vachnamrut

ð[™t{]‚{T

1

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

>> ©eMðtr{™thtÞýtu rðsÞ‚u‚ht{T >>

H

>> ©e „Zzt {æÞ«fhýk - ð[™t{]‚{T >>

Ëkð‚T 1877™t ßÞuc ËwrŒ 15 …qýo{tËe™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð-™thtÞý™t {krŒh™e yt„¤ ytÚt{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu rðhts{t™ n‚t y™u Ätu¤tu ¾uË …nuÞtuo

n‚tu, y™u Ätu¤e [tŒh ytuZe n‚e, y™u {tÚtu Ätu¤e …t½ ƒtkÄe n‚e, y™u Ätu¤t …w»…™tu nth …nuÞtuo n‚tu, y™u …tu‚t™t

{w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™{kz¤ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e. y™u …tu‚t™e yt„¤ …h{nkË ÍtkÍ

{]Œk„ ÷R™u „tð‚t n‚t.

…Ae ©eS{nthtsu fe‚o™eÞt™u fÌtwk su, “n{ýtk fe‚o™ ht¾tu ™u «§ W¥th fhtu.” …Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu ntÚt òuze™u

™{Mfth fhe™u ©eS{nthts™u «§ …wAâtu su, “nu {nthts ! {tun™wk þwk Y… Au ? y™u {tun™e r™ð]Â¥t ÚtÞt™tu þtu W…tÞ Au ?”

…Ae ©eS{nthts Úttuzef ðth rð[the hne™u …Ae ƒtuÕÞt su, “{tun™wk Y… ‚tu {™™u rð»tu ¼útkr‚ suðwk ÚtR òÞ yu s sýtÞ Au.

y™u ßÞthu …wY»t™t ÓŒÞ{tk {tun ð]ÂØ …t{u Au íÞthu {™{tk rð¼útkr‚ rðþu»t ÚttÞ Au. …Ae yt fhðt ÞtuøÞ ™u yt ™ fhðt ÞtuøÞ

yuðtu rððuf hnu‚tu ™Úte. y™u ‚u {tun ÚtÞt™wk fthý ‚tu yts s y{u rð[tÞwO Au su, yts yÄo ht‚ n‚e íÞthu y{thu r™ÿt Wze

„R n‚e. …Ae y{u W¥thtrŒ rŒþt Ët{wk {w¾ fhe™u Ëq‚t n‚t. …Ae Äúwð™tu

1

‚thtu ŒeXtu íÞthu yu{ rð[th ÚtÞtu su, yt ‚tu W¥th

Äúwð Au, …ý

2

þt†{tk ŒÂûtý Äúwð fÌttu Au ‚u fÞtk nþu ? …Ae y{u ŒÂûtý Äúwð òuÞtu íÞthu ‚u …ý ŒeXtu. y™u su{ fqðt W…h …týe

®Ë[ðt™tu Vt¤ftu ntuÞ ‚uðe he‚u ƒu Äúwð™u ðå[u {tuxtu Vt¤ftu ŒeXtu ™u ‚u Vt¤ft™t {uY™tk ƒu Xuƒtk ‚u ƒu ftuhu Äúwð™u yze hÌttk Au,

su{ ÷tfztk™t M‚k¼ ntuÞ ™u ‚u{tk ÷tuZt™e ythtu ¾wk‚e™u hne ntuÞ ‚u{ Au. y™u ‚u Vt¤ft W…h su{ Ëq‚h™e Vu÷ ðªxe ntuÞ ™u

‚u Vt¤ft Ëk½tÚtu su{ …e‚¤™e VwŒzeytu sze ntuÞ ‚u{ Ëðuo ‚tht ™u Œuð‚t ™u ™ð„úntrŒf ‚u™tk su MÚtt™f ‚u Vt¤ft™u ytr©™u

hÌttk Au ‚u Ëðuo™u òuÞtk, y™u …Ae ËqÞo ™u [kÿ ‚u™tu WŒÞ ™u yM‚ ‚u yuf s XuftýuÚte ÚttÞ Au, ‚u …ý òuÞtu. …Ae yk‚ŒoÂüyu

fhe™u òuÞwk, íÞthu sux÷wk Äúwð ytrŒf ƒúñtkz{tk Au ‚ux÷wk Ëðuo ®…z{tk …ý ŒeXwk. …Ae yt Œun™u rð»tu su ûtuºt¿t Au ‚u™u …ý ŒeXtu. …Ae

‚u ûtuºt¿t{tk …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™ hÌtt Au ‚u™u …ý ŒeXt. ‚u ¼„ðt™™u òuR™u ¼„ðt™™t MðY…™u rð»tu yr‚þu ð]Â¥t òuztR „R.

…Ae Ë{trÄ{tkÚte ftuR «fthu ™ef¤tÞwk ™rn. …Ae ‚tu ftuRf ¼õ‚s™u ytðe™u y{the M‚wr‚ ƒnw fhe ‚u™e ŒÞtyu fhe™u y{thu

…tAwk Œun{tk yðtÞwk. …Ae y{tht ÓŒÞ{tk rð[th ÚtÞtu su, ‘y{thu su Ë{trÄ{tkÚte r™ËhtÞwk ‚u ‚tu ŒÞtyu fhe™u r™ËhtÞwk, …ý

1

ƒeò™u Ë{trÄ{tkÚte r™Ëht‚wk nþu ‚u™wk þwk fthý nþu ?’ …Ae y{™u yu{ sýtÞwk su, ‘‘yu™u ftkRf rð»tÞ{tk ytËÂõ‚ hnu Au

‚uýu fhe™u …tAwk ™ef¤tÞ Au.’’ y™u {tun™wk su fthý ‚u …ý …k[rð»tÞ s Au. ‚u rð»tÞ …ý W¥t{, {æÞ{ y™u fr™c yu ºtý

«fth™t Au. ‚u{tk ßÞthu W¥t{ rð»tÞ™e «tÂó ÚttÞ y™u ‚u{tkÚte ftuR yk‚htÞ fh™thtu ytðu íÞthu ‚u W…h ¢tuÄ ÚttÞ …Ae ¢tuÄ

Útfe {tun ÚttÞ Au. y™u Ët{tLÞ…ýu ‚tu ©tuºt™u ™u þçŒ™u ËŒt ËkƒkÄ Au. y™u íð[t™u ™u M…þo™u ËŒt ËkƒkÄ Au. yuðe he‚u …k[

¿tt™ RrLÿÞtu™u …k[rð»tÞ™tu ËkƒkÄ Au. {txu su …ŒtÚto™u Ët{tLÞ…ýu òuÞwk ntuÞ ™u ‚u …ŒtÚto{tkÚte ð]Â¥t™u ‚tuze™u ¼„ðt™™t

MðY…{tk ht¾ðe ntuÞ ‚tu ‚u{tk ftkR Œt¾ztu …zu ™rn, Ënusu s ‚u Y… rð»tÞ{tkÚte ð]Â¥t ‚wxe™u ¼„ðt™™t MðY…{tk hnu. y™u òu

Mºte ytrŒf™wk yr‚þu h{ýeÞY… ŒeXt{tk ytðe „Þwk ntuÞ ™u ‚u{tk ð]Â¥t òuztýe ntuÞ ™u …Ae òu ¼„ðt™™t MðY…{tk ð]Â¥t

ht¾ðt òÞ ‚tu hnu ™rn, y™u r[¥t …ý yuf Xuftýu hnu ™rn. {txu ßÞtk ËwÄe h{ýeÞ …k[rð»tÞ{tk r[¥t ÷tu¼tÞ Au íÞtk ËwÄe

{tun x¤u ™rn. y™u ßÞthu yu™u „{‚tu rð»tÞ ntuÞ ™u ‚u{tk r[¥t ‚ýt‚wk ntuÞ ™u Ëk‚ ‚Útt „wwY ‚Útt …tu‚t™t RüŒuð su ¼„ðt™

‚u òu r™»tuÄ fhu ‚tu ‚u W…h heË [zu y™u ‚u™tu ÿtun ÚttÞ …ý ‚u™wk ð[™ {™tÞ ™rn. yuðwk su™t yk‚h{tk ð‚o‚wk ntuÞ ‚u™u {tun

fneyu. ‚u ¼„ðt™™u „e‚t{tk fÌtwk Au su :-

Š²æ²„æï ç±¯²æÝì Ðé¢¨: ¨¢xæS„ï¯êÐ…æ²„ï J ¨Xæy¨¢…æ²„ï ÜUæ}æ: ÜUæ}ææyRUæï{æïùç|æ…æ²„ï JJRUæï{æj±ç„ ¨¢}ææïã: ¨¢}ææïãæyS}æëç„ç±|æí}æ: J S}æëç„|æí¢àææiéçŠ{Ýæàææï ÏæéçhÝæàææyÐí‡æà²ç„ JJ

{txu yt ð[™ su ©ef]»ý ¼„ðt™u fÌttk Au ‚u …h{ rËØtk‚ Au, ‚u ßÞthu þçŒtrŒf ftuR rð»tÞ{tk r[¥t ÷tu¼tÞwk, íÞthu

„.{.«. 1

ð[™t{]‚{T

2

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

„{u ‚uðtu ƒwÂØðt™ ntuÞ …ý ‚u™e ƒwÂØ™wk ftkR Xuftýwk hnu ™rn y™u …þw suðtu ÚtR òÞ Au. {txu {tun™u WŒÞ ÚtÞt™wk fthý ‚u

rð»tÞ{tk ytËÂõ‚ ‚us Au. y™u su™u yu rð»tÞ{tkÚte r[¥t™u W¾uzðwk ntuÞ ‚u™u «Út{ ‚tu ytí{r™ct yr‚ ŒZ fhe ht¾ðe su, ‘nwk

ytí{t Awk …ý Œun ‚u nwk ™rn.’ yuf ‚tu yu rð[th ŒZ fhðtu. y™u ƒeswk su «fthu s„‚™e Wí…Â¥t, ÂMÚtr‚ ™u «÷Þ ÚttÞ Au, ‚u

ðt‚to …ý Ëthe …uXu Ë{sðe, y™u ºteswk ¼„ðt™™t MðY…™wk {tntíBÞ yr‚þÞ…ýu Ë{sðwk. ‚u yu{ rð[thðwk su, ‘…k[rð»tÞ

Au ‚u ‚tu ¼„ðt™™t fÞto ÚtÞt Au, {txu ¼„ðt™{tk ‚tu yuÚte yr‚ ÍtÍwk Ëw¾ Au. þt {txu su þçŒ ntuÞ ‚u{tk yuuf÷wk þçŒ ËkƒkÄe

s Ëw¾ ntuÞ, …ý ƒeò su [th rð»tÞ hÌtt ‚u™wk Ëw¾ þçŒ{tk ™ ntuÞ. yuðe s he‚u M…þo{tk M…þo™wk s Ëw¾ ntuÞ, …ý ƒeswk ™

ntuÞ ‚u{ s Y…{tk Y… ËkƒkÄe s Ëw¾ ntuÞ, ‚u{ s hË ™u „kÄ ‚u{tk …ý …tu‚…tu‚t ËkƒkÄe s Ëw¾ ntuÞ, …ý yuf rð»tÞ{tk

…k[rð»tÞ™wk Ëw¾ ¼u¤wk ™ ytðu. y™u ¼„ðt™™wk su MðY… Au ‚u{tk ‚tu Ëðuo Ëw¾ ¼u¤tk hÌttk Au. ‚u yuf Œþo™ fhu ‚tu …ý ‚u ¼õ‚

…qýoft{ ÚtR òÞ. yuðe he‚u ¼„ðt™™t M…þtorŒf …ý …tu‚t™t ¼õ‚™u …qýoft{ fhu Au.’ y™u {trÞf su rð»tÞËkƒkÄe Ëw¾ Au

‚u ‚tu Ëðuo ™tþðk‚ Au y™u ¼„ðt™ ËkƒkÄe Ëw¾ Au ‚u ‚tu y¾kz Au. yuðtu su ¼„ðt™™t MðY…™t {tntíBÞ™tu rð[th ‚u …ý

yr‚ ŒZ fhðtu. yu su ºtý rð[th fÌtt ‚uýu fhe™u rð»tÞ{tkÚte ytËÂõ‚ x¤e òÞ Au. y™u ßÞthu rð»tÞ{tkÚte ytËÂõ‚ x¤u

íÞthu rð»tÞ Ëtht fu ™hËt ‚u™tu ¼uŒ hnu ™rn, suðe Y…ðt™ Mºte, ‚uðe s fwY…ðt™ Mºte ¼tËu, y™u ‚uðe s he‚u …þw, …ûte,

÷tfztk, Atýtk, …Útht, Ëwðýo yu Ëðuo™u ‚wÕÞ…ýu swyu, …ý ËtYk …ŒtÚto Œu¾e™u ‚u{tk {tun ™ …t{u. yuðe he‚u …k[rð»tÞ™u rð»tu ð‚uo

…ý Ëthtu fu ™hËtu yuðtu ƒwÂØ™u rð»tu ¼uŒ hnu ™rn, yuðwk su™u ð‚uo ‚u™u r™{tuone fneyu. ‚u ©ef]»ý¼„ðt™u …ý „e‚t{tk fÌtwk Au

su ’’¨}æHæïCæà}æÜUæ@Ý:‘‘ yuðtk su™tk ÷ûtý ntuÞ ‚uýu ¼„ðt™™wk MðY… ‚¥ðu fhe™u òÛÞwk Au, y™u yu™u s y™LÞ ¼õ‚ fneyu

y™u …r‚ðú‚t™wk yk„ …ý ‚u™wk s òýðwk, y™u ¿tt™e …ý ‚u™u s òýðtu, y™u ¼„ðt™ …ý ‚u™e W…h s htS ÚttÞ Au, y™u

¼„ðt™™u yuðtu ¼õ‚ yr‚þu ðnt÷tu Au. ‚u ¼„ðt™u „e‚t{tk fÌtwk Au su, ’’çÐí²æï çã ¿ææçÝÝæïùy²ƒü}æã¢ ¨ ™ }æ}æ çÐí²:‘‘ {txu yuðt

su …r‚ðú‚t™t yk„ðt¤t ¼„ðt™™t ¼õ‚ Au ‚u s ¼„ðt™™u yr‚þu ðnt÷t Au. y™u ‚u …r‚ðú‚t™wk yk„ ztÌtt™u s ytðu yu{

™Úte, su™u ¾… ntuÞ ‚u™u Ëti™u ytðu. su{ yt ËkËth{tk ¼tu¤e Mºteytu ntuÞ ™u ‚u …r‚ðú‚t ntuÞ y™u ztne ntuÞ ™u ‚u ÔÞr¼[trhýe

ntuÞ, {txu ztÌtt ¼tu¤t™tu ftkR {u¤ ™Úte, yu ‚tu su™u fÕÞtý™tu ¾… ntuÞ ‚u …r‚ðú‚t™wk yk„ ht¾e™u ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ fhu Au.

y™u su yuðe he‚u Ëtht, ™hËt rð»tÞ{tk Ë{t™ ƒwÂØ Útðe ‚u ‚tu òýu su yuf rŒðËu s yu{ fhe ÷ô ™u r™{tuone Útô, yu{

W‚tð¤u yu ft{ Út‚wk ™Úte, yu ‚tu n¤ðu, n¤ðu ytŒh ht¾u ‚u™u ÚttÞ Au. su{ fwðt™t ftkXt W…h …Úthtu ™tÏÞtu ntuÞ ‚u{tk …týe

®Ë[‚tk ®Ë[‚tk Œtuhze ™h{ ntuÞ ‚tu …ý ½ýu ft¤u fhe™u ‚u …týt{tk ft…t …zu Au, y™u òu ÷tuZt™e Ëtkf¤u fhe™u ®Ë[u ‚tu …ý

W‚tð¤u yuðtu ft…tu ™ …zu. {txu fÕÞtý™u yÚtuo su™u Þí™ fhðtu ntuÞ, ‚u™u rð»tÞ{tkÚte ytËÂõ‚ xt¤ðe, yu™u rð»tu ytf¤t ÚtR™u

yf¤tR sðwk ™rn. yuðe he‚u „e‚t{tk …ý fÌtwk Au su, ’’¥ÝïÜU…‹}æ ¨¢ç¨hS„„æï ²æç„ ÐÚæ¢ xæç„}æì‘‘ {txu yu{ rð[thðwk su, yt

sL{u sux÷e rð»tÞ{tkÚte ytËÂõ‚ x¤þu ‚ux÷e xt¤ðe Au y™u yu{ fh‚tk òu ftkR hne „R ‚tu ƒesu sL{u fhe™u xt¤ðe Au …ý

¼„ðt™™t ¼õ‚ Aeyu ‚u ™hf [tuhtþe{tk ‚tu sðwk ™Úte. yuðe he‚u ¼„ðt™™t ¼õ‚™u ®n{‚ ht¾e™u Äehu Äehu {tun™wk {q¤

W¾tzât™tu ytŒh ht¾ðtu, y™u ßÞtk ËwÄe Ëtht y™u ™hËt yu ƒu rð»tÞ ‚wÕÞ ™ sýtÞ, íÞtk ËwÄe yu ¼„ðt™™tuu ¼õ‚

ËtÄ™Œþt{tk fnuðtÞ. y™uu ßÞthu Ëtht ™hËt rð»tÞ ‚wÕÞ ¼tËu íÞthu yu ¼õ‚ rËØŒþt™u …tBÞtu òýðtu, y™u ßÞthu

rð»tÞ{tkÚte ytËÂõ‚ {wfe™u rËØŒþt™u …t{u Au íÞthu yu™u f]‚tÚto ÚtÞtu òýðtu. y™u ðuŒ, þt†, …whtý, Rr‚ntË yu Ëðuo „úkÚt™tu

yus „r÷‚tÚto Au. yt su y{u ðt‚ fhe Au ‚u Ëðuo þt†™wk hnMÞ Au. {txu yt ðt‚to™u Ëðuo nrh¼õ‚ ŒZ fhe™u ht¾ßÞtu. Rr‚

ð[™t{]‚{T >>1>> >>134>>

Ëkð‚T 1878™t ©tðý ËwŒe 3 ºtes™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

©eðtËwŒuð ™thtÞý™t {krŒh yt„¤ huþ{™t [tf¤t W…h rðhts{t™ n‚t. y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk. y™u …tu‚t™t

{w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e. ™u {wr™ ÍtkÍ {]Œk„ ÷R™u fe‚o™ „tð‚t n‚t.

…Ae ©eS{nthtsu fÌtwk su, “fe‚o™ ht¾tu, y{u ðt‚ fheyu Aeyu” yu{ fne™u ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “su™u

ytíÞkr‚f fÕÞtý …t{ðwk ntuÞ y™u ™thŒ Ë™ftrŒf suðt ËtÄw Útðwk ntuÞ ‚u™u yu{ rð[th fhðtu su, yt Œun Au ‚u™u rð»tu Sð

hÌttu Au, y™u RrLÿÞtu ™u yk‚:fhý Au ‚u Sð ËtÚtu ð¤„e hÌttk Au. y™u RrLÿÞtu ™u yk‚:fhý Au ‚u ƒtnuh …ý …k[rð»tÞ{tk

ð¤„e hÌttk Au. ‚u y¿tt™u fhe™u Sð, RrLÿÞtu yk‚:fhý™u …tu‚t™wk Y… {t™u Au. …ý ðM‚w„‚u Sð RrLÿÞtu, yk‚:fhýÚtfe

™tu¾tu Au. y™u …k[ rð»tÞ Au ‚u yk‚:fhý Útfe ™tu¾t Au. …ý yu‚tu rð»tÞ™u yÇÞtËu fhe™u yk‚:fhý™u rðþu …k[rð»tÞ™e

yuõ‚t sýtÞ Au. y™u rð»tÞ™e su Wí…Â¥t ‚u ‚tu RrLÿÞtu Útfe ÚttÞ Au. …ý yk‚:fhý{tkÚte ™Úte Út‚e. su{ yr‚þu ‚zftu ntuÞ

„.{.«. 2

ð[™t{]‚{T

3

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

yÚtðt xtZ ntuÞ ‚u™tu «Út{ ƒtnuh RrLÿÞtu™u ËkƒkÄ ÚttÞ Au. …Ae RrLÿÞtu îthu fhe™u þheh™u {tkne÷eftuhu ‚u™tu «ðuþ ÚttÞ Au.

…ý yu™e Wí…Â¥t {tkne÷eftuhuÚte ™Úte. yu‚tu ƒtnuhÚte Wí…Òt ÚtR™u {tkne÷eftuhu «ðuþ fhu Au. ‚u{ …k[rð»tÞ Au ‚u «Út{

yk‚:fhý{tkÚte W…s‚t ™Úte, yu‚tu «Út{ RrLÿÞtu™u ƒtnuh rð»tÞ™tu ËkƒkÄ ÚttÞ Au. ™u …Ae yk‚:fhý{tk «ðuþ fhu Au. {txu

su{ ƒtnuh „w{ýwk ÚtÞwk ntuÞ ‚u™u yti»tÄ [tu…zu íÞthus fhth ÚttÞ, …ý fuð¤ ðt‚to Ëtk¼¤u fhth ÚttÞ ™rn, y™u su{ ûtwÄt

r……tËt ÷t„e ntuÞ ‚u ¾tÄu …eÄus r™ð]Â¥t ÚttÞ …ý yÒt s¤™e ðt‚ fhu r™ð]Â¥t ™ ÚttÞ ‚u{ …k[rð»tÞY…e su htu„ Au ‚u ‚tu ‚u™wk

ßÞthu yti»tÄ fheyu íÞthus r™ð]Â¥t ÚttÞ. ‚u yti»tÄ™e he‚ yu{ Au su, ßÞthu íð[t™u MºteÞtrŒf rð»tÞ™tu M…þo ÚttÞ Au. íÞthu

íð[t îthu yk‚:fhý{tk ‚u™tu «ðuþ ÚttÞ Au. y™u yk‚:fhý îthu ÚtR™u Sð{tk «ðuþ fhu Au, …ý {q¤ Útfe rð»tÞ™e Wí…Â¥t

Sð{tkÚte …ý ™Úte. y™u yk‚:fhý{tkÚte …ý ™Úte. y™u su su rð»tÞ yk‚:fhý{tkÚte MVwh‚t nþu. ‚u …ý …qðo sL{™u rð»tu

ƒtnuhÚtes RrLÿÞtu îthu fhe™u ytÔÞt Au. {txu rð»tÞ xt¤ðt™wk yus yti»tÄ Au su íð[tyu fhe™u MºteÞtrŒf …ŒtÚto™tu M…þo

‚sðtu. y™u ™uºtu fhe™u ‚u™wk Y… ™ òuðwk, y™u Sbtyu fhe™u ‚u™e ðt‚ ™ fhðe, y™u ft™u fhe™u ‚u™e ðt‚ ™ Ëtk¼¤ðe, y™u

™trËftyu fhe™u ‚u™tu „kÄ ™ ÷uðtu. yuðe he‚u …k[RrLÿÞtu îthu rð»tÞ™tu íÞt„ áZ ht¾u. ‚tu ƒtnuhÚte rð»tÞ™tu «ðtn {tkne÷eftuhu

«ðuþ fhu ™rn. su{ fwðt{tk …týe™e ËuÞo ytð‚e ntuÞ …Ae ‚u™u „tuŒztk™t „t¼t ¼he™u ƒkÄ fhu íÞthu ‚u fwðtu „¤tÞ. ‚u{ ƒtÌt

RrLÿÞtu™u r™Þ{{tk ht¾ðu fhe™u ƒtÌt rð»tÞ™tu yk‚:fhý{tk «ðuþ ™ ÚttÞ. y™u su{ WŒh{tk htu„ ÚtÞtu ntuÞ ‚u ‚tu WŒh{tk

yti»tÄ òÞ íÞthus x¤u. ‚u{ «Út{Úte su RrLÿÞtu îthu fhe™u rð»tÞ yk‚:fhý{tk ¼htÞt ntuÞ ‚u‚tu ytí{ rð[thu fhe™u xt¤ðt.

‚u ytí{ rð[th yu{ fhðtu su ‘nwk ytí{t Awk, ™u {thu rð»tu RrLÿÞtu yk‚:fhý™tu ËkƒkÄ s ™Úte.’ yu{ áZ rð[th fhe™u y™u ‚u

[i‚LÞ™u rð»tu ¼„ðt™™e {qŠ‚ Äthe™u y™u …tu‚t™t ytí{Ëw¾ð‚u fhe™u …qýo hnuðwk. su{ fwðtu s¤u fhe™u …qýo ¼htÞtu ntuÞ íÞthu

su ƒtnuhÚte …tu‚t{tk ËuÞtuo ytð‚e ntuÞ ‚u™u …tu‚t™wk …týe Xu÷e ht¾u Au. …ý {tkne÷eftuhu ‚u ËuÞo™t …týe™tu «ðuþ fhðt Œu ™rn.

y™u òu W÷u[tR™u Xt÷tu ÚttÞ ‚tu ËuÞo™wk …týe ƒtnuhÚte {tkne ytðu. yuðe he‚u ytí{Ëw¾u fhe™u {tkne÷eftuhu …qýo hnuðwk y™u

ƒnth …k[ RrLÿÞtu îthu rð»tÞ™tu {t„o ƒkÄ ht¾ðtu. yus ft{trŒf™u SíÞt™tu áZ W…tÞ Au. …ý yu rð™t yuf÷t W…ðtËu fhe™u

ft{trŒf™tu …htsÞ Út‚tu ™Úte. {txu yt rð[th áZ fhe™u ht¾ßÞtu.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>2>> >>135>>

Ëkð‚T 1878 ™t ©tðýËwrŒ 4 [tuÚt™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh yt„¤ [tf¤t W…h rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e

yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e, ™u …tu‚t™e yt„¤ …h{nkË ÍtkÍ {]Œk„ ÷R™u fe‚o™

„t‚t n‚t.

…Ae ©eS {nthts ™uºt f{¤™e Ët™u fhe™u Ëti™u At™t ht¾e™u ƒtuÕÞt su, “{tuxuht {tuxuht …h{nkË ntu ‚u yt„¤

ytðtu, ðt‚ fhðe Au.” yu{ fne™u ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “su ¼„ðt™™u ¼s‚t ntuÞ ‚u™u {tuxe …Œðe …tBÞt™t ƒu W…tÞ

Au, y™u …zât™t ƒu W…tÞ Au, ‚u fneyu Aeyu su, yuf hrËf {t„uo fhe™u ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ fhðe, y™u ƒeòu ytí{¿tt™, yu

ƒu {tux… …tBÞt™t …ý {t„o Au y™u …zât™t …ý Au. ‚u{tk hrËf {t„uo ‚tu nòhtu ™u ÷t¾tu …ze „Þt Au y™u ¼„ðt™™u ‚tu

ftuRf …tBÞtu nþu, y™u {tuxt {tuxt yt[tÞo ÚtÞt ‚u{ýu …ý hrËf {t„uo fhe™u ¼Âõ‚ fhtðe Au …ý ‚u{tk ƒ„tz ½ýt™u ÚtÞtu Au,

y™u ËtYk ‚tu ftuRf™wk ÚtÞwk Au. ftksu, hrËf…ýu fhe™u ßÞthu ¼„ðt™™wk ðýo™ fhu íÞthu ¼„ðt™ ¼u¤wk htrÄftS ‚Útt ÷û{eS

‚Útt ‚u™e Ë¾eytu ‚u™wk …ý ðýo™ ytðu y™u ßÞthu Mºteytu™wk ðýo™ ytðu íÞthu ‚tu ‚u™tk yk„tu yk„™wk ðýo™ ÚttÞ, íÞthu ðýo™™t

fh™tht™wk {™ r™Šðfth fu{ hnu ? y™u RÂLÿÞtu™tu ‚tu yu s Mð¼tð Au, su Ëthtu rð»tÞ ntuÞ ‚u W…h s «er‚ ntuÞ. y™u

htrÄftS, ÷û{eS ‚u™t suðwk ‚tu rºt÷tufe{tk ftuR Mºte™wk Y… ntuÞ ™rn, y™u yu™t suðe ftuR™e ƒtu÷e …ý {eXe ™ ntuÞ, y™u

yu™t Œun™tu Ëw„kÄ …ý yr‚þu ntuÞ, {txu yuðt Y…™u Œu¾e™u yÚtðt Ëtk¼¤e™u fÞu «fthu {tun ™ ÚttÞ ? yu ‚tu ÚttÞs, y™u ÷uþ

{tºt òu {™ rðfth …t{u ‚tu ‚u fÕÞtý™t {t„o{tkÚte …zâtu, {txu hrËf™e he‚u su ¼„ðt™™u ¼su ‚u™u yu {tuxwk rðÎ™ Au. y™u

ƒúñ¿tt™{tk ‚tu ytðe he‚u yð¤wk Ë{òÞ Au. su, ‘‘ƒúñ Au ‚u s «f]r‚…wY»tY…u ÚttÞ Au, y™u …Ae ‚u s ƒúñ ƒúñt, rð»ýw,

rþðY…u ÚttÞ Au, ™u …Ae ‚u s ƒúñ MÚttðh sk„{Y…u ÚttÞ Au y™u ‚u MÚttðh sk„{Y… su ytfth ‚u™u rð»tu hÌtt su Sð ‚u Y…u

…ý ƒúñ ÚttÞ Au.’’ yuðe he‚u ƒúñ ¿tt™™u yð¤wk Ë{S™u …Ae Ë{s™thtu …tu‚t™t Sð™u …ý ¼„ðt™ òýu Au, íÞthu yu{

Ë{s™tht™u W…tË™t™tu ¼k„ ÚtÞtu. {txu yu …ý ¼„ðt™™t {t„o Útfe …zâtu. yuðe he‚u ƒúñ¿tt™{tk …ý W…tË™t™wk ¾kz™

ÚttÞ yu {tuxwk rðÎ™ Au. ftk su Ë{S Ë{S™u Ëðo™t fthý y™u Ëðo™t Mðt{e yuðt su ¼„ðt™ ‚u™wk s ¾kz™ ÚtÞwk. {txu yu{

Ë{s™thtu …ý fÕÞtý™t {t„o Útfe …zâtu òýðtu y™u yu ƒu {t„o Au ‚u fÕÞtý™t Au, y™u yu ƒu{tk rðÎ™ …ý yr‚ {tuxtk Au.

{txu su fÕÞtý™u RåA‚tu ntuÞ, ‚u™u fu{ fhðwk yu «§ Au. ‚u™tu W¥th fhtu” …Ae Ëðuo …h{nkË rð[the hÌtt …ý ftuRÚte W¥th ™

„.{.«. 3

ð[™t{]‚{T

4

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

ÚtÞtu. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “yu™tu W¥th ‚tu yu Au su, su{ …tu‚t™e {t‚t ntuÞ yÚtðt ƒu™ ntuÞ ‚Útt Œefhe ntuÞ ‚u

½ýe Y…ðt™ ntuÞ ‚tu …ý ‚u™u Œu¾e™u {™™u rð»tu rðfth Út‚tu ™Úte, ‚u{s ‚u™u ËtÚtu ƒtu÷u Au, M…þo fhu Au ‚tu …ý {™™u rð»tu ÷uþ

{tºt rðfth Út‚tu ™Úte, yuðe he‚u ¼„ðt™™t ¼õ‚ su ƒtRytu ntuÞ ‚u™u rð»tu {t, ƒu™ ™u Œefhe ‚u™e ƒwÂØ hnu ‚tu ftuR he‚u

rðfth ÚttÞ ™rn y™u hrËf {t„uo fhe™u ¼„ðt™™u ¼S™u y¼Þ…Œ™u …t{u. y™u ßÞthu yu{ ™ Ë{su y™u ftuR {tuxtk

¼„ðt™™tk ¼õ‚ ƒtRytu ntuÞ ‚u™u Œu¾e™u yð¤wk Ë{su, íÞthu yu™u {tuxtu Œtu»t ÷t„u. y™u su yLÞ Mºte™u Œu¾ðu fhe™u, Œtu»t

÷tøÞtu ntuÞ ‚u ‚tu ¼„ðt™™t ¼õ‚™u Œþo™u fhe™u x¤u Au, y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™u òuR™u Œtu»t su ÷tøÞtu ntuÞ, ‚u™u xtéÞt™tu

W…tÞ þt†{tk fÌttu s ™Úte. ‚u{ s ¼„ðt™™tu ¼õ‚ su …wY»t ntuÞ ‚u™u Œu¾e™u su Mºte yð¤wk Ë{su ‚u™u …ý yu …t… Útfe ftuR

ft¤u AwxtÞ ™rn. íÞtk &÷tuf Au. su, – “¥‹²ÿæï~æï ÜëU„¢ ÐæÐ¢ „èƒüÿæï~æï ç±Ýc²ç„ J „èƒüÿæï~æï ÜëU„¢ ÐæÐ¢ ±…íHïÐæï |æç±c²ç„ JJ‘‘yuu &÷tuf™tu yÚto yu Au su, “ƒesu Xuftýu …t… fÞwO ntuÞ, ‚u ‚tu ¼„ðt™ fu ¼„ðt™™t ¼õ‚ …tËu „Þu Awxu, y™u

¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚ …tËu sR™u su …t… fhu ‚u ‚tu ‚eÚtoûtuºt™wk …t… Au ‚u ð@÷u… ÚttÞ Au.” {txu su™u hrËf {t„uo fhe™u

¼„ðt™™u ¼sðt ntuÞ ‚u™u ‚tu suðe he‚u y{u ðt‚ fhe ‚uðe he‚u r™Œtuo»t ƒwÂæÄ ht¾ðe.

nðu su ƒúñ¿tt™™tu {t„o Au ‚u{tk ‚tu yu{ Ë{sðwk su, “su ƒúñ Au ‚u ‚tu r™Šðfth Au ™u r™hkþ Au, {txu yu rðfth™u …t{u

™rn ™u yu™t ykþ …ý ÚttÞ ™rn.” y™u yu ƒúñ™u su ËðoY…u fnu Au ‚u™wk ‚tu yu{ Au su, “yu ƒúñ su ‚u «f]r‚ …wY»t ytrŒf

Ëðuo™t fthý Au, ™u ytÄth Au, ™u Ëðo™u rð»tu yk‚Þto{e þÂõ‚yu fhe™u ÔÞt…f Au. {txu su fthý, ™u ytÄth, ™u ÔÞt…f ntuÞ ‚u

ftÞo Útfe …]ÚtfT ntuÞ ™rn. yu{ Ë{sý™u ÷R™u yu ƒúñ™u þt† su‚u ËðoY… fnu Au,” …ý yu ƒúñ s rðfth …t{e™u [ht[h

SðY…u ÚtR „Þt yu{ ™ Ë{sðwk. y™u yu ƒúñ Útfe …hƒúñ su …wY»ttu¥t{ ™thtÞý ‚u ™tu¾t Au, ™u yu ƒúñ™t …ý fthý Au, ™u

ytÄth Au, ™u «uhf Au. yu{ Ë{S™u …tu‚t™t Sðtí{t™u yu ƒúñ Ëk„tÚtu yuf‚t fhe™u …hƒúñ™e Mðt{eËuðf¼tðu W…tË™t

fhðe. “yuðe he‚u Ë{su íÞthu ƒúñ¿tt™ Au, ‚u …ý …h{…Œ™u …tBÞt™tu r™ŠðÎ™ {t„o Au. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>3>> >>136>>

Ëkð‚T 1878 ™t ©tðý ËwrŒ …k[{e™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

ytÚt{ýu ƒth {uze™e ytuËheyu rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË

‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e, ™u …h{nkË Œwfz, ËhtuŒt, Ë‚th ðòze™u {÷th ht„™tk fe‚o™ „t‚t n‚t.

…Ae ©eS{nthtsu fÌtwk su, “fe‚o™ „tððtk hnuðt ãtu, nðu ‚tu …h{uïh™e ðt‚to fheyu.” …Ae …h{nkËu fÌtwk su,

‘ËtYk {nthts !’ …Ae ©eS {nthtsu «§ fÞtuo su, “þt†{tk fÌtt yuðt Ä{o …t¤‚tu ntuÞ, ™u ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ …ý fh‚tu

ntuÞ, ™u ‚u™u yuðtu yt…íft¤ ytðu su ¼Âõ‚ ht¾ðt òÞ ‚tu Ä{o òÞ, ™u Ä{o ht¾ðt òÞ ‚tu ¼Âõ‚ òÞ, íÞthu fu™u ht¾ðtu ™u

fu™tu íÞt„ fhðtu

1

?” …Ae ƒúñt™kŒ Mðt{e ƒtuÕÞt su, “òu ¼„ðt™ ¼Âõ‚ htÏÞu htS ntuÞ, ‚tu ¼Âõ‚ ht¾ðe y™u òu Ä{o

htÏÞu htS ntuÞ, ‚tu Ä{o ht¾ðtu.” íÞthu ©eS {nthtsu fÌtwk su, “su™u «„x ¼„ðt™ {éÞt ntuÞ, ‚u™u ‚tu su{ ¼„ðt™ htS

ntuÞ ‚u{s fhðwk yu Xef Au. …ý ßÞthu ¼„ðt™™wk …htuût…ýwk ntuÞ, íÞthu

2

fu{ fhðwk ?” …Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{e yu™tu W¥th fhðt

÷tøÞt …ý ÚtÞtu ™rn. …Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “ßÞthu ¼„ðt™ …htuût ntuÞ, ™u yt…íft¤ …zu, ™u ftuR ™ hnu, íÞthu ‚tu

¼„ðt™™wk yuf y¾kz ®[‚ð™ fhðwk, ‚tu yu ¼„ðt™™t {t„o Útfe …zu ™rn.” …Ae ð¤e ©eS {nthtsu «§ …wAâtu su, “su

¼„ðt™™tu {rn{t yr‚þu Ë{Í‚tu ntuÞ ‚uýu fhe™u yu{ òýu su, „{u ‚ux÷tk …t… fÞtO ntuÞ ™u òu ¼„ðt™™wk yuf ™t{ ÷eÄwk

ntuÞ ‚tu Ëðuo …t… ƒ¤e™u ¼M{ ÚtR òÞ. yuðwk {tntíBÞ Ë{s‚tu ntuÞ ‚uýu fuðe he‚u Ë{su íÞthu Ä{o{tkÚte z„tÞ ™rn ?” …Ae

{wõ‚t™kŒ Mðt{eyu yu «§™tu W¥th fhðt {tkzâtu …ý ÚtÞtu ™rn.

3

…Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su,“su ¼„ðt™™tu {rn{t

yr‚þu òý‚tu ntuÞ, ‚u™u ‚tu ytðe he‚u Ë{òÞ íÞthu Ä{o{tk hnuðtÞ su, ‘{thu ‚tu y¾kz ¼„ðt™™wk ®[‚ð™ fhe™u yuftkr‚f

¼õ‚ Útðwk Au,

4

y™u òu ft{, ¢tuÄ, ÷tu¼trŒf rðfth™u rð»tu {the ð]Â¥t sþu ‚tu {thu ¼„ðt™™t ®[‚ð™{tk yux÷tu rðûtu… Útþu,

yu{ òýe™u fw{t„o Útfe yr‚þu zh‚tu hnu, y™u yÄ{o™u rð»tu ftuR ft¤u «ð‚uos ™rn’ yuðe he‚u Ë{su ‚tu ¼„ðt™™wk {tntíBÞ

yr‚þu Ë{s‚tu ntuÞ ‚tu …ý Ä{o{tkÚte ftuR ft¤u …zus ™rn.

1

y™u ¼„ðt™™wk su y¾kz ®[‚ð™ Útðwk, ‚u ftkR Úttuze ðt‚ ™Úte.

¼„ðt™™wk ®[‚ð™ fh‚tk fh‚tk òu Œun {wfu ‚tu ‚u yr‚ {tuxe …Œðe™u …t{u Au.”

…Ae ƒúñt™kŒ Mðt{eyu …wAâwk su, “yu{ òýeuyu Aeyu ‚tu …ý y¾kz ®[‚ð™ hnu‚wk ™Úte yu™wk þwk fthý Au ?” …Ae

©eS{nthts ƒtuÕÞt su, yuf ‚tu y¾kz ®[‚ð™ ÚttÞ yuðe ©Øt òuRyu y™u ßÞthu yuðe ©Øt ™ ntuÞ, íÞthu ‚ux÷wk {tntíBÞ

òÛÞt{tk …ý ytuA… Au. y™u ßÞthu {tntíBÞ òÛÞt{tk ytuA… Au, íÞthu ¼„ðt™™t MðY…™t r™ùÞ{tk …ý ‚ux÷e ytuA…

Au. {txu òu ¼„ðt™™t MðY…™wk {tntíBÞ ‚Útt ©Øt ntuÞ ‚tu y¾kz ®[‚ð™ ÚttÞ. ‚u {tntíBÞ yu{ òýðwk su, ‘¼„ðt™ ‚tu

„.{.«. 4

ð[™t{]‚{T

5

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

2

suðt «f]r‚…wY»tÚtfe …h Au ‚uðt™u ‚uðt «f]r‚…wY»t{tk ytÔÞt Au, ‚tuu …ý «‚t…u Þwõ‚ Au. y™u «f]r‚…wY»t™wk ftÞo su ƒúñtkz ‚u™u

rð»tu ytÔÞt Au ‚tu …ý ¼„ðt™ ‚uðt™u ‚uðt «‚t…u Þwõ‚ Au. …ý ¼„ðt™™e {qŠ‚™u rð»tu ftuR he‚u {tÞt™tu ÷uþ yz‚tu ™Úte.

su{ yLÞ Ät‚w Au ™u Ëtu™wk …ý Au ‚u™u ¼u¤tk fhe™u …]Úðe{tk Œtxu ‚tu Ëtu™t rð™t yLÞ Ät‚w Au. ‚u Ëðuo ½ýu ft¤u fhe™u Äq¤ ¼u„tk

Äq¤ ÚtR òÞ. y™u Ëtu™wk ntuÞ ‚u‚tu su{ …]Úðe{tk hnu ‚u{ ð]ÂØ …t{u …ý ½xu ™rn. ‚u{ ¼„ðt™ y™u ƒeò su ƒúñtrŒf Œuð ‚Útt

{wr™ ‚u ftkR Ëh¾t ™Úte. fu{ su, ßÞthu rð»tÞY…e Äq¤™tu Þtu„ ÚttÞ, íÞthu ¼„ðt™ rð™t ƒeò „{u ‚uðt {tuxt ntuÞ ‚tu …ý

rð»tÞ{tk yufhË ÚtR òÞ y™u ¼„ðt™ ‚tu {™w»Þ suðt sýt‚t ntuÞ ‚tu …ý yu™u {trÞf …ŒtÚto ƒtÄ fhðt™u Ë{Úto ÚttÞ ™rn.

y™u „{u ‚uðt rð»tÞ ntuÞ ‚tu ‚u{tk ftuR rŒðË ÷tu…tÞ ™rn. yuðwk ¼„ðt™™wk y÷tirff Ët{ÚÞo Au.’ yu{ ¼„ðt™™wk {tntíBÞ

òýu ‚tu ‚u™u ¼„ðt™™wk y¾kz ®[‚ð™ ÚttÞ. y™u ßÞtk ËwÄe rð»tÞ™tu ÷eÄtu ÷uðtÞ íÞtk ËwÄe yu ¼õ‚u ¼„ðt™™tu y÷tirff

{rn{t òÛÞtu s ™Úte. y™u òu WØðS n‚t ‚u™u ¼„ðt™u yu{ fÌtwk su, ‘nu WØð ! nwk Útfe yýw{tºt LÞq™ ™Úte. ‚u þt {txu, su

WØðSyu y÷tirff ¼„ðt™™w {tntíBÞ òÛÞwk n‚wk ™u …k[ rð»tÞ™t ÷eÄt ÷uðt‚t ™ntu‚t. y™u su™u ¼„ðt™™tu {rn{t

Ë{òÞ Au. ‚u™u htßÞ ntuÞ yÚtðt ¼e¾{t„e ¾tÞ ‚u ƒuÞ Ëh¾wk ð‚uo. y™u ƒt¤f Mºte, Ëtu¤ð»to™e Mºte y™u yu kþe ð»to™e

Mºte ‚u Ëðuo{tk Ëh¾tu ¼tð ð‚uo. y™u su su ËkËth{tk ËtYk ™hËwk …ŒtÚto ntuÞ ‚u Ëðo{tk Ëh¾e ¼tð™t hnu. …ý Ëthtk …ŒtÚto{tk

…‚k„eÞtk™e …uXu ykòR òÞ ™rn. y™u ¼„ðt™ rð™t ƒeò ftuR …ŒtÚto{tk ÷tu¼tÞ ™rn, yuf ¼„ðt™™e {qŠ‚{tks ÷tu¼tÞ.

y™u yuðe he‚u su ð‚o‚tu ntuÞ ‚u ¼õ‚ „{u ‚uðt {tuxt rð»tÞ ntuÞ ‚u{tk ƒkÄtÞ ™rn. y™u òu yuðtu {{o ™ Ë{òÞtu ntuÞ, ‚tu

Vtxe ÷k„tuxe ‚Útt ‚wkƒze ‚u{tkÚte …ý {™™u W¾uzðwk {nt {w~fu÷ Au. {txu ytðe he‚u ¼„ðt™™e {qŠ‚™wk {tntíBÞ òÛÞt rð™t

ƒeòk ftuxe ËtÄ™ fhu, ‚tu …ý ¼„ðt™™e {qŠ‚™wk y¾kz ®[‚ð™ Út‚wk ™Úte, y™u su ¼„ðt™™t MðY…™tu {rn{t òýu Au ‚u™us

¼„ðt™™wk y¾kz ®[‚ð™ ÚttÞ Au. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>4>> >>137>>

Ëkð‚T 1878 ™t ©tðý ËwrŒ 7 Ët‚{™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh yt„¤ ytuxt W…h [tf¤tu ™k¾tðe™u rðhts{t™ n‚t y™u Ëðuo &ðu‚ ð† Äthý fÞtO

n‚tk, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e, y™u {wr™ ‚t÷ {]Œk„ ÷R

™u „tð‚t n‚t.

…Ae ©eS{nthtsu ™uºtf{¤™e Ët™u fhe™u ‚u fe‚o™ h¾tðe™u ƒtuÕÞt su, “Ëðuo Ëtk¼¤tu yuf ðt‚ fheyu Aeyu su, su

¼„ðt™™t ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u yuf …r‚ðú‚t™tu Ä{o ht¾ðtu, y™u ƒeòwk þqhðeh…ýwk ht¾ðwk. su{ …r‚ðú‚t Mºte ntuÞ ‚u™u …tu‚t™tu …r‚

ð]æÄ ntuÞ ‚Útt htu„e ntuÞ ‚Útt r™Äo™ ntuÞ ‚Útt fwY… ntuÞ, …ý …r‚ðú‚t Mºte™wk {™ ftuR ƒeò …wY»t™t Yzt „wý Œu¾e™u ztu÷u s

™rn. y™u òu htkf™e Mºte ntuÞ ™u ‚u òu …r‚ðú‚t ntuÞ ‚tu {tuxtu htò ntuÞ ‚tu …ý ‚u™u Œu¾e™u ‚u …r‚ðú‚t™wk {™ [¤u s ™rn, yuðe

he‚u ¼„ðt™™t ¼õ‚™u …r‚ðú‚t™tu Ä{o ¼„ðt™™u rð»tu ht¾ðtu. y™u …tu‚t™t …r‚™wk ftuR ½Ët‚wk ƒtu÷u ‚u Xuftýu ftÞh ÚtR™u

„¤e sðwk ™rn, yr‚þÞ þqhðeh ÚtR™u sðtƒ Œuðtu, …ý …tS…ztð™e AtÞt{tk ¼„ðt™™t ¼õ‚™u Œƒtðwk ™rn. yuðe he‚u

þqhðeh…ýwk ht¾ðwk. y™u ÷tuf{tk yu{ fnu Au su ËtÄw™u ‚tu Ë{áÂü òuRyu’ …ý yu þt†™tu {‚ ™Úte. fu{ su, ™thŒ, Ë™ftrŒf

™u Äúwð, «FtŒtrŒf ‚u{ýu ¼„ðt™™tu ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu s …ût htÏÞtu Au, …ý rð{w¾™tu …ût ftuRyu htÏÞtu ™Úte. y™u su

rð{w¾™tu …ût ht¾‚tu nþu, ‚u yt sL{u yÚtðt ƒesu sL{u ò‚tu sYh rð{w¾ Útþu. {txu su ¼„ðt™™t ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u sYh

¼„ðŒeÞ™tu …ût htÏÞtu òuRyu y™u rð{w¾™tu …ût íÞtøÞtu òuRyu. yt y{the ðt‚to™u Ëðuo yr‚ áZ fhe™u ht¾ßÞtu .” Rr‚

ð[™t{]‚{T >>5>> >>138>>

Ëkð‚T 1878 ™t ©tðý ËwrŒ 8 yü{e™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh yt„¤ ðurŒ W…h rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, y™u …tu‚t™t

{w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e. ™u …h{nkË ‚t÷ {]Œk„ ÷R™u fe‚o™

„tð‚t n‚t.

…Ae ©eS{nthtsu fÌtwk su, “fe‚o™ ht¾tu, nðu ¼„ðît‚to fheyu.” …Ae Ëðuo {wr™ ntÚt òuze™u ƒuXt, …Ae ©eS{nthts

ƒtuÕÞt su “yt ËkËth{tk fux÷tf Þð™ Ëh¾t Sð ntuÞ ‚u yu{ fnu su, ‘„k„tS™wk …týe y™u ƒeòwk …týe yu ƒuÞ Ëh¾tk

sýtÞ Au, y™u þt÷„út{ ™u ƒeò …týt ‚u Ëh¾t sýtÞ Au, ‚u{s ‚w÷Ëe ™u ƒeòk Ítz ‚u Ëh¾tk sýtÞ Au, y™u ƒútñý ™u

þqÿ ‚u …ý Ëh¾t sýtÞ Au, y™u XtftuhS™e «ËtŒe yÒt ™u ƒeòwk yÒt ‚u ƒuÞ Ëh¾tk sýtÞ Au y™u yuftŒþe™u rŒðË ¼wÏÞt

hÌtt ™u ƒesu rŒðË ¼wÏÞt hÌtt yu ƒuÞ Ëh¾t sýtÞ Au, y™u ËtÄw ™u yËtÄw yu ƒuÞ Ëh¾t sýtÞ Au, ‚u {txu yt

rðrÄr™»tuÄ™tu su rð¼t„ ‚u {tuxt …wY»t fnuðtÞt ‚u{ýu þt ËtYk þt†{tk fÌttu nþu ? yu{ Œwü{r‚ðt¤t su Sð Au ‚u fnu Au.

„.{.«. 5-6

ð[™t{]‚{T

6

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

{txu Ëðo Ëk‚™u y{tu yt «§ …wAeyu Aeyu su, yu rðrÄr™»tuÄ™tu rð¼t„ {tuxt …wY»tu þt†{tk fÌttu Au ‚u Ët[tu Au fu fÂÕ…‚ Au

? ‚u «§™tu W¥th ™t™t ™t™t …h{nkË ntuÞ ‚u fhtu.” …Ae ™t™t ™t™t …h{nkË n‚t ‚u ƒtuÕÞt su, “rðrÄr™»tuÄ™tu ¼uŒ ËíÞ

Au, y™u yu{ ™ ntuÞ ‚tu Mð„o ™hf fu™u {tÚtu fnuðtÞ ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “™t™t Au …ý Ëthe rŒþ W…h Ë{su

Au.” yu{ fne™u ©eS {nthtsu yu™tu W¥th fhðt {tkzâtu su, ‘{tuxt …wY»tu su þt†{tk «r‚…tŒ™ fÞwO Au ‚u Ëðuo ËíÞ Au. íÞtk

áütk‚ Au su, su{ ftuRf {tuxtu þtnwfth ntuÞ ™u ‚u ftuR™u nwkze ÷¾e yt…u íÞthu ft„¤{tk ‚tu yufu Yr…Þtu sýt‚tu ™Úte. …ý Yr…Þt

Ët[t Au. ‚u ßÞthu nwkze su þtnwfth™e W…h ÷¾e ntuÞ ‚u™u yt…u íÞthu yu nwkze{tkÚte s Yr…Þt™tu Z„÷tu ÚttÞ Au. ‚u{ {tuxt

…wY»t™e yt¿ttyu fhe™u su Ä{o …t¤u íÞthu n{ýtk ‚tu ftkR rðrÄr™»tuÄ{tk rðþu»t sýt‚wk ™Úte. …ý yk‚u {tuxt …wY»t™e yt¿tt

…t¤™tht™wk fÕÞtý ÚttÞ Au, su{ nwkze{tkÚte Yr…Þt ™eËhu Au ‚u{. y™u su Ë{Úto þtnwfthu nwkze ÷¾e ntuÞ, y™u ‚u™tu rðïtË ™

fhu ‚u™u {q¾o òýðtu, y™u ‚u™u ‚u þtnwfth™t «‚t…™e ¾ƒh s ™Úte. ‚u{ ™thŒ, Ë™ftrŒf, ÔÞtË, ðtÕ{ef RíÞtrŒf su {tuxt

…wY»t ‚u™t ð[™™tu su™u rðïtË ™Úte, ‚u™u ™tÂM‚f òýðtu ™u {nt …tr…c òýðtu. y™u ð¤e su ™tÂM‚f {r‚ðt¤t ntuÞ ‚u™u

yu{ Ë{òÞ Au su, ‘ƒeò …týt{tk ™u XtftuhS™e {qŠ‚{tk þtu Vuh Au ? Ëðuo …týt yuf Ëh¾t Au, y™u …hýu÷e Mºte ™u ™

…hýu÷e Mºte ‚u{tk þtu Vuh Au ? Ëðuo Mºte Ëh¾e Au. y™u ½h™e Mºte ™u {t ƒu™ ‚u{tk þtu Vuh Au ? Ëðuo™tu Ëh¾tus ytfth Au, y™u

ht{f]»ýtrŒf su ¼„ðt™™e {qŠ‚ytu ‚u …ý Ëðuo {™w»Þ suðe Au, {txu yrÄf LÞq™ ¼tð ‚tu {týËu fÕ…e™u W¼tu fÞtuo Au. …ý þwk

fheyu ? {týË ¼u¤wk hnuðwk ‚u {týË™e ntÞu nt fne òuRyu. …ý rðrÄr™»tuÄ™tu {t„o Au ‚u ¾tuxtu Au, yu{ …t…e yuðt su

™tÂM‚f ‚u …tu‚t™t {™{tk Ë{su Au. {txu su™e ytðe ò‚™e ƒtu÷e Ëtk¼¤eyu ‚u™u …tr…c òýðtu, ™u ™tÂM‚f òýðtu y™u yu™u

[kzt¤ òýe™u yu™tu ftuR «fthu Ëk„ ht¾ðtu ™rn.

y™u ð¤e ©eS {nthtsu ƒeS ðt‚to fhe su, “{™w»Þ {tºt™wk r[¥t fuðwk Au, ‚tu su{ {Ä ntuÞ yÚtðt „tu¤, Ëtfh, ¾tkz

‚u™wk ½txwk …týe ntuÞ ‚u Ëh¾wk Au. ‚u {Ä{tk fu „tu¤, Ëtfh, ¾tkz™t …týe{tk {tk¾e, feze, {ftuztu su ytðu ‚u [tuxe hnu, y™u

{™w»Þ òu ntÚt yztzu ‚tu {týË™e ytk„¤eyu …ý [tuxe òÞ, ‚u{ r[¥t™tu Mð¼tð yuðtu Au su, su su …ŒtÚto Ëtk¼¤u ‚u ‚u

…ŒtÚto{tk [tuxe òÞ Au. ‚u òu …Úthtu ‚Útt f[htu ‚Útt fw‚ht™tu {¤ yu ytrŒf su ™fthe ðM‚w ntuÞ, ‚u{tk ‚tu ÷uþ{tºt Ëw¾ ™Úte.

