf.13, 14 – qizil so‘zining ma’nodoshi.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Sodda fe’llar Qo‘shma fe’llar Juft fe’llar

12

7-dars. OT SO‘Z TURKUMI BO‘YICHAO‘TILGANLARNI TAKRORLASH


1. Otlarda kelishik qo‘shimchalari qanday ishlatiladi?2. Otlarda egalik qo‘shimchalari va ularning imlosi haqida so‘zlab

bering.3. Otlar qanday yasaladi?4. Otlarning ma’no guruhlariga misollar keltiring.5. Qo‘shma otlar va ularning imlosi haqida gapiring.6. Juft, takroriy otlar va ularning imlosi haqida nima bilasiz?7. Otlarning birlik va ko‘plikda ishlatilishi to‘g‘risida so‘zlang.

26-mashq. Gaplarni o‘qing. Yasama otlarni aniqlab, ularning yasalishinitushuntiring.

Tojixon endi o‘qituvchilik qilardi. Zinadan ohista, charchoqqadamlar bilan ikkinchi qavatga chiqdi-da, xayolparastlik bilanqo‘ng‘iroq tugmasini bosdi. Iqbolxonning ish stolidagi mittiguldonda sovuqdan ochilmay qolgan atirgulning ikki donag‘unchasi turar edi. (S. Zunnunova)

O‘zbekiston – go‘zal diyor,Saodatga mehnati yor.O‘zgacha bir hikmati bor,Halollikka aytar alyor!

(Yo‘ldosh Sulaymon)

27-mashq. Matnni o‘qing. Undagi mavzu haqida bahs uyushtiring.Otlarning ma’no guruhlariga diqqat qiling.

Sport – maqsadli harakat, ilmiy asoslangan, sinovlardano‘tgan harakat. Shu bois u jismni chiniqtiradi, kuch beradi.Ertalabdan kechgacha daladan quti-quti pomidor, bodringniyelkaga ortmoqlab chiqish sport emas, ammo tosh irg‘itish,tosh ko‘tarish – sport, chunki unda qoidali harakat qilinadi.(Sh. Xo‘janiyozova)

?

13

♦♦♦♦♦28-mashq. Matnni ko‘chiring. Otlarning egalik va kelishik qo‘shim-chalarini izohlang.

Atrof jimjit. Xazonlarning shabadadan shitirlashi-yu chalaberkitilgan vodoprovod jo‘mragidan oqayotgan suvningjildirashidan boshqa hech narsa eshitilmasdi. Hovli to‘ridagikichkina uy derazasidan ozgina joyga yorug‘ tushib turardi.(S. Zunnunova)

29-mashq. «Sog‘ tanda sog‘lom aql» mavzusida matn tuzing. Undaqo‘llangan otlarning tuzilishiga ko‘ra turlarini aniqlang.

30-mashq. Uyga vazifa. Samarqand, Buxoro, Xivaning shon-shuhratihaqida matn tuzing. Unda ishlatilgan otlarni izohlang.

8-dars. SIFAT SO‘Z TURKUMI BO‘YICHAO‘TILGANLARNI TAKRORLASH


1. Asliy va nisbiy sifatlar haqida so‘zlab bering.2. Sodda, qo‘shma, juft va takroriy sifatlarga misollar keltiring.3. Rang-tus, maza-ta’m, hajm-o‘lchov, xususiyat bildiruvchi sifatlargamisollar ayting.4. Oddiy, qiyosiy va orttirma darajalar qanday farqlanadi?5. Ozaytirma darajadagi sifatlarga misollar keltiring.6. Sifatlar otlashganda qaysi gap bo‘lagi bo‘lib kela oladi?

31-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Sifatlarning ma’no guruhlarini vagapdagi vazifasini aniqlang.

1. Yaxshi so‘z bilan ilon inidan chiqar. 2. Do‘sti nodondandushmani ziyrak yaxshi. 3. Qomati baland bo‘lgan har kishiningqimmati ham baland emas. 4. Yomon kishilarga hamrohbo‘lsang, qozonga o‘xshab qorasini yuqtiradi. 5. Nodonga pandaytsang, qafasga shamol yuborgan bilan teng bo‘ladi. (Sa’diyhikmatlaridan) 6. Bek dono, botir, sheryurak bo‘lishi lozim.Uning bilimli, zakovatli, mulohazakor bo‘lishi taqozo etiladi.Ochiq yuzlilik bekning yaxshi fazilatlaridan biri. (Yusuf XosHojib) 7. Boshimizga keladurgan qattiq kulfatlarning ko‘piyumshoq tilimizdan keladur. (Abdulla Avloniy) 8. Ilm insonuchun g‘oyat oliy va muqaddas bir fazilatdur. (Abdulla Avloniy)

?

14

32-mashq. Matnni o‘qing. Sifatlarning tuzilishiga ko‘ra turlarini vadarajalarini aniqlang.

Dimariq hali hech kim va hech nima loyqalatib ulgurmaganiuchun tip-tiniq, bilinar-bilinmas, mayin chayqalib yotardi. Suvostida onda-sonda mayda-chuyda baliqlar ko‘zga tashlanibqolardi. Akam Dimariqning torroq joyiga to‘r soldi. Menariqning teparog‘iga borib, uzun kaltak bilan baliqlarni haydayboshladim. Suv bir zumda qop-qora bo‘tanaga aylandi. Akamto‘rni ko‘tardi. Havoda bir necha mayda chavaq yalt-yult etdi.(Qamchibek Kenja)

33-mashq. «Inson baxt uchun tug‘iladi» kitobidan olingan parchaniko‘chiring. Undagi sifatlarni aniqlab, izohlang.

Eng go‘zal va dilbar qo‘shiqlar ham Vatan haqidagi qo‘-shiqlardir. Bunday jozibador qo‘shiqlar el-elatlarni birlashtiradi,ularni tinch-totuv va osoyishta yashashga, Vatanni har jihatdanyuksaltirishga, ko‘z qorachig‘iday asrab-avaylashga va ko‘ksiniqalqon qilib himoya qilishga da’vat etadi.

34-mashq. Uyga vazifa. Matnni davom ettiring. Ajratib ko‘rsatilgansifatlarga tavsif bering.

Qish kirdi. Kunlar sovidi. Atrof oppoq qorga burkandi.Uylarning mo‘rilaridan pag‘a-pag‘a tutunlar chiqa boshladi.Daraxtlarning so‘nggi yaproqlari qishning ilk izg‘irinidayoqto‘kildi. (D. Mahmudova)

9-dars. SON SO‘Z TURKUMI BO‘YICHAO‘TILGANLARNI TAKRORLASH


1. -ta, -tadan, -tacha, -lab, -larcha qo‘shimchalari yordamida sonlarhosil qiling va ularni izohlang.

2. -ov, -ovlon, -ala qo‘shimchalarini ikki, olti, yetti sonlariga qo‘shing,asosda sodir bo‘layotgan o‘zgarishni aniqlang.

3. Sonlarga egalik va kelishik qo‘shimchalarini qo‘shib ko‘ring.4. Sodda, qo‘shma va juft sonlarga misollar ayting.5. Sonlarning imlosi haqida so‘zlang.6. Hisob so‘zlarga ta’rif bering.

?

15

♦♦♦♦♦ 35-mashq. Savollarga javob yozing. Sonlarning tuzilishiga ko‘raturlarini va gapdagi vazifalarini aniqlang.

1. Geografiya atamasi birinchi marta qachon va kim to-monidan qo‘llanilgan?

2. Globusni birinchi bo‘lib kim ixtiro qilgan?3. O‘zbek tiliga davlat tili maqomi qachon berilgan?4. Himolay tog‘laridagi Jomolungma cho‘qqisining baland-

ligi necha metrdan iborat?5. O‘zbekiston Respublikasi qachon o‘z mustaqilligini qo‘lga

kiritgan?6. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i, gerbi,

madhiyasi va Konstitutsiyasi qaysi sanalarda qabul qilingan?

√√√√√ 36-mashq. Matnni o‘qing. Sonlarning ma’no turlarini aniqlang.

Al-Xorazmiy 873-yilda Xorazmda tavallud topgan. U algebrava geometriya, geografiya kabi fanlarning rivojiga munosib hissaqo‘shgan.

Al-Xorazmiyning «Al-jabr» kitobi uch bo‘limdan iborat.Unda oltmishdan ortiq murakkab masalalarni tenglamayordamida yechish yo‘llari ko‘rsatilgan.

Asar 1145-yili R. Chester tomonidan lotin tiliga tarjimaqilingan. «Al-jabr» so‘zi «algebra», Al-Xorazmiy esa «algoritm»deb atalgan.

(S. Ahmedov)

37-mashq. Uyga vazifa. Tarjimayi holingizni yozing va unda ishlatilgansonlarni izohlang.

10-dars. RAVISH SO‘Z TURKUMI BO‘YICHAO‘TILGANLARNI TAKRORLASH


1. Holat ravishlari deb nimaga aytiladi?2. Payt ravishlariga misollar ayting.3. O‘rin ravishlari qanday yasaladi?4. Daraja-miqdor ravishlari ishtirokida gaplar tuzing.5. Ravishlarning yasalishi haqida so‘zlang.6. Sodda, qo‘shma, juft va takroriy ravishlarga misollar keltiring.

?

16

38-mashq. Ravishlarni qatnashtirib gaplar tuzing va ularning tuzilishigako‘ra turlarini aniqlang.

39-mashq. Gaplarni ko‘chiring, ravishlarni aniqlab, ularga izoh bering.

1. Dushmaningiz bilan tortishayotganingizda ham ochiq-chasiga va mardlarcha fikr bildiring. (A. Abdullayev) 2. Barchamaqtanchoqlarning birdan bir qismati shuki, ular ertami-kechmipand yeyishadi. (V. Shekspir) 3. Kishi o‘z fazilatlari haqidaqancha kam bilsa, bizga shuncha yoqadi. (R. Emerson) 4. Xalqahvolidan doimo boxabar bo‘l. (Amir Temur) 5. Birdankoridorning narigi chetida kimningdir tez yurib kelayotganieshitildi. (P. Qodirov) 6. Olmaxon yerdan ko‘ra daraxtda tezroqyugurar ekan. (S. Maxsumov) 7. Johil sog‘ bo‘lsa ham, uzoqniko‘rolmaydi. («Mashriqzamin – hikmat bo‘stoni» kitobidan)

♦♦♦♦♦ 40-mashq. Quyidagi ravishlarni jadvalga joylashtiring va ularishtirokida gaplar tuzing.

Kutilmaganda, onda-sonda, birin-ketin, zo‘rg‘a, picha,arang, oldinda, ilgari, birpas, bir yo‘la, do‘stona, har doim,biroz, qardoshlarcha, salgina, atayin, noiloj, o‘zicha, sekin-sekin, oz-oz.

41-mashq. Uyga vazifa. -siz,-ona,-larcha,-chasiga,-cha,-labqo‘shimchalari yordamida ravishlar yasang. Ular ishtirokida gaplar tuzing.

N a m u n a: Hukumatimiz yosh avlodga to‘xtovsiz g‘amxo‘rlikqilmoqda.

* 11-darsda yozma ish o‘tkaziladi.

Soddaravishlar

Qo‘shmaravishlar

Juftravishlar

Takroriyravishlar

17

MUSTAQIL SO‘Z TURKUMLARIHAQIDA MA’LUMOT

12-dars. OLMOSH SO‘Z TURKUMI VAUNING TASNIFI

1-topshiriq. Berilgan gaplar tarkibidagi ajratib ko‘rsatilgan so‘z-larning qaysi so‘z o‘rnida qo‘llanilganini aniqlang.

1. Qizchaga biror narsa bo‘lganini payqagan Alisher bor kuchibilan unga qarab yugurdi. (L. Bat) 2. Hamid Olimjon o‘z she’riyatidashunday kamolot darajasiga erishadiki, u so‘zdan tanbur torlaridekturli pardalarda foydalanar, uni o‘ynata, jaranglata bilardi. (N. Ka-rimov) 3. Xolid toshni o‘n marta ko‘tardi. Men ham shuncha ko‘ta-rishni orzu qilaman. 4. Olim musobaqada g‘olib chiqdi. Bu ham-mamizni quvontirdi.

2-topshiriq. Berilgan gaplarda takrorlangan so‘zlar nimaga olibkelyapti? Ularni qaysi so‘zlar bilan almashtirsa to‘g‘ri bo‘ladi?

Lirika shoir qalbining yilnomasidir. Shoir o‘z qalbida kechganjarayonlarni aks ettirish orqali o‘z qalbining tarixini yaratadi. Shoirzukko va zakiy inson bo‘lganligi sababli hatto shoirning shaxsiytuyg‘ulari harakatida ham keng kitobxonlar uchun ahamiyatliallaqanday nurli qirralar bo‘ladi. Shoir lirikasidagi ana shu qirralarhali ham porloqdir. (N. Karimov)

3-topshiriq. Berilgan gaplarda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarningqanday so‘roqqa javob bo‘lishini aniqlang. Ularning ma’nolariniizohlang.

1. Kim ko‘p o‘qisa, u ko‘p biladi. 2. Toshkentning qayeriga qara-mang, hashamatli binolar qad rostlamoqda. 3. Ko‘z qayerda bo‘lsa,mehr o‘sha yerda bo‘ladi. (Maqol) 4. Kim nayzani uzukdan o‘tkazsa,o‘sha g‘olib bo‘ladi. (Ertakdan) 5. Bu yer sherlar makoni. (I. Sulton)6. Shuncha qalamni nima qilasan?

2 – Ona tili, 7-sinf

18

Boshqa so‘zlar, shuningdek, so‘z birikmasi va gapo‘rnida almashinib qo‘llaniluvchi, ularga ishora qiluvchiyoki so‘roq bildiruvchi so‘zlar olmosh hisoblanadi.Masalan: Kitobni ko‘p o‘qisangiz, undan ko‘p hikmattopasiz. Istagim shuki, doimo tinchlik bo‘lsin.

Birinchi gapda undan olmoshi kitob so‘zi (ot) o‘rnida,ikkinchi gapda shuki olmoshi doimo tinchlik bo‘lsin gapio‘rnida qo‘llanilgan.

Olmoshlarning aniq atash ma’nosi bo‘lmaydi. Uningqaysi ma’noda kelayotgani matnda qaysi so‘z yoki gapo‘rnida almashinib kelishiga qarab belgilanadi.

Olmoshlar ma’nosiga ko‘ra quyidagi yetti guruhgabo‘linadi:

42-mashq. Daftaringizga olmoshning ma’no turlari bo‘yicha jadvalchizing va quyida berilgan olmoshlarni jadvalga joylang.

O l m o s h l a r: kim, nima, qayer, men, sen, o‘z, u, bu,shu, qanaqa, qanday, hamma, barcha, bari, kimdir, nimadir,biz, siz, o‘sha, ana, mana, hech kim, hech nima, har bir,

!

Turlari

Kishilik olmoshlari men, sen, u; biz, siz (sizlar), ular

O‘zlik olmoshi o‘z

Ko‘rsatish olmoshlari bu, shu, u, o‘sha, ana, mana, ma-na bu, mana shu, manavi, anovi

So‘roq olmoshlari kim? nima? qayer? qanaqa? qayda?qaysi? qalay? qancha? necha? nega?

Belgilash olmoshlari hamma, barcha, bari, har bir, harnima, har narsa, har qanday, harqaysi, shuncha

Bo‘lishsizlik olmoshlari hech kim, hech narsa, hech qachon,hech qanaqa, hech qaysi

Gumon olmoshlari kimdir, nimadir, allakim, allaqan-day, qaysidir, allanarsa, allaqan-cha, allaqaysi

Olmoshlar

19

har kim, har qanday, ular, nega, necha, mana bu, anovi,ba’zi, ayrim.

43-mashq. Berilgan gaplarda qo‘llangan olmoshlarning ma’no turlarinianiqlang.

1. O‘zi haqida o‘ylamay, faqat elga bilim berish haqidao‘ylagan olim kishi xuddi shamga o‘xshaydi, u o‘zini yondiradiva xalqni ziyoli qiladi. 2. Haqiqiy olim kishi shunday kishiki,uning so‘zi, o‘yi, fikri va ishi bir xil bo‘ladi. («Otalar so‘zi»)3. O‘zingdan o‘zgadan marhamat kutma, o‘zbek o‘g‘li, o‘z-ligingni unutma! (Iqbol Mirzo) 4. Men fikrimni jamlab,hikoyamni boshladim. (Xayriddin Sultonov) 5. Bu hol odamnibeixtiyor ajib o‘ylarga g‘arq qiladi. (Xayriddin Sultonov) 6. Bizdaharakat qilgan odam yomon yashamaydi. (Sh. Jabborov) 7. Mar-hamat, biz sizni kutyapmiz, avvalgi joyingizda ishlayverasiz.(Sh. Jabborov) 8. Qani, ortimdan yur, senga aytadurg‘on yanabir so‘zim bor. (O. Yoqubov) 9. Nazir ota yuzlarida qandaydirtabassum bilan qutini tita boshladi. (O‘. Umarbekov) 10. Uyerda bo‘lgan har qanday odam ruhan yengil tortib, kayfiyatiko‘tarilishi muqarrar. (Sh. Jabborov)

♦♦♦♦♦ 44-mashq. O‘qing. Nuqtalar o‘rniga mos so‘zlarni qo‘yib ko‘-chiring.

1. Yigit bechoraning rangi quv o‘chib ketgan. ... lablari pir-pir uchadi. 2. Tog‘am – tajribali yurist. ... ko‘p ishlarni adolatlihal qilgan. 3. Hovlimizdagi qip-qizil lolalar yal-yal yonadi. ...lolalar hammaning havasini keltiradi. 4. Bizning sinfimizdayigirma beshta o‘quvchi bor. Muzaffarlarning sinfida ham ...o‘quvchi bor.


1. Olmosh deb nimaga aytiladi?2. Olmoshlar qaysi so‘z turkumlari o‘rnida keladi?3. Olmoshlar qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi?4. Olmoshlar necha turli bo‘ladi?5. Otlar o‘rnida almashib keluvchi olmoshlarga misollar ayting.6. Miqdor bildiruvchi so‘zlar o‘rnida qaysi olmoshlarni ishlatish

mumkin?

?

20

!

45-mashq. Uyga vazifa. Quyida berilgan gaplarni o‘qing. Ajratib ko‘r-satilgan so‘zlar o‘rniga mos olmosh qo‘llab, gaplar tuzing.

1. Xudoyberdi To‘xtaboyev – bolalarning sevimli yozuv-chisi.

2. Qiziqarli kitoblarni ko‘p o‘qish kerak.3. O‘tgan yili tovuqlarim o‘nta jo‘ja ochgan edi.

13-dars. KO‘RSATISH OLMOSHLARI

1-topshiriq. Bu, shu, u, o‘sha so‘zlarining har birini gap ichidakeltiring.

2-topshiriq. Bu, shu, u, o‘sha olmoshlarining o‘zaro ma’no farqiniayting.

3-topshiriq. Gap ichidagi olmoshlarning qanday gap bo‘lagivazifasida kelayotganini aniqlang.

Oldingi gap, gapdagi biron-bir so‘z, so‘z birikmasio‘rnida qo‘llanib, unga ishora qiluvchi yoki biror so‘znianiqlab keluvchi olmoshlar ko‘rsatish olmoshlari hi-soblanadi.

So‘z ma’nosini aniqlab keluvchi olmoshlar o‘zi aniq-layotgan so‘zdan oldin qo‘llanadi. Masalan: Bu daftarmeniki.

Bu, shu, u, o‘sha, ana, mana kabi so‘zlar ko‘rsatisholmoshlari sanaladi.

46-mashq. Ko‘chiring. Ko‘rsatish olmoshlarining tagiga chizing.

1. Bu cholni butun yurt izzat qilardi. (Said Ahmad) 2. Hov-lini supurish, idish-tovoqlarni yuvish o‘shaning bo‘ynida.(X. To‘xtaboyev) 3. U Saidiy bilan do‘st edi, bu do‘stlik ota-larini ham munosabatdor qilgan edi. (Abdulla Qahhor) 4. Butushmi yo xayol, bu na turli kuy, qayerdan bu qadar qushlarsayrashi? (Zulfiya) 5. Tog‘asining shu odati sabab o‘g‘li Hay-dar ham, qizi Tohira ham bu xonadondan bezib ketishdi.(O. Yoqubov) 6. G‘azab shunday bir daraxtki, mevasi pushay-

21

monlikdan iborat. (Samandar Termiziy) 7. So‘z ochma bosh-qa bo‘stondan, menga bo‘ston shu bo‘stondir, Shu bo‘stonkaftida durdona bizning O‘zbekistondir. (Chustiy) 8. Dunyo-da yagona tilagim shuki, Yaxshi nomingizga g‘ubor tush-masin. (Mirtemir) 9. Qishloq allaqachon uyg‘ongan. Har qaysihovlining burchagida tunning baxmal pardasini parchalabo‘t yaltiraydi. (O‘. Hoshimov) 10. O‘sha iliq bahor kuni mav-lono Qozizoda Rumiy uning peshanasidan o‘pgan edi.(O. Yoqubov)

47-mashq. Matnda qo‘llangan ko‘rsatish olmoshlarini izohlang.

Kitoblar – insoniyatning eng bebaho ma’naviy mulki, mislsizxazinasi. Undan har birimiz foydalanishimiz, aqlimiznixohlaganimizcha uning dur-u javohirlari bilan to‘ldirishimizmumkin. Undan kuch-quvvat olish, ma’naviyatimizni boyitishimkoniga egamiz. U shunday mo‘jizaviy xazinaki, qanchaolsangiz ham bir qatrasi kamaymaydi. Bu xazinaning kaliti qo‘lyetmas joyga ilingan emas. Uning kaliti – mutolaa. Bu kalitdoimo sizning ixtiyoringizda. Faqat kutubxonaga kirishga xo-hish bo‘lsa bas. (D. Matkarimova)

48-mashq. Ajratib ko‘rsatilgan olmoshlarni izohlang, ko‘rsatish ol-moshlarini aniqlab, ular ishtirokida qayta gaplar tuzing va yozing.

Biz kelajagi buyuk Vatanning farzandlarimiz. Bu Vatanbizning qadimiy tuprog‘imiz. Asrlar qa’ridan kelayotganmunavvar tonglarga ko‘krak ochgan o‘z diyorimiz. Biz unisevamiz, ardoqlaymiz. Uning qudrati, shon-shuhrati, erk-ufarovonligi yo‘lida xizmat etish bilan baxtlimiz. (B. Shodiyeva)


1. Ko‘rsatish olmoshlari qaysilar?2. Ko‘rsatish olmoshlari qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi?3. Uzoqdagi va yaqindagi narsalarni ko‘rsatish uchun qaysi olmosh-

lardan foydalanamiz?

49-mashq. Uyga vazifa. Badiiy asarlardan ko‘rsatish olmoshlari qat-nashgan o‘nta gap topib yozing.

?

22

14-dars. KO‘RSATISH OLMOSHLARININGTALAFFUZI VA IMLOSI

1-topshiriq. Ko‘chiring. Ko‘rsatish olmoshlarini toping va ularningtuzilishiga e’tibor bering.

1. Niyatimga yetaman, mana bu to‘polonlar o‘tib olsin-chi...–derdi u Onabibiga. (Asqad Muxtor). 2. Ehsonning Moskvaga keti-shi mana shu kunlarga to‘g‘ri keldi. (Abdulla Qahhor) 3. Voy, ma-navi bolaning shirinligini! – Parcha xola do‘rillab xitob qildi. (O‘. Ho-shimov) 4. Anavini qara-ya, o‘zimizning to‘pori Zebimi shu? (SaidAhmad) 5. Mana buni aytsa bo‘lar Eng oliy, zo‘r muammo! O‘raboldi uni beshov, Miq etmasdi u ammo. (A. Oripov) 6. Mana bufikringizga jonlar tasadduq bo‘lsin! – qichqirdi Sultonmurod.(Oybek)

2-topshiriq. Yuqoridagi olmoshlarning qanday yozilganini ayting.

3-topshiriq. Men, sen, u, bu, shu olmoshlariga -day, -aqa, -chahamda kelishik qo‘shimchalarini qo‘shing. Asos bilan qo‘shimchao‘rtasida qanday o‘zgarish bo‘layotganini ayting.

4-topshiriq. U, bu, shu ko‘rsatish olmoshlariga egalik qo‘shim-chalarini qo‘shing. Asos bilan qo‘shimcha o‘rtasida qanday o‘zgarishbo‘layotganini ayting.

Yozuvda mana bu, mana shu, ana bu, ana shuolmoshlari ajratib yoziladi. Ba’zan bu olmoshlar og‘zakinutqda manavi, anavi tarzida talaffuz qilinishi va shundayyozilishi mumkin.

Egalik, kelishik hamda -day, -dek, -aqa, -chaqo‘shimchalari qo‘shilganda, asos bilan qo‘shimcha o‘r-tasiga bir n tovushi orttirib talaffuz qilinadi va shundayyoziladi. Masalan: shunday, o‘shanaqa, buncha.

50-mashq. Quyidagi olmoshlarga -day, -aqa, -cha, -ga, -da, -dan,-im, -ing, -si qo‘shimchalarini qo‘shing. Asosning tovush tarkibida qandayo‘zgarish ro‘y berganini ayting.

Bu, shu, o‘sha, mana bu, mana shu, ana u, ana shu.

!

23


1. Tarkibida -dek, -day qo‘shimchalari bo‘lgan olmoshlar qan-day yoziladi?

2. -cha qo‘shimchasini u, bu, shu olmoshlariga qo‘shing va sodirbo‘layotgan tovush o‘zgarishi haqida so‘zlab bering.

3. Ana shu, mana shu olmoshlarining talaffuzi va imlosi haqidaso‘zlang va ular ishtirokida gaplar tuzing.

51-mashq. Uyga vazifa. O‘qing. Ko‘rsatish olmoshlarini topib, ma’nosiniaytib bering. Ular tarkibidagi tovush o‘zgarishlarini tushuntiring.

1. Siz bolalik qilib bunaqa xomxayollarga borib yurmang.(Abdulla Qahhor) 2. Men xalq oldida sizning iltimosingizgashunday javob bermoqqa majbur bo‘ldim. (Oybek) 3. U bun-day jur’atni va hayotiy tasavvurni eng avval ota-onasiningmuhabbatidan olishi kerak edi. (P. Qodirov) 4. – Bunaqa narsamenga ta’sir qilmaydi, – dedi Mastura. (Abdulla Qahhor)5. Shunaqa gaplardan qachon qutulamiz? (Abdulla Qahhor)6. Dunyoda mo‘jizalar ko‘p, ammo bilasizmi, shularning ichidainsonning ko‘ngliga urmaydigan, unga xiyonat qilmaydigan,uni aldamaydigan mo‘jiza, bu kitobdir. (A. Ulug‘ov) 7. Kitobibor uyning oftobi bor. Bunday uyning ostonasidan jaholat hatla-maydi. (Qo‘chqor Norqobil) 8. O‘sha-o‘sha bujur tol. Shox-chalarida hanuz qushlar chug‘urlashyapti. (Isajon Sulton)

9. Tinchlik deya yurak-bag‘ri kuyuk eldir bu, Yaratganning qoshida eng suyuk eldir bu, O‘tmishi ham, ertasi ham buyuk eldir bu, Menga qanday yashamoqni o‘rgatmagil sen!

(Iqbol Mirzo)

15-dars. KISHILIK OLMOSHLARI

1-topshiriq. Men, sen, u, biz, siz, ular olmoshlarining har biriishtirokida gaplar tuzing.

2-topshiriq. Gap ichida keltirilgan olmoshlarning qaysi biri ma’-nosi bilan bir xil, qaysisi ma’nolari bilan farqlanishini izohlang.

3-topshiriq. Keltirgan misollaringizda olmoshlarning qanday gapbo‘lagi vazifasida kelayotganini aniqlang.

?

24

!

shaxsson

birlik ko‘plik

1-shaxs

2-shaxs

3-shaxs

!

Uch shaxsdan biriga ishora qiluvchi olmoshlar kishilikolmoshlari hisoblanadi.

So‘zlovchi birinchi shaxs, tinglovchi ikkinchi shaxs,nutqdan tashqari barcha shaxs, narsa, voqea-hodisalaro‘zga, ya’ni uchinchi shaxs sifatida qaraladi.

Men, biz birinchi shaxs, sen, siz ikkinchi shaxs, u,ular uchinchi shaxs kishilik olmoshlari hisoblanadi.Bulardan men, sen, u birlik, biz, siz (lar), ular ko‘plikma’nosini bildiradi.

Ba’zan biz, siz, ular birlik ma’nosida ham qo‘llaniladi.Biz birlik ma’nosida qo‘llanganda kamtarlik, bajarganishida o‘zini ta’kidlamaslik ma’nosini bildiradi. Masalan:Mening uyim o‘rniga Bizning uyimiz. Men g‘olib chiqdimo‘rniga Biz g‘olib chiqdik.

Shuningdek, siz, ular yakka shaxsga ishora qilib,hurmat ma’nosini ham bildiradi. Masalan: Sen keldingo‘rniga Siz keldingiz, U keldi o‘rniga Ular keldilar. Sizhurmat ma’nosini bildirganda, ko‘pincha ko‘plik ma’no-sini ifodalash uchun unga -lar qo‘shimchasi qo‘shiladi.Masalan: Sizlarga doimo baxt yor bo‘lsin.

52-mashq. Berilgan jadvalni kataklarga mos olmoshlarni qo‘yib,to‘ldiring.

♦♦♦♦♦ 53-mashq. Men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -ga, -da, -dan, -nikiqo‘shimchalarini qo‘shing. -ni, -ning, -niki qo‘shimchalari qo‘shilgandaasosning tovush tarkibida qanday o‘zgarish bo‘layotganini ayting.

Men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qo‘shimchalariqo‘shilganda, talaffuzda bir n tovushi tushib qoladi vashunday yoziladi.

25

54-mashq. Ko‘chiring. Kishilik olmoshlarini topib, ularning yozilishigae’tibor bering. Qo‘shimcha qo‘shilishi bilan sodir bo‘lgan tovush o‘z-garishlarini bilib oling.

1. Mening og‘am ichinda, Soqollari tashinda (makkajo‘xori).2. Iloji bo‘lsa, unga bildirmaylik. (Cho‘lpon) 3. Sening xayo-lingmi tonggi shabnamlar, Mehrdan so‘ylashsa ko‘zingdanamlar. (Zulfiya) 4. To‘ybekaning shuningdek hangamalariboshqa vaqtlarda Kumushni yaxshigina kuldirsa ham, hozir ungayotishib kelmadi. (A. Qodiriy). 5. Anovi kungi yosh mehmonnisenga maqtasam, achchig‘landing, ammo kelib-kelib bu kunseni o‘shanga berdilar. (A. Qodiriy) 6. Sening qancha pulingbor edi? – deb so‘radi mirshab sho‘rlik kosib yigitdan. (G‘afurG‘ulom) 7. Mustaqillik bizga milliy ma’naviyat olamini ochibberdi. (J. Razzoqov) 8. Agar sendan: «Ezgulik nima? – debso‘rasalar, – amalda foydalanadigan donishmandlikdir», – debjavob bergin. Tinglash va sukut saqlash seni donolikka yetak-laydi. (Pifagor)

9. Asl farzand merosiga posbon bo‘lgay,Ozod elning orzulari osmon bo‘lgay,Bobolarim ismin aytsam doston bo‘lgay,Sen azizsan, muqaddassan, ey sajdagoh,O‘zbekiston, ota makon, ona tuproq!

(Iqbol Mirzo)

55-mashq. She’rni o‘qing. She’rdagi qaysi olmoshlarning o‘rnigaboshqasini qo‘llash mumkin?

O‘zimni moziyning bag‘riga urdimVa shu on shukrona aytib qaytdim men.Kimdir ko‘rmay ketgan baxtni men ko‘rdim,Kimdir aytmay ketgan so‘zni aytdim men.

Meni kutayotir ajib kelajak,U mening iqbolim, mening baxtimdir.Men ko‘rmagan baxtni kimdir ko‘rajak,Men aytmagan so‘zni aytajak kimdir.

(A.Oripov)

26

!


1. Kishilik olmoshlari deb nimaga aytiladi?2. Kishilik olmoshlari qaysilar?3. Kishilik olmoshlari ishtirokida gaplar tuzing.

56-mashq. Uyga vazifa. Kishilik olmoshlarini qatnashtirib «Maktabi-mizda gullar bayrami» mavzusida matn tuzing.

16-dars. O‘ZLIK OLMOSHI

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi o‘z so‘zining ma’nosini aniqlang.

1. O‘zga yurtda shoh bo‘lgandan o‘z yurtingda gado bo‘lganafzal. (Maqol) 2. Biz o‘z tuprog‘imizni ko‘z qorachig‘idek asraymiz.3. O‘zimga o‘zim gapira boshladim. 4. O‘zingni er bilsang, o‘zganisher bil. (Maqol) 5. Yutuqlar o‘zimizniki.

2-topshiriq. Yuqoridagi gaplarda o‘z so‘zi qanday gap bo‘laklarivazifasida kelayotganini ayting.

3-topshiriq. O‘zim, o‘zing, o‘zi olmoshlarini men, sen, u ol-moshlariga bog‘lab, birikma hosil qiling.

N a m u n a: Mening o‘zim.

Kishilik olmoshlari o‘rnida qo‘llanilib, ko‘pinchashaxsni, ba’zan predmetni ko‘rsatuvchi o‘z so‘zi o‘zlikolmoshi sanaladi.

O‘zim, o‘zing, o‘zi so‘zlari ba’zan egalik qo‘shim-chalariga mos kishilik olmoshlari bilan mening o‘zim,sening o‘zing, sen o‘zing, uning o‘zi, u o‘zi tarzidaqo‘llanadi va bu vaqtda ko‘pincha kishilik olmoshlarigata’kid ma’nosi yuklanadi.

57-mashq. Ko‘chiring. O‘zlik olmoshi kimning yoki nimaning ma’no-sini ta’kidlayotganiga e’tibor bering.

1. Ikromjon xotinini qoldirib, o‘zi idora tarafga qarab ketdi.(Said Ahmad) 2. O‘zi bukur, Tishi o‘tkir, Dehqonga o‘rtoq,

?

27

Nomi-chi ... (o‘roq). 3. O‘zi po‘latdan, Dumi yog‘ochdan(ketmon). 4. Maksimichning qo‘lidagi pidjagi g‘ijimlangan, o‘ziterlab, bug‘riqib ketgan edi. (P. Qodirov) 5. Rostini aytsam,o‘zim ham unchalik yomon bola emasman. (X. To‘xtaboyev)6. O‘zi dumaloq, Qor kabi oq (tuxum). 7. Baxtsizliging siriniboshqalardan emas, o‘zingdan izla. Hammadan avval o‘zinggahisob ber. 8. O‘zini hurmat qilmagan odamdan yaxshilikkutma. («Otalar so‘zi») 9. Ko‘rmagaysiz o‘zini, Eshitasiz so‘zini(radio). 10. Dunyoda o‘z tuprog‘ida, O‘zgalarday yurganlarbor, O‘z tuprog‘im, o‘z tuprog‘im – O‘z davlatim – qutlug‘,poydor. (Mirtemir)

♦♦♦♦♦ 58-mashq. O‘zlik olmoshini qatnashtirib gaplar tuzing. Tuzgangaplaringizdagi o‘zlik olmoshlari o‘rniga kishilik olmoshlarini qo‘yib ko‘ring.

59-mashq. Tarkibida o‘zlik olmoshi qo‘llangan topishmoqlardan birnechasini ayting.

N a m u n a: O‘zi pishiq,Burni qiyshiq (no‘xat).


1. O‘zlik olmoshi deb nimaga aytiladi?2. O‘zlik olmoshi ishtirokida gaplar tuzing.3. O‘zlik olmoshini qaysi olmoshlar o‘rnida ishlatish mumkin?

60-mashq. Uyga vazifa. O‘qing. Gaplarda qo‘llangan o‘zlik olmoshiqaysi gap bo‘laklari vazifasida kelayotganini aniqlang.

1. O‘zining ovozi o‘ziga uzoqdan eshitilganday tuyuldi.(Abdulla Qahhor) 2. O‘zim ham hayronman. (Cho‘lpon)3. Qimirlamang, biroz o‘zingizga keling, – dedi yigit mehri-bonlik bilan, – uyingizga o‘zim kuzatib qo‘yaman. (S. Zun-nunova) 4. Qurvonbibi fotiha to‘yidan keyin biroz o‘ziga kelganedi. 5. Bu ishlarni qilgan o‘zi. (Cho‘lpon)

?

28

!

17-dars. SO‘ROQ OLMOSHLARI

1-topshiriq. So‘roqni bildiruvchi so‘zlar o‘rniga qavsda berilganso‘zlardan birini qo‘ying.

1. Kim shaxmat to‘garagiga qatnashadi? (Vali, men, o‘rtog‘im,sinfimiz) 2. Dunyoda nima kuchli? (shamol, aql, uyqu) 3. Sinfingizdanechta o‘quvchi bor? (yigirmata, o‘ttizta) 4. Siz nechanchi sinfdao‘qiysiz? (yettinchi)

2-topshiriq. So‘roqni bildiruvchi so‘zlar ishtirok etgan gaplar qandaygap, so‘roq o‘rniga uning javobi ishtirok etgan gaplar qanday gapekanini ayting.

3-topshiriq. Quyidagi so‘roqlarning nimalarni aniqlash uchunberilishini ayting.

Kim?, nima?, qachon?, qayer?, qaysi?, qanday?, nega?, qancha?

Shaxs, narsa-hodisa, belgi-xususiyat, miqdor, sabab,maqsad o‘rin, payt haqida so‘roqni bildiruvchi olmoshlarso‘roq olmoshlari sanaladi.

61-mashq. Quyidagi jadvalni tegishli so‘roq olmoshlari bilan to‘l-diring.

So‘roq olmoshlari ishtirok etgan gaplar so‘roq gaphisoblanadi. Bunday gaplar so‘roq ohangi bilan ta-laffuz qilinadi va yozuvda gap oxiriga so‘roq belgisiqo‘yiladi.

!

So‘roq turlari Olmoshlar

Shaxs so‘rog‘i

Narsa-hodisa so‘rog‘i

Belgi-xususiyat so‘roqlari

Miqdor so‘roqlari

Sabab-maqsad so‘roqlari

O‘rin-joy so‘roqlari

Payt so‘roqlari

29

62-mashq. Ko‘chiring. So‘roq olmoshlarining tagiga chizib, tepasigaso‘roq turini yozib qo‘ying.

1. Nega uni otdami, aravadami eltib qo‘ymadi? (AbdullaQahhor) 2. Mukarrama, ular kim ekan? 3. Kechagi gaplardankeyin qaysi yuzi bilan boradi? (Asqad Muxtor) 4. Nima ishlaribor ekan? – so‘radi Zulayho xola. (G‘afur G‘ulom) 5. Xudoyo,tavba qildim, bu qanday kun? Yo qudratingdan, bu qanday odam?(Abdulla Qahhor) 6. Nega muncha g‘amgin nayning navosi,nega qalbim to‘la o‘kinch va malol? (A. Oripov) 7. – Kimgasovg‘a qilmoqchisiz, yoshi nechada? – dedim. – Onamga,tug‘ilgan kuniga sovg‘a qilmoqchi edim. (A’zam Ismoil) 8. Ilmva odob tagi yo‘q xazina. Kimki unga ega bo‘lsa, qadr-u qiy-mati baland bo‘ladi. («Otalar so‘zi») 9. – Qanaqa o‘rik? – Erkinaka yelkasini qisib qo‘ydi-da, nari ketdi. (O‘. Hoshimov) 10. Qa-yerdansiz? – deb so‘radim undan. (Said Ahmad)

63-mashq. Quyidagi savollarga yozma javob yozing. So‘roq olmosh-larining gapdagi vazifalarini aniqlang.