‚tu …ý yu ™fthe ðM‚w{tk …ý r[¥t ð¤„u Au y™u ‚u Ëtk¼he ytÔÞwk ntuÞ ‚tu ‚u™wk …ý ®[‚ð™ fhu Au, yuðtu yu™tu ð¤„ðt™tu

Mð¼tð Au. su{ {tuxwk ft[™wk Œ…oý ntuÞ ‚u{tk {tuxt ËtÄw ytðu ‚tu ‚u™wk …ý «r‚®ƒƒ Œu¾tÞ, ‚Útt fw‚htk, „Äuztk, [tkzt¤trŒf su

su ytÔÞt ntuÞ ‚tu ‚u™wk …ý «r‚®ƒƒ ‚u{s Œu¾tÞ, ‚u{ r[¥t™u rð»tu yr‚ r™{o¤…ýwk Au, ‚u su …ŒtÚto Ëtk¼hu ‚u Œu¾tR ytðu Au,

yu{tk Ëtht ™hËt™tu ftkR {u¤ ™Úte. {txu su {w{wûtw ntuÞ ‚u™u yu{ ™ rð[thðwk su, ‘{thu ðihtøÞ ™Úte ‚u {txu MºteÞtrŒf …ŒtÚto

{tht r[¥t{tk MVwhu Au. yu ‚tu su ðihtøÞðt™ ntuÞ ‚u™t r[¥t{tk …ý su Ë{u su …ŒtÚto ytÔÞwk ‚u Ënusu MVwhe ytðu Au. {txu ðihtøÞ

yðihtøÞ™wk ftkR fthý ™Úte; yu ‚tu r[¥t™tu Mð¼tð s yuðtu Au su, ‘¼÷wk yÚtðt ¼qkzwk Ëtk¼éÞwk ‚u™u ®[‚ðu.’ y™u ßÞthu su

…ŒtÚto™wk ®[‚ð™ fhu, íÞthu ‚u …ŒtÚto su{ Œ…oý{tk Œu¾tR ytðu ‚u{ Œu¾tR ytðu. ‚u {txu yu{ òýðwk su, nwk ‚tu yu r[¥t Útfe òwŒtu

Awk y™u nwk ‚tu yu™tu òu™thtu ytí{t Awk, yu{ òýe™u r[¥t™t Ëtht ¼qkzt ½txu fhe™u ø÷tr™ …t{ðe ™rn. …tu‚t™u r[¥t Útfe òwŒtu

òýe™u ¼„ðt™™wk ¼s™ fhðwk y™u ËŒt yt™kŒ{tk hnuðwk. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>6>> >>139>>

Ëkð‚T 1878 ™t ©tðý ËwrŒ 11 yuftŒþe™u rŒðË htrºt™u Ë{u Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu

ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh yt„¤ rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, y™u

…tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu ©eS {nthts™u «§ …wAâtu su, “¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚u™t {™{tk ‚tu yu{ ntuÞ su,

¼„ðt™™t ¼s™{tk yk‚htÞ fhu yuðtu yufu Mð¼tð ht¾ðtu ™Úte, ‚tuÞ …ý yÞtuøÞ Mð¼tð hne òÞ Au. ‚u™wk þwk fthý Au ?”

…Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su,“ su™u ðihtøÞ™e Œwƒo¤‚t ntuÞ ‚u™u xtéÞt™e ©æÄt ntuÞ ‚tuÞ Mð¼tð x¤u ™rn. su{ Œrhÿe ntuÞ

‚u ½ýtk Ëthtk Ëthtk ¼tus™ ™u Ëthtk Ëthtk ð†™u RåAu …ý ‚u õÞtkÚte {¤u ? ‚u{ ðihtøÞ ne™ ntuÞ ‚u™t ÓŒÞ{tk RåAt ‚tu ntuÞ,

…ý ËtÄw‚t™t „wý ytððt ½ýt Œw÷o¼ Au.”

…Ae ð¤e {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu «§ …wAâtu su,“ su™u ðihtøÞ ™ ntuÞ ‚u þtu W…tÞ fhu íÞthu rðfth x¤u ?’’ …Ae ©eS

{nthts ƒtuÕÞt su, “ðihtøÞne™ ntuÞ ‚u ‚tu ftuR {tuxt Ëk‚ ntuÞ, ‚u™e yr‚þu Ëuðt fhu y™u …h{uïh™e yt¿tt{tk su{ fnu ‚u{

{kzâtu hnu …Ae …h{uïh ‚u™u f]…táÂüyu fhe™u òwðu su, yt rƒ[thtu ðihtøÞ hrn‚ Au ‚u™u ft{¢tuÄtrŒf ƒnw …ezu Au, {txu yu™t

yu Ëðuo rðfth x¤tu. ‚tu ‚íft¤ x¤e òÞ, y™u ËtÄ™u fhe™u ‚tu ƒnw ft¤ {nu™‚ fh‚tk fh‚tk yt sL{u x¤u yÚtðt ƒesu sL{u

x¤u, y™u ‚h‚ su rðfth {tºt x¤u ‚u ‚tu …h{uïh™e f]…tyu fhe™u x¤u.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>7>> >>140>>

„.{.«. 6-7

ð[™t{]‚{T

7

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

Ëkð‚T 1878 ™t ©tðý ËwrŒ 12 îtŒþe™u rŒðË «t‚:ft¤™u Ë{u Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu

ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh yt„¤ [tf¤t W…h rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO

n‚tk, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e ™u …h{nkË ‚t÷ {]Œk„

÷R™u fe‚o™ „t‚t n‚t.

…Ae ©eS{nthts Ëk‚ «íÞu ƒtuÕÞt su, “yuftŒþe™wk ðú‚ fhðwk ‚u™e ‚tu yu{ rð„‚e Au su, …qðuo ¼„ðt™ Œþ RÂLÿÞtu

y™u yr„Þth{wk {™ ‚u™u yk‚h ËL{w¾ fhe™u …tuZât n‚t. ‚u Ë{Þ{tk ™tzesk½™tu Œefhtu su {whŒt™ð ‚u ÞwØ fhðt ytÔÞtu.

…Ae ¼„ðt™™t yuftŒþ RrLÿÞtu™t ‚us{tkÚte yuf fLÞt Wí…Òt ÚtR, íÞthu {whŒt™ð fLÞt «íÞu ƒtuÕÞtu su, ‘ ‚wk {™u ðÞo.’ …Ae

fLÞt ƒtuÕÞtk su, {thu ‚tu yuðe «r‚¿tt Au su ‘su {™u ÞwØ{tk S‚u ‚u™u nwk ðYk’ …Ae {whŒt™ð™u y™u fLÞt™u ÞwØ ÚtÞwk, íÞthu

fLÞtyu {whŒt™ð™wk {M‚f ¾z„u fhe™u ft…e ™tÏÞwk. …Ae ¼„ðt™u «ËÒt ÚtR™u ‚u fLÞt™u fÌtwk su, ‘‚wk ðh {t„’ íÞthu ‚u fLÞtyu

ðh {tøÞtu su, {tht ðú‚™u rŒðË ftuR yÒt ™ ¾tÞ y™u nwk ‚{tht yuftŒþ $rÿÞtu™t ‚us{tkÚte «fx ÚtR {txu {tYk ™t{

yuftŒþe Au y™u nwk ‚…ÂMð™e Awk, {txu {tht ðú‚™u rŒðË {™ ytrŒf su yr„Þth RÂLÿÞtu ‚u™tu su ytnth ‚u ftuR fhu ™rn.’

ytðwk yuftŒþe™wk ð[™ Ëtk¼¤e™u ¼„ðt™u ‚u ðh ytÃÞtu. yuðe he‚u …whtý™e fÚtt Au. y™u ð¤e Ä{oþt†{tk …ý yu{ fÌtwk Au

su, ‘yuftŒþe™wk ðú‚ fhðwk, ‚u rŒðË, ft{, ¢tuÄ, ÷tu¼trŒf ËkƒkÄe ¼qkzt ½tx {™{tk Útðt Œuðt ™rn, y™u Œunu fhe™u ftkR ¼qkzwk

yt[hý fhðwk ™rn.’ yu{ þt†{tk ð[™ Au. y™u ‚u þt† «{týu s y{u …ý fneyu Aeyu su, yuftŒþe™u rŒðË

1

Ztuh ÷tk½ý

fhðe ™rn, y™u yuftŒþ RÂLÿÞtu™t ytnth™tu íÞt„ fhu ‚u yuftŒþe Ët[e ™u ‚u rð™t ‚tu Ztuh ÷tk½ý fnuðtÞ.’ y™u su{

«tý™u yÒt™tu ytnth Au, ‚u{s ©tuºt™u þçŒ™tu ytnth Au, y™u íð[t™u M…þo™tu ytnth Au, ™u ™uºt™u Y…™tu ytnth Au, ™u

rsbt™u hË™tu ytnth Au, ™u ™trËft™u „kÄ™tu ytnth Au, ™u {™™u ËkfÕ… rðfÕ…™tu ytnth Au. yuðe he‚u yr„Þthu RÂLÿÞtu™t

òwŒt òwŒt ytnth Au, ‚u Ëðuo ytnth™tu íÞt„ fhu ‚u™wk ™t{ yuftŒþe ðú‚ fnuðtÞ. …ý yr„Þthu RÂLÿÞtu fw{t„uo Œtuzu y™u

…tu‚…tu‚t™t yÒt™u ¾tÞ ‚u yuftŒþe™wk ðú‚ þt† «{týu ™ fnuðtÞ, {txu yuftŒþe™wk ðú‚ fhðwk íÞthu ‚tu yr„Þthu RÂLÿÞtu™u

ytnth fhðt Œuðt ™rn, yuðwk ðú‚ …kŒh rŒðË{tk yuf ðth ytðu ‚u ¾ƒzŒth ÚtR™u fhðwk, ‚tu ‚u™u W…h ¼„ðt™ «ËÒt ÚttÞ Au,

…ý ‚u rð™t su Ztuh ÷tk½ý ‚uýu fhe™u ¼„ðt™ «ËÒt Út‚t ™Úte. y™u ïu‚îe…{tk su r™hÒt{wõ‚ fnuðtÞ Au ‚u ‚tu ËŒtÞ yu ðú‚

ht¾u Au, õÞthuÞ …ý yu ðú‚™tu ¼k„ Útðt Œu‚t ™Úte, {txu r™hÒt fnuðtÞ Au. y™u yt…ýu …ý RåAt ‚tu yu{ ht¾ðe su, suðt

ïu‚îe…{tk r™hÒt{wõ‚ Au ‚uðwk s Útðwk Au, …ý yu ðt‚{tk rnB{‚ nthðe ™rn. yuðe he‚u su rnB{‚ ht¾e™u suðwk {tuhu fÌtwk ‚uðwk

yuftŒþe™wk ðú‚ fhu y™u ¼„ðt™™e fÚtt fe‚o™trŒf™u fhu ™u Ëtk¼¤u ™u htrºtyu ò„hý fhu, ‚tu ‚u ðú‚ Ët[wk Au, y™u þt†{tk

yu™wk s ™t{ yuftŒþe fne Au.” yux÷e ðt‚ fhe™u ©eS {nthts {ti™ hÌtt ™u Ëk‚u fe‚o™ „tððt {tkzâtk.

…Ae ð¤e ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “ßÞthu ƒúñtyu «Út{ Ë]Âü fhe íÞthu Ëðuo «ò™u fÌtwk su, ‚{tu Ëðuo Þ¿t fhßÞtu

™u ‚u Þ¿tu fhe™u ‚{thu Ëðo …wY»ttÚto™e rËÂØ Útþu y™u Ë]Âü™e …ý ð]ÂØ Útþu, {txu Þ¿t ‚tu sYh fhßÞtu. …Ae ðuŒ{tk ƒnw

«fth™t su Þ¿t n‚t ‚u Ëðuo ƒúñtyu rðrÄ Ërn‚ ƒ‚tÔÞt. ‚u{tk su «ð]r¥t{t„oðt¤t n‚t ‚u™u ‚tu htsËe, ‚t{Ëe, yuðt

«ð]Â¥t{t„o™t Þ¿t ƒ‚tÔÞt, y™u su r™ð]Â¥t{t„oðt¤t n‚t ‚u™u ‚tu ËtÂ¥ðf Þ¿t ƒ‚tÔÞt. ‚u Þ¿t ©ef]»ý ¼„ðt™u ¼„ðNe‚t™u

rð»tu …ý fÌtt Au. {txu yt…ýu ‚tu r™ð]Â¥t{t„oðt¤t Aeyu, ‚u yt…ýu ‚tu ËtÂ¥ðf Þ¿t fhðt, …ý su{tk …þw {h‚tk ntuÞ yuðt su

htsËe, ‚t{Ëe Þ¿t ‚u yt…ýu fhðt ™rn. ‚u ËtÂ¥ðf Þ¿t™e he‚ su, ‘Œþ RrLÿÞtu ™u y„eÞth{wk {™ yu Ëðuo su su rð»tÞ{tk

[tuxu íÞtkÚte …tAtk ¾U[e™u ƒúñ yÂø™™u rð»tu ntu{ðtk. yu™wk ™t{ Þtu„Þ¿t fnuðtÞ. y™u yuðe he‚u ntu{‚tk ntu{‚tk su{ Þ¿t

fh™tht™u ¼„ðt™ Œþo™ yt…u Au, ‚u{s yu Þtu„Þ¿t™t fh™tht™t yk‚h™u rð»tu …tu‚t™wk MðY… su ƒúñ ‚u™u rð»tu …hƒúñ su

©e…wY»ttu¥t{ ‚u «„x ÚtR ytðu Au, yu Þtu„Þ¿t™wk V¤ Au. y™u yk‚ŒoÂüyu fhe™u su ¼„ðt™™t ¼õ‚™u ð‚oðwk ‚u

1

¿tt™Þ¿t

fnuðtÞ Au. nðu ftuR yu{ …wAu su,‘yk‚ŒoÂü ‚u þwk ?’ ‚tu ‚u™tu W¥th yu Au su, ‘ƒtnuh yÚtðt {tkne÷e ftuhu ¼„ðt™™e {qŠ‚

Ët{e su ð]Â¥t fhðe’ yu s yk‚ŒoÂü Au’ y™u ‚u rð™t ‚tu yk‚ŒoÂü fhe™u ƒuXtu Au …ý ƒtÌtáÂü s Au, {txu ƒtnuh ¼„ðt™™wk

Œþo™ ‚Útt …qs™, ‚Útt ¼„ðt™™e fÚtt, fe‚o™ yu ytrŒf su su ¼„ðt™ ËkƒkÄe r¢Þtytu ntuÞ ‚u Ëðuo yk‚ŒoÂü Au. y™u yu Ëðuo

¿tt™Þ¿t ÚttÞ Au. y™u ‚us ¼„ðt™™e {qŠ‚™u yk‚h{tk Äthe™u ‚u™wk …qs™ ðkŒ™trŒf su fhðwk ‚u …ý yk‚ŒoÂü Au ™u ¿tt™Þ¿t Au.

{txu ËíËk„e {tºt™u ‚tu yuðtu y¾kz ¿tt™Þ¿t ÚttÞ Au, y™u Ë{trÄ ‚tu ftuRf™u ÚttÞ Au ™u ftuRf™u ™Úte Út‚e, ‚u ‚tu …h{uïh™e

RåAtyu fhe™u yu{ hÌtwk Au, yÚtðt ftuRf Xuftýu ¼õ‚™e f[tR ð‚u fhe™u yu{ hÌtwk Au. y™u ftuRf {q¾o ÷tuf Au ‚u yu{ fnu

Au su, ‘ „tur…ft™t yk„™tk fe‚o™ ntuÞ ‚u hnuðt ãtu y™u r™„woý fe‚o™ ntuÞ ‚u „tytu.’ ‚Útt su W½tzt ÚtR™u Vh‚t ntuÞ ‚u™u {q¾o

ntuÞ ‚u r™„woý …wY»t fnu Au …ý òu W½tzt [tÕÞu r™„woý Útðt‚wk ntuÞ ‚tu fw‚htk, „Äuztk RíÞtrŒf Ëðuo r™„woý fnuðtÞ, {txu yu‚tu

„.{.«.8

ð[™t{]‚{T

8

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

{q¾o™e Ë{sý Au. y™u ¿tt™e ¼õ‚ ntuÞ ‚u ‚tu yu{ òýu su, ¼„ðt™™wk MðY… Au ‚us r™„woý Au. y™u su™u su™u ‚u ¼„ðt™™tu

ËkƒkÄ ÚtÞtu ‚u Ëðuo r™„woý {t„oðt¤t Au. y™u su su fÚtt fe‚o™™u rð»tu ¼„ðt™™t MðY…™tu ËkƒkÄ Au, ‚u Ëðuo r™„woý fnuðtÞ Au.

y™u su fÚtt-fe‚o™™u rð»tu ¼„ðt™™tu ËkƒkÄ ™ ntuÞ ‚u {trÞf „wýu Þwõ‚ Au, {txu Ë„wý fnuðtÞ Au. y™u òu ¼„ðt™™e «tÂó

™ ÚtR ntuÞ ™u ‚u W½tzt Vhu ‚tu r™„woý ™ fnuðtÞ. y™u su™u ¼„ðt™™e «tÂó ÚtR Au y™u „]nMÚtt©{e Au ‚tu …ý ‚u r™„woý

fnuðtÞ y™u íÞt„e ntuÞ ‚u …ý r™„woý fnuðtÞ.’ {txu ¼„ðt™™u …tBÞt™tu su {t„o ‚u s r™„woý {t„o Au. y™u ‚u su su ¼„ðt™

ËkƒkÄe r¢Þt fhu ‚u Ëðuo r™„owý Au. y™u su™u ¼„ðt™™tu ËkƒkÄ ÚtÞtu Au ‚u™tk ¼tøÞ™tu …th ytðu ™rn. y™u ‚u ¼„ðt™™tu ËkƒkÄ

yuf sL{™u …wÛÞu fhe™u Út‚tu ™Úte, yu‚tu ©ef]»ý ¼„ðt™u „e‚t{tk fÌtwk Au su, ’’¥ÝïÜU…‹}æ ¨¢ç¨hS„„æï ²æç„ ÐÚæ¢ xæç„}æì‘‘ yu

&÷tuf™tu yu yÚto Au su, y™uf sL{™wk Ëwf]‚ ¼u¤wk ÚttÞ Au ‚uýu fhe™u su ËkrËØ ÚtÞtu ‚u …h{…Œ™u …t{u Au.’ ‚u …h{…Œ ‚u þwk ?

su «íÞût ¼„ðt™™e «tÂó ‚us …h{ …Œ Au. y™u ð¤e ©ef]»ý ¼„ðt™u yu{ …ý fÌtwk Au su –

}æ}æñ±æ¢àææï …è±HæïÜïU …è±|æê„: ¨Ýæ„Ý: J }æÝ: ¯DæÝèç‹Îí²æç‡æ ÐíÜëUç„SƒæçÝ ÜU¯üç„ JJyu &÷tuf™tu yÚto yu Au su, yt ËkËth™u rð»tu ¼„ðt™™t ykþ su Sð Au ‚u ‚tu {™u Ërn‚ su …k[ ¿tt™ RrLÿÞtu ‚u™u …k[ rð»tÞ

Útfe ¾U[e™u …tu‚t™u ðþ ht¾u Au, y™u su ¼„ðt™™t ykþ ™Úte ‚uu™u ‚tu RrLÿÞtu ¾U[e™u ßÞtk …tu‚t™e EåAt ntuÞ íÞtk ÷E òÞ

Au, {txu yt…ý Ëðuo RrLÿÞtu™t ŒtuÞto Œtuht‚t ™Úte, ‚tu òu ¼„ðt™™t ykþ Aeyu, yuðwk òýe™u yr‚þu yt™kŒ{tk hne™u

¼„ðt™™wk ¼s™ fhðwk, y™u Ëðuo RrLÿÞtu™e ð]Â¥tÞtu™u ¼„ðt™™t MðY…{tk ntu{ðe, y™u ËŒt ¿tt™Þ¿t fÞto fhðtu. y™u Þ¿t

hne‚™wk ftuR he‚u fÕÞtý Út‚wk ™Úte. y™u [th ðuŒ, ËtkÏÞþt†, Þtu„þt†, Ä{oþt†, yZth …whtý, ¼th‚, ht{tÞý y™u

™thŒ…k[htºt yu ytrŒf Ëðoþt†™wk yus rËØtk‚ Au su, ‘Þ¿thrn‚™wk fÕÞtý Út‚wk ™Úte, {txu y{the …ý yus yt¿tt Au su, Ëðuo

…h{nkË ‚Útt Ëðuo ËíËk„e ¿tt™Þ¿t fh‚t hnußÞtu.’ y™u yu{ ™u yu{ ¿tt™Þ¿t fh‚tk fh‚tk ßÞthu …tu‚t™wk MðY… su ƒúñ ‚u™u

rð»tu …hƒúñ ¼„ðt™ Ëtûttífth Œu¾tÞ, yus ¿tt™Þ¿t™wk V¤ Au. yuðe he‚u ¿tt™Þ¿t fh‚tk fh‚tk ßÞthu ïu‚îe…{tk r™hÒt{wõ‚

Au yuðwk ÚtðtÞ, íÞthu ¿tt™Þ¿t™t rðrÄ™tu yðrÄ ytðe hÌttu, y™u ßÞtk ËwÄe yuðwk ™ ÚtðtÞ, íÞtk ËwÄe yux÷wk yÄwYk òýðwk, y™u

r™hÒt{wõ‚ suðt Útðt™e yr‚þÞ EåAt ht¾ðe …ý ©Øthrn‚ Útðwk ™rn, y™u …tu‚t™u rð»tu y…qýo …ýwk {t™ðwk ™rn ™u ¼„ðt™™e

«tÂó ÚtR Au ‚uýu fhe™u …tu‚t™u f]‚tÚto {t™e™u ™u ËtðÄt™ ÚtE™u ¿tt™Þ¿t fÞto fhðtu. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>8>> >>141>>

Ëkð‚T 1878™t ©tðý ËwrŒ 14 [tiŒþ™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh yt„¤ {þY™t [tf¤t W…h rðhts{t™ n‚t, ™u ‚u Ë{u yt™kŒt™kŒMðt{eyu …qò fhe

n‚e ‚u ht‚t rf™¾t…™tu Ëwhðt¤ …nuÞtuo n‚tu, ‚Útt ht‚t rf™¾t…™e z„÷e …nuhe n‚e, ‚Útt {M‚f W…h Ëtu™uhe Vh‚t Auzt™tu

fËwkƒe hUxtu ƒtkæÞtu n‚tu, ‚Útt f{hu shfËe þu÷wk ƒtkæÞwk n‚wk ‚Útt „wZt yË{t™e hk„™tu hUxtu ¾¼t W…h ™tÏÞtu n‚tu, y™u ntÚtu

ht¾rzÞtu ƒtkÄe n‚e, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu fÌtwk su, ‘‘fe‚o™ ƒtu÷eyu.’’ …Ae ©eS{nthtsu fÌtwk su, ‘‘ÕÞtu …h{uïh™e ðt‚to fheyu,’’

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, ‘‘¿tt™{t„o ‚tu yuðtu Ë{sðtu su, ‘ftuE he‚u ¼„ðt™™t MðY…™tu ÿtun ÚttÞ ™rn,’ y™u ftuEf

ft¤u ¼„ðt™™t ð[™™tu ÷tu… Út‚tu ntuÞ ‚tu ‚u™e ®[‚t ™rn, …ý ¼„ðt™™t MðY…™tu ÿtun Útðt Œuðtu ™rn.

y™u òu ¼„ðt™™wk ð[™ ftkEf ÷tu…tÞwk ntuÞ ‚tu ‚u ¼„ðt™™e «tÚto™t fhe™u …ý Awxftu ÚttÞ, …ý ¼„ðt™™t MðY…™tu

ÿtun fÞtuo ntuÞ ‚tu ‚u™tu ftuE he‚u Awxftu ÚttÞ ™rn. {txu su Ë{òw ntuÞ ‚u™u ¼„ðt™™t ð[™{tk ‚tu sux÷wk …tu‚t™e Ët{Úteo «{týu

hnuðtÞ ‚ux÷wk yð~Þ hnuðwk, …ý ¼„ðt™™e {qŠ‚™wk ƒ¤ yr‚þu ht¾ðwk su,‘Ëðtuo…he ™u ËŒtrŒÔÞËtfth{qŠ‚ y™u Ëðo yð‚th™wk

yð‚the yuðwk su ¼„ðt™™wk MðY… Au ‚u s {™u «tó ÚtÞwk Au.’ y™u su yu{ òý‚tu ntuÞ ™u ‚uÚte òu fŒtr[‚T ËíËk„Úte ƒtnuh

™eËhe sðtýwk, ‚tuÞ …ý ‚u™u ¼„ðt™™e {qŠ‚{tkÚte nu‚ x¤‚wk ™Úte, y™u ‚u n{ýtk ‚tu ËíËk„Úte ƒtnuh Au, …ý Œun {wfe™u ‚tu

yk‚u ¼„ðt™™wk su yûthÄt{ ‚u™u rð»tu ¼„ðt™™u Ë{e…u sþu. y™u n{ýu ËíËk„{tk hnu‚tu nþu y™u þt†™tk ð[™{tk …ý

hnu‚tu nþu y™u ‚u™u òu ¼„ðíMðY…™e r™ct …tfe ™rn ntuÞ ‚tu ‚u ßÞthu Œun {wfþu íÞthu ftk‚tu ƒúñt™t ÷tuf{tk sþu, ™u ftk‚tu

ftuRf ƒeò Œuð‚t™t ÷tuf{tk sþu, …ý ‚u …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™™t Ät{™u rð»tu ™rn òÞ. ‚u {txu …tu‚t™u Ëtûtt‚T {éÞwk su ¼„ðt™™wk

MðY… ‚u™u ËŒt rŒÔÞ Ëtfth {qŠ‚ ™u Ëðo yð‚th™wk fthý yð‚the yuðwk òýðwk. y™u òu yu{ ™ òýu ™u r™htfth òýu ™u ƒeò

yð‚th suðt òýu ‚tu yu™tu ÿtun fÞtuo fnuðtÞ y™u su{ yswo™ n‚t ‚u™u ‚tu ¼„ðíMðY…™wk ƒ¤ n‚wk. y™u ÞwrÄÂch htò™u ‚tu

þt†™t ð[™™wk ƒ¤ n‚wk. …Ae ßÞthu ¼th‚™e ÷ztR ÚtR íÞthu ©ef]»ý ¼„ðt™u yswo™™u fÌtwk su,

’’¨±ü {}æü‹ÐçÚy²Á² }ææ}æïÜ¢U àæÚ‡æ¢ ±í… J ¥ã¢ y±æ¢ ÐæÐï|²æï }ææïÿæç²c²æç}æ }ææ àæé™: JJ‘‘

„.{.«. 9

ð[™t{]‚{T

9

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

yu &÷tuf™tu yu yÚto Au su, ‘nu yswo™ ! ËðoÄ{o™u ‚S™u ‚wk yuf {tht s þhý™u …t{. ‚tu nwk ‚™u Ëðo…t… Útfe {wftðeþ

‚wk ftkR þtuf fheþ {tk’ yu ð[™™u {t™e™u yswo™ su ‚u ÷ztR™u rð»tu y™k‚ Œtu»t ÚtÞt ‚tu …ý ÷uþ{tºt {™{tk Ítk¾t ÚtÞt ™rn.

y™u ¼„ðt™™t yt©Þ™wk ƒ¤ ht¾e hÌtt. y™u ÞwrÄÂchu ftkR …t… fÞwO ™rn ‚tu …ý þt†™t ð[™™tu rðïtË n‚tu ‚uýu fhe™u

yu{ òÛÞwk su, ‘{tYk ftuR ft¤u fÕÞtý ™rn ÚttÞ.’ …Ae Ëðuo Ér»tyu Ë{òÔÞt ‚Útt ÔÞtËSyu Ë{òÔÞt ‚Útt ©ef]»ý

¼„ðt™u …tu‚u Ë{òÔÞt. ‚tuÞ …ý þtuf {wõÞtu ™rn. …Ae ©ef]»ý ¼„ðt™u ¼e»{ …tËu ÷R sR™u þt† ËkƒkÄe fÚtt Ëk¼¤tðe

íÞthu ftkRf rðïtË ytÔÞtu, ‚tuÞ …ý yswo™ suðt r™ËkþÞ ÚtÞt ™rn. {txu ƒwÂØ{t™™u ‚tu ¼„ðíMðY…™wk ƒ¤ yr‚þu htÏÞwk

òuRyu. yu ƒ¤ òu ÷uþ{tºt …ý ntuÞ ‚tu {tuxt ¼ÞÚte hûtt fhu. ‚u …ý ©ef]»ý ¼„ðt™u fÌtwk Au su,

“S±ËÐ}æŒ²S² {}æüS² ~ææ²„ï }æã„æï |æ²æ„ì J”yu &÷tuf™tu yu yÚto Au su, ‘¼„ðíMðY…™t ƒ¤™tu ÷uþ{tºt ntuÞ ‚u …ý {tuxt ¼Þ Útfe hûtt™u fhu Au.’ su{ yswo™u

¼th‚™e ÷ztR fhe íÞthu ‚u™u rð»tu fux÷ef ò‚™t yÄ{oY…e {tuxt {tuxt ¼Þ ytÔÞt …ý ‚u ¼Þ Útfe su yswo™™e hûtt ÚtR ‚u

¼„ðíMðY…™t ƒ¤™u «‚t…u ÚtR. {txu su™u ËðoÚte ¼„ðíMðY…™wk ƒ¤ yrÄf ntuÞ yus yuftkr‚f ¼õ‚ fnuðtÞ y™u ‚us

…tftu ËíËk„e fnuðtÞ.

y™u ©e{Kt„ð‚{tk …ý yus ðt‚to «Ät™ Au su, ‘©wr‚ M{]r‚™t Ä{o™u ftkRf ‚òÞ ‚tu ‚u™e ®[‚t ™rn, …ý ¼„ðt™™tu

yt©Þ ‚sðtu ™rn.’ y™u ftuRf yu{ òýu su, ‘ytðe ðt‚ fheyu ‚tu Ä{o ¾tuxt ÚtR òÞ.’ …ý yt ðt‚to ftkR Ä{o™u ¾tuxt fÞto

ËtYk ™Úte. yt ‚tu yux÷t ËtYk Au su, Œuþ, ft¤, r¢Þt, Ëk„, {kºt, þt†, W…Œuþ y™u Œuð‚t yux÷tk ðt™tk þw¼ y™u yþw¼ yu

ƒu «fth™tk Au. ‚u{tkÚte òu yþw¼™tu Þtu„ ÚttÞ ™u yu™u ftkRf rðÎ™ …zu, ‚tu …ý òu ¼„ðt™™t MðY…{tk r™ct …tfe ntuÞ ‚tu ‚u

fÕÞtý™t {t„o{tkÚte ftuR ft¤u …zu ™rn. y™u òu ¼„ðíMðY…™e r™ct{tk ftåÞ… ntuÞ ‚tu su rŒðË Ä{o{tkÚte [¤e sðtÞ ‚u

rŒðË ‚u yu{ òýu su, ‘nwk ™hf{tk …ze [wõÞtu.’ {txu su™u ¼„ðíMðY…™wk ƒ¤ ‚us …tftu ËíËk„e Au. y™u yu rð™t ƒeò ‚tu „wý

ƒwÂØðt¤t fnuðtÞ. y™u su™u ¼„ðíMðY…™e r™ct …tfe ntuÞ ‚u™u s þt†{tk …ý yuftkr‚f ¼õ‚ fÌtt Au. y™u yt Ë{Þ{tk

suðe ËíËk„{tk ðt‚to ÚttÞ Au ‚u™u òu ™thŒ Ë™ftrŒf ™u ƒúñtrŒf Œuð‚t Ëtk¼¤u ‚tu Ëtk¼¤e™u yu{ fnu su, ‘ytðe ðt‚to ftuR

ft¤u Ëtk¼¤e …ý ™Úte y™u Ëtk¼¤þwk …ý ™rn. yt ðt‚to ‚tu “Ý |æê„æï Ý |æç±c²ç„ J” yuðe Au. y™u yr‚þu Íeýe ðt‚to ÚttÞ

Au. ‚tu …ý yr‚þu MÚtq÷ ƒwÂØðt¤t ntuÞ ‚u™u …ý Ë{òÞ Au. yuðe {qŠ‚{t™ ðt‚to ÚttÞ Au. {txu ‘yt Ë{u su™u ËíËk„{tk

«‚er‚ ytðe Au. ‚u™t …wÛÞ™tu …th ytðu yu{ ™Úte.’ yuðwk òýe™u ËíËk„e ntuÞ ‚u™u …tu‚t™u rð»tu f]‚tÚto…ýwk {tLÞwk òuRyu. y™u

su™u ¼„ðt™™u rð»tu yr‚þu «er‚ ntuÞ ‚u™u ‚tu yt ðt‚to Ë{òÞ yÚtðt ™ Ë{òÞ ‚tu …ý ‚u™u ‚tu ftkR fhðwk hÌtwk ™Úte. …ý su™u

…h{uïh™u rð»tu yr‚þu «er‚ ‚tu ™ ntuÞ ‚u™u ‚tuu sYh ¼„ðt™™t MðY…™tu {rn{t Ë{ßÞtu òuRyu. {txu su ztÌttu ntuÞ ‚u™u ‚tu

yt ðt‚to Ë{S rð[the™u yr‚ áZ ¼„ðt™™tu ytþhtu fhðtu yus {‚ yr‚ Ëth{tk Ëth Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>9>> 142

Ëkð‚T 1878™t ©tðý ðrŒ 3 ‚]‚eÞt™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tkÚte ½tuzeyu yËðth ÚtR™u ©e ÷û{eðtzeuyu …ÄtÞto n‚t. …Ae ‚u Vw÷ðtze™u {æÞu ytkƒt™t ð]ût™e nuXu ðurŒ Au ‚u W…h

W¥thtŒwk {w¾th®ðŒ fhe™u rðhts{t™ n‚t ™u ©eS {nthtsu Ëðuou ïu‚ Äthý fÞtO n‚tk ‚Útt …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤

…h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su,

1

“©e{Kt„ð‚{tk Ëtfth ƒúñ™wk «r‚…tŒ™ Au, …ý su ðtk[™tht ntuÞ ‚u™u òu …h{uïh™e

¼Âõ‚ ™ ntuÞ ‚tu ¼„ðt™™wk MðY… ©e{Kt„ð‚{tkÚte …ý r™htfth Ë{òÞ Au. y™u Âî‚eÞ MfkÄ{tk ßÞtk yt©Þ™wk Y… fÞwO

Au íÞtk …ý ¼„ðt™™wk MðY… ¼Âõ‚ne™ ntuÞ ‚u™u r™htfth Ë{òÞ Au …ý ¼„ðt™™wk MðY… r™htfth ™Úte, ftk su, ¼„ðt™

Útfe s Ëðo MÚttðh sk„{ Ë]Âü ÚttÞ Au, ‚u òu ¼„ðt™ r™htfth ntuÞ ‚tu ‚u Útfe Ëtfth Ë]Âü fu{ ÚttÞ ? su{ ytftþ r™htfth

Au ‚tu ‚u Útfe suðt …]Úðe Útfe ½xtrŒf ytfth ÚttÞ ‚uðt Út‚t ™Úte. ‚u{ ƒúñtrŒf su Ë]Âü ‚u Ëtfth Au ‚tu ‚u™t fh™tht su …h{uïh

‚u …ý Ëtfth s Au. y™u ¼t„ð‚{tk yæÞtí{, yrÄ¼q‚ y™u yrÄŒið, yu ºtý™tu su ytÄth Au ‚u ¼„ðt™™wk MðY… Au yu{

fÌtwk Au, ‚u™e ðt‚ fheyu ‚u Ëtk¼¤tu. yæÞtí{ su rðhtx …wY»t™tk RrLÿÞtu y™u yrÄ¼q‚ su ‚u™tk …k[{nt¼q‚ y™u yrÄŒið su

rðhtx™t RrLÿÞtu™t Œuð‚t yu Ëðuo rðhtx™u rð»tu ytÔÞt ‚tu …ý rðhtx W¼tu ™ ÚtÞtu, …Ae ðtËwŒuð ¼„ðt™u …wY»tY…u ÚtR™u

ßÞthu rðhtx…wY»t™u rð»tu «ðuþ fÞtuo, íÞthu rðhtx…wY»t W¼t

1

ÚtÞt. ‚u ¼„ðt™ rðhtx…wY»t™tk su yæÞtí{, yrÄ¼q‚ y™u

yrÄŒið ‚u™u rð»tu

2

‚Œtí{f…ýu fhe™u ð‚uo Au y™u

3

MðY…u ‚tu rðhtx Útfe LÞtht Au, y™u ‚u™u s yt©Þ fhðt ÞtuøÞ MðY… fÌtwk

Au. y™u su{ yÂø™ Au ‚u «ftþMðY…u ‚tu yY… Au, ™u yÂø™ …tu‚u ‚tu {qŠ‚{t™ Au ‚u ßÞthu yÂø™™u ySýo ÚtÞwk n‚wk íÞthu

„.{.«. 10

ð[™t{]‚{T

10

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

{qŠ‚{t™ yÂø™ ©e f]»ý¼„ðt™ ™u yswo™ …tËu ytÔÞtu n‚tu. …Ae ßÞthu RLÿ™wk ¾tkzð ð™ ƒt¤ðt „Þtu, íÞthu ‚us yÂø™

ßðt¤tY… ÚtR™u Ë{„ú ð™{tk ÔÞtÃÞtu ‚u{s …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™ Au ‚u ƒúñY… su …tu‚t™e yk‚Þto{e þÂõ‚ ‚uýu fhe™u Ëðuo™u

rð»tu ÔÞt…f Au, ™u {qŠ‚{t™ Útft ËðoÚte òwŒt Au. y™u ƒúñ Au ‚u ‚tu …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™™e rfhý Au, y™u …tu‚u ¼„ðt™ ‚tu ËŒt

Ëtfth {qŠ‚ s Au. {txu su™u fÕÞtý™u RåAðwk ‚u™u ‚tu ¼„ðt™™u {qŠ‚{t™ Ë{S™u ‚u™tu yt©Þ áZ ht¾ðtu y™u ðt‚ …ý yuðe

fhðe su, ftuR™u ¼„ðt™™tu yt©Þ ntuÞ ‚u x¤u ™rn, y™u su{ Mºte™t WŒh{tk „¼o ntuÞ …Ae ‚u{tkÚte …wºtY… V¤ WŒÞ ÚttÞ

Au, ‚u{ su™u ¼„ðt™™t MðY…™tu r™ùÞY… „¼o ntuÞ ‚u™u ¼„ðt™™wk su yûthÄt{ ‚u Y… V¤™e «tÂó ÚttÞ Au. {txu yuðtu

W…tÞ fhðtu ‘suýu fhe™u yu „¼o™u rðÎ™ ™ ÚttÞ.’ y™u ƒeò™u …ý yuðe ðt‚ fhðe, ‘suýu fhe™u ¼„ðt™™t r™ùÞY… „¼o™tu

…t‚ ™ ÚttÞ.’

…Ae ©eS{nthts ðtze Útfe ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk …ÄtÞto y™u W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheuyu Ztur÷Þt W…h

rðhts{t™ ÚtÞt y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e,

…Ae ©eS{nthtsu ™t™t ™t™t …h{nkË™u ƒtu÷tðe™u …hM…h [[to fhtðe. …Ae y®[íÞt™kŒ Mðt{eyu «§ …wAâtu

su, “¿tt™, ðihtøÞ y™u ¼Âõ‚ yu ºtý™u rð»tu ¼„ðt™™t MðY…{tk «er‚ ÚtÞt™wk rðþu»t fthý ftuý Au ?” …Ae yu «§™tu W¥th

‚tu ftuRÚte ÚtÞtu ™rn. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ÕÞtu, yu «§™tuu W¥th y{u fheyu, y™u ¿tt™, ðihtøÞ ™u ¼Âõ‚ ‚u™wk Y…

swŒwk swŒwk fneyu su, Sð {tºt™tu yuðtu Mð¼tð Au su, ‘ËtYk …ŒtÚto Œu¾u íÞthu ‚uÚte W‚h‚wk su …ŒtÚto ntuÞ ‚u{tkÚte Ënusu s «er‚

x¤e òÞ Au.’ {txu ¼„ðt™™wk su yûthÄt{ Au, ™u ‚u™u rð»tu su Ëw¾ Au, ‚u™e yt„¤ su yt {trÞf Ëw¾ Au ‚u‚tu ™f÷ suðwk Au.

y™u y[¤ Ëw¾ ‚tu ¼„ðt™™t Ät{™u rð»tu s Au {txu …h{uïh™e ðt‚ Ëtk¼¤‚tk Ëtk¼¤‚tk òu ¼„ðt™ ËkƒkÄe Ëw¾ ytu¤¾tÞ,

‚tu sux÷wk {tÞt Útfe Wí…Òt ÚtÞwk Au ‚u Ëðuo ‚wåA sýtÞ. su{ ºttkƒt™tu …iËtu ftuRf …wY»t™t ntÚt{tk ntuÞ ‚u™u ßÞthu ‚u …iËt Ëtxu

Ëtu™t {ntuh ftuR yt…u, íÞthu ºttkƒt™t …iËt{tkÚte nu‚ W‚he òÞ Au. yuðe he‚u ßÞthu ¼„ðt™ ËkƒkÄe Ëw¾{tk áÂü …ntU[u íÞthu

sux÷wk {trÞf Ëw¾ Au ‚u Ëðo Útfe ðihtøÞ …t{u Au, y™u yuf ¼„ðt™™e {qŠ‚{tks nu‚ ÚttÞ Au, yu ðihtøÞ™wk MðY… fÌtwk Au.

nðu ¿tt™™wk MðY… fneyu Aeyu su, ¿tt™r™Y…ý™u rð»tu ƒu þt† Au, yuf ËtkÏÞþt† ™u ƒeòwk Þtu„þt†. ‚u{tk ËtkÏÞ

þt†™tu {‚ yu Au su, su{ ytftþ su ‚u …]Úðe, s¤, ‚us, ðtÞw ‚u{tk ÔÞt…f Au y™u ytftþ rð™t yuf yýwk …ý fÞtkÞ ¾t÷e

™Úte. ‚tu …ý …]Úðe ytrŒf™t su rðfth ‚u ytftþ™u yz‚t s ™Úte. ‚u{ …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™ Au ‚u™u ytftþ™e …uXu {trÞf rðfth

ftuR yz‚tu s ™Úte. yu ðt‚to f]»ý‚t…™e W…r™»tÈtk fne Au su, ‘ ßÞthu ŒwðtoËt Ér»t ð]kŒtð™™u rð»tu ytÔÞt íÞthu ©ef]»ý

¼„ðt™u „tu…eÞtu™u fÌtwk su, ‘ŒwðtoËt ¼wÏÞt Au {txu Ëðuo Útt¤ ÷R™u òytu.’ …Ae „tu…eÞtuyu …wAâwk su, ‘ytztk Þ{w™tS Au ‚u

fu{ W‚htþu ?’ íÞthu ©ef]»ý ¼„ðt™u fÌtwk su, ‘Þ{w™tS™u ‚{u yu{ fnuòu su, ©ef]»ý ËŒt ƒt¤ ƒúñ[the ntuÞ ‚tu {t„o Œuòu.’

…Ae „tu…eytuyu nË‚e nË‚e s{w™tS™u ftkXu sR™u yu{ fÌtwk, íÞthu Þ{w™tS ‚íft¤ {t„o ŒeÄtu. …Ae „tu…eytuyu Ér»t™u

s{tzât ‚u Ér»t Ëðo™t Útt¤ s{e „Þt. …Ae „tu…eytuyu fÌtwk su, ‘y{u ½uh fu{ fhe™u sRyu ? ytztk Þ{w™tS Au.’ íÞthu ‚u

Ér»tyu …wAâwk su, ‘ytÔÞtk íÞthu fu{ fhe™u ytÔÞtk n‚tk ?’ …Ae „tu…eytuyu fÌtwk su, ‘©ef]»ýu yu{ fÌtwk n‚wk su, y{u ËŒt ƒt¤

ƒúñ[the ntuRyu ‚tu Þ{w™tS™u fnuòu su, {t„o Œuòu’ …Ae Þ{w™tSyu {t„o ŒeÄtu ‚u ‚{the …tËu ytÔÞtk Aeyu. ‚u ðt‚

Ëtk¼¤e™u Ér»t ƒtuÕÞt su, nðu Þ{w™tS™u yu{ fnuòu su, ‘ŒwðtoËt ËŒt W…ðtËe ntuÞ ‚tu {t„o Œuòu.’ …Ae „tu…eytuyu nË‚e

nË‚e sR™u yu{ fÌtwk íÞthu Þ{w™tSyu ‚íft¤ {t„o ŒeÄtu. íÞthu „tu…eytuyu Ëðuo yu ƒu ðt‚ òuR™u yr‚þu ytùÞo …t{e. {txu

¼„ðt™™wk MðY… ‚tu yuðwk ytftþ™e …uXu r™÷uo… Au. y™u Ëðuo r¢Þtytu™u fh‚tÚtft ¼„ðt™ yf‚to Au. y™u Ëðo™t Ëk„eÚtft …ý

yíÞk‚ yËk„e Au. yuðe he‚u ËtkÏÞþt† ¼„ðt™™t MðY…™u r™÷uo……ýu fhe™u fnu Au, yuðwk Ë{sðwk, yu ËtkÏÞ™u {‚u ¿tt™ Au.

nðu Þtu„þt†™tu {‚ fneyu ‚u Ëtk¼¤tu. Þtu„™tu {‚ yu{ Au su, su™u ¼„ðt™™wk æÞt™ fhðwk ntuÞ ‚u™u «Út{ áÂü ÂMÚth

fhðe. ‚u áÂü ÂMÚth fhðt ËtYk ¼„ðt™™e «r‚{t yÚtðt ƒeswk ftkR …ŒtÚto ntuÞ ‚u{tk «Út{ áÂü™u Xhtððe. …Ae yuf ™u yuf

ytfth òu‚tk Útftk áÂü ÂMÚth ÚtR òÞ íÞthu ‚u ¼u¤wk yk‚:fhý …ý ÂMÚth ÚttÞ Au, y™u ßÞthu yk‚:fhý ÂMÚth ÚttÞ Au íÞthu

¼„ðt™™e {qŠ‚ ÓŒÞ{tk Äthðe. ‚u{tk Äthýt fh™tht Þtu„e™u «ÞtË ™ …zu, Ëw¾u ÄhtÞ Au. y™u òu «Út{Úte yÇÞtË fhe™u

yk‚:fhý ÂMÚth ™ fhu ‚tu ßÞthu ¼„ðt™™wk æÞt™ fhu íÞthu ƒeòk …ý fux÷tkf rx¾¤ ytztk ytðe™u W¼tk hnu. {txu Þtu„þt†™tu

yu rËØtk‚ Au su, «Út{ yÇÞtË fhe™u ð]Â¥t ÂMÚth fhðe ™u …Ae ¼„ðt™ Ëk„tÚtu òuzðe. yu{ òýðwk yu Þtu„þt† ËkƒkÄe ¿tt™

Au. yuðe he‚u yu ƒu þt†™u {‚u fhe™u su Ë{sý áZ fhðe ‚u™wks ™t{ ¿tt™ Au. nðu ¼Âõ‚™e he‚ ‚tu yu{ Au su, ßÞthu

Ë{wÿ{kÚt™ fÞwO íÞthu Ë{wÿ{tkÚte ÷û{eS ™eËÞtO. …Ae ÷û{eSyu ntÚt{tk ðh{t¤t ÷R™u rð[th fÞtuo su, ‘ðhðt ÞtuøÞ ftuý

Au ‚u™u nwk ðYk. …Ae ßÞtk ‚…tËe™u òuÞwk íÞtk‚tu su{tk Y… ‚u{tk Yzt „wý ™rn, ™u su{tk ftkRf „wý ‚u{tk Y… ™rn. yuðe he‚u

„.{.«. 10

ð[™t{]‚{T

11

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

½ýtf™u rð»tu {tuxtk {tuxtk f÷kf ŒeXtk …Ae Œuð‚t {tºt ‚Útt ŒiíÞ {tºt ‚u™u f÷kf™t ¼Þto Œu¾e™u Ëðo „wýu fhe™u Ëk…qýo y™u Ëðo

Œtu»tu hrn‚ ™u Ëðo Ëw¾™t r™Ät™ yuðt yuf ¼„ðt™™us ŒeXt. íÞthu ÷û{eS™u ¼„ðt™™u rð»tu áZ ¼Âõ‚ ÚtR. …Ae yr‚ «u{u

fhe™u ¼„ðt™™u ðh{t¤t …nuhtðe™u ¼„ðt™™u ðÞtO. {txu yuðt fÕÞtýfthe „wý™u su òýðt ™u …h{uïh™tu áZ yt©Þ fhðtu

‚u™wks ™t{ ¼Âõ‚ Au.

yu ðt‚to Ëtk¼¤e™u {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu ©eS {nthts™u …wAâwk su, “nu {nthts ! ¿tt™, ðihtøÞ y™u ¼Âõ‚ yu™u rð»tu

…h{uïh™u rð»tu «er‚ Útðt™wk fu™u rð»tu yrÄf Œið‚ ytÔÞwk ‚u Ë{òýwk ™rn ” …Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, ‘¼Âõ‚™u rð»tu Œið‚

½ýwk Au y™u ¿tt™ ðihtøÞ{tk Œið‚ ‚tu Au …ý ¼Âõ‚ sux÷wk ™Úte. y™u ¼Âõ‚ ‚tu yr‚ Œw÷o¼ Au, ‚u ¼Âõ‚ðt¤t™tk ÷ûtý ytðtk

ntuÞ Au su, ßÞthu Sðtu™t fÕÞtý yÚtuo ¼„ðt™ {™w»Þ suðe {qŠ‚ Ähe™u …]Úðe™u rð»tu rð[hu Au. íÞthu ¼„ðt™™tk fux÷tkf

[rhºt ‚tu rŒÔÞ ntuÞ ™u fux÷tkf [rhºt ‚tu {trÞf suðtk ntuÞ, ‚u ßÞthu ¼„ðt™u f]»ýtð‚th ÄtÞtuo íÞthu Œuðfe ðËwŒuð™u [‚w¼wos

Œþo™ ŒeÄwk, ‚Útt „tuðÄo™ ‚tuzâtu, ‚Útt ft¤eÞ™t„™u ftZe™u Þ{w™tS™wk s¤ r™Šð»t fÞwO, ‚Útt ƒúñt™tu {tun r™ðthý fÞtuo, ‚Útt

y¢whS™u Þ{w™tS™t s¤™u rð»tu Œþo™ ŒeÄwk, ‚Útt {Õ÷, nM‚e, fkËtrŒf Œwü™u {the™u, Ëðuo ÞtŒð™wk fü r™ðthý fÞwO, ‚u{s

ht{tð‚th™u rð»tu Ä™w»t ¼tkøÞwk ‚Útt htðýtrŒf Œw»x™u {the™u Ëðo Œuð‚t™wk fü r™ðthý fÞwO. RíÞtrŒf su …ht¢{ ‚u ¼„ðt™™tk

rŒÔÞ [rhºt fnuðtÞ y™u Ëe‚tnhý ÚtÞwk íÞthu h½w™tÚtS htu‚t htu‚t ½u÷t suðt ÚtR „Þt, ‚Útt ©ef]»ýtð‚th{tk ft¤Þð™™e

yt„¤ ¼tøÞt ‚Útt shtËkÄ™e yt„¤ ntÞto ™u …tu‚t™e htsÄt™e su {Útwhtk ‚u™u ‚S™u Ë{wÿ™t ƒux{tk sR ðMÞt, RíÞtrŒf su

¼„ðt™™tk [rhºt ‚u «tf]‚ suðtk sýtÞ Au. {txu rŒÔÞ [rhºt ntuÞ ‚u{tk ‚tu …t…e ntuÞ ‚u™u …ý rŒÔÞ…ýwk sýtÞ, …ý ßÞthu

¼„ðt™ «tf]‚ [rhºt fhu ™u ‚u™u rð»tu …ý su™u rŒÔÞ…ýwk sýtÞ íÞthu ‚u …h{uïh™tu ¼õ‚ Ët[tu. y™u ¼„ðt™u „e‚t{tk fÌtwk

Au su :– …‹}æ ÜU}æü ™ }æï çÎÃ²}æï±¢ ²æï ±ïçœæ „y±„: J y²vy±æ Îïã¢ ÐéÝ…ü‹}æ Ýñç„ }ææ}æïç„ ¨æïù…éüÝ ! JJyu &÷tuf™tu yu{ yÚto Au su, ‘nu yswo™ ! {thtk sL{ ™u f{o ‚u rŒÔÞ Au. ‚u™u su rŒÔÞ òýu ‚u Œun™u {wfe™u Vhe sL{™u

™Úte …t{‚tu, {™us …t{u Au.’ {txu su ¼„ðt™ rŒÔÞ [rhºt fhu ‚u ‚tu ¼õ‚ ™u y¼õ‚ ƒuÞ™u rŒÔÞ sýtÞ, …ý ßÞthu ¼„ðt™

{™w»Þ™tk suðtk «tf]‚ [rhºt fhu ‚tu …ý ‚u™u rð»tu su™u rŒÔÞ…ýwk s sýtÞ …ý ftuR he‚u ¼„ðt™™tk ‚u [rhºt{tk y¼tð ytðu

™rn, yuðe su™e ƒwÂØ ntuÞ ‚u™u …h{uïh™e ¼Âõ‚ fnuðtÞ. y™u yuðe ¼Âõ‚ fhu ‚us ¼õ‚ fnuðtÞ. y™u yu &÷tuf{tk fÌtwk su

V¤ ‚u ytðt ¼õ‚™us ÚttÞ Au. y™u su{ „tu…eytu ¼„ðt™™tk ¼õ‚ n‚tk ‚tu ftuR he‚u ¼„ðt™™tu yð„wý ÷eÄtus ™rn. y™u

htò …herût‚u ‚tu „tu…eytu™e ðt‚ Ëtk¼¤e yux÷t{tks ¼„ðt™™tu yð„wý ÷eÄtu, …Ae þwfSyu ¼„ðt™™wk Ë{Úto…ýwk Œu¾tze™u

‚u yð„wý™u ¾tuxtu fhe ™tÏÞtu. {txu su su ¼„ðt™ [rhºt fhu ‚u Ëðuo™u „tu…eytu™e …uXu rŒÔÞ òýu, …ý ftuR he‚u «tf]‚ òýe™u

y¼tð ‚tuu ytðus ™rn, yuðe su ¼Âõ‚ ‚u ‚tu {nt Œw÷o¼ Au. y™u yuf ƒu sL{™u Ëwf]‚u fhe™u yuðe ¼Âõ‚ ™ ytðu, yu‚tu y™uf

sL{™t ßÞthu þw¼ ËkMfth ¼u¤t ÚttÞ Au, íÞthu ‚u™u „tu…eytu™t Ëh¾e ¼Âõ‚ WŒÞ ÚttÞ Au. y™u yuðe ¼Âõ‚ Au ‚us …h{…Œ

Au. {txu ytðe he‚™e su ¼Âõ‚ ‚u ¿tt™ ðihtøÞ Útfe yrÄf Au. y™u su™t ÓŒÞ™u rð»tu ytðe he‚™e ¼Âõ‚ ntuÞ ‚u™u ¼„ðt™™u

rð»tu «er‚{tk þwk ƒtfe Au ? ftkR ƒtfe ™Úte.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>10>> >>143>>

Ëkð‚T 1878 ™t ©tðý ðŒe 5 …k[{e™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e „Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©e ðtËwŒuð ™thtÞý™t {krŒh yt„¤ ÷ªƒzt™t ð]ût nuXu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý

fÞtO n‚tk, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt Œuþ Œuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “sux÷t „úkÚt Au ‚u Ëðuo „úkÚttu™u Ëtk¼¤e™u fux÷tf su Sð Au ‚u yu „úkÚttu™u Ä{o, yÚto ™u

ft{ …h òýu Au. …Ae yu{ òýe™u …tu‚u …ý Ä{o, yÚto ™u ft{ ‚u™us yÚtuo Þ¿t ðú‚trŒf þw¼ f{o fhu Au. …Ae ‚u f{o™wk V¤

Œuð÷tuf yÚtðt ƒúñ÷tuf yÚtðt {]íÞw÷tuf ‚u™u rð»tu ¼tu„ðe™u …Ae íÞtkÚte …zu Au. ™u ™hf [tuhtþe{tk òÞ Au. {txu su Sð Ä{o,

yÚto ™u ft{™u rð»tu «er‚ ht¾e™u su su Ëwf]‚ fhu Au ‚u Ëðuo ËtÂíðfe, htsËe ™u ‚t{Ëe ÚttÞ Au, ™u ‚u f{o™wk V¤ Mð„o, {]íÞw ™u

…t‚t¤ yu ºtý ÷tuf{tk hne™u ¼tu„ðtÞ Au, …ý „wýt‚e‚ su ¼„ðt™™wk Ät{ ‚u™u …t{u ™rn, y™u ßÞthu {tuût ™ ÚttÞ íÞthu

sL{ {hý y™u ™hf™wk Œw:¾ ‚u {xu ™rn. y™u òu Ä{o, yÚto ™u ft{ ËkƒkÄe su V¤™e RåAt ‚u™tu íÞt„ fhe™u ‚u™tk ‚u þw¼ f{o

òu ¼„ðt™™e «ËÒt‚t™u yÚtuo fhu ‚tu yus þw¼ f{o Au ‚u ¼Âõ‚Y… ÚtR™u fuð¤ {tuût™u yÚtuo ÚttÞ Au. íÞtk &÷tuf Au su :–

¥æ}æ²æï ²ïÝ |æê„æÝæ¢ …æ²„ï ²p ¨é±í„ ! J „Îï± sæ}æ²¢ ÎíÃ²¢ Ý ÐéÝæç„ ç™çÜUçy¨„}æì JJ»±¢ Ýë‡ææ¢ çRU²æ²æïxææ: ¨±ïü ¨¢¨ëç„ãï„±: J „ »±æy}æç±Ýæàææ² ÜUËÐ‹„ï ÜUçËÐ„æ: ÐÚï JJ

yu &÷tuf™tu …qðuo ðt‚ fhe yus ¼tð Au. {txu yu ðt‚to Au ‚u ËwÄe yx…xe Au. ‚u òu …qhe Ë{òýe ™ ntuÞ ‚tu ¼„ðt™™t

„.{.«. 11

ð[™t{]‚{T

12

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

¼õ‚ ntuÞ, ‚u™tu …ý Ëðuo y¿tt™e Sð™t Ëh¾tu Œun™tu ÔÞðnth òuR™u ‚u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu yð„wý ÷u, ‚uýu fhe™u

yð„wý™tu ÷u™thtu ™thfe ÚttÞ Au. y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™e ™u rð{w¾ Sð™e r¢Þt{tk ‚tu ½ýtu Vuh Au. fu{ su, rð{w¾ su su

r¢Þt fhu Au ‚u …tu‚t™e RrLÿÞtu™u ÷tz ÷ztððt™u yÚtuo fhu Au. ™u ¼„ðt™™tu ¼õ‚ su su r¢Þt fhu Au ‚u ‚tu fuð¤ ¼„ðt™ ™u

¼„ðt™™t ¼õ‚ ‚u™e Ëuðt™u yÚtuo fhu Au. {txu nrhs™™e su Ëðuo r¢Þt ‚u ‚tu ¼Âõ‚Y… Au. y™u su ¼Âõ‚ Au ‚u ‚tu ™i»fBÞo su

¿tt™ ‚uY… Au. {txu nrhs™™e r¢Þt Au ‚u ‚tu Ëðuo ™i»fBÞoY… Au. íÞtk &÷tuf ¼„ðNe‚t™tu Au:–

ÜU}æü‡²ÜU}æü ²: Ðà²ïÎÜU}æüç‡æ ™ ÜU}æü ²: J ¨ ÏæéçŠ{}ææ‹}æÝéc²ï¯é ¨ ²éQU: ÜëUyFÜU}æüÜëU„ì JJyu &÷tuf™tu yÚto yu{ Au su” ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚u ¼„ðt™™e «ËÒt‚t™u yÚtuo su su f{o fhu Au ‚u f{o™u rð»tu

yf{o su ¿tt™ ‚u™u su Œu¾u Au y™u rð{w¾ ntuÞ ‚u r™ð]Â¥t{t„o …fze™u yf{o…ýu hnu‚tu ntuÞ ‚tu …ý ‚u™u f{o{tk ƒqzâtu Au yu{

su Œu¾u Au ‚u Œu¾™thtu Ëðuo {™w»Þ™u rð»tu ƒwÂØ{t™ Au ™u ‚u ¿tt™e Au ‚Útt ‚u Þwõ‚ Au, fu‚tk {tuût™u ÞtuøÞ Au. y™u ÜëUyFÜU}æüÜëU„ì JJfu‚tk Ëðo f{o™tu fh™thtu Au. {txu ¼„ðt™™e yt¿ttyu fhe™u ¼„ðt™™e «ËÒt‚t™u yÚtuo ¼„ðt™™t ¼õ‚ su su f{o fhu Au,

‚u™tu ftuR he‚u yð„wý òu ÷u, ‚tu ‚u™t ÓŒÞ™u rð»tu fwxwkƒu Ërn‚ yÄ{o ytðe™u r™ðtË fhu Au.”