1. To‘g‘riso‘zlik, poklik va muloyimlik deganda nimani tu-shunasiz? 2. Qanday fazilatlar insonga ziynat bag‘ishlaydi?3. Yoshlar qanday xislatlarga ega bo‘lmog‘i kerak? 4. Siz hayotdaqanday kishilarga ergashasiz? 5. Mehnatsevarlik, rostgo‘ylik,samimiylikning nima ekanini bilasizmi? 6. Bunyodkorlik, yara-tuvchanlikning ma’nosi nima? 7. Sizning hayotingizda qaysikitoblar chuqur iz qoldirgan? 8. Siz istiqomat qilayotgan joydaqanday binolar qurib bitkazildi?

♦♦♦♦♦ 64-mashq. Qalay, qancha, qachon, qanday so‘roq olmoshlariishtirokida gaplar tuzing.


1. So‘roq olmoshlari deb nimaga aytiladi?2. So‘roq olmoshlariga qanday qo‘shimchalarni qo‘shish mumkin?3. So‘roq olmoshlari ishtirokida gaplar tuzing.

?

30

65-mashq. Sinfda ikki guruh hosil qiling. Birinchi guruh so‘roqolmoshlari ishtirokida so‘roq gaplar tuzsin. Ikkinchi guruh bu so‘roqgaplarga javob bersin. So‘roq yoki javob berolmay qolgan guruh yutqizganhisoblanadi.

N a m u n a: Birinchi guruh: Bir yilda necha kun bor?Ikkinchi guruh: Bir yilda 365–366 kun bor.

66-mashq. Uyga vazifa. So‘roq olmoshlari ishtirokida «Saxovatli kuz»mavzusida matn tuzing.

18-dars. BELGILASH OLMOSHLARI

1-topshiriq. Berilgan gaplarda har so‘zining qaysi so‘zlar bilanbog‘langanini aniqlang. Ma’nosini izohlang.

1. Har kim ekkanini o‘radi.(Maqol) 2. Har narsaga jahl qilaver-maslik kerak. 3. Ovozi har qachongidan ham ta’sirliroq edi. 4. Yutuq-laridan har qancha maqtansa, arziydi. 5. Har bir inson o‘z baxtiuchun kurashadi.

2-topshiriq. Berilgan gaplarda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarningma’nosini izohlashga harakat qiling.

1. Butun xalq yopirilib, Kattakon Farg‘ona kanalini qazdik. (Ha-mid Olimjon) 2. Hamma hasharga qatnashdi. 3. Sinfimizdagi barchao‘quvchilar sport to‘garaklariga qatnashadilar.

Har so‘zi so‘roq olmoshlariga, bir so‘ziga qo‘shilibto‘pdan ajratilgan shaxs, narsa, belgilarni bildiradiganbelgilash olmoshlarini hosil qiladi.

Hamma, barcha, bari, butun olmoshlari esa shaxs,narsa, belgi, harakatlarni jamlab ifodalaydi.

Demak, to‘pdan ajratilgan yoki jamlab ko‘rsatilganshaxs, narsa, belgi, harakat-holatlarni ifodalaydiganolmoshlar belgilash olmoshlari sanaladi.

67-mashq. Ko‘chiring. Belgilash olmoshlarini toping. Mashqda yanaqaysi olmoshlar qo‘llangan.

1. Agar u guzardan hassasini do‘qillatib o‘tib qolsa, hammabarobar qalqib, to o‘tib ketguncha ta’zimda turardi. (Said

!

31

Ahmad) 2. Har bir bekning navkarlari o‘zlariga qarashli yuk-larni tuya qo‘shilgan og‘ir aravalarga ortib kelmoqda edilar.(P. Qodirov) 3. Biznikiga mehmon keldi, Hammasining qoshiqora (loviya). 4. Hamma nopok, hamma egri, yolg‘iz siz to‘g‘ri.(O. Yoqubov) 5. Aybdor o‘zi har bir savolga bergan javobi bilanjinoyatini iqror qildi. (Cho‘lpon) 6. Bu gapning butun dahshatishu topda bilindi. (Said Ahmad) 7. Hamma narsa oiladanboshlanadi. Kitobxonlik ham. (M. Azizov) 8. Har kimki so‘ziyolg‘on, yolg‘oni zohir bo‘lg‘och, uyolg‘on. (Alisher Navoiy)9. Har bir so‘zning o‘z o‘rni bor, har bir ishning o‘z mavridi.(«Otalar so‘zi»)

68-mashq. O‘qing. Belgilash olmoshlarini toping.

1. O‘g‘limning har bir holidan xabar olib turish sening vazi-fangdir. (A. Qodiriy) 2. Hamma perronda. Hamma o‘z jigariniqidiradi. (Said Ahmad) 3. Barcha shodlik senga bo‘lsin, borsitam, zorlik menga, Barcha dildorlik senga-yu, barcha xush-torlik menga. (E. Vohidov) 4. Har kim o‘z quvonch hamorzularini bildirib turarkan, Majdiddin, Nizomulmulk, AmirMo‘g‘ul va bir ko‘p beklar, a’yonlar kirishdi. (Oybek) 5. Dil-dorning bari gaplari haqiqat edi. (Said Ahmad) 6. Ulug‘ajdodlarimiz ilm-u ma’rifatlari bilan ham butun olamni fathetganlar. (Sirojiddin Sayyid) 7. Bog‘imizda uzumning hammaxilidan bor edi. (M. Qoriyev) 8. Har qaysi millatning o‘ziga xosma’naviyatini shakllantirish va yuksaltirishda, hech shubhasiz,oilaning o‘rni va ta’siri beqiyosdir.


1. Belgilash olmoshlari deb nimaga aytiladi?2. Belgilash olmoshlariga egalik qo‘shimchalarini qo‘shing va ulardagi

o‘zgarish haqida so‘zlang.3. Belgilash olmoshlarini qaysi so‘z turkumlari o‘rnida ishlatish

mumkin?

69-mashq. Uyga vazifa. Tarix yoki adabiyot darsligidan belgilasholmoshlari ishtirok etgan to‘rtta gap topib, ko‘chiring.

?

32

19-dars. GUMON OLMOSHLARI

1-topshiriq. Quyida berilgan so‘roq olmoshlariga alla- yoki -dirqo‘shimchalarini qo‘shing: kim?, nima?, qachon?, qaysi?, qancha?,qanday?

2-topshiriq. alla- yoki -dir qo‘shimchalarini olgan yuqoridagiso‘zlarning ma’nolarini tushuntiring.

So‘roq olmoshlariga alla- yoki -dir qo‘shimchasiniqo‘shish yo‘li bilan gumon olmoshlari hosil qilinadi.

Alla- qo‘shimchasi so‘roq olmoshlari oldidan, -dirqo‘shimchasi esa so‘roq olmoshlari so‘ngidan qo‘-shiladi.

Har ikki qo‘shimcha asos qism bilan qo‘shib yoziladi.Narsa so‘zi faqat alla- qo‘shimchasi yordamida

gumon olmoshiga aylanadi.Bir so‘zi kishi, narsa, nima kabi so‘zlarga qo‘shilib

bu so‘zlarga gumon ma’nosini yuklaydi. Ularni kimdir,nimadir, qachondir singari gumon olmoshlari bilanalmashtirish mumkin. Bunday vaqtda bir so‘zi gumonolmoshi o‘rnida qo‘llangan bo‘ladi. Shu bilan birga birovso‘zi ham kimdir so‘zi bilan erkin almashina olgani uchungumon olmoshi hisoblanadi.

70-mashq. Ko‘chiring. Gumon olmoshlarining tagiga chizing.

1. Pochchamdan dasturxonni olib qoqish uchun gilosningyonidan o‘tarmanmi, allanima baloga turtinib ketdim. (AbdullaQahhor) 2. Shorahim ko‘z yoshidan hech narsani ko‘rmay,allanimalar deb g‘udrandi. (O. Yoqubov) 3. Allaqayerdan oyimpaydo bo‘ldi. (O‘. Hoshimov) 4. Aniq yili esimda yo‘q, Allaqaysizamonda Bir qishloqda ota-o‘g‘il Yashar ekan omonda.(A.Oripov) 5. O‘zbekoyim nimadir demoqchi edi, Oybodoqdasturxon ko‘tarib kirib qoldi. (A. Qodiriy) 6. Hovlida alla-kimning qorasi ko‘rindi. (Oybek) 7. Qaysidir yili, aniq esimda

!

33

yo‘q, qish juda erta keldi. (Qo‘chqor Norqobil) 8. Bu yigitningnimasidir unga rahmatli otasini eslatardi. (Farid Usmon)9. Birovning aybini senga aytgan, sening aybingni ham birovgaaytadi. (Maqol)

71-mashq. O‘qing. Gumon olmoshlari qanday hosil qilinganini aytibbering.

1. Kimdir qarshi so‘z aytgan edi, muallim jerkib berdi.(Abdulla Qahhor) 2. Normurod Shomurodov allaqandayshubhadan yuragi zirqirab o‘z kabinetiga kirdi. (O. Yoqubov)3. Kimdir ot yetaklab o‘tar azonda, Uzilar ko‘chaning sahargitushi. (Shavkat Rahmon) 4. Ayol qalbi tosh bo‘lsa ham,allaqayeri paxtadan yumshoq, iðakdan mayin bo‘ladi. (SaidAhmad) 5. Hazil-huzul bilan birpasda allaqancha piyozniqanorlarga joyladik. (O‘. Hoshimov) 6. Xayolchan g‘udranib,negadir o‘z-o‘zini koyidi. (N. Qilichev) 7. Ichkaridan kimlardirchiqib, u turgan tomonga kelaverdi (S. Anorboyev) 8. Bu dunyo-da – tabiatda ham, jamiyatda ham bo‘shliq bo‘lmaydi. Qayer-dadir bo‘shliq paydo bo‘ldimi, hech shubhasiz, uni, albatta,kimdir to‘ldirishga harakat qiladi. («Yuksak ma’naiyat – yen-gilmas kuch» asaridan)

♦♦♦♦♦7272727272-mashq. Gumon olmoshlari ishtirokida to‘rtta gap tuzing. Gumonolmoshining qanday qo‘shimchalar yordamida hosil bo‘lganini ayting.


1. Gumon olmoshlari deb qanday olmoshlarga aytiladi?2. Gumon olmoshlari qanday hosil qilinadi?3. Gumon olmoshlari ishtirokida gaplar tuzing.

73-mashq. Uyga vazifa. O‘qing. Cho‘lponning «Kecha va kunduz»romanidan olingan quyidagi matnda olmoshning qanday turlari mavjud-ligini aniqlang.

Hamma jim qoldi. Har kim o‘z oldida bir narsa topib, shungako‘z tikkan va u narsada Zebi o‘z otasini, Qurvonbibi o‘z erini,Salti qovog‘idan qor yog‘ib turgan sovuq bir so‘fini ko‘rardi.

Bu bulutli havoni ochmoq faqat onaning vazifasi edi:

?


34

– Otasi bomdoddan kirsin, – dedi u Saltiga qarab, – meno‘zim yotig‘i bilan aytib ko‘ray, yo‘q demas, – so‘ngra Zebigayuzlandi. – Sen, qizim, uyga joy qil, o‘rtog‘ingni o‘tqiz, das-turxon sol... Biz otang bilan choyni so‘rida ichib, haligi gapnigaplashamiz.

20-dars. BO‘LISHSIZLIK OLMOSHLARI

1-topshiriq. Berilgan gaplar tarkibidagi ajratilgan so‘zlarningma’nosini izohlashga harakat qiling.

1. Oltin ko‘milgan joyni hech topolmadim. (A. Avloniy)2. Hunarli odam hech qachon kam bo‘lmaydi. 3. Majlisda bumasala haqida hech kim churq etmadi. (Z. Egamberdiyeva)

2-topshiriq. Yuqoridagi hech so‘zi ishtirok etayotgan gap kesimi-ning tasdiq yoki inkor shaklda kelishini aniqlang.

3-topshiriq. Ikkinchi va uchinchi gaplarda hech so‘zi qaysi so‘zlarbilan birikib kelayotganini ayting va yana qanday so‘zlarga bog‘la-nishini aniqlang.

So‘roq olmoshlari va bir, narsa, nima so‘zlari oldidanhech so‘zining qo‘llanishi natijasida bo‘lishsizlik olmosh-lari hosil bo‘ladi. Hech kim, hech nima, hech qachon,hech qanday, hech qancha, hech narsa so‘zlari bo‘-lishsizlik olmoshlari sanaladi va ular yozuvda ajratibyoziladi.

Bu olmoshlar ishtirok etgan gaplarning kesimi inkorshaklida bo‘ladi.

74-mashq. Ko‘chiring. Bo‘lishsizlik olmoshlarining tagiga chi-zing.

1. Moziylar sasiga quloq tutgum jim, ustun bo‘lgan emasdunyoga hech kim. (I. To‘xtamishev) 2. Haqing berma hechkimga, urho-yo, urho. (I. To‘xtamishev) 3. Hammasi joyida,do‘stlar, men hech kimdan, hech narsadan xafa emasman.

!

35

(P. Qodirov) Hech bandaning boshiga farzand dog‘ini solmasinekan. (O‘. Hoshimov) 4. Yo‘q, xo‘jayin, qorin to‘q. Hech nimayegim kelmay turibdi. (G‘afur G‘ulom) 5. Hozir ham hech kimo‘z ismimni aytmaydi, «Ulfat» deyishadi. (Ulfat) 6. Hech kimnishafe keltirmay tura turing, hali. (Cho‘lpon) 7. Hech qandaykishini, xoh u tirik bo‘lsin, xoh u vafot etgan bo‘lsin, yomonso‘zlar bilan kamsitib gapirmaslik kerak. (Muhammad Husayn)8. U haqda hech qanaqa xat-xabar yo‘q. (G‘afur G‘ulom) 9. Kimo‘z yurtini sevmasa, u hech nimani seva olmaydi. (J. Bayron)10. Quruq gapning o‘zi hech qachon lo‘nda dalil bo‘la olmaydi.(Ibn Sino)

75-mashq. Hech kim, hech narsa olmoshlarini egalik qo‘shimchalaribilan qo‘llang va gap tuzing.

♦♦♦♦♦ 76-mashq. Hech nima, hech kim olmoshlarini kelishik qo‘shimchalaribilan turlang. Ularni gap ichida keltiring.


1. Bo‘lishsizlik olmoshlari deb nimaga aytiladi?2. Bo‘lishsizlik olmoshlariga kelishik qo‘shimchalari qay tartibda

qo‘shiladi?3. Bo‘lishsizlik olmoshlari ishtirokida gaplar tuzing.

77-mashq. Uyga vazifa. O‘zingiz sevgan badiiy asardan parcha ko‘chiribyozing. Unda qo‘llangan olmoshlarni topib, ularning turini aniqlang.

21-dars. OLMOSH O‘RNIDA QO‘LLANILADIGANSO‘ZLAR

1-topshiriq. Gaplardagi ajratilgan so‘zlarning qaysi olmosh ma’-nosida qo‘llanganini aniqlang.

1. Bobur nomidagi xalqaro ilmiy ekspeditsiya tarkibida kaminaham bor edi. (Q. Kenja) 2. Faqir Sizning xizmatingizga bel bog‘lagan.(M. Osim) 3. Sizni hamisha duo qilib qoluvchi bandayi ojizingiz.(P. Qodirov)

?

36

! Eski o‘zbek tilida kamtarlik ifodasi sifatida men o‘r-nida ko‘pincha kamina, kaminayi kamtaringiz, faqir,qulingiz, bandayi ojizingiz singari so‘z va birikmalarqo‘llangan.

Hozirgi o‘zbek tilida ham xuddi shu ma’noda ba’zanmen o‘rnida kamina so‘zi ishlatiladi.

Men olmoshi o‘rnida yuqoridagi so‘zlar ega vazifasidaqo‘llanganda, kesim ba’zan III shaxs shaklida, ba’zanesa I shaxs shaklida (asosan, eski o‘zbek tilida) bo‘lishimumkin.

78-mashq. O‘qing. Kishilik olmoshlari o‘rnida qo‘llangan so‘zlarnianiqlang. Ular qanday ma’no ifoda etayotganiga e’tibor bering.

1. Faqir hozir taxmin qildimkim, Movarounnahrda ko‘ch-ki bosgan buloq balki shu yerga kelib qayta ko‘z ochgandir?(P. Qodirov) 2. Kechirasiz, rais, kamina bugun emas, o‘g‘-lingizni shogirdlikka olgandayoq aytganman. (O. Yoqubov)3. Janoblar! Kamina hoziroq Xuttalonga otlanurmen! (Mu-hammad Ali) 4. Sizga ne bo‘ldi, ikki haftadan buyon faqi-ringizni zoriqtirib qo‘ydingiz. (Oybek) 5. Faqir u zotning suh-batlaridan bahramand bo‘lgan paytlarimni eslasam, yuragimezilur! (P. Qodirov) 6. Kamina ham suhbatlaringizni sog‘ingan-men. (P. Qodirov) 7. Tabibiy entikdi: – Faqiringiz vijdonimbuyurgan gapni aytdim. (S. Siyoyev) 8. Xullas kalom, u mahaldakamina endigina institutni bitirib, yoshlar gazetasiga ishgakelgandim. (O. Yoqubov)

79-mashq. Kamina, faqir, kamtarin qulingiz so‘zlari ishtirokida«Odobning boshi – til» mavzusida matn tuzing. Ularning qaysi olmoshlaro‘rnida ishlatilishini izohlang.


1. Kamina so‘zi ishtirokida gap tuzing.2. Kamtarin qulingiz so‘zi ishtirokida gap tuzing va uning qandayma’no anglatayotganini izohlang.3. Bandayi ojiz so‘zi qanday olmosh o‘rnida ishlatiladi?

?

37

80-mashq. Uyga vazifa. «Mustaqillik yillarida ona tilimiz rivoji» mav-zusida matn tuzing. Matn tuzishda olmosh o‘rnida qo‘llanadigan so‘z-lardan foydalaning.

22-dars. OLMOSHLARNING TUZILISHIGAKO‘RA TURLARI

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi olmoshlarni toping va turlarinianiqlang.

1. Men undan so‘radim: Mehringni qo‘yib, bunchalar saralabgul terding kimga? (Q. Muhammadiy) 2. Bir vaqtlar qarshimdano‘tsang, seni derdim oddiy yo‘lovchi. (Shukrullo) 3. Shu-shu bizbordi-keldi qilamiz. (A. Rahmat)

Olmoshlar tuzilishiga ko‘ra sodda, qo‘shma, juft vatakroriy bo‘ladi.

81-mashq. Ko‘chiring. Olmoshlarni topib, tagiga chizing, tepasiga uningtuzilishiga ko‘ra turini yozing.

1. Shu-shu Otaqo‘zi ochilib ketib, o‘rinli-o‘rinsiz gaplarniko‘p gapirib yubordi. (O. Yoqubov) 2. Siz o‘zingizni tuproqbilan tenglashtirmakchi bo‘lgansiz, lekin men hozir Kumushgaham qanoatlanmay Oltinbibi deb atamoq fikriga tushdim.(A. Qodiriy) 3. Hech qanaqa shartim yo‘q. Ishlab u-bu orttirishniyatim ham yo‘q. (Said Ahmad) 4. Shu-shu bo‘ldi-yu,Tursunboyning qulog‘idan Zebixonning ovozi nari ketmayqoldi. (Said Ahmad) 5. Hamma unga o‘girilib qarar, ammoSattor Roziyadan boshqa hech kimni ko‘rmas edi. (P. Qodirov)6. Mana bu manzarani qaranglar, qizlar, – dedi Manzura.(Oybek) 7. Hech kimni baxt o‘z-o‘zidan quchgan emas, Qushham ko‘kka mashaqqatsiz uchgan emas. (Iqbol Mirzo) 8. Tanisog‘lom odamga uncha-muncha kasallik yuqmaydi. (AhmadDonish)

!

38

♦♦♦♦♦ 82-mashq. Quyida berilgan olmoshlarni tuzilishiga ko‘ra jadvalgajoylashtiring.

O l m o s h l a r: men, mana shu, u, o‘sha-o‘sha, u-bu, siz-biz, hechkim, har bir, hech nima, kim, qanday, allakim, sen-men, kimdir, shu-shu, ana shu, allaqaysi, nega, qandaydir.

83-mashq. Matnni ko‘chiring. Olmoshlarni aniqlang, tuzilishiga ko‘raturlarini belgilang.

O‘zligini anglashga bel bog‘lagan har bir xalq va millat buyukajdodlari xizmatlarini e’zozlashni o‘rniga qo‘yadi, boshqalargaham uni e‘tirof ettiradi.

O‘tmishda yashab o‘tgan buyuk bobolarning hayoti vafaoliyatini bilish shu kunning asosiy talabi sanaladi. Bularniegallamay turib, biron-bir shaxs komillik darajasiga erishaolmaydi. Amir Temurning hayoti va faoliyati bunda asosiymezon bo‘la oladi. Uning har qanday mushkul vaziyatlar-dan chiqib keta olish zakovati, mardligi, jasorati, vatan-parvarligi avlodlar uchun ibrat, hayot maktabi, Vatangaxizmat qilish namunasi bo‘lib qolishi lozim. («Vatan tuyg‘usi»kitobidan)

84-mashq. Hamma, har bir, shu, ba’zi, mana shu, u-bu olmoshlariishtirokida gaplar tuzing. Olmoshlarning yozilishiga e’tibor bering.


1. Olmoshlar tuzilishiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi?2. Men, u, hamma tuzilishiga ko‘ra qanday olmoshlar sanaladi?3. Har bir, hech nima, allakim tuzilishiga ko‘ra qanday olmoshlar

deb qaraladi?

85-mashq. Uyga vazifa. «Mustaqillik bizga nima berdi?» mavzusidamatn tuzing. Qo‘shma olmoshlarning tagiga chizing.

?

Sodda Qo‘shma Juft Takroriyolmoshlar olmoshlar olmoshlar olmoshlar

39

23-dars. SODDA VA QO‘SHMA OLMOSHLAR.ULARNING IMLOSI

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi olmoshlarni toping va ularningtuzilishini aniqlang.

1. Ulug‘ odam hech qachon yolg‘iz qolmaydi. Taqdir uniqanchalar do‘stlaridan ayirmasin, oxir-oqibatda u yana o‘ziga do‘sttopib olaveradi. (R. Rollan) 2. Gulnor hamma narsani bir zumdatayyorlab dadasiga ko‘rsatdi. (Oybek) 3. Ikkovining ham fikriniallanarsalar chulg‘ab olgan edi. (O‘. Umarbekov)

Faqat bir asosdan iborat bo‘lgan olmoshlar sodda,ikki asosdan tashkil topgan olmoshlar qo‘shma olmoshlarhisoblanadi.

Kim?, nima?, hamma, barcha singari tub olmoshlar,kimdir, qaysidir, allakim, allaqanday singari yasamaolmoshlar sodda olmoshlardir.

Hech kim, hech qachon, har bir, har kim, manashu, ana o‘sha kabi olmoshlar qo‘shma olmoshlardir.

Yasama sodda olmosh qismlari qo‘shib, qo‘shmaolmosh qismlari esa ajratib yoziladi.

86-mashq. Gaplarni o‘qing. Sodda va qo‘shma olmoshli gaplarni alohidako‘chirib yozing.

1. Meni Sodir Badalovich yubordilar, – dedi so‘rashishuchun ikkala qo‘lini baravar uzatib. (X. To‘xtaboyev) 2. Yigitningdong‘i o‘zi tug‘ilib o‘sgan shaharga ham yetib boribdi.(Ertakdan) 3. So‘fi hech narsa demay o‘rnidan turdi. (Cho‘lpon)4. O‘zingga o‘zingni maqtagandan qo‘rq. (Maqol) 5. Ana o‘shayerda o‘zimizni ko‘rsatamiz. (Said Ahmad) 6. Tesha Saidiybilan bahslashish qo‘lidan kelmaganini har bir so‘zi, har birharakati bilan bildirib turar edi. (Abdulla Qahhor) 7. Ali Qushchinechundir yana o‘sha iliq bahor kunini esladi. (O. Yoqubov)8. Choyxonada, peshin bo‘lib qolganiga qaramay, hech kimyo‘q edi. (O‘. Umarbekov) 9. Lekin buni u hech qachon hechkimga aytmagan edi. (O. Muxtor)

!

40

?

87-mashq. Ko‘chiring. Olmoshlarni aniqlang, ularning imlosini tu-shuntiring.

Baxtni har kim o‘zicha tushunadi. Kimlarningdir qorni, ust-boshi but. Shuni baxt sanaydi. Kimlardir yeng uchida yashaydi.Ko‘ngli tinch.

Siz o‘z ota-onangizning jigargo‘shalarisiz. Bu kam. Siz o‘zxalqingiz, Vataningiz, millatingizning ko‘z qarog‘larisiz, ammounutmang: tanbal, daqqi, bezori kishi ma’naviy nogiron deganso‘z. Unga hech kishining ko‘zi uchib turgani yo‘q. O‘zi uchun,qorni uchun yashab, nafs gadosi bo‘lib yurganlar jamiyat uchunortiqcha odamlardir. Bunday nusxalarning bor-yo‘qligidan hechkimga hech qanday foyda yoki zarar yo‘q.

Komil inson esa hammaning joni. (G‘. Salomov)

♦ ♦ ♦ ♦ ♦ 8888888888-mashq. Hech, har, mana, ana so‘zlari yordamida qo‘shmaolmoshlar hosil qiling va ularning har biri ishtirokida gap tuzing.


1. Sodda olmoshlar ishtirokida gaplar tuzing va ularning imlosinitushuntiring.

2. Qo‘shma olmoshlar deb nimaga aytiladi?3. Qo‘shma olmoshlarning imlosi haqida so‘zlang.

89-mashq. Uyga vazifa. -dir qo‘shimchasi yordamida so‘roq ol-moshlaridan gumon olmoshlari hosil qiling. Ularning yozilishiga e’tiborbering.

N a m u n a: Tashqarida nimadir taraqladi.

24-dars. JUFT VA TAKRORIY OLMOSHLAR.ULARNING IMLOSI

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi olmoshlarni aniqlang. Ularningtarkibi va imlosini tushuntiring.

1. Shu-shu biz qadrdon bo‘lib qoldik. (Asqad Muxtor) 2. O‘shavoqealarni eslasam, o‘zimdan o‘zim xursand bo‘lib ketaman.(Mirmuhsin) 3. Qanchadan qancha ajdodlarimiz orzu qilgan kunlarsiz-u bizga nasib etdi. (I. To‘lakov)

41

!

2-topshiriq. Berilgan so‘z va birikmalarning tarkibini aniqlang.O‘zboshimcha, o‘zbilarmon, manman, sensira (senla), sizla, o‘zidanketmoq, o‘ziga kelmoq.

3-topshiriq. Yuqoridagi so‘zlarning ma’nolarini izohlang va harbiri ishtirokida gaplar tuzing.

Bir-biriga mazmunan yaqin bo‘lgan olmoshlarningbirikuvidan hosil bo‘lgan olmoshlar juft olmoshlar sa-naladi.

Bir olmoshning aynan yoki ayrim tovush o‘zgarishibilan (masalan, uncha-muncha) takrorlanishidan hosilbo‘lgan olmoshlar takroriy olmoshlar hisoblanadi.

Juft va takroriy olmoshlar qismlari chiziqcha bilanyoziladi.

Olmoshlar boshqa so‘zlarning yasalishiga asos bo‘lishimumkin. O‘zboshimcha, o‘zbilarmon, manman kabilarsifat, o‘zidan ketmoq, o‘ziga kelmoq iboralar sanaladi.

90-mashq. Ko‘chiring. Juft va takroriy olmoshlarning tagiga chizing.

1. Shu-shu Nabijon ham dilni erkalovchi, ham allaqandayiztirobga soluvchi g‘alati hislar girdobiga tushib qoldi. (S. Zun-nunova) 2. Halimaxonni ko‘rdim, sira o‘zgarmabdi: hamono‘sha-o‘sha. 3. Yormat Yo‘lchi bilan yonma-yon yurib eskitanish kabi undan-bundan so‘zlashib bordi. (Oybek) 4. Mashinayuborsam, u-bularni berib yuborarsiz. (Abdulla Qahhor)5. Qat’iyatli bo‘lmagan odam hech qachon o‘ziga-o‘zixo‘jayinlik qilolmaydi (U. Foster) 6. Shu-shu, men ularninguyiga keladigan bo‘pqoldim. (Sh. Xolmirzayev)

91-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Ajratib ko‘rsatilgan olmoshlarning juftva takroriy shakllarini toping, ular ishtirokida og‘zaki gaplar tuzing.

1. O‘zingdan kichiklarga doim yordam bergin. Bu bizningeng birinchi vazifamiz. (Aziz Abdurazzoq) 2. Hamma hayvonlarbirdaniga tandirga yugurishib, uning ichida pisib yotganEgriboyni tutib olishibdi va «chaqimchining jazosi – shu» deb,

42

uni tilka-pora qilib tashlashibdi. (Ertakdan) 3. Nima eksang,shuni o‘rasan. (Maqol) 4. Ammo shuni, bolajonlar, unutmang,Qor yoqqanda qushlar holi bo‘lar tang. O‘shanda siz qushlargayordam bering, Uvoq seping, ularga inlar quring. (QuddusMuhammadiy) 5. Haqiqat qalb ko‘zidir. Unda o‘z mohiyatingnio‘zing ko‘rasan. (O. Mahmudov) 6. O‘sha savol turtki bo‘lib,men bir necha yil davomida televideniye orqali «G‘azal oq-shomi» davra suhbatlarida ishtirok etdim. (E. Vohidov) 7. O‘zga-lar aybiga tetik nazar sol, o‘z aybing ko‘rgandek undan ibratol. (Nizomiy)

♦♦♦♦♦ 92-mashq. O‘zboshimcha, o‘zbilarmon, o‘ziga kelmoq, o‘zidan ketmoq,manman so‘z va iboralari ishtirokida gaplar tuzing.


1. Juft olmoshlar deb nimaga aytiladi?2. Takroriy olmoshlarga misollar keltiring.3. Juft va takroriy olmoshlar qanday yoziladi?

93-mashq. Uyga vazifa. «Mustaqil O‘zbekiston ramzlari haqidao‘ylar» mavzusida matn tuzing. Matnda juft va takroriy olmoshlarniqo‘llang.

?

43

25-dars. MUSTAHKAMLASH

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar

1. Olmosh deb nimaga aytiladi?2. Kishilik olmoshlariga misollar keltiring.3 O‘zlik olmoshlariga misollar ayting.4. So‘roq olmoshlari ishtirokida gaplar tuzing.5. Belgilash olmoshlari qanday so‘roqqa javob bo‘ladi?6. Bo‘lishsizlik olmoshlari qanday hosil qilinadi?7. Sodda olmoshlar qaysilar?8. Qo‘shma, juft va takroriy olmoshlarga misollar keltiring.

1-topshiriq. Gaplarni ko‘chiring. Olmoshlarni topib, ma’no gu-ruhlariga ajrating.

1. U har yili ta’tilni o‘z qishlog‘ida, ota-onasi bag‘rida o‘tkazadi.(A. Qosimov) 2. Akajon, akajon! U bizning laylak emas. Siz aqllisiz-ku! O‘sha cho‘loq bilan teng bo‘lasizmi? (S. Sirojiddinov) 3. Qiziq,unda nimaga asoslanib shunday qarorga keldingiz? (A. Karimov)4. Har kim bilganicha maslahat bera boshladi. (N. Norqobilov)

2-topshiriq. Kim, bu, o‘sha, barcha, har nima, nimadir olmosh-lariga egalik va kelishik qo‘shimchalarini qo‘shing, ular ishtirokidagaplar tuzing va yozing, olmoshlarning imlosiga diqqat qiling.

3-topshiriq. «Halqa» o‘yinini o‘tkazing. Navbatma-navbat ol-moshlarga misol ayting. Kim ayta olmasa, o‘yindan chiqariladi.Oxirida qolgan o‘quvchi g‘olib sanaladi.

4-topshiriq. Uyga vazifa. «Sen ham, siz ham bir og‘izdan chiqadi»mavzusida matn tuzing. Unda ishlatilgan olmoshlarni izohlang.

*26–27-darslarda diktant va uning tahlili o‘tkaziladi.

?

44

SO‘ZLARNING MUNOSABAT SHAKLLARI

28-dars. ISMLARNING MUNOSABATSHAKLLARI

1-topshiriq. Matnni o‘qing. Mazmunini so‘zlab bering.

ISMLAR HAQIDA

So‘zlarni turkumlarga ajratish masalasi eng qadimgi davrlardanbuyon olimlar diqqatini tortib keladi. Tilshunoslikni fan sifatidashakllantirgan qadimgi hindlar so‘zlarni otlar, fe’llar, yordamchilargaajratgan edilar.

Hindlarning tilshunoslik g‘oyalari bilan oziqlangan arablar so‘z-larni uchga: ismlar, fe’llar, yordamchilarga bo‘ladilar.

Hind tilshunoslari fikrlari asosida yunon olimlari, xususan, Arastuham so‘zlarni ana shunday uchga ajratadi. Keyinchalik faqat yunonlarismlar ichidan sifatlarni, sonlarni va olmoshlarni chiqaradilar.

G‘arb tilshunosligida yunonlarning keyingi tasnifi keng tarqaldi.Rus tilshunoslari ham ana shu an’anaga amal qilib, mustaqil so‘zlarniot, sifat, son, olmosh, ravish va fe’lga ajratadilar. Aslida, dastlabkito‘rtta so‘z turkumining barchasi nomlar sanaladi: narsaning nomi(ot), belgining nomi (sifat), miqdorning nomi (son), nomlar o‘rnidaalmashinib keluvchi so‘zlar (olmosh). Rus tilshunoslari shuning uchunularni bir umumiy nom ostida ism bildiruvchi so‘zlar nomi bilanbirlashtiradilar.

Bizning ajdodlarimiz qadimdan ot, sifat, son va olmoshlarnibirlashtirgan holda ismlar nomi bilan o‘rganib kelganlar.

Bu so‘z turkumlarining deyarli hammasi egalik, kelishik va ko‘plikshakllari bilan o‘zgaradi. Shuning uchun bu shakllar faqat otlargaginaemas, balki sifat, son, olmoshlarga, shuningdek, harakat nomi, sifat-dosh va taqlid so‘zlarga ham daxldordir. Egalik va kelishik shakllariana shu so‘zlarni boshqa so‘zlarga tobelantirib bog‘lab keladi. Buesa egalik, kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarish xususiyatiga egabo‘lgan so‘zlarni ismlar atamasi ostida birlashtirish zarurligini ko‘r-satadi.

45

♦♦♦♦♦ 94-mashq. Matnni o‘qing. Matndagi so‘zlardan narsaning nomini,belgining nomini, miqdorning nomini va nomlar o‘rnida almashinib ke-luvchi so‘zlarni to‘rt ustunga ajratib, jadvalga joylashtiring.

Yorug‘, keng xonadagi karavotlarning birida qirq yoshlarchamasidagi ayol yotardi. Rangi biroz oqarinqiragani uchunqoshlari yana ham qora, quyuq ko‘rinar, peshonasiga tushibturgan qo‘ng‘ir sochlarining jingalagi ham biroz ko‘kargan, leking‘unchadek lablari o‘ziga yarashgan, bejirim edi. Bemor ayollarbilan muloyim gaplashadi-yu, lekin ko‘ngli, turmushi haqidaochiq gapirmaydi. Eri poyezdda ishlar ekan. Shuning uchunhaftada bir keladi. O‘g‘ilchasini yetaklab olma, apelsin to‘ldi-rilgan sumkani ko‘targanicha javdirab kirib keladi-da, xotininingoyoq tomonida o‘tirib unga termiladi. (S. Zunnunova)

95-mashq. Matnni o‘qing. Matndagi ismlarning bir-biriga va boshqaso‘zlarga bog‘lanishiga ko‘mak berayotgan qo‘shimchalarni aniqlang.

Bobur ham bolaligi o‘tgan Andijon osmonini esladi. Manashu Yetti Og‘ayni yulduzlari o‘sha yerda ham Oltin Qoziqniaylanib o‘tib, g‘arbga botib ketardi. O‘sha yerda ham YettiOg‘ayni ufqqa bosh qo‘ygan sari Hulkar yulduzlari osmonningbaland joylariga chiqib borardi. Bobur o‘smirligida Hulkaryulduzlarini olmosdan yasalgan varrakka o‘xshatardi. Duminiquvnoq silkitib uchadigan olmos varrak uning xayolini yanamusaffo bolalik yillariga olib ketdi. Osmon dunyoning hammajoyida bir ekani, umrining boshlanishida Andijonda ko‘rganyulduzlari umrining oxirida Agrada ham chaqnab turgani ungaso‘nggi bir tasallidek tuyuldi. Bobur osmonga qarab yotgandayana yosh, sog‘lom yigitga aylanib, Andijon chorbog‘iningsupasida yotganday bo‘ldi. Bir lahzalik bu shirin his ketidan

Narsaning Belgining Miqdorning Nomlar o‘rnidanomi nomi nomi almashinib

keluvchi so‘zlar

46

yana shafqatsiz bir qaltiroq bosib keldi-yu, yulduzli osmonnigirdobiga olib, gir-gir aylantira boshladi....

Tun yarmidan oshganda Tohirning o‘kirib yig‘lagani qorong‘ibog‘ni zir titratdi... (P. Qodirov)


1. Qadimda so‘zlar qanday guruhlarga bo‘lingan?2. Ismlar deganda qaysi so‘z turkumlari tushuniladi?3. Ismlarning o‘ziga xos xususiyati nima?

96-mashq. Uyga vazifa. Berilgan hadisni yozing. Undan qanday xu-losa chiqardingiz? Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning qanday so‘z ekaninianiqlang.

Bir kishi Rasulullohdan: «Men yaxshiligimni kimga qilsambo‘ladi?» – deb so‘rabdi. – «Onangga», – debdilar Rasululloh.U kishi savolini uch marotaba qaytaribdi. Rasululloh «Onang-ga», – deyaveribdilar. To‘rtinchi marotaba yana so‘rabdi.Shunda: «Otangga va yaqin bo‘lgan qarindoshlaringga», –debdilar.

29-dars. ISMLARNING LUG‘AVIY VAMUNOSABAT SHAKLLARI

1-topshiriq. So‘zlarning lug‘aviy va munosabat shakllari haqida6-sinfda o‘tilgan materiallarni eslang.

2-topshiriq. Berilgan birikma va gaplardagi nuqtalar o‘rniga qavsichida berilgan qo‘shimchalardan mosini qo‘yib ko‘chiring.

1. Daftar ....(-ga, -lar, -dan, ning) varaq....(-ga, -im, -i).2. Maktab.... (-lar, -dan, -ga) keldim.

3-topshiriq. Nuqtalar o‘rniga qo‘yilgan qo‘shimchalarning qandayvazifa bajarishini aniqlang.

Ismlarning ko‘plik, kichraytirish-erkalash, qiyoslash,belgining darajasi kabi ma’nolarini bildiruvchi qo‘shim-chalarga ega bo‘lgan shakli lug‘aviy shakl sanaladi.

?

!

47

Egalik, kelishik, -man, -miz, -san, -siz, -dir qo‘-shimchalariga ega bo‘lgan shakli esa munosabat shakl-lari hisoblanadi.

Ism asoslariga qo‘shilib, ularni boshqa so‘zlargabog‘lab kelish va gap bo‘laklarini shakllantirishga xizmatqilgani uchun egalik, kelishik, -man, -miz, -san, -siz,-dir qo‘shimchalari munosabat shakllari deyiladi.

Demak, ismlarning munosabat shakllariga quyidagilarkiradi:

1) egalik shakllari; 2) kelishik shakllari; 3) ismlar-ni kesim sifatida shakllantiruvchi va ega bilan munosa-batini ifodalovchi -man, -miz, -san, -siz, -dir qo‘shim-chalari, bo‘lmoq, sanalmoq, hisoblanmoq so‘zlari.Uchinchi turdagi qo‘shimchalar bog‘lamalar deb hamyuritiladi.

97-mashq. Ko‘chiring. Munosabat shakllarini yasovchi qo‘shimcha-larning tagiga chizing. Ularni izohlang.