Rr‚ ð[™t{]‚{T >>11>> >>144>>

Ëkð‚T 1878 ™t ©tðý ðrŒ 6 Aê™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

ytÚt{ýu ƒthýu ytuhzt™e ytuËheyu ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e yt„¤ rðhts{t™ n‚t. y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO

n‚tk ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt Œuþ Œuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “yuf ðt‚ fheyu Aeyu ‚u Ëðuo Ëtk¼¤tu y™u yt su ðt‚to fneþwk ‚u{tk yufs ËtÄ™

fÕÞtý™u yÚtuo fneþwk. ‚u yuf™u rð»tu Ëðuo ËtÄ™ ytðe òÞ yuðwk yuf ƒ¤ðt™ fÕÞtý™wk ËtÄ™ Au ‚u fneyu Aeyu su, Œun™u rð»tu

su Sð Au ‚u yu{ òýu Au su, ‘ft{¢tuÄtrŒf ¼qkze «f]r‚ytu Au ‚u {tht Sð ËtÚtu sztýe Au.’ yuðe he‚u ft{trŒf su su «f]r‚

su™u rð»tu {wÏÞ ntuÞ ‚u «f]r‚™u Þtu„u fhe™u …tu‚t™t Sð™u ft{e, ¢tuÄe, ÷tu¼e RíÞtrŒf fw÷ûtýu Þwõ‚ {t™u Au. …ý Sð™u rð»tu

‚tu yu yufu fw÷ûtý Au ™rn. yu‚tu Sðu {q¾toRyu fhe™u …tu‚t™u rð»tu {t™e ÷eÄtk Au. {txu su™u …h{…Œ …t{ðt RåAðwk ‚u™u ftkRf

…tu‚t™u rð»tu …wY»tt‚™ ht¾ðwk …ý Auf ™tŒth ÚtR™u ƒuËðwk ™rn y™u yu{ rð[th fhðtu su,“su{ yt Œun{tk [th yk‚:fhý Au,

Œþ RrLÿÞtu Au, …k[ «tý Au, ‚u{ nwk Sðtí{t Awk.” ‚u …ý yt Œun™u rð»tu Awk, ‚u Ëðo Útfe yrÄf Awk, ™u yu Ëðo™tu r™Þk‚t Awk, …ý

yu{ ™ {t™ðwk su,‘nwk ‚tu ‚wåA Awk ™u yk‚:fhý, RrLÿÞtu ‚tu ƒ¤ðt™ Au.’ su{ ftuRf htò ntuÞ ™u ‚u ƒwÂØne™ ntuÞ …Ae yu™tk

½h™tk {™w»Þ ntuÞ ‚u …ý ‚u™wk ð[™ {t™u ™rn. …Ae yu ðt‚to™e ßÞthu „t{™tk {™w»Þ™u ¾ƒh …zu íÞthu „t{{tk …ý ftuR nwf{

{t™u ™rn. …Ae Œuþ™tk {™w»Þ yu ðt‚ Ëtk¼¤u íÞthu Œuþ™tk {™w»Þ …ý ftuR yu™tu nwf{ {t™u ™rn. …Ae ‚u htò ø÷tr™ …t{e™u

yË{Úto ÚtR™u ƒuËe hnu y™u ftuE W…h nwf{ [÷tðu ™rn. ‚u{ htò™u Xuftýu Sð Au, y™u ½h™tk {™w»Þ™u Xuftýu yk‚:fhý

Au, ™u „t{™tk ™u Œuþ™tk {™w»Þ™u Xuftýu RrLÿÞtu Au. ‚u ßÞthu yu Sð ™tŒth ÚtE™u ƒuËu ™u …Ae yk‚:fhý W…h nwf{ fhe™u

…h{uïh ËL{w¾ ht¾ðt™u EåAu íÞthu yk‚:fhý yu™wk fÌtwk fhu ™rn y™u RrLÿÞtu™u ðþ ht¾ðt RåAu, ‚tu RÂLÿÞtu …ý ðþ hnu

™rn. …Ae yu Sð ftÞt™„h™u rð»tu htò Au, ‚tu …ý ‚u htkf™e …uXu yturþÞt¤tu ÚtE hnu Au. y™u ßÞthu htò ™tŒth ÚttÞ íÞthu

‚u™t ™„h™u rð»tu {™w»Þ ntuÞ ‚u ËtkZ ÚtE™u ƒuËu Au, ™u htò™wk ÷uþ{tºt [t÷ðt Œu ™rn. ‚u{ yt Sð™t ftÞt™„h™u rð»tu …ý

su ft{trŒf htò ™Úte, ‚u htò ÚtR™u ƒuËu Au y™u yu Sð™wk ÷uþ{tºt [t÷ðt Œu‚t ™Úte. {txu su™u fÕÞtý™u RåAðwk ‚u™u yuðwk

™tŒth…ýwk ht¾ðwk ™rn, ™u su «fthu …tu‚t™tk RrLÿÞtu ™u yk‚:fhý ‚u Ëðuo …tu‚t™t nwf{{tk ð‚uo yuðtu W…tÞ fhðtu. su{ htò ntuÞ

‚u hts™er‚™t „úkÚt ¼ýe™u …tu‚t™t htßÞ{tk …tu‚t™tu nwf{ [÷tðu, …ý hiÞ‚™tu ŒƒtÔÞtu ŒƒtÞ ™rn. y™u òu hts™er‚ ™

òý‚tu ntuÞ ‚tu ‚u ðM‚e nwf{ ™ {t™u ‚u™u {thðt s {tkzu …Ae …tu‚t™tu Œuþ ntuÞ ‚u Wßsz ÚtR òÞ y™u ftk‚tu ftuR nwf{ s

{t™u ™rn, ‚uýu fhe™u …tu‚u Œw:r¾Þtu Útftu ð‚uo, yuðe he‚u hts™er‚ òÛÞt rð™t ƒu ðt‚u ƒ„tz ÚttÞ Au. ‚u{ Sð …ý òu

hts™er‚™u òÛÞt rð™t ftÞt™„h{tk nwf{ fhðt òÞ ‚tu yu{tkÚte Ëw¾ ÚttÞ ™rn.”

…Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu ©eS{nthts™u …wAâwk su, “fÕÞtý™u RåAu ‚u™u fu{ hts™er‚ ¼ýðe ?” íÞthu ©eS{nthts

ƒtuÕÞt su, “hts™er‚ yu{ ¼ýðe su, «Út{ ‚tu ¼„ðt™™wk {tntíBÞ Ëthe …uXu òýðwk. …Ae ¼„ðt™™e {qŠ‚™wk æÞt™ fhe™u

{™™u ðþ fhðwk, ™u ¼„ðt™™e fÚtt Ëtk¼¤e™u ©tuºt™u ðþ fhðt, …ý „útBÞðt‚to ntuÞ ‚u Ëtk¼¤ðt Œuðe ™rn. ‚u{s íð[t ‚u

¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t s™ ‚u™tu s M…þo fhu, y™u ™uºt ‚u …h{uïh ™u ‚u™t ŒtË ‚u™wk s Œþo™ fhu. y™u su hË™t ‚u y¾kz

¼„ðŒT„wý™u s „tÞ ™u ¼„ðt™™tuu «ËtŒ ntuÞ ‚u™tu s MðtŒ ÷u y™u ™trËft ‚u ¼„ðt™™tk «ËtrŒ su …w»…trŒf ‚u™tu s Ëw„kÄ

„.{.«.12-13

ð[™t{]‚{T

13

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

÷u, …ý fw{t„uo ftuR RrLÿÞ™u [t÷ðt Œu ™rn. yuðe he‚u su ð‚uo ‚u™tu ŒunY…e ™„h™u rð»tu nwf{ ftuR Vuhðu ™rn. y™u yuðe he‚u

…wY»t «Þí™u Þwõ‚ su ð‚uo ™u ™tŒth…ýt™tu Ëthe …uXu íÞt„ fhu, yus fÕÞtý™u {t„uo [tÕÞtu ‚u™u Mð¼tð SíÞt™tu yr‚þÞ {tuxtu

W…tÞ Au. y™u yu …wY»t«Þí™Y… su W…tÞ Au ‚u™u ËtðÄt™ ÚtR™u fhu ‚tu sux÷tk fÕÞtý™u yÚtuo ËtÄ™ Au ‚u Ëðuo …wY»t«Þí™ Y…e ËtÄ™™u

rð»tu ytðu Au. {txu …wY»t«Þí™ Au ‚u s fÕÞtý™u yÚtuo Ëðuo ËtÄ™ Útfe {tuxwk ËtÄ™ Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>12>> >>145>>

Ëkð‚T 1878 ™t ©tðý ðrŒ y{tðtMÞt™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e ytuËheyu [tf¤t W…h rðhts{t™ n‚t, ™u Ätu¤tu ¾uË …nuÞtuou n‚tu, ‚Útt Ätu¤e

[tŒh ytuZe n‚e, ™u {M‚f W…h ïu‚ …t½ ƒtkÄe n‚e, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e

Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthtsu …tu‚t™t ƒu ¼ws ô[t W…tze™u Ëðuo™u At™t htÏÞt ™u …Ae …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ M‚wr‚

fhe™u ƒuXt yuðt su Ëk‚ ‚u «íÞu ©eS{nthts yu{ ƒtu÷‚t nðt su, “ nu Ëk‚tu ! su {tuxuht {tuxuht ntu ™u ðt‚{tk Ë{s‚t ntu ‚u

yt„¤ ƒuËtu, ™u yt yuf ðt‚ fYk Awk ‚u Ëðuo r[¥t ŒR™u Ëtk¼¤òu. y™u yt su {thu ðt‚ fhðe Au ‚u ftkR Œk¼u fhe™u ™Úte fhðe

‚Útt {t™u fhe™u ™Úte fhðe ‚Útt …tu‚t™e {tux… ðÄthðt ËtYk ™Úte fhðe. yu‚tu yu{ òýeyu Aeyu su, ‘yt Ëðuo Ëk‚ ‚Útt

nrh¼õ‚ Au ‚u{tkÚte yu ðt‚ ftuR™u Ë{òR òÞ ‚tu ‚u™t Sð™wk yr‚ Yzwk ÚttÞ,’ ‚u ËtYk fheyu Aeyu. y™u ytsu ðt‚ Au ‚u

{the ŒeXu÷ Au ™u {tht y™w¼ðu fhe™u …ý {U rËØ fhe Au y™u Ëðo þt†{tk …ý {¤‚e ytðu Au. y™u ‚u yu ðt‚ Ë¼t{tk fÞto

suðe ™Úte ‚tu …ý Ë¼t{tk fheyu Aeyu su, {thu Ëns Mð¼tðu yu{ ð‚uo Au su, yt ËkËth™u rð»tu su, yr‚ Yztu þçŒ ‚Útt yr‚

Yztu M…þo ‚Útt yr‚ Yztu „kÄ ‚Útt yr‚ Yztu hË ‚Útt yr‚ Yzwk Y… yu su …k[rð»tÞ ‚u{tk nwk {tht {™™u ƒtkÄðt™u RåAwk ‚tu …ý

™Úte ƒkÄt‚wk ™u yu{tk yr‚þÞ WŒtË hnu Au. y™u yu su Ëtht …k[rð»tÞ ‚Útt ™hËt …k[rð»tÞ ‚u ƒuÞ Ë{ ð‚uo Au. y™u htò ‚Útt

hkf ‚u …ý Ë{ ð‚uo Au, y™u rºt÷tufe™wk htßÞ fhðwk ‚Útt XefYk ÷R™u {t„e ¾tðwk ‚u …ý Ë{ ð‚uo Au. y™u ntÚte™u ntuŒu ƒuËðwk ‚Útt

…„…t¤t [t÷ðwk ‚u …ý Ë{ ð‚uo Au, y™u ftuRf [kŒ™ ‚Útt …w»… ‚Útt Ëthtk ð† ‚Útt ½huýtk [ztðu ‚Útt Äq¤ ™t¾u ‚u ƒuÞ Ë{ ð‚uo

Au. y™u ftuRf {t™ yt…u ‚Útt ftuRf y…{t™ fhu ‚u ƒuÞ …ý Ë{ ð‚uo Au, ‚Útt Ëtu™wk, Y…w, nehtu ‚Útt f[htu ‚u ƒuÞ Ë{ ð‚uo Au.

y™u yt nrh¼õ‚ ƒnw {tuxtu Au ™u yt nrh¼õ‚ ™t™tu Au yu{ …ý ™Úte sýt‚wk, ƒÄtÞ nrh¼õ‚ Ëh¾t sýtÞ Au. y™u {tht

yk‚:fhý™u rð»tu yr‚ ‚eðú ðihtøÞ ð‚uo Au ‚u™tu …ý ¼th ™Úte sýt‚tu. su{ ftuRfu {tÚtu …týtu W…tzâtu ntuÞ ‚Útt Yr…Þt ™u

Ëtu™t{ntuh™e ðtkË¤e fuzu ƒtkÄe ntuÞ ‚u™tu ¼th sýtÞ Au, ‚u{ ¼th ™Úte sýt‚tu, y™u {thu rð»tu ËØ{o Au ‚u™tu …ý ¼th ™Úte

sýt‚tu. ‚Útt {thu rð»tu ¿tt™ Au su ‘nwk ƒúñ Awk’ ‚u™tu …ý ¼th ™Úte sýt‚tu, y™u yt su nwk W…h Útfe ftuRf …ŒtÚto™u ð¾týwk Awk

™u ftuRf …ŒtÚto™u fwð¾týwk Awk ‚u ‚tu òýe òýe™u fYk Awk y™u su su …ŒtÚto™u rð»tu RrLÿÞtu™e ð]Â¥t™u ƒ¤tífthu òuzwk Awk ‚u {tkz {tkz

‚u …ŒtÚto ËL{w¾ hnu Au, y™u ßÞthu Ze÷e {u÷wk Awk íÞthu ‚h‚ …tAe ð¤e ytðu Au. su{ ytftþ™u rð»tu …Úthtu V„tðeyu ‚u ßÞtk

ËwÄe ntÚt™u òuhu fhe™u Xu÷tÞ íÞtk ËwÄes ytftþ™u rð»tu hnu, ™u …Ae …tAtu …]Úðe™u rð»tu ytðe™u …zu Au. y™u su{ …wkA÷u÷ Ztuh

ntuÞ ‚u™u {týË ƒ¤tífthu fhe™u ßÞtk ËwÄe ô[wk Ít÷e ht¾u íÞtk ËwÄe hnu ™u ßÞthu {wfe Œu, íÞthu Äƒ ÷R™u …ze òÞ, y™u su{

ftuRf …wY»t ËwÍu yux÷tu ƒr¤Þtu ntuÞ ™u Œtk‚u fhe™u yt¾e Ëtu…the ¼tk„e ™t¾‚tu ntuÞ y™u ‚u …wY»t™u Œþðeþ ft„Œe ÷ªƒw

[wËtÔÞtk ntuÞ, …Ae ‚u þufu÷t [ýt …ý {tkz{tkz [tðu. ‚u{ rð»tÞ ËL{w¾ ƒ¤tífthu ð]Â¥t™u òuzeyu Aeyu ‚tu {tkz{tkz òuztÞ

Au. ‚u yt su yu{ {™u ð‚uo Au ‚u™wk þwk fthý Au ? ‚tu {the RrLÿÞtu™e su ð]Â¥t Au ‚u …tAe ð¤e™u ËŒt ÓŒÞ™u rð»tu su ytftþ Au

‚u™u rð»tu ð‚uo Au y™u ‚u ÓŒÞtftþ™u rð»tu yr‚þu ‚us Œu¾tÞ Au. su{ [tu{tËt™u rð»tu ytftþ{tk ðtŒ¤tk AtR hÌttk ntuÞ, ‚u{

{tht ÓŒÞ™u rð»tu yuf÷wk ‚us ÔÞt…e hÌtwk Au. y™u ‚u ‚us™u rð»tu yuf ¼„ðt™™e {qŠ‚ Œu¾tÞ Au, ‚u yr‚ «ftþ{Þ Au. y™u ‚u

{qŠ‚ ½™~Þt{ Au ‚tu …ý yr‚þu ‚usu fhe™u ~Þt{ ™Úte sýt‚e, yr‚þu ïu‚ sýtÞ Au. y™u ‚u {qŠ‚ Âî¼ws Au, y™u ‚u {qŠ‚™u

ƒu [hý Au y™u yr‚þu {™tunh Au, …ý [th ¼ws fu yü ¼ws fu ËnËú¼ws ‚u yu {qŠ‚™u ™Úte. yu {qŠ‚ ‚tu yr‚ ËtiBÞ Au y™u

{™w»Þ™t suðe ytf]r‚ Au, ™u rfþtuh Au, ‚u yu {qŠ‚ fÞthuf ‚tu yu ‚us{tk W¼e Œu¾tÞ Au ™u fÞthuf ƒuXe sýtÞ Au ™u õÞthuf

nh‚eVh‚e Œu¾tÞ Au y™u yu {qŠ‚™u [thu ftuhu {wõ‚™tk {kz¤ ¼htR™u ƒuXtk Au ‚u Ëðuo {wõ‚ Au ‚u yuf ™shu ‚u ¼„ðt™™e {qŠ‚

Ët{wk òuR hÌtt Au. ‚u {qŠ‚™u y{u «fx «{tý n{ýtk …ý Œu¾eyu Aeyu y™u ËíËk„{tk ™ntu‚t ytÔÞt íÞthu …ý Œu¾‚t y™u

{t‚t™t „¼o{tk n‚t ‚u rŒðË …ý Œu¾‚t y™u „¼o{tk ytÔÞt {tuhu …ý Œu¾‚t. y™u y{u ƒtu÷eyu Aeyu ‚u …ý íÞtk s ƒuXt Útft

ƒtu÷eyu Aeyu, y™u ‚{u …ý Ëðuo íÞtks ƒuXt Atu yu{ nwk Œu¾wk Awk, …ý yt „Zzwk þnuh fu yt ytuËhe yu ftkR Œu¾t‚wk ™Úte. y™u

ßÞthu yu MðY… su™u òÛÞt{tk ytðu, ‚uu™u su{ y{™u ftuR rð»tÞ ËkƒkÄe Ëw¾{tk ytËÂõ‚ ™Úte, ‚u{ ‚u …wY»t™u …ý fÞtkR

ytËÂõ‚ hnu s ™rn. y™u ‚u MðY…™u ‚tu ‚{u …ý Œu¾tu Atu …ý ‚{tht Ë{ßÞt{tk …rh…qýo ytð‚wk ™Úte. y™u ßÞthu yu ðt‚

„.{.«.13

ð[™t{]‚{T

14

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

Ë{ßÞt{tk ytðþu, íÞthu …k[rð»tÞ fu ft{ ¢tuÄtrŒf Mð¼tð ‚u SíÞt{tk «ÞtË Útþu ™rn, Ënusu S‚tR sþu. y™u yu su

yufhË ‚us Au ‚u™u ytí{t fneyu ‚Útt ƒúñ fneyu ™u yûthÄt{ fneyu y™u yu «ftþ™u rð»tu su ¼„ðt™™e {qŠ‚ Au ‚u™u

ytí{t™wk ‚¥ð fneyu ‚Útt …hƒúñ fneyu ‚Útt …wY»ttu¥t{ fneyu. ‚u s ¼„ðt™ ht{f]»ýtrŒfY…u fhe™u …tu‚t™e RåAtyu

Sðtu™t fÕÞtý™u yÚtuo Þw„ Þw„™u rð»tu «fx ÚttÞ Au. ‚u ¼„ðt™ yt ÷tuf™u rð»tu {™w»Þ suðt sýtÞ Au ‚tu …ý {™w»Þ suðt ™Úte

™u yûthÄt{™t …r‚ Au. ‚u ©ef]»ý ¼„ðt™u „e‚t{tk fÌtwk Au su:–

Ý „jæ¨²„ï ¨ê²æïü Ý àæàææVæï Ý Ðæ±ÜU: J ²ey±æ Ý çÝ±„ü‹„ï „hæ}æ ÐÚ}æ¢ }æ}æ JJ{txu ©ef]»ý¼„ðt™ {™w»Þ suðt sýt‚t n‚t ‚tu…ý yûtht‚e‚ fiðÕÞ {qŠ‚ s Au. y™u ¼„ðt™ su {™w»Þ Œun Ähu

Au ‚u ¼„ðt™™e {qŠ‚™wk su æÞt™ fhu íÞthu yu æÞt™™t fh™tht™u yu {qŠ‚ ‚uòu{Þ yuðe yûthÄt{™u rð»tu fiðÕÞ MðY…u ¼tËu

Au y™u æÞt™™t fh™tht™tu su Sð ‚u {tÞt™u ‚hu Au y™u …h{…Œ™u …t{u Au. {txu ¼„ðt™ ‚tu {™w»ÞŒun Äthý fhu Au ‚tu …ý

fiðÕÞY…u s Au y™u ‚u ¼„ðt™ su søÞt{tk rðhts‚t ntuÞ ‚u søÞt …ý r™„woý Au y™u ‚u ¼„ðt™™tk ð†, y÷kfth ‚Útt

ðtn™ ‚Útt …rh[Þto™t fh™tht Ëuðf ‚Útt ¾t™…t™trŒf su su …ŒtÚto ¼„ðt™™t ËkƒkÄ™u …t{u Au ‚u Ëðuo r™„woý Au. yuðe he‚u

suýu ¼„ðt™™wk MðY… òÛÞwk ‚u™u y{the …uXu s …k[rð»tÞ{tk fÞtkR «er‚ hnu‚e ™Úte, ™u ‚u Mð‚kºt ÚttÞ Au.

y™u yu yûtht‚e‚ su …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™ Au ‚u s Ëðuo yð‚th™wk fthý Au. y™u Ëðuo yð‚th …wY»ttu¥t{{tkÚte «fx

ÚttÞ Au y™u …tAt …wY»ttu¥t{™u rð»tu ÷e™ ÚttÞ Au. ‚u ßÞthu ¼„ðt™ {qŠ‚ Ähe™u …tAt yk‚Äto™ ÚttÞ Au íÞthu ‚u su ¼„ðt™™e

{qŠ‚ ‚u õÞthuf ‚tu {™w»Þ™e …uXu yt …]Úðe™u rð»tu …ze hnu Au, ‚u su{ ©ef]»ý™e {qŠ‚ ¾tu¤t{tk ÷R™u YÂõ{ýeS ƒ¤e {wðtk ‚Útt

É»t¼Œuð™tu Œun n‚tu ‚u Œtðt™¤™u rð»tu ƒ¤e „Þtu. yu{ …ý ÚttÞ y™u õÞthuf ‚tu ntz{tkË Ërn‚ rŒÔÞ ¼tð …t{e™u ftkR hnu

™rn, yk‚Äto™ ÚtR òÞ. y™u ßÞthu «fx ÚttÞ íÞthu …ý fÞthuf ‚tu Mºte Útfe sL{ Ähu, ™u õÞthuf ‚tu …tu‚t™e RåAt{tk ytðu

íÞtk Útfe «fx ÚtR ytðu Au; yu{ yu ¼„ðt™™t sL{ ™u Œun {wõÞt™e her‚ ‚tu y÷tirff Au. y™u ßÞthu yuðwk ¼„ðt™™wk MðY…

Au ‚u™u ŒZ fhe™u Ë{sþtu, íÞthu ‚{™u ftuR «fth™wk rðÎ™ fÕÞtý™t {t„o™u rð»tu ™rn ÚttÞ, ™u yu ¼„ðt™™t MðY…™e ŒZ‚t

rð™t ‚tu „{u ‚ux÷tu íÞt„ ht¾tu, ™u „{u ‚ux÷t W…ðtË fhtu …ý ftuR he‚u ¾t{e ¼tk„þu ™rn. y™u ‚{u yu{ fnuþtu su, ‘y{™u

‚tu yu MðY…™e ‚{u su{ fntu Atu ‚u{ ŒZ‚t Au, ‚tu …ý «tý RrLÿÞtu fu{ ÷e™ ™Úte Út‚tk ?’ ‚tu yu ‚tu …h{uïh™e RåAtyu yu{

hÌtwk Au. yu{ Ë{sðwk. …ý ‚u™u ftkR fhðwk hÌtwk ™Úte, yu ‚tu f]‚tÚto Au, y™u yu ‚tu Ëðo ËtÄ™™t yk‚™u …tBÞtu Au. y™u òu

¼„ðt™™t MðY…™e ytðe he‚u ŒZ‚t ntuÞ ™u fŒtr[‚T òu r™{to™, r™÷tuo¼, r™»ft{, r™:MðtŒ y™u r™:M™un yu{tk ftkRf Úttuze

½ýe ftåÞ… hne òÞ ‚tu ‚u™e ftkR ®[‚t ™Úte. …ý ¼„ðt™™t MðY…{tk òu ftuR he‚™e Ë{ßÞt{tk fËh hne ‚tu ftuR he‚u

ðtkÄtu ¼tk„þu ™rn. {txu Œun A‚u su «fthu ytðwk hnMÞ Ë{òÞ ‚uðtu W…tÞ fhðtu.

y™u yt ðt‚to ÞÚttÚto Ë{òýe ntuÞ ™u ftuRf «thçÄ f{o™u ðþ ÚtR™u òu ftuRf ™e[ Wå[ Œun™e «tÂó ÚttÞ ‚tu …ý

1

ð]ºttËwh™e …uXu ¿tt™ òÞ ™rn ‚Útt su{

2

¼h‚S™u {]„™tu Œun ytÔÞtu ‚tu …ý …qðosL{™wk ¿tt™ xéÞwk ™rn, yuðwk yt ¿tt™™wk

yr‚þu {tntíBÞ Au. y™u ™thŒ, Ë™ftrŒf ™u ƒúñtrŒf Œuð ‚u{™e Ë¼t{tk …ý r™hk‚h yts ðt‚to ÚttÞ Au. y™u ytðe

¼„ðíMðY… ËkƒkÄe su ðt‚to ‚u ‚tu þt†{tkÚte …ý …tu‚t™e {u¤u Ë{òÞ ™rn. y™u ËŒT„úkÚttu{tk ytðe ðt‚to‚tu ntuÞ …ý ßÞthu

Ëí…wY»t «fx ÚttÞ Au, íÞthu ‚u{™t {w¾ Útfe s ðt‚ Ë{ßÞt{tk ytðu Au, …ý …tu‚t™e ƒwÂØƒ¤u fhe™u ËŒT„úkÚttu{tkÚte …ý

Ë{ò‚e ™Úte. y™u su™u ytðe he‚u ÞÚttÚto ¼„ðt™™wk MðY… Ë{ßÞt{tk ytÔÞwk Au ‚u™u òu ¼q‚, ¼rð»Þ ™u ð‚o{t™ yu ºtý

ft¤™u rð»tu áÂü …ntU[‚e ntuÞ ‚tu …ý ‚u™u yu ðt‚™tu ftkR „ðo ntuÞ ™rn. y™u ftuR™u ðh fu þt… Œu ™rn y™u ftuuR Xuftýu ðh

fu þt… Œu …ý ¾ht. y™u ftuR Xuftýu r™¼oÞ hnu y™u ftuR Xuftýu ƒeðu …ý ¾ht. …ý ‚uýu fhe™u …tu‚u ftkR n»toþtuf {™{tk ÷tðu

™rn. y™u su™u ¼„ðt™™tuu yt fÌttu yuðe he‚u ŒZ yt©Þ ntuÞ ‚u òýe™u ‚tu ¼qkzwk f{o fhu s ™rn, …ý fŒtr[‚T ¼qkzt

Œuþft¤trŒf™u Þtu„u fhe™u òu ftkRf yð¤wk f{o ÚtR òÞ ‚tu …ý ‚u ŒZ yt©Þðt¤tu fÕÞtý™t {t„o Útfe …ze òÞ ™rn. {txu yu

su ¼„ðt™™tu ŒZ yt©Þ Au yuðtu r™ŠðÎ™ {t„o ftuR ™Úte. y™u yu ðt‚ su™u Ë{òýe ntuÞ ‚u™u ‚tu yr‚ {tuxtu ytþÞ ntuÞ,

òwðtu™u y{thu …h{nkË ‚Útt ËíËk„e Ë{M‚ …tËuÚte ftuE MðtÚto ËtÄðtu ™Úte. ‚tu …ý ftuR™u ƒtu÷tðeyu Aeyu, ftuRf™u ðZeyu

Aeyu, ftuR™u ftZe {wfeyu Aeyu ‚u™wk yu s «Þtus™ Au su, ‘ftuR he‚u yt ðt‚ Ë{òÞ ‚tu ƒnw ËtYk ÚttÞ’ {txu yt ðt‚to Au ‚u

Ëðuo ŒZ fhe™u ht¾ßÞtu y™u su ‚us™u rð»tu {qŠ‚ Au ‚u s yt «íÞût {nthts Au yu{ òýòu. y™u òu yu{ ™ sýtÞ ‚tu yux÷wk

‚tu sYh òýòu su, ‘yûthY… su ‚us ‚u™u rð»tu su {qŠ‚ Au ‚u™u {nthts Œu¾u Au.’ yu{ òýþtu ‚tu …ý ‚{thu {thu rð»tu nu‚

hnuþu. ‚uýu fhe™u ‚{tÁk …h{ fÕÞtý Útþu. y™u yt ðt‚™u r™íÞu ™ðe ™u ™ðe ht¾òu, …ý „tV÷…ýu fhe™u rðËthe Œuþtu{tk.

„.{.«.13

ð[™t{]‚{T

15

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

yts Au ‚uðes ft÷ ™ðe ht¾ßÞtu, y™u ‚uðe s Œun™tu yk‚ ÚttÞ íÞtk ËwÄe …ý rŒ™ rŒ™ «íÞu ™ðe ™u ™ðe ht¾ßÞtu. y™u su

su ¼„ðt™™e ðt‚ fhtu ‚u ‚u ðt‚™u rð»tu yt ðt‚™wk ƒes ÷tðòu yu{ y{the yt¿tt Au. y™u yt ðt‚to ‚tu yuðe Sð™Œth Au

su Œun hnu íÞtk ËwÄe …ý r™íÞ «íÞu fhðe y™u Œun {qfe™u ¼t„ð‚e ‚™wyu fhe™u …ý yt s ðt‚to fhðe Au y™u yt su y{u

‚{™u ðt‚ fne ‚u Ëðuo þt†™tu rËØtk‚ Au, ™u y™w¼ð{tk …ý yu{ s ŒZ Au y™u y{u «íÞût ™shu òuR™u ‚{™u yt ðt‚ fne

Au y™u òu «íÞût òuR™u ™ fne ntuÞ ‚tu y{™u Ëðuo …h{nkË™t Ë{ Au.” yuðe he‚u ©eS{nthtsu …tu‚t™t ¼õ‚s™™e

rþûtt™u yÚtuo …htuût…ýu …tu‚t™t …wY»ttu¥t{…ýt™e ðt‚to fhe ‚u™u Ëtk¼¤e™u Ëðuo ËtÄw ‚Útt nrh¼õ‚ ‚u yu{ s {t™‚t nðt su,

‘su ‚us™u rð»tu {qŠ‚ fne ‚us yt ©eS {nthts «íÞût «{tý Au. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>13>> 146 >>

Ëkð‚T 1878 ™t ¼tŒhðt þwrŒ 1 «r‚…Œt™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh …tËu W¥thtŒu ƒthýu ytuhzt™e ytuËhe W…h rðhts{t™ n‚t, ™u ïu‚ ¾uË …nuÞtuo n‚tu

™u ïu‚ [tŒh ytuZe n‚e. ™u {M‚f W…h ïu‚ VUxtu ƒtkæÞtu n‚tu, ™u ‚u VUxt W…h ht‚t fŠýfth™t …w»…™wk Atu„wk rðhts{t™ n‚wk,

y™u ËwkŒh fwkfw{™tu [tkŒ÷tu ¼t÷™u rð»tu rðhts{t™ n‚tu, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™{kz¤ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e

Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu …wAâwk su, “¼„ðt™™t MðY…™u rð»tu su Ëk‚ ‚Œtí{f…ýt™u …t{u Au ‚u Ë{trÄyu fhe™u …t{u

Au fu yu™tu ftuR ƒeòu …ý W…tÞ Au ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ suýu ¼„ðt™™wk MðY… suðwk ft÷u y{u fÌtwk ‚uðwk ÞÚttÚto

òÛÞwk ntuÞ ™u ‚u{tk ftuR ò‚™wk WíÚtt™ hÌtwk ™ ntuÞ su{ yt ÷ªƒzt™wk ð]ût Au ‚u yuf ðth òýe ÷eÄwk Au …Ae ftuR he‚u {™{tk

ËkfÕ… Út‚tu ™Úte, su ÷ªƒztu nþu fu ™rn ntuÞ ? yuðe he‚u „{u ‚u™tu Ëk„ ÚttÞ y™u „{u ‚uðtk þt† Ëtk¼¤u …ý ftuR he‚u fhe™u

¼„ðt™™t MðY…™tu su r™ùÞ fÞtuo ntuÞ ‚u{tkÚte {™ z„{„u ™rn, yuðtu su r™YíÚtt™…ýu ¼„ðt™™tu r™ùÞ yu™u y{u

‚Œtí{f…ýwk fneyu Aeyu, y™u yuðwk su yu ‚Œtí{f…ýwk ‚u ¼„ðt™™t yuftkr‚f ¼õ‚™t «Ëk„u fhe™u ÚttÞ Au …ý fuð¤

Ë{trÄyu fhe™u ™Úte Út‚wk. y™u yuðwk su yu ‚Œtí{f…ýwk ‚u™u s r™ŠðfÕ… Ë{trÄ fneyu Aeuyu ™u yuðe ò‚™e su™u r™ŠðfÕ…

Ë{trÄ ÚtR ntuÞ ‚u Ëk‚™wk MðY… …ý r™„woý ƒúñ s Au. y™u yuðt yz„ r™ùÞðt¤t su Ëk‚ ‚u r™ð]Â¥t{t„o™u rð»tu ð‚uo yÚtðt

«ð]Â¥t{t„o™u rð»tu ð‚uo ‚tu…ý yu™wk r™„woý s MðY… Au. su{ ™thŒ ™u Ë™ftrŒf yu Ëðuou r™ð]Â¥t{t„o™u rð»tu «ðíÞto, y™u

ËóÉr»t ‚Útt s™ftrŒf htò yu Ëðuo «ð]Â¥t {t„o™u rð»tu «ðíÞto …ý yu Ëðuo™u ¼„ðt™™t r™ùÞu fhe™u r™„woý òýðt. y™u

su r™ð]Â¥t{t„o™u rð»tu «ðíÞto ntuÞ ™u òu ¼„ðt™™tu r™ùÞ ™ ntuÞ ‚tu ‚u™u {trÞf „wýu fhe™u Ë„wý òýðt y™u yu{ òýðwk

su, yt yr‚þÞ íÞt„e sýtÞ Au …ý yu™u ¼„ðt™™tu r™ùÞ ™Úte {txu yu y¿tt™e Au ‚u sYh ™hf{tk sþu.’ y™u su™u

¼„ðt™™t MðY…™tu yuðtu r™ùÞ Au ™u òu ‚u{tk ftkRf Úttuze ½ýe ¾tux hne „R nþu ‚tu …ý ‚u ¼qkze „r‚™u ™rn …t{u, ‚u

‚tu yk‚u ò‚tu r™„woý…ýt™u s …t{þu. y™u su™u ¼„ðt™™t MðY…™tu ‚tu yuðtu r™ùÞ ™Úte ™u ‚u ËwÄtu íÞt„e hnu‚tu ntuÞ

™u ft{, ¢tuÄ, ÷tu¼trŒf™u xtéÞt{tk ËtðÄt™ ð‚o‚tu ntuÞ ‚tu…ý yu™t xtéÞt ft{trŒf ™rn x¤u y™u ‚u yk‚u ¾htƒ ÚtR™u

™hf{tk s sþu. y™u ytðwk su ¼„ðt™™t MðY…™wk ¿tt™ ‚u su™u ÚtÞwk ntuÞ ™u ‚u™u Úttuze ƒwÂØ ntuÞ ‚tu…ý yu™u {tuxe

ƒwrØðt¤tu òýðtu. y™u ytðwk ¼„ðt™™t MðY…™wk ¿tt™ su™u ™ ntuÞ ™u ‚u™u òu ÍtÍe ƒwÂæÄ ntuÞ ‚tu …ý ‚u™u ƒwÂØne™

òýðtu.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>14>> 147 >>

Ëkð‚T 1878 ™t ¼tŒhðt þwrŒ 2 ƒes™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e ytuËheyu [tf¤tu ™k¾tðe™u rðhts{t™ n‚t y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk y™u …tu‚t™t

{w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthtsu Ëðuo …h{nkË™u «§ …wAâtu su, “„{u ‚uðtu fXý Mð¼tð ntuÞ ™u òu yuf rð[th fheyu ‚tu ‚u

Mð¼tð™tu ™tþ ÚtR òÞ y™u yu rð[th™u {qfe™u ƒeò nòhtu rð[th fhu ‚tuÞ …ý ‚u ¼qkzt Mð¼tð ntuÞ ‚u x¤u ™rn yuðtu ‚u

fÞtu rð[th Au, ‚u su™u su{ Ë{ò‚wk ntuÞ ‚u ‚u{ fntu? …Ae …h{nkË{tk su{ su™u Ë{ò‚wk n‚wk ‚u{ ‚uýu fÌtwk, …ý ÞÚttÚto ftuRÚte

fnuðtÞwk ™rn. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ÕÞtu y{u fneyu su,” “su{ ƒtnuh ftuRf …tu‚t™tu þºtw ntuÞ ‚u yt…ýwk ftkRf

ft{ Út‚wk ntuÞ ‚u™u ƒ„tze Œu yÚtðt …tu‚t™e {t-ƒu™ Ët{e „t¤tu Œu, ‚u™tu su{ yr‚þu y¼tð ytðu Au y™u su W…tÞu fhe™u ‚u™wk

¼qkzwk ÚttÞ ‚u W…tÞ fhtÞ Au yÚtðt ftuRf ƒeòu ‚u þºtw™wk ¼qkzwk fhu ‚tu …ý yr‚þu htS ÚtðtÞ Au, ‚u{ su {tuût™u yÚtuo Þí™ fh‚t

ntuÞ ™u ‚u{tk su ft{¢tuÄtrŒf {tknu÷tu þºtw rðÎ™ fhu ‚tu ‚u™e W…h …ý ‚uðe s ðihƒwÂØ ÚttÞ y™u ‚u™tu ¾xftu fÞthuÞ …ý x¤u

™rn. yuðtu rð[th su™u ntÚt ytðu ‚u yu rð[thu fhe™u þºtw {tºt™u xt¤u. y™u ßÞthu ftuRf Ëk‚ yu ft{trŒf þºtw™e ®™Œt fhu ‚Útt

‚u þºtw™u ¾tuŒu ‚u{tk su™u {tuhu fÌttu yuðtu rð[th ntuÞ ‚u™u ‚u ËtÄw™tu y¼tð ytðu ™rn. Ët{tu ‚u ËtÄw™tu yr‚þu „wý ÷u y™u yu{

„.{.«.14-15

ð[™t{]‚{T

16

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

òýu su, ‘yt ËtÄw {tht þºtw™u {tÞto™tu W…tÞ fhu Au {txu {tht …h{ nu‚w Au.’ ytðe ò‚™tu rð[th su™t ÓŒÞ™u rð»tu «tó ÚtÞtu

ntuÞ ‚u þºtw {tºt™tu ™tþ fhe ™t¾u y™u ftuR ¼qkztu Mð¼tð ‚u™t ÓŒÞ™u rð»tu hne þfu ™rn. y™u yu rð™t ƒeò „{u ‚ux÷e

ò‚™t rð[th fhu …ý ft{trŒf Mð¼tðY…e þºtw ™tþ …t{u ™rn, {txu yu Mð¼tð W…h su þºtw…ýwk ht¾ðwk yu s Ëðo rð[th{tk

©uc rð[th Au.

…Ae ©eS{nthtsu ð¤e «§ fÞtuo su, “Ä{o, ðihtøÞ, ytí{¿tt™ y™u {tntíBÞu Ërn‚ …h{uïh™e ¼Âõ‚ yu

[thðt™t{tkÚte ftuR ft¤u …zu ™rn yuðtu su ntuÞ ‚u™u þu ÷ûtýu fhe™u ytu¤¾ðtu ?” …Ae Ëðuo Ëk‚u su™u suðwk Ë{òýwk ‚uýu ‚uðwk fÌtwk

…ý ‚u ftuRÚte ÞÚttÚto fnuðtÞwk ™rn, …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “su™tu ƒt¤f…ýtÚte s yuðtu Mð¼tð ntuÞ su ftuR™e

AtÞt{tk ‚tu ŒƒtÞ s ™rn, y™u yu ßÞtk ƒuXtu ntuÞ íÞtk ftuRyu ntkËe {~fhe ÚttÞ ™rn, y™u ‚u™u ftuRyu n¤ðwk ðuý …ý fnuðtÞ

™rn, yuðtk su™tk ÷ûtý ntuÞ ‚u ftuR rŒðË Ä{o, ðihtøÞ, ¿tt™ y™u ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ ‚u{tkÚte …zu s ™rn, y™u ‚u™tu {t™e™t

suðtu Mð¼tð ntuÞ ‚tu …ý ‚u™u fÕÞtý™tu ¾… ntuÞ, {txu ‚u ËíËk„{tkÚte ftuR «fthu òÞ ™rn. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>15>> 148

Ëkð‚T 1878 ™t ¼tŒhðt þwrŒ 10 Œþ{e™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh…tËu …tx W…h rðhts{t™ n‚t y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, y™u …tu‚t™t

{w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™{kz¤ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu «§ …wAâtu su, “yuf ‚tu yòow™™e …uXu su MðY…r™ct y™u ƒeS ÞwrÄÂch htò™e …uXu su

Ä{or™ct yu ƒu r™ct Au, ‚u{tkÚte su MðY…r™ct™wk ƒ¤ ht¾u ‚u™u Ä{or™ct {tu¤e …ze òÞ Au, y™u su Ä{or™ct™wk ƒ¤ ht¾u

‚u™u MðY…r™ct {tu¤e …ze òÞ Au.

1

{txu yuðtu þtu W…tÞ Au su suýu fhe™u yu ƒu{tkÚte yufu r™»Xt {tu¤e ™ …zu ?” …Ae

©eS{nthts ƒtuÕÞt su,

2

…]Úðe™tu ™u Ä{o™tu ©e{Kt„ð‚™t «Út{ MfkÄ™u rð»tu ËkðtŒ Au ‚u{tk yu{ fÌtwk Au su, ‘ËíÞþti[trŒf

su fÕÞtýfthe yuðt ytu„ý[t¤eË „wý ‚uýu Þwõ‚ ¼„ðt™™wk MðY… Au.’ {txu Ëðuo Ä{o ¼„ðt™™e {qŠ‚™u ytÄthu hnu Au, ‚u

ËtYk ¼„ðt™™u Ä{oÄwhkÄh fÌtt Au. y™u ð¤e ©e{Kt„ð‚™t «Út{ MfkÄ™u rð»tu þti™ftrŒf Ér»tyu Ëq‚…whtýe™u …wAâwk Au su,

‘ Ä{o™t ƒ¾‚hY… yuðt su ©ef]»ý ¼„ðt™ ‚u yk‚Äto™ ÚtÞt …Ae Ä{o fu™u þhýu hÌttu ?’ {txu Ä{o ‚u ¼„ðt™™e {qŠ‚™u s

ytþhu hnu Au. ‚u ËtYk su ¼„ðt™™e {qŠ‚™u rð»tu r™ct ht¾u ‚u™u ¼„ðt™™wk MðY… ÓŒÞ{tk hnu, yux÷u ‚u™t ÓŒÞ{tk Ä{o …ý

hnu. {txu su MðY…r™ct ht¾u ‚u™u Ä{or™ct Ënsu s hnu. y™u yuf÷e Ä{or™ct ht¾u ‚tu MðY…r™ct {tu¤e …ze òÞ Au, ‚u

fthý…ýt {txu ƒwÂØðt™ ntuÞ ‚u™u MðY…r™ct s áZ fhe™u ht¾ðe. ‚tu ‚u ¼u¤e Ä{or™ct …ý áZ …ýu hnuþu.”

3

…Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu ƒeòu «§ …wAâtu su, “…k[ rð»tÞ S‚tÞ ‚u ðihtøÞu fhe™u S‚tÞ Au fu ftuR ƒeòu W…tÞ Au

? …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, ðihtøÞ ntuÞ yÚtðt ™ ntuÞ …ý òu …h{uïhu fÌtt yuðt su r™Þ{ ‚u™u rð»tu ¾ƒzŒth hnu ‚tu

‚u …k[rð»tÞ S‚tÞ Au. y™u òu þçŒ Útfe ðihtøÞu fhe™u ð]Â¥t …tAe ðt¤u ‚tu ½ýtu «ÞtË fhu ‚tu …ý þçŒ Ëk¼¤tÞ ¾htu, y™u

ft™™u ƒeze ÷u ‚tu Ënsu þçŒ Ëk¼¤tÞ ™rn. ‚u{s yÞtuøÞ …ŒtÚto™u íð[tyu fhe™u yzu ™rn ‚tu Ënsu M…þo S‚tÞ. ‚u{s

yÞtuøÞ ðM‚w ntuÞ ‚u™u ™uºtu fhe™u òwyu ™rn ‚tu Ënsu Y… S‚tÞ. ‚u{s su su MðtŒw ¼tus™ ntuÞ ‚u™u {u¤tðe …týe ™t¾e™u

s{u ‚Útt Þwõ‚ ytnth fhu yux÷u Ënsu s hË™t S‚tÞ. ‚u{s yÞtuøÞ „kÄ ntuÞ íÞtk ™tf™u ƒeze ÷u ‚tu Ënsu „kÄ S‚tÞ.

yuðe he‚u r™Þ{u fhe™u …k[rð»tÞ S‚tÞ Au. y™u òu r™Þ{{tk ™ hnu ‚tu „{u ‚uðtu ðihtøÞðt™ ‚Útt ¿tt™e ntuÞ …ý ‚u™tu Xt hnu

™rn. {txu rð»tÞ SíÞt™wk fthý ‚tu …h{uïh™t ƒtkÄu÷t su r™Þ{ ‚u s Au. ‚u{tk …ý {kŒ ðihtøÞðt¤t™u ‚tu r™Þ{{tk hnuðwk yus

W„Þto™tu W…tÞ Au, su{ {tkŒtu ntuÞ ‚u fhe …t¤e™u yti»tÄ ¾tÞ ‚tu s r™htu„e ÚttÞ.”

…Ae y¾kzt™kŒ Mðt{eyu …wAâwk su, “{tkŒt™u ‚tu fhe™tu r™Þ{ ntuÞ su ytx÷t rŒðË s fhe ht¾ðe, ‚u{ fÕÞtý™t

ËtÄ™™tu …ý ftuR r™Þ{ Au fu ™Úte ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “su™u ©Øt {kŒ ntuÞ ‚u™u ‚tu ½ýuf sL{u fhe™u ËtÄ™™e

Ë{tró ÚttÞ Au. ‚u ¼„ðNe‚t{tk fÌtwk Au su, ‘‘¥ÝïÜU…‹}æ¨¢ç¨hS„„æï ²æç„ ÐÚæ¢ Úç„}æì J’’ yu &÷tuf{tk yu{ fÌtwk Au su, ‘y™uf

sL{u fhe™u ËkrËØ ÚtÞtu su Þtu„e ‚u su ‚u …h{…Œ™u …t{u Au’ yu {kŒ ©Øtðt¤t™tu …ût Au, y™u su™u ƒ¤ðt™ ©Øt ntuÞ ‚u ‚tu

‚íft¤ rËØ ÚttÞ Au. ‚u …ý „e‚t{tk fÌtwk Au:–

ŸæŠ{æ±æÝì H|æ„ï ¿ææÝ¢ „yÐÚ: ¨¢²„ïç‹Îí²: J ¿ææÝ¢ HÏŠ±æ ÐÚæ¢ àææç‹„}æç™Úï‡ææç{xæÓÀç„ JJyu &÷tuf™tu yu{ yÚto Au su,‘r™Þ{{tk Au RrLÿÞtu su™tk, ™u ©Øtðt™ yuðtu su …wY»t, ‚u ¿tt™™u …t{u Au ™u ¿tt™™u …t{e™u

‚íft¤ …h{…Œ™u …t{u Au.’ {txu su yr‚þu ©Øtðt™ ntuÞ ‚u™u ðnu÷e ËtÄ™™e Ë{tÂó ÚttÞ Au, y™u su™u {kŒ ©Øt ntuÞ ‚u™u

‚tu y™uf sL{u fhe™u ËtÄ™™e Ë{tÂó ÚttÞ Au. su{ ftuR …wY»t ftþeyu s‚tu ntuÞ ™u ‚u yt¾t rŒðË{tk ƒu z„÷tk [t÷‚tu ntuÞ

„.{.«.16

ð[™t{]‚{T

17

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

‚u™u ‚tu ftþeyu s‚tk ƒnw rŒðË ÷t„u, y™u su ðeþ ðeþ „tW [t÷ðt {tkzu ‚u ‚tu ynªÚte ftþeyu Úttuztf rŒðË{tk …ntU[u. ‚u{

su™u ©Øt ƒ¤ðt™ Au ‚u ‚tu n{ýtk ‚h‚ ËíËk„e ÚtÞtu ntuÞ ‚tu …ý yr‚þu ËhË ÚtR òÞ Au, y™u su™u ©Øt {kŒ ntuÞ ‚u ‚tu ½ýt

ft¤ ÚtÞt ËíËk„e ÚtÞtu ntuÞ ‚tuÞ …ý ÷tu[tu …tu[tu hnu Au.”

…Ae ©e„wY[hýh‚t™kŒ Mðt{eyu …wAâwk su, “ßÞthu {kŒ ©Øtðt¤t™wk y™uf sL{u fÕÞtý ÚttÞ, íÞthu íÞtk ËwÄe ‚u õÞtk

hnu‚tu nþu ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, ‘ËwkŒh Œuð÷tuf ntuÞ íÞtk sR™u ‚u hnu Au. y™u ßÞthu yu ¼„ðt™™wk æÞt™ fh‚tu

íÞthu yu ¼õ‚ ¼„ðt™ Ët{wk òu‚tu íÞthu ¼„ðt™ …ý ‚u ¼õ‚ Ët{wk òu‚t. …Ae ¼„ðt™™wk æÞt™ fh‚tk Útftk su su rð»tÞ™wk

yuýu r[k‚ð™ fÞwO n‚wk, y™u su su rð»tÞ{tk yu ¼õ‚™u nu‚ n‚wk, ‚u ¼„ðt™ Ëðuo ™shu òuR™u y™u yu Œun {qfu íÞthu yu™u suðt

¼tu„ ðnt÷t Au ‚uðt ¼tu„ su ÷tuf{tk Au ‚u ÷tuf{tk yu ¼õ‚™u …ntU[tzu Au, y™u ft¤™u yu{ yt¿tt fhu Au su, ‘yu ¼õ‚™t

¼tu„™u ‚wk ¾kz™ fheþ {tk.’ {txu ‚u r™h‚kh Œuð÷tuf{tk hÌttu Útftu ¼tu„™u ¼tu„ðu Au. …Ae {]íÞw ÷tuf{tk ytðe™u y™uf sL{u

fhe™u {tuût™u …t{u Au.”

…Ae y¾kzt™kŒ Mðt{eyu ƒeòu «§ …wAâtu su, ‚eðú ©Øtðt™ …wY»t™tk þtk ÷ûtý Au ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su,

“su™u ‚eðú ©Øt ntuÞ ‚u™u ßÞthu ¼„ðt™™u Œþo™u ytððwk ntuÞ yÚtðt ¼„ðífÚtt ðt‚to Ëtk¼¤ðe ntuÞ ‚Útt ¼„ðt™™e {t™Ëe

…qò fhðe ntuÞ RíÞtrŒf su su ¼„ðt™ ËkƒkÄe r¢Þt ‚u™u fÞto ËtYk M™t™trŒf su …tu‚t™e Œun r¢Þt ‚u™u yr‚þu W‚tð¤tu ÚtR™u

fhu. y™u ft„¤ ÷¾e™u y{u ftuRf ð‚o{t™ VuhÔÞwk ntuÞ ‚tu ‚u™u fhðt™u yÚtuo …ý ytf¤tu ÚtR òÞ y™u {tuxtu {týË ntuÞ ‚tu …ý

¼„ðt™™tk Œþo™ ËtYk ƒt¤f™e …uXu ytf¤tR fhðt {tkzu, yuðtk su™tk ÷ûtý ntuÞ ‚u™u ‚eðú ©Øtðt™ òýðtu. y™u su yuðe

©Øtðt¤tu ntuÞ ‚u Ëðuo RrLÿÞtu™u …ý ‚íft¤ ðþ fhu Au. y™u su™u ¼„ðt™™t {t„o{tk {kŒ ©Øt ntuÞ ‚u™tk RrLÿÞtu rð»tÞ ËL{w¾

yr‚ ‚eûý…ýu Þwõ‚ ntuÞ, ‚u „{u ‚ux÷tu Ëk‚tzðt òÞ …ý Ëti™u sýtR òÞ su, ‘yt™e RrLÿÞtu™tu rð»tÞ ËL{w¾ ‚eûý ðu„

Au.’ y™u RrLÿÞtu™wk Y… ‚tu ðtÞw™t ðu„ suðwk Au, su{ ðtÞw Œu¾tÞ ™rn …ý ð]ût™u n÷tðu ‚uýu fhe™u sýtÞ Au su ðtÞw ðtÞ Au, ‚u{

RrLÿÞtu™e ð]Â¥tytu Œu¾t‚e ™Úte …ý rð»tÞ ËL{w¾ Œtuzu ‚u Ëti™u sýtÞ Au, y™u òu f…xu fhe™u ‚u Ztkfðt òÞ ‚tuu f…xe òýe™u

‚u™tu Ëti™u yr‚þu yð„wý ytðu Au. {txu su™tk RrLÿÞtu{tk rð»tÞ ¼tu„ÔÞt™e ‚eûý‚t ntuÞ ‚u ftuR «fthu At™e hnu ™rn.”

…Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu …wAâwk su, “rð»tÞ ËL{w¾ RrLÿÞtu™e su ‚eûý‚t ‚u™u xtéÞt™tu þtu W…tÞ Au ?” …Ae

©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “RrLÿÞtu™e ‚eûý‚t™u xtéÞt™tu yu s W…tÞ Au su, …h{uïhu íÞt„e™t ™u „]nMÚt™t su r™Þ{ ƒtkæÞt

Au ‚u{tk Ëðuo RrLÿÞtu™u {hze™u ht¾u ‚tu Ënsu s RrLÿÞtu™e ‚eûý‚t {xe òÞ y™u ©tuºt, íðfT, [ûtw, hË™t y™u ½útý yu …tk[u

RrLÿÞtu™u ßÞthu fw{t„o{tk ™ sðtŒu íÞthu RrLÿÞtu™t ytnth þwØ ÚttÞ Au, ‚u fuzu yk‚:fhý …ý þwØ ÚttÞ Au. {txu ðihtøÞ™wk ƒ¤

ntuÞ yÚtðt ™ ntuÞ ‚tu …ý òu RrLÿÞtu™u ðþ fhe™u …h{uïh™t r™Þ{{tk ht¾u ‚tu su{ ‚eðú ðihtøÞu fhe™u rð»tÞ S‚tÞ Au ‚u

Útfe …ý ‚u r™Þ{ðt¤t™u rðþu»tu rð»tÞ S‚tÞ Au. {txu …h{uïh™t ƒtkÄu÷ su r™Þ{ Au ‚u™u s yr‚ áZ fhe™u ht¾ðt.”

…Ae ð¤e y¾kzt™kŒMðt{eyu …wAâwk su, “su™u {kŒ ©Øt ntuÞ ‚u™u ©Øt ð]ÂØ fu{ …t{u ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt

su, “òu ¼„ðt™™wk {tntíBÞ sýtÞ ‚tu {kŒ ©Øt ntuÞ ‚u …ý ð]ÂØ™u …t{u. su{ …týe …eðt™wk ðtËý {]Â¥tft™wk ntuÞ ‚u{tk Ënsu

s «er‚ ÚttÞ ™rn y™u ‚u …tºt òu Ëwðýo™wk ntuÞ ‚tu ‚u{tk Ënsu s «er‚ ÚttÞ, ‚u{ ¼„ðt™™wk ‚Útt ¼„ðt™™e fÚtt fe‚o™trŒf™wk

{tntíBÞ sýtÞ ‚tu Ëns Mð¼tðu s ¼„ðt™{tk ‚Útt fÚtt fe‚o™trŒf{tk ©Øt ð]ÂØ …t{u Au. {txu su «fthu ¼„ðt™™wk {tntíBÞ

Ë{òÞ ‚u W…tÞ fhðtu. ™u òu yu W…tÞ fhu ‚tu ©Øt ™ ntuÞ ‚tu …ý ©Øt ÚttÞ Au y™u òu {kŒ ©Øt ntuÞ ‚tu ‚u ð]ÂØ™u …t{u Au.”

Rr‚ ð[™t{]‚{T >>16>>149>>

Ëkð‚T 1878 ™t ytËtu ðrŒ 11 yuftŒþe™u rŒðË htrºt™u Ë{u Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu

ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™u Ë{e…u ytuhzt™e ytuËheyu ®ËntË™ W…h rðhts{t™ n‚t, y™u

Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk. y™u …tu‚t™e yt„¤ {þt÷ ƒu ƒ¤‚e n‚e. y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt

ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e, y™u fe‚o™ „ðt‚tk n‚tk.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “fe‚o™ „tððtk hnuðt ãtu, «§ W¥th fheyu.” …Ae Ëðuo {wr™ ƒtuÕÞt su, “½ýwk ËtYk

{nthts.” …Ae ©eS{nthtsu «§ …wAâtu su, “¼„ðt™™wk MðY… Au ‚u™u ftuRf ¼õ‚ ‚tu {tÞt™tk [tuðeþ ‚¥ðu Ërn‚ Ë{su

Au y™u ftuRf ¼õ‚ ‚tu {tÞt™t ‚¥ðu hrn‚ fuð¤ [i‚LÞ{Þ ¼„ðt™™wk MðY… Ë{su Au, yu ƒu «fth™t ¼õ‚ Au ‚u{tk fu™e

Ë{sý Xef Au ™u fu™e Ë{sý Xef ™Úte ?” …Ae {wf‚t™kŒMðt{eyu fÌtwk su, “su ¼„ðt™™u rð»tu {trÞf [tuðeþ ‚¥ð Ë{su

yu™e Ë{sý Xef ™Úte, y™u ¼„ðt™™wk MðY… {tÞt™t ‚¥ðu fhe™u hrn‚ fuð¤ [i‚LÞ{Þ Ë{su ‚u™e Ë{sý Xef Au.”

…Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “ËtkÏÞðt¤u [tuðeþ ‚¥ð fÌttk Au ‚u ËtkÏÞ™u {‚u ºtuðeþ ‚¥ð ™u [tuðeþ{tu ûtuºt¿t su

„.{.«.17

ð[™t{]‚{T

18

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

Sð RïhY… [i‚LÞ Au, ‚u yu he‚u [tuðeþ ‚¥ð fÌttk Au. fu{ su, ûtuºt, ûtuºt¿t™u ‚tu yLÞtuLÞ yt©Þ…ýwk Au, ‚u ûtuºt¿t rð™t ûtuºt

fnuðtÞ ™rn ™u ûtuºt rð™t ûtuºt¿t fnuðtÞ ™rn. ‚u {txu ‚¥ð ¼u¤t s Sð Rïh™u fÌtt Au, y™u ¼„ðt™ Au ‚u ‚tu ûtuºt ™u ûtuºt¿t

yu ƒuÞ™t yt©Þ Au. {txu ¼„ðt™ Útfe {trÞf ‚¥ð òwŒtk fu{ fnuðtÞ ? y™u su{ ytftþ Au ‚u™u rð»tu [th ‚¥ð hÌttk Au ‚tu

…ý ytftþ™u ftuR™tu Œtu»t yz‚tu ™Úte, ‚u{ …h{uïh™t MðY…™u …ý {trÞf ‚¥ð™tu yufuÞ Œtu»t yz‚tu ™Úte, yuðwk s ¼„ðt™™wk

MðY… Au. ‚u{tk [tuðeþ ‚¥ð fneyu ‚u{tk þtu ƒtÄ Au ? y™u ‚¥ðu hrn‚ fnuðwk ‚u{tk þwk r™ƒtoÄ…ýwk ytðe „Þwk ?

…Ae Œe™t™tÚt ¼èu …wAâwk su, “su™u ¼„ðt™™e {qŠ‚™wk æÞt™ fhðwk ntuÞ ‚u™u ¼„ðt™™wk MðY… ‚¥ðu Ërn‚ Ë{sðwk fu

‚¥ðu hrn‚ Ë{sðwk ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “¼„ðt™™t MðY…™u su ‚¥ðu Ërn‚ Ë{su Au ‚u …ý …t…e Au, y™u su

‚¥ðu hrn‚ ¼„ðt™™t MðY…™u Ë{su Au ‚u …ý …t…e Au. ¼„ðt™™t MðY…{tk ‚tu ¼„ðt™™t ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ‚¥ð Au fu ™Úte

yuðwk [wkÚtýwk fhðwk „{u s ™rn. ¼õ‚ ntuÞ ‚u ‚tu yu{ òýu su ‘¼„ðt™ ‚u ¼„ðt™, yu™u rð»tu ¼t„ íÞt„ fÞto™tu {t„ ™Úte, yu

¼„ðt™ ‚tu y™k‚ ƒúñtkz™t ytí{t Au.’ y™u su™u ¼„ðt™™t MðY…{tk ftuR he‚™wk WíÚtt™ ™Úte ‚u™u r™ŠðfÕ… ÂMÚtr‚ðt¤tu

òýðtu. y™u su™u yuðe yuf {r‚ ntuÞ ‚u™u ÂMÚt‚«¿t òýðtu. y™u su …wY»t™u ¼„ðt™™u rð»tu yuðe áZ {r‚ Au ‚u™u ¼„ðt™

Ëðo …t… Útfe {wftðu Au. ‚u ¼„ðt™u ¼„ðNe‚t{tk yswo™ «íÞu fÌtwk Au su :–

’’¨±ü {}æü‹ÐçÚy²Á² }ææ}æïÜ¢U àæÚ‡æ¢ ±í… J ¥ã¢ y±æ¢ ÐæÐï|²æï }ææïÿæç²c²æç}æ }ææ àæé™: JJ‘‘y™u yt ËkËth{tk …ý yuðe he‚ Au su, su Útfe …tu‚t™tu {tuxtu MðtÚto Ëh‚tu ntuÞ ‚u™tu ƒwÂØðt™ ntuÞ ‚u Œtu»t „úný fhu

™rn. su{ Mºte ntuÞ ‚u …tu‚t™t MðtÚto ËtYk …r‚™tu Œtu»t „úný fh‚e ™Úte, ‚Útt ƒeò …ý „]nMÚttu ntuÞ ‚u …tu‚t™t ¼tR, ¼ºteò,

Œefht RíÞtrŒf su ËkƒkÄe ‚u™u rð»tu òu …tu‚t™tu yr‚þu MðtÚto ntuÞ ‚tu Œtu»t™wk „úný ™Úte fh‚t ‚u{ ¼„ðt™ Útfe suýu {tuxtu MðtÚto

òÛÞtu ntuÞ su ¼„ðt™ ‚tu …t… Útfe ™u y¿tt™ Útfe {wftðe™u …tu‚t™t ¼õ‚™u y¼Þ…Œ yt…u Au. yuðtu {tuxtu MðtÚto òÛÞtu ntuÞ

‚tu ftuR he‚u ¼„ðt™™tuu yð„wý ytðu s ™rn. su{ þwfSyu htË…k[tæÞtÞe™wk ðýo™ fÞwO íÞthu htò …heÂût‚™u ËkþÞ ÚtÞtu su,

‘¼„ðt™u …hMºte™tu Ëk„ fu{ fÞtuo’ …ý þwfS™u ÷uþ {tºt ËkþÞ ÚtÞtu ™rn, y™u su „tu…eÞtu Ëk„u ¼„ðt™u rðnth fÞtuo ‚u

„tu…eÞtu™u …ý ËkþÞ ™ ÚtÞtu su ‘¼„ðt™ ntuÞ ‚tu yt{ fu{ fhu ?’ yuðtu ftuR he‚u ËkþÞ ÚtÞtu ™rn. y™u ßÞthu ¼„ðt™

fwçò™u ½uh „Þt íÞthu WØðS™u ¼u¤t ‚uze „Þt n‚t. ‚tu …ý WØðS™u ftuR he‚u ËkþÞ ÚtÞtu ™rn, y™u ßÞthu WØðS™u

ðús{tk {tufÕÞt íÞthu „tu…eytu™e ðtýe Ëtk¼¤e™u …ý ftuR he‚u ËkþÞ ™ ÚtÞtu, y™u Ët{wk „tu…eÞtu™wk {tntíBÞ yr‚þu Ë{ßÞt.

{txu su™u ¼„ðt™™tuu y[¤ yt©Þ ÚtÞtu ntuÞ ™u ‚u yr‚þu þt†ðu¥tt ntuÞ yÚtðt ¼tu¤tu s ntuÞ …ý ‚u™e {r‚ ¼ú{u ™rn. y™u

¼„ðt™™t su áZ ¼õ‚ ntuÞ ‚u™wk su {tntíBÞ ‚u …ý ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚u s òýu, …Ae þt†ðu‚t ntuÞ yÚtðt ¼tu¤tu ntuÞ

…ý su™e ¼„ðt™™u rð»tu áZ {r‚ ntuÞ ‚u s ¼„ðt™™t ¼õ‚™wk {tntíBÞ òýu, y™u áZ {r‚ðt¤t ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ytu¤¾u

…ý ¾ht. y™u ‚u rð™t su s„‚™t rð{w¾ Sð ntuÞ ‚u ‚tu …krz‚ ntuÞ yÚtðt {q¾o ntuÞ …ý ¼„ðt™™u rð»tu áZ {r‚ …ý fhe

þfu ™rn y™u su áZ {r‚ðt¤t ntuÞ ‚u™u …ý ytu¤¾u ™rn, y™u nrhs™™wk {tntíBÞ …ý òýu ™rn. {txu ¼„ðt™™tuu ¼õ‚

ntuÞ ‚u s ¼„ðt™™t ¼õ‚™u ytu¤¾u. y™u {tntíBÞ …ý ‚u s òýu su{ WØðSyu „tu…eytu™wk yr‚þu {tntíBÞ òÛÞwk, ‚u{

„tu…eytuyu …ý WØðS™wk {tntíBÞ …ý òÛÞwk.

y™u …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™ Au ‚u Ëðo ûtuºt¿t™t ûtuºt¿t Au ‚tu …ý r™Šðfth Au, y™u {tÞt ytrŒf su rðfthðt™ …ŒtÚto ‚u™tu

rðfth …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™™u yz‚tu ™Úte. y™u su ytí{r™c …wY»t Au ‚u™u …ý MÚtq÷, Ëqû{ y™u fthý™t rðfth ™Úte yz‚t,

‚tu …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™™u ™ yzu yu{tk þwk fnuðwk ? ¼„ðt™ ‚tu r™Šðfthe ™u r™÷uo… s Au. yuðe he‚u su ¼„ðt™™t MðY…™u Ë{su

‚u ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ÂMÚt‚«¿t òýðtu. su{ …tu‚t™t ytí{t™u rð»tu su™u ÂMÚtr‚ ntuÞ ‚u …ý ÂMÚt‚«¿t fnuðtÞ Au, ‚u{ su™u

¼„ðt™™t MðY…™u rð»tu ftuR ò‚™tu ½tx ™ ntuÞ y™u su{ ¼„ðt™™wk Ë{Úto…ýwk ntuÞ ™u ‚u™wk „t™ fhu ‚u{s yË{Úto…ýwk ntuÞ

‚u™wk …ý „t™ fhu, y™u su{ ¼„ðt™™wk ÞtuøÞ [rhºt ntuÞ ‚u™wk „t™ fhu ‚u{s su yÞtuøÞ suðwk [rhºt sýt‚wk ntuÞ ‚u™wk …ý „t™

fhu, …ý ¼„ðt™™t [rhºt™u rð»tu ÞtuøÞ yÞtuøÞ yuðtu ½tx ½zu ™rn. yuðtu su ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u …wY»ttu¥t{™t

MðY…™u rð»tu ÂMÚt‚«¿t òýðtu y™u su™u yuðe …wY»ttu¥t{™t MðY…™u rð»tu áZ r™ct ÚtR, ‚u™u yuÚte W…htk‚ ƒeòwk ftkR Ë{sðt™wk

hÌtwk ™Úte.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>17>> 150 >>

Ëkð‚T 1878 ™t {t„Ëh ðrŒ 6 AX™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

…tu‚t™t W‚tht™u rð»tu „tŒe ‚feÞt ™k¾tðe™u rðhts{t™ n‚t, y™u Ätu¤tu ¾uË …nuÞtuo n‚tu, y™u Ätu¤e [tŒh ytuZe™u ‚u W…h

ƒwètŒth hòR ytuZe n‚e, y™u {M‚f W…h Ätu¤tu VUxtu rðhts{t™ n‚tu, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt

„.{.«.18

ð[™t{]‚{T

19

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e. y™u …tu‚t™e yt„¤ «t„S Œðu fÚtt fh‚t n‚t.

…Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, y{u ‚tu Ëðo «fthu rð[the™u òuÞwk su, yt ËkËth{tk sux÷t fwËk„ fnuðtÞ Au, ‚u Ëðo

fwËk„Úte yrÄf fwËk„ ‚u õÞtu Au ‚tu ‘su™u …h{uïh™e ¼Âõ‚ ™rn, y™u ¼„ðt™ Ëðo™t Mðt{e Au, ¼õ‚ ðíË÷ Au, …r‚‚…tð™

Au, yÄ{ WØthý Au, yuðtu …ý ¼„ðt™™e ftuh™tu su™t niÞt{tk rðïtË ™rn.’

‚u yuðt ‚tu yt ËkËth{tk ƒu {‚ Au, yuf ‚tu ™tÂM‚f™tu ™u ƒeòu

1

þw»f

2

ðuŒtkr‚™tu. yu ƒu yr‚ fwËk„ Au. y™u …k[

{nt…t…u Þwõ‚ ntuÞ ™u ‚u™u òu ¼„ðt™™tu rðïtË ntuÞ ‚tu ‚u™tu ftuR ft¤u Awxftu ÚttÞ. ‚Útt ƒt¤níÞt, „tiníÞt, MºteníÞt

RíÞtrŒf su {tuxtk …t… ‚u™t fh™th™tu …ý ftuR ft¤u Awxftu ÚttÞ ¾htu, …ý yu ƒu {‚™e su™u «‚er‚ ytðe ‚u™tu ftuR ft¤u Awxftu

ÚttÞ ™rn þt {txu su, yu™e Ë{sý ðuŒ, þt† y™u …whtý ‚u Útfe ôÄe Au. ‚u{tk ™tÂM‚f ‚tu yu{ Ë{su Au su ‘ht{[kÿS ™u

©ef]»ý ¼„ðt™ yu ‚tu htò n‚t, y™u ©ef]»ýu ŒiíÞ {tÞto ‚Útt …hMºte™t Ëk„ feÄt, {txu ºteò ™hf{tk …zât Au.’ yuðe he‚u

yÄ{WæÄthý ™u …r‚‚…tð™ yuðt su ©ef]»ý ¼„ðt™ ‚u™u rð»tu …h{uïh™e ƒwÂæÄ s ™Úte, y™u f{uo fhe™u …tu‚t™wk fÕÞtý

{tLÞwk Au. ‚u ßÞthu f{o fh‚tk fh‚tk fuð¤ ¿tt™ «fxu íÞthu ‚u ¼„ðt™ ÚttÞ. yuðe he‚u y™k‚ ¼„ðt™ {tLÞt Au, …ý y™trŒ

…h{uïh ™tÂM‚f™u {‚u ftuR ™Úte. su™u ¼s™u fhe™u Sð ¼ð™t ƒkÄ™ Útfe Awxu. {txu yu {‚ Au ‚u ðuŒÚte rðYØ Au.

y™u þw»f ðuŒtkr‚ Au ‚u ‚tu yu{ Ë{su Au su, ‘ƒúñ Au ‚u s SðY… ÚtÞt Au. y™u su{ ËqÞo™wk «r‚®ƒƒ Au ‚u{ ƒúñ ‚u

SðY… Au.’ {txu ßÞthu yu{ Ë{òÞ su, ‘nwk ƒúñ Awk’ íÞthu yu™u ftkR ËtÄ™ fhðwk hÌtwk ™rn. y™u ßÞthu …tu‚u …h{uïh ÚtÞt

íÞthu nðu ¼s™ …ý ftuR™wk fhðwk hÌtwk ™rn, yu{ {t™e™u …Ae …t… fh‚tk …ý ƒeðu ™rn, y™u {™{tk yu{ Ë{su su, ‘yt…ýu

r™„woý {t„o™u …tBÞt Aeyu {txu yt…ýu Vhe™u sL{ ™rn Ähðtu …zu.’ …ý yu þw»fðuŒtkr‚ yux÷tu ‚…tË fh‚t ™Úte su {tÞt …h

su r™„woý ƒúñ ‚u™u …ý yu™e Ë{sýu fhe™u sL{ {hý Xuhtýwk. fu{ su yu yu{ fnu Au su, ‘ ƒúñ Au ‚u MÚttðh sk„{Y… ÚtÞt

Au.’ íÞthu su Sð ntuÞ ‚u™u {tÚtu ‚tu sL{ {hý ntuÞ, ‚u sL{ {hý ƒúñ™u {tÚtu ytÔÞwk. y™u yu ‚tu yu{ òýu Au su, ‘y{u sL{

{hýÚte Awxeþwk’ …ý yu{ rð[th‚t ™Úte su yt…ýu {‚u fhe™u ƒúñ™u {tÚtu sL{ {hý Ët[wk ÚtÞwk, íÞthu yt…ý …ý ½ýwk

Ë{Sþwk ‚tu …tu‚t™u ƒúñMðY… {t™eþwk ‚tu …ý sL{{hý ™rn x¤u. {txu yu™u s {‚u fhe™u yuýu su {tuût {tLÞtu Au ‚u ¾tuxtu ÚtR

òÞ Au, ‚tu …ý ftuR ‚…tËe™u òu‚t ™Úte, y™u S¼u ‚tu yu{ ƒfu Au su, ‘ yt…ýu ‚tu ƒúñMðY… Aeyu ‚u fu™wk ¼s™ fheyu ?

y™u fu™u ™{Mfth fheyu ?’ yu{ {t™e™u yr‚þu ynkfthe ÚtR òÞ Au. y™u Ë{ßÞt{tk ‚tu ftkR ytÔÞwk ™rn ‚tu …ý ¿tt™e™wk

{t™ ÷R™u ƒuXt Au, …ý yu{ rð[th‚t ™Úte su, ‘ …tu‚t™u {‚u fhe™u s …tu‚t™tu {tuût ¾tuxtu ÚtR „Þtu.’ y™u yu™tu Ëk„ fhu ‚u™u

…ý yuðt ™u yuðt {q¾o fhe™u {qfu Au.

y™u Ët[t ¿tt™e su ™thŒË™ftrŒf, þwfS ‚u ‚tu r™hk‚h ¼„ðt™™wk æÞt™, ™t{hx™ y™u fe‚o™ ‚u™u fhu Au. y™u

ïu‚îe…™u rð»tu su r™hÒt{wõ‚ Au, ‚u ‚tu ƒúñMðY… Au y™u ft¤™t …ý ft¤ Au, ‚tu …ý …h{uïh™wk æÞt™, ™t{hx™, fe‚o™,

…qs™, y[o™, ðkŒ™ ‚u™u fh‚t hnu Au y™u …tu‚u yûthMðY… Au ‚tu …ý yûtht‚e‚ su …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™ ‚u™t ŒtË ÚtR™u ð‚uo

Au. y™u ƒŒrhft©{™u rð»tu su WæÄð ™u ‚™w Ér»t ytrŒf {wr™ hÌtt Au ‚u …ý ‚… fhu Au ™u r™hk‚h ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ fÞto fhu

Au, y™u yu þw»fðuŒtkr‚ ‚tu fuð¤ Œuntr¼{t™e Sð Au. ‚tu …ý ¼„ðt™™wk æÞt™, M{hý fu ðkŒ™ fh‚t ™Úte. y™u ™thŒË™ftrŒf

™u þwfS ‚u{™e suðe Ët{ŠÚt Au ™u suðwk ¿tt™ Au ‚Útt ïu‚îe…ðtËe su r™hÒt{wõ‚ ‚u™u rð»tu suðe Ët{ŠÚt Au ™u suðwk ¿tt™ Au. ‚Útt

ƒŒrhft©{ðtËe su Ér»t ‚u{tk suðe Ët{ŠÚt Au ™u suðwk ¿tt™ Au, ‚u™t fturx{t ¼t„™e …ý yu þw»fðuŒtkr‚™u rð»tu Ët{ŠÚt …ý ™Úte

™u ¿tt™ …ý ™Úte, ‚tu …ý …h{uïh™t Ët{tðrzÞt ÚtR™u ƒuXt Au; {txu yu …tft y¿tt™e Au, y™u sux÷t y¿tt™e fnuðtÞ ‚u™t

htò Au. y™u yu ‚tu fturx fturx fÕ… ËwÄe ™hf™t fwkz{tk …zþu ™u Þ{™tu {th ¾tþu ‚tu …ý yu™tu Awxftu ™rn ÚttÞ. y™u yuðt™tu

su Ëk„ ‚u™wk s ™t{ fwËk„ Au, y™u su{ Ëí…wY»t™tu su Ëk„ ‚uÚte ftuR {tuxwk …wÛÞ ™Úte, ‚u{ y¿tt™e yuðt su þw»fðuŒtkr‚ ‚u™t Ëk„Úte

ftuR {tuxwk …t… ™Úte. {txu su™u fÕÞtý™u RåAðwk ‚u™u ™tÂM‚f ‚Útt þw»fðuŒtkr‚™tu Ëk„ fhðtu s ™rn,’ Rr‚ ð[™t{]‚{T >>18>>

151 >>

Ëkð‚T 1878 ™t {t„þh ðrŒ 14 [tiŒþ™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

…h{nkË™u W‚thu rŒðË WøÞt Ë{u …ÄtÞto n‚t. …Ae íÞtk ytðe™u „tŒe ‚feÞt W…h WŒtË ÚtR™u ƒuXt, ‚u ftuR™u ƒtu÷tðu …ý

™rn y™u ftuR Ët{wk òwyu …ý ™rn. y™u {M‚f W…h Ätu¤tu VUxtu ƒtkæÞtu n‚tu ‚u Awxe™u rþrÚt÷ ÚtR „Þtu ‚u™u …ý Ëk¼t¤u ™rn.

yuðe he‚u yuf ½ze ËwÄe yr‚þu WŒtË ÚtR™u ƒuËe hÌtt y™u ™uºt{tkÚte s¤ …zðt ÷tøÞtk.

…Ae ©eS{nthts …h{nkË «íÞu ƒtuÕÞt su, “y{u þw»f ¿tt™e™tu {‚ òýðt ËtYk ‚u™t þt†™wk ©ðý fÞwO, ‚u ©ðý

{tºtu fhe™u s y{tht yk‚h{tk ytðtu Wîu„ ÚtR ytÔÞtu. fu{ su, su þw»fðuŒtk‚þt†™u ©ðýu fhe™u Sð™e ƒwÂØ{tkÚte ¼„ðt™™e

„.{.«.19

ð[™t{]‚{T

20

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

W…tË™t™wk ¾kz™ ÚtR òÞ Au, y™u niÞt{tk Ë{¼tð ytðe òÞ Au, yux÷u yLÞ Œuð™e …ý W…tË™t ÚtR òÞ Au. y™u ‚u

þw»fðuŒtkr‚™t ð[™™u su Ëtk¼¤u ‚u™e ƒwÂæÄ yr‚þu ¼úü ÚtR òÞ Au.

1

y™u y{u ‚tu

2

ftkRf «Þtus™ ËtYk þw»fðuŒtk‚™e ðt‚

Ëtk¼¤e nþu ‚uýu fhe™u …ý nðu y{thu þtuf ½ýtu ÚttÞ Au.” yu{ fne™u ©eS{nthts ËwÄt WŒtË ÚtR „Þt. …Ae ½ýe ðth

ËwÄe Œe÷„eh ÚtR™u …Ae …tu‚t™u ntÚtu ™uºt{tkÚte s¤ ÷tuR™u yu{ ƒtuÕÞt su, “¼„ðNe‚t W…h su ht{t™ws¼t»Þ Au ‚u™e fÚtt

Ëtk¼¤e™u y{u yts htrºtyu Ëw‚t n‚t, …Ae y{™u Mð¡ ÚtÞwk su, y{u „tu÷tuf{tk „Þt, íÞtk ¼„ðt™™t y™k‚ …t»toŒ ŒeXt.

‚u{tk fux÷tf ‚tu ¼„ðt™™e Ëuðt{tk hÌtt Au ‚u ‚tu ÂMÚth Ëh¾t sýtÞt, y™u fux÷tf ‚tu …h{uïh™tk fe‚o™ „tÞ Au, ‚u fe‚o™

…ý {wõ‚t™kŒ Mðt{e ™u ƒúñt™kŒ Mðt{e™tk „tÞ Au. y™u ‚u fe‚o™ „t‚t òÞ y™u ztu÷‚t òÞ. su{ fuVu fhe™u „tkzt ÚtÞt ntuÞ

™u ‚u ztu÷u ™u „tÞ ‚u{ fe‚o™ „tÞ ™u ztu÷u. …Ae y{u …ý yu „tð‚t n‚t ‚u ¼u¤t sR™u ¼éÞt ™u fe‚o™ „tððt ÷tøÞt. ‚u

„tð‚tk „tð‚tk yuðtu rð[th ÚtÞtu su, ‘ytðe su …h{uïh™e «u{¼Âõ‚ y™u ytðe su …h{uïh™e W…tË™t ‚u™tu íÞt„ fhe™u su

r{ÚÞt¿tt™e ÚttÞ Au y™u yu{ òýu Au su ‘y{us ¼„ðt™ Aeyu ‚u {ntŒwü Au.’ yu{ fne™u …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su,

‘su «fthu Ä{o Útfe ‚Útt ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ Útfe ftuR he‚u …tAtu ™ …zu y™u …tu‚t™t R»xŒuð su ©ef]»ý™thtÞý ‚u{tkÚte ftuR he‚u

ƒwÂØ z„u ™rn yuðtu ÷tðtu yuf ft„¤ ÷¾e™u ŒuþŒuþ™t ËíËk„e «íÞu {tuf÷eyu.”

“r÷¾trð‚k Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts™t Ëðo …h{nkË ‚Útt Ëðo ËíËk„e ƒtR ¼tR ™thtÞý ðtk[ßÞtu. ƒeswk

y{the yt¿tt yu{ Au su, ©ef]»ý™thtÞý yuðt su …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™ ‚u™t su yð‚th ‚u Ä{o™t MÚtt…™™u yÚtuo ‚Útt ƒúñ[Þo,

y®nËtrŒf Ä{o, ytí{r™ct, ðihtøÞ y™u {tntíBÞu Ërn‚ ¼Âõ‚ yu [thu „wýu Ëk…Òt yuðt su …tu‚t™t yuftkr‚f ¼õ‚ ‚u™u

Œþo™ Œuðt™u yÚtuo ™u ‚u{™e hûtt fhðt™u yÚtuo ‚Útt yÄ{o™tu WåAuŒ fhðt™u yÚtuo Œuð{™w»ÞtrŒf™u rð»tu ÚttÞ Au. ‚u yð‚th™u rð»tu

…r‚ðú‚t™t suðe y™LÞ…ýu r™ct ht¾ðe. su{ Ëe‚tS™u ©eht{[kÿ™u rð»tu r™Œtuo»t…ýu r™ct n‚e ‚u{ r™ct ht¾ðe y™u yuðt

su ¼„ðt™ ‚u™e nu‚u fhe™u {t™Ëe …qò fhðe, ‚Útt Œunu fhe™u ™ð «fthu ¼Âõ‚ fhðe. y™u òu yu ©ef]»ý™thtÞý™t yð‚th

…]Úðe™u rð»tu «fx ™ ntuÞ ‚tu ‚u™e su «r‚{t ‚u™e …qò {™u fhe™u ‚Útt Œunu fhe™u [kŒ™, …w»…, ‚w÷Ëe ytrŒf Ët{„úe ð‚u fhðe

…ý ¼„ðt™ rð™t ƒeò Œuð™e W…tË™t ™ fhðe y™u òu ƒeò Œuð™e W…tË™t fheyu ‚tu ‚u{tk {tuxtu Œtu»t ÷t„u Au, ™u

…r‚ðú‚t…ýwk òÞ Au, ™u ðu~Þt™t suðe ¼Âõ‚ ÚttÞ Au, {txu ¼„ðt™™u rð»tu Ëe‚t ™u YÂõ{ýe™t suðe ¼Âõ‚ fhðe y™u ‚u

¼„ðt™™wk s æÞt™ fhðwk. y™u ‚u rð™t ƒeò ftuR Œuð™wk æÞt™ ™ fhðwk. ƒeòwk su ËtÄw rËØ„r‚™u …tBÞt ntuÞ ™u Ë{trÄr™c

ntuÞ ‚u™wk …ý æÞt™ ™ fhðwk.

1

y™u Ëðuo™u …tu‚…tu‚t™t ðýto©{ Ä{o™u rð»tu ŒZ…ýu ð‚oðwk. ƒeswk yt su y{the yt¿tt Au ‚u™u su

…wY»t ŒZ…ýu …t¤þu, ‚u™u ©ef]»ý™thtÞý™u rð»tu ™thŒ™t suðe áZ ¼Âõ‚ Útþu. y™u yt y{the yt¿tt™u su Mºte {t™þu ‚u™u

©ef]»ý™thtÞý™u rð»tu ÷û{eS ‚Útt htrÄftS ytrŒf su „tu…eÞtu ‚u™t suðe ¼Âõ‚ Útþu. y™u yt y{tht ð[™™u su ™rn {t™u

‚u™e ¼Âõ‚ ðu~Þt™t suðe Útþu. Ëkð‚T 1878 ™t {t„þh ðrŒ 14 ™u rŒðË ÷ÏÞtu Au.’ yuðe he‚u ft„¤ ÷¾e™u ŒuþŒuþ™t

ËíËk„e «íÞu {tuf÷tÔÞtu. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>19>> 152 >>

Ëkð‚T 1878 ™t …tu»t ðrŒ 14 [tiŒþ™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e yt„¤ rðhts{t™ n‚t, y™u Ätuu¤tuu ¾uË …nuÞtuo n‚tuu, ™u Ätuu¤tuu [tuuVt¤ ytuZe™u ‚u W…h Aªx™e

hòR ytuZe n‚e, ™u {M‚f W…h ïu‚ …t½ ƒtkÄe n‚e, ™u …tuu‚t™t {w¾thrðkŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼f‚™e Ë¼t

¼htR ™u ƒuXe n‚e y™u …h{nkË ‚t÷ {]Œk„ ðòze™u fe‚o™ ƒtuu÷‚t n‚t.

…Ae ©eS{nthts …h{nkË «íÞu ƒtuÕÞt su, “yts ‚tuu y{tht W‚tht{tk y{the …tËu hnu™tht su Ëtuu{÷t ¾t[h

ytrŒf nrh¼õ‚ ‚u{™u y{u yuf «§ …wAâtu Au, ‚u™tu Ëðuo …h{nkË {¤e™u W¥th fhtuu.” …Ae …h{nkËu fÌtwk su, “nu {nthts

! yu «§ y{™u Ëk¼¤tðtu.” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “Ë{trÄr™»X …wY»t ÚttÞ Au ‚u™u ‚tuu {tÞt Útfe …h ÂMÚtr‚ ÚttÞ Au

y™u ¼„ðt™™t MðY…™tu …ý ŒZ ËkƒkÄ hnu Au, {txu yu Ë{trÄr™c™u ‚tu ¿tt™þÂõ‚ ‚Útt Œun RrLÿÞtuu™e þÂõ‚ ‚u ð]ÂØ …t{e

òuRyu, þt {txu su, {tÞt Útfe su [tuuðeË ‚¥ð ÚtÞtk Au ‚u sz [i‚LÞY… Au …ý yuf÷tk sz ™ fnuðtÞ. ‚u{ yuuuf÷tk [i‚LÞ …ý

™ fnuðtÞ. y™u ‚u ‚íð{tk þÂõ‚ …ý Ëh¾e ™ fnuðtÞ. RrLÿÞtu Útfe yk‚:fhý{tk òý…ýwk rðþu»t Au. y™u yk‚:fhý Útfe

RrLÿÞtu yk‚:fhý™tu ÿüt su Sð ‚u{tk ¿tt™ rðþu»t Au. ‚u Sð™u ßÞthu Ë{trÄ ÚttÞ Au íÞthu RrLÿÞtu yk‚:fhý™t ÿüt…ýt™tu

íÞt„ fhe™u, {tÞt …h su ƒúñ ‚u Ëh¾tu yu Sð [i‚LÞ ÚttÞ Au y™u ¼„ðt™™t MðY…™tu ËkƒkÄ hnu Au. ‚u Ë{trÄðt¤t™u

fux÷tf yu{ Ë{su Au su, ‘su™u Ë{trÄ ÚttÞ Au ‚u™u ‚tu {tuhu Ë{sý n‚e ‚ux÷e …ý hnu‚e ™Úte.’ {txu yu Ë{trÄðt¤t™u ¿tt™

‚Útt Œun RrLÿÞtu™e þÂõ‚ ð]ÂØ …t{u Au fu ™Úte …t{‚e ?” yu «§ Au. …Ae …h{nkËu suðe su™e ƒwÂØ …q„e ‚uðtu W¥th fÞtuo, …ý

©eS{nthts™t yu «§™tu W¥th ÚtÞtu ™rn. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ÕÞtu y{u W¥th fheyu. yu «§™tu ‚tu yu{ W¥th

„.{.«. 20

ð[™t{]‚{T

21

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

Au su, Ëtûte su ƒúñ ‚u ‚tu {tÞt{tkÚte Wí…Òt ÚtÞwk yuðwk su [tuðeþ ‚¥ðtí{f ƒúñtkz ‚u™u rð»tu «ðuþ fhe™u ‚u™u [i‚LÞ{Þ fhu Au,

y™u ‚u™u Ëðor¢Þt fhðt™e Ët{ŠÚt yt…u Au. y™u ‚u ƒúñ™tu yuðtu Mð¼tð Au su, ftc ‚Útt …t»ttý suðwk sz ntuÞ ‚u™u rð»tu «ðuþ

fhu íÞthu ‚u [t÷u nt÷u yuðwk ÚtR òÞ Au, ‚u ƒúñ Ëk½tÚtu Ë{trÄyu fhe™u ‚wÕÞ¼tð™u …t{u íÞthu yu Sð …ý ƒúñY… fnuðtÞ Au,

y™u ‚u™u ¿tt™™e ð]ÂØ ÚttÞ Au. y™u

1

RrLÿÞtu™e þÂõ‚ ‚tu ßÞthu ‚… ™u r™ð]Â¥tÄ{o ™u ðihtøÞ, ‚uýu Þwõ‚ Þtu„tÇÞtË ntuÞ ‚u™u

þwfS™t suðe rËØŒþt «tó ÚttÞ Au. y™u su™u ‚… ‚Útt r™ð]Â¥tÄ{o ‚Útt ðihtøÞ, ‚u™wk Ët{tLÞ…ýwk ntuÞ y™u Ä{o, yÚto ™u

ft{Y… su «ð]Â¥t{t„o ‚u™u rð»tu hÌttu ntuÞ ‚u™u ‚tu Ë{trÄ ÚttÞ. ‚tuÞ …ý yuf÷wk ¿tt™ s ð]ÂØ …t{u …ý RrLÿÞtu™e þÂõ‚ ð]ÂØ

…t{e™u rËØŒþt ™ ytðu. y™u su{ s™f htò ¿tt™e n‚t ‚uðtu ¿tt™e ÚttÞ, …ý «ð]Â¥t{t„oðt¤t™u ™thŒ, Ë™ftrŒf, þwfS™t

suðe rËØŒþt ™ …{tÞ. y™u su rËØ ntuÞ ‚u ‚tu ïu‚îe… ytrŒf su ¼„ðt™™tk Ät{ ‚u™u rð»tu yu™u yus þhehu fhe™u òÞ, y™u

÷tufy÷tuf Ëðo Xuftýu yu™e „r‚ ntuÞ, y™u «ð]Â¥t{t„oðt¤t™u ‚tu s™f™e …uXu fuð¤ ¿tt™™e s ð]ÂØ ÚttÞ Au …ý ¿tt™ ½x‚wk

™Úte. y™u su{ ©ef]»ý ¼„ðt™u „e‚t{tk fÌtwk ‚u{ ‚tu ÚttÞ Au. íÞtk &÷tuf Au:–

“²æ çÝàææ ¨±ü |æê„æÝæ¢ „S²æ¢ …æxæ<„ ¨¢²}æè J ²S²æ¢ …æxæíç„ |æê„æçÝ ¨æ çÝàææ Ðà²„æï }æéÝï: JJ”yu &÷tuf™tu yu yÚto Au su, “su™u rð»tu ¼q‚«týe{tºt Ëq‚t Au ‚u™u rð»tu ËkÞ{e …wY»t òøÞt Au, y™u su™u rð»tu ¼q‚«týe{tºt

òøÞt Au ‚u™e ftuhu ËkÞ{e …wY»t Ëw‚t Au.” {txu su …wY»t™e yk‚htí{t ËL{w¾ áÂü ð‚o‚e ntuÞ ‚u™u Œun, RrLÿÞtu, yk‚:fhý™e

ftuhu þqLÞ¼tð ð‚uo Au ‚u™u Œu¾e™u yýË{òw ntuÞ ‚u yu{ òýu su, “Ë{trÄðt¤t™u ¿tt™ ytuAwk ÚtR òÞ Au.” …Ae hòu„wý,

‚{tu„wý{tk ‚Útt {r÷™ Ë¥ð„wý{tk hne™u yt «§™tu W¥th fhðt òÞ ‚u™u yu{ s ËwÍu su, “Ë{trÄðt¤t™u ¿tt™ ytuAwk ÚtR

òÞ Au.” …ý yu{ ™Úte òý‚tu su,“ nwk Œuntr¼{t™e Awk ‚u {q¾toR{tkÚte fnwk Awk. {txu Ë{trÄðt¤tu ‚tu Œun, RrLÿÞtu, yk‚:fhýÚte

òwŒtu …ze™u ð‚uo Au ‚tu …ý ¿tt™™e ð]ÂØ ÚttÞ Au, y™u …tAtu RrLÿÞtu yk‚:fhý{tk ytðe™u ð‚uo ‚tu …ý …tu‚t™u Ë{trÄ™u rð»tu su

¿tt™ ÚtÞwk Au ‚u™tu ™tþ ÚttÞ ™rn. y™u ‚…, r™ð]Â¥tÄ{o y™u ðihtøÞ ‚u™u „úný fhe™u «ð]Â¥t {t„o™tu íÞt„ fhu ‚tu su{ ¿tt™

ð]ÂØ …tBÞwk Au ‚u{ RrLÿÞtu yk‚:fhý™e þÂõ‚ytu …ý ð]ÂØ …t{u y™u ™thŒ, Ë™ftrŒf, þwfS™t suðe rËæÄ„r‚™u …ý …t{u.”

Rr‚ ð[™t{]‚{T >>20>> 153 >>

Ëkð‚T 1878 ™t Vt„ý þwrŒ 15 …q™{™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh yt„¤ rðhts{t™ n‚t, y™u ïu‚ ¾uË …nuÞtuo n‚tu ™u ïu‚ [tŒh ytuZe n‚e,

‚Útt ïu‚ …t½ {M‚f W…h ƒtkÄe n‚e, y™u ©eS{nthts™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ «u{t™kŒMðt{e ytrŒf Ëðuo …h{nkË

rð»ýw…Œ ƒtu÷‚t n‚t.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “fe‚o™ hnuðt ãtu ™u Ëðuo Ëwh‚ ŒR™u Ëtk¼¤tu. yuf ðt‚to fheyu Aeyu su, sux÷t

fÕÞtý™u yÚtuo ÔÞtËSyu „úkÚt fÞto Au ‚u Ëðuo Ëwh‚ ht¾e™u y{u Ëtk¼éÞt. ‚u Ëðuo þt†{tk yus rËØtk‚ Au y™u Sð™t

fÕÞtý™u yÚtuo …ý yux÷es ðt‚ Au su yt Ëðuo s„‚ Au, ‚u™t f‚ton‚to yuf ¼„ðt™ Au, y™u yu Ëðuo þt†™u rð»tu ¼„ðt™™tk

[rhºt Au, ftk ¼„ðt™™t Ëk‚™tk [rhºt Au. y™u ðýto©{™t Ä{o™e su ðt‚to Au y™u ‚u™wk V¤ su Ä{o, yÚto y™u ft{ Au ‚uýu

fhe™u ftkR fÕÞtý Út‚wk ™Úte, y™u fuð¤ ðýto©{™t Ä{oð‚u ‚tu ËkËth{tk feŠ‚ ÚttÞ ™u Œunu fhe™u Ëwr¾Þtu hnu yux÷wk s V¤ Au.

y™u fÕÞtý™u yÚtuo ‚tu ¼„ðt™™u Ëðo f‚ton‚to òýðt yu s Au. y™u suðwk …htuût ¼„ðt™™t ht{f]»ýtrŒf yð‚th™wk {tntíBÞ

òýu Au, ‚Útt ™thŒ, Ë™ftrŒf, þwfS, sz¼h‚, n™w{t™, WØð RíÞtrŒf su …htuût ËtÄw ‚u™wk suðwk {tntíBÞ òýu Au ‚uðwk s

«íÞût yuðt su ¼„ðt™ ‚Útt ‚u ¼„ðt™™t ¼õ‚ ËtÄw ‚u™wk {tntíBÞ Ë{su ‚u™u fÕÞtý™t {t„o{tk ftkRÞu Ë{sðwk ƒtfe hÌtwk

™rn. ‚u yt ðt‚to yuf ðth fÌtu Ë{òu yÚtðt ÷t¾ ðth fÌtu Ë{òu, yts Ë{òu, yÚtðt ÷t¾ ð»to fuzu Ë{òu, …ý yu ðt‚

Ë{su s Awxftu Au y™u ™thŒ, Ë™ftrŒf, þwfS, ƒúñt, rþð yu{™u …wAtu ‚tu …ý ztÌtt Au ‚u y™uf ðt‚™e ÞwÂõ‚ ÷tðe™u

«íÞût ¼„ðt™ ™u «íÞût Ëk‚ ‚u™u s fÕÞtý™t Œt‚t ƒ‚tðu, y™u suðwk …htuût ¼„ðt™ ™u …htuût Ëk‚™wk {tntíBÞ Au ‚uðwk s «íÞût

¼„ðt™ ™u «íÞût Ëk‚™wk {tntíBÞ ƒ‚tðu. y™u yux÷tu su™u áZ r™ùÞ ÚtÞtu ntuÞ ‚u™u Ëðuo {wŒtu ntÚt ytÔÞtu, y™u ftuR ft¤u ‚u

fÕÞtý™t {t„o Útfe …zu ™rn. su{ ƒúñt, rþð, ƒ]nM…r‚ y™u …htþhtrŒf ‚u ft{trŒfu fhe™u Ä{o Útfe …zât, ‚tu…ý «íÞût

¼„ðt™ ™u «íÞût Ëk‚ ‚u™tu …htuût™t suðtu òu {tntíBÞu Þwõ‚ r™ùÞ n‚tu ‚tu fÕÞtý™t {t„o{tkÚte …zât ™rn. {txu Ëðuo þt†™wk

hnMÞ yt ðt‚to Au.”

y™u ‚us rŒðË Ëtks™u Ë{u Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tkÚte ½tuzeyu [ze™u

©e÷û{eðtzeyu …ÄtÞto n‚t, ™u íÞtk ytkƒt™t ð]ût nuXu ytuxt W…h Ztur÷Þu rðhts{t™ n‚t, y™u ïu‚ ¾uË …nuÞtuo n‚tu, ™u ïu‚

„.{.«. 21

ð[™t{]‚{T

22

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

[tŒh ytuZe n‚e, ™u ïu‚ …t½ {tÚtu ƒtkÄe n‚e, y™u ‚u …t½™u rð»tu …e¤tk …w»…™tu ‚tuhtuu rðhts{t™ n‚tu, y™u ft™ W…h

{tu„ht™t …w»…™t „wåA rðhts{t™ n‚t, y™u fkX™u rð»tu {tu„ht™t …w»…™tu nth rðhts{t™ n‚tu, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e

yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “Ëtk¼¤tu, ‚{™u yuf «§ …wAeyu su,‘Sð™u Mð¡ yðMÚtt™u rð»tu su su Mð¡{tk Ë]Âü

Œu¾tÞ Au, y™u ‚u Mð¡™e Ë]Âü™t su ¼tu„ ‚u™u Sð ¼tu„ðu Au, ‚u yu Ë]ÂüY…u ‚u Sð …tu‚u ÚttÞ Au ? fu yu Sð …tu‚t™t ËkfÕ…u

fhe™u Mð¡™u rð»tu yu Ë]Âü™u Ë]su Au ? y™u su{ Sð™u Au ‚u{ s Ëðo ƒúñtrŒf Rïh Au ‚u™u …ý Mð¡ Ë]Âü Au, ‚u …tu‚u yu

Ë]ÂüY…u ÚttÞ Au ? fu …tu‚u ËkfÕ…u fhe™u Ë]su Au ? fu yu Sð Rïh Útfe …h su …h{uïh ‚u s Mð¡™e Ë]Âü™u Ë]S yt…u Au ?’

yu «§™tu W¥th fhtu.” …Ae suðe su™e ƒwÂØ ‚uðwk ‚uýu fÌtwk …ý ftuRÚte ÞÚttÚto W¥th ÚtÞtu ™rn. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su,

“Sð ‚Útt Rïh yu{tkÚte ftuR Mð¡Ë]Âü™u Ë]s‚t ™Úte, y™u …tu‚u …ý Mð¡Ë]ÂüY…u Út‚t ™Úte. yu ‚tu yu Sð Rïh Útfe …h su

…h{uïh f{oV¤«Œt‚t Au ‚u yu Sð Rïh™t f{o™u y™wËthu fhe™u yu Mð¡Ë]Âü™u Ë]su Au. yu Mð¡Ë]Âü™u rð»tu su yÂMÚth…ýwk

Au ™u ¼útk‚…ýwk Au ‚u ‚tu Œuþ™u Þtu„u fhe™u «ð‚uo Au fu{ su, fkX Œuþ Au ‚u yuðtu s Au su yu MÚt¤{tk y™k‚ ¼t‚™e yuðe Ë]Âü

Œu¾tR ytðu. su{ ft[™wk {krŒh ntuÞ ‚u{tk yuf rŒþu Œeðtu fÞtuo ntuÞ ‚tu y™uf Œeðt Œu¾tR ytðu, ‚u{ fkX Œuþ™u Þtu„u fhe™u yuf

ËkfÕ… ntuÞ ‚u y™k‚ he‚u Œu¾tÞ Au. y™u su ¿tt™e ntuÞ ‚u ‚tu ßÞtk Œuþ™wk «Ät™…ýwk ntuÞ íÞtk Œuþ™wk s Ë{su. y™u ft¤™wk

«Ät™…ýwk ntuÞ íÞtk ft¤™wk s Ë{su. y™u f{o™wk «Ät™…ýwk ntuÞ íÞtk f{o™wk s Ë{su. y™u …h{uïh™wk «Ät™…ýwk ntuÞ íÞtk

…h{uïh™wk s Ë{su. y™u {q¾o ntuÞ ‚u ‚tu su ftuR yuf ðt‚ Ë{òR „R ‚u™u s {wÏÞ òýu. òu ft¤™e ðt‚ Ë{òýe ntuÞ ‚tu

ft¤™u {wÏÞ òýu, y™u f{o™e ðt‚ Ë{òýe ntuÞ ‚tu f{o™u {wÏÞ òýu, y™u {tÞt™e ðt‚ Ë{òýe ntuÞ ‚tu {tÞt™u {wÏÞ

òýu, …ý ßÞtk su™wk «Ät™…ýwk ‚u™u ‚tu íÞtk swŒwk swŒwk {q¾o™u Ë{s‚tk ™ ytðzu. y™u ¿tt™e ntuÞ ‚u ‚tu su Xuftýu su™wk «Ät™…ýwk ntuÞ

‚u Xuftýu ‚u™wk s «Ät™…ýwk ÷u. y™u …h{uïh Au ‚u ‚tu Œuþ, ft¤, f{o, {tÞt yu Ëðo™t «uhf Au, y™u …tu‚t™e RåAtyu fhe™u

Œuþft¤trŒf™wk «Ät™…ýwk hnuðt Œu Au, …ý Ëðuo …h{uïh™u ytÄthu Au. su{ rþþw{th[¢ Au ‚u Äúwð{kz¤™u ytÄthu Au, y™u su{

«ò Ëðuo htò™u ytÄthu Au, ‚u{tk Œeðt™ ntuÞ ‚Útt ðSh ntuÞ ‚u™wk htò [t÷ðt Œu ‚ux÷wk [t÷u, …ý ™ [t÷ðt Œu íÞthu yuf yýwk

{tºt …ý ™ [t÷u, ‚u{ Œuþ, ft¤, f{o, {tÞt ‚u™wk …h{uïh [t÷ðt Œu ‚ux÷wk [t÷u, …ý …h{uïh™t „{‚t ƒnth yýw {tºt …ý

™ [t÷u. “{txu Ëðof‚to ‚u …h{uïh s Au.” yux÷e ðt‚to fhe™u ©eS{nthts …tAt Œhƒth{tk …Äth‚t nðt.