1. Jon do‘sting jonidan kechsa ham, Mol do‘sting molidankechmas. (Maqol) 2. Qurbon cholning gapini eshitib hayronqoldi. (Sh. Xolmirzayev) 3. Ra’noning yerga qaragan ko‘zisekingina Anvarga ko‘tarilib, yana yerga og‘di. (A. Qodiriy)4. Hammaning ko‘zi domlada ekan, Zebi chimmatini yuzidanoldi. (Cho‘lpon) 5. Humoyun hamma dardini aytib ko‘nglinibo‘shatsin uchun Xonzoda begim uning so‘zini bo‘lmay toqatbilan jim tingladi. (P. Qodirov) 6. Chol podshoning oldiga borib,savoliga javob beribdi. (Ertakdan) 7. Tilingga juda ehtiyotbo‘lgin, boshing omon saqlanadi. So‘zingni qisqa qilsang,umring uzayadi. (Yusuf Xos Hojib) 8. Shundan so‘ng To‘marisqo‘shinini to‘plab, jangga otlandi. (Mirkarim Osim) 9. Qazisan,qartasan, asl naslingga tortasan. (Maqol)

48

98-mashq. Matnni ko‘chiring. Ismlarning lug‘aviy va munosabatshakllarini aniqlab, izohlang.

Nonushta yo tushlikkaYozarkanmiz dasturxon,Dasturxonga zeb beribBo‘y taratar kulcha non.Noz-ne’matning sarasiVa tabiat ne’mati.Bu ne’matni yaratarOltin qo‘llar mehnati.Kech kuzakda sochib don,Kelguncha yoz – saratonBug‘doyzorda ter to‘karG‘allakor – asl dehqon.Bepoyon qir-adirdaTo‘lishganda boshoqlar,Kombaynchi amakiO‘rimga o‘zin chog‘lar.Tegirmonchi akalarMahtal etmas novvoyni.Novvoy esa yopadiTandir-tandir shirmoyni.Shu bois har burdasinTabarruk deb bitaman.Yo‘l ustida uchrasa,Olib ko‘zga surtaman.

(Do‘stjon Matjon)

♦♦♦♦♦ 99-mashq. Nuqtalar o‘rniga mos munosabat shaklini yasovchiqo‘shimchalarni qo‘yib, ko‘chiring.

1. Ra’no... koptok... . 2. Men o‘quvchi..., sen sportchi....3. Jahl dushman..., aql do‘st... . (Maqol) 4. Yolg‘on aytgankishi... xatar... bor ishi... . (Maqol)

49


1. Ismlarning lug‘aviy shakllari qaysi qo‘shimchalar yordamidayasaladi?

2. Ismlarning munosabat shakllari qaysi qo‘shimchalar yordamidayasaladi?

3. -man, -san, -dir qo‘shimchalari qanday qo‘shimchalar sanaladi?

100-mashq. «Bog‘da» sarlavhasi ostida kichik hikoya tuzing. Undaqanday munosabat shakllaridan foydalanganingizni ayting.

30-dars. EGALIK SHAKLLARI VAULARNING IMLOSI

1-topshiriq. Berilgan birikmadagi nuqtalar o‘rniga mos qo‘-shimchalar qo‘shing.

Men ... ... Biz ... ...Sen ... kitob ... Siz ... kitob ...U ... ... Ular ... ...

Ismlarga qo‘shilib, asos qismda ifodalangan narsa,belgi-xususiyat, harakat-holatlarni uch shaxsdan birigaqarashliligini bildirgan qo‘shimchalar egalik qo‘shim-chalari hisoblanadi.

101-mashq. Ona va kitob so‘zlarini egalik qo‘shimchalari bilan shaxsva sonda o‘zgartiring. Unli bilan tugagan ismlar va undosh bilan tugaganismlarga qanday egalik shakllarini qo‘shganingizni ayting.

Quyidagi shakllar egalik qo‘shimchalari sanaladi:

?

!

shaxsson

birlik ko‘plik

I shaxs -m (-im) -miz (-imiz)

II shaxs -ng (-ing) -ng (-ingiz)

III shaxs -i (-si) -(lar)i


50

!

Undosh bilan tugagan ismlarga -im, -imiz, -ing,-ingiz, -i, -lari; unli bilan tugagan ismlarga -m, -miz; -ng, -ngiz; -si, -lari qo‘shimchalari qo‘shiladi.

102-mashq. Quyidagi birikmalarda III shaxs egalik qo‘shimcha-larining vazifasi haqida fikr yuriting.

Alisher Navoiy bog‘i, o‘qish kitobi, Toshkent shahri, Do‘stliktumani, Jizzax viloyati, Mustaqillik bayrami.

Viloyat, shahar, tuman, korxona, muassasa nom-larida qo‘llangan III shaxs egalik qo‘shimchasi shaxsgaqarashlilik ma’nosini emas, balki xoslik, umumdanajratilganlik ma’nosini ifodalaydi. Shuning uchun bundaybirikmalarda oldingi qism qaratqich kelishigida qo‘llanil-maydi. Masalan, Boburning bog‘i emas, Bobur bog‘i;Orolning dengizi emas, Orol dengizi.

103-mashq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlar tarkibidagi egalik qo‘shimcha-larining vazifalarini qiyoslab tushuntiring.

1. Kechasi ishlaydi, kunduzi uxlaydi. (Ko‘rpa) 2. Kunduzkunlari aniq ko‘rinadi. 3. Kecha dam olishimiz juda maroqlio‘tdi. 4. Tuni bilan mijja qoqmadi. 5. Bu yerlarning yozi judaso‘lim.

-i, -si egalik qo‘shimchasi bir qator so‘zlarda qa-ratqich kelishigidagi so‘zlar bilan bog‘lanmaydi. Bundayso‘zlarda ular yaxlitlanib qolgan. O‘z vazifasini yo‘-qotgan.

104-mashq. Ko‘chiring. Egalik qo‘shimchalarining tagiga chizing.

1. Ena buvining xayoli allaqayoqlarga borib keldi. (G‘afurG‘ulom) 2. Kimyogar ba’zi ilmlar haqida suhbatlashgandan keyinuning zehniga, ma’lumotining kengligiga taajjublanganini yashir-madi. (Oybek) 3. Oradan ikki kun o‘tgandan keyin kechqurunTesha Saidiyning hujrasiga keldi. (Abdulla Qahhor) 4. To‘ra ko‘zi-

!

51

dan tilla oynagini olib, stol ustiga qo‘ydi va stol o‘rtasida yoyilibyotgan gazetaga qaradi. (Cho‘lpon) 5. Yuzimdagi yomg‘ir tomchi-larini yengim bilan sidirib, tepamga qaradim. (O‘. Umarbekov)

♦♦♦♦♦ 105-mashq. Toshkent shahri, «Bolalar» jamg‘armasi, Farg‘onaviloyati kabi birikmalar qatorini davom ettiring. Bu birikmalarning tarkibidagiegalik qo‘shimchalarining vazifalarini tushuntiring.


1. Egalik qo‘shimchalari deb qanday qo‘shimchalarga aytiladi?2. Unli bilan tugagan ismlarga qaysi egalik qo‘shimchalari qo‘shiladi?3. Undosh bilan tugagan ismlarga qaysi egalik qo‘shimchalari

qo‘shiladi?

106-mashq. Uyga vazifa. Berilgan gaplardagi nuqtalar o‘rniga zaruregalik qo‘shimchalarini qo‘yib, gaplarni ko‘chiring.

1. Olmaning ikki palla... dek yarashgansizlar. (Asqad Muxtor)2. Sochi... o‘sib, yelka...ga tushib ketgani uchun oldirmoqchiedim. (G‘afur G‘ulom) 3. Birdan Bo‘taboyning jahl... chiqibketdi. (Abdulla Qahhor) 4. U mening ustoz... bo‘ladi. (X. To‘x-taboyev) 5. Latofatning savol... qo‘qqisdan berilgan bo‘lsa ham,Fazilat qizining gap...ni ilg‘ab oldi. (O. Yoqubov)

31-dars. SIFATDOSH VA HARAKAT NOMLARIDAGIEGALIK QO‘SHIMCHALARI

1-topshiriq. Gaplardagi sifatlanmishlarni tushirib, ulardagi egalikqo‘shimchalarini sifatdoshlarga qo‘shing.

1. Bilgan narsang naf keltirar. (Maqol) 2. O‘qigan narsam xotiramdamuhrlanadi.

2-topshiriq. Hosil bo‘lgan gap bilan avvalgisini qiyoslab, qandayo‘zgarish bo‘lganini izohlang.

Sifatdosh va harakat nomlari tarkibidagi egalik qo‘-shimchalari harakat bajaruvchisining shaxsi va soninibildiradi. Shuning uchun qaratqich kelishigini olgan shaxsbildiruvchi so‘zning qo‘llanishiga ko‘pincha ehtiyoj bo‘l-maydi.

?

!

52

107-mashq. Maqollarni o‘qing. Egalik qo‘shimchalarini topib,vazifasini tushuntiring.

1. Bo‘zchi bilganin to‘qir, Baxshi bilganin o‘qir. 2. Boqqaningikki echki, O‘shqirganing yer tebratar. 3. Mulla bilganin o‘qir, To-vuq ko‘rganin cho‘qir. 4. Mehnat qilib topganing – Qand-uasal totganing. 5. Bilganingni eldan ayama. 6. To‘g‘ri gap tug‘-ganingga yoqmaydi. 7. Chin do‘st tug‘ishganingdan afzal.

108-mashq. Nuqtalar o‘rniga egalik qo‘shimchalaridan mosini qo‘yingva ularning gapda tutgan o‘rnini izohlang.

1. Ahyon-ahyonda polizdan qovunlarning tars-turs yorilgan...eshitilyapti. (Murod Xidir) 2. Hammadan ham qizig‘i qaytish...dabo‘ldi. Dadam bizni «Bir dengiz sayri qilinglar», deb havorangkemaga tushirdi. Qaytayotgan...da tol novdalariga ikkitadanbaliqni ildi-da, sovg‘a qildi. (Hakim Nazir) 3. Xolida maktabkiyimi kiygan...dan so‘ng, chindan ham bo‘yi cho‘zilib qolgangao‘xshab ko‘rindi. (S. Anorboyev) 4. Turnalar uzoqlashib ko‘zgako‘rinmay ketgan...dan so‘ng o‘zicha hayron bo‘ldi. «Ularningdam arqondek cho‘zilib, dam g‘alvirdek yoyilib uchish...ningsababi nimada ekan-a?» – deb o‘yladi. (O. Husanov) 5. Ha-qiqiy inson o‘zidan boshqalarning tashvishi bilan yashash...kerak. (Gazetadan)

109-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Egalik qo‘shimchalarini topib, ma’nova vazifalarini izohlang.

1. Ko‘raman kirmaganingni, – dedi Bo‘taboy otlanayotib.(Abdulla Qahhor) 2. Menga g‘ayir ko‘zi ila qarashingiz tabiiy,deb hisoblayman. (Sh. Xolmirzayev) 3. Xuddi aytganimdaybo‘ldi-ya. (O. Yoqubov) 4. O‘qishlaringiz yaxshimi? (S. Zun-nunova) 5. Albatta, o‘zing birga borasan, qudalaring bilantanishmog‘ing ham zarur. (A. Qodiriy) 6. Yoshlikdan bir hunar-ning boshini ushlanglar, shu bilan jamiyatga ham yordam qilganbo‘lasizlar. (Ahmad Donish) 7. Donoxonga otaning gapi ma’qulkelib, o‘rnidan turdi. (O. Muxtor) 8. Sharafim, shonim, borli-g‘imsan, Vatan! (G. Asqarova) 9. Ertasi kuni yo‘lga chiqishtaraddudiga tushishdi. (O. Muxtor)

53


1. Harakat nomlariga egalik qo‘shimchalarini qo‘shing va ularniizohlang.

2. Turishim, yurganing, aytganimiz so‘zlari tarkibidagi egalik qo‘-shimchalariga izoh bering.

110-mashq. Uyga vazifa. «Mustaqillik yo‘lida fido bo‘lgan bobolarim»mavzusida matn tuzing. Matndagi egalik qo‘shimchalarining tagiga chizing.

32-dars. EGALIK QO‘SHIMCHALISO‘ZLARNING IMLOSI

1-topshiriq. Berilgan so‘zlarga egalik qo‘shimchalarini qo‘shing.

Idrok, ishtirok, qishloq, yurak, bilak.

2-topshiriq. Egalik qo‘shimchalari qo‘shilgandan so‘ng asosqismda qanday o‘zgarish ro‘y berganini ayting.

Terak, qishloq, bolalik singari ikki va ko‘p bo‘g‘inliso‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda, asos qism-ning oxirgi k,q tovushi g va g‘ tarzida talaffuz qilinadiva shunday yoziladi.

Qorin, o‘g‘il, singil kabi ikkinchi bo‘g‘inida i unlisiishtirok etgan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilgandaikkinchi bo‘g‘indagi i unlisi tushib qoladi va shundayyoziladi.

Nok, chok singari bir bo‘g‘inli, idrok, ishtirok sin-gari ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarga egalik qo‘shimchalari qo‘shil-ganda, asos qismda hech qanday o‘zgarish bo‘lmaydi.

111-mashq. Berilgan so‘zlarga egalik qo‘shimchalarini qo‘shing.Qaysilarida asos qismda tovush o‘zgarishi ro‘y berayotganini va imlosinitushuntiring.

Ko‘zoynak, bilak, tilak, ko‘rshapalak, chelak, parrak,ko‘prik, tuk, oppoq, yuk, so‘roq, buyruq, sog‘lik, ittifoq, huquq,axloq, yurak, terak, elak, kurtak, varaq, taroq, tirnoq, qiliq.

?

!

54

♦♦♦♦♦ 112-mashq. Quyidagi so‘zlarga II shaxs birlikdagi egalik qo‘shim-chalarini qo‘shib ko‘chiring. Tovush o‘zgarishiga e’tibor bering.

Ko‘ngil, og‘iz, bo‘yin, qo‘yin, bo‘g‘iz, o‘g‘il, o‘rin, burun,qorin.

113-mashq. Quyidagi so‘zlarga egalik qo‘shimchasini qo‘shing va ularishtirokida gaplar tuzing.

Bo‘g‘iz, burun, qo‘ziqorin, haq, o‘yin, bag‘ir.


1. Singil so‘ziga egalik qo‘shimchalari qo‘shing va asos qismdabo‘layotgan o‘zgarishni tushuntiring.

2. Asos qismi -k, -q undoshlari bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘-shimchalari qay tarzda qo‘shiladi?

3. Zavq va pishloq so‘zlariga egalik qo‘shimchalarini qo‘shing vaularni izohlang.

114-mashq. Uyga vazifa. Pirpirak, g‘ildirak, butoq, xalq so‘zlarigaegalik qo‘shimchalarini qo‘shing va ular ishtirokida gaplar tuzing.



1. Egalik qo‘shimchalari deb nimaga aytiladi?2. Egalik qo‘shimchalari otlarga qay tarzda qo‘shiladi?

1-topshiriq. Matnni o‘qing. So‘zlarga qavs ichida berilgan egalikqo‘shimchalaridan mosini qo‘shing va ularni izohlang.

Qishloqda duv-duv gap tarqaldi: A’lochi bola Qrimga borarmish!Ona (-m,-si,-ng) ishda ekan, bu gapni ko‘chada eshitib, bir mahal

hovliqqanicha:– Ona (-miz, -lari, -ng) aylansin! – deya ostonadan ko‘z (-lar,

-ingiz, -i)da yosh bilan kirib keldi. – Onagina (-ng, -si, -lari) aylansin.So‘ng o‘g‘il (-si, -i, -ing)ni bag‘riga bosib, peshona (-ng, -si,

-ngiz)dan, yuz-ko‘zlar (-si, -i, -ingiz)dan o‘pdi, bo‘yi bilan tengqomatini ko‘rib, battar diyda (-miz, -si, -ingiz) bo‘shashdi:

– Ota (-imiz, -ng, -miz) sho‘rlik ko‘rmadi bu kunlaringni...– Yig‘lamang, oyi, – dedi a’lochi bola o‘pka (-miz, -si, -ng)

to‘lib. (X. Sultonov)

?

?

55

2-topshiriq. Egalik qo‘shimchasining qo‘shilishi natijasida asosdabo‘layotgan o‘zgarishlarga diqqat qiling va ularni izohlang.

1. Og‘ziga kelganni gapirmoq – nodonlar ishi. 2. Do‘stingningyutug‘i – sening yutug‘ing. 3. Tiling bilan ko‘nglingni bir tut. 4. Aqlliodam har doim o‘z o‘rnini bilib o‘tiradi. 5. Ilon zahridan tilningzahri o‘tkirroqdir.

3-topshiriq. Uyga vazifa. «Kuch birlikdadir» mavzusida matntuzing. Unda ishlatilgan so‘zlar tarkibidagi egalik qo‘shimchalariniizohlang.

34-dars. KELISHIK SHAKLLARI

1-topshiriq. Gapdagi nuqtalar o‘rniga qavs ichidagi qo‘shim-chalardan mosini qo‘yib ko‘chiring.

Har o‘g‘loni bul Vatan... (-dan, -ga, -ning) sultonlar... (-dan, -ga,-ning) teng bo‘lsin. (Sirojiddin Sayyid)

2-topshiriq. Nuqtalar o‘rniga qo‘yilgan qo‘shimchalarning qandayvazifa bajarishini izohlang.

3-topshiriq. Kelishik qo‘shimchasini olgan so‘zning qaysi so‘zgabog‘langanini va qanday so‘roqqa javob bo‘lishini aniqlang.

Ismlarni boshqa so‘zlarga tobelantirib bog‘lashuchun xizmat qiluvchi qo‘shimchalar kelishik shakllarisanaladi.

Kelishik shakllari doimo tobe so‘zga qo‘shiladi.O‘zbek tilida oltita kelishik mavjud bo‘lib, ularning

har qaysisining o‘z nomi va shakli bor.

115-mashq. Berilgan jadvaldagi kelishiklar nomi va shakliga e’tiborbering.

!

Kelishik nomlari Qo‘shimchalari Misollar

Bosh kelishik – It hurar, karvon o‘tar.(Maqol)

Qaratqich kelishigi -ning Kitobning varag‘i.

56

!

Davomi

Ismlarning egalik qo‘shimchalari bilan shaxs va sondahamda kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi turlanishdeyiladi.

116-mashq. Gaplarni yozing, ismlarning turlanishini aniqlang.

1. Hikmatni anglamoqning o‘zi bir hikmat. (O. Mahmudov)2. Sen o‘zingning eson-omonligingni tilasang, tilingdan zinhoryaramas so‘zlarni chiqarma. (Yusuf Xos Hojib) 3. Asal bor yerdaarisi ham birga bo‘ladi (Ahmad Yugnakiy) 3. Belingni bog‘la,g‘ayrat birla mehnatga muhabbat qil, o‘zingni, mehnatingnio‘zga yalqovlarga ibrat qil. (Habibiy) 4. Dono bo‘lmoq uchunbilimsizdan ham o‘rganmoq kerak. (Kaykovus) 5. Do‘stlardilini ranjitish dushmanni murodga yetkazishdir. (Koshifiy)6. Yomon odamga yo‘ldosh bo‘lgandan ko‘ra, o‘tda kuyganafzal. («Otalar so‘zi») 7. Sabr shunday bir kuchli narsadirki,g‘azabni shijoatga, shiddatni halimga, kattalikni tavozega,yomonlikni yaxshilikka aylantirmaklikka quvvati yetar. (Ab-dulla Avloniy) 8. Kishini go‘zal qilib turadigan uning chiroyiemas, balki chiroyli xulqidir. (Xurramiy) 9. Har keksa, haryoshning zahmatlarida, Azim chinorlarning hikmatlarida,Hazrat Yassaviyning hikmatlarida, Vatan qolar ekan, Vatanabadiy. (Sirojiddin Sayyid) 10. Odamlarning botiri kelajakdagiishlardan qo‘rqmaydi. (Ibn Sino)

Kelishik nomlari Qo‘shimchalari Misollar

Tushum kelishigi -ni Vataningni sev, tuprog‘inio‘p. (E. Vohidov)

Jo‘nalish kelishigi -ga (-ka,-qa) Betga aytganning zahriyo‘q. (Maqol)

O‘rin-payt kelishigi -da Yosh ko‘nglimda orzularimmo‘l. (E. Vohidov)

Chiqish kelishigi -dan Kutubxonadan keldim.

57

117-mashq. Matnni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni o‘zi bog‘langanso‘z bilan ko‘chiring. Ularning qaysi biri hokim, qaysisi tobe so‘z ekaninianiqlang. Tobe so‘zning qaysi kelishikda ekanini ayting.

Shoir yengil bir so‘lish olib, tanburni tokchaga tirab qo‘ydi.Barmog‘idan noxunni chiqardi. Daricha yoniga o‘tirdi. Hovlidashabada bilan o‘ynashgan daraxtlarning yengil kuyidan boshqasado yo‘q. Shoir o‘yga toldi. Mana u yana Hirotda, o‘z uyida...Balki, endi butun umr bu suyukli shaharda muqim bo‘lib qolar...Kim biladi, taqdirning xohishi, jilvasi yana qanday kutilmagano‘yinlar ko‘rsatar ekan! (Oybek)

118-mashq. Amir Temur o‘gitlarini ko‘chiring. Kelishik shakllarinianiqlang va kelishik qo‘shimchalarining tagiga chizing.

Jabr-zulmdan o‘zingni uzoq tut. Senda biron kishining haqibo‘lsa, haqini unutma. Agar sizlar bir tan, bir jon bo‘lsangiz,sizga adovat qilganlarni yengasiz. Kimki senga do‘stlik qilsa,do‘stligi qadrini unutma. Unga muruvvat, ehson, izzat-u ik-rom ko‘rsat. Ko‘p narsani bilib tursang-da, o‘zingni bilma-ganga sol.

119-mashq. Kitob, dars, uy, harakat qilish, orzu so‘zlarini turlang vaular ishtirokida gaplar tuzing.


1. Turlanish nima?2. Kelishik shakllari qanday vazifa bajaradi?3. O‘zbek tilida nechta kelishik bor?

120-mashq. Uyga vazifa. Matnni ko‘chiring. Unda turlangan soz‘larningtagiga chizing va qaysi kelishikda ekanini ayting. Matn mazmuniga e’tiborbering.

Bobosi so‘zini eshitgan nabira oldidagi kitoblarni taxlayboshladi, so‘ng tokchadan xurjunni olib, unga kitoblarni so-lishga shaylandi. Bolaning bu qilig‘ini ko‘rib Temurning rangio‘zgardi.

– Bolalik qilmang, mirzo, bunaqada kitoblarni xor qilasiz-ku! Kitob muqaddas narsa, uni avaylash kerak. Tuz-namakni,

?

58

!

ota-onani, ustozni qanday qadr etish lozim bo‘lsa, kitobni hamshunday e’zozlash joiz... Siz kitoblarni xurjundan oling-da,tokchaga taxlang. (Xurshid Davron)

35-dars. BOSH KELISHIK SHAKLI

1-topshiriq. Matnda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning qaysi so‘zturkumiga mansubligi va qaysi kelishik shaklida ekanini aniqlang.

Anvar, qorni och bo‘lsa kerak, dasturxonni Muhayyoning qo‘lidanolib, uni buzuq avtobusga boshladi. Dasturxonni darrov ochdi. Ovqatko‘pligini ko‘rib, Muhayyoning ijozati bilan ustasi, oqsoq cholnichaqirdi. (Abdulla Qahhor)

2-topshiriq. Bosh kelishik shaklidagi so‘z gapda qanday vazifadakelayotganini ayting.

Ismlarning bosh kelishik shakli maxsus qo‘shimchagaega emas. Bu shakl kim?, nima?, qayer? so‘roqlariningbiriga javob bo‘ladi va gapda ko‘pincha ega, ot kesim,undalma vazifalarida keladi. Masalan: 1. Men 7-sinfo‘quvchisiman. 2. O‘zbekistonning poytaxti – Toshkent.3. Toshkent, munchalar go‘zalsan!

121-mashq. Matnni o‘qing. Bosh kelishik shaklidagi so‘zlarni toping.Ular gapda qanday vazifa bajarayotganini ayting.

Ulug‘bek mirzo bobosidan so‘rabdi:– Dunyoda inson uchun eng yaxshi narsa nima-yu, eng

yomon narsa nima? Amir Temur javob beribdi:– Dunyoda inson uchun eng yaxshi narsa ham botir, sa’y-

g‘ayratli, ham go‘zal axloqli bo‘lib nom chiqarish. O‘limdanham battar, yomon narsa axloqsizlik va xoinlik bilan nomchiqarishdir. (Xurshid Davron)

122-mashq. Bosh kelishik shaklidagi so‘zlarni toping va ularning gap-dagi vazifalarini aniqlang.

Karim bir to‘p lolalar qarshisida turib qoldi. Birdan chehra-sidagi quvonch o‘rnini hayrat egalladi. Lola tagida g‘uj-g‘uj

59

chumoli tinish bilmay yuguradi. Ajoyib-da bu chumolilar. Doimshoshganlari-shoshgan. Og‘izlarida nimalar bo‘lmaydi: bug‘doy,cho‘p, non ushoq...

Karim chumolilarga uzoq tikilib qoldi. Keyin o‘rnidan lipetib turdi-yu, nariroqda lolalardan guldasta qilayotgan Nodiranichaqirdi.

– Mana ko‘rasan, yomg‘ir yog‘adi. Chumolilar inlariniberkityapti, – dedi.

Karim to‘g‘ri aytgan edi. Sal o‘tmay osmonni quyuq bulutqopladi. Keyin rosa jala quydi. (H. Jalolov)

123-mashq. Gaplarni o‘qing, bosh kelishik shaklida ishlatilganso‘zlarga izoh bering.

1. Belgi bo‘lsa, odam yo‘ldan, aqli bo‘lsa, so‘zdan adash-maydi. (Mahmud Koshg‘ariy) 2. Bu yerdan chiqqan buloq suvinaq buyrak kasalining tayyor davosi edi. (Said Ahmad) 3. Tushgayaqin yomg‘ir tindi-yu, bulutlar orasidan ko‘m-ko‘k osmon vaissiq yoz oftobi ko‘rindi. (P. Qodirov) 4. Tabiat kimga zakovat,aql-idrok, bilim bersa, u ezgu ishlar qilishga qo‘l uradi. (YusufXos Hojib) 5. Buning ustiga osmon darz ketgandek moma-qaldiroq qarsillaydi, chaqmoq chaqadi. O, inson bundaypaytda ojizligini nechog‘liq aniq sezadi. (Sh. Xolmirzayev)6. Arslon o‘z quvvati va shijoati bilan ovqat topib, kun kechir-gani kabi inson ham qayda bo‘lmasin, o‘z aqli bilan kunkechiradi. («Otalar so‘zi») 7. Navro‘z kuni Hamida bonu qo‘shkarnay va qo‘sh surnaylar tovushidan uyg‘ondi. (P. Qodirov)8. Otam meni ham sevinch, ham hayrat bilan qarshi oldi.(O‘. Umarbekov) 9. Navoiy g‘azalni shavq bilan tovush chiqa-rib o‘qidi. (Oybek)


1. Bosh kelishik shakli qanday qo‘shimchaga ega?2. Bu shakl qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi?3. Ular gapda qanday vazifa bajaradi?4. Bosh kelishikdagi so‘zlar qatnashgan gaplar tuzing va ularning

vazifasini tushuntiring.

?

60

!

124-mashq. Uyga vazifa. «Ilm – aql chirog‘i» mavzusida matn tuzing.Unda ishtirok etgan bosh kelishikdagi otlarning tagiga chizing va vazifasinitushuntiring.

36-dars. QARATQICH KELISHIGISHAKLI

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlar-ning qaysi so‘z turkumiga mansubligini, qaysi kelishikda ekaniniayting.

1. Kechasi Saidaning hujrasiga Kozimbek bilan muxbir A’zamjonkeldi. Saida Kozimbekdan otasining sog‘lig‘ini so‘radi. (AbdullaQahhor) 2. Uning hovlisini ko‘rib, Saidaning og‘zi ochilib qoldi.(Abdulla Qahhor)

Qaratqich kelishigi shaklidagi so‘z – qaratqich,qaratqich bog‘lanib kelgan so‘z esa qaralmish deyiladi.

Qaratqich kelishigi qaratqichni qaralmishga tobelash-tirib bog‘lab keladi va qaralmishda ifodalangan narsa-hodisa, belgi-xususiyat, harakat-holatlarning qaratqichshaklidagi ismlarga qarashli ekanini bildiradi.

61

125-mashq. Quyidagi birikmalarda qaratqich va qaralmishlarning qandayshakllanganini izohlang.

Sinf burchagi, maktabimiz bog‘i, bizning maktab, Ahmad-ning akasi, shuning o‘zi.

126-mashq. Qaratqich kelishigida qo‘llangan so‘zlarni topib, ulargaizoh bering.

1. Yolg‘on doim rostdan yengiladi. U xuddi suv yuzasidagiko‘pikday yo‘q bo‘lib ketadi. (Abu Rayhon Beruniy) 2. Shubilan birga, Alisher Navoiy saboqlari hamisha qalbingiz tubidabo‘lsin. (E. Vohidov) 3. O‘z qadrini bilmagan o‘zganing qadrinine bilsin? O‘z yurti, o‘z xalqi tarixi bilan qiziqmagan kishiningjahon tarixini bilganidan ne naf? (E. Vohidov) 4. Umriningmazmunini «Millatning dardiga darmon bo‘lishdan iborat»,deb bilgan Amir Temur xalqimizning ana shunday ardoqli,ulug‘ farzandidir. Amir Temur – xalqimiz dahosining timsoli,ma’naviy qudratimiz ramzidir. Amir Temur nafaqat Turon,Turkiston, O‘zbekiston zaminining, balki insoniyatning engulug‘ daholaridan biridir. Sohibqironning bunyodkorlik sohasi-dagi tarixiy xizmatlari undan ham beqiyos. («Inson baxt uchuntug‘iladi» kitobidan)

127-mashq. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asaridan olingangaplarni o‘qing. Qaratqich kelishigi qo‘shimchasining ishlatilishiga e’tiborqiling.

Ko‘zingni katta och. O‘zingni zakovat nuri bilan yoritibko‘r. Menga donishmandlarning bitta hikmatli so‘zi ma’lum:«Bilimdon o‘z bilimi tufayli ofatlardan omon qoladi». Uquvsizkishining ishi yurishmaydi. Hurmat kishining uquv-idrokidankeladi.

Ezguning har bir ishi chiroyli, har bir qadami go‘zal. Yomon-larning esa kundan kunga mung va alami ortadi.

128-mashq. Bizning shahar, Sharifaning kitobi, buning ahamiyatibirikmalarida qaratqich kelishigini tushirib qoldirish mumkinmi? Mumkinbo‘lmasa, buning sababini izohlashga harakat qiling.

62

Qaratqich va qaralmish yonma-yon kelganda ko‘phollarda qaratqich kelishigi tushib qolishi mumkin. Lekinqaratqich va qaralmish o‘rtasida boshqa so‘z qo‘llanilsa,qaratqich qo‘shimchasi tiklanadi. Masalan: Maktabimiz-ning chiroyli bog‘i.

Shuningdek, qaratqich kelishigi atoqli otlar, olmoshlarva sifatdoshlarga qo‘shilganda, tushib qolmaydi.

129-mashq. «Katta tanaffusda» mavzusida og‘zaki matn tuzing.Matnda qaratqich shaklining tushib qolgan yoki qolmaganini aniqlang.

♦♦♦♦♦ 130-mashq. O‘zingizga yoqqan badiiy asardan kichik bir matnniko‘chirib yozing. Matndagi kelishik qo‘shimchalarining tagiga chizing.


1. Qaratqich va qaralmish deb nimaga aytiladi?2. Qanday holatlarda qaratqich kelishigi qo‘shimchasi tushib qol-

maydi? Misollar bilan izohlang.3. Qaratqich kelishigidagi so‘z qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi?

131-mashq. Uyga vazifa. «Mening orzum» mavzusida kichik hikoyatuzing. Qaratqich kelishigidagi so‘zlarning tagiga chizing.

37-dars. TUSHUM KELISHIGI SHAKLI

1-topshiriq. Nuqtalar o‘rniga mos kelishik qo‘shimchalariniqo‘ying.

Kitob... o‘qimoq, olma... yemoq, qalam... bermoq, xat... chiroyliyozmoq, suv.... simirib ichmoq.

2-topshiriq. Tushum kelishigi qo‘shimchasini olgan so‘z bog‘lan-gan fe’lning o‘timli yoki o‘timsizligini aniqlang.

Tushum kelishigi shaklini olgan so‘z doimo o‘timlife’lga bog‘lanadi.

Tushum kelishigidagi so‘z bilan o‘timli fe’l yonma-yon turganda, ko‘pincha tushum kelishigi qo‘shim-

?

!

63

chasi tushib qoladi. Masalan: Kitobni o‘qidim – Kitobo‘qidim.

Tushum kelishigidagi so‘z bilan o‘timli fe’l o‘rtasidaboshqa bir so‘z ishlatilsa, tushum kelishigidagi so‘z atoqliot, olmosh yoki sifatdosh bo‘lsa, tushum kelishigi qo‘-shimchasi tushib qolmaydi.

Tushum kelishigidagi so‘z gapda doimo to‘ldiruvchivazifasida keladi.

132-mashq. Nuqtalar o‘rniga qaratqich yoki tushum kelishiklariqo‘shimchalaridan birini qo‘ying. Qaysi vaqtda qaratqich, qaysi vaqtdatushum kelishigi ishlatilishini tushuntirib bering.

Derazam... oldi, gul... hidladi, qalam... rangi, qalam...berdi.

Egalik qo‘shimchasini olgan ismlarga bog‘lanuvchiso‘z qaratqich kelishigi shaklida, o‘timli fe’llarga bog‘-lanuvchi so‘z tushum kelishigi shaklida keladi.

133-mashq. Gaplarni o‘qing, tushum kelishigining ishlatilish o‘rin-lariga diqqat qiling.

1. Jaloliddin singlisini so‘nggi marta Samarqandda ko‘r-gandi. (Erkin Samandar) 2. Ma’naviyat – ajdodlarni avlod-larga, tarixni bugunga, bugunni kelajakka bog‘lovchi ko‘prik.(«Ma’rifat» gazetasidan) 3. Azim haligina kaklik qochib chiq-qan joyda o‘tirib, atrofni tomosha qila boshladi. (Sh. Xolmir-zayev) 4. Gapning sirasini emas, shirasini aytyapman, hikmatmag‘zini chaqib berayotirman sizlarga, chiroqlarim! («Otalarso‘zi») 5. Kim ota-onasini rizo qilsa, Olloh taolo uning umriniziyoda qiladi. (Hadisdan) 6. Ustod o‘z bergan saboqlari zoyeketmaganidan, shogird ularni puxta o‘zlashtirib olganidan behadmamnun bo‘ldi. («Otalar so‘zi») 7. Ona bolalariga ertak vanaqllar aytib bera boshladi. («Otalar so‘zi») 8. Ilm ahli sizningma’rifat yo‘lida qilgan xizmatlaringizni eslaridan chiqarmas.(O. Yoqubov)

64

9. Boshing egib, ta’zim ayla, shukrona ayt,Seni guldek erkalagan chaman uchun.Osmonlarda yurgan bo‘lsang, tuproqqa qayt,Aytgil, do‘stim, nima qildik Vatan uchun?

(Iqbol Mirzo)

134-mashq. Nuqtalar o‘rniga mos kelishik qo‘shimchalarini qo‘yib, matnniko‘chiring. Kelishik qo‘shimchasini olgan so‘zning qaysi so‘zga bog‘la-nayotganini ayting.

Yaxshi tarbiya ko‘rgan odam... xislatlari... biri shuki, bundayodam o‘z faoliyati... boshqalar... bir qadam oldin... o‘tsa, darrovorqaga qaraydi, sheriklari... yordam qo‘li... uzatadi, safi...kengaytirib, yangi g‘alaba... ko‘zlaydi. (Abdulla Qahhor)

135-mashq. Berilgan birikmalardagi birinchi va ikkinchi so‘zlarningtartibini o‘zgartiring. Tartibi o‘zgarganda so‘zning kelishik shaklida qandayo‘zgarish bo‘lganini va uning sababini ayting.

Qiziqib kitob o‘qimoq, miriqib suv ichmoq, to‘yib ovqatyemoq, laganga osh suzmoq, o‘roqda o‘t o‘rmoq, tozalab ko‘chasupurmoq, mehr bilan xat yozmoq.

♦♦♦♦♦ 136-mashq. «Bo‘sh vaqtlarimda» mavzusida hikoya yozing. Hikoyadaqo‘llangan tushum kelishigi shaklidagi so‘zlarning qaysi so‘zga bog‘lanibkelayotganini ayting.


1. Tushum kelishigi qaysi qo‘shimcha yordamida ifodalanadi?2. Tushum kelishigining qo‘shimchasi tushirib qoldirilishi ham mum-

kinmi? Misollar keltiring.3. Tushum kelishigidagi so‘z, asosan, qanday so‘zlarga bog‘lanadi?

137-mashq. Uyga vazifa. Nuqtalar o‘rniga mos tushum yoki qaratqichkelishigi shakllarini qo‘yib, matnni ko‘chiring.

Muhammad Yusuf qo‘shiqlari bilan emas, avvalo, xalq dar-dini baralla aytgan, yurt muhabbati... hech kimga o‘xshama-gan misralarda ta’riflagan she’rlari bilan tanildi, shuhrat qo-zondi.

?

65

Muhammad... she’rlari bir qarashda juda sodda, jo‘n yozi-ladiganga o‘xshab tuyuladi. U... oson yoziladiganga o‘xshabko‘ringan misralari muxlislari... yig‘latadi, kuldiradi, o‘z og‘u-shiga oladi.

Odamlar u... she’rlari... hayajonsiz o‘qimaydigan, kitoblari...do‘konlardan qidirib yuradigan bo‘ldilar. (O. Sharafiddinov)

38-dars. JO‘NALISH KELISHIGISHAKLI

1-topshiriq. Gaplardagi nuqtalar o‘rniga mos kelishik qo‘shim-chalarini qo‘ying.

1. U o‘qish niyatida shahar... yo‘l oldi. 2. Adolat sekin atrof...razm soldi.

2-topshiriq. Jo‘nalish kelishigidagi so‘zning qanday so‘roqqa javobbo‘lishi va qanday gap bo‘lagi vazifasini bajarishini aniqlang.

Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi o‘rin-joy otlarigaqo‘shilib, qayerga? so‘rog‘iga javob bo‘ladi va gapda o‘rinholi vazifasida keladi.

Payt otlariga qo‘shilib qachon? so‘rog‘iga javob bo‘ladiva gapda payt holi vazifasini bajaradi.

Shaxs va narsa otlariga qo‘shilib, kimga?, nimaga?so‘rog‘iga javob bo‘ladi va gapda to‘ldiruvchi vazifasidaqo‘llanadi.

138-mashq. Berilgan so‘zlardagi jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasiningtalaffuzi va imlosiga e’tibor bering.

Terakka, chopiqqa, Chirchiqqa, bog‘ga, tog‘ga, yurakka.

Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi k,q tovushlari bilantugagan so‘zlarga qo‘shilganda, -ka, -qa shaklida talaffuzqilinadi va shunday yoziladi.

G‘ tovushi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda -qashaklida talaffuz qilinsa ham, -ga tarzida yoziladi.

!


66

♦♦♦♦♦ 139-mashq. Matnni ko‘chiring. Jo‘nalish kelishigi shaklidagi so‘zlarnianiqlab, ularning talaffuzi va imlosini tushuntiring.

Katta mutafakkir san’atkorning har bir asari chuqur o‘ygatoldiradi... Kelajakka e’tiboringni qaratadi. Abdulla Qahhordavr, xalq talabi va istagini chuqur his qilgan hozirjavob yozuvchiedi. Respublikamiz hayotida muhim bir voqea yuz bersa, bizsabrsizlik bilan Abdulla Qahhor nima der ekan, deb kutardik,ustoz yozuvchi, albatta, hammani hayratga soladigan, ko‘p-chilikka ma’qul bo‘ladigan bir gapni aytardi. (O‘. Umarbekov)

140-mashq. Quyida berilgan so‘zlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shim-chasini qo‘shing. Qanday talaffuz qilinishi va imlosini tushuntiring.