…Ae ð¤e ‚us rŒðËu yÄohtrºtÞu ©eS {nthts …tu‚u ËtÄw™e òÞ„t™u rð»tu …ÄtÞto n‚t, …Ae Ëðuo ËtÄw ©eS{nthts™u

™{Mfth fhe™u …tËu ƒuXt. …Ae ‚u {wr™ «íÞu ©eS {nthts yu{ ƒtuÕÞt su, y{™u yuf rð[th W…ßÞtu ‚u ËtYk ytxtýu ‚{

…tËu ytÔÞt Aeyu su, y{tht {™{tk yu{ Ë{òÞ Au su, yt ËkËth™u rð»tu su™u „t{„htË ntuÞ yÚtðt Ä™, Œtu÷‚ ntuÞ yu

s yr‚þu Œw:r¾Þtu Au, y™u su™u Ä™, Œtu÷‚, hts ™ ntuÞ ‚u s Ëwr¾Þtu Au. {txu yt…ýu …ý ©e™h™thtÞý™wk {krŒh ©e

y{ŒtðtŒ ™„h™u rð»tu fhtÔÞwk Au y™u ƒeòk …ý Útðt™tk Au. {txu ‚u r™r{¥t ©Øt rð™t ftuR™u «uhðwk ™rn ™u ©e™h™thtÞýŒuð™e

RåAt nþu ‚tu {krŒh Úttþu y™u RåAt ™rn ntuÞ ‚tu ™rn ÚttÞ, …ý ‚u ËtYk yt…ýu ‚tu ftuR «fthu f÷uþ ™ ÚttÞ ‚u{ fhðwk, y™u

Ë{iÞtu ytðu íÞthu sL{tü{e ytrŒf WíËð™u rŒðËu ©e™h™thtÞý™e RåAtyu fhe™u ftuR ðth nòYk ™u ÷t¾w Yr…Þt™e

Ët{„úeyu fhe™u WíËð ÚttÞ, y™u ftuR ðth ‚w÷Ëe™wk …ºt {wfe™u WíËð ÚttÞ, …ý Ënsu ÚttÞ ‚u ¾Yk, …ý yt„ún fhe™u ftuR

ðt‚ fhðe ™rn. y™u yu ©e™h™thtÞýŒuð™u …tu‚t™e ©Øtyu fhe™u Äh‚e, ðtze, „t{, „htË yt…u ‚u Ëw¾u yt…u …ý yt…ýu

ftuR™u ƒ¤tífthu «uhðwk ™rn.

…Ae ©eS{nthtsu «ËÒt ÚtR™u ËtÄw™u «§ …wAâtu su, yuftkr‚f «¼w™tu ¼õ‚ fu™u fneyu ? …Ae {wõ‚t™kŒMðt{eyu

ytðzâtu yuðtu W¥th fÞtuo …ý Ë{tÄt™ ÚtÞwk ™rn. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “yuftkr‚f ¼õ‚ ‚tu ‚u ¾htu su …tu‚t™u ƒúñY…

{t™e™u MðÄ{torŒf yk„u swõ‚ su ¼Âõ‚ ‚uýu Þwõ‚ Útftu …hƒúñ yuðt su …wY»ttu¥t{ ‚u™wk æÞt™, M{hý ™u W…tË™t ‚u™u fÞto fhu

y™u Œunu fhe™u sux÷tk …h{uïhu ð‚o{t™ fÌttk ntuÞ ‚u{tk Vuh …zðt Œu ™rn, yuðtu ntuÞ ‚u yuftkr‚f ¼õ‚ òýðtu ™u yuðe

yuftkr‚fe ¼Âõ‚™e «ð]r‚ õÞthuf ‚tu Ë]Âü{tk ™ ntuÞ íÞthu ©e™h™thtÞý™u rð»tu hnu Au, y™u ©e™h™thtÞý …tu‚u yuftkr‚f

¼f‚™e …uXu ðh‚e™u …tu‚t™t þhýt„‚ yuðt su ¼õ‚ ‚u™u þe¾ðtzu Au ™u yuðt yuftkr‚f ‚tu Ë‚Ëk„ rð™t ƒesu ™Úte. y™u ƒesu

‚tu ftuR {‚{tk W…tË™t Au ‚tu ytí{¿tt™ ™u íÞt„ ™Úte, y™u ftuR {‚{tk ytí{¿tt™ Au ‚tu íÞt„ ™u W…tË™t ™Úte, ™u ftuR

{‚{tk íÞt„ Au ‚tu ytí{¿tt™ ™u W…tË™t ™Úte, y™u yt Ë{t{tk ËíËk„{tk ‚tu Ëðuo yk„u Ëk…qýo yuftkr‚f ¼õ‚ ½ýt Au. yu{

ðt‚ fhe™u ©eS{nthts W‚thu …ÄtÞto. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>21>> 154 >>

„.{.«. 21

ð[™t{]‚{T

23

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

Ëkð‚T 1878 ™t Vt„ý ðrŒ 10 Œþ{e™u rŒðË ©eS{nthts yÄohtrºt™u Ë{u òøÞt ™u ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e yt„¤ ŒÂûtýtŒu {w¾th®ðŒu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ ÚtÞt n‚t, ™u Ëðuo ïu‚ ð†

Äthý fÞtO n‚tk. ™u ‚u Ë{u Ëðuo ËtÄw ‚Útt nrh¼õ‚™u ‚uztÔÞt. …Aeu …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ ‚u Ëðuo™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe.

íÞthu ©eS{nthts ËtÄw «íÞu ƒtuÕÞt su, “yuf ðt‚to fheyu ‚u Ëtk¼¤tu su, su{ ƒu Ëu™t ntuÞ, ™u ‚u …hM…h ÷zðt™u

‚iÞth ÚtR ntuÞ, ™u ƒuÞ™tk r™þt™ Ët{Ët{tk htuÃÞtk ntuÞ, …Ae ƒuÞ™t {™{tk yu{ ntuÞ su, ‘yt…ýwk r™þt™ Au ‚u yu™t

r™þt™™u Xuftýu {tkzeÞu, ™u yu™wk r™þt™ ÷R ÷Ryu.’ …ý yuðtu rð[th ™Úte Út‚tu su, ‘yu™t r™þt™ ÷„e sRþwk ‚u{tk ‚tu

fux÷tf™tk {tÚttk …zþu ™u ÷tune™e ™Œe [t÷þu.’ ‚u™u ‚tu yu™tu ¼Þ ™Úte. ftk su, þqhðeh ntuÞ ‚u™u {hðt™e ƒef ntuÞ ™rn y™u

su ftÞh Au ‚u ‚tu ¼tøÞt™t nòhtu rð[th fhu Au, y™u yu{ …ý rð[th fhu Au su, ‘yt…ýe Vtus S‚þu ‚tu ftuRf™wk Ä™ nrÚtÞth

nþu ‚u ÷wxe ÷Rþwk’ y™u ‚u ƒuÞ htò™t su þqhðeh Au ‚u™u ‚tu {hðt™tu …ý ¼Þ ™Úte ™u ÷wkxðt™tu …ý ÷tu¼ ™Úte, …ý ‚u™wk r™þt™

÷uðwk ™u …tu‚t™e S‚ fhðe yuðtu s yuf ËkfÕ… Au. yu ‚tu Œütk‚ Au. yu™wk rËØtk‚ ‚tu yu Au su, r™þt™™u Xuftýu ‚tu ¼„ðt™™wk

Ät{ Au, y™u htò™t þqhðeh™u Xuftýu ‚tu ¼„ðt™™t áZ ¼õ‚ Au, ‚u™u ‚tu yt ËkËth™u rð»tu {t™ Úttytu yÚtðt y…{t™

Úttytu, Œun™u Ëw¾ Úttytu yÚtðt Œw:¾ Úttytu, þheh htu„e hntu yÚtðt r™htu„e hntu, Œun Sðtu yÚtðt {htu, …ý yu™u ftuR ò‚™tu

niÞt{tk ½tx ™Úte su, yt…ýu ytx÷wk Œw:¾ Útþu fu yt…ýu ytx÷wk Ëw¾ Útþu.’ yu ƒu{tkÚte ftuR ò‚™tu niÞt{tk ½tx ™Úte, yu

¼õ‚s™™t niÞt{tk ‚tu yus áZ r™ùÞ Au su, ‘yt Œunu fhe™u ¼„ðt™™t Ät{{tk r™ðtË fhðtu Au, …ý ð[{tk fÞtkÞ ÷tu¼tðwk

™Úte.’ y™u ftÞh™u Xuftýu su Œuntr¼{t™e yuðt ¼„ðt™™t ¼õ‚ Au. ‚u™u ‚tu «¼w ¼ßÞt{tk nòh ò‚™t ½tx ÚttÞ Au su, ‘òu

fhztk ð‚o{t™ Útþu ‚tu ™rn ™¼tÞ, ™u Ëw„{ ð‚o{t™ nþu ‚tu ™¼tþu.’ y™u ð¤e yuðtu …ý rð[th fhu su. ‘ytðtu W…tÞ fheyu

‚tu ËkËth{tk …ý Ëwr¾Þt ÚtRyu, y™u ™¼tþu ‚tu n¤ðtn¤ðt ËíËk„{tk ™¼eþwk.’ yuðtu ¼õ‚ ntuÞ ‚u ftÞh™u Xuftýu òýðtu.

y™u þqhðeh su ¼„ðt™™t áZ ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ‚tu ®…z ƒúñtkz ËkƒkÄe ftuR ò‚™tu ½tx ™ ÚttÞ.”

…Ae ©eS{nthtsu …tu‚t™t ð]¥ttk‚™e ðt‚to fhðt {tkze su, “y{u y{ŒtðtŒ{tk ©e™h™thtÞýŒuð™e «r‚ct fhðt

„Þt n‚t íÞthu nòhtu {týË™tu {u¤tu ¼htÞtu n‚tu …Ae ßÞthu ©e™h™thtÞýŒuð™e «r‚ct ÚtR hne y™u y{ŒtðtŒ™t

ƒútñýtu [tuhtþe s{e hÌtt, …Ae y{u ËtƒŒt ÚtR™u [t÷e ™eËÞto, ‚u su‚÷…wh{tk sR™u ht‚ hÌtt. …Ae íÞtk sR™u yuðtu

rð[th fhðt {tkzâtu su, ‘sux÷tk {týË ŒuÏÞtk Au ™u sux÷e «ð]Â¥t Œu¾e Au ‚u™u xt¤e ™t¾ðe.’ …Ae ‚u™u rðËtÞto™u yÚtuo niÞt{tk

yr‚þu Œw:¾ ÚtÞwk, ‚uýu fhe™u þhehu …ý {tkŒt ÚtR „Þt. …Ae íÞtk Útfe Ätu¤fu sR™u ht‚ hÌtt, y™u Ätu¤ft™t [tÕÞt yu™u yu

rð[th{tk „t{ ftuX™u …tËu „ýuþ Ätu¤ft™e htÛÞtu{tk sR™u ht‚ hÌtt. ‚u rð[th yuðtu fhðt {tkzâtu su Œun™e M{]r‚ ™ hne …Ae

rð[th‚tk rð[th‚tk Ëðuo «ð]Â¥t™u rðËthe {u÷e, ™u suðt y{u ftkfheÞu ‚¤tð W‚Þto ™ntu‚t ™u {u¤tu …ý ¼htÞtu ™ntu‚tu, ™u íÞthu

ftuR ò‚™tu ½tx ™ntu‚tu, ‚uðe he‚u Ëðuo ½tx xt¤e ™tÏÞt. y™u ßÞthu ÷tirff ½tx {xe „Þt íÞthu yk‚ŒoÂü hnuðt {tkze. …Ae

y÷tirff ytùÞo Œu¾tðt {tkzâtk, y™u Œuð‚t ËkƒkÄe su ¼tu„ Au ‚u Œu¾tðt {tkzât, ™u y™k‚ «fth™tk rð{t™ ™u y™k‚ «fth™e

yÃËht, ™u y™k‚ «fth™tk ð†, y™k‚ «fth™t y÷kfth, ‚u su{ ynª {]íÞw÷tuf™u rð»tu Au ‚u{ s íÞtk Œu¾tðt ÷tøÞtk. …ý

y{tht yk‚h{tk‚tu yuf ¼„ðt™ ©e™h™thtÞý rð™t ƒeswk ftkR „BÞwk ™rn, ™u su{ ynª™t …k[rð»tÞ ‚u y{™u ‚wåA ¼tMÞt

™u ‚u{tk y{tYk {™ ÷tu¼tÞwk ™rn, ‚u{ s Œuð÷tuf, ƒúñ÷tuf …ÞO‚ y{tYk {™ fÞtkR ÷tu¼tÞwk ™rn. ‚u™u Œu¾e™u Œuð‚t Ëðuo

y{thtk ð¾tý fhðt {tkzât su, ‘‚{u ¼„ðt™ ©e™h™thtÞý™t yuftkr‚f ¼õ‚ ¾ht, fu{ su ‚{tYk {™ ¼„ðt™™u {wfe™u

õÞtkÞ ÷tu¼t‚wk ™Úte.’ …Ae ‚u{™tk ð[™ Ëtk¼¤e™u y{thu niÞt™u rð»tu ËwÄe ®n{‚ ytðe. …Ae y{u {™™u fÌtwk su ‚tYk suðwk Y…

Au ‚uðwk nwk òýwk Awk. òu ¼„ðt™ rð™t ƒeò …ŒtÚto™tu ½tx ½zâtu ‚tu ‚tht ¼wft fhe ™t¾eþ. ‚u{s ƒwÂØ™u fÌtwk su, ¼„ðt™ rð™t

ƒeòu r™ùÞ fÞtuo ‚tu ‚the ðt‚ Au. ‚u{ s r[¥t™u fÌtwk su, ¼„ðt™ rð™t ƒeòwk ®[‚ð™ fÞwO ‚tu ‚tht …ý ¼wft fhe ™t¾eþ.

‚u{s ynkfth™u fÌtwk su, ¼„ðt™™t ŒtËíð…ýt rð™t ƒeswk yr¼{t™ ÄÞwO ‚tu ‚thtu ™tþ fhe ™t¾eþ. …Ae ‚tu y{thu su{ yt

÷tuf™t …ŒtÚto™e yíÞk‚ rðM{]r‚ ÚtR n‚e, ‚u{s Œuð÷tuf ƒúñ÷tuf™t …ŒtÚto™e …ý yíÞk‚ rðM{]r‚ ÚtR „R. y™u ßÞthu yu

Ëðuo ËkfÕ… x¤e „Þt íÞthu ËkfÕ…™tu {kŒðtz n‚tu ‚u …ý x¤e „Þtu. yuðe he‚u ¼„ðt™™tuu ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ð‚oðwk. yu{

©eS{nthtsu …tu‚t™wk ð]¥ttk‚ ¼õ‚s™™t fÕÞtý™u yÚtuo fÌtwk ™u …tu‚u ‚tu Ëtûtt‚ ©ef]»ý …wY»ttu¥t{™thtÞý Au.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ðtËwŒuð{tntíBÞ™u rð»tu yuftkr‚f ¼õ‚™t Ä{o fÌtt Au su ‘yuftkr‚f ¼õ‚ ntuÞ ‚u

…tu‚t™wk Y… Œun {t™u ™rn, ™u …tu‚t™u [i‚LÞY… {t™u, y™u MðÄ{o, ¿tt™ ™u ðihtøÞ, ‚uýu Ërn‚ ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ fhu, ™u yuf

¼„ðt™ rð™t ƒeò ftuR …ŒtÚto™e ðtË™t ht¾u ™rn, y™u yu ßÞthu yu ¼„ðt™™u ¼S™u ytðe he‚™tu ËtÄw ÚtÞtu íÞthu ËtÄw

Útfe ftuR ƒeS {tuxe …Œðe ™Úte. su{ htò ntuÞ ™u ‚u™e htýe ntuÞ ‚u sux÷t{tk htò™wk htßÞ Au ‚ux÷t{tk htýe™wk htßÞ …ý

„.{.«. 22

ð[™t{]‚{T

24

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

fnuðtÞ, y™u suðtu htò™tu nwf{ [t÷u ‚uðtu s htýe™tu …ý nwf{ [t÷u ‚u{ ¼„ðt™™tuu suðtu «‚t… Au ‚uðtu s yu ËtÄw™tu …ý

«‚t… Au. {txu ‚wåA yuðtk su ËkËth™tk Ëw¾ ‚u ËtÄw™u RåAðtk ™rn. ftk su yu ËtÄw ßÞthu ¼„ðt™™t Ät{™u …t{u Au íÞthu y™k‚

fturx ƒúñtkz™t …r‚ su ƒúñtrŒf Rïh ‚u ¼„ðt™™u yÚtuo su{ y™k‚ «fth™e ¼ux Ët{„úeytu ÷tðu Au, ‚u{ ËtÄw™u yÚtuo …ý ÷tðu

Au ™u ¼„ðt™™u «‚t…u fhe™u yu ËtÄw y÷tirff yiïÞo Ët{Úteo™u …t{u Au, yuðtu {tuxtu rð[th niÞt{tk ht¾e™u yuf ¼„ðt™

rð™t ƒeòwk ftkR…ý {™{tk RåAðwk ™rn. y™u su{ ntÚt{tk ®[‚t{rý ytðe íÞthu ‚u ®[‚t{rý™u s‚™ fhe™u ht¾ðe, fu{ su,

òu ntÚt{tk ®[‚t{rý Au ‚tu su …ŒtÚto™u RåAþu ‚u …ŒtÚto™u yt…þu. ‚u{ ¼„ðt™™t ¼õ‚™u {qŠ‚Y…e ®[‚t{rý™u Ít÷e ht¾ðe

…ý ‚u™u {wfðes ™rn. ‚tu yu™u Ëðuo ðt‚™e rËÂØ Útþu. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>22>> 155 >>

Ëkð‚T 1878™t ßÞuc þwrŒ 11 yuftŒþe™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©e ðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e yt„¤ rðhts{t™ n‚t ™u {M‚f W…h Ätu¤e …t½ ƒtkÄe n‚e, ™u Ätu¤tu ¾uË …nuÞtuo

n‚tu, ™u Ätu¤e [tŒh ytuZe n‚e, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “yts ‚tu y{u {™™wk Y… rð[the òuÞwk. ‚u {™ Sð Útfe swŒwk ™ Œu¾tÞwk. {™ ‚tu Sð™e

s ftuRf rfhý Au …ý Sð Útfe òwŒwk ™Úte. y™u {™™wk Y… ‚tu yuðwk Œu¾tÞwk su, su{ W™t¤t{tk ÷wf ntuÞ, ‚Útt su{ rþÞt¤t{tk

rn{ ntuÞ, ‚uðwk {™™wk Y… Œu¾tÞwk . y™u su{ {týË™t Œun{tk ÷wf …uËu ‚Útt rn{ …uËu íÞthu ‚u {týË {he òÞ Au, ‚u{ yu {™

RrLÿÞtu îthu ÚtR™u ßÞthu rð»tÞ ËL{w¾ ÚttÞ Au íÞthu ‚u rð»tÞ òu Œw:¾ŒtÞe ntuÞ ‚tu {™ ‚…e™u W™t¤t™e ÷wf suðwk ÚttÞ Au y™u

‚u rð»tÞ òu Ëw¾ŒtÞf ntuÞ ‚tu ‚u™u rð»tu {™ rþÞt¤t™t rn{ suðwk ÚttÞ Au. ‚u ßÞthu Œw:¾ŒtÞe rð»tÞ™u ¼tu„ðe™u ÷wf Ëh¾wk W™wk

ÚtR™u Sð™t ÓŒÞ{tk …uËu Au, íÞthu Sð™u yr‚þu Œw:¾eÞtu fhe™u fÕÞtý™t {t„o{tkÚte …tze ™t¾u Au, yu ‚u ÷wf ÷t„e™u {hu ‚u{

òýðwk. y™u ßÞthu yu {™ Ëw¾ŒtÞe rð»tÞ{tk Ëw¾™u ¼tu„ðu íÞthu xtZwk rn{ Ëh¾wk ÚtR™u Sð™t ÓŒÞ{tk …uËu Au y™u Sð™u

Ëw¾eÞtu fhe™u fÕÞtý™t {t„oÚte …tze ™t¾u Au, yu ‚u rn{t¤t™tu ðt ytðu ™u {hu ‚u{ òýðwk . {txu su™wk {™ ¼qkzt rð»tÞ™u Œu¾e™u

‚…u …ý ™rn, y™u Ëtht rð»tÞ™u Œu¾e™u xtZwk …ý ÚttÞ ™rn, yuðe he‚u su™wk {™ yrðfthe hnu‚wk ntuÞ ‚u™u …h{¼t„ð‚ Ëk‚

òýðt. y™u yuðwk {™ Útðwk yu ftkR Úttuze ðt‚ ™Úte. y™u {™™tu ‚tu fuðtu Mð¼tð Au ‚tu, su{ ƒt¤f ntuÞ ‚u Ë…o™u, yÂø™™u ‚Útt

W½tze ‚÷ðth™u Ít÷ðt òÞ, ‚u òu Ít÷ðt ™ ŒRyu ‚tu …ý Œw:¾e ÚttÞ, y™u òu Ít÷ðt ŒRyu ‚tu …ý Œw:¾e ÚttÞ, ‚u{ òu

{™™u rð»tÞ ¼tu„ððt ™ ŒRyu ‚tu …ý Œw:¾e ÚttÞ, ™u òu ¼tu„ððt ŒRyu ‚tu …ý rð{w¾ ÚtR™u yr‚þu Œw:¾e ÚttÞ . {txu su™wk

{™ ¼„ðt™™u rð»tu ytËõ‚ ÚtÞwk Au ™u rð»tÞ™u Þtu„u fhe™u xtZwk W™wk Út‚wk ™Úte, ‚u™u s ËtÄw òýðt.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>23>>

156 >>

Ëkð‚T 1879 ™t ©tðý þwrŒ 8 y»x{e™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tkÚte ½tuuzeyu [Ze™u ©e÷û{eðtzeyu …ÄtÞto n‚t, ™u íÞtk [tu‚ht W…h W¥thtŒu {w¾th®ðŒu rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo

ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u fkX™u rð»tu {tu„ht™t …w»…™tu nth …nuÞtuo n‚tu, ™u …t½™u rð»tu {tu„ht™t …w»…™tu ‚tuhtu Äthý fÞtuo

n‚tu, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae {wõ‚t™kŒMðt{eyu ©eS{nthts™u «§ …wAâtu su, “nu {nthts ! ¼„ðt™™u rð»tu y[¤ r™ctðt¤t su ¼õ‚

ntuÞ ‚u™u ftuR ò‚™tu rðûtu… ytztu ytðu fu ™ ytðu ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “yuf ‚tu Þtu„r™ct Au ™u ƒeS

ËtkÏÞr™ct Au. ‚u{tk Þtu„r™ctðt¤tu su ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ‚u ¼„ðt™™t MðY…{tk …tu‚t™e y¾kzð]Â¥t ht¾u y™u ËtkÏÞr™ctðt¤tu

su ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ‚u ‚tu {™w»Þ™tk Ëw¾ ‚Útt rËØ, [thý, rðãtÄh, „kÄðo, Œuð‚t yu Ëðuo™tk su Ëw¾ ‚u™u Ë{S ht¾u, ‚Útt

[tiŒ ÷tuf™e {tkrn÷e ftuhu su Ëw¾ Au ‚u Ëðuo™wk «{tý fhe ht¾u su, ‘yt Ëw¾ ‚u ytx÷wk s Au.’ y™u yu Ëw¾™e fuzu su Œw:¾ hÌtwk

Au ‚u™wk …ý «{tý fhe ht¾u. …Ae Œw:¾u Ërn‚ yuðtk su yu Ëw¾ ‚u Útfe ðihtøÞ™u …t{e™u …h{uïh™u rð»tu s áZ «er‚ ht¾u. yuðe

he‚u ËtkÏÞr™ctðt¤t™u ‚tu Ë{sý™wk ƒ¤ ntuÞ. y™u Þtu„r™ctðt¤t™u ‚tu ¼„ðt™™t MðY…{tk y¾kz ð]Â¥t ht¾ðe ‚u™wk s

ƒ¤ ntuÞ, …ý ftuRf rð»t{ Œuþft¤trŒf™u Þtu„u fhe™u ftuRf rðûtu… ytðu ‚tu ¼„ðt™™t MðY…{tk ð]Â¥t hnu‚e ntuÞ ‚u õÞtkRf

ƒesu …ý [tuxe òÞ. fu{ su, Þtu„r™ctðt¤t™u Ë{sý™wk ƒ¤ Úttuzwk ntuÞ {txu ftkRf rðÎ™ ÚtR òÞ ¾Yk. y™u ËtkÏÞr™ct ™u

Þtu„ÂLtct yu ƒu òu yuf™u rð»tu ntuÞ ‚tu …Ae ftkR ðtkÄtu s ™ hnu. y™u yuðtu su ¼„ðt™™tuu ¼õ‚ ntuÞ ‚u ‚tu ¼„ðt™™e {qŠ‚

rð™t ƒeò ftuR …ŒtÚto{tk ÷tu¼tÞ s ™rn. y™u yu{ Ë{su su, ‘¼„ðt™™wk su yûthÄt{ ™u ‚u Ät{™u rð»tu hne yuðe su

¼„ðt™™e {qŠ‚ ™u ‚u Ät{™u rð»tu hÌtt yuðt su ¼„ðt™™t ¼õ‚ ‚u rð™t su su ÷tuf Au, ™u ‚u ÷tuf™u rð»tu hÌtt yuðt su

Œuð Au. ™u ‚u Œuð™t su ði¼ð Au, ‚u Ëðuo ™tþðk‚ Au.’ yu{ òýe™u yuf ¼„ðt™™u rð»tu s áZ «er‚ ht¾u Au. {txu yuðt

¼õ‚™u ‚tu ftuR ò‚™tu rðûtu… ytð‚tu ™Úte. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>24>> 157 >>

„.{.«. 23-24

ð[™t{]‚{T

25

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

Ëkð‚T 1879™t ©tðý ðrŒ 6 AX™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

ŒÂûtýtŒu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk. y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e


…Ae ©eS {nthtsu Ëðuo …h{nkË™u fÌtwk su, “Ëtk¼¤tu y{u yuf «§ …wAeyu Aeyu su, ‘yuf ‚tu ¼„ðt™™tu ¼õ‚

íÞt„e Au ™u Œunu fhe™u ‚tu Ëðo ð‚o{t™ áZ ht¾u Au, ™u yk‚h{tk ‚tu rð»tÞ ¼tu„ððt™e ðtË™t yr‚þu ‚e¾e Au, ‚tu …ý Œunu

fhe™u ‚tu ¼úü Út‚tu ™Úte, yuðtu ‚tu íÞt„e Au. y™u ƒeòu ¼õ‚ Au ‚u ‚tu „]nMÚtt©{e Au, ™u ‚u™u ‚tu Œunu fhe™u Ä™ Mºte™tu «Ëk„

Au, ™u yk‚h{tk ‚tu Ëðuo «fthu r™ðtoËr™f Au. yu ƒuÞ sýt ßÞthu Œun {wfþu íÞthu yu ƒuÞ þe „r‚™u …t{þu ? yu ƒuÞ ‚u Ëh¾e

„r‚™u …t{þu ? fu yrÄf LÞq™ Útþu ? yu ƒuÞ™tu rðÂõ‚yu fhe™u swŒtu swŒtu W¥th yt…tu.” …Ae „tu…t¤t™kŒ Mðt{e ƒtuÕÞt su,

1

‘yu íÞt„e sÞthu Œun {wfþu íÞthu yu™u rð»tÞ ¼tu„ððt™e yk‚h{tk ‚e¾e ðtË™t Au, {txu yu™u ‚tu ¼„ðt™ {]íÞw÷tuf™u rð»tu

yÚtðt Œuð÷tuf™u rð»tu {tuxtu „]nMÚt fhþu y™u yr‚þu rð»tÞ¼tu„ «tó Útþu’. ‚u suðt ¼„ðNe‚t{tk Þtu„¼úü™u ¼tu„ fÌtt Au

‚uðt ¼tu„™u Œuð÷tuf{tk ¼tu„ðþu,

2

y™u yu „]nMÚt nrh¼õ‚ Au, ‚u ‚tu Œun {wfþu íÞthu r™ðtoËr™f Au, {txu ¼„ðt™™wk su

ƒúñ…wh Ät{ ‚u™u …t{þu ™u ¼„ðt™™t [hýth®ðŒ{tk r™ðtË fhe™u hnuþu. y™u «Út{ fÌttu su íÞt„e ‚u ‚tu rð»tÞ ¼tu„ðe

¼tu„ðe™u ßÞthu ‚]ó Útþu, íÞthu ‚u rð»tÞ Útfe ðihtøÞ™u …t{e™u ™u {™{tk …ùt‚t… fhe™u ¼„ðt™™wk ¼s™ fhþu. …Ae

r™ðtoËr™f ÚtR™u ¼„ðt™™t Ät{{tk sþu.” …Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “Xef fÌtwk, yu™tu W¥th yu s Au.”

…Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu …wAâwk su, “yuðe áZ ðtË™t ntuÞ ™u ‚u™e su™u xt¤ðt™e RåAt ntuÞ, ‚tu ‚u þtu W…tÞ fhu íÞthu

x¤u ? …Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, suðwk Wft¾t[h™u Ëk‚™e Ëuðt fÞto™wk ÔÞË™ …zâwk Au, ‚uðe he‚u ¼„ðt™ ‚Útt ¼„ðt™™t

Ëk‚ ‚u™e Ëuðt fÞto™wk su™u ÔÞË™ …zu, ™u ‚u rð™t yufûtý {tºt …ý hnuðtÞ ™rn, ‚tu yu™t yk‚:fhý™e su {r÷™ ðtË™t ‚u Ëðuo

™tþ …t{e òÞ Au.

…Ae MðÞk«ftþt™kŒ Mðt{eyu «§ …wAâtu su, “nu {nthts ! suýu fhe™u ¼„ðt™ yr‚þÞ htS ÚttÞ yuðwk fÞwk ËtÄ™

Au.”? …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ßÞthu ½h{tk yuf {ý yÒt {¤‚wk ntuÞ, ™u íÞthu suðe Ëk‚™e W…h «er‚ ntuÞ ™u suðwk

Œe™…ýwk ntuÞ y™u …Ae ‚u™u yuf „t{™wk htßÞ ytðu yÚtðt …tk[ „t{™wk htßÞ ytðu, yÚtðt …[tË „t{™wk htßÞ ytðu,

yÚtðt Ëtu „t{™wk htßÞ ytðu, yÚtðt Ëðuo …]Úðe™wk htßÞ ytðu, ‚tu …ý Ëk‚™e yt„¤ suðtu fk„t÷ n‚tu ™u Œe™ ytÄe™ hnu‚tu,

‚uðtu ™u ‚uðtu s «er‚yu Þwõ‚ Útftu Œe™ ytrÄ™ hnu, ‚u{s $ÿ÷tuf ‚Útt ƒúñ÷tuf™wk htßÞ …t{u ‚tu …ý Ëk‚™e yt„¤ ‚uðtu ™u

‚uðtus Œe™ ytÄe™ hnu. y™u íÞt„e ntuÞ ™u ‚u suðtu «Út{ „heƒ ntuÞ, y™u su{ Ëti Ëk‚™e xu÷[tfhe fh‚tu ntuÞ, ‚uðe ™u ‚uðe

s …tu‚t{tk ¼„ðt™™t suðtk yiïÞo ytðu, ‚tu …ý fh‚tu hnu, …ý ËtÄw ËtÚtu r…‚htR Œtðtu ƒtkÄu ™rn, ™u ƒhtuƒheÞt…ýwk fhu

™rn, yuðtk su™tk ÷ûtý ntuÞ ‚u™e W…h ¼„ðt™ yr‚ «ËÒt ÚttÞ Au. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>25>> 158 >>

Ëkð‚T 1879 ™t ¼tŒhðt þwrŒ 11 yuftŒþe™u rŒðË htrºt™u Ë{u ©eS{nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð ™thtÞý™t {krŒh™e yt„¤ rðhts{t™ n‚t, ™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e

yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “su ¼„ðt™™t ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ‚tu ¼„ðt™™u ‚Útt ¼„ðt™™t ¼õ‚™u su ™ „{‚wk

ntuÞ ‚u ™ s fhðwk y™u …h{uïh™u ¼ßÞt{tk yk‚htÞ fh‚t ntuÞ ™u ‚u …tu‚t™tk Ë„tkðnt÷tk ntuÞ ‚u™tuu …ý íÞt„ fhðtu. y™u

¼„ðt™™u ™ „{u yuuðtuu ftuRf …tu‚t{tk Mð¼tð ntuÞ ‚tu ‚u™tu …ý þºtw™e …uXu íÞt„ fhðtu. …ý ¼„ðt™Úte su rð{w¾ ntuÞ ‚u™tu

…ût ÷uðtu ™rn. su{ ¼h‚Syu …tu‚t™e

1

{t‚t™tu …ût ™ ÷eÄtu, y™u ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ‚tu ËtiÚte rðþu»t …tu‚t{tk s

yð„wý ¼tËu. y™u su ƒeò{tk yð„wý òwðu y™u …tu‚t{tk „wý …hXu ‚u ‚tu ËíËk„e Au, ‚tu…ý yÄtuo rð{w¾ Au. y™u ¼„ðt™™t

¼õ‚™u ‚tu ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ fh‚tk ytí{¿tt™ ‚Útt ðihtøÞ ‚Útt Ä{o ‚u òu yk‚htÞ fh‚t ntuÞ ‚tu ‚u™u …ý …tAt …tze™u

¼„ðt™™e ¼Âõ‚™wks {wÏÞ…ýwk ht¾ðwk. y™u òu ¼Âõ‚™u rð»tu ËntÞY… Út‚t ntuÞ ‚tu ‚tu yu Xef Au, yu{ Ë{su ‚us ¼„ðt™™tu

…qhtu ¼õ‚ fnuðtÞ. y™u su™u ƒeò™tu yð„wý ytðu ™u …tu‚t{tk „wý …hXu ‚u ‚tu „{u ‚uðtu {tuxtu ntuÞ, ‚tu …ý ‚u™u fÕÞtý™t

{t„o{tk rðÎ™ ÚttÞ Au. su{ htrÄftS ½ýtk {tuxtk n‚tk, y™u ¼„ðt™™u rð»tu «u{ …ý yr‚þÞ n‚tu, …ý ßÞthu …tu‚t{tk „wý

{tLÞtu y™u ©ef]»ý ¼„ðt™™u rð»tu yð„wý {tLÞtu, íÞthu …tu‚t™t «u{{tk ‚{tu„wý™tu ¼t„ ytÔÞtu. …Ae ©ef]»ý ¼„ðt™

‚Útt ©eŒt{t ËtÚtu ðZðuz fhe. …Ae ©eŒt{t™tu þt… ÚtÞtu, ‚uýu fhe™u „tu÷tuf{tkÚte …ze™u „wsh™u ½uh yð‚th ÷eÄtu, y™u

¼„ðt™ rð™t yLÞ …wY»t n‚tu ‚u™u Äýe fÞtuo, yuðt {nt {tuxt ÷tkA™™u …tBÞtk y™u ©eŒt{t n‚tu ‚uýu …ý …tu‚t{tk „wý {tLÞtu

y™u htrÄft{tk yð„wý …hXâtu, ‚tu htrÄft™tu þt… …t{e™u ŒiíÞ Útðwk …zâwk. y™u yu Ät{{tkÚte ‚tu …zðt™e he‚ ™Úte, ™u su …zât

„.{.«. 25-26

ð[™t{]‚{T

26

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

‚u ‚tu ¼„ðt™™e RåAt yuðe n‚e ‚tu …ý ¼„ðt™u yu{ sýtÔÞwk su, htrÄftS suðtu {tuxtu ntuÞ, ™u ‚u …tu‚t{tk „wý {t™e™u

¼„ðt™™t ¼õ‚™tu yð„wý ÷u, ‚tu ‚u …ý …ze òÞ ‚tu ƒeò™e þe „ý‚e ? {txu ¼„ðt™™tuu ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ‚tu Ëðuo

ËíËk„e™tu „wý s ÷uðtu ™u …tu‚t™tu ‚tu yð„wý s ÷uðtu. yuðe he‚u Ë{s‚tu ntuÞ ™u Úttuze ƒwÂØ ntuÞ ‚tu …ý ‚u™tu ËíËk„ rŒðËu

rŒðËu ð]ÂØ …t{‚tu òÞ. y™u ‚u rð™t ‚tu ÍtÍe ƒwÂØ ntuÞ ‚tu …ý rŒðË rŒðË «íÞu ËíËk„{tkÚte …tAtu nX‚tu òÞ, y™u yk‚u

ò‚tk r™ùÞ rð{w¾ ÚttÞ. y™u ð¤e yu he‚ ‚tu Ëðo Xuftýu Au su, su [tfh ntuÞ yÚtðt rþ»Þ ntuÞ ‚u™u htò ntuÞ yÚtðt „wY

ntuÞ ‚u su{ ðZe™u fnuðt {tkzu, ‚u{tk su Ëð¤wk ÷u‚tu òÞ ‚tu ‚u W…h htò ‚Útt „wY™u yr‚þu nu‚ ÚttÞ Au. y™u su™u

rþ¾t{ý™e ðt‚ fnu ™u yð¤wk ÷u ‚tu ‚u W…h nu‚ Út‚wk ™Úte. ‚u{s ¼„ðt™™e …ý he‚ Au su, su™u rþ¾t{ý™e ðt‚ fnu

™u Ëð¤wk ÷u ‚tu ‚u W…h nu‚ ÚttÞ Au. …ý su yð¤wk ÷u ‚u W…h Út‚wk ™Úte.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>26>> 159 >>

Ëkð‚T 1879 ™t ftŠ‚f þwrŒ 11 yuftŒþe™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ŒÂûtýtŒu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu rðhts{t™ n‚t. y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, y™u fkX™u rð»tu „w÷ŒtðrŒ™t

Ätu¤t ™u …e¤t …w»…™t nth rðhts{t™ n‚t, y™u …t½{tk ƒu ftuhu ‚tuht ÷xf‚t n‚t y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË

‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthtsu {wõ‚t™kŒ Mðt{e™u «§ …wAâtu su, “‚{thu ¢tuÄ ÚttÞ Au, íÞthu þu r™r{¥tu ÚttÞ Au ? y™u fux÷wk

r™r{¥t ntuÞ íÞthu ¢tuÄ ÚttÞ Au ? y™u y{thu ‚tu yufÚte ÷t¾ Yr…Þt ËwÄe ƒ„tz fhu ‚tu …ý …tu‚t ËtYk ‚tu ¢tuÄ ytðu ™rn, y™u

ßÞthu Ä{o÷tu… fhu yÚtðt ƒ¤eytu ntuÞ ‚u „heƒ™u …ezu yÚtðt yLÞtÞ™tu …ût ÷u. íÞthu ‚u™e W…h y{thu ftuRf™u yÚtuo

÷„thuf ¢tuÄ™e [xfe ytðu Au, ‘…ý …tu‚tËtYk ‚tu ÷uþ{tºt ¢tuÄ ytð‚tu ™Úte.’ y™u ftuRf ËtYk ytðu Au ‚u …ý ûtý{tºt …ý

™Úte hnu‚tu, ™u ytkxe …ý ƒkÄt‚e ™Úte. ‚u{ ‚{thu fuðe he‚u ytðu Au ™u fuðe he‚u x¤u Au ? …Ae {wõ‚t™kŒMðt{eyuuu fÌtwk su,

“ftuRf …ŒtÚto™u Þtu„u ‚Útt ftuRf™e yð¤tR Œu¾tÞ ‚u™u Þtu„u ‚u W…h ¢tuÄ ÚttÞ …ý ‚íft¤ þ{e òÞ Au.”

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “yuðwk ‚{thu rð[th™wk ƒ¤ hnu Au ‚u þt™u Þtu„u hnu Au ?” íÞthu {wõ‚t™kŒMðt{eyu

fÌtwk su, “yuf ‚tu ¼„ðt™™wk {tntíBÞ rð[the™u yu{ Ë{òÞ Au su, ‘su he‚u ¼„ðt™™tu fwhtS…tu ÚttÞ ‚u Mð¼tð ht¾ðtu

™Úte.’ y™u ƒeòu þwfS ™u sz¼h‚ suðt Ëk‚™tu {t„o òuR™u yu{ rð[th hnu Au su, ‘ËtÄw{tk yuðtu yÞtuøÞ Mð¼tð ™ òuRyu’

…Ae ©eS{nthts ƒtuuÕÞt su, ‘ ft{¢tuÄtrŒf™t òuh™u nXtðu yuðtu su rð[th ‚u ‚tu „wý Útfe …h Au ‚u yu ‚{tht Sð{tk hÌttu

Au.’ y™u yuðe he‚u ft{¢tuÄtrŒf „wý™u nXtðu yuðwk su òuh Au ‚u …qðosL{™tu ËkMfth Au. y™u ‚{tYk yux÷wk ‚tu y{™u sýtÞ Au

su, ‚{thu su su {trÞf …ŒtÚto™tu Þtu„ ÚttÞ ‚u™e ytkxe{tk «Út{ ‚tu ytðe sðtÞ, …ý yk‚u s‚tk yu™t ƒkÄ™{tk hnuðtÞ ™rn,

ƒkÄ™ ºttuze™u r™f¤tÞ ¾Yk.”

…Ae {wf‚t™kŒMðt{eyu …wAâwk su, “«Út{ ytðhý ÚtR òÞ yuðe ft[… hnu Au ‚u þt™u Þtu„u hnu Au ?” íÞthu

©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “Œuþft¤trŒf su ytX Au, ‚u{tk suðwk …qðoËkMfth{tk òuh Au ‚uðwk s yufyuf{tk Au, {txu ßÞthu yu™tu

Þtu„ ÚttÞ íÞthu sYh ƒkÄ™ ÚttÞ Au, y™u …qðo™t ËkMfth™wk òuh hnuðt Œu‚t ™Úte. y™u òu ËkMfth{tk ÷ÏÞwk yux÷wk s Ëwf]‚ Œw»f]‚

ÚttÞ, ‚tu ðuŒ, þt† ™u …whtý ‚u™u rð»tu rðrÄr™»tuÄ™t ¼uŒ fÌtt Au su, ‘yt fhðwk ™u yt ™ fhðwk’ ‚u Ëðuo ¾tuxwk ÚtR òÞ ‚u yu {tuxt™tk

fhu÷tk þt† ‚tu ¾tuxtk ÚttÞ s ™rn. y™u sÞrðsÞ n‚t ‚uýu òu yÞtuøÞ r¢Þt fhe ‚tu su Xuftýu ft¤, f{o ™u {tÞt ™Úte yuðwk su

¼„ðt™™wk Ät{ íÞtkÚte …ze „Þt. y™u òu ™thŒS ™u htS fÞto ‚tu «FtŒ™u Œuþft¤trŒf yþw¼ n‚t ‚tu …ý ™ze þõÞt ™rn.

y™u òu Ë™ftrŒf™u ftu…tÞ{t™ fÞto ‚tu Œuþft¤trŒf þw¼ n‚t ‚tu…ý sÞrðsÞ …ze „Þt. {txu su™u fÕÞtý™u RåAðwk ‚u™u ‚tu

su{ {tuxt …wY»t htS ÚttÞ ‚u{ fhðwk. y™u ‚u {tuxt …wY»t …ý íÞthu htS ÚttÞ ßÞthu ftuR «fthu yk‚h{tk {r÷™ ðtË™t ™ hnu

y™u su™u „heƒ W…h ¢tuÄtrŒf™tu ËkfÕ… Út‚tu ntuÞ ‚tu ‚u™u {tuxt W…h …ý ÚttÞ, y™u …tu‚t™t RüŒuð W…h …ý ¢tuÄtrŒf™tu

{r÷™ ½tx ÚttÞ. {txu su™u fÕÞtý RåAðwk ‚u™u ftuR W…h {r÷™ ½tx fhðtu ™rn. y™u òu ftuR W…h {r÷™ ½tx fhu, ‚tu ‚u™u

¼„ðt™™t ¼õ‚ ‚Útt ¼„ðt™ W…h …ý {r÷™ ½tx ÚtR òÞ. y™u y{thtÚte ‚tu yuf „heƒ …ý Œw:¾tÞtu ntuÞ ‚tu y{tht

yk‚h{tk yuðtu rð[th ytðu Au su, ‘¼„ðt™ ËðtoL‚Þto{e Au, ‚u yuf Xuftýu hne™u Ëðuo™t yk‚h™u òýu Au. {txu su™u y{u

Œw:¾ÔÞtu ‚u™t s yk‚h{tk rðhts{t™ nþu; íÞthu y{u ¼„ðt™™tuu y…htÄ fÞtuo,’ yu{ òýe™u ‚u™u …„u ÷t„e™u ‚u™u ftkRf

òuR‚wk ntuÞ ‚u yt…eyu, …ý su «fthu ‚u htS ÚttÞ ‚u{ fheyu Aeyu. y™u ð¤e y{u rð[the™u òuÞwk su; su yr‚þu íÞt„ ht¾u

yÚtðt ŒÞt ht¾u ‚uÚte ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ ÚttÞ ™rn, íÞthu W…tË™t™tu ¼k„ ÚttÞ Au. y™u …qðuo su su yr‚þu íÞt„e ÚtÞt Au, ‚u™t

{t„o{tk W…tË™t™tu ™tþ ÚtR „Þtu Au. {txu y{u yu{ rð[the™u …h{uïh™e W…tË™t hnuðt ËtYk íÞt„™tu …ût {tu¤tu fhe™u

¼„ðt™™tk {krŒh fhtÔÞtk Au, ‚u{tk òu Úttuztu íÞt„ hnuþu, ‚tu …ý W…tË™t hnuþu, ‚tu ‚uýu fhe™u ½ýtf Sð™tk fÕÞtý Útþu. y™u

„.{.«. 27

ð[™t{]‚{T

27

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

su™u ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ fhðe, ‚u™u ‚tu ZwkrZÞt™e …uXu ŒÞt ht¾u …ý fu{ Xef …zu ? yu™u ‚tu …h{uïh™u ðtM‚u …w»… ÷tÔÞtk òuRyu,

‚w÷Ëe ÷tÔÞtk òuRyu, ¼tS ‚hfthe ÷tðe òuRyu, XtftuhS™u ðtM‚u ƒt„ ƒ„e[t fhtÔÞt òuRyu, {krŒh fhtÔÞtk òuRyu. {txu

su yr‚þu íÞt„ ht¾e™u ™u yr‚þu ŒÞt ht¾e™u {wXe ðtze™u ƒuËe hnu, ‚uýu ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ Út‚e ™Úte. y™u ßÞthu ¼Âõ‚yu

hrn‚ ÚttÞ, íÞthu ¼„ðt™™e W…tË™t™tu ™tþ ÚtR òÞ, yux÷u …AðtzuÚte ykÄ…hk…ht [t÷u. ‚u ËtYk y{u {krŒh fhtÔÞtk Au ‚u

y¾kz ¼„ðt™™e W…tË™t htÏÞt ËtYk fhtÔÞtk Au. y™u su W…tËf ntuÞ ‚u …tu‚t™t Ä{o{tkÚte ¼úü ÚttÞs ™rn. {txu …tu‚…tu‚t™t

Ä{o{tk hne™u ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ W…tË™t fhðe. yu y{thtu rËØtk‚ Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>27>>160>>

Ëkð‚T 1879 ™t Vt„ý þwrŒ 2 Âî‚eÞt™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

…tu‚t™u W‚thu ðuŒe W…h ytÚt{ýu {w¾th®ðŒu rðhts{t™ n‚t, ™u Ätu¤tu ¾uË …nuÞtuo n‚tu, y™u Ätu¤e [tŒh ytuZe n‚e, y™u

{M‚f W…h ïu‚ …t½ ƒtkÄe n‚e, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u

ƒuXe n‚e.

…Ae Œðu «t„Syu fÌtwk su, “©e{Kt„ð‚ suðtu ftuR „úkÚt ™Úte.” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “©e{Kt„ð‚ ‚tu

ËtYk s Au, …ý MfkŒ …whtý™u rð»tu ©eðtËwŒuð{tntíBÞ Au, ‚u suðtu ftuR „úkÚt s ™Úte. ftksu yu „úkÚt™u rð»tu Ä{o, ¿tt™, ðihtøÞ y™u

¼Âõ‚ ‚Útt yrnkËt…ýwk yu{™wk yr‚þu «r‚…tŒ™ fÞwO Au.” yu{ fne™u …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ðtÕ{efe ht{tÞý™u

rð»tu y™u nrhðkþ™u rð»tu yr‚þu ®nËt™wk «r‚…tŒ™ fÞwO Au, y™u h½w™tÚtS …ý ûtrºtÞ™e «f]r‚yu ðíÞto Au y™u h½w™tÚtS™u

rð»tu þhýt„‚ðíË÷…ýwk ‚tu ¾Yk. …ý su þhýt„‚ ntuÞ ™u ‚u òu shtÞ ðtkf{tk ytÔÞtu ntuÞ ‚tu ‚u™tu ‚íft¤ íÞt„ fhe Œu. òu

Ëe‚tS™u {tÚtu ÷„thuf ÷tuft…ðtŒ ytÔÞtu ‚tu yr‚ ðnt÷tk n‚tk …ý ‚íft¤ íÞt„ fhe ŒeÄtu” …Ae {wõ‚t™kŒMðt{eyu fÌtwk su,

“yuðe ‚tu ht{t™kŒMðt{e™e «f]r‚ n‚e.” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “y{the «f]r‚ ‚tu yuðe ™Úte. y{thu ‚tu …h{uïh™t

¼õ‚ W…h yr‚þu ŒÞt ð‚uo Au. y™u …tkzðtu™u rð»tu …ý yòow™™e «f]r‚ ƒnw ŒÞt¤w n‚e. y™u …wY»t {tºt™u rð»tu ‚tu ht{[kÿS

‚Útt yòow™ yuðtu ftuR …wY»t ™Úte y™u Ëe‚tS ™u ÿti…Œe yuðe ftuR Mºte {tºt{tk Mºteytu ™Úte. nðu y{u y{the su «f]r‚ Au ‚u

fneyu Aeyu su, y{thtu ŒÞt¤w Mð¼tð Au, ‚tu …ý su nrh¼õ‚™tu ÿtune ntuÞ ‚u™tu ‚tu y{thu y¼tð ytðu Au, y™u nrh¼õ‚™wk

½Ët‚wk òu ftuR ƒtuÕÞtu ntuÞ y™u yu™u òu nwk Ëtk¼¤wk, ‚tu ‚u ËtÚtu nwk ƒtu÷ðt™u ½ýtu RåAwk …ý ƒtu÷ðt™wk {™ s ÚttÞ ™rn. y™u su

¼„ðt™™t ¼õ‚™e Ëuðt[tfhe fhu ‚u W…h ‚tu y{thu yr‚þu htS…tu ÚtE òÞ Au. y™u y{the «f]r‚ yu{ Au su, ‘Úttuzef

ðt‚{tk fwhtS …ý ™ Útô y™u Úttuzef ðt‚{tk htS …ý ™ Útô.’ y™u ßÞthu su{tk htS ÚtÞt™tu fu fwhtS ÚtÞt™tu Mð¼tð ƒnw

rŒðË ËwÄe òuô Awk, íÞthu htS…tu ™u fwhtS…tu ÚttÞ Au. …ý ftuR™t fÌtt Ëtk¼éÞt Útfe ftuR™e W…h htS…tu fu fwhtS…tu Út‚tu

™Úte. y™u su™tu sux÷tu „wý {tht {™{tk sýtR òÞ Au ‚ux÷tu ‚u™tu „wý ytðu Au. y™u {thu ‚tu yu s yk„ Au su, ‘ òu

¼„ðt™™tuu ¾hu¾htu ¼õ‚ ntuÞ, ‚tu nwk ‚tu ‚u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu …ý ¼õ‚ Awk y™u nwk ¼„ðt™™t ¼õ‚™e ¼Âõ‚ fYk Awk,’ yus

{thu rð»tu {tuxtu „wý Au, y™u yux÷tu „wý su{tk ™ ntuÞ ‚tu ‚u{tk ftuR ò‚™e {tux… þtu¼u ™ne.

“y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu su™u su™u y¼tð ytÔÞtu Au, ‚u yr‚þu {tuxt n‚t ‚tu…ý …tu‚t™e …Œðe Útfe …ze „Þt Au.

y™u su™wk Yzwk ÚttÞ Au ‚u …ý ¼„ðt™™t ¼õ‚™e Ëuðt{tkÚte s ÚttÞ Au, y™u su™wk ¼qkzwk ÚttÞ Au ‚u …ý ¼„ðt™™t ¼õ‚™t

ÿtun{tkÚte s ÚttÞ Au. y™u ð¤e Sð™u ¼„ðt™™u htS fÞto™tu W…tÞ ‚tu {™, f{o, ð[™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™e Ëuðt fhðe yu

s Au, y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu ÿtun fhðtu yu s ¼„ðt™™u fwhtS fhðt™tu W…tÞ Au. {txu y{thtu ‚tu yus rËØtk‚ Au su,

‘¼„ðt™™tuu htS…tu ntuÞ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu Ëk„ ntuÞ ‚tu ¼„ðt™Úte y™k‚ ð»to ËwÄe Auxu hneyu ‚tu …ý ftkR {™{tk þtuf

™ ÚttÞ, y™u ¼„ðt™™e …tËu hnu‚t ntuRyu ™u òu ¼„ðt™™tu htS…tu ™ ntuÞ ‚tu ‚u™u nwk ËtYk ™Úte òý‚tu.’ y™u Ëðo þt†™wk

…ý yus Ëth Au su, ‘¼„ðt™™tu su{ htS…tu ntuÞ ‚u{s fhðwk.’ y™u su{ ¼„ðt™™tu htS…tu ntuÞ ‚u{ su ™ fhu ‚u™u

¼„ðt™™t {t„oÚtfe …zâtu òýðtu. y™u su™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu Ëk„ Au ™u ¼„ðt™™tu htS…tu Au ™u ‚u òu {]íÞw÷tuf{tk Au ‚tu

…ý ¼„ðt™™t Ät{{tk s Au fu{ su, su Ëk‚™e Ëuðt fhu Au ™u ¼„ðt™™t „{‚t{tk Au, ‚u ¼„ðt™™u Ë{e…u sR™u s r™ðtË

fhþu y™u òu ¼„ðt™™t Ät{{tk Au ™u ¼„ðt™™tu htS…tu ™Úte. ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚ W…h R»tto Au, ‚tu ‚u ¼f‚ ¼„ðt™™t

Ät{{tkÚte …ý sYh nuXtu …zþu. {txu y{thu ‚tu ¼„ðt™™tu htS…tu ÚtÞt ËtYk sL{tusL{ ¼„ðt™™t ¼õ‚™e s Ëuðt fhðe

Au. y™u su{ y{thtu r™ùÞ Au ‚u{ s ‚{thu …ý r™ùÞ fhðtu.” …Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{e ytrŒf su Ëðuo nrh¼õ‚ n‚t ‚u{ýu

ntÚt òuze™u fÌtwk su, “nu {nthts ! y{thu …ý yus r™ùÞ ht¾ðtu Au.” yu{ fne™u Ëðuo nrh¼õ‚ rð™kr‚yu Ërn‚

©eS{nthts™u …„u ÷tøÞt. …Ae ð¤e ©eS{nthts ƒtuÕÞt su,“yt ðt‚to su y{u fhe Au ‚u fuðe Au, ‚tu ðuŒ, þt†,…whtý

ytrŒf su su fÕÞtý™u yÚtuo …]Úðe™u rð»tu þçŒ {tºt Au, ‚u Ëðuo™wk y{u ©ðý fhe™u ‚u™wk Ëth ftZe™u yt ðt‚to fhe Au. ‚u …h{

„.{.«. 28

ð[™t{]‚{T

28

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

hnMÞ Au, ™u Ëth™wk …ý Ëth Au. y™u …qðuo su su {tuût™u …t{e „Þt Au, ™u nðu su su …t{þu, ™u n{ýtk su su {tuût™u {t„uo [tÕÞt

Au. ‚u Ëðuo™u yt ðt‚to Au ‚u Sð™ŒtuheY… Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>28>> 161 >>

Ëkð‚T 1879 ™t Vt„ý ËwrŒ 8 yü{e™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk W¥thtŒu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk y™u …tu‚t™t


…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “©ef]»ý ¼„ðt™™t MðY…™u rð»tu su ¼õ‚™wk r[¥t yr‚ ytËõ‚ ÚtÞwk ntuÞ’’ ‚u™tk

ytðtk ÷ûtý ntuÞ su “…tu‚u {t„uo [t÷e™u yr‚þu Úttfe hÌttu ntuÞ, ™u ƒuXwk Úttðt™e …ý þheh{tk þÂõ‚ ™ hne ntuÞ, y™u ‚uðt

Ë{t{tk ftkRf ¼„ðt™™e ðt‚to™tu «Ëk„ r™Ëhu ‚tu òýeyu yufu „tW …ý [tÕÞtu ™Úte, yuðtu ËtðÄt™ ÚtR™u ‚u ðt‚to™u fhðt

Ëtk¼¤ðt{tk yr‚þu ‚í…h ÚtR òÞ, yÚtðt „{u ‚uðt htu„trŒfu fhe™u …ezt™u …tBÞtu ntuÞ yÚtðt „{u ‚uðwk y…{t™ ÚtÞwk ntuÞ,

™u ‚uðt{tk òu yu ¼„ðt™™e ðt‚to Ëtk¼¤u, ‚tu ‚íft¤ Ëðo Œw:¾ Útfe hrn‚ ÚtR òÞ. y™u ð¤e „{u ‚uðe htßÞ Ë{]ÂØ™u …t{e™u

yðhtR „Þtu yuðtu sýt‚tu ntuÞ, y™u su ½zeyu yu ¼„ðt™™e ðt‚to Ëtk¼¤u, ‚tu ‚u ½zeyu òýeyu yu™u ftuR™tu Ëk„ s ™Úte

ÚtÞtu, yuðtu Útftu ‚u ¼„ðt™™e ðt‚to Ëtk¼¤ðt{tk ËtðÄt™ ÚtR òÞ,’ yuðe ò‚™tk suu™u rð»tu ÷ûtý ntuÞ, ‚u™u yu ¼„ðt™™u

rð»tu áZ ytËÂõ‚ ÚtR òýðe.

…Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu …wAâwk su, “yu ¼„ðt™™u rð»tu yuðe áZ ytËÂõ‚ þt Útfe ÚttÞ Au ?” …Ae ©eS{nthts

ƒtuÕÞt su, ftk ‚tu …qðo sL{™tu yuðtu yr‚ ƒr¤Þtu ËkMfth ntuÞ yÚtðt su Ëk‚™u ¼„ðt™™u rð»tu yuðe áZ ytËÂõ‚ ntuÞ, ‚u™u

Ëuðtyu fhe™u htS fhu, yu ƒuÞu fhe™u s ¼„ðt™™u rð»tu yuðe áZ ytËÂõ‚ ÚttÞ Au, …ý yu rð™t ƒeòu W…tÞ ™Úte.” Rr‚

ð[™t{]‚{T >>29>> 162 >>

Ëkð‚T 1879 ™t Âî‚eÞ [iºt þwrŒ 9 ™ð{e™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e ytuËheyu „tŒe‚rfÞt W…h rðhts{t™ n‚t, ™u ïu‚ ¾uË …nuÞtuo n‚tu, ™u ïu‚ [tŒh

ytuZe n‚e, ™u ft¤t Auzt™e Ätu‚÷e {M‚fu ƒtkÄe n‚e, ™u Ätu¤t …w»…™tu nth …nuÞtuo n‚tu ™u Ätu¤t …w»…™tu ‚tuhtu …t½{tk ÷xf‚tu

n‚tu, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ ËtÄw ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “©e{Kt„ð‚ ytrŒf su Ëíþt† ‚u ËíÞ Au, y™u yu þt†{tk su fÌtwk ntuÞ ‚u ‚uðes

he‚u ÚttÞ Au …ý ƒeS he‚u Út‚wk ™Úte. òwytu™u, ©e{Kt„ð‚{tk Ëwðýo™u rð»tu f¤e™tu r™ðtË fÌttu Au, ‚tu ‚u Ëwðýo y{™u ŒeXwk

…ý „{‚wk ™Úte. y™u suðwk ƒkÄ™fthe Ëwðýo Au, ‚uðwk s ƒkÄ™fthe Y… …ý Au. fu{ su, ßÞthu Y…ðt™ Mºte ntuÞ ™u ‚u Ë¼t{tk

ytðu, íÞthu „{u ‚uðtu Äehsðt™ ntuÞ ‚u™e …ý áÂü ‚u™t Y…™u rð»tu ‚ýtÞt rð™t hnu ™rn. {txu Ëtu™wk y™u Mºte yu ƒu yr‚

ƒkÄ™fthe Au. y™u yu ƒu …ŒtÚto™wk ƒkÄ™ ‚tu íÞthu ™ ÚttÞ, ßÞthu «f]r‚…wY»t Útfe …h yuðwk su þwæÄ [i‚LÞ ƒúñ ‚u™u s yuf ËíÞ

òýu ™u ‚u ƒúñ™u s …tu‚t™wk MðY… {t™u,™u ‚u ƒúñY… ÚtR™u …hƒúñ yuðt su ©ef]»ý ¼„ðt™ ‚u™wk ¼s™ fhu, y™u yu ƒúñ Útfe

ytuYk su «f]r‚ ™u «f]r‚™wk ftÞo{tºt ‚u™u yËíÞ òýu ™u ™tþðk‚ òýu ™u ‚wåA Ë{su, ™u {trÞf su ™t{Y… ‚u™u rð»tu yr‚þu

Œtu»táÂü ht¾u, ™u ‚u Ëðo ™t{Y…™u rð»tu yr‚þÞ ðihtøÞ …t{u, ‚u™u Ëtu™wk ™u Mºte ƒkÄ™ ™ fhu, y™u ƒeò™u ‚tu sYh ƒkÄ™ fhu.”

Rr‚ ð[™t{]‚{T >>30>> 163 >>

Ëkð‚T 1880 ™t ©tðý þwrŒ 4 [tuÚt™u rŒðË ©eS{nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk …tu‚t™u W‚thu

ðurŒft W…h „tŒe ‚rfÞt ™k¾tðe™u rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u ft¤t Auzt™e Ätu‚÷e {M‚fu ƒtkÄe

n‚e, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

y™u «t„S Œðu …tËu ©e{Kt„ð‚{tk fr…÷„e‚t™e fÚtt ðk[tð‚t n‚t. …Ae fÚtt™e Ë{tÂó ÚtR, íÞthu ©eS{nthts

…h{nkË «íÞu ƒtuÕÞt su, “Ëðo fthý™t …ý fthý ™u yûtht‚e‚ ™u …wY»ttu¥t{ yuðt su ðtËwŒuð¼„ðt™, ‚u {nt…wY»tY…u fhe™u

{nt{tÞt™u rð»tu ðeÞo™u Ähu Au, ‚u …wY»t yûthtí{f Au, {wõ‚ Au, y™u yu™u ƒúñ fnu Au. y™u yu …wY»tu {tÞt{tk ðeÞo ÄÞwO íÞthu

‚u {tÞt Útfe «Ät™…wY»t îthtyu ðihts…wY»t Wí…Òt ÚtÞt, íÞthu yu ðihts…wY»t ‚u …wY»t™t …wºt fnuðtÞ. su{ yt s„‚{tk ftuR

ƒútñý, ûtrºtÞ, ði~ÞtrŒf su «tf]‚ {týË ntuÞ ™u ‚u™e Mºte{tkÚte ‚u™tu Œefhtu ÚttÞ, ‚u{ yu ðihts…wY»t ÚttÞ Au. yuðt su

ðihts…wY»t ‚u yt Sð suðt s Au. y™u yu™e r¢Þt …ý yt Sð™t suðe s Au, ™u ‚u ðihts…wY»t™e îe…htÄoft¤™e ytðhŒt Au,

y™u yt s„‚™e Wí…Â¥t, ÂMÚtr‚, «÷ÞY… yu™e ºtý yðMÚtt Au. su{ Sð™e ò„ú‚, Mð¡, Ëw»twÂó yu ºtý yðMÚtt Au ‚u{.

y™u yu ðihts…wY»t™t rðhtxT, Ëqºttí{t, yÔÞtf]‚ yu ºtý Œun Au, ™u ‚u Œun yütðhýu Þwõ‚ Au ™u ‚u Œun {n¥t¥ðtrŒf su

[tuðeË ‚¥ð ‚u îthu ÚtÞtk Au. ‚u yu rðhtx™u rð»tu RrLÿÞtu, yk‚:fhý ™u Œuð‚tyu «ðuþ fÞtuo ™u yu™u WXtzðt {tkzâwk ™u rðhtx™tu

„.{.«. 29-30-31

ð[™t{]‚{T

29

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

Sð …ý {tkne n‚tu, ‚tu …ý yu rðhtx WXâwk ™rn y™u ßÞthu ûtuºt¿t yuðt su ðtËwŒuð¼„ðt™ ‚u …wY»tY…u fhe™u yu{tk ytÔÞt,

íÞthu yu rðhtx Œun WXâwk ™u yu ðihts…wY»t …tu‚t™e r¢Þt™u rð»tu Ë{Úto ÚtÞt, y™u yus su ¼„ðt™ ‚u yt Sð™u «ft~Þt™u yÚtuo

Ëw»twÂóY… {tÞt Útfe …h hÌtt Útft yu Sð™u rð»tu ËtûteY…u hÌtt Au, ‚tu …ý Sð™u Œun RrLÿÞtu ™u rð»tÞ ‚u™tu Ëk„ ½ýtu ÚtÞtu Au.

{txu Ëk„Œtu»tu fhe™u yuu Sð ŒuntrŒfY… ÚtR „Þtu Au, ‚u yu™t Ëk„™u {qfe™u yu Sð yu{ Ë{su su, ‘{tYk Y… ‚tu {tÞt Útfe

{wõ‚ ™u …h yuðwk su ƒúñ ‚u Au.’ yuðe he‚u r™hk‚h {™™ fh‚tu Ë‚tu ƒúñ™tu Ëk„ fhu ‚tu yu ƒúñ™tu „wý yu Sð™u rð»tu ytðu. …ý

yu™u yt ðt‚to Ëtk¼¤e ntuÞ ‚tu…ý r™hk‚h M{]r‚ hnu‚e ™Úte, yu {tuxtu Œtu»t Au. yuðe he‚u Rïh su ðihts…wY»t ™u yt Sð, yu

Ëðo™t «ftþf ‚tu …wY»tY…u fhe™u …wY»ttu¥t{ yuðt ðtËwŒuð Au y™u yu ðihts…wY»t …ý Sð™e …uXu ƒØ Au. ‚u Âî…htÄo ËwÄe

…tu‚t™e ytðhŒt ¼tu„ðu Au íÞtk ËwÄe ƒØ ð‚uo Au, y™u yu™tu «÷Þ ÚttÞ íÞthu yu™u yu …wY»t™tu ËkƒkÄ Ëtûtt‚T ÚttÞ Au. fu{ su,

yu™tu ƒt… su …wY»t ‚u Ë{Úto Au, ‚u yu™u yux÷tu ò¤ðu Au. y™u ðihts…wY»t™u {tÞt™tu ËkƒkÄ hÌttu Au {txu «÷Þ™u yk‚u …tAtu

{tÞt{tkÚte W…su Au. y™u yt Sð Au ‚u suðtu …tu‚u ƒØ Au ™u yË{Úto Au, ‚uðe he‚u s yu™tu su ƒt… ntuÞ ‚u …ý ƒØ ™u yË{Úto

ntuÞ. {txu yu ƒt… ‚u Œefht™tu þtu ËntÞ fhu ?’ {txu yu™u Ëw»twÂóY… {tÞt™tu ËkƒkÄ r™hk‚h hnu Au, x¤‚tu ™Úte. yu‚tu ßÞthu

…qðuo fÌttu ‚uðe he‚u r™hk‚h …tu‚t™t «ftþf su ƒúñ ‚u™tu {™™ îtht Ëk„ fhu íÞthu x¤u.

y™u ð¤e yu rðhtx…wY»t …ý Ëkf»toý, yr™YØ, «ãwB™™e W…tË™t fhu Au. ‚u{tk «÷ÞY… yðMÚtt™u rð»tu Ëkf»toý™e

W…tË™t fhu Au. ™u ÂMÚtr‚Y… yðMÚtt™u rð»tu «ãwB™™e W…tË™t fhu Au ™u Wí…Â¥tY… yðMÚtt™u rð»tu yr™YØ™e W…tË™t fhu

Au. y™u ‚u Ëkf»toýtrŒf ºtý su ‚u ðtËwŒuð ¼„ðt™™tk Ë„wý Y… Au, ™u ‚u™e W…tË™t™u ƒ¤u fhe™u yu ðihts…wY»t su ‚u Wí…Â¥t,

ÂMÚtr‚ ™u «÷ÞY… r¢Þt™u rð»tu Ët{ÚÞo™u …t{u Au. y™u ßÞtk ËwÄe yu ºtý™e W…tË™t fhu Au íÞtk ËwÄe yu™u Wí…Â¥t, ÂMÚtr‚,

«÷ÞY… su {tÞt™tu ËkƒkÄ ‚u x¤‚tu ™Úte. y™u ßÞthu yu r™„woý yuðt su ðtËwŒuð ¼„ðt™ ‚u™e W…tË™t fhu Au, íÞthu yu

ðihts…wY»t {tÞt™tu íÞt„ fhe™u ƒúñY… ÚttÞ Au. su{ yt Sð Au ‚u ƒúñtrŒf ŒuðY…u ¼„ðt™™e W…tË™t fhu Au. íÞthu Ä{o,

yÚto, ft{Y… V¤™u …t{u Au, y™u ßÞthu ¼„ðt™™t yð‚th su ht{f]»ýtrŒf ‚u™e W…tË™t fhu íÞthu ƒúñY… ÚttÞ ™u yu™e

{wÂõ‚ ÚttÞ, ‚u{ yu ðihts…wY»t™u …ý Au. y™u yu ðihts…wY»t îthtyu yð‚th ÚttÞ Au yu{ þt†{tk fÌtwk Au, ‚u ‚tu yu{ Ë{sðwk

su, ‘yu su ðtËwŒuð™thtÞý ‚u …wY»tY…u fhe™u ðihts…wY»t™u rð»tu ytðe™u rðhts{t™ ntuÞ íÞthu yð‚th fÌtt Au, {txu yu

yð‚th ‚tu Ëðuo ðtËwŒuð¼„ðt™™t s Au.’ y™u yu ðtËwŒuð ¼„ðt™ ßÞthu «r‚÷tu{…ýu yu ðihts…wY»t Útfe ™tu¾t …ze òÞ

íÞthu yu fuð¤ ðihts…wY»t Útfe yð‚th Ëk¼ðu s ™rn, {txu yu Útfe yð‚th ‚tu yu™u rð»tu ðtËwŒuð ytÔÞt Au ‚u ËtYk fÌtt Au.

y™u yu™u rð»tu ðtËwŒuð su ûtuºt¿t ‚uýu «ðuþ fÞtuo ™ntu‚tu íÞthu yu ðihts…wY»t …tu‚t™e r¢Þt fhðe ‚u™u rð»tu …ý Ë{Úto ™ntu‚t

ÚtÞt. y™u …qðuo su …wY»t fÌtt ‚u {tÞt{tk „¼o Ähu íÞthu «Ät™…wY»t îthtyu yuf yuðtu su ðihts…wY»t Y… Œefhtu ‚u ÚttÞ, y™u yus

{tÞt{tkÚte y™uf «Ät™…wY»t îthtyu ƒeòk …ý ½ýtkf yuðtk ðihts…wY»t Y… ƒúñtkz ÚttÞ Au. y™u ‚u …wY»t ‚tu r™hÒt Au, ™u {wõ‚

Au, ™u ƒúñ Au, ™u {tÞt™t fthý Au. ‚u {tÞt™u rð»tu ÷tu{…ýu ð‚uo Au. ‚tu …ý yu™u {tÞt™tu ƒtÄ Út‚tu ™Úte. ™u {tÞt™u rð»tu yu™u

¼tu„™e RåAt ™Úte. yu ‚tu …tu‚u ƒúñËw¾u Ëwr¾Þt Au, ™u …qýoft{ Au. y™u su ðihts…wY»t Rïh Au, ‚u {tÞt™t ¼tu„™u ¼tu„ðe™u

«÷Þft¤™u rð»tu {tÞt™tu íÞt„ fhu Au. y™u su Sð Au, ‚u ‚tu {tÞt™t ¼tu„™u ¼tu„ðe™u Œw:¾eÞtu Útftu {tÞt{tks ÷e™ ÚttÞ

Au.”

íÞthu þwf{wr™yu …wAâwk su, “…wY»ttu¥t{ ðtËwŒuð Au ‚u …wY»tY…u fhe™u y™uf ƒúñtkz™e Wí…Â¥t, ÂMÚtr‚, «÷Þ™t f‚to Au.

{txu …wY»tY…u fhe™u s ƒnwÄt þt†{tk …wY»ttu¥t{™u fÌtt Au, íÞthu …wY»t{tk ™u ðtËwŒuð{tk fux÷tu ¼uŒ Au ?” íÞthu ©eS{nthts

ƒtuÕÞt, “su{ yt Sð™u rð»tu ™u ðihts…wY»t Rïh™u rð»tu ¼uŒ Au, y™u ð¤e su{ Rïh™u rð»tu ™u …wY»t™u rð»tu ¼uŒ Au, ‚u{ …wY»t

™u …wY»ttu¥t{ yuðt su ðtËwŒuð ¼„ðt™ ‚u™u rð»tu yuðtu ½ýtu ¼uŒ Au. ™u …wY»ttu¥t{ðtËwŒuð ‚tu Ëðo™t Mðt{e Au. y™u yuðt

yûthtí{f …wY»t ƒúñY… ½ýtf Au, ‚u su ‚u ðtËwŒuð™t [hýthrðkŒ™e W…tË™t fhu Au ™u M‚wr‚ fhu Au. yuðe he‚u …wY»ttu¥t{,

…wY»t, Rïh, Sð y™u {tÞt yu …tk[ ¼uŒ y™trŒ Au. ‚u yuðe he‚u ðt‚to y{u ½ýefðth fhe Au, …ý yu™wk {™™ fhe™u Ëthe

…uXu …tu‚t™t yk‚h{tk ½uz ƒuËth‚t ™Úte, yux÷u þt†™t þçŒ™u Ëtk¼¤e™u Ë{sý{tk Xt hnu‚tu ™Úte. ™u Xtðfe ½uz ƒuËthe ntuÞ

‚tu yu™e Ë{sý ftuR rŒðË ‚u þçŒ™u Ëtk¼¤ðu fhe™u Vhu ™nª. {txu yt ðt‚to™u Ëthe …uXu rð[thßÞtu ™u ÷¾ßÞtu.” yuðe he‚u

yt ðt‚to ©eS{nthtsu fhe Au ‚u ÷¾e Au. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>31>> 164 >>

Ëkð‚T 1880 ™t ©tðý þwrŒ 5 …k[{e™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk …tu‚t™u W‚thu rðhts{t™ n‚t, y™u yk„™u rð»tu Ëðuo ïu‚ ð† …nuÞtO n‚tk, y™u {M‚f™u W…h ft¤t Auzt™e Ätu‚÷e

ƒtkÄe n‚e, ™u fkX™u rð»tu …w»…™t nth rðhts{t™ n‚t, ‚Útt fýo™u W…h …w»…™t „wåA rðhts{t™ n‚t ‚Útt {M‚f W…h …w»…™t

„.{.«. 32

ð[™t{]‚{T

30

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

‚tuht rðhts{t™ n‚t, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts Ëðuo nrh¼õ‚ «íÞu ƒtu÷‚t nðt su, “yt ËkËth™u rð»tu …tu‚t™t fwxwkƒe™tu ËkƒkÄ Au, ‚u ‚tu su{

Úttuh™wk Ítz ntuÞ yÚtðt ðz™wk fu r……¤™wk zt¤ ntuÞ, ‚u yuf XuftýuÚte ft…e™u ƒesu Xuftýu htu…eyu ‚tu W„e™u Ítz ÚttÞ, y™u ytkƒtu

‚Útt ÷ªƒztu ntuÞ ™u ‚u™u yufðth ftÃÞtu yux÷u Vhe™u [tuxu ™rn, ‚u{ fwxwkƒe rð™t ƒeò™tu su ËkƒkÄ Au ‚u ‚tu ytkƒt™t Ítz™t

suðtu Au, ‚u yufðth ftÃÞtu yux÷u Vhe™u [tuxu ™rn. y™u fwxwkƒe™tu ËkƒkÄ Au ‚u ‚tu Úttuh™t ™u ðz™t Ítz suðtu Au, ‚u ft…e ™tÏÞtu

ntuÞ ‚tu …ý Äh‚e{tk …zâtu …zâtu …ý …t÷ÔÞt rð™t hnu ™rn, {txu yu fwxwkƒe™tu ËkƒkÄ ‚tu, ‚tu x¤u òu MÚtq÷, Ëqû{ y™u fthý

yu ºtý Œun Útfe ™tu¾tu yuðtu su yt Œun™u rð»tu Sðtí{t ‚u™u …tu‚t™wk Y… òýe™u ‚u™u rð»tu ¼„ðt™™e {qŠ‚™u Äthe™u ™u òr‚, ðýo,

yt©{ ‚u™t {t™™u {wfe™u fuð¤ ¼„ðt™™t M{hý™u rð»tu ‚í…h ÚttÞ ‚tu fwxwkƒe™tu ËkƒkÄ [tu¾tu x¤u, ‚u rð™t ƒeòu W…tÞ ftuR

™Úte. y™u ð¤e Sð™wk su fÕÞtý ÚttÞ, y™u Sð {tÞt™u ‚he™u ƒúñMðY… ÚttÞ ‚u™wk fthý ‚tu …wY»ttu¥t{ yuðt su ðtËwŒuð

¼„ðt™ ‚u™t «íÞût MðY…™wk ¿tt™, æÞt™, fe‚o™ y™u fÚttrŒf yus Au, ™u yuýu fhe™u s yu Sð Au, ‚u {tÞt™u ‚hu Au y™u

yr‚ {tuxtR™u …t{u Au. y™u ¼„ðt™™wk su yûthÄt{ ‚u™u …t{u Au. y™u ytí{r™ct, ðihtøÞ ™u Ä{o ‚u ‚tu ¼„ðt™™e ¼Âõ‚™t

ËntÞY… W…fhý Au, …ý ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ rð™t yuf÷tu ðihtøÞ ‚Útt ytí{r™ct ‚Útt Ä{o ‚u Sð™u {tÞt ‚Þto™wk ËtÄ™

™Úte. y™u òu yr‚þÞ Ä{o, ytí{r™ct ™u ðihtøÞ ™ ntuÞ ™u yuf÷e ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ ntuÞ ‚tu …ý yu Sð™wk fÕÞtý ÚttÞ ™u

{tÞt™u ‚hu, yux÷tu Ä{torŒf Útfe ¼Âõ‚™u rð»tu rðþu»t Au. ‚tu …ý Ä{torŒf yk„™wk ËntÞ…ýwk ntuÞ ‚tu yu ¼Âõ‚™u rð»tu ftuR

rðÎ™ Út‚wk ™Úte y™u òu Ä{torŒf yk„™wk ËntÞ…ýwk ™ ntuÞ ‚tu rð»t{ Œuþft¤trŒfu fhe™u ¼Âõ‚™u rð»tu rðÎ™ sYh ÚttÞ Au. ‚u

{txu Ä{torŒf yk„u Ërn‚ ¼Âõ‚ fhðe. y™u yuðe he‚u ¼Âõ‚™u fh‚tu su ¼õ‚ ‚u™u …ý òu ¼qkzt Œuþ, ft¤, r¢Þt ™u Ëk„ Au ‚u™u

rð»tu «ð‚toÞ, ‚tu ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚u™wk …ý yk‚h ztu¤tR òÞ ™u ‚u™t Mð¼tð™tu Xt ™ hnu. {txu ¼qkztu Œuþ, ¼qkztu ft¤,

¼qkze r¢Þt y™u ¼qkztu Ëk„ ‚u™tu íÞt„ fhe™u Yztu Œuþ, Yztu ft¤, Yztu Ëk„, Yze r¢Þt, ‚u™u rð»tu ËŒt «ð‚oðwk …ý ¼qkzt ŒuþtrŒf™tu

Ëk„ fhðtu s ™rn.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>32>> 165 >>

Ëkð‚T 1880 ™t ©tðý ðrŒ 13 ‚uhþ™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk …tu‚t™u W‚thuu Ztur÷Þt W…h „tŒe ‚rfÞt ™k¾tðe™u rðhts{t™ n‚t, ™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk. y™u …tu‚t™t


…Ae ©eS{nthts Ëðuo Ëk‚ ‚Útt Ëðuo nrh¼õ‚ «íÞu yu{ ƒtu÷‚t nðt su, “«Út{ y{u y{tht yk„™e ðt‚ fneyu.

…Ae ‚{u Ëðuo …tu‚…tu‚t™tu su he‚u {tuût {tLÞtu ntuÞ ‚Útt y{u ytðe he‚u ð‚oþwk ‚tu yt ÷tuf{tk ™u …h÷tuf{tk ¼„ðt™ y{the

W…h htS hnuþu yu{ su {tLÞwk ntuÞ ‚u fnußÞtu.” yu{ Ëðuo™u fne™u …Ae ©eS{nthtsu …tu‚t™t yk„™e ðt‚ fnuðt {tkze su,

y{™u ‚tu su …ŒtÚto{tk nu‚ sýtÞ ‚tu ‚u™tu íÞt„ fheyu íÞthu Ëw¾ ÚttÞ, y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚ rð™t su {™w»Þ{tºt yÚtðt

…ŒtÚto{tºt ‚u™e òu {™{tk M{]r‚ ÚtR ntuÞ ‚tu ‚uÚte yr‚þu Auxwk fheyu íÞthu Ëw¾ ÚttÞ y™u òu ¼„ðt™™t ¼õ‚ ntuÞ ‚tu ‚u™tu

ftuR he‚u fhe™u niÞt{tk y¼tð ytðu s ™rn y™u y{thu ð„h RåAu …ý …k[rð»tÞ Au ‚u òuhtðheyu ytðe™u «tó ÚttÞ Au ‚tu

…ý ‚u™u y{u RåA‚t ™Úte y™u …„u fhe™u Xu÷e ™t¾eyu Aeyu. y™u su rŒðË Útfe y{u sLBÞt Aeyu ‚u rŒðËÚte fhe™u yts

rŒðË …ÞO‚ ftuR rŒðË ò„ú‚{tk yÚtðt MðÃ™{tk ÿÔÞ™tu fu Mºte™tu ¼qkztu ½tx ÚtÞtu ntuÞ ‚tu yt Ë{„ú …h{nkË™t Ë{ Au. y™u

yuðe he‚u y{u ËŒtÞ r™Œtuo»t…ýu Aeyu. ™u su y{thu rð»tu Œtu»tƒwÂØ fhþu ‚tu ‚u™u ò„ú‚{tk ‚Útt Mð¡{tk ¼qkztu ½tx Útþu, ™u ‚u™u

Œun {wõÞt Ë{u ƒnw fü Útþu. y™u y{tht yk‚h{tk ‚tu yuf ¼„ðt™™t MðY…™wk s ®[‚ð™ hnu Au. y™u W…hÚte ‚tu ¼„ðt™™t

¼õ‚ ntuÞ ‚u™t Sð™wk ËtYk ÚttÞ ‚u ËtYk n¤e{¤e™u hneyu Aeyu. y™u su rŒðË y{tht niÞt{tk ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t

¼õ‚ rð™t ƒesu fÞtkR nu‚ sýtþu ‚tu y{u yu{ {t™eþwk su, y{u y{the ÂMÚtr‚{tkÚte zøÞt …ý y{™u yuðtu r™ùÞ Au su,

‘y{u yu ÂMÚtr‚{tkÚte z„eyus ™rn.’ yu{ y{tYk yk„ n‚wk ‚u fÌtwk. nðu ‚{u Ënw …tu‚…tu‚t™wk yk„ ntuÞ ‚u fntu. …Ae Ëðuo Ëk‚u

‚Útt Ëðuo nrh¼õ‚u suðtk su™tk yk„ n‚tk ‚uðtk fÌttk. su yt ÷tuf™u rð»tu ™u …h÷tuf™u rð»tu ytðe he‚™t yk„{tk y{u hneyu ‚tu

y{tht W…h ¼„ðt™ htS hnu, yuðe he‚u fÌtwk. ‚u Ëðuo nrh¼õ‚™t yk„™e rðÂõ‚ su, ftuýuf ‚tu ¼„ðt™ rð™t ƒesu Xuftýu

ðihtøÞ™wk fÌtwk. y™u ftuýuf ytí{r™ct™wk fÌtwk. y™u ftuýuf ¼„ðt™™u rð»tu «er‚™wk fÌtwk. ™u ftuýuf Ä{o{tk hnuðt™wk fÌtwk. yuðe he‚u

ƒnw «fthu fÌtwk, …ý ©eS {nthtsu {™{tk su Äthe htÏÞwk n‚wk. ‚u ftuRyu ™ fÌtwk.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “yuf r™»ft{e ð‚o{t™ áZ ntuÞ ‚tu ‚u™u yt÷tuf{tk ‚Útt …h÷tuf{tk ftuR Xuftýu ¼„ðt™Úte

Auxwk hnu ™rn. y™u y{thu …ý ‚u W…hÚte ftuR rŒðË nu‚ ytuAwk ÚttÞ ™rn, y™u y{u ynªÞtk xõÞt Aeyu ‚u …ý ynªÞtk™t

nrh¼õ‚™u yr‚ r™»ft{e ð‚o{t™™tu áZtð Œu¾e™u xõÞt Aeyu. y™u su™u r™»ft{e ð‚o{t™ áZ ntuÞ ‚tu ‚u Útfe y{u nòh

„.{.«. 33

ð[™t{]‚{T

31

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

„tW Auxu sRyu ‚tu …ý ‚u™e …tËus Aeyu. y™u su™u ‚u r™»ft{e ð‚o{t™{tk ft[… Au, ™u ‚u òu y{the …tËu hnu Au, ‚tuÞ …ý

‚u ÷t¾ „tW Auxu Au. y™u y{™u r™»ft{e ¼õ‚ ntuÞ ‚u™ts ntÚt™e fhe Ëuðt „{u Au. {txu yt {w¤S ƒúñ[the Au ‚u yr‚þu

áZ r™»ft{e Au, ‚tu y{™u yu{™e fhu÷e Ëuðt yr‚þu „{u Au. y™u ƒeòu ftuR Ëuðt [tfhe fhu ‚tu ‚u yuðe „{‚e ™Úte. y™u

y{u su su ðt‚to fheyu Aeyu ‚u™u rð»tu …ý r™»ft{e ð‚o{t™™wk s yr‚þu «r‚…tŒ™ ÚttÞ Au. y™u y{u su rŒðËÚte «„x ÚtÞt

Aeyu ‚u rŒðË Útfe r™»ft{e ð‚o{t™™us yr‚þu áZ fh‚t ytðeyu Aeyu. y™u Ë¼t ƒuXe ntuÞ íÞtk ftuRf Mºte yÚtðt …wY»t

‚u™u òuÞt{tk Vuh …zu íÞthu yu „{u ‚ux÷e ÞwÂõ‚ fhe™u Ëk‚tzu ‚tu …ý y{™u sýtÞt rð™t hnus ™rn. íÞthu y{thtu ‚u {™w»Þ

W…h yr‚þu fwhtS…tu ÚtR òÞ Au, y™u y{tYk {w¾ …ý ~Þt{ýwk ÚtR òÞ Au. y™u ‚u™wk Œw:¾ ‚tu yr‚þÞ ÷t„u Au, …ý

{ntuƒ‚ òýe™u ÍtÍwk fnuðtÞ ™rn. y™u ð¤e ËtÄwŒtðtu Au, {txu niÞt{tk Ë{S hneyu Aeyu, …ý òu htò™t suðe he‚ ntuÞ

‚tu ‚u™u {tÚtu ÍtÍtu Œkz ÚttÞ. {txu Ëðo {tuxt …h{nkË ‚Útt {tuxe {tuxe ƒtRytu ‚u™u y{u {tuhÚtes fne htÏÞwk Au su, ‘ËíËk„{tk

ftuR …wY»t™u ‚Útt ftuR Mºte™u fŒtr[‚T òu r™»ft{e ð‚o{t™{tk Vuh …zu ‚tu y{™u Ëk¼¤tðþtu {tk.’ þt {txu su, ßÞthu y{u yuðe

ðt‚to Ëtk¼¤eyu Aeyu íÞthu su{ ðtkrÍÞt™u ½uh Œefhtu ytÔÞtu ntuÞ ™u ‚u {he òÞ ™u ‚u™u suðtu þtuf ÚttÞ ‚uðtu y{thu …ý þtuf

ÚttÞ Au. ‚Útt {™{tk yu{ rð[th ÚtR òÞ Au su, ‘ƒÄt ËíËk„™u {wfe™u s‚t hneyu’ {txu su r™»ft{e ð‚o{t™ ht¾u ‚us y{™u

ðnt÷tu Au. y™u ‚u™u ™u y{thu yt÷tuf …h÷tuf{tk áZ {u¤t… hnu Au.’’

…Ae nhS X¬hu «§ …wAâtu su, ‘‘yu r™»ft{e ð‚o{t™ þu W…tÞu fhe™u yr‚þu áZ ÚttÞ ? ’’ …Ae ©eS {nthts

ƒtuÕÞt su, ‘‘yu™tu yuf «fth™tu W…tÞ ™Úte, yu™t ‚tu ºtý «fth™t W…tÞ Au. su{ ntkf™thtu, ƒ¤ŒeÞt, …iztk, ÄwkËhe, ŸÄ,

{tk[ztu yuðt ½ýtf Ët{t™u fhe™u yuf „tzwk fnuðtÞ Au, ‚u{ r™»ft{eðú‚ áZ ht¾ðt™e …ý ½ýef Ët{„úe òuRyu Aeyu. ‚u{tk

…ý ºtý W…tÞ Au ‚u ‚tu yr‚þu {wÏÞ Au. ‚u{tk yuf ‚tu {™™u ðþ fhðwk, su {™™u rð»tu y¾kz yuðwk {™™ fhðwk su, ‘nwk ytí{t

Awk, Œun ™Úte’ ™u ¼„ðt™™e fÚtt ©ðýtrŒf su ™ðÄt ¼Âõ‚ ‚u™u rð»tu {™™u y¾kz òuze {u÷ðwk …ý ûtý{tºt {™™u ™ðYk huðt

Œuðwk ™rn. su{ ftuRf …wY»t™u ¼q‚ ðþ ÚtÞtu n‚tu ‚u ßÞthu ft{ ™ ƒ‚tðu íÞthu ‚u™u ¾tðt ‚iÞth ÚttÞ, ‚u{ yt {™ Au ‚u …ý ¼q‚

suðwk Au. ‚u ßÞthu ¼„ðKÂõ‚{tk ™ ht¾u íÞthu yÄ{o™t ½tx ½zu, íÞthu yu ¼q‚™e …uXu Sð™u ¾tðt ‚iÞth ÚtÞwk fnuðtÞ. {txu

{™™u y¾kz ¼„ðt™™e fÚtt fe‚o™trŒf{tk òuze ht¾ðwk, yux÷u yu {™ ðþ ÚtÞwk fnuðtÞ. y™u ƒeòu W…tÞ yu Au su, «tý™u

r™Þ{{tk ht¾ðtu. ‚u su{ ¼„ðt™u „e‚t{tk fÌtwk Au su, ‘ytnth-rðnth Þwõ‚ ht¾ðtu, …ý yr‚þu ¾tÄt™e ÷tu÷w…‚t ™ ht¾ðe’

yuðe he‚u ð‚uo íÞthu «tý r™Þ{{tk ÚtÞtu fnuðtÞ. y™u «tý r™Þ{{tk ™ fÞtuo ntuÞ ‚tu ¾tÄt™e ƒnw {™{tk ‚]»ýt hnu. …Ae

y™k‚ «fth™t su hË ‚u™u rð»tu hË™t RrLÿÞ Au ‚u Œtuz‚e Vhu íÞthu ƒeS RrLÿÞtu ðþ fhe ntuÞ ‚u …ý Ëðuo {tuf¤e ÚtR òÞ,

{txu ytnth™u r™Þ{{tk ht¾e™u «tý™u r™Þ{{tk fhðtu. y™u ºteòu W…tÞ yu Au su, yt ËíËk„™u rð»tu su™u su™u su su r™Þ{

fÌtt Au ‚u{tk Œun™u ht¾e™u Œun™u r™Þ{{tk fhðtu. yuðe he‚u ºtý W…tÞ™u su áZ ht¾u ‚u™u r™»ft{e ð‚o{t™ yr‚þu áZ ÚttÞ Au.

y™u yu™u rð»tu yu{ ™ òýðwk su, ‘yuðe he‚u ht¾ðwk ½ýwk fXý Au.’ fu{ su, su ËtÄws ntuÞ ‚u™u ‚tu yu{ ht¾ðwk ftkR fXý Au ™rn.

y™u ËtÄw ntuÞ ‚u ‚tu ft{, ¢tuÄ, ÷tu¼trŒf þºtw™wk ƒ¤ ntuÞ ‚tu …ý ¼„ðt™™u htS fÞto ËtYk ‚u™tu íÞt„ fhu íÞthus yu …tftu

ËtÄw fnuðtÞ. y™u {™w»Þ Œunu fhe™u ™ ÚttÞ yuðwk þwk Au ? su, r™íÞu yÇÞtË ht¾e™u fhu ‚u ÚttÞ Au. su{ fwðt™t ftkXt W…h {nt

fXý …ÚÚthtu ntuÞ Au ‚u™u rð»tu r™íÞu …týe™u Ëª[ðwk ‚uýu fhe™u ™h{ Œtuhze Au ‚u …ý ft…t …tzu Au, ‚u{ su ËtÄws Au ™u ‚u su

Mð¼tð™u xt¤ðt™tu r™íÞu yÇÞtË ht¾þu ‚tu ‚u Mð¼tð õÞtk ÷„e hnuþu ? yu ‚tuu r™ùÞs ™tþ …t{þu. {txu su™u r™»ft{ðú‚

ht¾ðwk ntuÞ ‚u™u fÌtt yuðt su ºtý W…tÞ ‚u áZ fhe™u ht¾ðt.’’ Rr‚ ð[™t{]‚{T >>33>> 166 >>

Ëkð‚T 1880™t ¼tŒhðt ËwŒe 1 …zðt™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u Ätu¤wk Ätur‚Þwk …nuÞwO n‚wk, ™u Ätu¤e [tŒh ytuZe

n‚e, ™u ft¤t Auzt™e Ätu‚÷e {M‚fu ƒtkÄe n‚e, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t

¼htR™u ƒuXe n‚e ™u …h{nkË Œwfz ËhtuŒt ÷R™u „tð‚t n‚t.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “fe‚o™ ht¾tu, «§ W¥th fheyu ‚tu yt¤Ë {xu” yu{ fne™u ©eS {nthts ƒtuÕÞt

su, “«Út{ nwk yuf «§ …wAwk Awk su, yt Sð™u rð»tu {tÞt™tk ftÞo yuðtk su RrLÿÞtu, yk‚:fhý ytrŒf [tuðeþ ‚¥ð ‚u hÌttk Au, ‚u

yu ‚¥ð sz Au fu [i‚LÞ Au ?” …Ae …h{nkËu fÌtwk su, ‘yu ‚¥ð [i‚LÞ ‚tu ¾htk’ …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ßÞthu yu

‚¥ð [i‚LÞ Au íÞthu yt þheh™u rð»tu Sð Au ‚u ¼u¤t [tuðeþ ‚¥ð™t …ý [tuðeþ Sð ÚtÞt, íÞthu yt Sð™wk su fÕÞtý Útþu

‚u …ý Ëðuo™u ðnuk[t‚wk ¼t„u ytðþu ™u su …t… fhþu ‚u …ý Ëðuo™u ðnku[t‚wk ¼t„u ytðþu, íÞthu Ëw¾Œw:¾™wk su ¼tuõ‚t…ýwk ‚u yuf

Sð™u rð»tu s ™rn fnuðtÞ. y™u Ëkr[‚, «thçÄ ™u r¢Þ{tý yu ºtý «fth™tk su f{o ‚u …ý yuf Sð™u s ™rn fnuðtÞ. y™u

„.{.«. 34

ð[™t{]‚{T

32

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

™thŒtrŒf su …qðuo {wõ‚ ÚtÞt Au ‚u{™tu yuf …tu‚…tu‚t™tu Sð s {wõ‚ ÚtÞtu Au, …ý ‚u ¼u¤t [tuðeþ ‚¥ð™t Sð ‚tu {wõ‚ ÚtÞt

fÌtt ™Úte.” yuðe he‚u ytþkft fhe™u ‚¥ð™u r™Soð fhe Œu¾tzâtk. …Ae ‚u{tk su su he‚u …h{nkËu W¥th fÞto ‚u™u ‚u™u ytþkft

fhe™u ¾tuxt fhe ™tÏÞt; ‚u ftuR he‚u …h{nkËÚte W¥th ÚtÞtu ™rn. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ÕÞtu yu™tuu W¥th y{u fheyu

su, yu ‚¥ð su ‚u ftÞofthý ¼uŒu fhe™u ƒu «fth™tk Au. ‚u{tk

1

fthýY… su ‚¥ð Au ‚u [i‚LÞ Au ™u ftÞoY… su ‚¥ð Au ‚u sz Au.

y™u yt Sð Au ‚u …tu‚u rðþu»t Ë¥ttyu fhe™u ÓŒÞ™u rð»tu hÌttu Au ™u …tu‚t™e Ët{tLÞ Ë¥ttyu fhe™u Œun, RrLÿÞtu, yk‚:fhý{tk

‚Œtí{f…ýu {éÞtu Au, ‚uýu fhe™u yu ŒuntrŒf [i‚LÞ suðt sýtÞ Au …ý yu ‚tu sz s Au. y™u ßÞthu yu Sð ¼„ðt™™tu ¼õ‚

ÚtR™u ¼„ðt™™t Ät{{tk òÞ Au íÞthu sz yuðtk su ‚¥ð ‚u …zâtk hnu Au. y™u yu [tuðeþ ‚¥ð Au ‚u {tÞt{tkÚte ÚtÞtk Au. {txu

{tÞtY… Au, ™u sz Au, y™u Œun, RrLÿÞtu ™u yk‚:fhýY…u swŒtk swŒtk sýtÞ Au. ‚u ‚tu su{ yuf …]Úðe Au ‚u s íð[t, {tkË,

{ßò, yÂMÚt ™u M™tÞw yu …tk[u Y…u ÚtR Au, ™u ft[Y…u …ý fh™tht™e fe{‚u ÚtR Au, ‚u{ yu {tÞt Au ‚u …h{uïh™e RåAtyu

fhe™u yu ŒuntrŒfY…u swŒu swŒu «fthu sýtÞ Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>34>> 167 >>

Ëkð‚T 1880™t ¼tŒhðt þwrŒ 11 yuftŒþe™u rŒðË htrºt …tA÷e Atu ½ze hne íÞthu ©eS{nthts Ëq‚t WXe™u

©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk òh™e ¾tý W…h Ztur÷Þtu Z¤tðe™u rðhts{t™ ÚtÞt n‚t, ™u Ätu¤tu ¾uË …nuÞtuo n‚tu, ™u

Ätu¤e …Auze ytuZe n‚e ™u ~Þt{ Auzt™e Ätu‚÷e {M‚fu ƒtkÄe n‚e.

…Ae …h{nkË ‚Útt nrh¼õ‚™u ‚uztðe™u ‚u «íÞu ƒtuÕÞt su, “yts ‚tu y{™u r™ÿt ƒnw ytðe, ‚u ½ýwk WXðt™wk fÞwO …ý

WXtÞ ™rn, ™u ‚u r™ÿt{tk y{u rð[th ½ýtu fÞtuo, ™u ‚u rð[th fhe™u su r™Ätoh fÞtuo Au ‚u fnwk Awk su, nwk ht{t™kŒMðt{e …tËu

ytÔÞt {tuhu …ý ytí{t™u Ëtûtt‚T Œu¾‚tu ™u n{ýu …ý Œu¾wk Awk. ‚u ytí{t ËqÞo™t suðtu «ftþu Þwõ‚ Au. ™u yt {the Ëðuo

RrLÿÞtu™e r¢Þt™u rð»tu {™u ytí{t™wk ûtý {tºt …ý rðM{hý Út‚wk ™Úte. …ý yu ytí{Œþo™ Útðwk ƒnw fXý Au. yuðwk ytí{Œþo™

‚tu …qðo™t ½ýtf sL{™t Ë‚T ËkMfthðt¤tu ftuRf rðh÷tu ntuÞ ‚u™u ÚttÞ Au. y™u ƒeòu ‚tu yu ytí{t™tu rð[th Ëtu ð»to …ÞO‚ fhu

‚tu …ý ytí{t™wk Œþo™ ÚttÞ ™rn. yu ‚tu fÞthu ÚttÞ, ‚tu ßÞthu ©ef]»ý ¼„ðt™™e {qŠ‚™wk æÞt™ fhu, íÞthu yu ytí{t™u Œu¾ðtu

yu ftkR fXý ™Úte y™u ¼„ðt™™t æÞt™ rð™t fuð¤ ytí{t™u rð[thu fhe™u ytí{t sýtÞ Au fu Œu¾tÞ Au, yuðe ‚tu ytþt

ftuR™u ht¾ðe ™rn. y™u ¼„ðt™™e W…tË™t fhðe, ™u ¼„ðt™™tk [rhºt „tððtk, Ëtk¼¤ðtk ™u ¼„ðt™™wk ™t{M{hý fhðwk,

™u …tu‚…tu‚t™t Ä{o{tk hnuðwk, yuðe he‚u …tu‚t™t Sð™wk fÕÞtý Útðwk ‚u ftkR fXý ™Úte. yu ‚tu su{ ðntý{tk ƒuËe™u Ë{wÿ™u ‚hðtu

yuðtu Ëw„{ {t„o Au. y™u ytí{Œþo™u fhe™u fÕÞtý fhðwk ‚u ‚tu su{ ‚wkƒztk ƒtkÄe™u Ë{wÿ ‚hðtu yuðtu fXý {t„o Au. y™u y{u

su ytí{¿tt™™e ðt‚to fheyu Aeyu. ‚u{tk ‚tu yux÷wk s «Þtus™ Au su, òu …tu‚t™t ytí{t™u ŒunÚte swŒtu {t™u ‚tu Œun™u rð»tu «er‚

™ hnu, ‚Útt Œun™t ËkƒkÄe™u rð»tu nu‚ ™ hnu, ‚Útt ¼„ðt™™e ¼Âõ‚™u rð»tu ftuR rðÎ™ ™ ÚttÞ, yux÷wk s «Þtus™ Au. …ý fuð¤

yuýu fhe™u s fÕÞtý ÚttÞ yu{ ‚tu {t™ðwk ™rn.

y™u ð¤e s„‚{tk yu{ ðt‚to Au su, “{™ ntuÞ [k„t ‚tu fÚthtux{tk „k„t.” yu ðt‚to ¾tuxe Au. yu ‚tu „{u ‚uðtu

Ë{trÄr™c ntuÞ yÚtðt rð[thðt™ ntuÞ ™u ‚u …ý òu Mºteytu™t «Ëk„{tk hnuðt {tkzu, ‚tu yu™tu Ä{o ftuR he‚u hnu s ™rn. y™u

„{u ‚uðe Ä{oðt¤e Mºte ntuÞ ™u ‚u™u òu …wY»t™tu ËnðtË ÚttÞ, ‚tu yu™tu …ý Ä{o hnu s ™rn. y™u yuðe he‚u Mºte…wY»t™u …hM…h

ËnðtË ÚttÞ ™u yu™tu Ä{o hnu yuðe ‚tu ytþt ht¾ðe ™rn. ‚u yt ðt‚to ‚u yu{ s Au, …ý yu{tk ftkR ËkþÞ ht¾ðtu ™rn. ‚u

{txu Ä{o{tk ‚u fÞthu hnuðtÞ ‚tu …h{nkË ntuÞ ‚Útt ƒúñ[the ntuÞ ™u ‚u òu …tu‚t™t ƒúñ[ÞtorŒf r™Þ{ fÌtt Au ‚u{tk hnu, ‚tu

yuýu Ä{o{tk hnuðtÞ. y™u Mºte ntuÞ ™u ‚u …ý òu …tu‚…tu‚t™t r™Þ{ fÌtt Au ‚u{tk ð‚uo ‚tu ‚uýu Ä{o{tk hnuðtÞ y™u ƒeò su

ËíËk„e „]nMÚt ntuÞ ‚u …ý òu …tu‚…tu‚t™t r™Þ{ fÌtt Au ‚u{tk hnu, ™u Þwðt™ yðMÚttðt¤e su …tu‚t™e {t, ƒtu™ ™u Œefhe ‚u

¼u¤u …ý yuftk‚{tk ™ ƒuËu ™u ‚u™e Ët{wk …ý áÂü {tkze™u ™ òwðu, ‚tu yuýu Ä{o{tk hnuðtÞ. yuðe he‚u Ä{o{tk hnuðwk ‚Útt

¼„ðt™™t MðY…™e W…tË™t fhðe ‚Útt ¼„ðt™™t yð‚th [rhºt™wk ©ðý fe‚o™ fhðwk ‚Útt ¼„ðt™™wk ™t{ M{hý fhðwk.

yu [th ðt™tk s Sð™t yr‚þÞ fÕÞtý™u yÚtuo Au, y™u yt ‚{u Ëðo Atu ‚u {™u ¼„ðt™ òýtu Atu. ‚u y{u ßÞtk ßÞtk WíËð

Ë{iÞt fÞto ntuÞ ™u su Xuftýu …h{nkË, ƒúñ[the ‚Útt nrh¼õ‚ ËíËk„e ƒtR ¼tR Ëðuo ¼u„t ÚtÞt ntuÞ ™u y{u fe‚o™

„ðhtÔÞtk ntuÞ ™u ðt‚to fhe ntuÞ ™u y{the …qò ÚtR ntuÞ, yu ytrŒf su y{thtk [rhºt ÷e¤t ‚u™u fnuðtk ™u Ëtk¼¤ðtk ™u ‚u™wk

{™{tk ®[‚ð™ fhðwk. y™u su™u yu™wk ®[‚ð™ yk‚ft¤u òu ÚtR ytÔÞwk ntuÞ, ‚tu ‚u™tu Sð ¼„ðt™™t Ät{™u sYh …t{u. {txu

yuðtk su y{thtk yu Ëðuo [rhºt, r¢Þt ‚Útt ™t{ M{hý ‚u õÕÞtýfthe Au. y™u ytðe he‚u y{u MðY…t™kŒ Mðt{e™u ðt‚to fhe

n‚e, ‚u ðt‚to™u Äthe, íÞthu Œun{tk su {kŒðtz™wk ½ýwk Œw:¾ n‚wk ‚u Ëðuo r™ð]Â¥t …t{e „Þwk ™u …h{ þtkr‚ ÚtR, …ý yu ½ýtÞ

ytí{t™u Œu¾‚t n‚t, ‚tuÞ …ý ‚uýu fhe™u ftkR rËÂØ ÚtR ™rn. y™u ð¤e …htuût su ©ef]»ý, ht{[kÿtrŒf ¼„ðt™™t yð‚th

„.{.«. 35

ð[™t{]‚{T

33

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

‚u{™tk su [rhºt ‚u ßÞtk ßÞtk fÌttk ntuÞ ‚u™u …ý Ëtk¼¤ðtk ™u „tððtk. y™u yu [th ðt™tk™e áZ‚t ÚttÞ ‚u™u yÚtuo y{u

©e{Kt„ð‚ ytrŒf ytX „úkÚt™wk yr‚þu «r‚…tŒ™ fÞwO Au. {txu yu „úkÚt™u Ëtk¼¤ðt ™u ¼ýðt ™u yu [thðt™tk™e s ðt‚to

fhðe. y™u ð¤e ¼„ðt™™e {qŠ‚™e W…tË™t ™u ¼„ðt™™tk [rhºt ™u ¼„ðt™™wk ™t{M{hý yu ºtý ðt™tk rð™t fuð¤ Ä{uo

fhe™u fÕÞtý Útðwk ‚u ‚tu ‚wkƒztk ƒtkÄe™u Ë{wÿ ‚hðtu ‚uðwk fXý Au. y™u ¼„ðt™™e {qŠ‚™tu yt©Þ ntuÞ ™u ¼„ðt™™tk [rhºt™u

„t‚tu Ëtk¼¤‚tu ntuÞ ™u ¼„ðt™™wk ™t{ M{hý fh‚tu ntuÞ ™u òu ‚u{tk Ä{o ™ ntuÞ ‚tu ‚u {tÚtu …týtu ÷R™u Ë{wÿ™u ‚hðt™u RåAu

yuðtu òýðtu ™u ‚u™u [kzt¤ suðtu òýðtu. {txu yu [thðt™tkyu fhe™u s Sð™wk fÕÞtý sYh ÚttÞ Au. …ý yu rð™t ƒeòwk ftuR

yuðwk ËtÄ™ ™Úte su suýu fhe™u fÕÞtý ÚttÞ. y™u {wõ‚t™kŒ Mðt{e ytrŒf ËtÄw™tk su ftÔÞ, fe‚o™ ‚u „tððtk, ™u Ëtk¼¤ðtk ‚Útt

¼„ðt™™t yð‚th[rhºtu Þwõ‚ yuðtk ftÔÞ, fe‚o™ ƒeò frð™tk ntuÞ ‚tu ‚u™u …ý „tððtk ™u Ëtk¼¤ðtk, …ý fƒeh ™u y¾t™tk

su ftÔÞ, fe‚o™ ntuÞ ‚Útt yu suðtk su™tk su™tk ftÔÞ, fe‚o™ ntuÞ ‚u™u „tððtk ™rn ™u Ëtk¼¤ðtk …ý ™rn. y™u ‚{thu Ëðuo™u {thu

rð»tu rðïtË Au ™u nwk ‚{™u suðe ‚uðe yð¤e ðt‚u [Ztðe Œô, ‚tu su{ Ëðuo™u fwðt{tk ™t¾e™u W…hÚte …týt™e rþ÷t Ztkfu íÞthu ‚u™u

™ef¤ðt™e ytþt s ™rn, ‚u{ ‚{u …ý {tht ð[™™u rðïtËu fhe™u yð¤u {t„uo [Ze òytu ‚tu yu{tk {tYk þwk ËtYk ÚttÞ ? {txu

yt ðt‚to ‚{tht fÕÞtý™e Au ‚u {U ‚{™u nu‚u fhe™u fne Au, ‚u ËtYk ‚{tu Ëðuo nðu ytðe s he‚u Ë{S™u áZ…ýu ð‚oòu.” yu{

fne™u …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, òu ‚{u Ëðuo yt y{u ðt‚to fhe yuðe he‚u ð‚oðt™tu r™ùÞ fÞtuo ntuÞ ‚tu yuf yuf ytðe™u

{thu …„u yze™u Ë{ ¾tytu, ™u yuðe «r‚¿tt fhtu su, ‘y{thu áZ…ýu yu{s ð‚oðwk Au.’ …Ae Ëðuo …h{nkË ‚Útt ËíËk„e htS

Útft WXe™u ©eS{nthts™t [hýf{¤™tu M…þo fhe™u ™{Mfth fhe™u …tAt ƒuXt. …Ae Ëðuo ƒtRytu™u …ý yuðe he‚u fÌtwk, íÞthu

ƒtRytuyu …ý Auxu W¼e hne™u yu{ ð‚oðt™tu r™ùÞ fhe™u Ë{ ¾tÄt. …Ae ©eS{nthts «ËÒt Útft …tu‚t™u W‚thu …ÄtÞto.”