O‘roq, qishloq, sog‘, chorbog‘, kurak, so‘roq, ilik, yog‘.


1. Jo‘nalish kelishigining qo‘shimchalari qaysilar?2. Jo‘nalish kelishigidagi so‘z qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi?3. Jo‘nalish kelishigidagi so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing va ularni

izohlang.

141-mashq. Uyga vazifa. «Suvning hayotimizdagi ahamiyati» mavzusidahikoya yozing. Qanday kelishik qo‘shimchalaridan foydalanganingizni ayting.

39-dars. O‘RIN-PAYT KELISHIGISHAKLI

1-topshiriq. Nuqtalar o‘rniga mos kelishik qo‘shimchalarini qo‘ying.

1. Novdalarni bezab g‘unchalar Tong... aytdi hayot otini.(H. Olimjon) 2. Qadim zamon... Chin mamlakati... bir ulug‘podshoh o‘tgan ekan. (Ertak)

2-topshiriq. Nima sababdan -da qo‘shimchasini qo‘yganingizniayting.

O‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasi o‘rin-joy otlarigaqo‘shilib, qayerda? so‘rog‘iga javob bo‘ladi va hokimqismda ifodalangan harakatning o‘rnini bildiradi. Bundayotlar gapda o‘rin holi vazifasida keladi.

!

?

67

Payt otlariga qo‘shilib, qachon? so‘rog‘iga javob bo‘-ladi va hokim qismda ifodalangan harakatning paytinibildiradi. Bunday so‘zlar gapda payt holi vazifasida ke-ladi.

Shaxs va narsa otlariga qo‘shilib, kimda? nimada?so‘roqlariga javob bo‘ladi. Bunday otlar gapda to‘ldiruvchivazifasida keladi.

♦♦♦♦♦ 142-mashq. O‘qing. O‘rin-payt kelishigi shaklidagi so‘zni aniqlangva uni hokim so‘z bilan birga ko‘chiring. Qanday so‘roqqa javob bo‘la-yotganini ayting.

Inson umri davomida o‘ziga sodiq do‘stlar orttiradi. O‘g‘ilham, qiz ham, kim bo‘lishidan qat’iy nazar, o‘z faoliyatida,o‘qishda, mehnatda, uzoq safarda, odamlar orasida o‘ziga fe’li,muomalasi bilan yoqib qolgan kishi bilan do‘stlashadi.

Do‘stlik nihoyatda nozik bo‘lib, uni asrab-avaylash lozim.Do‘stlik insonning bolalik davrida boshlanadi. Bolalikdanboshlangan do‘stlik odamzodning keyingi ulg‘aygan va kamo-lotga erishgan davrida orttirgan barcha do‘stlari orasida alohidao‘rin tutadi. (T. Qurbonov)

143-mashq. «Mustaqillik o‘gitlari»ni ko‘chiring. O‘rin-payt kelishiginingma’nolarini izohlang.

1. Adolat kuchda emas, kuch adolatdadir. 2. Dunyodao‘zbek zaminiga teng keladigan zaminning o‘zi yo‘q. 3. Mehrva qadr bor yerda hamma narsa bor. 4. Sharqda qadim-qadimdan oila muqaddas Vatan sanalgan. 5. Vatan har birinsonning yuragida, qalbida bo‘lmog‘i lozim.

144-mashq. Quyida berilgan so‘zlarni ma’nolariga ko‘ra jadvaldagikataklarga joylashtiring. Qanday so‘roqqa javob bo‘layotganini ayting.O‘rin-payt kelishigi shaklining talaffuzi va imlosini tushuntiring.

Tongda, o‘rtada, pastda, orqada, kuzda, saharda, tushda,ishda, maktabda, uyquda, peshinda, mashinada, o‘roqda, dast-gohda, senda, Ahmadda.

68

!

O‘rin Payt Shaxs-narsa

?Savol va topshiriqlar

1. O‘rin-payt kelishigi shakli deb nimaga aytiladi?2. O‘rin-payt kelishigidagi so‘zning so‘roqlari haqida so‘zlang.3. -da qo‘shimchasi qachon paytni ifodalaydi? Misol keltiring.

145-mashq. Uyga vazifa. O‘zingiz yoqtirgan badiiy asardan kichik matnniko‘chirib yozing. Matndagi o‘rin-payt kelishigi shaklidagi so‘zlarningtalaffuzi va imlosini tushuntiring.

40-dars. CHIQISH KELISHIGI SHAKLI

1-topshiriq. Berilgan birikmalarda nuqtalar o‘rniga mos kelishikqo‘shimchalarini qo‘ying.

Toshkent... ketmoq, uzoq... kelmoq, temir... qattiq, shamol... tez,sahar... ishni boshlamoq, harakatchanligi... muvaffaqiyat qozonmoq.

2-topshiriq. Chiqish kelishigi shaklidagi so‘zning so‘rog‘i vavazifasini aniqlang.

Chiqish kelishigi qo‘shimchasi o‘rin-joy otlariga qo‘-shilib, qayerdan? so‘rog‘iga javob bo‘ladi va o‘rin holivazifasini bajaradi.

Payt otlariga qo‘shilib, qachon? so‘rog‘iga javobbo‘ladi va payt holi vazifasida keladi.

Shaxs va narsa otlariga qo‘shilib, kimdan? nimadan?so‘roqlariga javob bo‘ladi va to‘ldiruvchi bo‘lib keladi.

Ba’zan ayrim otlar, sifatdoshlar va boshqa so‘zlargaqo‘shilib, nima sababdan? so‘rog‘iga javob bo‘ladi vasabab holi vazifasida keladi.

146-mashq. Berilgan birikmalarni bir-biriga qiyoslab, ma’noda qandayfarq borligini aniqlashga harakat qiling.

uzum yemoq non olmoq suv ichmoquzumni yemoq nonni olmoq suvni ichmoquzumdan yemoq nondan olmoq suvdan ichmoq

69

Ba’zan tushum kelishigi o‘rnida chiqish kelishigi shakliishlatilishi mumkin. Lekin ularning ma’nosida ma’lumfarq bor. Tushum kelishigidagi so‘z butunni, chiqishkelishigidagi so‘z qismni bildiradi.

147-mashq. Nuqtalar o‘rniga kelishik qo‘shimchalaridan mosini qo‘ying,chiqish kelishigi qo‘shimchasining yozilishini izohlang.

– Bizning qishloq... ham suv boradimi, amaki? – deb so‘-rashdi bolalar. – Ha, albatta, – dedi dadam, – qishlog‘imizgaham bu kanal... ko‘p suv boradi. Dalalar, ko‘chalar, uylardagiariqlar... sharqirab suv oqadi. Un... keyin, qarabsizki, paxtamizham mo‘l, uzum-olmamiz ham, qovun-tarvuzimiz ham serob-da. (Hakim Nazir)

148-mashq. Ko‘chiring. Chiqish kelishigi shaklidagi so‘zning ostigachizing. Uning qanday so‘roqqa javob bo‘layotgani va qaysi gap bo‘lagivazifasida kelayotganini aniqlang.

1. Kunlardan bir kun Hakimbek kitob o‘qib o‘tirib, baxildan,saxiydan gap chiqib qoldi. Boybo‘ribiy shunda o‘g‘li Alpomish-dan: Kishi nimadan baxil bo‘ladi, nimadan saxiy bo‘ladi? –deb so‘radi. («Alpomish»dan) 2. Bugun rostni qo‘yib yolg‘ongapirgan odam ertaga nima deganini unutganidan rostini aytibqo‘ya qoladi va shu bilan o‘zini o‘zi beburd qiladi. (AbdullaQahhor) 3. Tipratikanni turtsangiz, tikanini hurpaytirib olgani-dan unga qo‘l tekkizib bo‘lmaydi. (Abdulla Qahhor) 4. Ilm-uma’rifatdan lof urish nodonlikdan boshqa narsa emas, agarbilsang, nodonlikni bilishning o‘zi ilmdir. (Alisher Navoiy)5. Dushmanlardan qo‘rqma – nari borsa, ular seni o‘ldirishimumkin. Do‘stlardan qo‘rqma – nari borsa, ular senga xiyonatqilishi mumkin. Befarq odamlardan qo‘rq – ular senio‘ldirishmaydi ham, sotmaydi ham, faqat ularning jim vabeparvo qarab turishlari tufayli yer yuzida xiyonat va qotilliklarsodir bo‘laveradi. («Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch»asaridan) 6. O‘ylanmasdan gapirishdan ko‘ngilga ozor yetadi.(«Mashriqzamin – hikmat bo‘stoni» kitobidan) 7. Mirzo Ulug‘-

70

!

bek ko‘zlarini nomadan uzib, o‘g‘li bilan shayxulislomga qa-radi. (O. Yoqubov) 8. Men bu yo‘ldan necha bor qishlog‘imgao‘tganman. (Mirtemir)


1. Chiqish kelishigining qo‘shimchasi qaysi?2. Chiqish kelishigi shaklidagi so‘zlar qanday so‘roqlarga javob

bo‘ladi?3. Chiqish kelishigi shaklidagi so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing va

ularni izohlang.

♦♦♦♦♦ 149-mashq. Uyga vazifa. Berilgan birikmalardagi nuqtalar o‘rnidatushum va chiqish kelishiklarini almashtirib qo‘llang. Ular o‘rtasidagi ma’nofarqini ayting.

Qo‘li... ushlamoq, ovqat... yemoq, qovun... olmoq, she’r...o‘qimoq, qulog‘i... cho‘zmoq.

41-dars. ISMLARNI KESIMGA XOSLOVCHISHAKLLAR

1-topshiriq. Matndagi kesimlarni toping, ularni qanday so‘zlarbilan ifodalanganini ayting.

Men do‘stlik targ‘ibotchisiman... Do‘stlikni e’zozlashningzarur shartlaridan biri do‘stlar bilan uchrashib turishdir.Turli katta-kichik marosimlar: bayramlar, tug‘ilgan kunlar, to‘ylarbilan bir qatorda, do‘stona yig‘inlar ham bu munosabatlarnitobora mustahkamlab turuvchi vositalardir. (A. Hojiahmedov)

2-topshiriq. Kesimlarning ega bilan munosabatini bildiruvchiqo‘shimchalarni aniqlang.

Kesim ega bilan shaxs va sonda moslashadi. Ismorqali ifodalangan kesimlar shaxs-sonni bildiruvchimaxsus -man, -miz, -san, -siz, -dir qo‘shimchalari,shuningdek, bo‘lmoq, sanalmoq, hisoblanmoq; ekan,emish, emas so‘zlari vositasida ega bilan moslashadi.Ot kesimlarni ega bilan moslashtiruvchi bunday vosi-talar bog‘lamalar hisoblanadi.

?

71

150-mashq. Berilgan gaplardagi o‘qish kerak (lozim, darkor, shart)kesimini ega bilan shaxs-sonda moslashtiring.

1. Men o‘qish kerak. (lozim, darkor, shart) 2. Sen o‘qishkerak. (lozim, darkor, shart) 3. U o‘qish kerak. (lozim, darkor,shart)

Harakat nomi bilan ifodalangan kesim tarkibidakerak, lozim, darkor, shart so‘zlari bo‘lganda, kesimniega bilan moslashtiruvchi shaxs-son qo‘shimchalariharakat nomiga qo‘shiladi.

♦♦♦♦♦ 151-mashq. Ko‘chiring. Kesimlarning ostiga chizib, uning ega bilanmunosabatini bildiruvchi vositalarni aniqlang.

Qorabotir yurtning erkasi, jo‘ralarining serkasi edi. Boy edi,yegani go‘sht-u moy edi. Alp edi, lekin nozik qalb edi...

Oqbotir uning jo‘rasi edi. Jo‘ralari ichida eng g‘o‘rasi edi.Oqbotir: To‘rt tarafda g‘anim lashkari, Ming yaradan qon

oqur tanda. Do‘st, sen eding ko‘nglim rahbari, Meni bog‘la,topshir dushmanga. (U. Azimov)

152-mashq. Quyidagi gaplarda ishtirok etgan bo‘lmoq so‘ziningvazifasini tushuntiring. Bog‘lama vazifasida kelgan bo‘lmoqni tushiribqoldirganingizda uning tarkibidagi shaxs-son qo‘shimchalarining qayergaqo‘shilishini ayting.

1. Men shifokor bo‘laman. (kelajakda) 2. Men shifokorbo‘laman. (hozir) – Men shifokorman. 3. Siz ulug‘ odambo‘lasiz. (kelajakda) 4. Siz ulug‘ odam bo‘lasiz. (hozir) – Sizulug‘ odamsiz.


1. Kesim ega bilan qanday moslashadi?2. -man, -san, -dir qo‘shimchalari kesimga qay tarzda qo‘shiladi?3. Sanamoq, hisoblamoq, bo‘lmoq, emoq fe’llari ishtirokida gaplar

tuzing va gapning kesimini izohlang.

153-mashq. Uyga vazifa. Kesimi bo‘lmoq, hisoblanmoq, sanalmoqbog‘lamalari yordamida ega bilan bog‘langan uchta gap yozing. Bog‘la-malarning vazifasini tushuntiring.

?

72



1. Kelishik shakllari deb nimaga aytiladi?2. Ismlarni kesimga xoslovchi qo‘shimchalar qaysilar?3. Kelishik qo‘shimchalarining imlosini tushuntiring.

1-topshiriq. Matnni o‘qing. Nuqtalar o‘rniga kelishik qo‘shim-chalaridan mosini qo‘yib ko‘chiring.

Odob saqlab sukut... o‘ltirgan Alisher uyalibgina muloyim ohang...dedi:

– Ehtimol, ustoz... ishlari ko‘pdir, lekin nayga havasim tushibqoldi.

– Yo‘q, yo‘q, bemalol, jonim bilan o‘rgataman. Nay o‘zimiz...qadim... qolgan cholg‘u, mungli, ma’yus qalblar... firoq-u alamlarinikuylaydur, to‘y-bazmlar... uning go‘zal sadosi ko‘ngullar... zavqto‘ldiradur. Alisherbek ishqi tushibdimi – o‘rgaturmiz. (Oybek)

2-topshiriq. Xato berilgan so‘z birikmalarini to‘g‘rilang. Ularishtirokida gaplar tuzing.

Meni ona diyorim, uyning chiqmoq, ilmdan mehr qo‘ymoq,fanni ravnaqi, kitobga o‘qimoq, bilimdonlikni siri, olimlargaso‘ramoq, ilmning o‘rganmoq, ilmga bahra olmoq.

3-topshiriq. So‘zlarga kelishik qo‘shimchalaridan mosini qo‘shing,ularning yozilishiga diqqat qiling.

Yaxshi xulq yaxshilik (-ni,-ga,-ning) alomatidir. (Beruniy) 2. Aqlli(-dan, -ning,-ni) suhbati (-ga,-din,-ka) jon olur so‘z. (Xorazmiy)3. Har ishda shitob qilmag‘aysen, bu demak murod (-g‘a, -ka,-qa)yetmagaysen. (Bobur) 4. Hamma (-din,-ning,-ga) balanddir oningmansabi. (Jomiy) 5. Hunari va odobi bo‘lmagan kishi (-ning,-din,-ga) baxt va davlat ketadi. (Mahmud Koshg‘ariy)

4-topshiriq. Uyga vazifa. «Mustaqillik madhi qo‘shiqlarda»mavzusida matn tuzing. Matndagi kelishik qo‘shimchalarining tagigachizing.

* 43–44-darslarda diktant va uning tahlili o‘tkaziladi. 45-darsda testlar ustida ishlanadi.

?

73

!

YORDAMCHI SO‘Z TURKUMLARI

46-dars. YORDAMCHI SO‘ZLAR

1-topshiriq. Matnni o‘qing. Mazmunini gapirib bering.

SO‘Z TURKUMLARI

So‘zlar ma’lum so‘roqqa javob bo‘lishi yoki bo‘lmasligi, atashma’nosining mavjudligi yoki mavjud emasligiga, gapda ma’-lum gap bo‘lagi vazifasida kelish-kelmasligiga ko‘ra mustaqilva yordamchi so‘zlarga bo‘linadi.

Fe’l, ot, sifat, son, ravish, olmoshlar ma’lum bir so‘roqqajavob bo‘ladi. Ularning barchasi, olmoshlardan tashqari, atashma’nosiga ega. Ot borliqdagi shaxs-narsalarning, voqea-hodisalarning nomini, sifat va ravish belgilarini, son miqdoriniifodalaydi.

Olmosh esa yuqoridagi so‘zlardan qaysisining o‘rnida kelsa,o‘shaning ma’nosiga ishora qiladi.

Atash ma’noli so‘zlar yoki ular o‘rnida qo‘llanib, ma’-lum so‘roqlarga javob bo‘luvchi va gapda ma’lum gapbo‘lagi vazifasida keluvchi so‘zlar mustaqil so‘zlarsanaladi.

Atash ma’nosiga ega bo‘lmagan, ma’lum so‘roqqajavob bo‘lmaydigan, gap bo‘lagi vazifasida kelmaydiganso‘zlar yordamchi so‘zlar hisoblanadi.

Yordamchi so‘zlar mustaqil so‘zlarni yoki gaplarnibir-biriga bog‘lash, ularning ma’nolariga qo‘shimchama’no yuklash vazifalarini bajaradi.

Yordamchi so‘zlarga ko‘makchi, bog‘lovchi va yukla-malar kiradi.

74

Mustaqil so‘zlar Yordamchi so‘zlar

♦♦♦♦♦ 154-mashq. O‘qing. Matn tarkibidagi so‘zlarni mustaqil va yordamchiso‘zlarga ajratib jadvalga yozing.

Ey farzand, aqlli, farosatli va ilm-u hunarli kishilar bilando‘st bo‘l. Hunarsiz kishida xosiyat bo‘lmaydi. Mehnatdan,ilm-u hunar o‘rganishdan uzoqlashma. («Qobusnoma»dan)E’tibor berganmisiz yoki yo‘qmi, bilmadim-ku, sizningsadoqatda tengsiz do‘stingiz bor. Qachon xohlasangiz, siz bilanhamsuhbat bo‘ladi. Shod paytingizda quvonchingizga quvonchqo‘shadi. G‘amgin pallada dardingizni oladi. Bilmaganingiznio‘rgatadi. Adashsangiz, to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi. Yaqin kishila-ringiz burilib ketganda ham u sizni tark etmaydi. Xizmatiuchun hech nima tama qilmaydi. Yillab unutib, tashlabqo‘ysangiz, indamaydi. Hatto uloqtirib yuborsangiz ham,arazlamaydi. Tag‘in chorlasangiz, yetib kelib, xizmatingizniqilaveradi... Bu do‘stning nomi – Kitob! (O‘. Hoshimov)

155-mashq. Uchun, bilan, va, chunki yordamchi so‘zlaridan foyda-lanib, gaplar tuzing. Ularning gapdagi vazifalarini izohlang.

156-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Yordamchi so‘zlarning tagiga chizib,izohlang.

1. Xalqning sabr-toqati cheksiz emas. U dengizga o‘xshaydi:goh to‘lib, goh ozayib turadi. 2. Xalqimiz faqat jisman emas,ruhan ham uyg‘oq bo‘lmog‘i darkor. 3. O‘z tarixi va ajdodlarinisiylagan xalqning kelajagi, albatta, porloq bo‘ladi. 4. Ma’na-viyat insonga ona suti, ota namunasi, ajdodlar o‘giti bilansingadi. 5. Aslida inson baxt uchun, dunyo ne’matlaridanbahramand bo‘lish uchun tug‘iladi. («Inson baxt uchun tug‘iladi»kitobidan) 6. Xizmatkorlar och, lekin boyning oldiga borishgahech kimning yuragi dov bermaydi. (G‘. G‘ulom) 7. Axir, menuning chinakam sehrli qalpoq ekanligini sinab ko‘rishim kerakedi-da...(X. To‘xtaboyev) 8. Kun botgan, lekin atrof hali yorug‘edi. (O. Yoqubov) 9. Ali Qushchi usta Temur Samarqandiybilan xayrlashib, Qalandar ikkovlon g‘ordan chiqarkan, go‘yoyelkasidan tog‘ qulaganday yengil tortdi. (O. Yoqubov)

75

♦♦♦♦♦ 157-mashq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni izohlang.

1. Polvonning qo‘li kuch bilan o‘ziga tortar, ammo bir qarichham oldiga siljitolmasdi. (Said Ahmad) 2. Mehmonlar osh-suvtaraddudiga yo‘l qo‘ymasdan, sut-qatiq bilan quruq choy ichib,darhol o‘tirgan joylariga uzandilar va aravada urinib kelganlariuchun uzanar-uzanmas uyquga ketdilar. (Cho‘lpon) 3. Shijoatlibo‘l, biroq andishasiz bo‘lma. Andishali bo‘l, biroq shijoatsizbo‘lma. (O‘. Hoshimov) 4. Duo bilan el ko‘karar, yomg‘ir bilanyer ko‘karar. (Maqol) 5. Bir kuni tong bilan to‘satdan bahorjarchilari – qaldirg‘ochlar ham paydo bo‘lishdi. (M. Qoriyev)6. Axir, kattalarga hamma narsani doim tushuntirib borishkerak-da. (Sent-Ekzyuperi) 7. Buyuk bobomiz faqat turkiy emas,forsiy, arabiy, urdu, xitoy, mo‘g‘ul va boshqa tillardagiso‘zlardan ham mahorat bilan foydalangan. (O‘. Hoshimov)8. Sizni ovqat ustida bezovta qilayotganim uchun uzr so‘ray-man, – dedi qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib. (O‘. Hoshimov)


1. So‘z turkumlari deb nimaga aytiladi?2. Mustaqil so‘z turkumlariga ta’rif bering.3. Yordamchi so‘zlarga misollar keltiring.

158-mashq. Uyga vazifa. Berilgan «So‘z turkumlari» matnini o‘qib,quyidagi savollarga yozma javob bering.

1. So‘zlar qaysi belgilariga ko‘ra mustaqil va yordamchi so‘zlargabo‘linadi?

2. Mustaqil va yordamchi so‘zlar deyilishining sababi nimada?3. Qaysi so‘zlar yordamchi so‘zlar hisoblanadi?

47-dars. KO‘MAKCHILAR

1-topshiriq. Quyidagi gaplarda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarningqaysi so‘z bilan birga qo‘llanganini aniqlang.

1. Ish bilan ovora bo‘lib, kunning o‘tganini ham bilmay qolasankishi. (Z. Fatxullin) 2. Qish qo‘ynidan baxt singari yoz uchib kelur.(Mirtemir)

2-topshiriq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlar qanday vazifa bajarayotga-nini izohlashga harakat qiling.

?

76

!

!

Ot, olmosh, harakat nomi va sifatdoshlardan keyinkelib, ularni hokim so‘zga bog‘lash uchun xizmat qiluvchibilan, uchun, kabi, singari, orqali, sayin kabi so‘zlarko‘makchi hisoblanadi.

159-mashq. Berilgan gaplarda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning ma’no-larini izohlang.

1. Avval o‘yla, keyin so‘yla. (Maqol) 2. Bu kitob qo‘ligatushgandan keyin bosh ko‘tarmay mutolaaga tushdi. (H. Hasa-nov) 2. Siz bilan hamsuhbat bo‘lmasdan avval boshqachaxayolda edim. (O. Yoqubov) 3. Devor usti yomg‘irdan iviyboshladi. (Q. Kenja) 4. Mirzo Ulug‘bek kechalari shu yerdao‘tirib, mutolaa qilishni suyar, suyukli jadvali ustida ham shuyerda ishlar edi. (O. Yoqubov) 5. Oradan ancha vaqt o‘tgandankeyin Shiroq o‘tovdan chiqdi. (M. Osim) 6. O‘rtancha botirikkinchi kechadagi voqeani aytib, nishona uchun tasmani o‘rtagatashladi. («O‘zbek xalq ertaklari»dan) 7. Onam stol ustini tartibgasolar, karavot qoshidagi kiyimlarimni olib, qoziqlarga ilar edi.(Sh. Xolmirzayev)

Sof ko‘makchilar bilan bir qatorda ayrim so‘zlarko‘makchi vazifasida qo‘llanadi va ular vazifadoshko‘makchilar sanaladi.

160-mashq. Berilgan gaplardagi ko‘makchilarni toping. Ularni ikkiguruhga – sof va vazifadosh ko‘makchilarga ajratib yozing. Ularning bir-biridan farqini topishga harakat qiling.

Usmon Nosir ham mashhur siymolar kabi juda yoshligidanko‘p ijobiy xislatlarga ega bo‘lgan edi. U nihoyatda ziyrak,idrokli, keng mushohadali, o‘ta qiziquvchan, uquvli, bilimgachanqoq, mehnatkash edi va shu fazilatlari bilan ajralib turardi.Usmon Nosir o‘z ustida ko‘p ishlardi... Usmon she’rlaridajimjimadorlik ko‘rinmas, fikr-tuyg‘u sodda til orqali haroratbilan bayon qilinar edi. (O‘tkir Rashid) Asarni o‘qishga

77

kirishishingiz bilan ko‘z o‘ngingizda rangin manzaralar paydobo‘ladi. Qulog‘ingiz ostida ajib ohanglar jaranglay boshlaydi...Hech shubhasiz, badiiy adabiyot – dunyodagi sakkizinchimo‘jiza! (O‘. Hoshimov)

♦♦♦♦♦ 161-mashq. Avval, keyin, ost, ust, orqa, old so‘zlarini mustaqil so‘zva ko‘makchi vazifalarida ishlating va ularning har biri ishtirokida gaptuzing. Singari, kabi, ko‘ra, binoan ko‘makchilari ishtirokida gaplar tuzing.Ularning ma’no va vazifalarini tushuntirishga harakat qiling.


1. Ko‘makchilar deb nimaga aytiladi?2. Ko‘makchilarning qanday turlari mavjud?3. Ko‘makchilar ishtirokida gaplar tuzing.

162-mashq. Uyga vazifa: «Qish faslida» mavzusida ko‘makchilardanfoydalanib hikoya yozing. Foydalanilgan ko‘makchilarning ma’no vavazifalarini ayting.

?

78

48-dars. SOF KO‘MAKCHILAR

1-topshiriq. Gaplardagi ajratilgan so‘zlarning qaysi so‘z bilanbirgalikda kelayotganini va bu so‘zlar qanday so‘roqqa javob bo‘-lishini aniqlang.

1. Yo‘lchida Gulnor haqida ikki og‘iz so‘z eshitish orzusi kuchliedi. (Oybek) 2. A’zamjon qilmishi uchun undan uzr so‘radi.

2-topshiriq. Ajratilgan so‘zlarning qanday vazifa bajarayotganiniizohlashga harakat qiling.

Atash ma’nosini tamoman yo‘qotib, faqat o‘zi birikkanso‘zni boshqa so‘zga tobelantirib bog‘lash uchun xizmatqiladigan ko‘makchilar sof ko‘makchilar sanaladi. Bilan,sari, sayin, uchun, kabi, qadar, singari, uzra, tufayli,haqida kabi ko‘makchilar sof ko‘makchilardir.

163-mashq. Ko‘chiring. Ko‘makchilarni topib, ostiga chizing. Ularningimlosi haqida fikrlang.

1. Fursat g‘animatdir, shoh satrlar-la Bezamoq chog‘idirumr daftarin. (G‘afur G‘ulom) 2. Juda soz! Albatta, kiyib birini,safarga do‘stlar-la men ham chiqaman. (Zulfiya) 3. Temurtig‘i yetmagan joyni qalam bilan oldi Alisher. (A. Oripov)4. Yuksak qoyalardan shiddat bilan qo‘zg‘algan burgut suruv-dagi qo‘zichoqni ildi-yu ketdi. (Ezop) 5. Qog‘oz oq bo‘lganiuchun unga So‘z bitadilar. (O‘. Hoshimov) 6. Uni bir joygao‘tqizib, kuydirilgan namat bilan qonni to‘xtatdilar. (M. Osim)7. Yuz bergan tabiiy ofat tufayli uyimizning hamma yog‘ibuzilib-yorilib ketib, yashash uchun mutlaqo yaroqsiz holgakelib qolgandi. (M. Qoriyev) 8. Kimki tong ila tursa, Mushkulishlari bitgay. («Otalar so‘zi») 9. Shundan beri inson tinmayinShu yer uzra ter to‘kar hamon. Yerni go‘zal qilgani sayin Go‘-zal bo‘lar o‘zi ham inson. (E. Vohidov)

!

79

Sof ko‘makchilar urg‘u olmaydi. Urg‘u ko‘makchibilan birga kelgan mustaqil so‘zning oxirgi bo‘g‘inigatushadi. Shuning uchun ko‘makchi ohang tomonidano‘zidan oldingi so‘z bilan bir butunlikni tashkil qiladi,lekin yozuvda ko‘makchi doimo ajratib yoziladi.

Ba’zan bilan, uchun ko‘makchilari badiiy uslubda-la,-chun shaklida qo‘llanadi va chiziqcha bilan ajratibyoziladi.

164-mashq. Ko‘chiring. Ko‘makchilarning ostiga chizib, uningtalaffuzi va imlosini izohlang.

1. Barchasidan qovun soz, Paykal uzra dumalar. (R. Isoqov)2. Halollik buyuklik sari dastlabki qadamgina bo‘lib qolmay,buyuklikning ayni o‘zidir. («Oz-oz o‘rganib, dono bo‘lur» kitobidan)3. Qalam-la men to‘qiyman qo‘shiq, U – insonga, elga xizmatim.(Zulfiya) 4. Abdulla Oripovga adabiyot sohasidagi xizmatlariuchun 1989-yili «O‘zbekiston xalq shoiri» unvoni berildi. («Vatanadabiyoti») 5. Bu to‘g‘rida maktab direktori, o‘qituvchilargapirsa, o‘zimga olmas edim. (Abdulla Qahhor) 6. Saida buhaqda bundan ortiq gapirishni lozim ko‘rmadi. (Abdulla Qahhor)7. U hamma qishloq bolalari kabi yoshlikdan mehnatga ki-rishgan bo‘lsa-da, ammo o‘yinga ham vaqt topar edi. (Oybek)8. Shunday qilib, ish borgan sari katta bo‘lar va ish katta bo‘l-gan sayin Sayid Jalolxonning kallasi og‘irlashar edi. (AbdullaQahhor)

♦♦♦♦♦ 165-mashq. Tufayli, haqida, sari, kabi ko‘makchilarining har biriishtirokida gaplar tuzing. Ularning vazifasi va ma’nosi haqida fikr yuriting.


1. Sof ko‘makchilar deb nimaga aytiladi?2. Bilan va uchun ko‘makchilarining ishlatilish o‘rinlari haqida

so‘zlang.3. Sof ko‘makchilar ishtirokida gaplar tuzing.

?

80

Sof ko‘makchilar Vazifadosh ko‘makchilar

166-mashq. Uyga vazifa. Ko‘makchilardan foydalanib, «Maktabimizkutubxonasida» mavzusida hikoya yozing. Ko‘makchilarning talaffuzi vaimlosi haqida so‘zlang.

49-dars. VAZIFADOSH KO‘MAKCHILAR

1-topshiriq. Gaplardagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning mustaqilso‘z va ko‘makchi vazifasida kelgan o‘rinlarini aniqlang.

1. Gap futbol o‘yini ustida ketardi. 2. Qoziq ustida qor turmas.(Topishmoq) 3. Orqadan chuqur soy oqardi. (Shuhrat) 4. Muxbirimiztelefon orqali xabar berdi. («Turkiston»dan)

2-topshiriq. Bu so‘zlarni qaysi o‘rinlarda haqida, to‘g‘risida, bilanko‘makchilari bilan almashtirish mumkinligini ayting.

Vazifadosh ko‘makchilarga ost, yon, ust, old, orqa,ro‘para, oldin, avval, keyin, so‘ng, tomon, qosh, bo‘ylab,qarab, ko‘ra, deya, deb, atab singari so‘zlar kiradi.Bunday so‘zlar ko‘makchi vazifasida kelganda, atashma’nosini yo‘qotadi, shuning uchun ma’lum so‘roqqajavob bo‘lmaydi. O‘zi qo‘shilgan so‘z bilan birgalikdabitta so‘roqqa javob bo‘ladi.

167-mashq. Ich, o‘rta, qarab, ust so‘zlarini qatnashtirib gaplar tuzing.Bunda berilgan so‘zlar avval ko‘makchi vazifasida, keyin mustaqil so‘zvazifasida qo‘llansin. Ularning farqini tushuntiring.

♦♦♦♦♦ 168-mashq. Berilgan ko‘makchilarning sof yoki vazifadoshliginianiqlab, jadvalga joylashtiring.

Bilan, sari, kabi, tomon, uchun, ko‘ra, bo‘ylab, keyin, haqida,sababli, ichida, oldida, to‘g‘risida, qadar, qarab, qarshi, tufayli,sayin.

!

81

169-mashq. Faqat vazifadosh ko‘makchilar ishtirok etgan qatornianiqlang. Ularni qatnashtirib gaplar tuzing.

1) bilan, orqa, ko‘ra, o‘rtada;2) sari, boshida, qadar, maqsadida;3) ustida, ichida, qoshida, tomon;4) sababli, oldida, uchun, qarab.


1. Qanday ko‘makchilar vazifadosh ko‘makchilar deyiladi?2. Ular mustaqil so‘zlardan qanday farqlanadi?3. Ularni farqlagan holda gaplar tuzing.

170-mashq. Uyga vazifa. Sof va vazifadosh ko‘makchilar ishtirokidagaplar tuzing. Ularning farqini izohlang.

50-dars. KO‘MAKCHILARNING MA’NOTURLARI

1-topshiriq. Matndagi nuqtalar o‘rniga qavs ichidagi ko‘makchi-lardan mosini qo‘yib ko‘chiring.

1. Akam dala... (tomon, uchun, qarab, bo‘ylab) ketdi. 2. Yurtfarovonligi... (sababli, to‘g‘risida, uchun) qayg‘uradi.

2-topshiriq. Nuqtalar o‘rniga qo‘yilgan ko‘makchilarning ma’no-sini izohlang.

Ko‘makchilar yetakchi so‘zga bog‘lanib, unga turliqo‘shimcha ma’nolar yuklaydi. Jumladan, sababli,tufayli, uchun maqsad ma’nosini; tomon, qarab, sari,bo‘ylab yo‘nalish ma’nosini; haqida, to‘g‘risida ko‘mak-chilari mavzu ma’nosini; kabi, singari ko‘makchilario‘xshatish, qiyoslash ma’nosini; qadar ko‘makchisichegara ma’nosini ifodalaydi.

171-mashq. Nuqtalar o‘rniga kerakli ko‘makchilarni qo‘yib, gaplarniko‘chiring. Ko‘makchilarning ma’no turini ayting.

1. Shunaqa, – dedi Xolida opa hikoyasini davom ettirib, –uni bizning maktabimizga tajriba ... olib kelishgandi. (E. Usmo-

?

!


82

?

nov) 2. Yana ular futbol ... nazariy bilimlarga ega bo‘lishi-mizni talab qiladilar. («Gulxan»dan) 3. Nigora yaxshi xulqi,chiroyli muomalasi ... ham obro‘ga erishishi mumkin edi-ku!(«Gulxan»dan) 4. Otasidan bir kun olib pul, Kitob do‘kon ...soldi yo‘l. Ketayotsa yo‘lida o‘g‘lon, Uchrab qoldi muzqaymoqdo‘kon. (Po‘lat Mo‘min)

♦♦♦♦♦ 172-mashq. Boshqotirmani to‘g‘ri yechsangiz, kalit so‘zni topasiz.

1. O‘xshatish, qiyoslash ma’nosini bildiruvchi ko‘makchi.2. Fikr mavzusi ma’nosini ifodalovchi ko‘makchi.3. Yo‘nalish ma’nosini bildiruvchi ko‘makchi.4. Chegara ma’nosini ifodalovchi ko‘makchi.5. Vazifadosh ko‘makchi.6. Sabab, maqsad ma’nosini ifodalovchi ko‘makchi.7. Yo‘nalish ma’nosini ifodalovchi ko‘makchi.


1. Ko‘makchilar so‘zlarga bog‘lanib, unga qanday ma’nolarni yuk-laydi?

2. Ko‘makchilar qatnashgan gaplar tuzing. Ko‘makchilarni ajratingva ularning ma’no turini ayting.

173-mashq. Uyga vazifa. «Mustaqillik va sport» mavzusida matn tuzing.Matnda ko‘makchilardan ham foydalaning.

1 2 3

4 5 6

7

83

51-dars. KO‘MAKCHILAR VA QO‘SHIMCHALARMA’NODOSHLIGI

1-topshiriq. Nuqtalar o‘rniga qavs ichidagi so‘z va qo‘shimchalarniqo‘ying.

1. Dala... (-ga, tomon, bo‘ylab) ketmoq. 2. Oy... (-dek, -day,kabi, singari, yanglig‘) ravshan.

2-topshiriq. Biri o‘rnida ikkinchisi kelishi mumkin bo‘lgan so‘zva qo‘shimchalarning umumiy ma’nolarini ayting.

-dek qo‘shimchasi narsa-hodisa, belgi-xususiyatgao‘xshatishni ifodalaydi va shu ma’noda kabi, singari,yanglig‘ ko‘makchilari bilan ma’nodoshlikni hosil qi-ladi.

Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi yo‘nalish ma’nosidatomon, bo‘ylab ko‘makchilari bilan ma’nodoshdir.

174-mashq. Otamga – otam uchun, mashinada – mashina bilan,kitobdan – kitob orqali birikmalari ishtirokida gaplar tuzing. Ko‘makchilarva kelishik qo‘shimchalari o‘rtasidagi ma’nodoshlikni izohlang.

175-mashq. Ajratib ko‘rsatilgan qaysi so‘zlardagi qo‘shimchalarni ko‘-makchilar bilan almashtirish mumkin? Ularni daftaringizga yozing.

1. Ark suv quygandek jimjit. (Mirkarim Osim) 2. Shundayyashar – sokin, bezavol, Pastakkina tandiri bilan, Katta uydakichkina bir chol, Kichkina bir kampiri bilan. (E. Vohidov)3. Hovlining yarmigacha ariq tortib ekilgan qulupnay pushta-larida suv yaltiraydi. (O‘. Hoshimov) 4. – Ko‘rmaysizmi, chaqaloqtinchimayapti. O‘zim itday charchaganman. (O‘. Hoshimov)


1. -dek qo‘shimchasi qanday ma’noni anglatadi va u qaysi ko‘mak-chilar bilan ma’nodosh? Misollar keltiring.

2. Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasiga ma’nodosh ko‘makchilar qay-silar? Ularni qatnashtirib gaplar tuzing.

176-mashq. Uyga vazifa. O‘zingiz yoqtirgan badiiy asardan ko‘-makchilar va qo‘shimchalar ma’nodoshligiga misollar topib, daftaringizgayozing.

!

?

84

52-dars. KO‘MAKCHILAR BILAN BIRGA KELGANSO‘ZLARNING SHAKLLARI

1-topshiriq. Berilgan ko‘makchilarning qaysi kelishik shakllaridagiismlar bilan qo‘llanilishini aniqlang.

Sen bilan, oy kabi, gul singari, o‘qish uchun, borgan sari, o‘qigansayin, daryo bo‘ylab, aytishiga ko‘ra, shunga qaramay, mehnatigayarasha, qarorga asosan, hayotga doir, o‘qishdan so‘ng, tushdankeyin, va’daga muvofiq, bundan bo‘lak.

Bilan, kabi, singari, uchun, sari, sayin, bo‘ylab kabiko‘makchilar, asosan, bosh kelishik shaklidagi ismlargaqo‘shiladi.

Ko‘ra, qaramay, yarasha, asosan, doir, muvofiq kabiko‘makchilar jo‘nalish kelishigi shaklidagi ismlargaqo‘shiladi.

Tomon ko‘makchisi bosh va jo‘nalish kelishigi shakli-dagi ismlarga qo‘shiladi.

Keyin, bo‘lak, boshqa, o‘zga, tashqari, buyon, oldin,boshlab, avval kabi ko‘makchilar chiqish kelishigishaklidagi ismlarga qo‘shiladi.

Old, ost, ust singari vazifadosh ko‘makchilar qarat-qich kelishigi shaklidagi ismlarga qo‘shiladi. Bundayhollarda ba’zan kelishik qo‘shimchasi qo‘llanmasligiham mumkin.

177-mashq. Nuqtalar o‘rniga ko‘makchilar talabiga muvofiq kelishikqo‘shimchasini qo‘yib, gaplarni ko‘chiring.

1. Kozimbek mashinani yo‘lga chiqarib, qishloq... tomonyurdi. (Abdulla Qahhor) 2. Qish o‘tib, bahor kelishi bilanQorabog‘da o‘tkazilgan qurultoyda Boyazid... ustiga yurishgaqaror qilindi. (Xurshid Davron) 3. Yomonlikdan chiqqan akssado har qadam... sayin zaiflasha boradi, bora-bora o‘chib yo‘qbo‘ladi. (Sh. Rashidov) 4. Kecha Jannat xola o‘g‘li... oldigaborganda, soqoli o‘sib ketganini, sochlari quloqlaridan osilib

!

85

vahshiy qiyofasiga kirib qolganini ko‘rgan edi. (Said Ahmad)5. Markaziy xirurgiya klinikasining bosh shifokori Mirsidiq Ja-lilov bir hafta... beri Namanganda dam olardi. (O‘. Umarbekov)6. Bu ishga qadam qo‘yish... ilgari bir karra sizning oldingizdano‘tib, ra’yingizni bilishga to‘g‘ri keldi. (Oybek)

178-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Vazifadosh ko‘makchilar bilan birgakelgan so‘zlarni aniqlab, imlosini tushuntiring.

1. Yomonlarning qoshida yalinish yaxshilar ishi emas. 2. In-sonning fe’l-atvoriga qarab unga baho berishadi. 3. To‘ydankeyin nog‘ora chalmoq – nodonlar ishi. 4. Bitmas-tuganmasbilimning tagida mashaqqatli mehnat yotadi. 5. Donolar oldidadoim eshitguvchi bo‘l. («Hikmatnoma»dan)

179-mashq. Bilan, uchun, tomon, qarab, ko‘ra kabi ko‘makchilarniqatnashtirib gaplar tuzing. Ko‘makchilarni o‘zi bog‘langan so‘z bilanbirgalikda ajrating va bu so‘z qaysi kelishikda ekanini aniqlang.


1. Qaysi ko‘makchilar bosh kelishik shaklidagi so‘zlarga bog‘lanadi?2. Jo‘nalish va chiqish kelishigidagi so‘zlar bilan birikadigan ko‘-

makchilar qaysilar?

180-mashq. Uyga vazifa. Singari, sayin, qaramay, asosan, tomon,tashqari, boshlab, ich ko‘makchilarini qatnashtirib bog‘li matn tuzing. Ungasarlavha qo‘ying. Ko‘makchilarning qaysi kelishikdagi so‘zlar bilanbog‘langanini tushuntiring.



1. Ko‘makchi deb nimaga aytiladi?2. Sof ko‘makchilar qaysilar?3. Vazifadosh ko‘makchilarga misollar ayting.

1-topshiriq. Gaplarni o‘qing. Ko‘makchilarni topib, ularning ish-latilish o‘rinlariga diqqat qiling.

1. To‘g‘ri so‘z o‘z egasini najot sari yetaklaydi. (Yusuf Xos Hojib)2. Ba’zilar ovqatlanish uchun yashaydilar. Men esa yashash uchun

?

?

86

ovqatlanaman. (Abu Ali ibn Sino) 3. Pokiza kishi hamisha shodlikustida, gunohkor esa g‘am va qayg‘u ostida bo‘ladi. («Hikmatnoma»dan)4. Yurtim, seni faqat boyliklaring-chun Sevgan farzand bo‘lsa,kechirma aslo! (A. Oripov)

2-topshiriq. Sof va vazifadosh ko‘makchilarga ajrating. Ularishtirokida gaplar tuzing.

Qadar, yonida, pastida, qoshidan, kabi, singari, buyon, qaraganda,uchun, bilan, ostida.

3-topshiriq. Nuqtalar o‘rniga berilgan ko‘makchilardan mosiniqo‘yib, gaplarni ko‘chiring, ko‘makchilarning ishlatilish o‘rinlariniizohlang.

Aql inson ... eng oliy ne’matlardan biridir. Aql ... narsalarningsir-asrorlari o‘rganiladi, ilm va ma’rifat egallanadi, kasb hosil qilinadi.

Bir donishmand aytadi: «Aql – yurak ichidagi nur, bu nur ...haq yoki nohaq bilib olinadi». Boshqasi bu ... shunday deydi: «Aqlo‘z egasini dunyo malomatlaridan qutqaradi». («Hikmatnoma»dan)

S o ‘ z l a r: ila, haqda, uchun, bilan.

4-topshiriq. Ichida, tashqari, boshqa, keyin, qaraganda, ko‘raso‘zlari ishtirokida gaplar tuzing. Birinchi gapda ular mustaqil so‘zma’nosida, ikkinchi gapda esa ko‘makchi vazifasida kelsin.

N a m u n a: Ertaga tog‘asinikiga borishni ichida o‘yladi. 2. Birhafta ichida «Oygul bilan Baxtiyor» dostonini yodlab oldi.

* 54–55-darslar. Yozma ish va uning tahlili.

56-dars. BOG‘LOVCHILAR

1-topshiriq. Nuqtalar o‘rniga qavs ichida berilgan yordamchiso‘zlarni qo‘yib, gaplar qatorini hosil qiling.

1. Men Pirimqul Qodirov ... Said Ahmad asarlariga qiziqaman.2. Saidiy borib qishloqning ruhini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgisikeldi, ... borishga yuragi betlamas edi. (Abdulla Qahhor) 3. Da-raxtlarning barglari sarg‘aya boshladi, ... kuz keldi.

(bilan, va, lekin, chunki)

87

2-topshiriq. Nuqtalar o‘rniga qo‘yilgan yordamchi so‘zlarningvazifasi va gap ma’nosiga qanday ta’sir etayotganini ayting.

Gapning uyushiq bo‘laklarini va qo‘shma gap tarkibi-dagi sodda gaplarni o‘zaro bog‘lash uchun xizmat qiluvchiyordamchi so‘zlarga bog‘lovchi deyiladi. Masalan: va,ammo, lekin, biroq, chunki, yo... yo, dam... dam, goh...goh singari.

Bilan ko‘makchisi ba’zan uyushiq bo‘laklarni bog‘labkelganda bog‘lovchi vazifasini bajaradi: Qalam bilan daf-tar oldim. O‘zaro tobe bog‘lanuvchi so‘zlarni bog‘labkelganda ko‘makchi vazifasini bajaradi: Qalam bilanyozdim.

181-mashq. Nuqtalar o‘rniga bog‘lovchilardan mosini qo‘yib, gaplarniko‘chiring.

1. O‘rtoqlarim ... men uloqning tezroq boshlanishinikutmoqdamiz. (Abdulla Qodiriy) 2. Farzandlari galma-galdanxivichlarni bir yo‘la sindirishga urinibdi, ... hech biri buninguddasidan chiqa olmabdi. (Ertakdan) 3. O‘zi balo tog‘ining ...ofat bulog‘ining Boshida o‘ltirarmish, Kun-u tun, yoz hamqish. (Hamid Olimjon) 4. O‘ktam u yoq-bu yoqqa asta yurar,«Komila bu yerda biron ishga ... majlisga o‘ralashib qolmasay-di», deb xavotirlanardi. (Oybek) 5. – Sizga bir narsani ko‘rsata-man, ... kinoga olmaysiz! – dedi Islom. (Sh. Xolmirzayev)

6.Shoyon quvonch bergay yashillik bari,Yantoq shakari ham boldan kam emas.... arg‘uvonga boqqanim sariDilimda ortadi hayrat ... havas.

(A. Oripov)

B o g ‘ l o v c h i l a r: va, yo, ammo, bilan, lekin.

182-mashq. Bilan bog‘lovchi vazifasida kelgan o‘rinlarni aniqlab,gaplarni ko‘chiring.

1. Millat tushunchasi hamisha Vatan bilan yonma-yondir,misoli jism-u jondir. (B. Qosimov) 2. Endi buva bilan nevara

!

88

teng odamday gaplashishadi. (O‘. Umarbekov) 3. Odam odambilan tirik. (Abdulla Qahhor) 4. Yer bilan suv egizak, bir-birisizyashay olmaydi. (Gazetadan) 5. Eshon bilan Kifoyatxon qulaybir joyni topib, bularni kuzatishardi. (Abdulla Qahhor) 6. Ana-vilarning fojiasi shuki, ular baxt bilan baxtsizlikni farqlayolmaydi. (Nazar Eshonqul) 7. Jiyda esa bahor paytlari butunshaharni o‘zining hidi bilan to‘ldirardi. (Nazar Eshonqul)8. Mehmonlarga non bilan tuz tutdilar. («Gulxan»dan) 9. Pirim-qul Qodirov bilan Odil Yoqubov xonaga kirib keldilar. (E. Vo-hidov) 10. Ustod bilan shogird ko‘rishib bo‘lguncha, olisroqdaiymanib turgan Qalandar bilan Muhammad Xisrav hamyaqinroq kelib, salom berishdi. (O. Yoqubov)

183-mashq. Gaplarni ko‘chiring, bog‘lovchilarni topib, ularni izoh-lang.

1. Yupanch topdingmi dunyoga kelib, Ustoz yo shogirddan,yoki tengdoshdan. (A. Oripov) 2. Nozimaxon goh mashin-kasini, goh tikuv mashinasini yurgizib allamahalgacha ishlabo‘tiribdi. (Xayriddin Sulton) 3. Matniyoz xotini nima desa shuniqilardi-yu, lekin ich-ichidan unga achinib qo‘yardi. (Asqad Mux-tor) 4. Men ham eshitgan va ko‘rganimni aytaman-da, jo‘ra.(N. Aminov) 5. Humoyun va Hindol ammalariga yelkalariniberib ko‘rishar ekanlar, yosh ayollar ularga bosh egib ta’zimqildilar. (P. Qodirov) 6. Mirzaqul yerga qaradi va boshigatelpagini qaytadan kiydi. So‘ng nimanidir aytmoqchi bo‘libtaraddudlandi-yu, lekin aytmay, indamay qoldi. (Nazar Eshon-qul) 7. Ilm ahlining g‘animlari bo‘lmish mustabid shohlar kelibketaverar, ammo bu maskan, bu zahmatkash xalq abadul-abadhayotdir. (O. Yoqubov)


1. Bog‘lovchilar qanday vazifa bajaradi?2. Ham ko‘makchi, ham bog‘lovchi vazifasida qo‘llaniluvchi so‘zni

ayting.

184-mashq. Uyga vazifa. «Jahonga bo‘y ko‘rsatayotgan yoshlar»mavzusida matn tuzing. Unda bog‘lovchilardan ham foydalaning.

?

89

57-dars. BOG‘LOVCHILARNING VAZIFASIGAKO‘RA TURLARI

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi ajratib ko‘rsatilgan bog‘-lovchilarning nimalarni va qanday yo‘l bilan bog‘lab kelishini izoh-lang.

1. Boshlanadi ijod va turmush. (Hamid Olimjon) 2. Men gulniyaxshi ko‘raman, chunki u ruhimni ko‘taradi. (S. Zunnunova)

2-topshiriq. Yuqoridagi bog‘lovchilarning vazifasini ayting.

Vazifasiga ko‘ra bog‘lovchilar teng va ergashtiruvchibog‘lovchilarga bo‘linadi.

♦♦♦♦♦ 185-mashq. Gap tarkibidagi bog‘lovchilarning vazifasiga qarab,gaplarni jadvaldagi tegishli ustunga joylashtiring.

1.O‘zi to‘rt tarafi ko‘z ilg‘amaydirg‘an darajada katta vasayhon bir yer ekan. (Abdulla Qodiriy) 2. U seskanib tushdi,chunki chol ro‘parasiga kelib qolgan edi. (X. Sultonov) 3. Ba’zanuloqni to‘dadan olib chiquvchi ham ko‘rinib qoladi, biroq uningketidan uloqchilar chug‘urchuqday yopirilishib, o‘n-o‘n beshqadamda tutib oladilar. (Abdulla Qodiriy) 4. Nega kerak gapningnega, negasi, Yo shoir, yo marhum buning egasi. (A. Oripov)5. Qancha yo‘llar bosdim, gohida toldim, Lekin xalq nomigayuqtirmadim gard. (Mirtemir) 6. Ko‘klamning bulutli, ammoyog‘insiz bir kunida to‘y bo‘ldi. (Sobir O‘nar) 7. Ularda dardva iztirob ne qilar, Ular faqat kishnab yurgan yilqilar. (O‘. Su-laymonov) 8. Yo‘qolgan moddiy boylikning o‘rnini to‘ldirishmumkin, lekin ma’naviy boylikdan judo bo‘lish – fojia.(E. Vohidov)

!

Teng bog‘lovchili gaplarErgashtiruvchi bog‘lovchili

gaplar

90

186-mashq. Bog‘lovchilarni topib, tagiga chizing, qanday vazifabajarayotganini ayting. Pashshaning gapi to‘g‘rimi? Siz qanday munosabatbildirasiz?

Bir pashsha qir tarafdan uchib kelayotgan bolarini ko‘rib:«Oh birodar! Bir boshing uchun muncha harakat qilasan! Senham men kabi rohatda yashasang bo‘lmaydimi, chunki meninghayotimda hech bir mashaqqat yo‘q. Insonlar tomonidanhozirlangan dasturxonlardan har xil taomlarni yeb-ichib, umro‘tkazaman. Ba’zi vaqtlarda sen yig‘gan bolingdan hamto‘ygunimcha yeyman. Yashamoq mana! Umr kechirmoquchun olamda bundan yaxshi sharoit bo‘ladimi? Menda nabol tayyorlamoq mashaqqati va na uya solmoq kulfati bor», –dedi. («Gulxan»dan)


1. Berilgan so‘zlar ichidan bog‘lovchilarni ajrating. Ularning turinianiqlab gaplar tuzing. Uchun, tomon, bilan, hamda, va, biroq,ichida, hamisha, ammo, ketmoq, yo ... yo, chunki.

2. Bog‘lovchilar qaysi belgisiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi?

187-mashq. Uyga vazifa. «Mehnat qilsang, rohat ko‘rasan» mavzu-sida bog‘li matn tuzing. Undagi bog‘lovchilarning tagiga chizib, turinianiqlang.

58-dars. TENG BOG‘LOVCHILAR

1-topshiriq. Berilgan gaplar tarkibidagi bog‘lovchilarning vazifasinianiqlang.

1. Ona bilan bola – gul bilan lola. (Maqol) 2. Hammasini ting-lardim, ammo O‘xshashini topmasdim aslo. (Hamid Olimjon) 3. O‘k-tam tolga suyanib, dam cholga, dam tegirmonga qarab indamayturaverdi. (Oybek)

2-topshiriq. Bog‘lovchilar yordamida bog‘lanib kelayotgan bo‘-lak va gaplar o‘rtasida qanday ma’no munosabati borligini aniq-lang.

?

91

Uyushiq bo‘laklar va o‘zaro teng munosabatdagi gap-larni bog‘lab keluvchi bog‘lovchilar teng bog‘lovchilarhisoblanadi.

Teng bog‘lovchilar uyushiq bo‘lak va gaplarni bog‘lashbilan birga ular o‘rtasidagi mazmuniy munosabatni hamro‘yobga chiqaradi. Shunga ko‘ra teng bog‘lovchilarquyidagi guruhlarga bo‘linadi:

1) biriktiruv bog‘lovchilari: va, hamda, bilan, ham;2) zidlov bog‘lovchilari: ammo, lekin, biroq, balki;3) ayiruv bog‘lovchilari: yoki, yo ... yo, goh ... goh,

dam ... dam, bir ... bir, ba’zan ... ba’zan, xoh ... xoh;4) inkor bog‘lovchisi: na ... na.

188-mashq. Bog‘lovchilarni toping. Qanday mazmuniy munosabatniro‘yobga chiqarayotganini ayting.

1. Uning o‘g‘illari: Bektosh va Hoshim maktabda o‘qiydi.(N. Fozilov) 2. Qimmat ham sehrgar kampirning uyiga kelibqolibdi. Ammo u kampirga biror og‘iz ham shirin so‘z so‘zla-mabdi, aytgan ishlarini qilmabdi. (Ertakdan) 3. Avvalo shuki,kovush tikishga na charm bor, na sirach, na mix, na lok. (G‘afurG‘ulom) 4. Bu qizcha shu topda undan jon so‘rasa, balki,ayamasdi. Lekin non qani? (Oybek) 5. U rostini gapirib ber-gani uchun onasi urishmadi, balki yolg‘on gapirish odoblibolaning ishi emasligini aytdi. (Shuhrat) 6. Ko‘ksimdagisevinch shuncha zo‘r, Dumalayman maysada tanho. Goh ten-tirab ketaman uzoq, Yerni quchib o‘paman goho. (Oybek) 7. Bizshunday ma’naviy muhit yaratishimiz kerakki, yurtimizninghar bir burchagida, barcha shahar va qishloqlarimiz qiyofasidaVatandan faxrlanish hissi ko‘zimiz-u qalbimizni yashnatibtursin. (A. Saidov)

189-mashq. Hamda, biroq, dam ... dam, yoki bog‘lovchilari yordamida«Saxiy quyosh» mavzusida og‘zaki matn tuzing.

!

92


1. Teng bog‘lovchilar mazmuniy munosabatlariga ko‘ra qanday tur-larga bo‘linadi?

2. Bog‘lovchilarning har bir turiga misol keltirib, daftaringizga yozing.

190-mashq. Uyga vazifa. «Birinchi o‘qituvchim» mavzusida hikoya tuzing.Hikoyada teng bog‘lovchilardan foydalaning. Ularning tagiga chizib, turiniayting.

59-dars. SOF VA VAZIFADOSHBOG‘LOVCHILAR

1-topshiriq. Gaplardagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning qandayvazifa bajarayotganini aniqlang.

2-topshiriq. Ularning ma’nolarini izohlashga harakat qiling.

1. Kun ilishi bilan daraxtlar kurtak yoza boshlaydi. (P. Tursun)2. Uning esiga na sevgi, na istirohat keldi (Oybek) 3. Akam hammukofot oldi. («Gulxan»dan) 4. Sen ham, men ham shunga ishonib-miz-a? («Gulxan»dan) 5. Yorning o‘zi emas, balki guli keldi.(Qo‘shiq) 6. Kozimbek bilan Manzuraxon perronda kezishar edi.(Abdulla Qahhor)

Bog‘lovchilar ham xuddi ko‘makchilar singari sof vavazifadosh turlarga bo‘linadi.

Faqat bog‘lovchi vazifasini bajaruvchi yordamchiso‘zlar sof bog‘lovchilar sanaladi: va, lekin, ammo, biroqkabi.

Bir o‘rinda bog‘lovchi, boshqa o‘rinda ko‘makchi,yuklama yoki modal so‘z vazifasida keluvchi yordamchilarvazifadosh bog‘lovchilar sanaladi.

Masalan, bilan ham ko‘makchi, ham bog‘lovchi; ham,na...na ham bog‘lovchi, ham yuklama; -u (-yu), -dayordamchilari ham yuklama, ham bog‘lovchi; balki hambog‘lovchi, ham modal so‘z vazifasini bajaradi.

?

!

93

191-mashq. Òarkibida bog‘lovchisi bor gaplarni ko‘chiring. Ularningsof yoki vazifadosh bog‘lovchi ekanini ayting.

1. Mushuk yarmi qizil, yarmi sariq koptokni u yoqdan buyoqqa dumalatish bilan ovora edi. (L. Mahmudov) 2. Goh jahlgaminsam-da sal, Ichim to‘la mehr, qizim. Goh sal qo‘pol, gohsal dag‘al Dadajoning kechir, qizim. (Yahyo Tog‘a) 3. U chi-roqni o‘chirib, sandal chetiga yotdi-yu, ko‘nglidagi g‘ulg‘ulakuchayib ketaverdi. (O‘. Hoshimov) 4. Boyvachcha yer o‘pib,tavba qilibdi va keksa ota-onasini rozi qilish uchun o‘sha zahotiularning huzuriga shoshilibdi. (N. Aminov) 5. Oramizdagi farqshuki, men nima uchun shu ishni qilayotganimni bilaman,ammo sizlar bilmaysizlar. (Abdulla Qahhor)

192-mashq. Avval sof bog‘lovchili, keyin vazifadosh bog‘lovchili gaplarniko‘chiring.

1. Tan olaman, tergovchi janoblari, berishadi-yu, lekin nimasababdan bu ishni qilganimni daftaringizga qayd qilibqo‘ysangiz. (X. To‘xtaboyev). 2. Nega endi natijaga bahoberishadi-yu, sababini tekshirib ko‘rishmaydi? (X. To‘xtaboyev)3. Ayniqsa, uning odob va axloq haqidagi «Turkiy Guliston»asari bugungi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.(«Gulxan»dan) 4. Quyuq saksovulzor duch kelishi bilan kiyikchao‘zini shu panohgohga urdi-yu, arang jon saqlab qoldi.(S.Ravshanov) 5. Bir kuni kechasi bir hiyla o‘ylab chiqdim-da,erta turgach, eski maktab sari jo‘nadim. (Abdulla Qodiriy) 6. Oygoh eshik tirqishlaridan mo‘ralar, goh bulutlar orasida g‘oyibbo‘lardi. (Ch. Aytmatov) 7. Aytishlaricha, bu tun tugab, Oy o‘zo‘rnini Kunga bo‘shatib berayotgan erta tong chog‘ida Boy-chechak bilan Navro‘zoy nihoyat bir-birini topadi. (AnvarObidjon)


1. Sof bog‘lovchilarni ayting va ular ishtirokida gaplar tuzing.2. Qanday bog‘lovchilar vazifadosh bog‘lovchilar deyiladi?3. Vazifadosh bog‘lovchilarni ham bog‘lovchi, ham o‘z vazifasida

keltirib gaplar tuzing.

?

94

!

193-mashq. Uyga vazifa. Sof va vazifadosh bog‘lovchilar ishtirokidabog‘li matn tuzing. Matnga sarlavha qo‘ying. Bog‘lovchilarning tagigachizib, turini ayting.

60-dars. BIRIKTIRUV BOG‘LOVCHILAR

1-topshiriq. Berilgan gapdagi nuqtalar o‘rniga va, bilan, hamda,-u (-yu), -da yordamchilarini almashtirib qo‘yib ko‘ring.

Otni soy bo‘yiga bog‘ladi ... o‘zi yuqoriga chiqib ketdi. (AbdullaQahhor)

2-topshiriq. Yuqoridagi bog‘lovchili vositalarning qanday umumiyma’no ifodalashini topishga harakat qiling.

Uyushiq bo‘laklarni va uyushiq gaplarni o‘zaro birik-tirib keluvchi bog‘lovchilar biriktiruv bog‘lovchilari hi-soblanadi.

Biriktiruv bog‘lovchilariga va, hamda sof bog‘lov-chilari, bilan ko‘makchi-bog‘lovchisi, -u (-yu), -da, hamyuklama-bog‘lovchilari mansubdir. Bulardan hambog‘lovchi vazifasida takror holda qo‘llaniladi.

-u (-yu), -da o‘zi qo‘shilayotgan so‘zdan chiziqchabilan ajratiladi, lekin uyushiq bo‘laklar o‘rtasiga vergulqo‘yilmaydi.

194-mashq. Matnni o‘qing. Biriktiruv bog‘lovchisi qatnashgan gaplarniko‘chiring.

Ilmning foydasi shu qadar ko‘pki, ta’riflagan bilan ado qilishmumkin emas. Bizlarni jaholat qorong‘uligidan qutqaradi.Madaniyat, insoniyat, ma’rifat dunyosiga chiqarib, yomonfe’llardan, bema’ni ishlardan qaytaradi. Yaxshi xulq va adabsohibi qilib, Alloh taologa muhabbat va e’tiqodimizni orttiradi.

Payg‘ambarimiz: «Ilmga amal qiluvchilardan bo‘lingiz, naqlva rivoyat qiluvchilardan bo‘lmangiz», – deganlar.

Ilm bir daryo – ichi to‘lmish dur-u gavhar bilan,

95

Qiymat-u qadrin qachon bilgan oni johil – yilon.Olim kishilar har yerda aziz va hurmatlidir. Shariatimizda

qaysi ilmga muhtoj bo‘lsang, shuni bilmoq bizga farzdir.Shuning uchun o‘qimoq, bilmoq zamonlarini qo‘ldan boybermay, vujudimizning dushmani bo‘lgan jaholatdan qutul-moqqa jonimiz boricha harakat qilmog‘imiz lozim. (AbdullaAvloniy)

♦♦♦♦♦ 195-mashq. Qavs ichidagi bog‘lovchilardan mosini qo‘yib, gaplarniko‘chiring.

1. Bu she’r menga bag‘ishlangani uchungina emas, (ammo,balki, negaki) unda ulug‘ shoirning buloq suvlaridek musaffoqalbi mavj urib turgani uchun ham sevaman. (Z. Saidnosirova)2. Bir tovuqqa (va, bilan, ham) don kerak, (ham, hamda, va)suv kerak. (Maqol) 3. Jo‘shadi buloqning kumush yoshlari,(va, bilan, ham) mungli, (-u, -da, ham) shirin jildirashlari,Buralib, ko‘katlar ichidan chopar, Uzilgan marvarid yarqi-rashlari. (Oybek) 4. Badia (bilan, ham, lekin) Ma’suma bekaarava tagiga kirib yashirinishdi. (Mirmuhsin) 5. Na uyqugato‘ygan (bilan, va, ham) na kulguga, Ko‘rsa ko‘z kuygundekkelinchak edim. (S. Zunnunova) 6. O‘qidi (-yu, va, hamda)tanidan Chiqib ketdi muzdek ter. (E. Vohidov) 7. Bahaybatyaproqlar diyoridaman, Ulkandir bu yerning gul (-u, va, hamda)toshlari. (Shavkat Rahmon) 8. Kelishardi olis-yaqin, Do‘st(-u, va, hamda) yoron eshik chertib. (Mirtemir)


1. Biriktiruv bog‘lovchilarini sanang.2. Qanday bog‘lovchilar biriktiruv bog‘lovchilari deyiladi?

196-mashq. Uyga vazifa. Biriktiruv bog‘lovchilarini qatnashtirib «Meningdo‘stim» mavzusida bog‘li matn tuzing. Bog‘lovchilarning tagiga chizing.Ularning sof yoki vazifadoshligini ayting.

?

96

61-dars. AYIRUV BOG‘LOVCHILARI

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi nuqtalar o‘rnida yo ... yo, goh... goh, dam ... dam bog‘lovchilarini almashtirib qo‘llang.

Quyosh... yalt etib ko‘rinib qoladi, ... bulutlar ichiga bekiniboladi. (Oybek)

2-topshiriq. Yo ... yo bog‘lovchisi goh ... goh, dam ... dambog‘lovchilari bilan almashtirilganda, gap mazmunida qanday o‘zga-rishlar ro‘y berayotganini ayting.

O‘zaro bog‘lanayotgan bo‘lak yoki gaplardan biriniboshqasidan ayirib ko‘rsatuvchi bog‘lovchilar ayiruv bog‘-lovchilari hisoblanadi. Masalan: yo, yoki, yo ... yo, goh... goh, dam ... dam, ba’zan ... ba’zan, bir ... bir kabi.

Takror qo‘llanuvchi ayiruv bog‘lovchisi oldidanyozuvda vergul qo‘yiladi.

197-mashq. Ayiruv bog‘lovchilarining tagiga chizing. Qanday ma’noanglatayotganini ayting.

1. Yo bir maslahatni aytib bo‘ladi, yo ro‘zg‘or ishini. (Cho‘l-pon) 2. Goh u birdaniga o‘yga tolib yuragimga g‘ulg‘ula solar,goh xomush tortib qolganimni ko‘rib kular edi. (XayriddinSulton) 3. Usmonali militsiyaga dam telefon qilar, dam o‘ziborib kelar, yana kechasi bilan telefon oldida o‘tirib chiqardi.(S. Zunnunova) 4. Savobdir jilg‘aga, soysan, deb aytsang Yoxunuk ayolga, oysan, deb aytsang. (A. Oripov) 5. Yo istagan bumaqsadga erishaman, yo o‘lim meni bu yo‘lda halok etadi.(Ibn Sino) 6. Suzmoqdami yo chopmoqda, Suv tagidan netopmoqda? (Mirtemir)

198-mashq. Ayiruv bog‘lovchilarini qatnashtirib, oltita gap tuzing. Bog‘-lovchilarning qanday ma’no anglatayotganini tushuntiring.

199-mashq. Nuqtalar o‘rniga ayiruv bog‘lovchilaridan mosini qo‘yib,gaplarni ko‘chiring. Mazmunini tushuntiring.

1. U ... yig‘lagisi, ... kulgisi, ... butun kechani ostin-ustunqilib qo‘shiq aytgisi kelardi. (Said Ahmad) 2. Yolg‘on ...

!

97

farzandga urar, ... davlatga. (Maqol) 3. ... kattaning gapiga kir,... kichikning. (Maqol) 4. Aslida, dunyoda tanho nima bor,Paxta o‘smaydimi o‘zga elda ...? ... quyoshimi sevgimga sa-bab? Axir, quyoshli-ku butun Osiyo. (A.Oripov) 5. Sherikla-ringiz ham bormidi? ... bir o‘zingiz bajardingizmi? (X. To‘x-taboyev)

B o g ‘ l o v c h i l a r: bir ... bir, yo ... yo, goh ... goh, yo,yoki.


1. Qanday bog‘lovchilar ayiruv bog‘lovchilari hisoblanadi?2. yo, yoki, yo . . . yo bog‘lovchilari nima maqsadda qo‘llaniladi?3. goh . . . goh, bir . . . bir, dam . . . dam bog‘lovchilari qanday

ma’noni yuzaga chiqaradi? Misollar bilan izohlab bering.

200-mashq. Uyga vazifa. Rasm asosida «Vatanimizni ko‘z qorachig‘idayasraymiz» mavzusida matn tuzing. Unda ayiruv bog‘lovchilaridan foy-dalaning. Vazifasini tushuntiring.

?


98

62-dars. ZIDLOV BOG‘LOVCHILARI

1-topshiriq. Berilgan gapdagi nuqtalar o‘rnida ammo, lekin, biroqbog‘lovchilarini o‘zaro almashtirib qo‘llab ko‘ring.

Hamma gullarning hidi bor, ... rayhonning hidi bo‘lakcha.

2-topshiriq. Bu bog‘lovchilarning o‘zaro qanday ma’noli so‘z vagaplarni bog‘lab kelishini aniqlang.

O‘zaro zidlik munosabatida bo‘lgan uyushiq bo‘laklaryoki gaplarni bir-biriga bog‘lab keluvchi ammo, lekin,biroq bog‘lovchilari zidlov bog‘lovchilari sanaladi.

Balki so‘zi ko‘pincha zidlov bog‘lovchisi vazifasidaqo‘llanadi. Masalan: Bu jarang-jurung ovozlar uningg‘ashini keltirmas, balki xayolini chalg‘itib, unga orombag‘ishlardi. (M. Karim)

Yozuvda zidlov bog‘lovchilaridan oldin vergul qo‘-yiladi.

201-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Bog‘lovchilarning tagiga chizib,ularning turini ayting.

1. U turmushidan, o‘tgan umridan rozi, lekin ana shu rozili-gini tushuntirib berolmas edi. (S. Zunnunova) 2. Agar o‘shaqizning ro‘molchasiga solgan somon va qand orqali nimademoqchiligini bilmasang, bor davlatingga o‘t qo‘yaman.(Ertakdan) 3. Qurvonbibi bir ko‘cha eshigiga, bir yonboshdagidaraxtlar orasidan ko‘tarilib kelayotgan quyoshga, bir o‘choq-boshidagi qiziga qaradi. (Cho‘lpon) 4. Bir o‘lka bor dunyoda,biroq Yozilmagan dostondir bori. (A. Oripov) 5. Yosh Farhod-ning fikri quyosh kabi yorug‘, lekin ko‘nglidagi ravshanlik undanham ortiq. (E. Vohidov) 6. Har mushkulga bardosh berar, Chidarmening tosh boshim, Ammo sokin, tinch yashashga Sira yo‘q-dir bardoshim. (E.Vohidov)

!

99

202-mashq. Gaplarni ko‘chiring, zidlov bog‘lovchilarini aniqlab, ularninggapdagi vazifalarini tushuntiring.

1. Mamlakatimizda bayramlar ko‘p, lekin Navro‘zning taro-vati, shukuhi o‘zgacha. (D. Hayitova) 2. Ma’nisiz hayot kechirishyomon turmush kechirish degani emas, ammo sekin-asta o‘lishdemakdir. (Demokrit) 3. Yo‘qchilik g‘ayratli, ishchan odamningeshigidan mo‘ralaydi-yu, ichkariga kira olmaydi. («Hikmat-noma»dan) 4. Dunyoda kasblar ko‘p, biroq odamiylik kasbihammasidan ulug‘dir. (Gazetadan) 5. Vaqt tig‘iz-ku, lekin anchaturgim bor. (Mirtemir) 6. Qancha yo‘llar bosdim, gohida toldim,Lekin xalq nomiga yuqtirmadim gard. (Mirtemir) 6. Ali Qushchiunga yaqinlashib salom berdi, lekin Mirzo Ulug‘bek o‘ng qo‘linivazmin ko‘tarib uni to‘xtatdi. (O. Yoqubov)

203-mashq. Balki so‘zi bog‘lovchi vazifasida kelgan gaplarnidaftaringizga yozing.

1. Bo‘rondan so‘ng Olimjon brigadasidagi ishlar ozaymadi,balki yana ko‘paydi. (Sh. Rashidov) 2. Xalqni qo‘rqitgan emas,balki xalq dardiga sherik bo‘lgan odam marddir. 3. Sobirnafaqat o‘qishda, balki sportda ham eng faol o‘quvchi. (M. Qo-simova) 4. Balki, ertalab o‘ziga isitib berish uchun shunaqadeyayotgandir. (O‘. Hoshimov) 5. Inson go‘zalligi bilan emas,balki mehnati bilan kamol topadi. (M. Qosimova)


1. Zidlov bog‘lovchilari o‘zaro qanday munosabatda bo‘lgan bo‘-laklarni bog‘laydi?

2. Zidlov bog‘lovchilarini sanang. Ular ishtirokida gaplar tuzing.

204-mashq. Uyga vazifa. Bog‘lovchilar ishtirokida gaplar tuzing, qandaybog‘lovchidan foydalanganingizni ayting.

?

100

!

63-dars. INKOR BOG‘LOVCHISI

1-topshiriq. Berilgan gapdagi na ... na yordamchisini tushiribqoldiring. Na ... na yordamchisi ishtirok etgan gapning ma’nosibilan qanday farq borligini ayting. Dilbar na o‘qidi, na yozdi.

Uyushiq bo‘lak va gaplarni inkor ma’nosini yukla-gan holda bog‘lovchi na... na yordamchisi inkor bog‘lov-chisi sanaladi. Bunda gapning kesimi tasdiq shaklidabo‘ladi.

205-mashq. Gaplarni yozing, inkor bog‘lovchilarining tagiga chi-zing.

1. Na qo‘shiq, na kulgi, na churq etgan ovoz eshitiladi.(Ibrohim Rahim) 2. Na kampirning, na Qoratoyning yupatishlarikor qildi. (Oybek) 3. Ñho‘lquvarlarni na issiq, na suvsizlikyenga oladi, balki ular o‘z jasoratlari, mehnatlari bilan tabiatnizabt etadilar. 4. Na eshikni, na derazalarni ochib bo‘lardi.5. Ko‘ngil, sen munchalar nega Kishanlar birla do‘stlashding?Na faryoding, na doding bor, Nechun sen muncha sustlash-ding? (Cho‘lpon) 6. Na oltin, na javohir edim... Armonli birshoir edim. (Mirtemir) 7. Mana, hozir yana o‘sha qasri oliydao‘tiribdi, lekin qalbida na bir qo‘rquv bor, na bir hayajon!(O. Yoqubov)

206-mashq. Inkor bog‘lovchilari ishtirok etgan gaplarni ko‘chiring.

1. U kishi hamma bilan qo‘l berib xayrlashdi-da, mengaqolganda, burilib ketdi. (Sh. Xolmirzayev) 2. Bu qo‘shiqda nanolish bor, na azob, unda yashash ishtiyoqi, pok muhabbat,bitmas-tuganmas orzu va qudrat bor edi. (O‘. Umarbekov) 3. Uanchadan keyin o‘ziga keldi-yu, tepasida xotini turganini,qizchalari yig‘layotganini payqadi. (O‘. Hoshimov) 4. Bir mahalbola yig‘ladimi yo tashqaridan shamolning guvullashi aralashdahshatli bir faryod qulog‘iga kirdimi, anglay olmay qoldi.(O‘. Hoshimov) 5. Na sen nazar qilding holimga bir bor, Na

101

men ayta bildim senga biror so‘z. (A. Oripov) 6. Ko‘kda nayulduz bor, na bir tabassum, Tabiat ingrardi, yig‘lardi yum-yum. (Ramz Bobojon) 7. U na shoir edi va na mashhur zot,Lekin dunyo bilan bir edi dardi. (A. Oripov)


1. Na... na bog‘lovchisining vazifasini tushuntirib bering.2. Na... na qanday xususiyatlarga egaligini misollar bilan izohlang.

207-mashq. Uyga vazifa. Ko‘chiring. Qaysi gaplarda na ... nayordamchisi bog‘lovchi, qaysi gaplarda yuklama vazifasida kelganinianiqlang.

1. Sharifning haqiqat ufurib turgan gaplariga qarshi naNozima bir narsa deya oldi, na Nabijon. 2. Bepoyon dashtbag‘riga yashiringan chashmani na Qahramon, na Bahrom topaolmadi. 3. Sen na boy erursan va na kambag‘al, Yashaysanbir-biring aldab galma-gal. (A. Oripov) 4. Hamid yaratmoqchibo‘lgan yangi paxta navi haqida hozircha na institut direktoriga,na do‘sti Umidga hech narsa demadi 5. Bozorvoy ming qo‘yliboylar sirasiga kirsa-da, na uyida tayinli qozon qaynamas, naeshigidan birov kirib chiqmas edi. (Nurali Qobul) 6. Go‘ringdao‘t yongur amirlar xudbin, Bilganlar na nomus, na vijdon, nadin. (A. Oripov) 7. Javob ololmadi hech kim ham, zotan, Nasulton, na gado, na shoh, na faqir. (A. Oripov).

64-dars. YAKKA VA TAKRORBOG‘LOVCHILAR

1-topshiriq. Berilgan gapdagi ajratib ko‘rsatilgan uyushiqbo‘laklarni va, yo ... yo, dam ... dam bog‘lovchilari yordamidabog‘lang.

Voleybol, futbol to‘garagiga qatnashaman.

2-topshiriq. Qaysi bog‘lovchilar yakka holda, qaysilari takror holdaqo‘llanilishini ayting.

?

102

Bog‘lovchilar qo‘llanishiga ko‘ra yakka va takrorbog‘lovchilarga bo‘linadi.

Va, ammo, lekin, biroq, chunki, yo kabi bog‘lov-chilar yakka, yo... yo, dam... dam, goh... goh bog‘-lovchilari esa takror bog‘lovchilar sanaladi.

208-mashq. Avval yakka, so‘ngra takror bog‘lovchili gaplarni ko‘-chiring.