Rr‚ ð[™t{]‚{T >>35>> 168 >>

Ëkð‚T 1880™t ¼tŒhðt þwrŒ 15 …q™{™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ytÚt{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t

{w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “«§ W¥th fhtu.” íÞthu {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu «§ …wAâtu su, “¼„ðt™™t MðY…{tk

y¾kz ð]Â¥t hnu ‚u™tu þtu W…tÞ Au ?” …Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “yu™tu W…tÞ ‚tu [th «fth™tu Au. ‚u{tk yuf ‚tu su™t

r[¥t™tu [tuxðt™tu Mð¼tð ntuÞ ‚u ßÞtk [tuxtzu íÞtk [tuxe òÞ. ‚u su{ …wºt f÷ºttrŒf{tk [tuxu Au ‚u{ …h{uïh{tk …ý [tuxu. {txu

yuf ‚tu yu W…tÞ Au. y™u ƒeòu W…tÞ yu Au su yr‚þu þqhðeh…ýwk, ‚u þqhðeh…ýwk su™t niÞt{tk ntuÞ ™u ‚u™u òu ¼„ðt™ rð™t

ƒeòu ½tx ÚttÞ ‚tu …tu‚u þqhðeh ¼õ‚ Au {txu ‚u™t ÓŒÞ{tk yr‚þu rð[th W…su, ‚u rð[thu fhe™u ½tx {tºt™u xt¤e™u y¾kz

¼„ðt™™t MðY…{tk ð]Â¥t ht¾u Au. y™u ºteòu W…tÞ ‚u ¼Þ Au, ‚u su™t ÓŒÞ™u rð»tu sL{, {]íÞw ™u ™hf [tuhtþe ‚u™e ƒef

yr‚þu hnu‚e ntuÞ ‚u ƒefu fhe™u ¼„ðt™™t MðY…{tk y¾kz ð]Â¥t ht¾u Au. y™u [tuÚttu W…tÞ ‚u ðihtøÞ Au, ‚u su …wY»t

ðihtøÞðt™ ntuÞ ™u ËtkÏÞþt†™u ¿tt™u fhe™u Œun Útfe …tu‚t™t ytí{t™u òwŒtu Ë{S™u ‚u ytí{t rð™t ƒeòk Ëðuo {trÞf …ŒtÚto™u

yËíÞ òýe™u, …Ae ‚u ytí{t™u rð»tu …h{tí{t™u Äthe™u ‚u™wk y¾kz ®[‚ð™ fhu, y™u yu [th W…tÞ rð™t ‚tu su™t W…h

¼„ðt™ f]…t fhu ‚u™e ‚tu ðt‚ ™ fnuðtÞ, …ý ‚u rð™t ƒeò ‚tu y™k‚ W…tÞ fhu ‚tu …ý ¼„ðt™™u rð»tu y¾kz ð]Â¥t hnu ™rn.

y™u ¼„ðt™™u rð»tu y¾kz ð]Â¥t hnuðe ‚u ‚tu ½ýwk ¼thu ft{ Au. ‚u su™u y™uf sL{™tk Ëwf]‚ WŒÞ ÚtÞtk ntuÞ ‚u™u ¼„ðt™™t

MðY…{tk y¾kz ð]Â¥t hnu Au, ™u ƒeò™u ‚tu y¾kz ð]Â¥t ht¾ðe {nt Œw÷o¼ Au.” yuðe he‚u ¼„ðt™™t MðY…{tk y¾kz ð]Â¥t

ht¾ðt™e ðt‚ fhe™u …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “yt ËkËth™u rð»tu {tÞt {tÞt fnu Au ‚u {tÞt™wk Y… y{u òuR ÷eÄwk Au su,

‘ ¼„ðt™ rð™t ƒesu Xuftýu su nu‚ hnu Au ‚u s {tÞt Au y™u yt Sð™u …tu‚t™tu su Œun ™u Œun™tk Ë„tkËkƒkÄe ™u Œun™wk

¼hý…tu»tý fh™thtu, yux÷tk™u rð»tu ‚tu suðwk …k[rð»tÞ{tk Sð™u yr‚þu nu‚ Au ‚u Útfe …ý rðþu»t nu‚ Au. {txu su™u Œun ™u

Œun™tk, Ë„tkËkƒkÄe ™u Œun™tk ¼hý…tu»tý fh™thtk yu{tkÚte M™un ‚wxâtu, ‚u …wY»t ¼„ðt™™e {tÞt™u ‚he hÌttu Au, y™u su

…wY»t™u ¼„ðt™ rð™t ƒeò{tkÚte nu‚ ‚wxu Au ‚u™u ¼„ðt™™u rð»tu nu‚ ÚttÞ Au. y™u ßÞthu ¼„ðt™™u rð»tu nu‚ ÚtÞwk íÞthu ‚u™e

¼„ðt™{tk y¾kz ð]Â¥t hnu Au, y™u ßÞthu ¼„ðt™{tk y¾kz ð]Â¥t hne, íÞthu ‚u™u ƒeswk ftkR fhðwk hÌtwk ™Úte, ‚u ‚tu f]‚tÚto ÚtÞtu

Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>36>> 169 >>

Ëkð‚T 1880™t ¼tŒhðt ðrŒ 1 …zðt™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ytÚt{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu rðhts{t™ n‚t, ™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e

yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

„.{.«. 36-37

ð[™t{]‚{T

34

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

…Ae ©eS{nthtsu «§ …wAâtu su, “„e‚t{tk fÌtwk Au su

1

¿tt™e ntuÞ ‚u …ý …tu‚t™e «f]r‚ Ëh¾wk yt[hý fhu, y™u

þtMºtu fÌttu yuðtu su r™„ún ‚u™wk òuh [t÷u ™rn. {txu yu Mðt¼trðf «f]r‚ Au ‚u þu W…tÞ fhe™u x¤u ?” …Ae Ëðuo su {wr™{kz¤

‚uýu rð[the™u òuÞwk …ý ©eS{nthts™t «§™tu W¥th ÚttÞ yu{ sýtÞwk ™rn. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “yu™tu W¥th yu{

Au su yu Mð¼tð {wftÔÞt ËtYk su Ëí…wY»t W…Œuþ fh‚t ntuÞ ‚u™t ð[™™u rð»tu yr‚þu rðïtË ntuÞ, y™u W…Œuþ™t fh™tht™e

W…h Ëtk¼¤™tht™u yr‚þu «er‚ ntuÞ, y™u W…Œuþ™tu fh™thtu ntuÞ ‚u „{u ‚ux÷tk Œw:¾ðe™u fXý ð[™ fnu ‚tu …ý ‚u™u

rn‚fthe s {t™‚tu òÞ, ‚tu Mðt¼trðf su «f]r‚ Au ‚u …ý ™tþ ÚtR òÞ. …ý yu rð™t ƒeòu ftuR W…tÞ ™Úte. {txu su™u

…tu‚t™e «f]r‚ xtéÞt™e RåAt ntuÞ ‚u™u …h{uïh ‚Útt Ëí…wY»t ‚u Mð¼tð xtéÞt ËtYk „{u ‚ux÷t r‚hMfth fhu ™u „{u ‚uðtk fXý

ð[™ fnu ‚tu…ý ftuR he‚u Œw:¾tðwk ™rn, ™u fnu™tht™tu „wý s ÷uðtu yuðe he‚u ð‚uo ‚tu ftuR he‚u ™ x¤u yuðe «f]r‚ ntuÞ ‚tuÞ …ý

‚u x¤e òÞ Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>37>> 170 >>

Ëkð‚T 1880™t ¼tŒhðt ðrŒ 6 AX™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h „tŒe‚feÞt ™k¾tðe™u rðhts{t™ n‚t, ™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u

…tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su,

2

ËkËthe Sð Au ‚u™u ‚tu ftuRf Ä™ Œu™thtu {¤u fu Œefhtu Œu™thtu {¤u ‚tu íÞtk ‚h‚ «‚er‚

ytðu, y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ‚tu skºt, {kºt, ™txf, [uxf{tk fÞtkÞ «‚er‚ ytðu s ™rn. y™u su nrh¼õ‚ ntuÞ ™u skºt

{kºt{tk «‚er‚ fhu, ‚u ËíËk„e ntuÞ ‚tu …ý yÄtuo rð{w¾ òýðtu. y™u su Ët[t ¼„ðt™™t ¼õ‚ ntuÞ ‚u ½ýt ntuÞ ™rn. ÞÚttÚto

¼„ðt™™t ¼õ‚ ‚tu ftrhÞtýe „t{{tk {tk[tu ¼õ‚ n‚t. ‚u ËíËk„ ÚtÞt {tuh {t„eo™t …kÚt{tk n‚t ‚tu …ý r™»ft{e ð‚o{t™{tk

Vuh …zâtu ™rn, y™u …tu‚u ƒt¤ƒúñ[the hÌtt. y™u ftuRf fer{Þtðt¤tu …tu‚t™u ½uh ytðe™u W‚Þtuo n‚tu, ‚uýu ºttkƒt{tkÚte Y…wk

fhe Œu¾tzâwk, ™u …Ae yu ¼õ‚™u fÌtwk su, ‘‚{u ËŒtðú‚e Atu {txu ‚{™u yt ƒwxe ƒ‚tðe™u Y…wk fhðt þe¾ðwk.’ …Ae yu ¼õ‚u

÷tfze ÷R™u ‚u™u „t{ ƒnth ftZe {wõÞtu, y™u ‚u™u yu{ fÌtwk su, ‘y{thu ‚tu ¼„ðt™ rð™t ƒeò …ŒtÚto™e RåAt ™Úte.’ …Ae

yu ¼õ‚™u ËíËk„ ÚtÞtu íÞthu ¼„ðt™™t yuftkr‚f ¼õ‚ ÚtÞt. {txu su yuftkr‚f ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u yuf ‚tu ytí{r™ct ntuÞ, ™u

ƒeòu ðihtøÞ ntuÞ, ™u ºteòu …tu‚t™tu Ä{o áZ…ýu ntuÞ, ™u [tuÚte ©ef]»ý ¼„ðt™™u rð»tu yíÞk‚ ¼Âõ‚ ntuÞ y™u ‚u yuftkr‚f

¼õ‚ ßÞthu Œun {wfu íÞthu ‚u™tu ©ef]»ý ¼„ðt™™u rð»tu «ðuþ ÚttÞ Au, y™u su yuftkr‚f ™ ntuÞ ‚u™tu ‚tu ƒúñtrŒf{tk «ðuþ ÚttÞ

Au, yÚtðt Ëkf»toýtrŒf™u rð»tu «ðuþ ÚttÞ Au, …ý yuftkr‚f ÚtÞt rð™t ©ef]»ýðtËwŒuð{tk «ðuþ Út‚tu ™Úte. ‚u «ðuþ ‚u yu{

Ë{sðtu su su{ yr‚þÞ ÷tu¼e ntuÞ ‚u™tu Ä™{tk «ðuþ ÚttÞ Au, ™u su{ yr‚ ft{e ntuÞ ‚u™tu {™„{‚e Mºte{tk «ðuþ ÚttÞ Au,

™u su{ ½ýef Œtu÷‚ðt¤tu ntuÞ ™u ‚u ðtkrÍÞtu ntuÞ ™u ‚u™u Œefhtu ytðu ‚tu ‚u™tu Œefht{tk «ðuþ ÚttÞ Au, ‚u{ yuðe he‚u su™tu Sð

su Ëk½tÚtu ƒkÄtÞtu ntuÞ ‚u™u rð»tu ‚u™tu «ðuþ òýðtu, …ý su{ s¤{tk s¤ {¤e òÞ Au y™u yÂø™{tk yÂø™ {¤e òÞ Au ‚u{

«ðuþ ™Úte Út‚tu, yu ‚tu su™tu su™u rð»tu «ðuþ ntuÞ ‚u™u …tu‚t™t RüŒuð rð™t ƒeò ftuR …ŒtÚto™u rð»tu nu‚ W…su ™rn, ™u yuf ‚u™e

s hx™t ÷t„e hnu, ™u ‚u rð™t Sðu ‚u {nt Œw:¾™t rŒðË ¼tu„ðe™u Sðu, …ý Ëw¾ ™ ÚttÞ.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>38>> 171

Ëkð‚T 1880™t ¼tŒhðt ðrŒ 10 Œþ{e™u rŒðË ©eS{nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tkÚte ½tuzeyu

[Ze™u ©e÷û{eðtzeyu …ÄtÞto n‚t. …Ae íÞtk ytuxt W…h Ztur÷Þtu Z¤tðe™u ‚u W…h rðhts{t™ ÚtÞt n‚t, ™u Ëðuo ïu‚ ð†

Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh ¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthtsu «§ …wAâtu su, “Œuþ, ft¤, r¢Þt, Ëk„trŒfu fhe™u …ý su …tu‚t{tk yuðtu „wý ntuÞ ‚u òÞ s ™rn

yuðtu su™u su Mðt¼trðf „wý ntuÞ ‚u fntu ?” yu{ fne™u ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “ÕÞtu y{u y{tht{tk yuðt Mðt¼trðf

„wý hÌtt Au ‚u fneyu su, yuf ‚tu y{thu yu{ ð‚uo Au su, …k[ «fth™t rð»tÞ ËkƒkÄe su su …ŒtÚto Au ‚u™tu Œunu fhe™u ËwÍu yux÷tu

Þtu„ ÚttÞ ‚tu …ý ‚u™tu {™{tk ½tx ™ ÚttÞ, ‚Útt Mð¡{tk …ý ™ ytðu. y™u ƒeòu yu{ su ƒnthÚte ËwÍu yux÷e «ð]Â¥t{tk hÌtt

ntuRyu …ý ßÞthu yk‚ŒoÂü fhe™u …tu‚t™t ytí{t Ët{wk òuRyu, ‚tu ft[ƒt™t yk„™e …uXu Ëðuo ð]Â¥t Ëkftu[tR™u ytí{MðY…™u

…t{e òÞ ™u …h{ Ëw¾Y…u ð‚toÞ. y™u ºteòu yu{ su [i‚LÞY…™u ‚uòu{Þ yuðwk su ¼„ðt™™wk yûthÄt{ Au ‚u{tk ËŒt Ëtfth

{qŠ‚ yuðt ©ef]»ýðtËwŒuð rðhts{t™ Au ™u ‚u Ëtfth Útft s Ëðo™t f‚to Au …ý r™htfthÚtfe ‚tu ftkR Út‚wk ™Úte. yuðe he‚u

Ëtfth™e áZ «‚er‚ Au. ‚u fux÷tf

1

ðuŒtk‚™t „úkÚt ðk[tÔÞt ™u Ëtk¼éÞt ‚tu…ý yu «‚er‚ x¤e ™rn. y™u [tuÚttu yu{ su, su ftuR

ƒtR ¼tR ntuÞ ™u ‚u™e ftuh™wk yu{ {thu òÛÞt{tk ytðu su, ‘yt ‚tu W…hÚte Œk¼u fhe™u ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ fhu Au …ý yu Ët[tu

¼„ðt™™tu ¼õ‚ ™Úte.’ ‚tu ‚u™u Œu¾e™u {™ htS ™ ÚttÞ ™u ‚u™e ËtÚtu Ëwðtý …ý ™ ÚttÞ. ™u su ¾hu¾htu ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ

‚u™u Œu¾e™u s {™ htS ÚttÞ ™u ‚u™e ËtÚtu s Ëwðtý ÚttÞ. yu [th „wý y{thu rð»tu Mðt¼trðf…ýu hÌtt Au ‚u fÌtt. y™u nðu ‚{u

„.{.«. 38-39

ð[™t{]‚{T

35

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

Ëðuo fntu.” …Ae su {tuxuht …h{nkË ‚Útt {tuxuht nrh¼õ‚ n‚t ‚u{ýu su{tk su „wý yuðtu n‚tu ‚u fne Œu¾tzâtu.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “su {tuxuhtu ntuÞ ‚u™u rð»tu r™»ft{Y… Ä{o Au, ‚u yð~Þ òuRyu ™u ƒeS ðt‚{tk ‚tu

ftkRf ft[… ntuÞ ‚tu [t÷u …ý yu™e ‚tu áZ‚t yr‚þu òuRyu. fu{ su, yu {tuxuhtu Au, ‚u™e Ëth…u Ëðo™e Ëth… fnuðtÞ.”

yuðe he‚u ðt‚to fhe™u …tAt ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk …Äthe™u ËkæÞt yth‚e, ™thtÞýÄwLÞ, M‚wr‚ fhe™u …Ae Ëðuo

ËtÄw ‚Útt nrh¼õ‚™e Ë¼t ÚtR. …Ae ©eS{nthtsu {tuxuht {tuxuht …h{nkË™u …wAâwk su, “y{u …k[{MfkÄ ‚Útt Œþ{MfkÄ™wk

yr‚þu «r‚…tŒ™ fÞwO Au. {txu yu ƒu „úkÚt™wk su hnMÞ ‚u su{ ‚{™u Ë{ßÞt{tk ytÔÞwk ntuÞ ‚u fntu ?” íÞthu {tuxuht Ëðuo

…h{nkËu …tu‚…tu‚t™e Ë{sý «{týu su{ sýtÞwk ‚u{ fne Œu¾tzâwk. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ÕÞtu nðu y{u yu ƒu „úkÚt™wk

hnMÞ fneyu su, hnMÞ ‚u þwk ?” ‚tu „{u yuðtu þtMºte ntuÞ, …whtýe ntuÞ, yr‚þÞ ƒwÂØðt¤tu ntuÞ, ‚u …ý Ëtk¼¤e™u ‚u ðt‚to™u

r™ùÞ ËíÞ {t™u ™u nt …tzu, …ý ‚u™u ftuR he‚u ËkþÞ ™ hnu, su ‘yu ðt‚to yu{ ™rn ntuÞ’ yuðe he‚u su fne Œu¾tzðwk ‚u™wk ™t{

hnMÞ fnuðtÞ. y™u yu ƒu „úkÚt{tk Œþ{MfkÄ™wk ‚tu yu hnMÞ Au su, W…r™»tŒT, ðuŒtk‚ ™u ©wr‚M{]r‚, ‚u{tk su™u ƒúñ fÌtt Au,

ßÞtur‚:MðY… fÌtt Au, ¿tt™Y… fÌtt Au, ‚¥ð fÌtt Au, Ëqû{ fÌtt Au, y™u r™hks™, ûtuºt¿t, Ëðo fthý, …hƒúñ, …wY»ttu¥t{,

ðtËwŒuð, rð»ýw, ™thtÞý, r™„woý yuðu yuðu ™t{u fhe™u su™u …htuût…ýu fÌtt Au, ‚u ‚u yt «íÞût ðËwŒuð™t …wºt ©ef]»ýðtËwŒuð

Au. yuðe he‚u ßÞtk ßÞtk M‚wr‚¼t„ Au íÞtk íÞtk yuðt yuðt M‚wr‚™t þçŒ™u ÷R™u «íÞût ©ef]»ý¼„ðt™™u s fÌtt Au, …ý

©ef]»ý¼„ðt™Úte yrÄf ftkR ™Úte fÌtwk. ‚Útt Ëðo s„‚™e Wí…Â¥t, ÂMÚtr‚, «÷Þ™t f‚to ‚u …ý ©ef]»ý¼„ðt™ s Au yuu{

fÌtwk Au. y™u …k[{MfkÄ™u rð»tu ‚tu yu ©ef]»ý¼„ðt™™wk {tntíBÞ fÌtwk Au, ‚Útt yu ©ef]»ý¼„ðt™ su ‚u yt s„‚™e ÂMÚtr‚™u

yÚtuo ™u …tu‚t™t ¼õ‚s™™u Ëw¾ yt…ðt™u yÚtuo y™uf «fth™e {qŠ‚ytu™u Äthe™u ¾kz¾kz «íÞu hÌtt Au. yu{ fÌtwk Au. y™u …tu‚u

ƒtkÄe yuðe su {ÞtoŒtytu ‚u™u rð»tu su hnu ‚u yr‚þu {tux…™u …t{u, ™u su ™ hnu ‚u {tuxtu ntuÞ ‚tu…ý …tu‚t™e ÂMÚtr‚ Útfe …ze òÞ.

y™u su ËtÄthý Sð ntuÞ ™u ‚u {ÞtoŒt™u ÷tu…u ‚tu ‚u™e yÄtu„r‚ ÚttÞ Au yu{ fÌtwk Au, y™u yu s su ©ef]»ýðtËwŒuð ‚uýu ðËwŒuð

Œuðfe™u «íÞût [‚w¼wosY…u yKw‚ ƒt¤f Útft Œþo™ ŒeÄwk, yu y™trŒ ðtËwŒuðY… Au. y™u yu ©ef]»ý¼„ðt™ Ä{o, yÚto, ft{™u

rð»tu ðíÞto Au ‚u Ä{o, yÚto, ft{ ËtYk su su ¼„ðt™u [rhºt fÞtO ‚u™wk su „t™ fhu yÚtðt su ©ðý fhu ‚u Ëðuo Sð Ëðuo …t… Útfe

{wftR ™u …h{…Œ™u …t{u Au. y™u yu ðtËwŒuð ¼„ðt™™tk sL{, f{o ™u {qŠ‚ yu Ëðuo rŒÔÞMðY… Au. y™u yu su ðtËwŒuð ©ef]»ý

‚u s Ëðtuo…he Au. yuðe he‚u yu ƒu „úkÚt™wk hnMÞ Au, y™u su þwfS suðt ƒúñÂMÚtr‚™u …tBÞt ntuÞ ‚u™u …ý yu ©ef]»ý …hƒúñ™e

W…tË™t ¼Âõ‚ fhðe, ™u Œþ{{tk fÌttk su ©ef]»ý¼„ðt™™tk [rhºt ‚u þwfS suðt™u …ý „tððtk ™u Ëtk¼¤ðtk. ‚u þwfSyu s

fÌtwk Au su :-

ÐçÚçÝçD„æïùçÐ Ýñxæéü‡²ï ©œæ}æàHæïÜUHèH²æ J xæëãè„™ï„æ Úæ…¯ïü ¥æw²æÝ¢ ²Î{è„±æÝì JJy™u yuðt su ðtËwŒuð ¼„ðt™ ‚u™t ytfth™u rð»tu áZ «‚er‚ ht¾ðe. y™u òu ¼„ðt™™t ytfth™u rð»tu «‚er‚ nþu

™u fŒtr[‚T yu Sð ftkRf …t… fhþu ‚tu…ý yu™tu WØth Útþu. fu{ su, …t… fhu ‚u™wk ‚tu «tÞrù‚ fÌtwk Au. …ý ¼„ðt™™u su

r™htfth Ë{su, yu ‚tu …k[ {nt…t… fh‚tk …ý yr‚ {tuxwk …t… Au. yu …t…™wk ftuR «tÞÂù‚ ™Úte. y™u ¼„ðt™™u Ëtfth

òýe™u r™ct ht¾e ntuÞ, ™u fŒtr[‚T ‚uÚte ftkRf …t… ÚtR „Þwk ntuÞ ‚tu yu™tu þtu ¼th Au ? yu …t… ‚tu ¼„ðt™™u «‚t…u fhe™u

Ëðuo ƒ¤e sþu ™u yu™tu Sð ¼„ðt™™u …t{þu, {txu ¼„ðt™™t ytfth™u rð»tu áZ «‚er‚ ht¾e™u yu™e áZ W…tË™t fhðe.

yu{ y{u ‚{™u Ëðuo™u fneyu Aeyu. ‚u yt ðt‚to™u Ëðuo áZ fhe™u ht¾ßÞtu.” yuðe he‚u ©eS{nthts Ëðuo™u rþûtt™tk ð[™

fne™u ¼tus™ fhðt ËtYk …ÄtÞto. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>39>> 172 >>

Ëkð‚T 1880™t ytËtu ðrŒ ºtes™u rŒðË ©eS{nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk …tu‚t™t W‚tht™u rð»tu

rðhts{t™ n‚t. …Ae M™t™ fhe™u ïu‚ ð†™wk Äthý fhe™u …tu‚t™t ytË™ W…h rðhts{t™ ÚtÞt, y™u …tu‚t™wk Œuðt[o™trŒf su

r™íÞ f{o ‚u™u fhe™u W¥thtŒu {w¾u ©ef]»ý ¼„ðt™™u Ëtütk„ Œkzð‚T «ýt{ fh‚t nðt. ‚u «r‚rŒ™ sux÷t Œkzð‚T «ýt{ fh‚t

‚uÚte ‚u rŒðËu ‚tu …tu‚u yuf Œkzð‚T «ýt{ yrÄf fÞtuo. ‚u™u òuR™u þwf{wr™yu …wAâwk su, ‘nu {nthts ! yts ‚{u yuf «ýt{

yrÄf fu{ fÞtuo ?’

íÞthu ©e{nthts ƒtuÕÞt su, “r™íÞ «íÞu ‚tu y{u ©ef]»ý ¼„ðt™™u ™{Mfth fhe™u yu{ fnu‚t su, ‘nu {nthts !

yt ŒuntrŒf™u rð»tu ynk{{íð ntuÞ ‚u™u ‚{u xt¤ßÞtu.’ y™u yts ‚tu y{™u yuðtu rð[th ÚtÞtu su, ‘¼„ðt™™t ¼õ‚™tu {™u,

ð[™u y™u Œunu fhe™u su ftkRf òýu yòýu ÿtun ÚtR ytðu ™u ‚uýu fhe™u suðwk yt Sð™u Œw:¾ ÚttÞ Au ‚uðwk ƒesu ftuR …t…u fhe™u

Út‚wk ™Úte.’ {txu òýu yòýu, {™u ð[™u, Œunu fhe™u su ftkR ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu ÿtun ƒ™e ytÔÞtu ntuÞ ‚u™tu Œtu»t r™ðthý

fhtÔÞt ËtYk yuf «ýt{ yrÄf fÞtuo. y™u y{u ‚tu yuuu{ òÛÞwk Au su, ‘¼„ðt™™t ¼õ‚™t ÿtunu fhe™u suðwk yt Sð™wk ¼qkzwk ÚttÞ

„.{.«. 40

ð[™t{]‚{T

36

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

Au ™u yu Sð™u fü ÚttÞ Au ‚uðwk ftuR …t…u fhe™u ™Úte Út‚wk. y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™e {™u, ð[™u, Œunu fhe™u su Ëuðt ƒ™e ytðu,

™u ‚uýu fhe™u suðwk yt Sð™wk Ázwk ÚttÞ Au ™u yu Sð™u Ëw¾ ÚttÞ Au, ‚uðwk ƒesu ftuR ËtÄ™u fhe™u ™Úte Út‚wk.’ y™u yu ¼„ðt™™t

¼õ‚™tu su ÿtun ÚttÞ Au ‚u ÷tu¼, {t™, R»Þto y™u ¢tuÄ yu [thu fhe™u ÚttÞ Au. y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™wk su ËL{t™ ÚttÞ Au ‚u

su{tk yu [thðt™tk ™ ntuÞ ‚uÚte ÚttÞ Au. {txu su™u yt Œunu fhe™u …h{ Ëwr¾Þt Útðwk ntuÞ, ™u Œun {wõât fuzu …ý …h{ Ëwr¾Þt Útðwk

ntuÞ, ‚u™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu {™u, ð[™u, Œunu fhe™u ÿtun ™ fhðtu, y™u òu ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu ftkRf ÿtun ÚtR òÞ ‚tu ‚u™e

ð[™u fhe™u «tÚto™t fhðe ™u {™u fhe™u, ™u Œunu fhe™u ‚u™u Œkzð‚T «ýt{ fhðt, ™u Vhe™u ÿtun ™ ÚttÞ yuðe he‚u ðíÞto™tu ytŒh

fhðtu …ý yufðth ÿtun fhe™u Œkzð‚T «ýt{ fÞto ™u ð¤e Vhe ÿtun fhe™u Œkzð‚T «ýt{ fhðt yuðe he‚u ð‚oðwk ™rn. y™u yt

ðt‚to Œtze Ëtk¼h‚e hnu ‚u ËtYk ytsÚte Ëðuo Ëk‚ ‚Útt Ëðuo nrh¼õ‚ {tºt yuðtu r™Þ{ ht¾ßÞtu su, ¼„ðt™™e …qò fhe™u

…tu‚t™t r™íÞ r™Þ{™t su Œkzð‚T «ýt{ ntuÞ ‚u fhðt, ™u ‚u …Ae ƒÄt rŒðË{tk su ftkR òýu yòýu, {™u, ð[™u, Œunu fhe™u

¼„ðt™™t ¼õ‚™tu ÿtun ÚtÞtu ntuÞ ‚u™wk r™ðthý fhtððt ËtYk yuf Œkzð‚T «ýt{ r™íÞ fhðtu.’ yu{ y{the yt¿tt Au ‚u™u Ëðuo

…t¤òu.’ Rr‚ ð[™t{]‚{T >>40>> 173 >>

Ëkð‚T 1880 ™t ftŠ‚f ðrŒ 11 yuftŒþe™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ytÚt{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u fkX™u rð»tu

…e¤t …w»…™t nth …nuÞto n‚t, ™u …t½™u rð»tu …e¤t …w»…™t ‚tuht ¾tuMÞt n‚t, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt

ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts f]…t fhe™u …tu‚t™t ¼õ‚s™™u W…Œuþ fh‚t Útft ƒtuÕÞt su, “su™u …h{uïh ¼sðt ntuÞ ‚u™u

¼„ðt™™e yÚtðt ¼„ðt™™t ¼õ‚™e Ëuðt [tfhe {¤u íÞthu …tu‚t™wk {tuxwk ¼tøÞ {t™e™u Ëuðt fhðe, ‚u …ý ¼„ðt™™e

«ËÒt‚t™u yÚtuo ™u …tu‚t™t fÕÞtý™u yÚtuo ¼Âõ‚yu fhe™u s fhðe, …ý ftuRf ð¾týu ‚u ËtYk ™ fhðe. y™u Sð™tu ‚tu yuðtu

Mð¼tð Au su, ‘su{tk …tu‚t™u {t™ {¤u ‚us fhðwk ËtYk ÷t„u.’ …ý {t™ rð™t yuf÷e ‚tu ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ fhðe …ý Ëthe ÷t„u

™rn. y™u su{ ït™ ntuÞ ‚u Ëwftk ntzftk™u yuftk‚u ÷R sR™u fhzu, …Ae ‚uýu fhe™u …tu‚t™wk {tuZwk Atu÷tÞ ™u ‚u ntzfwk ÷tuneðt¤wk

ÚttÞ ‚u™u [txe™u htS ÚttÞ Au. …ý {q¾o yu{ ™Úte òý‚tu su, ‘{tht s {tuZt™wk ÷tune Au ‚u{tk nwk MðtŒ {t™wk Awk.’ ‚u{ ¼„ðt™™tu

¼õ‚ ntuuÞ ‚tuu …ý {t™Y…e ntzftk™u {wfe þf‚tu ™Úte. y™u su su ËtÄ™ fhuAu ‚u {t™™u ðþ ÚtR™u fhu Au, …ý fuð¤ ¼„ðt™™e

¼Âõ‚ òýe™u ¼„ðt™™e «ËÒt‚t™u yÚtuo fh‚tu ™Úte. y™u ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ fhu Au ‚u{tk …ý {t™™tu MðtŒ ytðu Au íÞthu fhu

Au …ý fuð¤ ¼„ðt™™e «MtÒt‚t™u yÚtuo ™Úte fh‚tu, y™u {t™ rð™t fuð¤ ¼„ðt™™e «ËÒt‚t™u yÚtuo ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ ‚tu

h‚™S ‚Útt {eÞtkS suðt ftuRf s fh‚t nþu, …ý ËðuoÚte ‚tu {t™™tu MðtŒ {wfe þft‚tu ™Úte.” …Ae ‚u W…h {wõ‚t™kŒ

Mðt{eyu ‚w÷ËeŒtË™e Ët¾e fne su :-

ÜUÝÜU „Á²æï ÜUæ}æÝè „Á²æï „Á²æï {æ„éÜUæï ¨¢xæ J „éH¨è HÍæé |ææï…Ý ÜUÚè …è±ï }ææÝÜïU Ú¢xæ JJyu Ët¾e™u Ëtk¼¤e™u ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “suðtu Sð™u {t™{tkÚte MðtŒ ytðu Au ‚uðtu ‚tu ftuR …ŒtÚto{tkÚte

ytð‚tu ™Úte. {txu {t™™u ‚S™u su ¼„ðt™™u ¼su ‚u™u ‚tu Ëðuo nrh¼õ‚{tk yr‚þu {tuxtu òýðtu. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>41>>

Ëkkð‚T 1880™t {t„þh ðrŒ 12îtŒþe™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e


…Ae ¼„ðŒt™kŒ Mðt{eyu ©eS{nthts™u «§ …wAâtu su, “nu {nthts ! ¼„ðt™™t yuf yuf htu{™u rð»tu y™k‚

fturx ƒúñtkz hÌttk Au ‚u fuðe he‚u hÌttk Au, y™u ƒúñtkz{tk fÞu fÞu Xuftýu ¼„ðt™™t yð‚th ÚttÞ Au ?” …Ae ©eS{nthts

ƒtuÕÞt su, “…wY»ttu¥t{ ¼„ðt™™wk su yûthÄt{ ‚u™t ƒu ¼uŒ Au. yuf Ë„wý…ýwk ™u ƒeswk r™„owý…ýwk y™u …wY»ttu¥t{™thtÞý Au

‚u™u ‚tu Ë„wý ™ fnuðtÞ. ™u r™„woý …ý ™ fnuðtÞ. y™u Ë„wý r™„woý ¼uŒ ‚tu yûth™u rð»tu Au. ‚u yûth r™„woý…ýu ‚tu yýw

Útfe …ý yr‚ Ëqû{MðY…u Au y™u Ë„wý MðY…u ‚tu sux÷wk {tuxwk …ŒtÚto fnuðtÞ ‚u Útfe …ý yr‚þÞ {tuxwk Au. ‚u yûth™t yuf

yuf htu{™u rð»tu yýw™e …uXu y™k‚ fturx ƒúñtkz hÌttk Au, ‚u ftkR ƒúñtkz yûth™u rð»tu ™t™tk ÚtR s‚tk ™Úte. yu ‚tu yütðhýu

Ënð‚o{t™ ntuÞ …ý yûth™e yr‚þu {tux… Au ‚u™e yt„¤ ƒúñtkz yr‚þu ™t™tk Œu¾tÞ Au. su{ r„h™th …ðo‚ Au. ‚u {uY

yt„¤ yr‚þu ™t™tu Œu¾tÞ y™u ÷tuft÷tuf …ðo‚™e yt„¤ {uY …ðo‚ yr‚þu ™t™tu Œu¾tÞ, ‚u{ ƒúñtkz ‚tu ytðztk ™u ytðztk

ntuÞ …ý yûth™e yr‚þu {tux… Au ‚u™e yt„¤ yr‚ ™t™tk Œu¾tÞ Au, {txu yýw Ëh¾tk fnuðtÞ Au. y™u yûthƒúñ ‚tu su{

ËqÞo™wk {kz¤ Au ‚u{ Au, ‚u ËqÞo ßÞthu {tÚtu ytðu íÞthu ËqÞo™u Þtu„u fhe™u Œþu rŒþtytu fÕ…tÞ Au. ‚u{ yûthÄt{ Au. y™u ‚u

„.{.«. 41-42

ð[™t{]‚{T

37

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

yûth™u W…h, nuXu ™u [thu …z¾u Ëðo rŒþt{tk ƒúñtkz™e fturxytu Au. y™u ¼„ðt™ su …wY»ttu¥t{ ‚u ‚tu yûthÄt{™u rð»tu ËŒtÞ

rðhts{t™ hnu Au ™u ‚u ËíÞËkfÕ… Au, y™u yûthÄt{™u rð»tu hÌtt Útfts su ƒúñtkz{tk su su Y… «ft~Þtk òuRyu ‚uðt

‚uðt Y…™u «ftþ fhu Au. su{ yu ©ef]»ý ¼„ðt™u htË¢ezt fhe íÞthu …tu‚u yuf n‚t, ‚u sux÷e „tu…tk„™tytu n‚e ‚ux÷t

Y…u ÚtÞt, ‚u{ …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™ ƒúñtkz ƒúñtkz «íÞu ßÞtk suðwk Y… «ft~Þwk òuRyu íÞtk ‚uðt Y…™u yûthÄt{{tk hÌtt Útft

«ftþu Au, y™u …tu‚u ‚tu ËŒtÞ yûthÄt{{tk hnu Au. y™u ßÞtk yu …wY»ttu¥t{™e {qŠ‚ Au, íÞtks yûthÄt{™wk {æÞ Au.”

Rr‚ ð[™t{]‚{T >>42>> 175 >>

Ëkkð‚T 1880™t …tu»t þwrŒ 4 [tuÚt™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

yÞtuæÞtðtËe™u ½uh „tŒe‚feÞt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤

{wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e. y™u «u{t™kŒMðt{e ËhtuŒtu ÷R™u fe‚o™ „tð‚t n‚t.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ÕÞtu «§ W¥th fheyu.” yu{ fne™u ©eS{nthtsu …wAâwk su, “su ¼„ðt™™tu ¼õ‚

„wýt‚e‚ ntuÞ ™u fuð¤ Ë¥ttY…u ð‚o‚tu ntuÞ, y™u ‚u™u rð»tu ðihtøÞY… su Ë¥ð„wý y™u rð»tÞ{tk «er‚Y… su hòu„wý y™u

{qZ…ýtY… su ‚{tu„wý yu ºtýu „wý™t ¼tð ‚tu ™ ntuÞ, y™u ‚u ‚tu fuð¤ WíÚtt™u hrn‚ þqLÞË{‚t Ähe hnu, ™u Ëw»twÂó suðe

yðMÚtt ð‚uo, yuðe he‚u Ë¥ttY…u hÌttu su r™„woý ¼õ‚ ‚u™u ¼„ðt™™u rð»tu «er‚ ntuÞ fu ™

1

ntuÞ ? yu «§ Au.” …Ae

{wõ‚t™kŒMðt{eyu fÌtwk su, “su Ë¥ttY…u ð‚uo ‚u™u ¼„ðt™™u rð»tu «er‚ ‚tu

2

ntuÞ.” íÞthu ©eS{nthtsu …wAâwk su, “Ë¥ttY…u

hÌttu yuðtu su yu ¼õ‚ ‚u™u ¼„ðt™™u rð»tu «er‚ Au ‚u ytí{t™u

3

Ëòr‚ Au fu

4

rðòr‚ Au ?” …Ae {wõ‚t™kŒMðt{eyu fÌtwk su,

“yu «er‚ ‚tu ytí{t™u

5

Ëòr‚ Au.” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “{æðt[tÞo, ®™ƒtfo ™u ðÕ÷¼t[tÞo, yu{ýu ytí{tY…u

hne™u su ¼„ðt™™u rð»tu «er‚ fhðe yu «er‚™u

6

ƒúñMðY… fne Au. {txu „wýt‚e‚ ÚtR™u su ¼„ðt™™u rð»tu «er‚ fhu Au yus

ƒúñ MðY… Au. yu{ {tuxt {tuxt yt[tÞo™tu rËØtk‚ Au.’’ Rr‚ ð[™t{]‚{T >>43>> 176 >>

Ëkð‚T 1880 ™t …tu»t ËwŒe 8 yü{e™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu rðhts{t™ n‚t y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™


…Ae ©eS{nthtsu {wõ‚t™kŒ Mðt{e™u …wAâwk su, ‘‘ßÞthu ftuRf nrh¼õ‚™tu yð„wý ytðu íÞthu {tuhu sux÷t ‚u{tk

Œtu»t ËwÍ‚t ntuÞ yux÷t ™u yux÷t ËwÍu fu ftkR ðÄw ËwÍu ?” …Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{e ƒtuÕÞt su, “yxf¤u ‚tu yu{ sýtÞ Au su

{tuhu ËwÍ‚t yux÷t ™u yux÷t ËwÍu Au.” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “yu ðt‚{tk ‚{the ™sh …ze ™rn. yux÷t ™u yux÷t

yð„wý ËwÍ‚t ntuÞ ‚tu yð„wý ytÔÞtu yu{ fu{ fnuðtÞ ? {txu yu‚tu ¼qkzt Œuþ, ft¤, r¢Þt, Ëk„ ytrŒf™u Þtu„u fhe™u ƒwÂØ

…÷xtR™u ƒeS he‚™e s ÚtR òÞ Au. ‚uýu fhe™u yð„wý ðÄw ËwÍu Au. íÞthu yu{ òýðwk su, ‘ƒwÂØ™u rð»tu ¼qkzt Œuþ ft¤trŒf™wk

Œq»tý ÷tøÞwk Au.’ y™u y{u ‚tu yu{ òýeyu Aeyu su, ‘su™u …qðuo {tuxt …wY»t™tu Ëk„ nþu, yÚtðt ¼„ðt™™wk Œþo™ ÚtÞwk nþu, ‚u™u

‚tu …tu‚t™t s yð„wý ¼tËu …ý ƒeò nrh¼õ‚™t yð„wý ¼tËu s ™rn.’ y™u yuðtk su™tk ÷ûtý ntuÞ ‚u™u Œiðe Sð òýðtu.

y™u su ytËwhe Sð ntuÞ ‚u™u ‚tu …tu‚t{tk yufu yð„wý ¼tËu ™rn, y™u ƒeò su nrh¼õ‚ ntuÞ ‚u™u rð»tu s fuð¤ yð„wý

¼tËu, yuðe su™e ƒwÂØ ntuÞ ‚u™u ytËwhe Sð òýðtu y™u ‚u ytËwhe Sð ËíËk„{tk hÌttu ntuÞ yÚtðt Ëk‚™t {kz¤{tk hÌttu

ntuÞ …ý suðt ft¤™u{e, htðý ™u htnw n‚t ‚u Ëh¾tu hnu, …ý yu™u Ëk‚™tu Ëk„ ÷t„u ™rn. {txu …tftu nrh¼õ‚ ntuÞ ‚u™u

…tu‚t™t s yð„wý ËwÍu, …ý ƒeò nrh¼õ‚™t Œtu»t™u ‚tu Œu¾u s ™rn.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>44>> 177 >>

Ëkð‚T 1880 ™t …tu»t ðrŒ 1 …zðt™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e


…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “‚{u Ëðuo {wr™ {kz¤ ‚Útt ƒúñ[the ‚Útt „]nMÚt ËíËk„e ‚Útt …t¤t ‚Útt yÞtuæÞtðtËe

yu ‚{u Ëðuo {tht fnuðtytu Atu,

1

‚u òu nwk ¾xftu ht¾e™u ‚{™u ð‚toðwk ™rn, y™u ‚{u ftkRf „tV÷…ýu ð‚tuo, ‚u y{tht Útfe

Œu¾tÞ ™rn. {txu su su {tht fnuðtÞt Atu, ‚u{tk {thu yuf ‚÷ {tºt fËh hnuðt Œuðe ™Úte. {txu ‚{u …ý ËwÄt ËtðÄt™ hnußÞtu

òu shtÞ „tV÷tR ht¾þtu ‚tu ‚{thtu …„ xfþu ™rn, y™u {thu ‚tu su ‚{u ¼„ðt™™t ¼õ‚ Atu ‚u™t ÓŒÞ{tk ftuR ò‚™e

ðtË™t ‚Útt ftuR ò‚™tu yÞtuøÞ Mð¼tð ‚u hnuðt Œuðtu ™Úte. y™u {tÞt™t ºtý „wý, Œþ RrLÿÞtu, Œþ «tý, [th yk‚:fhý,

…k[¼q‚, …k[rð»tÞ y™u [tiŒ RrLÿÞtu™t Œuð‚t, yu{tkÚte ftuR™tu Ëk„ hnuðt Œuðtu ™Úte. ™u yu Ëðuo {trÞf W…trÄ Útfe hrn‚

Ë¥tt{tºt yuðtu su ytí{t ‚u Y…u ÚtR™u ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ fhtu yuðt Ëðuo™u fhðt Au, …ý ftuR ò‚™tu {tÞt™tu „wý hnuðt Œuðtu

„.{.«. 43-44-45

ð[™t{]‚{T

38

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

™Úte. y™u yt sL{{tk Ëðuo fËh ™ x¤e ‚tu ƒrÿft©{{tk sR™u ‚… fhe™u Ë{„ú ðtË™t ƒt¤e™u ¼M{ fhðe Au, ‚Útt

ïu‚Âî…{tk sR™u r™hÒt{wõ‚ ¼u¤t ‚… fhe™u Ë{„ú ðtË™t ƒt¤e™u ¼M{ fhe ™t¾ðe Au, …ý ¼„ðt™ rð™t ƒeò ftuR

…ŒtÚto{tk «er‚ hnu yuðwk hnuðt Œuðwk ™Úte. {txu Ëðuo nrh¼õ‚ ‚Útt Ëðuo {wr™{kz¤ ËtðÄt™ hnußÞtu.” yux÷e ðt‚to fhe™u

©eS{nthts …tu‚t™t W‚tht{tk …ÄtÞto.

…Ae ‚us rŒðË ËtÞkft¤u ð¤e Ë¼t fhe™u rðhts{t™ ÚtÞt. …Ae yth‚e ÚtR hne íÞthu ©eS{nthts ƒtuÕÞt su,

“ËtÂ¥ðf f{uo fhe™u Œuð÷tuf{tk òÞ Au, y™u htsË f{uo fhe™u {æÞ÷tuf™e «tÂó ÚttÞ Au. ™u ‚t{Ë f{uo fhe™u yÄtu„r‚™u …t{u

Au. ‚u{tk ftuR yu{ ytþkft fhu su, ‘htsË f{uo fhe™u {™w»Þ ÷tuf™e «tÂó ÚttÞ Au íÞthu ‚tu Ëðo {™w»Þ™u Ëw¾ Œw:¾ Ëh¾wk

òuRyu.’ ‚tu yu™tu W¥th yu{ Au su, yuf hòu„wý Au ‚u™t Œuþft¤trŒf™u Þtu„u fhe™u y™k‚ «fth™t ¼uŒ ÚttÞ Au. {txu htsË

f{o™tu yuf Ëh¾tu r™Ätoh hnu‚tu ™Úte, yu ‚tu suðt Œuþ, ft¤, Ëk„ y™u r¢Þt™tu Þtu„ ytðu ‚uðwk f{o ÚttÞ Au.

1

‚u{tk …ý

¼„ðt™™t ¼õ‚ Ëk‚ y™u ¼„ðt™™t yð‚th ‚u fwhtS ÚttÞ yuðwk ftkRf f{o ÚtR òÞ ‚tu yt ™u yt Œunu {]íÞw÷tuf{tk

Þ{…whe™t suðwk Œw:¾ ¼tu„ðu, y™u ¼„ðt™ y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚ htS ÚttÞ yuðwk f{o fhu ‚tu yt ™u yt Œunu …h{…Œ …tBÞt

suðwk Ëw¾ ¼tu„ðu. y™u ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚™u fwhtS fhu ™u ‚uýu òu Mð„o{tk „Þt suðwk f{o fÞwO ntuÞ ‚tu …ý ‚u™tu ™tþ ÚtR

òÞ ™u ™hf{tk …zðwk …zu. y™u ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚ htS ÚttÞ yuðwk f{o fÞwO ntuÞ ™u ‚u™u òu ™hf{tk sðt™wk «thçÄ ntuÞ

‚tu…ý ‚u ¼wkztk f{o™tu ™tþ ÚtR òÞ ™u …h{…Œ™u …t{u. {txu su Ë{sw ntuÞ ‚u™u ‚tu ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚ htS ÚttÞ ‚u{

s ð‚oðwk. y™u …tu‚t™tk ËkƒkÄe su {týË ntuÞ ‚u™u …ý yu{ W…Œuþ fhðtu su ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚ su su «fthu yt…ýe

W…h htS ÚttÞ ™u f]…t fhu ‚u{ s yt…ýu ð‚oðwk. y™u ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚™u yÂø™yu ßÞthu htS fÞto nþu íÞthu

yÂø™™u yuðtu «ftþ «tó ÚtÞtu Au. y™u ËqÞo [kÿtrŒf su «ftþ{t™ Au ‚uýu …ý ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚™u þw¼ f{uo fhe™u

htS fÞto nþu, íÞthu yuðt «ftþ™u …tBÞt Au. y™u Œuð÷tuf {]íÞw÷tuf™u rð»tu su su Ëw¾eÞt Au ‚u Ëðuo ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t

Ëk‚™u htS fÞto nþu ‚u «‚t…u fhe™u Ëw¾eÞt Au. {txu su …tu‚t™t ytí{t™wk Yzwk Útðt™u RåAu ‚u™u ‚tu ËŒT„úkÚt™u rð»tu fÌtt su MðÄ{o

‚u™u rð»tu hne™u ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚ htS ÚttÞ yu s W…tÞ fhðtu.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>45>> 178 >>

Ëkð‚T 1880™t …tu»t ðrŒ 11 yuftŒþe™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk ytÚt{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu rðhts{t™ n‚t, ™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …e¤e Aªx™e hòR ytuZe

n‚e, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e, ™u ÍtkÍ {]Œk„ ÷R™u Ëk‚

fe‚o™ „tð‚t n‚t.

…Ae fe‚o™ „tR hÌtt íÞthu ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “yt ËkËth™u rð»tu su Ëí…wY»t ntuÞ,

1

‚u™u ‚tu ftuRf Sð™u

÷tirff …ŒtÚto™e ntý ð]ÂØ Út‚e Œu¾e™u ‚u™e ftuh™tu n»to þtuf ÚttÞ ™rn, y™u ßÞthu ftuRf™wk {™ ¼„ðt™™t {t„o{tkÚte …tAwk …zu

íÞthu ¾h¾htu ÚttÞ Au, ftk su, Úttuztf ft¤ Sððwk ™u yu™tu …h÷tuf ƒ„zþu {txu yu™u {tuxe ntý ÚttÞ Au. y™u ¼„ðt™™t su

yð‚th …]Úðe™u rð»tu ÚttÞ Au ‚u Ä{o™t MÚtt…™™u yÚtuo ÚttÞ Au, ‚u fuð¤ ðýto©{™t Ä{o MÚtt…™ fhðt™u yÚtuo s ™Úte Út‚t, fu{

su ðýto©{™t Ä{o ‚tu ËóŠ»t ytrŒf su «ð]Â¥tÄ{o™t yt[tÞo Au ‚u …ý MÚtt…™ fhu Au. {txu yux÷t ËtYks ¼„ðt™™t yð‚th

™Úte Út‚t. ¼„ðt™™t yð‚th ‚tu …tu‚t™t yuftkr‚f ¼õ‚™t su Ä{o ‚u™u «ð‚toððt™u yÚtuo ÚttÞ Au. y™u ð¤e su yuftkr‚f ¼õ‚

Au ‚u™u Œunu fhe™u {hðwk yu {hý ™Úte. yu™u ‚tu yuftkr‚f™t Ä{o{tkÚte …ze sðtÞ yu s {hý Au. ‚u ßÞthu ¼„ðt™ fu

¼„ðt™™t Ëk‚ ‚u™tu ÓŒÞ{tk y¼tð ytÔÞtu íÞthu yu ¼õ‚ yuftkr‚f™t Ä{o{tkÚte …zâtu òýðtu. y™u ‚u òu ¢tuÄu fhe™u …zâtu

ntuÞ ‚tu ‚u™u Ë…o™tu Œun ytÔÞtu òýðtu, y™u ft{u fhe™u …zâtu ntuÞ ‚tu Þût-htûtË™tu yð‚th ytÔÞtu òýðtu. {txu su yuftkr‚f™t

Ä{o{tkÚte …ze™u yuðt Œun™u …tBÞt Au, ™u òu ‚u Ä{oðt¤t ntuÞ yÚtðt ‚…Mðe ntuÞ. ‚tu …ý ‚u Ä{uo fhe™u ‚Útt ‚…u fhe™u

Œuð÷tuf{tk òÞ. …ý suýu ¼„ðt™™tuu ™u ¼„ðt™™t Ëk‚™tu y¼tð ÷eÄtu, ‚u ‚tu ¼„ðt™™t Ät{™u ‚tu ™ s …t{u. y™u ð¤e su

…k[ {nt…t…u Þwõ‚ ntuÞ y™u ‚u™u òu ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚™u rð»tu yð„wý ™ ytÔÞtu ntuÞ, ‚tu yu™tk …t… ™tþ ÚtR òÞ,

™u yu™tu ¼„ðt™™t Ät{{tk r™ðtË ÚttÞ. {txu …k[ {nt…t… Útfe …ý ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu yð„wý ÷uðtu yu {tuxwk

…t… Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>46>> 179 >>

Ëkð‚T 1880 ™t {nt ðrŒ 10 Œþ{e™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …e¤e Aªx™e hòR ytuZe n‚e,

y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “su Ëk‚™e …tËu [th ËtÄw hnu‚t ntuÞ, ‚u™u òu {™ ŒR™u {týËtRyu ht¾‚tk ytðz‚wk

„.{.«. 46-47

ð[™t{]‚{T

39

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

ntuÞ ‚tu ‚u™e …tËu ËtÄw htS…u hnu y™u su™u ËtÄw™u ht¾‚tk ytðzu ™rn ‚u™e …tËu ËtÄw hnu …ý ™rn. y™u su ËtÄw™u {tuût™tu ¾…

ntuÞ ‚u™u ‚tu su{ Œw:¾ðeyu ™u rð»tÞ™wk ¾kz™ fheyu ‚u{ yr‚ htS ÚttÞ. su{ yt {wõ‚t™kŒMðt{e™u ûtÞhtu„ ÚtÞtu Au ‚u Œnª,

ŒwÄ, „éÞwk, [efýwk ftkR ¾tðt Œu‚tu ™Úte, ‚u{ su Ë{sw ntuÞ ‚u™u yu{ sýtÞ su, yt htu„u ËtYk ËtYk ¾tðt…eðt™wk Ëðuo ¾kz™ fhe

™tÏÞwk. {txu yt ‚tu ûtÞhtu„ Y…u òýeyu ftuRf {tuxt Ëk‚™tu Ë{t„{ ÚtÞtu ntuÞ ™u þwk ? yu{ ¼tËu Au. þt {txu su rþ§ ™u WŒh

yu ƒu™u rð»tu su Sð™u ytËÂõ‚ Au, yu s yËí…wY»t…ýwk Au, ‚u ûtÞhtu„ yu ƒuÞ «fth™e ¾tux™u ftZu yuðtu Au, ‚u{ yu htu„™e

…uXu su Ëí…wY»t ntuÞ ‚u rð»tÞ™wk ¾kz™ fh‚t ntuÞ íÞthu {w{wûtw ntuÞ ‚u™u ‚u{tk Œw:¾tR sðwk ™rn. y™u su ¾tÄt…eÄt™e ÷t÷[u fu

÷w„ztk™e ÷t÷[u yÚtðt …tu‚t™u {™„{‚t …ŒtÚto™e ÷t÷[u ftuR {tuxuht Ëk‚ ¼u„tu hnu‚tu ntuÞ ‚u™u ‚tu ËtÄw s ™ òýðtu, ‚u™u ‚tu

÷ƒtz òýðtu, ™u fw‚ht suðtu òýðtu. y™u yuðtu {r÷™ ytþÞðt¤tu ntuÞ ‚u yk‚u s‚tk rð{w¾ ÚttÞ.

y™u ð¤e Ëk‚™u ftuR ËtYk …ŒtÚto yt…u ‚u{tk su R»Þto fhu, ‚Útt su …k[ rð»tÞ™tu ÷t÷[e ntuÞ, yu ƒu ‚tu …k[{nt…t…eÚte

…ý yr‚ ¼qkzt Au. {txu su Ë{sw ntuÞ ‚u™u Ëk‚™t Ë{t„{{tk hne™u ytðtu {r÷™ ytþÞ yk‚h{tk htÏÞtu ™ òuRyu, fu{ su,

yt Ë¼t ‚tu suðe ƒŒrhft©{{tk ‚Útt ïu‚îe…{tk ntuÞ ‚uðe Au, ‚u{tk ƒuËe™u ßÞthu {r÷™ ðtË™t ™ x¤e íÞthu ƒeswk xtéÞt™wk

Xuftýwk fÞtk {¤þu ? y™u …k[ rð»tÞ Au ‚u ‚tu …qðuo Œuð {™w»ÞtrŒf™u rð»tu y™k‚ Œunu fhe™u yt…ýu Sðu ¼tu„ÔÞt Au ‚tu …ý nS

÷„ý yu rð»tÞ™e ‚]ró ÚtR ™Úte. ‚tu nðu ¼„ðt™™t ¼õ‚ ÚtR™u ð»to fu ƒu ð»to fu …tk[ ð»to rð»tÞ ¼tu„ðe™u …qýo Útðtþu ™rn,

su{ …t‚t¤ ËwÄe …]Úðe Vtxe ntuÞ ‚u™u …týeyu fhe™u ¼hðt {tkzeyu ‚u fÞthuÞ ¼htÞ ™ne. ‘‚u{ RrLÿÞtu Au ‚u™u fÞthuÞ rð»tÞ

Útfe ‚]Âó ÚtR ™Úte ™u Útþu …ý ™rn.’ {txu nðu ‚tu rð»tÞ™e ytËÂõ‚™tu íÞt„ fhe™u y™u ËtÄw su{ ðZe™u fnu ‚u{ „wý ÷uðtu,

…ý yð„wý ÷uðtu ™rn. ‚u {wõ‚t™kŒMðt{e™t fe‚o™{tk fÌtwk Au su, ‘þw¤e W…h þÞ™ fhtðu ‚tuÞ ËtÄw™u Ëk„u hneyu hu.’