1. Bulutlar haydar shamol, Goh yog‘ib o‘tar yomg‘ir. Barglarpokiza, zilol, Goh quyosh to‘kadi nur, Goh yog‘ib o‘tar yomg‘ir.(Ramz Bobojon) 2. Ko‘rinardi na bir daraxt, Na biror kulba.Bo‘sh kelmadik bo‘ronlarga, Qilmadik tavba. (Ramz Bobojon)3. Gulnor chiroyli va erka tabassum bilan «xo‘p» deganday bo-shini qimirlatdi. (Oybek) 4. Yo‘lchi kechgacha dam u ekinda,dam bu ekinda ishlaydi. (Oybek) 5. Men buyuk yurt o‘g‘lidur-man, Men bashar farzandiman, Lekin avval senga bo‘lsamSodiq o‘g‘lon, o‘zbegim. (E. Vohidov) 6. Odamlar goh koyib, gohtutdi yoqa, «O‘g‘lim yo‘q», – deb yana o‘kinma, ona. (S. Zun-nunova)

209-mashq. Bog‘lovchilarni toping. Ularning ma’nosiga ko‘ra turinianiqlang.

1. Mevani gullata bilishgina emas, balki undan mo‘l va shirinhosil yetkaza bilish san’atdir. («Hayot – ustoz, xalq – muallim»kitobidan) 2. Bilim – boylik, ammo uning boshqa boyliklardanfarqi bor. (B.To‘xliyev) 3. Na kunduz, na kecha beradi tinchlik,– Yoz, – deydi, – azizim, ma, qalam, daftar! (Ramz Bobojon)4. Kampir ba’zan mudrar, ba’zan o‘g‘li bilan nimalarnidir gap-lashar edi. (S. Zunnunova) 5. Nogahonda xayolga botsam Youxlasam, uyg‘oting darrov. (A. Oripov) 6. Hayratga tushdimmen kuy tinglab yakka Yoki o‘zgalarning she’riga boqib.(A. Oripov) 7. Buyuklar baxtiga havas qil, ammo Insonliginguchun shukr aytgil zinhor. (A. Oripov)

♦♦♦♦♦ 210-mashq. Adabiyot kitobingizdan yakka va takror bog‘lovchili6 ta gap yozing. Ularning ma’no turini ayting.

!

103


1. Yakka bog‘lovchilar ishtirokida gaplar tuzing.2. Qanday bog‘lovchilar takror holda qo‘llanadi? Ular nimani

anglatadi?3. Takror holda qo‘llanuvchi bog‘lovchilar yakka qo‘llanilishi ham

mumkinmi? Misol keltiring.

211-mashq. Uyga vazifa. Bog‘lovchilar qatnashgan gaplarni yozing.Bog‘lovchilarning ma’nosiga va qo‘llanilishiga ko‘ra turini ayting.

1. Ishqilib yo ilmli, yo hunarli bo‘lish payida bo‘linglar.(X. To‘xtaboyev) 2. Kim nima desa, deyaversin. Lekin sartarosh-likdan yaxshi kasb yo‘q. (X. To‘xtaboyev) 3. Jomiy va Navoiyo‘rtasidagi yakdillik va do‘stlik o‘zbek hamda tojik xalqlariningbirodarligi va do‘stligining yorqin timsolidir. (A. Qayumov)4. Qo‘chqor akam bilan amakim ancha orqada qolib ketibdi.(N. Fozilov)

65-dars. ERGASHTIRUVCHIBOG‘LOVCHILAR

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarningvazifasi va ma’nosini tushuntiring.

1. Agarda uning yonida usta Olim bo‘lmaganda edi, ehtimol,u qay vaqtlargacha serrayib qolar edi. (A. Qodiriy) 2. Hunar o‘rgan,chunki hunarda ko‘p sir. (Nizomiy)

O‘zaro tobe munosabatida bo‘lgan gap bo‘lagi vagaplarni bog‘lash uchun ishlatiladigan bog‘lovchilarergashtiruvchi bog‘lovchi sanaladi.

Chunki, ya’ni, agar, garchi singari so‘zlar ergash-tiruvchi bog‘lovchilardir.

?

!

104

♦♦♦♦♦ 212-mashq. Jadval asosida ergashtiruvchi bog‘lovchilarning turlarihaqida so‘zlang.

213-mashq. Bog‘lovchilarni ajrating. Ularning turini ayting va gaplartuzing.

Faqat, ammo, uchun, juda, asta, chunki, hozir, sal, ya’ni,so‘ng, lekin, hamda.

214-mashq. Ko‘chiring, ergashtiruvchi bog‘lovchilarni topib, izoh-lang.

1. Qo‘rqoq do‘st dushmandan xavflidir, chunki dushmandanehtiyot bo‘lasan, ammo do‘stga ishonasan. (L. Tolstoy) 2. Taraq-qiyot tasodif emas, balki zaruriyatdir. (V. Gyugo) 3. Abdumalikota nevaralarini yeyishar deb, har bahorda ko‘chat ekadi.(A. Shukurov) 4. Vatanimiz poytaxtida, ya’ni Toshkentda diqqatgasazovor joylar ko‘p. («Gulxan»dan) 5. Badantarbiya bilan mash-g‘ul bo‘lmay qo‘ygan kishi tez-tez kasalga chalinadi, chunkiharakatsizlik natijasida kishining a’zolari zaiflashadi. (Ibn Sino)

215-mashq. Nuqtalar o‘rniga mos bog‘lovchilarni qo‘yib, gaplarniyozing. Bog‘lovchilarning tagiga chizib, turini ayting.

1. Tarixing bitmakka, xalqim, Mingta Firdavsiy kerak, ...bir bor chekkan ohing Mingta doston, o‘zbegim. (E.Vohidov)

Ergashtiruvchibog‘lovchilarning

turlariVazifasi Misollar

Aniqlov Gap bo‘laklarini va gaplarni Ya’nibog‘lovchisi tobelantirib bog‘laydi

Sabab Gaplarni o‘zaro tobelantirib Chunki,bog‘lovchilari bog‘laydi, ular o‘rtasidagi negaki

sabab ma’nosini ifodalaydi

Shart Gap bo‘laklari va gaplarni Agar, basharti,bog‘lovchilari tobelantirib bog‘laydi, ular garchi

o‘rtasidagi shart ma’nosiniifodalaydi

105

2. ... shuncha mag‘rur tursa ham, Piyolaga egilar choynak.(E.Vohidov) 3. ... yana ayb qilsam, har qanday jazoga roziman.(Ertakdan) 4. ... o‘z aytganingda qattiq turib, meni so‘yib yega-ningda, ichimda kaptar tuxumiday bir marvarid chiqardi, –debdi chumchuq cholga. (Sa’diy)


1. Bog‘lovchi deb nimaga aytiladi? Uning qanday turlari bor?2. Qanday bog‘lovchilar ergashtiruvchi bog‘lovchilar deyiladi? Misollar

keltiring.3. Ergashtiruvchi bog‘lovchilarning qanday turlari mavjud? Misollar

bilan tushuntiring.

216-mashq. Uyga vazifa. «Tilga e’tibor – elga e’tibor» mavzusida matntuzing. Unda ergashtiruvchi bog‘lovchilardan foydalaning. Bog‘lovchilarningtagiga chizing.

66-dars. SABAB BOG‘LOVCHILARI

1-topshiriq. Gaplardagi nuqtalar o‘rniga qavs ichidagi bog‘lov-chilardan mosini qo‘ying.

1. Xalq bunday yolborishlarga quloq solmadi, . . . (ammo, chunki,va) g‘isht qolipdan ko‘chgan edi. (A. Qodiriy) 2. Qiz elektr-pay-vandchilik kasbini qunt bilan o‘rgandi, . . . (chunki, ammo, va,negaki) zavodda bu kasbga ehtiyoj katta edi. (Sh. Rashidov)

2-topshiriq. Bu bog‘lovchilarning qo‘yilish sababini tushuntiring.

Chunki, negaki bog‘lovchilari sabab bog‘lovchilarihisoblanadi.

Yozuvda bu bog‘lovchilardan oldin vergul qo‘yiladi.

217-mashq. Nuqtalar o‘rniga qavs ichidagi bog‘lovchilardan mosiniqo‘yib, gaplarni ko‘chiring.

1. Biroq Zavqiy Mo‘minboy bilan uzoq muddat ishlay ol-madi, ... (agar, chunki) boy va uning ukalarini hajv qilganligi

?

!

106

sababli u vazifasidan ozod etiladi. («O‘zbek adabiyoti») 2. Lekinkun isishini kutish haqida gap bo‘lishi ham mumkin emas, ...(garchi, ya’ni, chunki) havoga ishonish qiyin, eng muhimi,qor ustiga qor yog‘ib, dashtda qolib ketishlari ehtimoldan xoliemas. (O.Yoqubov) 3. Biroq vaqt ketsa ham, otaning maslahatibilan ish tutganlari yaxshi bo‘ldi, ... (ya’ni, chunki) Yomontoshdarasi ular kutganday mudhish edi! (O. Yoqubov) 4. Kishiningiste’dodi barcha sohada bir xil bo‘lavermaydi, ... (chunki, ya’ni)yoshlar o‘zi sevgan, qobiliyatiga mos bo‘lgan ishni tanlay bi-lishi kerak. (Y. Shukurov)

218-mashq. Chunki, negaki bog‘lovchilari ishtirokida «Hunar adobo‘lmas boylikdir» mavzusida matn tuzing.

219-mashq. Sabab bog‘lovchilari qatnashgan gaplarni yozing.

1. Hamon shamol o‘kirar, osmonning goh u, goh bu bur-chida chaqmoq yaraqlab, yong‘oq shoxlari shubhali g‘iyqillar,ammo endi bular uni qo‘rqitolmas edi. (O‘. Hoshimov). 2. Buxabar unda hech qanday norozilik tug‘dirmadi, chunki ertaroqqaytishga juda ham orzumand emas edi. (Abdulla Qahhor)3. Nega u siznikida yuradi? – Negaki boradigan joyi yo‘q.(S. Zunnunova)


1. Qanday bog‘lovchilar ergashtiruvchi bog‘lovchilar deb ataladi?2. Sabab bog‘lovchilarini ayting. Ular ishtirokida gaplar tuzing.3. Nima uchun bu bog‘lovchilar sabab bog‘lovchilari deyiladi?

220-mashq. Uyga vazifa. O‘zingiz sevgan badiiy asardan sababbog‘lovchilari ishtirok etgan 6 ta gap yozing.

?

107

!

67-dars. ANIQLOV BOG‘LOVCHISI

1-topshiriq. Gapdagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zning vazifasi vama’nosini aniqlang.

Julqunboy, ya’ni Abdulla Qodiriy o‘zbek romanchiliginingasoschisidir.

2-topshiriq. Ya’ni bog‘lovchisining qaysi o‘rinda qo‘llanilishi vatinish belgilarini tushuntiring.

Ya’ni bog‘lovchisi aniqlov bog‘lovchisi sanaladi.Yozuvda ya’ni bog‘lovchisidan oldin doimo vergulqo‘yiladi.

221-mashq. Aniqlov bog‘lovchisini qatnashtirib, to‘rtta gap yozing.Bog‘lovchining tagiga chizing.

222-mashq. Aniqlov bog‘lovchisining tagiga chizing.

1.U ilonni aldagani uchun, ya’ni unga dunyodagi eng tansiqtaom insonniki emas, qurbaqaning go‘shti ekanini aytganiuchun ta’qibga uchragan emish. («Turfa rang tabiat» kitobidan)2. Bu holda mazkur so‘zlar adabiy ilmlarni, ya’ni til va adabiyotbilan bog‘liq ilmlarni anglatadi. 3. Tilning bilish borasidagiahamiyati oddiy bilim bilan cheklanmay, ma’rifatni, ya’ni bi-lishning eng oddiy martabasini ham o‘z ichiga oladi. (A. Rus-tamiy) 4. O‘sha davrlarda adabiyot tarixi darsi xronologik vatematik xarakterga ega emas edi, ya’ni adabiyot tarixi darssifatida o‘tilmasdi. (S. Dolimov) 5. Til o‘z vazifasini bajarmasa,qo‘l ishga tushadi, ya’ni insoniy munosabat o‘rnini hayvoniyxatti-harakat oladi. (Omon Muxtor)


1. Aniqlov bog‘lovchisi ishtirokida gaplar tuzing.2. Nima uchun ya’ni bog‘lovchisi aniqlov bog‘lovchisi hisoblanadi?

Misollar bilan tushuntiring.

223-mashq. Uyga vazifa. «Non qadri» mavzusida hikoya yozing. Undabog‘lovchilardan foydalaning. Aniqlov bog‘lovchisining tagiga chizing.

?

108

!

68-dars. SHART BOG‘LOVCHILARI

1-topshiriq. Quyidagi gaplarda nuqtalar o‘rniga qavs ichidagibog‘lovchilardan mosini qo‘yib ko‘chiring.

1. .... (chunki, agar) ko‘klam qo‘ldan berilsa, oqibati nimabo‘lishini aytdi. (Abdulla Qahhor) 2. Shundaylar bo‘lmasa ... (garchi,agar) dunyoda, Bu qadar muhtaram bo‘lmasdi ayol. (A. Oripov)

2-topshiriq. Bu bog‘lovchilarning qo‘yilish sababini tushun-tiring.

Agar, agarda, basharti, garchi singari bog‘lovchilarshart bog‘lovchilari hisoblanadi.

224-mashq. Gaplarni o‘qing. Bog‘lovchilarni topib, jadvalga joy-lashtiring.

1. Bunday mehnatkashni ko‘rmagan dunyo, Chunki uasrimiz farzandi erur. (A. Oripov) 2. Agar do‘stlikni hambilmasa, asli, Kimga kerak, axir, inson degan nom! (A. Oripov)3. Agar yo‘ldan ozib, bir xato qilsam, Kibr paydo qilsam, topi-lur davo. (Shukrullo) 4. «Shu’lafizo» – shu’la orttiruvchi, ya’nikuchli shu’la hosil qiluvchi degani. (A. Rustamiy) 5. Agar havodachang va tutun bo‘lmasa edi, odam ming yil yashagan bo‘lardi.(Ibn Sino) 6. Agar biron xush yumush qilsam, shu jiyda tagidaolqish olar edim. (Mirtemir)

225-mashq. Nuqtalar o‘rniga bog‘lovchilarning mosini qo‘yib, gaplarniko‘chiring.

1. ... ularning oldida sukut saqlab o‘tirsang, go‘yo bu gullaruyqudan uyg‘onib allanimalar haqida shivirlayotgandek tuyu-ladi. (Ch. Aytmatov) 2. Men bu ishga ... ko‘nganimda ham,qizingizdan yashirmayman. (Abdulla Qodiriy) 3. ... birovga

Sababbog‘lovchilari

Aniqlovbog‘lovchisi

Shartbog‘lovchilari

109

kulib qarasa, o‘sha zahoti marhamat ko‘rgan kishining oldigaborib, dum urib qiypanglarkan. (N. Aminov) 4. Lek hozirchaborman, omonman, Men yashayman, ... yomonman. (E. Vo-hidov) 5. ... halolsen, Tilingni tiyma! Bitsin, yo‘qolsin «Senmenga tegma!» (E. Vohidov) 6. Oltin qafas ichra ... qizil gulbutsa, Bulbulg‘a tikondek oshyon bo‘lmas emish. (Navoiy)

226-mashq. Bog‘lovchilarni turlarga ajrating. Shart bog‘lovchilariqatnashgan gaplar tuzing.

Hamda, biroq, va, yo ... yo, garchi, chunki, ammo, ham,dam ... dam, lekin, basharti, biroq, yoki, agar, goh ... goh,ya’ni.


1. Shart bog‘lovchilarini ayting va ular ishtirokida gaplar tuzing.2. Shart bog‘lovchilari qanday vazifa bajaradi?3. Bog‘lovchilar ishtirok etgan gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi

haqida gapiring.

227-mashq. Uyga vazifa. «Agar men sehrgar bo‘lsam» mavzusida hikoyayozing. Bog‘lovchilardan foydalaning. Shart bog‘lovchilarining tagigachizing.



1. Bog‘lovchilar deb nimaga aytiladi?2. Biriktiruv bog‘lovchilari qaysilar?3. Zidlov bog‘lovchilari ishtirokida gaplar tuzing.4. Sabab bog‘lovchilarini qatnashtirib gaplar hosil qiling.5. Aniqlov bog‘lovchisi deb nimaga aytiladi?6. Shart bog‘lovchilari qaysilar?

1-topshiriq. Nuqtalar o‘rniga quyida berilgan bog‘lovchilardanmosini qo‘yib, gaplarni ko‘chiring. Bog‘lovchilarga izoh bering.

1. Tog‘ga chiqishda Boburning o‘smirligi juda ish berdi. Uhammadan oldin toshdan toshga yengil ko‘tarilib borar, ... onasiga,... opasiga yuqoridan qo‘l cho‘zib yordamlashib qo‘yardi. (P. Qodirov)

?

?

110

2. Kecha... kunduz aqliy mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan allomavaqtning qanday tez o‘tayotganini sezmas edi. (Mirkarim Osim)3. Sobirjonning yoshi oltida, ... yoshiga nisbatan bo‘yi past. (S. Mar-diyev) 4. Ular qushchalarni, rang-barang baliqchalarni, oq ... kulrangquyonchalarni tomosha qilishadi. (A. Azimova)

B o g ‘ l o v c h i l a r: va, ammo, -u, -yu, goh... goh.

2-topshiriq. Matnni ko‘chiring. Bog‘lovchilarni topib, ularni izoh-lang.

Shavkat qushdagi o‘zgarishdan tashvishga tushdi. Otasidan buningsababini so‘radi.

– Yorug‘ dunyodagi har bir maxluqot, avvalo, ozod va erkinyashash uchun yaratilgan, – dedi Abduqodir aka.

– Unda odamlar nega hayvonlarni hamda qushlarni qo‘lgao‘rgatishadi, qafasga solishadi?

– Bir vaqtlar odamzod ona tabiat bilan bir tan-u bir jon bo‘lgan,endi esa tabiat ustidan zo‘ravonlikka o‘tdik, buning oqibati yaxshibo‘lmaydi.

Shavkat uchun bu gap yangilik edi. (Sh. Otaboyev)

3-topshiriq. Uyga vazifa. Gaplarni ko‘chiring. Bog‘lovchilargaizoh bering.

1. Mol va boylikning umri qisqa, tezda zavol topadi, ammoyaxshi nom uzoq asrlar davomida o‘lmaydi. 2. Mirza Muhiddin gohjiddiy gapirib, goh suyuqlik qilib, uni yuqoriroq o‘tirishga undardi.(A. Qahhor) 3. Razzoq so‘fining so‘zlari va Qurvonbibining ishon-tirishlari ila Zebining ko‘ngli bir qadar tinchlandi. (Cho‘lpon) 4. Ko‘p-chilikning yo akasi, yo o‘g‘li urushda. (Said Ahmad)

70-dars. YUKLAMA HAQIDA MA’LUMOT

1-topshiriq. Berilgan gaplarning bir-biridan nimasi bilan farqqilayotganini izohlang.

Dalalarda boshlanadi ish. (Hamid Olimjon) – Dalalarda ishboshlandimi? – Dalalarda ish boshlandi-ku. – Axir, dalalarda ishboshlandi. – Dalalarda ish boshlandi-da. – Dalalarda ishboshlangandir.

111

2-topshiriq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘z va qo‘shimchalarning gapmazmuniga qanday ma’no yuklayotgani haqida fikr yuriting.

So‘z yoki gaplarga so‘roq, ta’kid, ayirish-chega-ralash, gumon, o‘xshatish, inkor kabi ma’nolarniyuklovchi so‘z va qo‘shimchalarga yuklamalar deyiladi.

Yuklamalarga: 1) axir, hatto, faqat, ham, xuddi,go‘yo, go‘yoki, naq, hech, sira, nahotki, na ... na so‘zlari;

2) -mi, -chi, -gina (-kina, -qina), -dir, -u, -yu,-da, -a singari qo‘shimchalar kiradi.

Ularning birinchi guruhi so‘z-yuklamalar, ikkinchiguruhi esa qo‘shimcha-yuklamalar sanaladi.

228-mashq. Jadval asosida yuklamalarning ma’no turlari haqidagapiring.

229-mashq. Berilgan gaplarda -u (-yu), -da, na... na yordamchi-larining qaysi o‘rinda bog‘lovchi, qaysi o‘rinda yuklama vazifasida kel-ganini aniqlang.

1. Namiqqan shuvoqlar oldin tutab yaxshi yonmasa ham,keyinroq chars-churs uchqun sochdi-da, axiyri gurullabketdi. (O. Yoqubov) 2. Biladilar-da bu kishi. Yovlar bilanolishgan-a! (O. Yoqubov) 3. Mana endi daradan chiqar-chiq-mas, uning isitmasi ko‘tarilib, ko‘z oldini g‘alati tuman

!

Yuklamalarning ma’no turlari Yuklamalar

So‘roq-taajjub yuklamalari -mi, -chi, -a (-ya)

Kuchaytiruv-ta’kid hatto, -ku, ham, nahotki, -u (-yu),yuklamalari -da, -oq (-yoq), axir, g‘irt

Ayiruv-chegaralov faqat, -gina (-kina, -qina),yuklamalari atigi

O‘xshatish-qiyoslash go‘yo, go‘yoki, xuddi, naqyuklamalari

Gumon yuklamasi -dir

Inkor yuklamalari hech, sira, na... na

112

?

qoplab oldi-yu, hamma narsa tushday tuyula boshladi.(O. Yoqubov) 4. Men-ku yolg‘iz edim, Na otam, Na onam,na oilam bor.... (E. Vohidov) 5. Na so‘ngiga yetoldi ishning,Na dunyoni anglab ulgurdi. (E. Vohidov) 6. Dunyoga to‘z-g‘iding bamisoli par, Na saljuq, na Chingiz qilmadi shafqat.(A. Oripov) 7. Hozir kelaman dedim-u loy kechib uyga yugur-dim. (Said Ahmad) 8. Bepadarlik odamni dindan ham chiqararekan-da, tavba. (Erkin A’zam) 9. Singdi ruhimizga mangubarhayot Alisher she’ri-yu Pushkin bayoti. (A. Oripov)

230-mashq. Yuklamalarni topib, ma’nosiga ko‘ra turlarini aniqlang.

1. Ayt-chi, go‘zal Sanobar, Qayer sening makoning? (Qo‘-shiq) 2. Faqat ojiz qalamim manim, O‘zbekiston – Vatanimmanim. (A. Oripov) 3. Ona zaminda o‘sadigan mevali, manzaralidov-daraxtlar, o‘simliklar hayot uchun, inson salomatligi uchunnaqadar zarur. Ularning shifobaxshligi-chi? (I. To‘xtasinov)4. Qarshiligi ko‘rinib turibdi-ku! Bu qarshilik emasmi? (AbdullaQahhor) 5. Nahotki, sezmasangiz? Axir, bir oydirki, yurak-bag‘rim yonadi. (Said Ahmad)


1. Qanday so‘zlar turkumi yuklama deyiladi?2. Yuklamalar qanday ma’no turlariga ega?3. Ularni qatnashtirib gaplar yozing.

231-mashq. Uyga vazifa. «Mustaqillik va Navro‘z» mavzusida matntuzing. Matningizda yuklamalardan ham foydalaning.

71-dars. SOF VA VAZIFADOSH YUKLAMALAR

1-topshiriq. Berilgan gaplarda -u (-yu), -da yordamchilariningqaysi o‘rinda bog‘lovchi, qaysi o‘rinda yuklama vazifasida kelayot-ganini aniqlang.

1. Qiz erta-yu kech soatga qaraydi, daqiqalar sanaydi. (HamidG‘ulom). 2. Majlis ertaga qoldirilmaydi-yu. 3. Nosir oxun eski bo‘lsa-da, ozoda libosda edi. (S. Abdullo). 4. Choy qaynatib ichishni-daunutdi. (Oybek) 5. Birrov kirdi-da, chiqib ketdi. (Oybek)

113

2-topshiriq. Gaplardagi na... na yordamchisining bog‘lovchilikva yuklamalik xususiyatlarini aniqlashga harakat qiling.

1. Bu yerda na ofat, na kulfat, na g‘am. (G‘afur G‘ulom) 2. Nauyda topolmayman, na ishda. (Said Ahmad)

-u (-yu), -da yordamchilari o‘rniga va bog‘lovchisiniqo‘yish mumkin bo‘lsa, bog‘lovchi vazifasida, boshqaholatlarda yuklama vazifasida keladi.

-da yordamchisi yuklama vazifasida kelganda,ko‘pincha uning o‘rniga ham yuklamasini qo‘yish mumkinbo‘ladi.

232-mashq. Yuklamali gaplarni yozing.

1. U anchadan keyin o‘ziga keldi-yu, tepasida xotiniturganini, qizchalari yig‘layotganini payqadi. (O‘. Hoshimov)2. Sekin unga yaqin bordim: bu manzara ham bizning ko‘ngilgayaqin-da, qadrdon! (Sh. Xolmirzayev) 3. Yoshgina bir qiz kengatlas ko‘ylagini hilpiratib, sahnaning o‘rtasiga keldi-da, nima-nidir e’lon qildi. (O‘. Umarbekov) 4. Na martaba, na boyligibor edi uning. (E. Vohidov) 5. Na qo‘shiq, na kulgi, na churqetgan ovoz eshitiladi. (Ibrohim Rahim) 6. Jarang bersin gulyortag‘in, Childirma-yu chiltor tag‘in. (Mirtemir)

♦♦♦♦♦ 233-mashq. Vazifadosh yuklamalar ishtirokida 6 ta gap yozing.234-mashq. Yuklamalarni toping va ma’no turlarini aniqlang.

-mi, faqat, bilan, va, -ku, hatto, ya’ni, -a(-ya), hamda,ham, nahot, -chi, -da, uchun, tomon, -yu, barcha, ammo,goh, lekin, yoki, biroq.


1. Na... na yordamchisi qanday vazifa bajaradi? Misollar bilan tu-shuntiring.

2. -u (-yu), -da yuklamalari qachon bog‘lovchi vazifasini bajaradi?Misollar keltiring.

!

?


114

!

235-mashq. Uyga vazifa. Rasmga qarab, «Yosh bog‘bonlar» mavzusidamatn tuzing. Unda -u (-yu), -da, na... na yordamchilari ham yuklama,ham bog‘lovchi vazifasida kelsin.

72-dars. SO‘ROQ VA TAAJJUBYUKLAMALARI

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi nuqtalar o‘rniga qavs ichidagiyuklamalarni qo‘yib, so‘roq gaplar hosil qiling.

Shu maktabda o‘qiysiz... (-mi, -chi, -a (-ya)? Ha. Siz... (-mi,-chi, -a (-ya)?

2-topshiriq. -mi, -chi, -a (-ya) yuklamalarining qaysilari qo‘shib,qaysilari chiziqcha bilan yozilishiga diqqat qiling.

Gapning mazmuniga so‘roq-taajjub ma’nosini yuk-lovchi yordamchi so‘zlarga so‘roq yuklamalari de-yiladi.

Yozuvda -mi yuklamasi so‘zga qo‘shib, qolgan yuk-lamalar esa chiziqcha bilan ajratib yoziladi.

236-mashq. So‘roq yuklamalarini qatnashtirib bog‘li matn tuzing. Ungasarlavha qo‘ying.

115

237-mashq. Yozing. Yuklamalarning tagiga chizing. So‘roq yuklamalariniajrating.

1. Men bor-ku! – deb qichqirdi Akbarali kulib. (AsqadMuxtor) 2. Bola-chaqa omon ekanmi? (Asqad Muxtor) 3. Negayo‘q bo‘larkan? Muattar Zokirovna-chi? Lobarxon-chi?(X. Sultonov) 4. – Ba’zan ko‘cha-ko‘yda ham bir narsalarnitopib oladi-ya. – Bekor yurmay deydi-da! (Sh. Bo‘tayev)5. Xatini ham ololdingizmi? – dedi va sabrsizlanib Sodiqningog‘ziga tikildi. (Abdulla Qodiriy) 6. Halitdan onalik mehr-shafqatin Dilingga soldingmi, erka qizaloq? (E. Vohidov)


1. So‘roq yuklamalari haqida gapiring.2. Nima uchun ular so‘roq yuklamalari deyiladi?3. Ular gap mazmuniga so‘roq ma’nosi bilan birga yana qandayma’no yuklaydi?

238-mashq. Uyga vazifa. -mi, -chi, ham, nahotki yuklamalariniqatnashtirib gaplar tuzing. Yuklamalar tuzgan gaplaringizga qanday ma’noyuklayotganiga e’tibor bering.

73-dars. AYIRUV-CHEGARALOVYUKLAMALARI

1-topshiriq. Berilgan gapdagi ajratib ko‘rsatilgan so‘z va qo‘-shimchaning vazifasini ayting.

Faqat daraxtlar, ariqlar, ko‘priklargina tanish. (A. Muxtor)

2-topshiriq. Faqat va -gina (-kina, -qina) yuklamalariningma’nolarini tushuntiring.

3-topshiriq. Faqat yoki -gina yuklamasini qatnashtirib gaplartuzing.

O‘zi qo‘shilayotgan so‘zning ma’nosini ayirib-che-garalab keluvchi faqat va -gina (-kina, -qina) yukla-malari ayiruv-chegaralov yuklamalari hisoblanadi.

Bulardan faqat sof yuklama, -gina (-kina, -qina)vazifadosh yuklamadir.

?

!

116

239-mashq. Matnni o‘qing. Ayiruv-chegaralov yuklamalari qatnashgangaplarni yozing. Yuklamalarning tagiga chizing.

1. Toki odamlar meni ko‘rmasin, faqat mehnatimni ko‘-rishsin. (Asqad Muxtor) 2. Bizni porloq kelajakka Mustaqillikyo‘ligina eltadi. 3. Mehmon esa «buning o‘zi nima-yu, muo-malasi nima bo‘lardi» degan ma’noda kulib qo‘ydi, xolos.(Cho‘lpon) 4. Vaholanki, til davlat miqyosida qo‘llanilsaginamilliy til bo‘lib qoladi va ravnaq topadi. («Vatan tuyg‘usi» kito-bidan) 5. Xotin, bu gaplar kitobdagina bor, xolos, hayot boshqa.(S. Zunnunova)

240-mashq. Gaplarni yozing. Yuklamalarni topib, ma’nosini izohlang.

1. U chaqqon harakat qilarkan, a’zoyi badani terlab ketgan,faqat buni o‘zi payqamas, hatto bir so‘zni takrorlardi: «Mengadesa, otib yubormaydimi?» (O‘. Hoshimov) 2. – Haqiqatni,faqat haqiqatni aytaman, deb ont iching! (X. To‘xtaboyev)3. Ulardan faqat birga oldirilgan suratgina yodgor qoladi, xolos.(Said Ahmad) 4. Bu haqda Shahnozagina biladi. 5. Keksadonishmandning soch-soqoligina emas, qosh-kipriklari, egni-dagi chakmoni – hammasi qorday oppoq edi. (O. Yoqubov)6. Suvchilarning yuzin silab o‘t, Faqat yaxshi tilak tilab o‘t.(Mirtemir)

♦♦♦♦♦ 241-mashq. Faqat, -gina, -kina, xolos yuklamalarini qatnashtiribgaplar tuzing. Ularning yozilishiga diqqat qiling.

242-mashq. Nuqtalar o‘rniga mos yuklamani qo‘yib, gaplarni ko‘-chiring.

1. ... jimlik tilaydi yurak, Sizdan bugun birgina o‘tinch:Yolg‘iz qo‘ying meni, do‘stlarim, Charchaganman, orom olayin.(E. Vohidov) 2. U ... shoir... emas, balki adabiy tanqidchi hamedi. 3. Yo‘q, bekam, men ... biz diqqat bilan hamma yoqniqidiryapmiz, dedim. (Mirmuhsin) 4. Bahor ham, umr ham o‘tar,ehtimol, ... sen dunyoda mangu qolursan. (A. Oripov) 5. Kuyning... nasiba, rizqi bo‘lurmi? Kuyni ... avjida qirqsa bo‘lurmi?(Sirojiddin Sayyid)

117


1. Qanday yuklamalar ayiruv-chegaralov yuklamalari deyiladi?2. -gina, (-kina, -qina) qo‘shimchasi yana qanday xususiyatga ega?

Misollar bilan tushuntiring.

243-mashq. Uyga vazifa. -gina yuklamasi va -gina erkalashqo‘shimchasini bir-biridan farqlovchi so‘zlar qatnashgan gaplar yozib,ularning farqini tushuntiring.

74-dars. KUCHAYTIRUV-TA’KIDYUKLAMALARI

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi yuklamalarni tushirib qoldiring.

1. O‘shanda dadam ham frontda edilar. (O‘. Umarbekov) 2. Nechamarta uchrashay dedim-ku. (Oybek) 3. Yurtimiz yaqin kunlardabundan-da go‘zalroq, bundan-da farovonroq bo‘lishiga ishonaman.(I. To‘lakov)

Gapning ma’lum bir bo‘lagi yoki butun gap ma’nosinikuchaytirib, ta’kidlab keluvchi yuklamalar kuchaytiruv-ta’kid yuklamalari hisoblanadi.

Hatto, nahotki, ham, g‘irt singari so‘zlar, -ku, -u(-yu), -da, -oq (-yoq) qo‘shimchalari kuchaytiruv-ta’kidyuklamalaridir.

Yozuvda -ku, -u (-yu), -da yuklamalari chiziqchabilan, -oq (-yoq) yuklamasi esa qo‘shib yoziladi.

244-mashq. Yuklamalarni turlarga ajratib, gaplarni ko‘chiring.

1. Mol o‘tlaydigan, bolalar chillak o‘ynaydigan yer-da!(Sh. Xolmirzayev) 2. Shundoq deydi-yu, egasi ming poylasin,o‘g‘ri – bir. (O‘. Hoshimov) 3. – Bu nima gap, taqsir, – debso‘rashibdi, – mehmonga izzat-hurmat shumi? (N. Aminov)4. – Ikkinchiga o‘t, hisobni bilmaysan. – U pakana kishigaqaradi: Shunday qilsin-a? (O‘. Hoshimov) 5. Nahot, axir,so‘nggi dam ham Farzandingni o‘ylasang. (A. Oripov) 6. Ajra-lishar, ular, hattoki, Ismlarin so‘rashmaslar ham. (A. Oripov)7. Hoy, ehtiyot bo‘l, bola! Daryo bilan hazillashib bo‘lmaydi-ya! (Said Ahmad)

!

?

118

?

245-mashq. Gaplarni ko‘chiring, kuchaytiruv-ta’kid yuklamalariningtagiga chizing va ularni izohlang.

1. To‘g‘ri-da, u tengi bolalar papka ko‘tarib maktabgaborishadi, uni esa «kichkina» deb xafa qilishadi. (S. Mardiyev)2. Xullas, hammasi ko‘ngildagidek borayotgan edi-yu, to‘satdanikkovlari ham shaharga, o‘z uylariga qaytish fikriga tushibqolishdi. (X. To‘xtaboyev) 3. Zo‘r-ku, qog‘ozmasmi? – dedi uhammadan keyin boychechakni qo‘liga olib. (A. Ko‘chimov)4. Nahotki, u meni rostdan ham kutayotgan bo‘lsa! (Yo‘ldoshSulaymon) 5. Lekin ellik yil yo‘lda hamroh bo‘lgan, birga o‘ysurib, birga qog‘oz qoralagan do‘stning ham aytadigan gaplaribordir, axir! (Said Ahmad) 6. Jahling chiqqan taqdirda hambirovga qattiq gapirma. (Ibn Sino) 7.U shunday ehtiyotkorlikbilan emakladiki, hatto qamishlar ham shitirlamadi. (SaidAhmad) 8. Har yil bahor kelganda, hatto toshga kirar jon. (Mir-temir) 9. Sergaklikda tiriklarning siz-ku eng tiriklari. (Mirtemir)10. Bular ona yurtning erkalari-da, Bular ertagi kun egalari-da! (Mirtemir)

246-mashq. She’rni o‘qing. Yuklamalarni ajratib, turini ayting vayozilishiga e’tibor bering. She’r mazmunini so‘zlab bering.

Hatto it urishsa zirqirar qalbim,Odam odam payin qirqmoq bo‘lsa-chi?So‘zsiz qichqiraman, nega tug‘ildim,Quloqlarim batang bo‘lib qolsa-chi!O‘rtada bo‘lsin deb qadr ham izzat,Ayriliq va o‘lim yaralganmi yo?Shunda ham tantilik qilib tabiat,Buyuk bir aqlni bergan-ku, ammoShu aql tantana qilar, azizim,Tantana qiladi shafqat va vijdon.

(S. Zunnunova)


1. Kuchaytiruv-ta’kid yuklamalari gap mazmuniga qanday ma’noyuklaydi? Misollar bilan tushuntiring.

2. Bu yuklamalarning imlosini tushuntiring.

119

247-mashq. Uyga vazifa. «Mustaqillik va milliy urf-odatlar» mavzusidamatn tuzing. Unda kuchaytiruv-ta’kid yuklamalaridan ham foydalaning.Ularning imlosiga e’tibor bering.

75-dars. O‘XSHATISH-QIYOSLASHYUKLAMALARI

1-topshiriq. Berilgan gapdagi ajratilgan so‘zni gapdan tushirib qol-diring. Ma’noda qanday o‘zgarish bo‘lganini aniqlashga harakat qiling.

1. Otasining xuddi o‘zi. (Oybek)2. Go‘yo sharpa o‘tganday bo‘ldi. (Hamid G‘ulom)

2-topshiriq. Ikki guruhga bo‘lining. Xuddi, go‘yo(ki) so‘zlariishtirokida kim ko‘p gap tuzish musobaqasini o‘tkazing.

So‘z yoki gapga o‘xshatish-qiyoslash ma’nosiniyuklovchi xuddi, go‘yo(ki) kabi yordamchi so‘zlaro‘xshatish-qiyoslash yuklamalari hisoblanadi.

248-mashq. Gaplarni yozing, yuklamalarning tagiga chizib, vazifasinitushuntiring va turini ayting.

1. U so‘zlar, tirilib kelarlar go‘yo Birga qonli jangga kirgano‘rtoqlar. (E. Vohidov) 2. Baland cho‘qqilarni, adirlarni,daraxtlarni bosib qolgan qor bu yerda shunday iliq va mayinko‘rinadiki, go‘yo tog‘ga qor tushgan emas, mayin oq kigizyopilgan. (O. Yoqubov) 3. Tog‘laring tegrangda go‘yo Bo‘g‘maajdar bo‘ldi-yu, Ikki daryo – ikki chashming, Chashmi giryon,o‘zbegim. (E. Vohidov) 4. Dardga darmon bo‘ladigan ham shuso‘z, turmushga og‘u soladigan ham xuddi shu so‘z. («Vatantuyg‘usi») 5. Hatto, zeb-ziynatni yulqib ziyoda, Haykal hamqo‘yingiz bamisli xayol... (A. Oripov) 6. Otasining shu gaplarihozir Humoyunga xuddi o‘z dilidan eshitilayotganday bo‘ldi.(P. Qodirov) 7. Xuddi o‘zing kabi o‘sar ko‘chating. (Mirtemir)8. Qo‘y-qo‘zilar ma’rashib, Go‘yo tomchi talashib, Chopisharqir chetidan. (Mirtemir) 9. Nuqtaday bir qush uchar, Go‘yokibehush uchar. (Mirtemir) 10. Chaqnasa ham xuddi yulduz,O‘zi juda epsiz qo‘ng‘iz. (Mirtemir)

!

120

249-mashq. Nuqtalar o‘rniga mos yuklamalarni qo‘yib, gaplarni yozing.Yuklamalarning turini ayting va vazifasini tushuntiring.

1.Ota fig‘on chekdi Ka’ba qoshida, ... unut bo‘lgay alamlarbari. (A. Oripov) 2. Terak ... mungli qo‘shiqni kuyga solgansozandadek bir maromda tebranib shivirlar ekan. («El desaNavoiyni» kitobidan) 3. ... o‘zimizga Ayon sirimiz. (E. Vohidov)4. ..., o‘sha, bundan olti-yetti yil ilgari o‘zi operatsiya qilganyigit shu bo‘lsa?! (O‘. Umarbekov)

Y u k l a m a l a r: Nahot(ki), xuddi, faqat, go‘yo.

250-mashq. Xuddi, go‘yo(ki) yuklamalarini qatnashtirib gaplar yozing.Ularning ma’nosini va yozilishini tushuntiring.


1. O‘xshatish-qiyoslash yuklamalari deb nimaga aytiladi?2. Xuddi, go‘yoki so‘zlari ishtirokida gaplar tuzing.

251-mashq. Uyga vazifa. O‘zingiz o‘qiyotgan badiiy asardan xuddi,go‘yo(ki) yuklamalari qatnashgan gaplarni topib yozing. Yuklamalarningqanday ma’no anglatayotganini tushuntiring.

76-dars. GUMON VA INKOR YUKLAMALARI

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi -dir qo‘shimchasining vazifasiva ma’nosiga ko‘ra farqli jihatlarini aniqlang.

1. U musobaqa g‘olibidir. 2. Sizni yo‘qlab kelgandir? (S. Zun-nunova)

2-topshiriq. -dir qo‘shimchasini qatnashtirib gaplar tuzing.Gaplaringizdagi -dir qo‘shimchasining ma’nolarini tushuntiring.

Gap mazmuniga gumon ma’nosini yuklovchi -dirqo‘shimchasi gumon yuklamasi hisoblanadi.

Bu yuklama -man, -san qo‘shimchalari qatoridaturuvchi uchinchi shaxs qo‘shimchasi -dir bilan shakl-doshdir. -dir yuklamasi urg‘u olmaydi.

Gap mazmunidagi inkor ma’nosini uqtiruvchi hech,sira, aslo, na...na kabi so‘zlar inkor yuklamalari sanaladi.Bunday yuklamalar qo‘llanganda, gapning kesimi, aso-san, inkor shaklida bo‘ladi.

!

121

252-mashq. Gumon va inkor yuklamali gaplarni yozing.

1. Suv hayot manbayidir. 2. «O‘lsa o‘lgandir, bunga nima jan-jal!» – deb qo‘ydi tag‘in birov. (Abdulla Qodiriy) 3. Yurmasmanhech behishtni izlab, Topolmasam, chekmasman alam. (A. Ori-pov) 4. Hayratga tushmasman bu holdan sira, Dunyo, bu –quvg‘indi ohuday yelar. (A. Oripov) 5. Hayosizda or bo‘lmas, aslovafodor bo‘lmas. (Qo‘shiqdan) 6. To‘rt mucham sog‘, do‘stlarimbor havas qilgulik, Nolimayman na kelajak, na o‘tmishimdan.(A. Oripov) 7. G‘afur aka bugun va’da qilgan she’rini yozayot-gandir. (Said Ahmad) 8. Ayting-chi, mard odam aslo o‘lurmi?Nomi qolar yurt qo‘shig‘ida. (Mirtemir) 9. Ko‘nglimni tutolmasna ov, na o‘yin, Nimadir izlardim, bilmayman o‘zim. (Mirtemir)

♦♦♦♦♦ 253-mashq. Nuqtalar o‘rniga zarur yuklamalarni qo‘yib gaplarniyozing.

1. So‘finikiga o‘t ketibdi...? – hovlida Xolmo‘minningshang‘illagan ovozi eshitildi. (Sh. Bo‘tayev) 2. U ba’zan yonidamen o‘tirganimni... unutib, uzoq-uzoq xayol surib qolardi.(S. Zunnunova) 3. Qarshiligi ko‘rinib turibdi-...! (Abdulla Qah-hor) 4. Ikromjon yuragi shuv etib ketdi. Uni kimdir... elektrtoki bilan urgandek bo‘ldi. (Said Ahmad) 5. Yurtim sengashe’r bitdim bu kun, Qiyosingni topmadim... (A. Oripov)

Y u k l a m a l a r: -mi, -ku, go‘yo, -ya, aslo.

254-mashq. -dir yuklamasi va -dir kesimlik qo‘shimchasi qatnashgangaplar toping. Ularning vazifasini tushuntiring.


1. Gumon yuklamasining vazifasi haqida so‘zlab bering.2. Bu yuklama qaysi qo‘shimchaga o‘xshaydi va qanday farqlanadi?

Misollar yordamida tushuntiring.3. Inkor yuklamalari qo‘llangan gaplarning kesimi qanday shaklda

bo‘ladi? Misollar bilan tushuntiring.

255-mashq. Uyga vazifa. O‘qing. Yordamchi so‘zlarni aniqlang.

So‘z yoki so‘zlar orqali ifoda etiladigan fikr gapdir. Bosh-qacha aytganda, uni mantiq ipiga tizilgan so‘zlar marjoni deyish

?

122

!

ham mumkin. Bu marjon mazmun yuzakiligi yoki teranligigaqarab, ko‘zmunchoqlar tizimi yoki bir shoda marvarid hambo‘ladi. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish ham lozimki, eng qadimgiturkiy so‘zlar qisqa, lo‘nda – bir bo‘g‘inli bo‘lgan: bosh, qosh,ko‘z, qo‘l, kul, bor, yot, o‘t va hokazo. Boshqacha aytganda,ajdodlarimiz bir so‘z ila fikrni to‘la ifodalay olganlar va buxislat biz, avlodlarga to hanuz meros bo‘lib kelayotir. Masalan,«kel» degani buyruqdan tashqari, o‘zi tomonga chorlashma’nosini ifodalasa, «ket» deganda o‘zidan uzoqlashtirishma’nosi bildirilgan.

Xuddi so‘z kabi gapning ham turi va xili, matndagi o‘rnigaqarab ma’nolari ko‘p. («Vatan tuyg‘usi»)

*77–78-darslar. Diktant va uning tahlili. 79-dars. Testlar.

80-dars. UNDOV SO‘ZLAR

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarningma’nosini izohlang.

1. O‘h-ho‘, muncha muzdek? (O‘. Umarbekov) 2. Iya, bularninima qilasan? (Said Ahmad) 3. Qo‘y, yig‘lama, ey baxshi. (M. Toirov)4. – Shoshma, Qorako‘z, shoshma... Drr! Ana bo‘ldi, ketdik. – Chu,birodar. (O‘. Hoshimov)

2-topshiriq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni ma’nosiga qarab, guruh-lashtiring. Shunday so‘zlar qatorini davom ettiring.

His-hayajon, buyruq-xitobni ifodalovchi so‘zlar undovso‘zlar sanaladi.

Undovlar ma’nosiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi:1) his-hayajon undovlari; 2) buyruq-xitob undovlari.

Yozuvda undov so‘zlardan keyin vergul qo‘yiladi.Undalmalardan oldin kelganda esa undan keyin vergulqo‘yilmaydi.

123

256-mashq. O‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning ma’nosini tu-shuntiring.

1. Dastlab ular Umidjonni ko‘rganda pisandsiz: «E, bumishiqi bola-ku», – deyishar, biroq uning ertaklarini eshitgach,«Yo‘q, bu bola emas, dunyo ko‘rgan chol ekan», – deya tanberib ketisharkan. (N. Aminov) 2. Abduqodir «tss» deb barmog‘inilabiga qo‘ydi. (O‘. Umarbekov) 3. – Xo‘sh, ishlar yaxshimi,Hotamjon? – so‘radi Mirsidiq aravacha yonida bitta-bitta odimbosib borishar ekan. (O‘. Umarbekov) 4. Faryodim, fig‘onimbutun bir jahon, Ey muhtaram shoir, izladim, keldim. (S. Do-limov) 5. Voy, shoshmang, diydorginasiga bir to‘yvolay. (SaidAhmad)

257-mashq. Chu, o‘h-ho‘, labbay, ey undovlarini qatnashtirib gaplaryozing. Undov so‘zlarning turini ayting.

258-mashq. Gaplarni o‘qing. Undov so‘zlarni ajratib, ma’nosinitushuntiring.

1. – Hay, shoshma, – dedi Zebi. (Cho‘lpon) 2. Hoy, nimabalo bo‘ldi? – deb alangladi Inoyat oqsoqol. (Said Ahmad)3. Voy, nimalarni o‘ylayapman men? (Asqad Muxtor) 4. Oho,jiyaningiz vazir bo‘pti-ya! – deya xursandchiligini izhor qil-dim. (Sh. Bo‘tayev) 5. O! Ho‘kiz yo‘q, og‘il ko‘cha tomondanteshilgan. (Abdulla Qahhor) 6. O‘h! – deb yubordi bir yigitcha.(Said Ahmad)


1. Qanday so‘zlar undov so‘zlar deyiladi?2. Undovlar ma’nosiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi? Misollar

bilan tushuntiring.

259-mashq. Uyga vazifa. «O‘zbek xalq ertaklari» kitobidan undov so‘zlarqatnashgan gaplardan yozing. Undovlarning ma’no turlarini ajrating.

?

124

!

81-dars. HIS-HAYAJON UNDOVLARI

1-topshiriq. Ajratib ko‘rsatilgan undovlarning qanday hayajonni(qo‘rquv, rohatlanish, hayron qolish kabi) ifodalashini aniqlang.

1. Oh, qanday go‘zal bu olam! 2. Oh zolim falak, yiqil boshimga!(Uyg‘un, I. Sulton) 3. Uf !.. – dedi Xatira xola. (Abbos Muhiddin)4. Iye, butun boshli bir odam tirilib keladi-yu, ovoragarchiligi bormi?(Uyg‘un) 5. Voyey, bolam boyaqish-ey. (Parda Tursun)

His-hayajon undovlari kishilarning quvonchi, er-kalash-erkalanish, rohatlanish, hayron qolish, noro-zilik, g‘azab-nafrat, og‘riq singari hissiyotlarini ifoda-laydi.

His-hayajon undovlarining o‘zi undov gap bo‘libkelishi yoki gap tarkibida kelib, uni undov gapga aylan-tirishi mumkin. Bunday gaplar oxiriga doimo undovbelgisi qo‘yiladi.

260-mashq. Gaplar tarkibidagi undov so‘zlarni ajrating. Ular qandayhissiyotlarni ifoda etayotganini aniqlang.

1. E-e, yeb bo‘pti, Ko‘kyol deydilar uni! – dedi Isoy bobokuyib-pishib. (N. Fozilov) 2. Voy-bo‘, – deb yubordi u.– Yerimiz muncha chiroyli! Globusning o‘zginasi-ya! (A. Bo‘ri-boyev) 3. O, muazzam Enasoy daryosi! (Ch. Aytmatov) 4. Oh,bizning odamlar, dilkash odamlar ... (S. Zunnunova) 5. Chu,nari tur, arzandam, tagingni tozalab qo‘yay endi. (Oybek) 6. Uf,chanqadim-ey, munchayam kun isib ketdi. (Oybek) 7. O-ho,gapda sizga hech kim yetolmaydi... Hay, menga qarang! –dedi jiddiyat bilan Zumrad. (Oybek) 8. Hay, ichkari kir, chag‘ir-chug‘urdan qulog‘im bitdi. (Oybek) 9. To‘xta, hey. Bir daqiqato‘xtab, tingla uning baxt qo‘shig‘ini. (Mirtemir) 10. Oh, shuchog‘da uning qoramtir yuziga boqsangiz... (Mirtemir)

125

261-mashq. Gaplarni ko‘chiring, his-hayajon undovlarining tagigachizib, ularni izohlang.

1. Ur-re-e-e! – u boychechakni qo‘lida hilpiratib, toychoq-dek shataloq otib chopar edi. (A. Ko‘chimov) 2. O‘h-ho‘, – dediHayitvoy qo‘rqqanidan ko‘zlari ola-kula bo‘lib. (X. To‘xtaboyev)3. E, juda ajoyib ekan-ku, – dedi Elmurod ajablanib. (PardaTursun) 4. Eh-ha, nima uchun o‘rmonda bunaqa g‘ala-g‘ovur,tartibsizlik desam, sababi bu ekan-da, – deb o‘yladi Ko‘r-qush. (B. Norboyev) 5. Och qoldingmi, a? Voy, sen-ey, – deyaChuchuk uloqchaning shalpangquloqlaridan tortqilab qo‘ydi.(S. Mingnorov)

262-mashq. Undovlar ishtirok etgan gaplarni yozib, undov so‘zlarningma’nosini tushuntiring.

1.Boshoq tortmasdan bug‘doy Yeb qo‘yibdi qo‘y, – Ey-voy.(O. To‘xtaliyev) 2. «Voy to‘ymagur, berib yubording-a, o‘zko‘nglingda sen ham uloqchisan-da!» ... deb har xil tovushdabaqirishadilar. (Abdulla Qodiriy) 3. – O‘, ma’lumotli ekansiz-ku! (X. To‘xtaboyev) 4. Men yetim o‘sganman, oh u yetimlik.Voy bechora jonim, desam arziydi. (G‘afur G‘ulom)


1. His-hayajon undovlarini ayting. Ular ishtirokida gaplar tuzing.2. Nima uchun bu undovlar his-hayajon undovlari deb ataladi?

263-mashq. Uyga vazifa. Uf, oh, voy, iye, o‘h-ho‘, bay-bay undovlariniqatnashtirib gaplar yozing. Bular qanday undovlar ekanini ayting.

82-dars. BUYRUQ-XITOB UNDOVLARI

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi undovlarni aniqlang.

1. Hey, menga qara, Gulchehra, – dedi u. (O. Yoqubov) 2. Tss, –dedi Sayyora barmog‘ini labiga qo‘yib. (O‘. Umarbekov) 3. Chu,jonivor! (Hamid G‘ulom) 4. Hammasi o‘tkinchi, xo‘sh, nima o‘tmas?(M. Toirov)

2-topshiriq. Undovlarning kishilarga yoki jonivorlarga qaratil-ganini aniqlang.

?

126

?

3-topshiriq. Hayvon va parrandalarni haydash-chaqirish uchunishlatiladigan undovlar qatorini davom ettiring: chu, beh-beh, pish-pish...

Kishilar diqqatini tortish, jonivorlarni haydash, cha-qirish va to‘xtatish uchun qo‘llaniladigan undovlarbuyruq-xitob undovlari hisoblanadi.

264-mashq. Undovlarning tagiga chizing. Ularning ma’nosini tu-shuntiring.

1. Ey qotil, nega shunday katta azim terakni nobud qilding?(«El desa Navoiyni» kitobidan) 2. – Hoy, aylanay, o‘g‘riginabolam, boshimda shunday musibat turganda ko‘zimga uyqukeladimi? (G‘afur G‘ulom) 3. Ey Luqmoni Hakim, seningDong‘ing tutdi olamni. (Mirmuhsin) 4. Hay, usta, – dediMa’suma beka, – shu payt bu chiziqlaringiz kimning qulog‘igakiradi! (Mirmuhsin)

♦♦♦♦♦ 265-mashq. Buyruq-xitob undovlari qatnashgan 6 ta gap yozing.Undovlarning qanday ma’no anglatayotganini ayting.

266-mashq. Hey, tss, oh, uh, e, chu, chip-chip, o‘h-ho‘, voy, iya, xo‘sh,kisht, hoy, voh, pish-pish undovlarini ma’no guruhlariga ajratib jadvalgajoylashtiring.


1. Buyruq-xitob undovlari qatnashgan gaplar tuzib, ularning qandayma’no anglatayotganini tushuntiring.

2. Qanday undovlar buyruq-xitob undovlari deyiladi? Misollar kel-tiring.

267-mashq. Uyga vazifa. Rasmga qarab, «Hayvonot bog‘ida» mavzusidaundovlar ishtirokida bog‘li matn tuzing. Undovlarni izohlang.

!

His-hayajonundovlari

Buyruq-xitobundovlari

Nutqiy odatundovlari

127

83-dars. TAQLID SO‘ZLAR

1-topshiriq. Berilgan gaplardagi taqlid so‘zlarni aniqlang.

1) Dupur-dupur ot keldi, Ko‘chaga qarang, kim keldi. (Qo‘shiq)2) Chiroq lip-lip etdi.

2-topshiriq. Aniqlangan so‘zlarning nimaga taqlidni ifodalashiniayting.

Narsalarning tovushiga va holatiga taqlidni bildirganso‘zlar taqlid so‘zlar hisoblanadi.

Taqlid so‘zlar nimaga taqlidni bildirishiga ko‘ra ikkixil bo‘ladi:

1) tovushga taqlid so‘zlar; 2) holatga taqlid so‘zlar.Narsalarning ovoziga taqlidni bildiruvchi so‘zlar to-

vushga taqlid so‘zlar sanaladi. Masalan, g‘a-g‘a (o‘rdakovoziga taqlid), di-dit (mashina signaliga taqlid).

Narsalarning holatiga taqlidni bildiruvchi so‘zlarholatga taqlid so‘zlar hisoblanadi. Masalan, lip-lip(chiroq holati), jimir-jimir (suv holati).

!

128

?

268-mashq. Taqlid so‘zlarning tagiga chizing va ularning ma’no turinianiqlang.

1. Namoz g‘azabi oshib, dag‘-dag‘ qaltiray boshladi. (X. To‘x-taboyev) 2. Namiqqan shuvoqlar oldin tutab yaxshi yonmasaham, keyinroq chars-churs uchqun sochdi-da, axiyri gurullabketdi. (O. Yoqubov) 3. Endi, ehtimol, dir-dir qaltiragan bolalaryuk ko‘tarishga yaramas edi, yaxshiyam Qo‘chqor bor ekan,kutilmaganda ajoyib bir ish qildi. (O. Yoqubov) 4. Boshidagi tojyal-yal yonarmish. (N. Aminov) 5. Shu payt gurs-gurs oyoqtovushlari eshitilib, ovlarda kabobpazlik qiladigan baqaloq bako-vul ko‘rindi. (O. Yoqubov) 6. Aravakashlar «hay-hay», «chuh-chuh» deya shovqin bilan ko‘chani boshga ko‘tarar edilar. (Oy-bek) 7. Tongda ari gulga so‘zlar g‘uv-g‘uv-g‘uv, Guljonim,asaling ber, sog‘indim-ku. (Quddus Muhammadiy) 8. U kuyibyotgan bilq-bilq yumshoq tuproqda salmoqli oyoqlarini ildambosar edi. (Oybek)

269-mashq. Avval holatga taqlid so‘zlar, so‘ng tovushga taqlid so‘zlarqatnashgan gaplarni ko‘chiring.

1. Shoikrom onasining barmoqlari tars-tars yorilib ketganiniendi payqadi. (O‘. Hoshimov) 2. Birovning oldiga borib «vov-vov» qilib hursa, podshoh gunohkorni yetmish ikki darra urdirarekan. (N. Aminov) 3. Albatta, yo‘l yaxshi bo‘lib, jadalroqyurishsa, sovuq uncha bilinmas, quloq-burunlarni «jaz-jaz»chaqmas edi, lekin iz tushmagan yo‘ldan yurish mushkul.(O.Yoqubov) 4. To‘rtta savag‘ich bilan tap-tap urib, par singariqilib titibdi. (Oydin)

270-mashq. Qars-qurs, lip-lip, tars, yilt-yilt, ship, yarq, g‘a-g‘a, g‘iyqso‘zlarini ma’no guruhlariga ajrating va ular ishtirokida gaplar tuzing.


1. Qanday so‘zlar taqlid so‘zlar deyiladi?2. Tovushga taqlid so‘zlarni ayting va gaplar tuzing. Ular nima uchun

shunday nomlanadi?3. Qanday so‘zlar holatga taqlid so‘zlar deyiladi? Misollar keltiring.

271-mashq. Uyga vazifa. «Bolalar bog‘ida» sarlavhali hikoya tuzing.Hikoyangizda taqlid so‘zlardan foydalaning. Ularning tagiga chizib, ma’noturini ayting.

129

!

84-dars. TAQLID SO‘ZLARNINGTUZILISHI VA IMLOSI

1-topshiriq. Berilgan taqlid so‘zlarni sodda, takroriy so‘zlarsarlavhasi bilan ikki guruhga bo‘lib yozing.

Gumbur-gumbur, chars-churs, shitir-shitir, taq-tuq, ship, tars,qirs, yarq-yurq, yilt-yilt, qiy-chuv, duk-duk.

2-topshiriq. Takroriy taqlid so‘zlarning qanday yozilishini tu-shuntiring.

Asos qismning aynan takrorlanishidan yoki ayrimtovush o‘zgarishi bilan takrorlanishidan hosil bo‘lgantaqlid so‘zlar takroriy taqlid so‘zlar sanaladi. Masalan,gumbur-gumbur, gurs-gurs, chars-churs, taq-tuq, yarq-yurq.

Takroriy taqlid so‘zlar qismlari chiziqcha bilan ajratibyoziladi.

272-mashq. Berilgan sodda taqlid so‘zlar bilan takroriy taqlid so‘zlaro‘rtasidagi ma’no farqlanishini izohlang.

Sodda taqlid so‘zlar Takroriy taqlid so‘zlar

Ship ship-shipYarq yarq-yurqYilt yilt-yiltTars tars-turs

273-mashq. Taqlid so‘zlarni toping va ma’nosini izohlang.

1. Yetti qaroqchi yulduzi tik kelganda g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘irovozdan uyg‘onib ketdim. (G‘afur G‘ulom) 2. Jigarim otashgategardi jiz-jiz. Sochlarim oqargan shunda, ehtimol. (S. Zun-nunova) 3. Shunday bo‘lsa ham, vujudini tutgan qalt-qalttitroqni bosib hazilomuz qichqirdi. (O. Yoqubov) 4. Allakimship-ship qadam bosib, ayvon labiga kelayotganday bo‘lardi.(O‘. Hoshimov) 5. Osmonda yombi oltinday yaraqlagan to‘linoy ...xiralashib borar, milt-milt qilgan yakkam-dukkamyulduzlargina uyg‘oq edi. (Muhammad Ali) 6. Qamchin bilan


130

taqa-tuq, Darvozani qoqdi chol. (A. Oripov) 7. Ali Qushchihovliga chiqishi bilan o‘ng qo‘ldagi binodan kimdir lip etibchiqib, yo‘lini to‘sdi. (O. Yoqubov) 8. Tun sukutini ot tu-yoqlarining dupuri buzdi. (O. Yoqubov) 9. Men-ku ishonaman,sahrolar gullab, Sizning qiy-chuv bilan to‘lgay dalalar. (A. Oripov)

274-mashq. G‘iyq, shildir-shildir, miyov, qah-qah, mo‘, piq-piq, lipso‘zlarini ma’no va tuzilish jihatdan turlarga ajrating. Ularning yozilishigae’tibor bering. Shu so‘zlarni qatnashtirib gaplar tuzing.


1. Takroriy taqlid so‘zlar qanday hosil qilinadi?2. Takroriy taqlid so‘zlarning yozilishini tushuntirng.3. Takroriy taqlid so‘zlar qanday ma’nolarni anglatadi? Misollar bilan

tushuntiring.

275-mashq. Uyga vazifa. Gaplarni ko‘chiring. Taqlid so‘zlarni aniqlang.Ularning ma’no va tuzilishiga ko‘ra turini ayting.

1. Qo‘qqisdan o‘rmon kaptarlari g‘uv-g‘uvlab qolishibdi:g‘uv, g‘uv, g‘uv. (H. Andersen) 2. Yum-yumaloq qasqonimBaka-baka-bum. Bo‘ynimda mis marjonim, Baka-baka-bum.(A. Obidjon) 3. Dildorning yuragi duk-duk urardi. (Said Ahmad)4. Apil-tapil chaynadi u, Loy ekan, vuy, tfu, tfu. (H. Rahmat)5. Sayroqilik qaytadan boshlandi: Va-vaq, va-vaq, bit-bil-diq,bit-bil-diq. (M. A’zam) 6. Paq-puq, otdim, yiqil, – deb,Dushman tan olmas: – O‘qing Qiyshiq ketdi, – deb nuqul.(H. Imonberdiyev)

85-dars. MODAL SO‘ZLAR

1-topshiriq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning gapda ifodalanayotganfikrga so‘zlovchining qanday munosabatini bildirayotganini aniqlang.

1. Darhaqiqat, siz to‘g‘ri ish qildingiz. (O. Muxtor). 2. Afsuski,rejadagi ishlar ko‘ngildagidek bajarilmadi. 3. Kanizak, aftidan, shuniaytmoqchi emas edi, shekilli, noiloj «ha» dedi. (Abdulla Qahhor)

2-topshiriq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning gapdagi joylashgano‘rni va qanday tinish belgilari bilan yozilganini izohlang.

?

131

Ifodalanayotgan fikrga so‘zlovchining munosabatini(ishonch, gumon, achinish kabi) bildirgan so‘zlargamodal so‘zlar deyiladi.

Modal so‘zlar gap tarkibida boshqa so‘zlardan vergulbilan ajratiladi.

276-mashq. Gaplarni yozing. Modal so‘zlarning tagiga chizing.Ma’nosini tushuntiring.

1. Xayriyat, daraning oxiriga yaqinlashgan sayin asov soysayozlashib, muz tobora yupqalashib bordi-yu, nihoyat,qoyatoshlar chekinib, yaylov ko‘rindi. (O. Yoqubov) 2. Xullas,Umidjon deyarli har kuni bitta yangi, ibratli ertak o‘ylab topib,buvisiga so‘zlab beradigan bo‘libdi. (N. Aminov) 3. Kattasiham uyg‘onib ketdi, shekilli, qo‘shilishib yig‘lashga tushdi.(O‘. Hoshimov) 4. Ehtimol, ertalab o‘ziga isitib berish uchunshunaqa deyayotgandir. (O‘. Hoshimov) 5. To‘g‘ri, qishloqtomonga bir-ikki qadam bosdim. Lekin, chamasi, kursdoshlarorasida yolg‘izlanib qolish, ming bir ta’nalarni eshitishdan hamqo‘rqdim, shekilli. (Sh. Xolmirzayev)

277-mashq. Afsuski, demak, binobarin, haqiqatan, chamasi modalso‘zlari ishtirokida «Kelajak tarixni bilishdan boshlanadi» mavzusida matntuzing. Modal so‘zlarning gapdagi vazifasini aniqlang.

♦♦♦♦♦ 278-mashq. Berilgan so‘zlar ichidan modal so‘zlarni ajrating. Ularishtirokida gaplar tuzing.

Attang, faqat, birdan, aftidan, qo‘qqisdan, haqiqatan, essiz,nahotki, nihoyat, xayriyat, xullas, hatto, masalan, biroq, ehtimol,umuman.


1. Qanday so‘zlar modal so‘zlar deyiladi?2. Modal so‘zlar qanday tinish belgilari bilan ajratiladi?

279-mashq. Uyga vazifa. Modal so‘zlar qatnashgan o‘nta gap yozing.

!

?

132

86-dars. MODAL SO‘ZLARNINGMA’NO TURLARI

1-topshiriq. Albatta, afsuski, darhaqiqat, ehtimol, shekilli so‘zlariishtirokida gaplar tuzing.

2-topshiriq. Bu so‘zlar bayon qilingan fikrga so‘zlovchiningqanday munosabatini ifodalashini ayting.

Modal so‘zlar bayon qilinayotgan fikrga so‘zlov-chining ishonch, gumon, quvonch, afsuslanish munosa-batlarini yoki fikrning tartibi, xulosasini bildiradi.

280-mashq. Jadvaldagi misollar bo‘limini tegishli ma’no guruhiga mosmodal so‘zlar ishtirok etgan gaplar bilan to‘ldiring.

281-mashq. Gaplarni ko‘chiring, modal so‘zlarning ma’no turlarinianiqlang.

1. Avvalo, insonning qalbi go‘zal bo‘lmog‘i kerak. 2. Afsuski,besh qo‘l barobar emas. Oramizda yomon niyatli kimsalar hamuchrab qoladi. 3. Ularga qarshi kurashish hammamizningburchimiz, albatta. 4. Xayriyat, odamlarimizga insof va diyonatqaytib kelmoqda. 5. Xullas, biz ulug‘ odamlarning farzand-

!

Modal so‘zlarningma’nolari

Modal so‘zlar Misollar

Ishonch Albatta, shaksiz

Gumon Ehtimol, balki, chamasi,shekilli

Tasdiq Darhaqiqat, haqiqatan

Fikrni xulosalash Xullas, demak, umuman

Fikrning tartibi Avvalo, avvalambor

Fikrning dalillanishi Masalan, jumladan

Achinish Attang, afsus

Quvonch Xayriyat

133

larimiz. (A. Oripov) 6. Qizlar jim edilar. Aravakash zerikdi,shekilli, astagina ashula boshladi. (Cho‘lpon) 7. Darhaqiqat,Zulfiya she’riyati mardona she’riyat. (E. Vohidov) 8. Balki, ustozOybekdek to‘lib, Yozajaksan yangi bir doston. Balki, HabibAbdulla bo‘lib, Sahrolarda ochajaksan kon. (A. Oripov) 9. Me-ning beshigimga otilgan ul o‘q Sizning umringizni uzgan, eh-timol. (A. Oripov)

282-mashq. Gaplarni yozing. Modal so‘zlarni topib, ularning qandayma’no anglatayotganini tushuntiring.

1. Xullas, ana shu ajriqzordan sal o‘tgandan keyin qishloqchaboshlanadi. (Sh. Xolmirzayev) 2. Abduqodirning ham tomog‘igabir narsa kelib tiqildi, shekilli, gapirolmadi. (O‘. Umarbekov)3. Karimberdi otasiga bir qaradi-yu, nimadandir xijolat bo‘ldi,shekilli, darrov ko‘zini olib qochdi. (X. To‘xtaboyev) 4. LekinMe’morning, avvalo, raiyat, qolaversa, saltanat oldidagimavqeyi, Xuroson-u Movarounnahrdagi shuhrati unga qarshikeskin chora ko‘rishga yo‘l qo‘ymas edi. (Mirmuhsin) 5. Shuyer, shu Quyoshga bo‘lsinki qasam, Albatta, sen buyuk olimbo‘lursan! (E. Vohidov)


1. Modal so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?2. Modal so‘zlarning ma’no turlarini ayting va misollar keltiring.

283-mashq. Uyga vazifa. «Mustaqillik – millat ravnaqi» mavzusidamatn tuzing. Modal so‘zlardan ham foydalaning.

87-dars. SOF VA VAZIFADOSH MODALSO‘ZLAR

1-topshiriq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning qanday ma’noifodalayotganini aniqlang.

1. Shubhasiz, biz g‘olib chiqamiz – Bizning g‘olib chiqishimizshubhasiz. 2. Aftidan, u yolg‘on gapiryapti – Uning yolg‘ongapirayotgani aftidan bilinib turibdi. 3. Balki, siz haqdirsiz – Sizemas, balki u haqdir.

?

134

Modal so‘zlar ham sof modal so‘zlar va vazifadoshmodal so‘zlarga bo‘linadi.

Faqat modal ma’no uchun xoslangan so‘zlar sofmodal so‘zlar sanaladi: haqiqatan, darhaqiqat, afsuski,attang, albatta, shekilli, avvalo, avvalambor, xullas,koshki, masalan kabi.

Modal ma’noda ham qo‘llangan aftidan, chamasi,balki, umuman, ehtimol, taxminan, shubhasiz singariso‘zlar vazifadosh modal so‘zlar hisoblanadi.

284-mashq. Juftliklarni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlar qanday ma’-nolarda qo‘llanganini tushuntiring.

1. Bo‘ron bo‘lishi ehtimol, qizim. (Mirmuhsin) Ehtimol, buonasidan yagona esdalik. 2. Chamasi, hammasining og‘zi tekkanekan o‘sha go‘shtga. Gulchehraning chamasi to‘g‘ri chiqdi.3. Onajonim, balki, bir kun Men ham shoir bo‘larman. (A. Ori-pov) U nafaqat kattalarga, balki kichiklarga ham shundaymuomalada bo‘lar edi. 4. Aftidan, G‘ulomjon bu g‘alvalarniataylab boshlagan. Uning «ko‘cha bolasi» ekanini aftidan bilibolish qiyin emas edi.

285-mashq. Avval sof, keyin vazifadosh modal so‘zlar qatnashgangaplarni ko‘chiring.

1. Haqiqatan ham, ko‘rshapalaklar qushlar bilan hayvonlarorasidagi jonivorlardir. («Gulxan»dan) 2. Xullas, shunday ediolam va ishlar Seni tanimagan paytlar. (Asqad Muxtor) 3. Dar-haqiqat, chang-to‘zon ancha narilab, Karki tomonga ketardi.(Mirmuhsin) 4. Me’morning xayol surib giyohvandlardek qotibqolganini ko‘rgan Xorunbek ... bu, ehtimol, achchiq alamningoqibatidir deb o‘ylardi. (Mirmuhsin) 5. Uning oldida bakniqaynatishyapti, shekilli, bak karnayidan qizil alanga chiqibqolardi. (Sh. Xolmirzayev) 6. Amakimning farzandi bo‘lmaganiuchun otam meni amakimga o‘g‘il qilib bergan. Bu, taxminan,3–4 yoshlarimda bo‘lsa kerak. (S. Dolimov)

!

135

♦♦♦♦♦ 286-mashq. So‘zlar ichidan modal so‘zlarni ajrating. Ularni sof yokivazifadoshligini tushuntirib, ular ishtirokida gaplar tuzing.

Ammo, hamisha, avvalo, so‘ng, afsus, shubhasiz, noiloj,albatta, taxminan, balki, ehtimol, biroq, birdan, aftidan, ma-salan, darhaqiqat.


1. Qanday modal so‘zlar sof modal so‘z hisoblanadi?2. Vazifadosh modal so‘zlarni ayting.

287-mashq. Uyga vazifa. Aftidan, chamasi, ehtimol, shubhasiz, balkiso‘zlarini avval modal ma’noda, so‘ng o‘z ma’nosida qo‘llab gaplar tuzing.Ularning farqini tushuntiring.

88-dars. TASDIQ VA INKORSO‘ZLAR

1-topshiriq. Matndagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning ma’nosi vavazifasi haqida fikr yuriting.

– Siz shu maktabda o‘qiysizmi?– Ha.– Sakkizinchi sinfdami?– Yo‘q, yettinchi sinfda.– Men ham yettinchi sinfdaman. 50-maktabda o‘qiyman.– Muzqaymoq yemaymizmi?– Mayli.– Yuring, salqinga o‘tamiz.– Xo‘p.

Ha, xo‘p, mayli singari so‘zlar tasdiq so‘zlar; yo‘q,mutlaqo singari so‘zlar inkor so‘zlar sanaladi. Bundayso‘zlar dialogik nutqda -mi so‘roq yuklamasi orqaliifodalangan so‘roq gaplarning javobi bo‘lib keladi.

♦♦♦♦♦ 288-mashq. Nuqtalar o‘rniga berilgan so‘zlardan mosini qo‘yibgaplarni ko‘chiring. Bu so‘zlar qanday ma’noni anglatyapti?

1. Sizlarga uy topib bersam, qiroatxona ochmaysizlarmi? –..., ochamiz. Lekin kitoblarni qayerdan olamiz? (H. Qodiriy)

!

?

136

2. Shuni olib keta qol. Sotib bir kuningga yaratarsan, o‘g‘riginabolam. – ..., ...-e, buvi, yomon niyat qilmang. Ha-huv degunchabu kunlar ham unut bo‘lib ketadi. – Xayr, o‘g‘rigina bolam,kelib tur. – ..., ona, .... (G‘afur G‘ulom) 3. – Suv beraymi, ota?Chol o‘ziga keldi. – ..., suv ichmayman! – dedi Me’mor, –buni qara, qizim, meni xayol olibdi, mana shu tomonda birkatta qasr solingan emish. (Mirmuhsin). 4. ..., otaxon, olmayman.Sizga bu juda zarur buyum. (Said Ahmad) 5. ..., kechasiallamahalgacha kitob o‘qib, kam uxlagan. Biz chiqqunchadamini olib turar. (Yo‘ldosh Sulaymon)

S o ‘ z l a r: Yo‘q, yo‘q-yo‘q, xo‘p-xo‘p, mayli.

289-mashq. Gaplarni yozing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarningma’nosini tushuntiring va turini ayting.

1. Men haq gapni aytyapman. – Ha, mayli, buni hozirchaochiq qoldiramiz. (X. To‘xtaboyev) 2. Ayting-chi, siz bu gaplargaishonasizmi? – Mutlaqo. 3. Yo‘q, men buni hozirgi kayfiya-tingga qarab aytayotganim yo‘q. (Abdulla Qahhor) 4. Xo‘p,shu so‘riga joy qilgin. (S. Zunnunova) 5. Mingboshi suvni o‘ziso‘radimi? – Ha, o‘zi so‘radi. (Cho‘lpon) 6. Ha, piri badavlatdeganlari shu, Yuz bir shohdan ortiq piri badavlat. (Mirtemir)7. Mayli, yurtim, kezsang ham dunyo... O‘zligingni unutmaalso. (A. Oripov) 8. Yo‘q, yashay bilmasman asrimdan nari,Da’vo ham qilmasman mangulik izga. (A. Oripov)


1. Tasdiq so‘zlar haqida gapiring.2. Inkor so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing.

290-mashq. Uyga vazifa. «Otam bilan suhbat» mavzusida dialog tuzing.Unda tasdiq va inkor so‘zlardan foydalaning, ularning tagiga chizing vama’nosini tushuntiring.

?

137


Takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1. Yuklama deb nimaga aytiladi?2. Yuklamalarning turlari haqida aytib bering.3. Undov so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing.4. Taqlid so‘zlarning tuzilishi va imlosi to‘g‘risida gapirib bering.5. Modal so‘zlarga misollar keltiring.6. Tasdiq va inkor so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing.

1-topshiriq. Gaplarni imlo qoidalariga rioya qilgan holda ko‘chi-ring. Yuklamalarning yozilishiga diqqat qiling.

1. Kimsan akam birpas qarab turdi (-da), indamay chiqib ketdi.(O‘. Hoshimov). 2. Tolibjon kula-kula, xo‘p dedim (-ku), – dedi.3. – Samovar senga yoqdi (-mi), axir? (Abdulla Qahhor) 4. Bizuni changalzor botqoqlikdan chiqolmaydi, deb o‘ylagan edik.Chiqibdi (-mi, -a)? 5. Muzaffar eshikni sharaqlatib ochib, pastgatushdi.

– Toshkentdagi Rasul degan og‘aynimning uyini bilasan (-a)?– Qaysi Rasul? Anovi kamgap professor (-mi)?– O‘sha! Mana bu xatni ertalab o‘shanga yetkazasan.– Siz (-chi)?– Men bilan ishing bo‘lmasin! Bu yog‘i yaqin, o‘zim piyoda

ketaman. (O. Yoqubov)

2-topshiriq. Berilgan so‘zlarning turkumini aniqlang va ularishtirokida og‘zaki gaplar tuzing.

Oh, nahotki, ey, kisht, obbo, iye, eh-he, hatto, milt-milt, sharaq-shuruq, voy, tiq, dag‘-dag‘, ham, hattoki, beh-beh.

3-topshiriq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga izoh bering, ularningnutqdagi ahamiyati haqida so‘zlang.

1. Qur-ey! Qur-ey! Jimgina quloq soldi. «Ba-a» degan javobyo‘q. (S. Anorboyev) 2. Rustamga dadasi o‘yinchoq samolyot olibberdi. U samolyotni ko‘tarib «g‘uv-v-v-v» deb hovlining u boshidanbu boshiga yugura berdi. (X. Ahrorova)

?

138

3. – G‘ozlar, bir so‘z deysizmi?– G‘a-g‘a-g‘a!– Totli suli yeysizmi?– Ha-ha-ha!– Nega patni silaysiz?– G‘oq -g‘oq-g‘oq.– Mendan nima tilaysiz?– Boq, boq, boq.

(Anvar Obidjon)

4. Hoy chopag‘on bulutlar, Yog‘sangiz-chi duv-duv. Gul bog‘imga, dalamga Juda kerak suv-suv.

(B. Yusupov)

4-topshiriq. Uyga vazifa. Lapang-lapang, hoy, aftidan, xullas,qiy-chuv so‘zlari ishtirokida gaplar tuzing va ularni izohlang.

* 90–91-darslar. Ijodiy bayon va uning tahlili. 92-dars. Testlar.

93-dars. OLMOSH YUZASIDAN O‘TILGANLARNITAKRORLASH


1. Olmosh qaysi so‘z turkumlari o‘rnida almashib kelishi mumkin?2. Kishilik olmoshlari qaysilar?3. O‘zlik olmoshining grammatik xususiyatlari haqida gapirib be-

ring.4. So‘roq olmoshlariga misollar ayting.5. Belgilash olmoshlari ishtirokida gaplar tuzing.6. Gumon olmoshlari deb nimaga aytiladi?7. Bo‘lishsizlik olmoshlari qaysilar?

?

139

291-mashq. Matnni o‘qing, undagi g‘oya to‘g‘risida bahslashing.Olmoshlarni topib, izohlang.

Sizga ta’zim, onajon! Ona Yer, ona Quyosh, Sizlarga ta’zim!Menga to‘yib-to‘yib kuladigan, yig‘laganda esa to‘yib-to‘yibyig‘laydigan qalb ato etdingiz.

Hech qachon kulgim ham, yig‘im ham soxta bo‘lmaydi,hech qachon kemtik baxtni baxt demadim, birovlardan qolgan-qutgan baxt bilan kifoyalana beradiganlar qatorida hech qachonturmadim. Kulganda dunyoni kulgiga, yig‘laganda dunyoniyig‘iga to‘ldirdim.

Sizga ta’zim, onajon! Sizlarga ta’zim ona Yer, ona Quyosh!(Yo‘ldosh Sulaymon)

292-mashq. Gaplarni o‘qing. Olmoshlarni toping, ularga egalik vakelishik qo‘shimchalarining qo‘shilishiga diqqat qiling.

1. Ularning ba’zilari akamning o‘rtoqlari edilar, men bilanso‘rashdilar. (Abdulla Qodiriy) 2. Biz, yetimlar bir-birimizningpinjimizga tiqilib, bir-birimizni isitib uyquga ketamiz. (G‘afurG‘ulom) 3. Hotamjon jilmaydi: – Biz tomonlarda deyarli dim.(O‘. Umarbekov) 4. Yuringlar, – dedi kampir o‘rnidan turib. Keyinmening yelkamga qoqdi: – Sen ham yur, shirin bola. (O‘. Umar-bekov) 5. Rostini aytsam, o‘zim ham unchalik yomon bolaemasman. (X. To‘xtaboyev)

♦♦♦♦♦ 293-mashq. Olmoshlarni aniqlang. Ularning gapdagi vazifalarinibelgilang.

1. Belingni bog‘la, g‘ayrat birla mehnatga muhabbat qil,O‘zingni, mehnatingni o‘zga yalqovlarga ibrat qil. (Habibiy)2. O‘zgalar g‘amini chekmasa odam, unga noloyiqdir insondegan nom. (Sa’diy) 3. Xudbinlik o‘z-o‘zini qatl qilishdir. Uyakka, mevasiz daraxtga o‘xshab qurib ketadi. (I. Turgenev)4. Agar sen havoni to‘yib-to‘yib shimiray desang, tongda dera-zangni kengroq och! (Otalar o‘gitidan) 5. Har kim o‘z qilmishigayarasha jazosini oladi. (Maqol)

140

294-mashq. Uyga vazifa. Quyidagi bayt asosida matn tuzing. Undaishlatgan olmoshlaringizga izoh bering.

So‘zchi holin boqma, boq so‘z holini,Ko‘rma, kim der oni, ko‘rgin kim ne der.

(Alisher Navoiy)

94–95-darslar. EGALIK VA KELISHIKSHAKLLARI YUZASIDAN

O‘TILGANLARNI TAKRORLASH


1. Egalik shakllari va ularning imlosi haqida so‘zlab bering.2. Sifatdosh va harakat nomlariga egalik qo‘shimchalarini qo‘shing.3. Kelishik deb nimaga aytiladi?4. Qaratqich kelishigi haqida so‘zlab bering.5. Tushum kelishigining belgili va belgisiz ishlatilishiga misollar

keltiring.6. Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasining imlosi to‘g‘risida so‘zlab be-

ring.7. O‘rin-payt kelishigi qaysi o‘rinlarda ishlatiladi?8. Chiqish kelishigidagi so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing.

295-mashq. Matnni o‘qing. Egalik va kelishik qo‘shimchalari vaularning imlosini tushuntiring.

Ona tiliga doir hamma yozuvlarni chiroyli yozadigan, budarsdan hamisha a’lo baho oladigan bo‘ldim. Keyinchalik shunipayqadimki, qaysi darsni chiroyli yozmasam, o‘sha darsdanpastroq baho olar ekanman. Men avvallari «Bu darsnixushlamaganim uchun chiroyli yozishga hafsala qilmasamkerak», deb o‘ylagan edim, yo‘q, chiroyli yozishga urinib qayta-qayta ko‘chirish darsni yaxshiroq o‘zlashtirishga yordam berarekan.

Shundan keyin boshqa darslarni ham chiroyli yozishga,darsda shoshib yozgan yozuvlarimni chiroyli qilib ko‘chirishgaharakat qiladigan bo‘ldim. Bora-bora shunga odatlanib qoldim:hamma darsdan a’lochi bo‘ldim. (Abdulla Qahhor)

?

141

296-mashq. Beshik, bog‘, men, sen, u, bu, o‘sha, pishloq, eshik, bug‘,tig‘, pichoq, oshqovoq, timsoh, choh, o‘rik, bayroq kabi so‘zlarga kelishikqo‘shimchalarini qo‘shib ko‘ring. Ulardan qaysilarida tovush o‘zgarishlaribo‘layotganiga e’tibor bering.

297-mashq. Matnni ko‘chiring. Kelishik va egalik qo‘shimchalariningtagiga chizing, ularni izohlang.

Tabiatning donoligiga tan bermay ilojing yo‘q. Hammanarsaning o‘lchovi bor. Daqiqa-daqiqasi-yu, soniya-soniyasio‘lchab qo‘yilgan. Yozda kun uzun, tun qisqa. Qishda kun qisqa,tun uzun. Nega? Do‘ppingni tizzangga qo‘yib, chakkangniqashlab, bir o‘ylab qarasang – bir buyuk hikmatga duch kelasan.Ya’ni hamma narsa inson uchun, hamma narsa yer yuzidaqimirlagan jon uchun ekaniga iqror bo‘lasan. Alloh bog‘bonningmevasi pishsin, dehqonning ekini ko‘proq oftobdan bahramandbo‘lsin deb yorug‘ kunni uzaytirib qo‘ygan. Qish tunlari judauzun.... Ona zamin toliqib uyquga bosh qo‘ygan. Tabiat uningustiga oppoq ko‘rpasini yopib: «Miriqib uxlab, orom ol!» –deyapti. (Said Ahmad)

♦♦♦♦♦ 298-mashq. Quyida berilgan so‘zlar ichidan egalik qo‘shimchasiqo‘shilganda asosda tovush o‘zgarishi ro‘y beradiganlarini aniqlang. Ularishtirokida gaplar tuzing.

Yurak, uy, qishloq, nok, bog‘, singil, shahar, yurt, o‘g‘il,qiz, istak.

299-mashq. Matnni o‘qing. Nuqtalar o‘rniga egalik qo‘shimchalaridanmosini qo‘yib ko‘chiring, ularga izoh bering.

Bobur sandiqdan oq ipak matoga o‘ralgan qilichni oldi.– Humoyun, o‘g‘il..., mening qancha umr... qolgani

xudoning o‘ziga ayondir. Sohibqiron bobokalon ...ning manashu qilich...ni endi sen taqmoq... kerak. Bu qilichga «Kuch –adolatdadir» degan so‘zlar bitilgan. Doim odil bo‘lgin-u mag‘lubbo‘lmagin!

Bobur qilichni o‘g‘il...ga ikki qo‘llab uzatdi. Humoyuntabarruk qilichni tiz cho‘kib oldi-da, uning muqaddas yozuvbitilgan joyini ko‘zlar... ga surtib o‘pdi. (P. Qodirov)

142

300-mashq. Uyga vazifa. «Ajdodlarimiz ruhi hamisha bizga yor» mav-zusida matn tuzing. Unda ishlatilgan egalik qo‘shimchalarini izohlang.

96-dars. YORDAMCHI SO‘ZLAR YUZASIDANO‘TILGANLARNI TAKRORLASH


1. Ko‘makchi deb nimaga aytiladi?2. Sof va vazifadosh ko‘makchilarga misollar ayting.3. Ko‘makchilarning qo‘shimchalar bilan ma’nodoshligi deganda

nimani tushunasiz?4. Qaysi ko‘makchilar bosh va qaratqich kelishigidagi so‘zlar bilan

kela oladi?5. Tomon, qarab, binoan, ko‘ra, qaraganda ko‘makchilari ishtirokida

gaplar tuzing.6. Keyin, so‘ng, ilgari, tashqari ko‘makchilari yordamida so‘zlarni

bir-biriga bog‘lang va ularni izohlang.7. Bog‘lovchi deb nimaga aytiladi?8. Teng bog‘lovchilar qaysilar?9. Yakka va takror bog‘lovchilarga misollar keltiring.10. Ergashtiruvchi bog‘lovchilar ishtirokida gaplar tuzing.11. Yuklama deb nimaga aytiladi?12. Yuklamalarning turlari haqida so‘zlab bering.

301-mashq. Qavs ichida berilgan yordamchi so‘zlardan mosini qo‘yib,matnni ko‘chiring. Yordamchi so‘zlarga izoh bering.

Millatning kelajagi bugundan boshlanadi. O‘zligini angla-magan, manqurtlik (beri, tomon, ko‘ra) ketayotgan odamlarbilan yangi jamiyatni qurib bo‘lmaydi. Ma’naviyati yuksakinsonlar (nahotki, nafaqat, agar) o‘z davri rivojiga, (-ki,-balki,shuning uchun) millat kelajagi (hamda, yoki, yoxud) ravnaqigaham munosib hissa qo‘shadi.

Ma’nan boy, ruhan komil insonlargina ozod (bilan, ham,va) obod Vatanni qurishga qodirdirlar. (Y. Do‘stmatova)

302-mashq. Matnni o‘qing, yordamchi so‘zlarni topib, ularni izohlang.

Shirinsoy oqshomlari! Naqadar jozibador, naqadar orom-baxsh!.. Quyosh qizil baxmal kabi tovlanib, o‘zini azim chinorlar

?

143

panasiga olganda, bu yerdagi oqshomlar ko‘hna tabiat ko‘rki– tongdan ham musaffo bo‘lib ketadi. Go‘yo butun qishloqqaatlas poyandoz solinganday. Keng ko‘chalar ham, qator oquylar ham, oldi gulzor klub ham goh sariq, goh qizg‘ish tusgakirib, qishloq husniga husn qo‘shadi. Bu yerning odamlari-chi? Ular orombaxsh oqshomlardan ham go‘zal. Bu odamlarbilan suhbatlashib to‘ymaysan. Ular uddasidan chiqmagan ishyo‘q, shuning uchun ham lablarida doim tabassum, ko‘zlaridasevinch, ular tongni ham, tunni ham qo‘shiq bilan qarshiolishadi. (O‘. Umarbekov)

303-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Ular tarkibida kelayotgan yordamchiso‘zlarni topib, ma’nolarini tushuntiring.

1. Tabiatga qo‘pol ravishda aralashish natijasida paydobo‘lgan kasalliklarni farmatsevtika zavodlarida ishlangan dorilarbilan tuzatib bo‘lmaydi. (Tohir Malik) 2. Maktabga borayotibpapkamni ochdim-da, konvertni qo‘limga oldim. Xuddi xattashiydigan samolyotga o‘xshab, qo‘llarimni yoyib, maktabgaqarab chopdim. (P. Qodirov) 3. Komil bosh irg‘adi: – Havoochilyapti-ku! – Ochilishga ochilgan-u, ammo lekin ayoz... .(O. Yoqubov) 4. Ba’zi kunlar bo‘ladiki, qovog‘idan qor yog‘ibturadi, buning ustiga yana o‘n besh-yigirma daraja sovuq hambo‘ladi-yu, biroq odamga xush yoqadi. (N. Fozilov) 5. Aql-idrok, ilm-hunar – bular mehnat bilan topiladigan va kamoltoptiradigan narsalardir. (Otalar o‘giti)

304-mashq. Uyga vazifa. Jadvalni to‘ldiring. Yordamchi so‘zlarishtirokida gaplar tuzing.

Qarab, avval, garchi, ko‘ra, muvofiq, oldida, ba’zan...ba’zan, -gina, hattoki, yoki, -chi, -a, -ya, binoan, garchand.

Ko‘makchilar Bog‘lovchilar Yuklamalar

144

97-dars. UNDOV, TAQLID VA MODALSO‘ZLAR YUZASIDAN

O‘TILGANLARNI TAKRORLASH


1. Undov so‘zlar deb nimaga aytiladi?2. His-hayajon va buyruq-xitob undovlariga misollar keltiring.3. Modal so‘zlar deb nimaga aytiladi?4.Tasdiq va inkor so‘zlarga misollar ayting.5. Sof va vazifadosh modal so‘zlar deganda nimani tushunasiz?

305-mashq. Gaplarni ko‘chiring, undov so‘zlarni topib, ularniizohlang.

1. Obbo! Kech tushib qolibdi-ku! Axir, uydan chiqqanimizdapeshindan o‘tgan edi. (Sh. Xolmirzayev) 2. Oh qadrdonqalpoqcham, jonimning huzuri, maslahatgo‘yim! Sen borsan,g‘am-tashvishim yo‘q, qornim to‘q, ustim but. (X. To‘xtaboyev)3. Voy-bo‘y! – deydi bir nechalari bir og‘izdan. – Tosh akani,Hoji akani bilamiz... (Oybek) 4. Chol ko‘zlari yumuq, boshiniquyi solib o‘tiradi. – Bay-bay-bay! Fuzuliy ajoyib shoir-da! –deydi. (G‘afur G‘ulom)

306-mashq. Modal so‘zlarni aniqlang. Ularning qanday ma’noanglatayotganiga e’tibor bering.

1. Alqissa, xaloyiq va har tarafdan kelgan kishilar to‘dabo‘lishib maslahat qildilar. (Dostondan) 2. Afsuski, endi menketishim kerak. (Asqad Muxtor) 3. Uy egasi Otabekdan so‘radi:– Hikoyam uzayib ketdi, shekilli, zerikmadingizmi? (AbdullaQodiriy) 4. Xullas, kayfim chog‘ edi. Xursand holda ashulanivang qo‘yib uyga qaytardim. (X. To‘xtaboyev) 5. Bitta insonqorasini ko‘rsam, der edim... Nihoyat, unday inson hamko‘rindi. (Sh. Xolmirzayev)

307-mashq. Quyidagi so‘zlarni jadvalga joylashtiring va ular ishtirokidagaplar tuzing.

Oh, binobarin, duv-duv, chunonchi, masalan, iye, taraq-turuq, gurs-gurs, hoy.

?

145

308-mashq. Gaplarni o‘qing. Taqlid so‘zlarni topib, ularning ma’nolarniizohlang.

1. Akram qafasni sekin ochdi. Kaklik o‘zicha «qiyq» debqo‘ydi. (P. Qodiriy) 2. Qo‘chqor chinakam cho‘ponlardayhushtak chalib: – Qurr, hayt! – deya hayqirdi... (S. Anorboyev)3. Lampochkalar milt-milt yonib-o‘char edi. (A. Muqimov)4. Duv-duv uchib keldi qushchalar, Darak berib go‘zal ba-hordan. (N. Toshpo‘latov)

*98-darsda testlar ustida ishlanadi.

99-dars. ASOSIY ATAMALAR USTIDAISHLASH

100-dars. ISH QOG‘OZLARI USTIDAISHLASH

Xorazm viloyati Xonqa tuma-nidagi 32-umumta’lim maktabidirektori X. Rahmonovaga 9-sinf o‘quvchisi Odiljon Ka-rimovdan

ARIZA

Ota-onam bilan birga Xonqa tumani Yangiobod qish-log‘iga doimiy yashash uchun ko‘chib kelganimiz sababli menimaktabning 9-sinfiga qabul qilishingizni so‘rayman.

2012-yil 10-avgust (imzo) O. Karimov

Undov so‘zlar Taqlid so‘zlar Modal so‘zlar


146

Buxoro DU filologiya fakul-tetining 3-kurs talabasi, 1992-yilda tug‘ilgan, millati o‘zbekXolidaxon Xolboyevaga

TAVSIFNOMA

Xolidaxon Xolboyeva umumta’lim maktabini tugatgach,2009-yilda filologiya fakultetining 1-kursiga o‘qishga kirdi.

Universitetda o‘qish davomida u intizomli, ziyrak, zukkova tirishqoq talaba sifatida o‘zini ko‘rsatdi. Bilimlarni quntbilan o‘rganishga harakat qildi. Tilshunoslik fanlariga alohidaqiziqdi. U 2011-yilning aprel oyida talabalarning respublikailmiy-nazariy konferensiyasida ma’ruza bilan qatnashdi.Ma’ruzasi konferensiyaning faxriy yorlig‘i bilan taqdirlandi.

X. Xolboyeva fakultetning jamoat ishlarida faol qatnashadi,fakultetning «Yosh tilshunos» devoriy gazetasiga muharrirlik qiladi.

U kamtarin va to‘g‘riso‘zligi, do‘stlariga mehribonligi sabablihamkurslari hurmatiga sazovor bo‘lgan.

Tavsifnoma Buxoro shahar hokimligiga taqdim qilish uchunberildi.

Dekan: (imzo) M. HalimovKasaba uyushmasiraisi: (imzo) I. Yo‘ldoshev(sana) (muhr)

ISHONCHNOMA

Men Qarshi shahar, Sohibqiron Temur ko‘chasi, 37 «a»-uy, 8-xonada yashovchi Sayyora Jonboyeva singlim XolidaJonboyevaga shaharning 7-aloqa bo‘limida mening nomimgakelgan pochta jo‘natmasini olish uchun ishonch bildiraman.

2012-yil 1-fevral (imzo) S. Jonboyeva

S. Jonboyeva imzosini tasdiqlayman.Xodimlar bo‘limi boshlig‘i (imzo) X. Jo‘rayev2012-yil 1-fevral (muhr)

147

MA’LUMOTNOMA

Sohiba Oripova Samarqand shahar Istiqlol ko‘chasi, 13-uy,37-xonadonda yashaydi.

Ma’lumotnoma Samarqand davlat universitetiga taqdim etishuchun berildi.

«Istiqlol» mahalla fuqarolaryig‘ini raisi: (imzo) Y. Shokirov

Kotibi: (imzo) A. Xolmatov

O‘quvchilarga berilgan namunalar asosida ariza, tavsifnoma,ishonchnoma, ma’lumotnoma yozish topshiriladi.

Uyga vazifa. Oila a’zolaridan biriga tavsifnoma yozib kelish.

TARJIMAYI HOL

Men, Nodir Ahmedov, 1998-yilning 21-martida Surxon-daryo viloyatidagi Denov shahrida tug‘ilganman.

Otam, Muzaffar Ahmedov, zavodda ishlaydi.Onam, Zebiniso Ahmedova, maktabda o‘qituvchi.Opam, Oybarchin Ahmedova, kasalxonada hamshira bo‘lib

ishlaydi.Men 200...-yili Denov shahridagi 8-umumta’lim mak-

tabining 1-sinfiga o‘qishga kirib, hozir shu maktabning 7-sinfidao‘qiyapman. Sinf devoriy gazetasining muharririman.

09.05.201... (imzo) (N. Ahmedov)

*101-dars. Yakunlash. 102-dars. Yozgi ta’til uchun topshiriqlar.

148

TESTLARDAN NAMUNALAR

1. Mendan rozi bo‘linglar, men ham sizlardan roziman. Ushbugapda olmoshning qaysi turi ishtirok etgan?

A) belgilash olmoshiB) kishilik olmoshiC) so‘roq olmoshiD) gumon olmoshi

2. Olmoshlar qaysi so‘z turkumlarining o‘rnida kela oladi?

A) otB) sifatC) sonD) fe’ldan boshqa barcha so‘z turkumida

3. Husnbonuning oy desa, yuzi, kun desa, ko‘zi bor ekan, bilimdon-u aqlli ekan. Ushbu gapda qanday yordamchi so‘z ishtirok etgan?

A) yuklamaB) ko‘makchiC) teng bog‘lovchiD) ergashtiruvchi bog‘lovchi

4. Buni eshitgan Sherzod: – Nima gap? – deb so‘radi. Ushbugapda olmoshning qaysi turi ishtirok etgan?

A) gumon olmoshiB) kishilik olmoshiC) belgilash olmoshiD) ko‘rsatish va so‘roq olmoshi

5. E o‘g‘lim, nega sen mening maslahatimga quloq solmading?Ushbu gapda qanday tovush o‘zgarishi mavjud?

149

A) tovush orttirilishiB) tovush tushishiC) tovush almashishiD) tovush tushishi va almashishi

6. Yigit oddiy kiyingan, o‘rtabo‘y, kelishgan va chiroyli ekan.Ushbu gapdagi sifatlarni belgilang.

A) oddiy, kiyingan, chiroyliB) oddiy, chiroyli, kelishganC) oddiy, o‘rtabo‘y, chiroyliD) oddiy, o‘rta, chiroyli

7. U goh kulib, goh jiddiylashib voqeani so‘zlab berar edi. Ushbugapda bog‘lovchining qaysi turi qo‘llangan?

A) ayiruv bog‘lovchisiB) shart bog‘lovchisiC) ergashtiruvchi bog‘lovchiD) sabab bog‘lovchisi

8. Kimdir, allakim, allaqaysi, allanima so‘zlari qaysi so‘z turkumigaoid?

A) otB) olmoshC) ravishD) sifatdosh

9. Biz o‘z Vatanimizni ko‘z qorachig‘iday asrab-avaylaymiz. Ushbugapdagi o‘z olmoshi qaysi kelishikda turibdi?

A) bosh kelishikdaB) qaratqich kelishigidaC) o‘rin-payt kelishigidaD) chiqish kelishigida

10. Hamma, barcha, bari, butun olmoshlariga qaysi qatordato‘g‘ri ta’rif berilgan?

A) gumon ma’nosini ifodalaydiB) shaxs, narsa, belgini jamlab keladi

150

C) narsalarning so‘rog‘ini ifodalaydiD) narsalarni ko‘rsatib keladi

11. Har kim ekkanini o‘radi. Ushbu gapda olmoshning qaysituri qo‘llangan?

A) so‘roq olmoshiB) kishilik olmoshiC) belgilash olmoshiD) o‘zlik olmoshi

12. Qo‘shma olmoshlar to‘liq berilgan qatorni toping.

A) kimdir, nimadir, qaysidirB) har qanday, mana shu, hech birC) har nima, qayergadir, o‘zD) biz, hamma, barcha

13. Ismlarga qo‘shilib, asos qismda ifodalangan narsa, belgi-xususiyat, harakat-holatning uch shaxsdan biriga qarashliligini bil-dirgan qo‘shimchalarga qanday qo‘shimchalar deyiladi?

A) egalik qo‘shimchalariB) so‘z yasovchi qo‘shimchalarC) shaxs-son qo‘shimchalariD) kelishik qo‘shimchalari

14. Ismlarning ko‘plik, kichraytirish, erkalash, qiyoslash ma’no-larini bildiruvchi shakllari qanday shakllar sanaladi?

A) egalik shakllariB) sintaktik shakllarC) lug‘aviy shakllarD) so‘z tarkibi

15. Qaysi qatorda ismlarning munosabat shakllari to‘g‘riko‘rsatilgan?

A) egalik qo‘shimchalariB) kelishik qo‘shimchalariC) bog‘lamalarD) barcha javoblar to‘g‘ri

151

16. Ismlarning egalik qo‘shimchalari bilan shaxs va sonda hamdakelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarishiga nima deyiladi?

A) so‘z yasalishiB) tuslanishC) so‘z o‘zgarishiD) turlanish

17. -man,-san,-dir qo‘shimchalari hamda bo‘lmoq, sanalmoq,hisoblanmoq so‘zlariga qaysi qatorda to‘g‘ri ta’rif berilgan?

A) ismlarni kesimga xoslovchi shakllariB) shaxs-son qo‘shimchalariC) to‘liqsiz fe’llarD) turlovchi qo‘shimchalar

18. Sof ko‘makchilar to‘liq berilgan qatorni toping.

A) qarab, qaraganda, ko‘raB) ostida, yonida, qoshidaC) sari, bilan, oldidaD) qadar, haqida, uzra

19. Yoshlarimiz bilimdon, negaki ularning bilim olishi uchunmamlakatimizda keng imkoniyatlar yaratilgan. Ushbu gapdabog‘lovchining qaysi turi ishtirok etgan?

A) teng bog‘lovchiB) aniqlov bog‘lovchisiC) shart bog‘lovchisiD) sabab bog‘lovchisi

20. Men-ku bu haqda o‘ylab ko‘rdim. Siz-chi? Ushbu gapdayuklamaning qaysi turlari ishlatilgan?

A) kuchaytiruv-ta’kid, so‘roq yuklamalariB) so‘roq, taajjub yuklamalariC) ayiruv-chegaralov yuklamalariD) so‘roq yuklamalari

152

21. Xayriyat, shukur modal so‘zlari qanday ma’noni angla-tadi?

A) gumon ma’nosiniB) achinish, pushaymonlik ma’nosiniC) tasdiq va ishonch ma’nosiniD) quvonch ma’nosini

153

ASOSIY ATAMALAR LUG‘ATI

olmosh – boshqa so‘zlar, shuningdek, so‘z birikmasi va gapo‘rnida almashtirib qo‘llaniluvchi, ularga ishora qiluvchi yoki so‘roqbildiruvchi so‘zlar

sodda olmoshlar – faqat bir asosdan iborat bo‘lgan olmoshlar

qo‘shma olmoshlar – ikki asosdan tashkil topgan olmoshlar

juft olmoshlar – bir-biriga mazmunan yaqin bo‘lgan olmosh-larning birikuvidan hosil bo‘lgan olmoshlar

takroriy olmoshlar – bir olmoshning aynan yoki ayrim tovusho‘zgarishi bilan (masalan, uncha-muncha) takrorlanishidan hosilbo‘lgan olmoshlar

ismlar – egalik, kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarish xusu-siyatiga ega bo‘lgan so‘zlar

lug‘aviy shakl – ismlarning ko‘plik, kichraytirish-erkalash, qiyos-lash ma’nolarini bildiruvchi qo‘shimchalarga ega bo‘lgan shakli

munosabat shakli – ismlarning egalik, kelishik, -man, -miz,-san, -siz, -dir qo‘shimchalariga ega bo‘lgan shakli

egalik qo‘shimchalari – ismlarga qo‘shilib, asos qismda ifoda-langan narsa, belgi-xususiyat, harakat-holatlarning uch shaxsdanbiriga qarashliligini bildirgan qo‘shimchalar

kelishik shakllari – ismlarni boshqa so‘zlarga tobelantirib bog‘lashuchun xizmat qiluvchi shakllar

turlanish – ismlarning egalik qo‘shimchalari bilan shaxs va sondahamda kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi

qaratqich – qaratqich kelishigi shaklidagi so‘z

qaralmish – qaratqich bog‘lanib kelgan so‘z

bog‘lamalar – ot kesimlarni ega bilan moslashtiruvchi vositalar

154

mustaqil so‘zlar – atash ma’noli so‘zlar yoki ular o‘rnida qo‘lla-nilib, ma’lum so‘roqlarga javob bo‘luvchi va gapda ma’lum gapbo‘lagi vazifasida keluvchi so‘zlar

yordamchi so‘zlar – atash ma’nosiga ega bo‘lmagan, ma’lumso‘roqqa javob bo‘lmaydigan, gap bo‘lagi vazifasida kelmaydiganso‘zlar

ko‘makchi – ot, olmosh, harakat nomi va sifatdoshlardan keyinkelib, ularni hokim so‘zga bog‘lash uchun xizmat qiluvchi so‘zlar

sof ko‘makchilar – atash ma’nosini tamoman yo‘qotib, faqato‘zi birikkan so‘zni boshqa so‘zga tobelantirib bog‘lash uchun xizmatqiladigan ko‘makchilar

vazifadosh ko‘makchilar – ayrim mustaqil so‘zlarning ko‘makchivazifasida qo‘llanilishi

bog‘lovchi – gapning uyushiq bo‘laklarini va qo‘shma gap tarki-bidagi sodda gaplarni o‘zaro bog‘lash uchun xizmat qiluvchi yor-damchi so‘zlar

teng bog‘lovchilar – uyushiq bo‘laklar va gaplarni o‘zaro bog‘labkeluvchi bog‘lovchilar

vazifadosh bog‘lovchilar – bir o‘rinda bog‘lovchi, boshqa o‘rindako‘makchi, yuklama yoki modal so‘z vazifasida keluvchi yordamchilar

biriktiruv bog‘lovchilari – uyushiq bo‘laklarni va uyushiq gaplarnio‘zaro biriktirib keluvchi bog‘lovchilar

ayiruv bog‘lovchilari – o‘zaro bog‘lanayotgan bo‘lak yokigaplardan birini boshqasidan ayirib ko‘rsatuvchi bog‘lovchilar

zidlov bog‘lovchilari – o‘zaro zidlik munosabatida bo‘lgan uyushiqbo‘laklar yoki gaplarni bir-biriga bog‘lab keluvchi bog‘lovchilar

ergashtiruvchi bog‘lovchilar – o‘zaro tobe munosabatda bo‘lgangap bo‘lagi va gaplarni bog‘lash uchun ishlatiladigan bog‘lovchilar

yuklamalar – so‘z yoki gaplarga so‘roq, ta’kid, ayirish-chegara-lash, gumon, o‘xshatish, inkor kabi ma’nolarni yuklovchi so‘z vaqo‘shimchalar

so‘roq va taajjub yuklamalari – gapning mazmuniga so‘roq-taajjubma’nosini yuklovchi yordamchi so‘zlar

ayiruv-chegaralov yuklamalari – o‘zi qo‘shilayotgan so‘zningma’nosini ayirib-chegaralab keluvchi yuklamalar

155

kuchaytiruv-ta’kid yuklamalari – gapning ma’lum bir bo‘lagiyoki butun gap ma’nosini kuchaytirib, ta’kidlab keluvchi yuklamalar

o‘xshatish-qiyoslash yuklamalari – so‘z yoki gapga o‘xshatish-qiyoslash ma’nosini yuklovchi yordamchi so‘zlar

undov so‘zlar – his-hayajon, buyruq-xitobni ifodalovchi so‘zlar

taqlid so‘zlar – narsalarning tovushiga va holatiga taqlidnibildirgan so‘zlar

modal so‘zlar – bayon qilinayotgan fikrga so‘zlovchiningishonch, gumon, quvonch, afsuslanish kabi munosabatlarini bildir-gan so‘zlar

156

MUNDARIJA6-sinfda o‘tilganlarni takrorlash

1-dars. Til va nutq ........................................................................ 32-dars. Fonetika bo‘yicha o‘tilganlarni takrorlash ....................... .43-dars. Imlo bo‘yicha o‘tilganlarni takrorlash ............................... 64-dars. Qo‘shimchalar va ularning imlosi bo‘yicha

o‘tilganlarni takrorlash ..................................................... 85-dars. Leksikologiya bo‘yicha o‘tilganlarni takrorlash................. 96-dars. Fe’l so‘z turkumi bo‘yicha o‘tilganlarni takrorlash......... 107-dars. Ot so‘z turkumi bo‘yicha o‘tilganlarni takrorlash ........... 128-dars. Sifat so‘z turkumi bo‘yicha o‘tilganlarni takrorlash........ 139-dars. Son so‘z turkumi bo‘yicha o‘tilganlarni takrorlash ......... 1410-dars. Ravish so‘z turkumi bo‘yicha o‘tilganlarni takrorlash .. 15

Mustaqil so‘z turkumlari haqida ma’lumot

12-dars. Olmosh so‘z turkumi va uning tasnifi. .......................... 1713-dars. Ko‘rsatish olmoshlari ..................................................... 2014-dars. Ko‘rsatish olmoshlarining talaffuzi va imlosi ................ 2215-dars. Kishilik olmoshlari ........................................................ 2316-dars. O‘zlik olmoshi ............................................................... 2617-dars. So‘roq olmoshlari .......................................................... 2818-dars. Belgilash olmoshlari....................................................... 3019-dars. Gumon olmoshlari ........................................................ 3220-dars. Bo‘lishsizlik olmoshlari.................................................. 3421-dars. Olmosh o‘rnida qo‘llaniladigan so‘zlar ......................... 3522-dars. Olmoshlarning tuzilishiga ko‘ra turlari ......................... 3723-dars. Sodda va qo‘shma olmoshlar. Ularning imlosi ............. 3924-dars. Juft va takroriy olmoshlar. Ularning imlosi .................. 4025-dars. Mustahkamlash .............................................................. 43

So‘zlarning munosabat shakllari

28-dars. Ismlarning munosabat shakllari ..................................... 4429-dars. Ismlarning lug‘aviy va munosabat shakllari .................. 46

157

30-dars. Egalik shakllari va ularning imlosi ................................ 4931-dars. Sifatdosh va harakat nomlaridagi egalik

qo‘shimchalari ................................................................ 5132-dars. Egalik qo‘shimchali so‘zlarning imlosi .......................... 5333-dars. Mustahkamlash .............................................................. 5434-dars. Kelishik shakllari ........................................................... 5535-dars. Bosh kelishik shakli ....................................................... 5836-dars. Qaratqich kelishigi shakli .............................................. 6037-dars. Tushum kelishigi shakli ................................................. 6238-dars. Jo‘nalish kelishigi shakli ................................................ 6539-dars. O‘rin-payt kelishigi shakli ............................................. 6640-dars. Chiqish kelishigi shakli .................................................. 6841-dars. Ismlarni kesimga xoslovchi shakllar .............................. 7042-dars. Mustahkamlash .............................................................. 72

Yordamchi so‘z turkumlari

46-dars. Yordamchi so‘zlar .......................................................... 7347-dars. Ko‘makchilar ................................................................. 7548-dars. Sof ko‘makchilar ........................................................... 7849-dars. Vazifadosh ko‘makchilar ............................................... 8050-dars. Ko‘makchilarning ma’no turlari .................................... 8151-dars. Ko‘makchlar va qo‘shimchalar ma’nodoshligi .............. 8352-dars. Ko‘makchilar bilan birga kelgan so‘zlarning shakllari .. 8453-dars. Mustahkamlash .............................................................. 8556-dars. Bog‘lovchilar .................................................................. 8657-dars. Bog‘lovchilarning vazifasiga ko‘ra turlari ...................... 8958-dars. Teng bog‘lovchilar ......................................................... 9059-dars. Sof va vazifadosh bog‘lovchilar ..................................... 9260-dars. Biriktiruv bog‘lovchilar .................................................. 9461-dars. Ayiruv bog‘lovchilari ..................................................... 9662-dars. Zidlov bog‘lovchilari ...................................................... 9863-dars. Inkor bog‘lovchisi ........................................................ 10064-dars. Yakka va takror bog‘lovchilar ...................................... 10165-dars. Ergashtiruvchi bog‘lovchilar ........................................ 10366-dars. Sabab bog‘lovchilari .................................................... 10567-dars. Aniqlov bog‘lovchisi .................................................... 10768-dars. Shart bog‘lovchilari ..................................................... 108

69-dars. Mustahkamlash ............................................................ 10970-dars. Yuklama haqida ma’lumot .......................................... 11071-dars. Sof va vazifadosh yuklamalar ...................................... 11272-dars. So‘roq va taajjub yuklamalari ...................................... 11473-dars. Ayiruv-chegaralov yuklamalari .................................... 11574-dars. Kuchaytiruv-ta’kid yuklamalari ................................... 11775-dars. O‘xshatish-qiyoslash yuklamalari ................................ 11976-dars. Gumon va inkor yuklamalari ...................................... 12080-dars. Undov so‘zlar .............................................................. 12281-dars. His-hayajon undovlari ................................................. 12482-dars. Buyruq-xitob undovlari ............................................... 12583-dars. Taqlid so‘zlar ............................................................... 12784-dars. Taqlid so‘zlarning tuzilishi va imlosi ........................... 12985-dars. Modal so‘zlar ............................................................... 13086-dars. Modal so‘zlarning ma’no turlari ................................. 13287-dars. Sof va vazifadosh modal so‘zlar .................................. 13388-dars. Tasdiq va inkor so‘zlar ................................................ 13589-dars. Mustahkamlash ............................................................ 13793-dars. Olmosh yuzasidan o‘tilganlarni takrorlash .................. 13894–95-darslar. Egalik va kelishik shakllari yuzasidan

o‘tilganlarni takrorlash .......................................... 14096-dars. Yordamchi so‘zlar yuzasidan o‘tilganlarni takrorlash ...................................................................... 14297-darslar. Undov, taqlid va modal so‘zlar yuzasidan o‘tilganlarni takrorlash ........................................... 14499-dars. Asosiy atamalar ustida ishlash ..................................... 145100-dars. Ish qog‘ozlari ustida ishlash ...................................... 145Testlardan namunalar ................................................................ 148Asosiy atamalar lug‘ati ............................................................... 153

Nizomiddin Mahmudov, Abduhamid Nurmonov,Abdulhay Sobirov, Dilora Nabiyeva,

Abdurahim Mirzaahmedov

ONA TILI

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik

To‘ldirilgan va qayta ishlangan 3-nashri

Toshkent «Ma’naviyat» 2013

«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»Davlat ilmiy nashriyoti, 2013

Muharrir B. UmarovRassomlar: A. Mamajonov, M. Aglyamov. BogdanovaTexn. muharrir T. ZolotilovaMusahhihlar: O. Bozorova, Sh. IlhombekovaKomputerda tayyorlovchi Sh. Sohibov

Litsenziya AI ¹189, 10.05.2011-y.da berilgan. Bosishga 13.03.2013-y.da ruxsatetildi. Bichimi 60x901/16. Tayms garniturasi. Ofset bosma usulida bosildi.

Shartli b.t. 10,0. Nashr t. 9,4. 366597 nusxa. Buyurtma ¹13-93.

«Ma’naviyat» nashriyoti.Toshkent, Taraqqiyot 2-berkko‘cha, 2-uy. Shartnoma 05–13.

«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti.Toshkent–129, Navoiy ko‘chasi, 30-uy

O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining «O‘zbekiston» nashriyot-matbaaijodiy uyida chop etildi. Toshkent, Navoiy ko‘chasi, 30-uy, 2013.

Ona tili: umumiy o‘rta ta’lim maktablarining7-sinfi uchun darslik /N. Mahmudov [va boshq.]/.– To‘ldirilgan va qayta ishlangan 3-nashr. –Toshkent: «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»,2013. –160 b.

O-58

Ijaraga berilgan darslik holatini ko‘rsatuvchi jadval

O‘quvchining O‘quv Darslikning Sinf Darslikning Sinf¹ ismi, yili olingandagi rahbarining topshirilgandagi rahbarining

familiyasi holati imzosi holati imzosi

1.

2.

3.

4.

5.

Darslik ijaraga berilib, o‘quv yili yakunida qaytarib olingandayuqoridagi jadval sinf rahbari tomonidan quyidagi baholash

mezonlariga asosan to‘ldiriladi:

Yangi Darslikning birinchi marotaba foydalanishga berilgandagiholati

Yaxshi Muqova butun, darslikning asosiy qismidan ajralmagan.Barcha varaqlari mavjud, yirtilmagan, ko‘chmagan,betlarida yozuv va chiziqlar yo‘q

Qoniqarli Muqova ezilgan, birmuncha chizilib chetlari yedirilgan,darslikning asosiy qismidan ajralish holati bor, foydala-nuvchi tomonidan qoniqarli ta’mirlangan. Ko‘chganvaraqlari qayta ta’mirlangan, ayrim betlariga chizilgan

Qoniqarsiz Muqovaga chizilgan, yirtilgan, asosiy qismidan ajralganyoki butunlay yo‘q, qoniqarsiz ta’mirlangan. Betlari yirtil-gan, varaqlari yetishmaydi, chizib, bo‘yab tashlangan.Darslikni tiklab bo‘lmaydi

verska(1 128) 2013 yil - ziyonetziyonet.uz/uploads/books/7007/543223e3c735e.pdf · bir yaxshi...

Documents