{txu ytðtu yðËh …t{e™u ‚tu yþw¼ðtË™t xt¤e™u s {hðwk, …ý yþw¼ðtË™t Ërn‚ {hðwk ™rn. y™u ‘yt Œun{tkÚte

™eËhe™u ™thŒ, Ë™ftrŒf, þwfS suðt ƒúñY… ÚtR™u ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ fhðe Au.’ yuðe ðtË™t ht¾ðe y™u yu{ fh‚tk Útftk

òu ƒúñ÷tuf{tk fu RLÿ÷tuf{tk r™ðtË ÚtR sþu ‚tu …ý ftkR ®[‚t ™Úte. su{ Ítzu Vhðt „Þt ™u …tÞ¾t™t{tk {tÚtt¼h …ze „Þt

‚tu ™tneÄtuR™u …rðºt Útðwk, …ý yu{tk …ze ™ hnuðwk, ‚u{ þw¼ðtË™t ht¾‚tk ht¾‚tk ƒúñ÷tuf{tk fu RLÿ÷tuf{tk sðtÞwk ‚tu yu{

òýðwk su, {tÚtt¼h ™hf™t ¾tzt{tk …zât Aeyu. yu{ òýe™u þw¼ðtË™t™u ƒ¤u fhe™u ƒúñ÷tuf RLÿ÷tuf™t ¼tu„™tu íÞt„

fhe™u ¼„ðt™™t Ät{{tk …w„ðwk, …ý ð[{tk fÞtkR ™ hnuðwk yu{ r™ùÞ ht¾ðtu. y™u ð¤e su{ …tu‚t™e Ëuðt „]nMÚt fhu Au

yÚtðt íÞt„e Ëuðt fhu Au, ‚u{ yt…ýu …ý nrh¼õ‚™wk {tntíBÞ òÛÞwk òuRyu su{ y{the [tfhe {q¤S ƒúñ[the {tntíBÞ

òýe™u fhu Au ‚u{ y{u …ý ƒúñ[the™wk {tntíBÞ òýeyu Aeyu. su{ yt…ýe „]nMÚt yÒtðMºtu fhe™u [tfhe fhu Au ‚u{ yt…ýu

…ý yu{™wk {tntíBÞ Ë{S™u yu{™e ðt‚r[‚u fhe™u [tfhe fhðe, yu{ yhË…hË {tntíBÞ Ë{S™u nrh¼õ‚™e Ëtuƒ‚

ht¾ðe.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>47>> 180 >>

Ëkð‚T 1880™t {nt ðrŒ 14 [tiŒþ™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, y™u ‚w÷Ëe™e ™ðe™ ïu‚ fkXeytu

fkX™u rð»tu Äthý fhe n‚e, ™u …t½™u rð»tu …e¤t …w»…™tu ‚tuhtu rðhts{t™ n‚tu, ™u fkX™u rð»tu …w»…™t nth Äthý fÞto n‚t y™u

…tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

y™u ËtÄw «u{t™kŒMðt{e ¼„ðt™™t æÞt™™t yk„™e „hƒeytu su, “ðkŒw Ënò™kŒ hËY… y™w…{ Ëth™u hu ÷tu÷”

yu „tð‚t n‚t. …Ae ßÞthu „tR hÌtt íÞthu ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ƒnw Ëthtk fe‚o™ „tÞtk. yt fe‚o™™u Ëtk¼¤e™u ‚tu

y{tht {™{tk yu{ rð[th ÚtÞtu su, ‘ytðe he‚u yu™u ¼„ðt™™e {qŠ‚™wk ®[‚ð™ Au, {txu yu ËtÄw™u ‚tu WXe™u Ëtütk„ Œkzð‚T

«ýt{ fheyu.’ y™u su™u ytðe he‚u yk‚:fhý{tk ¼„ðt™™wk ®[‚ð™ Út‚wk ntuÞ, ™u yuðe ðtË™tyu Þwõ‚ òu Œun {wfu, ‚tu ‚u™u

Vhe™u „¼oðtË{tk sðwk …zus ™rn. y™u yuðe he‚u ¼„ðt™™wk ®[‚ð™ fh‚tk Sð‚tu ntuÞ ‚tu…ý yu …h{…Œ™u …tBÞtu s Au.

y™u suðt ïu‚îe…{tk r™hÒt{wf‚ Au ‚uðtu s yu …ý r™hÒt{wõ‚ ÚtR hÌttu Au. y™u Œunr¢Þt ‚tu ÞtuøÞ ntuÞ yux÷e Ënusu s ÚttÞ

Au, y™u su™u ¼„ðt™™t MðY…™wk yuðe he‚u ®[‚ð™ ÚttÞ Au ‚u ‚tu f]‚tÚto ÚtÞtu Au, ™u ‚u™u ftkR fhðwk ƒtfe hÌtwk ™Úte. y™u su™u

¼„ðt™ rð™t ƒeò …ŒtÚto™wk r[k‚ð™ fh‚u Útfu Œun …zþu, ‚u™u fturx fÕ…u Œw:¾™tu yk‚ ytð‚tu ™Úte {txu ytðtu yðËh ytÔÞtu

Au ‚u™u …t{e™u ¼„ðt™ rð™t ƒeò …ŒtÚto™wk ®[‚ð™ {wfe™u yuf ¼„ðt™™t MðY…™wk s ®[‚ð™ fhðwk.

y™u òu ¼„ðt™™t MðY…™wk r[k‚ð™ ÚtR ™ þfu ‚tu …ý Ä{o, ¿tt™, ðihtøÞ y™u ¼Âõ‚ ‚uýu Þwõ‚ yuðt su yt ËtÄw

‚u™u {æÞu …ze hnuðwk y™u y{thu …ý yu s yk‚h{tk ðtË™t Au su, yt Œun™u {wfeþwk …Ae ftuR he‚™tu sL{ Útðt™wk r™r{¥t ‚tu

™Úte, ‚tu…ý yk‚h{tk yu{ rð[theyu Aeyu su, ‘sL{ ÄÞto™wk ftuRf fthý Wí…Òt fhe™u …ý Ëk‚™t {æÞ{tk sL{ Ähðtu.’

„.{.«. 48

ð[™t{]‚{T

40

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

yu{s RåAeyu Aeyu. y™u su™u yu fe‚o™{tk fÌtwk yuðe he‚™wk ®[‚ð™ Út‚wk ntuÞ ‚u ‚tu ft¤, f{o ™u {tÞt™t …tþ Útfe {wftÞtu

Au. y™u su™u ½uh yuðt …wY»tu sL{ ÄÞtuo ‚u™tk {tƒt… …ý f]‚tÚto ÚtÞtk òýðtk y™u ¼„ðt™ rð™t ƒeò rð»tÞ™wk su ®[‚ð™ fhu

Au, ‚u ‚tu yr‚þÞ ¼qÕÞtu òýðtu. y™u Mºte …wºt ™u Ä™trŒf …ŒtÚto ‚u ‚tu su su Þtur™{tk òÞ Au ‚u Ëðuo{tk {¤u Au, …ý ytðt

ƒúñðu¥tt Ëk‚™tu Ëk„ ™u ©eðtËwŒuð ¼„ðt™™wk Ëtûttífth Œþo™ ™u ®[‚ð™ ‚u ‚tu yr‚þu Œw÷o¼ Au. {txu su{ rð»tÞe s™™u

…k[rð»tÞ™wk ®[‚ð™ yk‚:fhý{tk ÚtÞt fhu Au, ‚u{ su™t yk‚h{tk y¾kz ¼„ðt™™wk ®[‚ð™ ÚtÞt fhu yuÚte W…htk‚ {™w»Þ

Œun™tu ƒeòu ÷t¼ ™Úte, y™u yu ‚tu Ëðuo nrh¼õ‚{tk {wr¾Þtu Au. y™u yu ¼õ‚™u þçŒ, M…þo, Y…, hË y™u „kÄ yu …k[rð»tÞ

ntuÞ ‚tu…ý ¼„ðt™ ËkƒkÄe s ntuÞ, y™u ‚u™t ©ðý ‚u y¾kz ¼„ðt™™e fÚtt Ëtk¼¤ðt™u RåAu, y™u íð[t ‚u ¼„ðt™™tu

M…þo fhðt RåAu, y™u ™uºt ‚u ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚™tk Œþo™ fhðt RåAu, y™u hË™t ‚u ¼„ðt™™t {nt«ËtŒ™t

MðtŒ™u RåAu, y™u ™trËft ‚u ¼„ðt™™u [Zâtk su …w»… ‚w÷Ëe ‚u™t Ëw„kÄ™u RåAu, …ý …h{uïh rð™t yLÞ ðM‚w™u Ëw¾ŒtÞe

òýu s ™rn. yuðe he‚u su ð‚ou ‚u ¼„ðt™™tuu yuftkr‚f ¼õ‚ fnuðtÞ.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>48>> 181 >>

Ëkð‚T 1880™t Vt„ý þwrŒ 2 ƒes™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e yt„¤ ytÚt{ýu ƒth {uze™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h „tŒe‚rfÞt rƒAtðe™u rðhts{t™

n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk. y™u …t½{tk Ätu¤tk …w»…™tu nth ÷xf‚tu {wõÞtu n‚tu ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤

{wr™{kz¤ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su,“«íÞût ¼„ðt™™e su {qŠ‚ ™u ƒeò su {trÞf ytfth yu ƒuÞ™u rð»tu ‚tu ½ýtu Vuh Au.

…ý su y¿tt™e Au ™u yr‚þÞ {q¾o Au ‚u ‚tu ¼„ðt™ y™u {trÞf ytfth™u Ëh¾t òýu Au, fu{ su, {trÞf ytfth™t su

òu™tht Au, ™u {trÞf ytfth™t su ®[‚ð™ fh™tht Au. ‚u ‚tu y™k‚ fturx fÕ… ËwÄe ™hf [tuhtþe™u rð»tu ¼{u Au, y™u su

¼„ðt™™t MðY…™tk Œþo™ fh™tht Au ™u ¼„ðt™™t MðY…™t ®[‚ð™ fh™tht Au, ‚u ‚tu ft¤, f{o ™u {tÞt yu Ëðuo™t ƒkÄ™

Útfe Awxe™u y¼Þ …Œ™u …t{u Au, ™u ¼„ðt™™t …t»toŒ ÚttÞ Au. {txu y{thu ‚tu ¼„ðt™™e fÚtt, fe‚o™ fu ðt‚to fu ¼„ðt™™wk

æÞt™ yu{tkÚte ftuRft¤u {™™e ‚]Âó Út‚e s ™Úte, ™u ‚{thu …ý Ëðuo™u yuðe s he‚u fhðwk.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>49>>182>>

Ëkð‚T 1880™t [iºt ðrŒ 2 Âî‚eÞt™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e yt„¤ ytÚt{ýu ƒth {uze™e ytuËhe W…h htrºt™u rð»tu rðhts{t™ n‚t, ™u Ëðuo ïu‚ ð†

Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, yts‚tu y{tYk su hnMÞ Au ‚u ‚{™u Ëðuo™u y{tht òýe™u fneyu Aeyu su, su{

™Œeytu Ë{wÿ™u rð»tu ÷e™ ÚttÞ Au, y™u su{ Ë‚e ™u …‚k„ ‚u yÂø™™u rð»tu ƒ¤e òÞ Au, y™u su{ þqhtu hý™u rð»tu xwf xwf ÚtR

òÞ Au, ‚u{ yufhË …rh…qýo yuðwk su ƒúñMðY… ‚u™u rð»tu y{u y{tht ytí{t™u ÷e™ fhe htÏÞtu Au. y™u ‚u ‚uòu{Þ yuðwk su

yûthƒúñ ‚u™u rð»tu {qŠ‚{t™ yuðt su …wY»ttu¥t{ ¼„ðt™ ™u ‚u ¼„ðt™™t su ¼õ‚ ‚u Ëk½tÚtu y¾kz «er‚ òuze ht¾e Au, y™u

‚u rð™t ftuR …ŒtÚto{tk «er‚ ™Úte. yuðwk y{thu y¾kz ð‚uo Au. y™u W…hÚte ‚tu y{u yr‚þu íÞt„™tu VwkVðtztu sýtð‚t ™Úte, …ý

ßÞthu y{u y{tht yk‚h Ët{wk òuR™u ƒeò nrh¼õ‚™t yk‚h Ët{wk òuRyu Aeyu, íÞthu {tuxt {tuxt …h{nkË ‚Útt {tuxe {tuxe

ËtkÏÞÞtu„e ƒtRytu, yu Ëðuo™u ftkRf s„‚™e ftuh™tu ÷tu[tu sýtÞ, …ý y{tht yk‚h™u rð»tu ‚tu õÞthuÞ Mð¡{tk …ý s„‚™e

ftuh™tu ½tx Út‚tu ™Úte y™u ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™e ¼Âõ‚{tkÚte y{™u …tzðt™u yÚtuo ftuR Ë{Úto ™Úte yu{ sýtÞ Au.

y™u su rŒðË ¼„ðt™™e «tÂó ™ntu‚e ÚtR, ‚u rŒðË …ý ¼„ðt™™e þÂõ‚ su ft¤, ‚u …ý yt Sð™tu ™tþ fhe þõÞtu ™Úte,

y™u f{o …ý ™tþ fhe þõÞtk ™Úte. y™u {tÞt …ý …tu‚t™u rð»tu ÷e™ fhe þfe ™Úte. y™u nðu ‚tuu ¼„ðt™ {éÞt Au {txu ft¤,

f{o, {tÞt™tu þtu ¼th Au ? yu{ òýe™u yuðe ®n{‚ ƒtkÄe Au su “nðu ‚tu ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚ rð™t ftuR™u rð»tu «er‚

ht¾ðe ™Úte.” y™u su y{the Ëtuƒ‚ ht¾þu ‚u™t ÓŒÞ{tk …ý ftuR ò‚™tu ÷tu[tu hnuðt Œuðtu ™Úte. þt {txu su, su™u {tht suðtu

yk‚h™tu áZtð ntuÞ ‚u ËtÚtus y{thu ƒ™u Au. y™u su™t ÓŒÞ{tk s„‚™t Ëw¾™e ðtË™t ntuÞ ‚u Ëk½tÚtu ‚tu y{u nu‚ fheyu

‚tu…ý ÚttÞ ™®n {txu su r™ðtoËr™f ¼„ðt™™t ¼õ‚ ntuÞ ‚u s y{™u ðnt÷t Au. yu y{tht yk‚h™wk hnMÞ Au ‚u fÌtwk.’’

yuðe he‚u ©eS{nthtsu …tu‚t™t ¼õ‚s™™e rþûtt™u yÚtuo ðt‚to fhe. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>50>> 183 >>

Ëkð‚T 1880™t [iºt ðrŒ 9 ™ð{e™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

ŒÂûtýtŒu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h „tŒe ‚rfÞt ™k¾tðe™u rðhts{t™ n‚t, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™


…Ae ©eS {nthtsu …h{nkË™u «§ …wAâtu su, “ftuRf Ë{t{tk ‚tu Sð Ëw»twÂó{tk òÞ Au íÞthu yr‚þÞ Ëw¾ ÚttÞ Au,

„.{.«. 49-50-51

ð[™t{]‚{T

41

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

y™u ftuRf Ë{t{tk ‚tu Ëw»twÂó{tk òÞ Au, ‚tu …ý Wîu„ {x‚tu ™Úte ‚u™wk þwk fthý Au ?” yu «§ Au. …Ae {tuxt {tuxt Ëk‚ n‚t

‚u{ýu yu «§™wk Ë{tÄt™ fhðt {tkzâwk, …ý ÞÚttÚto Ë{tÄt™ ÚtÞwk ™rn. …Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “yu‚tu hòu„wý™wk ƒ¤

ð]ÂØ …t{e òÞ Au, ‚u Ëw»twÂó{tk …ý ‚{tu„wý ¼u¤tu hòu„wý™tu rðûtu… hnu Au. {txu Ëw»twÂó{tk …ý yËw¾ hnu Au. {txu „wý™tu Ëk„

ßÞtk ËwÄe hnu íÞtk ËwÄe ftuR Sð Ëw¾eÞtu hnu ™rn, y™u ßÞthu ytí{Ë¥ttY…u hnu íÞthu s Ëw¾e hnu Au.”

…Ae {wõ‚t™kŒMðt{eyu «§ …wAâtu su, “ytí{Ë¥ttY…u hnu ‚u™tk þtk ÷ûtý Au ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su,

rþð, ƒúñt suðt ftuR Ë{Úto fnuðtÞ ™rn, yu ‚tu ™thŒ suðt™t …ý „wY Au, y™u yu suðt ƒúñMðY…u ð‚uo Au ‚uðwk ‚tu ƒeò™u ð‚oðwk

fXý Au, ‚tu…ý Œuþ, ft¤, r¢Þt, Ëk„, {kºt, þt†, Œeûtt y™u æÞt™ yu ytX òu ¼qkzt ÚtÞt, ‚tu ‚u™u Þtu„u fhe™u yu rþð, ƒúñt

suðt™u …ý yk‚h{tk yr‚þu Œw:¾ ÚtÞwk. {txu „{u ‚uðtu r™„woý ntuÞ ™u ytí{Ë¥ttY…u hnu‚tu ntuÞ, ™u òu ‚u™u ¼qkzt Œuþ ft¤trŒf™tu

Þtu„ ÚttÞ, ‚tu ‚u™u sYh yk‚h{tk Œw:¾ ÚttÞ. {txu {tuxt …wY»t™e ƒtkÄu÷ su {ÞtoŒt ‚u™u ÷tu…e™u ftuR Ëw¾e Út‚tu ™Úte. {txu sux÷t

íÞt„e Au ‚u™u ‚tu íÞt„e™t Ä{o «{týu ð‚oðwk, y™u sux÷t „]nMÚt nrh¼õ‚ Au ‚u{™u „]nMÚt™t Ä{o «{týu ð‚oðwk, y™u sux÷e

ƒtRytu nrh¼õ‚ Au ‚u™u ƒtRÞtu™t Ä{o «{týu ð‚oðwk, y™u òu ‚u Útfe ytuAwk ð‚uo ‚tu…ý Ëw¾ ™ ÚttÞ, y™u òu ‚u Útfe yrÄf ð‚uo

‚tu…ý Ëw¾ ™ ÚttÞ. þt {txu su …h{uïh™t fnu÷t su Ä{o ‚u «{týu s „úkÚt{tk ÷ÏÞwk ntuÞ, ‚u{tk ftuR he‚u ƒtÄ ytðu yuðwk ™ ntuÞ,

™u Ëw¾u …¤u yuðwk ntuÞ, ™u ‚uÚte ytuAwk yrÄf fhðt òÞ, ‚u fh™thtu sYh Œw:¾e ÚttÞ. {txu Ëí…wY»t™e yt¿tt «{týu su hnu Au ‚u

s Yzt Œuþft¤trŒf™u rð»tu hÌttu Au, y™u su Ëí…wY»t™e yt¿ttÚte ƒnth …zâtu ‚u s yu™u ¼qkzt Œuþft¤trŒf™tu Þtu„ ÚtÞtu Au. {txu

Ëí…wY»t™e yt¿tt™u rð»tu ð‚uo Au ‚u s ytí{Ë¥ttY…u ð‚uo Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>51>> 184>>

Ëkð‚T 1880™t [iºt ðrŒ 11 yuftŒþe™u rŒðË ©eS{nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tkÚte ½tuzeyu

yËðth ÚtR™u ©e÷û{eðtzeyu …ÄtÞto n‚t, ™u íÞtk ðurŒft W…h rðhts{t™ ÚtÞt n‚t, ™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u

fkX™u rð»tu …w»…™tu nth …nuÞtuo n‚tu, ™u …t½™u rð»tu Vw÷™tu ‚tuhtu rðhts{t™ n‚tu, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt

ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

y™u …tu‚t™e yt„¤ {wr™{kz¤ ÍtkÍ, {]Œk„ ÷R™u fe‚o™ „tð‚t n‚t. ‚u ßÞthu fe‚o™ „tR hÌtt íÞthu ©eS{nthts

ƒtuÕÞt su, “ÕÞtu nðu ðt‚to fheyu ‚u Ëtk¼¤tu su, yt ËkËth™u rð»tu „]nMÚtt©{e ™u íÞt„e yu ƒu™t {t„o swŒt swŒt Au. ‚u su

„]nMÚt™u þtu¼t ntuÞ ‚u íÞt„e™u Œq»týY… ntuÞ, y™u su íÞt„e™u þtuu¼t ntuÞ ‚u „]nMÚt™u Œq»týY… ntuÞ. ‚u™u ƒwÂØ{t™ ntuÞ ‚u

òýu, …ý ƒeòu òýe þfu ™rn, {txu ‚u™e rðÂõ‚ fneyu Aeyu su, su „]nMÚtt©{e Au ‚u™u Ä™, Œtu÷‚, ntÚte, ½tuzt, „tÞ, ¼ukË,

{uze, nðu÷e, Mºte, Atufhtk, ¼thu¼thu ð†, yt¼q»tý yu Ëðuo …ŒtÚto þtu¼tY… Au. y™u yus su Ëðuo …ŒtÚto ‚u su íÞt„e ntuÞ ‚u™u

Œtu»tY… Au. y™u íÞt„e Au ‚u™u ð™{tk hnuðwk, ð† rð™t W½tzwk yuf fti…e™¼h hnuðwk, {tÚtt{tk xtu…e ½t÷ðe, ŒtZe {wA {wkztðe

™¾tððe, ¼„ðtk ð† ht¾ðtk, y™u ftuR „t¤tu Œu, ™u ftuR Äq¤ ™t¾u, ‚u y…{t™™u Ën™ fhðwk, yus íÞt„e™u …h{ þtu¼tY…

Au. y™u yu íÞt„e™e su þtu¼t ‚u s „]nMÚt™u …h{ Œtu»tY… Au. {txu yt ËkËth{tkÚte su ™eËÞtuo ™u íÞt„e ÚtÞtu ‚u™u ‚tu yu{

rð[thðwk su, ‘nwk fÞt yt©{{tk hÌttu Awk,’ yu{ ƒwÂØ{t™ ntuÞ ‚u™u rð[th fhðtu …ý {q¾o™e …uXu rð[tÞto rð™t ftuR [t¤u [ze

sðwk ™rn. y™u su Ë{Íw ntuÞ ‚u™u ftuRf ðZe™u fnu íÞthu Ët{tu „wý ÷u, y™u su {q¾o ntuÞ ‚u™u ftuuRf rn‚™e ðt‚ fnu íÞthu ‚u

{wkÍtR òÞ. y™u {wfwLŒƒúñ[the ‚Útt h‚™S yu ƒu {wkÍt‚t ™Úte, ‚tu yu{™e ËtÚtu y{thu ½ýwk ƒ™u Au. y™u ð¤e su ©Øtyu

Ërn‚ Ëuðt [tfhe fhu ‚u y{™u „{u, y™u ©Øt rð™t ‚tu ftuR sBÞt™wk ÷tðu ‚tu ‚u sBÞt™wk „{u ™rn,y™u ð† ÷tðu ‚tu ‚u ð†

ytuZðwk „{u ™rn, y™u …qò ÷tðu ‚tu …qò „{u ™rn. y™u ©Øtyu fhe™u fhu ‚tu yr‚þÞ „{u, y™u ©Øtyu fhe™u ¼Âõ‚ fh‚tu

ntuÞ ™u ƒeòu ftuRf ‚u{tk ¼Âõ‚ fhðt ytðu ™u ‚u™e W…h R»Þto fhu ‚tu ‚u y{™u ™ „{u, {txu ©Øtyu Ërn‚ ™u R»Þtoyu hrn‚

su ¼Âõ‚ fhu ‚u y{™u yr‚þÞ „{u Au.” Rr‚ ð[. >>52>>185>>

Ëkð‚T 1880™t ðiþt¾ þwrŒ 5 …k[{e™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

…tu‚t™u W‚thu „tŒe ‚feÞt ƒeAtðe™u rðhts{t™ n‚t, ™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk. ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™


…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “þt†™u rð»tu su {tun fÌttu Au ‚u {tun™wk yu Y… Au su,‘ ßÞthu ÓŒÞ™u rð»tu {tun ÔÞt…u

íÞthu yu Sð™u …tu‚t™tu yð„wý ‚tu ËwÍu s ™rn, {txu …tu‚t™tu yð„wý ™ ËwÍu yus {tun™wk Y… Au. y™u ð¤e Sð{tºt™u

…tu‚t™t znt…ý™wk yr‚þÞ {t™ ntuÞ, …ý yu{ rð[thu ™rn su ‘{™u {tht Sð™e ¾ƒh ™Úte, su yt þheh{tk Sð hÌttu Au

‚u ft¤tu Au fu „tuhtu Au ? fu ÷tkƒtu Au fu xwkftu Au ? yu™e ftkR ¾ƒh ™Úte, ‚tu …ý {tuxt …wY»t ntuÞ yÚtðt ¼„ðt™ ntuÞ ‚u™u rð»tu

…ý ¾tux ftZu, y™u yu{ Ë{su su yt {tuxt …wY»t Au yÚtðt ¼„ðt™ Au …ý ytx÷wk Xef fh‚t ™Úte. yu{ ¾tux ftZu Au, …ý

„.{.«. 52-53

ð[™t{]‚{T

42

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

yu {q¾tuo yu{ ™Úte òý‚tu su, “yu ¼„ðt™ ‚tu y™k‚fturx ƒúñtkz™u rð»tu hÌtt yuðt su Sð ™u Rïh ‚u™u su{ nÚtu¤e{tk s¤™wk

xe…wk ntuÞ, ™u ‚u™u Œu¾u ‚u{ Œu¾u Au. y™u y™k‚fturx ƒúñtkz™t ytÄth Au, ™u ÷û{e™t …r‚ Au, y™u y™k‚fturx ƒúñtkz™t f‚ton‚to

Au, y™u þu»t, þthŒt ™u ƒúñtrŒf Œuð, ‚u …ý su™t {rn{t™t …th™u …t{‚t ™Úte, y™u r™„{ …ý su™t {rn{t™u “™ur‚

™ur‚’’ fnu Au. {txu yuðt su …h{uïh ‚u™tk [rhºt™u rð»tu ™u ‚u ¼„ðt™™e su Ë{sý ‚u™u rð»tu, su Œtu»t Œu¾u Au ‚u™u rð{w¾

™u yÄ{eo òýðtu y™u Ëðou {q¾o™tu htò òýðtu. y™u ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚ ‚u™e ‚tu y÷tirff Ë{sý ntuÞ, ‚u™u

Œuntr¼{t™e Sð õÞtkÚte Ë{S þfu ? {txu …tu‚t™e {q¾toRyu fhe™u ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t su ¼õ‚ ‚u™tu yð„wý

÷R™u rð{w¾ ÚtR òÞ Au, y™u yu ¼„ðt™™t ¾hu¾ht ¼õ‚ su Ëí…wY»t ntuÞ ‚u ‚tu y÷tirff áÂüyu Þwõ‚ ðíÞto fhu

Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>53>> 186 >>

Ëkð‚T 1880™t ßÞuc þwrŒ 7 Ëó{e™u rŒðË ºteò …ntuh™u Ë{u Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu

ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tkÚte ½tuzeyu yËðth ÚtR™u ©e÷û{eðtzeyu …ÄtÞto n‚t. íÞtk ½ýeðth ËwÄe ‚tu ½tuze Vuhðe, …Ae ‚u ðtze

{æÞu ðuŒe W…h rðhts{t™ ÚtÞt n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† …nuÞtO n‚tk, y™u {M‚f W…h ft¤t Auzt™e Ätu‚÷e ƒtkÄe n‚e, ™u

fkX™u rð»tu {tu„ht™t …w»…™tu nth rðhts{t™ n‚tu, ™u …t½™u rð»tu ‚tuhtu rðhts{t™ n‚tu, y™u …tu‚t™t {ww¾th®ðŒ™e yt„¤

{wr™{kz¤ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthtsu {wr™ «íÞu «§ …wAâtu su, ‘yuftŒþ MfkÄ™t ƒth{t yæÞtÞ{tk ©ef]»ý ¼„ðt™u WØðS «íÞu fÌtwk

Au su, ‘yütk„Þtu„, ËtkÏÞ, ‚…, íÞt„, ‚eÚto, ðú‚, Þ¿t y™u Œt™trŒf yuýu fhe™u nwk ‚uðtu ðþ Út‚tu ™Úte, suðtu ËíËk„u fhe™u

ðþ ÚttW Awk.’ yu{ ¼„ðt™u fÌtwk Au. {txu Ëðuo ËtÄ™ fh‚tk ËíËk„ yrÄf ÚtÞtu. ‚u su™u Ëðuo ËtÄ™ Útfe ËíËk„ yrÄf sýt‚tu

ntuÞ ‚u …wY»t™tk fuðtk ÷ûtý ntuÞ ?” …Ae su™u suðwk Ë{òÞwk ‚uðwk ‚uýu fÌtwk …ý ÞÚttÚto W¥th ÚtÞtu ™rn. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt

su, su™u ¼„ðt™™t Ëk‚™u rð»tu s ytí{ƒwÂØ Au, su{ ftuRf htò ntuÞ ™u ‚u ðtkrÍÞtu ntuÞ ™u …Ae ‚u™u „Z…ý{tk Œefhtu ytðu,

…Ae ‚u Atufhtu ‚u™u „t¤tu Œu, {wkAtu ‚týu, ‚tu …ý y¼tð ytðu ™rn y™u ftuRf™t Atufht™u {thu ‚Útt „t{{tk y™er‚ fhe ytðu

‚tu …ý ftuR he‚u ‚u™tu yð„wý ytðu s ™rn, þt {txu su, yu htò™u …tu‚t™t Œefht™u rð»tu ytí{ƒwÂæÄ ÚtR „R Au. yuðe su™u

¼„ðt™™t ¼õ‚™u rð»tu ytí{ƒwÂæÄ ÚttÞ Au, ‚uýu s Ëðo ËtÄ™ Útfe yrÄf fÕÞtýfthe ËíËk„™u òÛÞtu Au. yu ðt‚to ¼t„ð‚{tk

fne Au su :- ²S²æy}æÏæéçh: ÜéU‡æÐï ç~æ{æ„éÜïU S±{è:ÜUH~ææçÎ¯é |ææñ}æ §Á²{è: J ²œæèƒüÏæéçh: ¨çHHï Ý ÜU<ãç™Á…Ýïc±ç|æ¿æï¯é ¨ »±xææï¶Ú: JJ yu &÷tuf™u rð»tu yu ðt‚to ÞÚttÚto fne Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>54>> 187>>

Ëkð‚T 1880™t ßÞuc ËwrŒ 11 yuftŒþe™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t

Œhƒth{tk W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u {M‚f W…h ™ðt™„h™wk Ëtu™uhe ftuhu Þwõ‚

ïu‚ {tur¤Þwk ƒtkæÞwk n‚wk, y™u ïu‚ …Auze ytuZe n‚e, y™u ïu‚ ¾uË …nuÞtuo n‚tu, y™u ©eS{nthts™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤

{wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh ¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e. y™u ‚u Ë¼t™u rð»tu {wr™ ÍtkÍ {]Œk„ ÷R™u fe‚o™ „tð‚t n‚t.

…Ae ‚u {wr™ fe‚o™ ¼Âõ‚ fhe hÌtt íÞthu ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “su™wk yts suðwk yk„ ntuÞ ‚uðwk ËíËk„ ÚtÞt {tuhu

…ý ftkRf ntuÞ ¾Yk; ‚u {txu yts ‚tu Ëðuo su™wk suðwk yk„ ntuÞ ‚u ‚uðwk fntu ? ‚u{tk «Út{ ‚tu y{u y{tÁk suðwk yk„ Au ‚uðe ðt‚to

fneyuu Aeyuuu ‚u Ëtk¼¤tu su, ßÞthu y{thu ƒt¤ yðMÚtt n‚e íÞthu …ý Œuð{krŒh ntuÞ íÞtk Œþo™u sðwk, fÚttðt‚to Ëtk¼¤ðe,

ËtÄw™tu Ë{t„{ fhðtu, ‚eÚto fhðt sðwk, yuðe ðt‚to „{‚e. y™u ßÞthu ½h {wfe™u r™ËÞto íÞthu ‚tu ð† ht¾ðwk …ý „{‚wk ™rn,

y™u ð™{tk s hnuðwk „{‚wk. y™u ƒef ‚tu ÷uþ{tºt ÷t„‚e s ™rn, y™u ð™™u rð»tu {tuxt {tuxt Ë…o, ®Ën, ntÚte RíÞtrŒf

y™k‚ s™tðh ŒeXt{tk ytÔÞtk, …ý ftuR «fthu niÞt{tk {hðt™e ‚tu ƒef s ÷t„‚e ™rn, yuðe he‚u {ntð™™u rð»tu ËŒt r™¼oÞ

hnu‚t. …Ae ‚eÚto™u rð»tu Vh‚t Vh‚t ©eht{t™kŒMðt{e …tËu ytÔÞt. y™u …Ae ©eht{t™kŒMðt{e ßÞthu yk‚Äto™ ÚtÞt ‚u fuzu

ËíËk„™wk Yzwk Útðt™u yÚtuo ftkRf ƒef ht¾ðt {tkze, …ý yk‚h{tk y¾kz rð[th yuðtu hnu Au, su{ {™w»Þ™u {wðt xtýu …Útthe

W…h ËwðtÞtuo ntuÞ íÞthu ‚u {™w»Þ{tkÚte Ënw™u …tu‚t™t MðtÚto™e ðtË™t x¤e òÞ Au, y™u ‚u {h™tht™u …ý ËkËth Útfe {™

WŒtË ÚtR òÞ Au. ‚u{™wk ‚u{ y{thu …tu‚t™e ftuh™wk y™u ƒeò™e ftuh™wk yk‚ yðMÚtt suðwk ËŒt ð‚uo Au. y™u sux÷wk {trÞf

…ŒtÚto{tºt Au ‚u Ëðuo ™tþðk‚ ™u ‚wåA Ëh¾wk sýtÞt fhu Au, …ý yu{ rðÂõ‚ ™Úte sýt‚e su, ‘yt ËtYk …ŒtÚto Au, ™u yt ¼qkzwk

…ŒtÚto Au’ sux÷tk {trÞf …ŒtÚto{tºt Au ‚u ‚tu Ëðuo yufËh¾tk sýtÞ Au. su{ ft¾™t {wðt¤t Au, ‚u{tk Ëthtu fÞtu ™u ™hËtu fÞtu

? ‚u ‚tu Ëthtu ™hËtu Ënw yuf …tz{tk Au, ‚u{ {trÞf …ŒtÚto …ý Ëðuo Ëh¾tk Au y™u ftkRf ËtYk ™hËwk su fneyu Aeyu, ‚u ‚tu

¼„ðt™™t ¼õ‚™u ËtYk ÷„tzðt™u yÚtuo fneyu Aeyu su, yt ËtYk ¼tus™ Au, yt ËtYk ð† Au, yt ËtYk ½huýwk Au, yt ËtYk

„.{.«. 54- 55

ð[™t{]‚{T

43

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

½h Au, yt ËtYk ½tuzwk Au, yt Ëthtk …w»… Au, ‚u ¼õ‚™u ËtYk ÷t„u ‚u ËtYk fneyu Aeyu. y™u y{the Ëðuo r¢Þt Au ‚u ¼„ðt™™t

¼õ‚™u yÚtuo Au …ý …tu‚t™t Ëw¾™u yÚtuo yufuÞ r¢Þt ™Úte. y™u ¼„ðt™™t su yuftkr‚f ¼õ‚ ntuÞ ‚u™wk su {™ ‚u ¼„ðt™™t

MðY…™wk s ®[‚ð™ fhu y™u ðtýe ‚u ¼„ðt™™t Þþ™u s „tÞ y™u ntÚt ‚u ¼„ðt™ fu ¼„ðt™™t ¼õ‚™e Ëuðt …rh[Þto™u

s fhu y™u ft™ ‚u y¾kz ¼„ðt™™t Þþ™u s Ëtk¼¤u, yu{ ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ òýe™u su su r¢Þt fheyu Aeyu ‚u ÚttÞ Au, …ý

yu ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ rð™t ‚tu y{u Ëðo …ŒtÚto{tkÚte WŒtËe Aeyu. su{ ftuRf {tuxtu htò ntuÞ ™u ‚u™u yuf s Œefhtu ntuÞ, y™u

‚u htò ËtXrËk‚uh ð»to™tu ÚttÞ, ™u …Ae ‚u™tu Œefhtu {he òÞ, íÞthu ‚u htò™wk {™ Ëðo …ŒtÚto{tkÚte WŒtË ÚtR òÞ, ‚u{ y{thu

…ý ¾t‚tk, …e‚tk, ½tuzu [z‚tk, htS, fwhtS…ýt{tk Ëðuo ft¤u {™ WŒtËe s hnu Au. y™u yk‚h{tk yu{ rð[th hnu Au. su,

‘yt…ý ‚tu Œun Útfe …]ÚtfT ytí{t Aeyu …ý Œun suðt ™Úte.’ y™u ð¤e yk‚h{tk yu{ rð[th hÌtt fhu Au su, ytí{t™u rð»tu h¾u

hòu„wý, ‚{tu„wý, ytrŒf ftuRf {tÞt™tu ¼t„ ¼¤e òÞ ™rn, ‚u™u ½zeyu ½zeyu ‚…tË‚t hneyu Aeyu, su{ ËtztËtu¤ð÷wk

fk[™ ntuÞ ™u ‚u™u Ëtu™e™e …uZeyu ÷R òÞ, y™u òu Äýe™e ÷„thuf ™sh [wfu, ‚tu Ëtu™e Ëtu™wk ftZe ÷R™u ‚u{tk Y…wk ¼u¤ðe Œu.

‚u{ yt ÓŒÞY…e ‚tu Ëtu™e™e …uZe Au, y™u ‚u{tk {tÞtY…e Ëtu™e Au. ‚u …tu‚u ƒuXtu Útftu ËkfÕ…Y…e su nÚttuztu ‚u™t y¾kz x[ x[

x[ft {th‚tu hnu Au. y™u su{ Ëtu™e™tk Atufhtk Mºte ntuÞ ‚u …thËe fhe™u ‚u™u ntÚt ytðu ‚tu ftkRf Ëtu™wk [tuhe òÞ. ‚u{ RrLÿÞtu,

yk‚:fhý yu Ëðuo {tÞtY… su Ëtu™e ‚u™tk Atufhtk Mºte Au, ‚u fk[™Y… su [i‚LÞ ‚u™u rð»tu ºtý „wý ‚Útt …k[rð»tÞ{tk ytËÂõ‚

‚Útt Œuntr¼{t™ ‚Útt ft{, ¢tuÄ, ÷tu¼trŒf yu Y… su Y…wk, ‚u™u ¼u¤ðe™u ¿tt™ ðihtøÞtrŒf „wýY… su Ëtu™wk ‚u™u ftZe ÷u Au, y™u

su Ëtu™t{tkÚte Ëtu™wk ftZe™u Y…wk ¼u¤ðu ‚tu Ëtu™wk ƒthð÷wk ÚtR òÞ Au, y™u …Ae ‚u Ëtu™t™u ‚tðe ‚tðe™u …tAwk Ëtu¤ð÷wk fhu ‚tu ÚttÞ

Au. ‚u{ yt Sð™u rð»tu hs, ‚{ ytrŒf su Y…wk ¼éÞwk Au, ‚u™u „t¤e™u ftZe ™t¾ðwk ™u …Ae fk[™Y… su yuf ytí{t ‚u s hnu,

…ý ƒeòu {trÞf ¼u„ ftkR hnu ™rn. yuðe he‚™t rð[th{tk y{u ht‚ rŒðË {kzât Aeyu, yu y{u y{tYk yk„ Au ‚u fÌtwk. nðu

yuðe he‚u su™u su yk„ ntuÞ ‚u fntu.” …Ae Ëk‚{kz¤u yu{ fÌtwk su, “nu {nthts ! ‚{thu rð»tu ‚tu {trÞf „wý™tu ¼u„ ntuÞ s

™rn, ‚{u ‚tu fiðÕÞ{qŠ‚ Atu. …ý yu su Ëðuo ‚{u ðt‚ fhe ‚u ‚tu y{tht yk„™e Au. y™u ‚{u fÌttu su rð[th ‚u y{thu Ëðuo™u

htÏÞtu òuRyu.” …Ae ©eS{nthts ‘sÞ ËÂå[Œt™kŒ’ fne™u …tu‚t™t W‚tht™u rð»tu …ÄtÞto. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>55>> 188 >>

Ëkð‚T 1881™t y»ttZ þwrŒ 5 …k[{e™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h „tŒe ‚rfÞt rƒAtðe™u rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk,

™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ {kz¤™e Ë¼t ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh ¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

y™u ËtÄw Œwfz, ËhtuŒt ÷R™u fe‚o™ ƒtu÷‚t n‚t. ‚u fe‚o™ ¼Âõ‚ ÚtR hÌtt …Ae ©eS{nthts yu{ ƒtuÕÞt su, “yt

fe‚o™ Ëtk¼éÞt{tkÚte ‚tu y{thtu ytí{t rð[th{tk s‚tu hÌttu. …Ae ‚u{tk yu{ sýtÞwk su ¼„ðt™™u rð»tu su yr‚þu «er‚ yu

½ýe {tuxe ðt‚ Au, …Ae ‚tu „tu…t¤t™kŒ Mðt{e ytrŒf su ¼„ðt™™u rð»tu «er‚ðt¤t nrh¼õ‚ ‚u Ëðuo Ëtk¼he ytÔÞt, y™u yu

Ëðuo™t yk‚:fhý ™u yu Ëðuo™t Sð ™u yu{™e su ¼„ðt™™u rð»tu «er‚ ‚u Ëðuo òuÞt{tk ytÔÞtk. …Ae y{u y{tht ytí{t™u …ý

‚…tËe òuÞtu. íÞthu y{thu suðe ¼„ðt™™u rð»tu «er‚ sýtýe ‚uðe ƒeò™e «er‚ sýtýe ™rn, þt {txu su ftkRf ¼qkzt

Œuþft¤trŒf™tu ßÞthu Þtu„ ÚttÞ Au íÞthu yu Ëðuo {tuxt Au ‚tu …ý ftkRf yu{™e ƒwÂØ™u rð»tu Vuh …ze òÞ Au, íÞthu yu{ sýtÞ

su, ‘yk‚u …tÞtu ft[tu Œu¾tÞ Au.’ ‚u Ëthe …uXu òu ftuRf ¼qkzt Œuþft¤trŒf™tu Þtu„ ÚttÞ ‚tu ¼„ðt™{tk «er‚ Au ‚u™wk ftkR Xuftýwk hnu

™rn. {txu yu Ëðuo™u òu‚tk y{™u y{the ftuh™wk Xef ¼tËu Au su, ‘„{u ‚uðt ¼qkzt Œuþft¤trŒf™tu Þtu„ ÚttÞ …ý ftuR he‚u y{tYk

yk‚:fhý Vhu ™rn. y™u ¼„ðt™™u rð»tu «er‚ ‚tu ‚u™e s Ët[e su, su™u ¼„ðt™ rð™t ƒeò ftuR …ŒtÚto™u rð»tu «er‚ s ™

ÚttÞ.’ y™u Ëðuo ËŒT„úkÚt™wk …ý yus hnMÞ Au su,

1

¼„ðt™ Au yus …h{ Ëw¾ŒtÞf Au, ™u …h{Ëth ðM‚w Au. y™u ‚u «¼w rð™t

su su ƒeò …ŒtÚto Au ‚u yr‚þu ‚wåA Au, ™u yr‚ yËth Au. y™u su™u ¼„ðt™ suðe ƒeò …ŒtÚto{tk …ý «er‚ ntuÞ ‚u™tu ‚tu

½ýtus …tÞtu ft[tu Au. su{ fËwkƒ÷ ð† ntuÞ ‚u ½ýwk ËtYk sýt‚wk ntuÞ, …ý ßÞthu ‚u W…h …týe …zu ™u …Ae ‚u™u ‚zft{tk

Ëwftðeyu íÞthu ËwÄwk ™ftÁk ÚtR òÞ, ™u Ätu¤tk ð† suðwk …ý ™ hnu, ‚u{ su™u …k[ rð»tÞ{tk «er‚ ntuÞ ‚u™u ßÞthu fwËk„™tu Þtu„

ÚttÞ íÞthu ftkR Xuftýwk hnu ™rn. {txu su ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ‚tu ¼„ðt™™u htS fÞto ËtYk …k[ rð»tÞ™tu yr‚þu íÞt„

fÞtuo òuRyu, …ý ¼„ðt™™u rð»tu su «er‚ ‚u{tk rðÎ™ fhu, yuðwk ftuR …ŒtÚto ðnt÷wk ht¾ðwk ™rn.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>56>> 189

Ëkð‚T 1881™t y»ttZ þwrŒ 6 AX™u rŒðË ËkæÞt yth‚e™u Ë{u Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu

ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t. y™u {M‚f W…h ïu‚ …t½ …w»…™u

‚tuhu Þwõ‚ rðhts{t™ n‚e. y™u ïu‚ [tŒh ytuZe n‚e, ™u ïu‚ ¾uË …nuÞtuo n‚tu y™u ©eS{nthts™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤

…h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e, y™u {þt÷™tu «ftþ ÚtR hÌttu n‚tu, y™u {wr™ {kz¤ Œwfz ™u

„.{.«. 56-57

ð[™t{]‚{T

44

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

ËhtuŒt ÷R™u ¼„ðt™™t fe‚o™™wk „t™ fh‚t n‚t.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “Ëtk¼¤tu, yuf ðt‚to fheyu su, ßÞthu ‚{u fe‚o™ „t‚t n‚t, íÞthu y{u fe‚o™

Ëtk¼¤‚tk su{ rð[th fÞtuo Au ‚u rð[th fneyu Aeyu su, ¼„ðt™{tk «er‚ fhðe ‚u yuf Ë¥ttY…u hne™u s fhðe, ™u ‚u

Ë¥ttY…ytí{t fuðtu Au, ‚tu su™u rð»tu {tÞt ™u {tÞt™tk ftÞo su ºtý „wý ™u Œun, RrLÿÞtu, yk‚:fhý ‚u™wk ftuR ytðhý ™Úte. y™u

ftkRf su ytí{t™u rð»tu ytðhý suðwk sýtÞ Au ‚u y¿tt™u fhe™u sýtÞ Au. …ý suýu ¿tt™ ðihtøÞu fhe™u yu™tu Ëðo«fthu r™»tuÄ

fhe ™tÏÞtu Au, ‚u™u ‚tu yu ytí{t™u rð»tu ftuR ò‚™wk ytðhý ™Úte.y™u yu ytí{tY…u su ð‚oðwk fu fuð¤ ƒúñ ÚtR™u {M‚ Útðwk ‚u™u

yÚtuo ™Úte, yu‚tu …tu‚t™u ytí{tY…u hnuðwk ‚u™wk yu «Þtus™ Au su, ‘nwk ytí{t Awk’ ‚u {thu rð»tu ftuR ò‚™wk {tÞt™wk ytðhý ™Úte,

‚tu ytí{t Útfe …h su …h{tí{t ™thtÞý ðtËwŒuð ‚u™u rð»tu ‚tu {tÞt™tu ÷uþ …ý fu{ ntuÞ ? yuðe he‚u ¼„ðt™{tk ftuR he‚™tu

Œtu»t ™ ytðu ‚u ËtYk ytí{r™ct áZ fhe™u ht¾ðe. y™u yu ytí{t™t «ftþ™u rð»tu rð[th™u ht¾e™u Ë¥ttY…{tk su …uËðt ytðu

‚u™tu ™tþ fhe ™t¾ðtu. su{ rŒðt™t «ftþ{tk „htu¤e ytðe™u su su sk‚w ytðu ‚u™u ™tþ fhu Au, ‚u{ ytí{t™tu su «ftþ ‚u{tk

hÌttu su rð[th ‚u ytí{t rð™t ƒeò …ŒtÚto™tu ™tþ fhe ™t¾u Au. y™u ð¤e su™u …h{uïh™u rð»tu «er‚ ntuÞ ‚u™u ‚tu …h{uïh

rð™t ƒeò ftuR …ŒtÚto{tk «er‚ ™ ntuÞ, y™u …h{uïh rð™t ƒeswk su su …ŒtÚto yrÄf sýtÞ ‚u™tu su yr‚þÞ íÞt„ fhu ‚u íÞt„

¾htu Au. y™u ‚u …ŒtÚto ™t™wk ntuÞ yÚtðt {tuxwk ntuÞ …ý ‚u™tu su íÞt„ fhðtu ‚u™wk s ™t{ íÞt„ fnuðtÞ. y™u su …ŒtÚto

¼„ðt™™t ¼s™{tk ytzwk ytð‚wk ntuÞ ‚u™u ‚tuu ™ ‚S þfu, ™u ƒeòu W…hÚte ‚tu ½ýtu íÞt„ fhu …ý ‚u™tu ‚u íÞt„ ð]Útt Au. y™u

yu{ ftkR òýðwk ™rn su ‘ËtYk …ŒtÚto ntuÞ ‚u s ¼„ðt™™t ¼s™{tk ytz fhu ™u ™hËw …ŒtÚto ntuÞ ‚u ™ fhu.’ yu ‚tu Sð™tu yuðtu

Mð¼tð Au su, su{ ftuRf™u „éÞwk ¼tðu, ftuRf™u ¾tYk ¼tðu, ftuRf™u ¾txwk ¼tðu, ftuRf™u fzðwk ¼tðu, ‚u{ Sð™e ‚tu yuðe ‚wåA

ƒwÂØ Au. ‚u yÕ… …ŒtÚto ntuÞ ‚u™u …ý ¼„ðt™ fh‚tk yrÄf ðnt÷wk fhe ht¾u Au. y™u ßÞthu ¼„ðt™™e {tux… Ët{wk òuRyu,

íÞthu ‚tu yuðwk ftuR …ŒtÚto Au ™rn su, ‘‚u™e fturx{t ¼t„™t …tþk„{tk …ý ytðu.’ yuðt ¼„ðt™™u ÞÚttÚto òýe™u òu nu‚ fÞwO

ntuÞ, ‚tu {trÞf …ŒtÚto su ®…z ƒúñtkztrŒf ‚u{tk fÞtkR …ý «er‚ hnu ™rn, {trÞf …ŒtÚto Ëðuo ‚wåA ÚtR òÞ. y™u yu ¼„ðt™™tuu

ßÞthu ÞÚttÚto {rn{t sýtÞtu, íÞthu r[ºtfu‚w htòyu fhtuz Mºteytu™tu íÞt„ fÞtuo, y™u Ëðuo …]Úðe™wk [¢ð‚eo htßÞ n‚wk ‚u

htßÞ™tu …ý íÞt„ fÞtuo, ™u ‚u yu{ Ë{ßÞt su, ‘yu ¼„ðt™™t Ëw¾ yt„¤ yu Ëtu ÷t¾ Mºteytu™wk Ëw¾ ‚u þe „ý‚e{tk ? y™u

[¢ð‚eo htßÞ™wk Ëw¾ …ý þe „ý‚e{tk ? y™u ‚uÚte RLÿ™t ÷tuf™wk ™u ƒúñt™t ÷tuf™wk Ëw¾ …ý ‚u þe „ý‚e{tk ?’ y™u yuðt su

¼„ðt™ ‚u rð™t su ƒeò …ŒtÚto™u rð»tu «er‚ fhu Au, ‚u ‚tu yr‚þu ‚wåA ƒwÂæÄðt¤tu Au. su{ fw‚Ák ntuÞ ‚u Ëwftk ntzftk™u yuftk‚u

÷R sR™u fhzu ™u ‚u{tk Ëw¾ {t™u Au, ‚u{ {q¾o Sð Au ‚u Œw:¾™u rð»tu Ëw¾™u {t™e™u ‚wåA …ŒtÚto™u rð»tu «er‚™u fhu Au. y™u su

¼„ðt™™tuu ¼õ‚ fnuðt‚tu ntuÞ ™u ‚u™u ¼„ðt™ Útfe ƒeò …ŒtÚto{tk ‚tu nu‚ ðÄw ntuÞ ‚u ‚tu fuð¤ {e™rzÞtu ¼õ‚ Au. y™u su

ÞÚttÚto ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ‚tu ¼„ðt™Úte ƒeòwk ftuR …ŒtÚto yrÄf ntuÞ s ™rn. y™u ¿tt™ ðihtøÞ, ¼Âõ‚ y™u Ä{o ‚uýu

Þwõ‚ yuðtu su ‚u ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ‚u ‚tu yu{ òýu su, ‘þqhðeh ntuÞ ‚u ÷zðt Ë{u þºtw ËL{w¾ [t÷u …ý ƒeðu ™rn ‚u þqhðeh

Ët[tu y™u þqhðeh ntuÞ ™u ÷ztR{tk ft{ ™ ytÔÞtu, y™u „tkXu Ä™ ntuÞ ™u ‚u ¾håÞt ðtðÞto{tk ft{ ™ ytÔÞwk ‚u ð]Útt Au, ‚u{

{™u ¼„ðt™ {éÞt Au ‚u su Sð {thtu Ëk„ fhu ‚u™u yt„¤ nwk fÕÞtý™e ðt‚ ™ fÁk íÞthu {tYk ¿tt™ ‚u þt ft{{tk ytÔÞwk ?’

yu{ rð[the™u W…Œuþ fÞto r™r{¥t ftkRf Úttuze ½ýe W…trÄ hnu ‚tu …ý …h{uïh™e ðt‚ fÞto{tk ftÞh…ýwk ht¾u ™rn.” yu{

fne™u ©eS{nthtsu ‚w÷ËeŒtËS™tk ºtý …Œ „ðhtÔÞtk ‚u …Œ™tk ™t{ yuf ‚tu ’’Á²æçÜU HxæÝ Úæ}æ¨æï Ýæôã‘‘ ‚Útt ƒeòwk ’’»ãèÜUsæï ¨éÝé ±ïÎ ™ãé¢‘‘ ‚Útt ºteswk ’’Á²æÜé¢U çÐí² Ý Úæ}æ±ñÎïãè‘‘ yu ºtý …Œ „ðhtðe™u …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “suðe he‚u

yt …Œ{tk fÌtwk Au ‚uðe he‚u yt…ýu hnuðwk Au. ‚u fh‚tk fh‚tk òu ftkRf yÄwYk hÌtwk y™u yux÷t{tk òu Œun …zâtu ‚tu …ý {he™u

™hf[tuhtþe{tk sðwk ™Úte, fu ftuR ¼q‚«u‚ Útðwk ™Úte, ËwÄtu ¼qkzt{tk ¼qkztu Œun ytðþu ‚tu …ý RLÿ™t suðtu fu ƒúñt™t suðtu ‚tu

ytðþu, …ý yuÚte W‚h‚tu ™rn ytðu. {txu r™¼oÞ hne™u ¼„ðt™™wk ¼s™ fhðwk ” yu{ fne™u ©eS{nthts™u {wfwkŒ ƒúñ[the

‚uzðt ytÔÞt ‚u ¼u¤u s{ðt …ÄtÞto. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>57>> 190>>

Ëkð‚T 1881™t ©tðý þwrŒ 4 [tuÚt™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h „tŒe‚rfÞt rƒAtðe™u rðhts{t™ n‚t, y™u ©eS{nthtsu Ëðuo ïu‚ ð†

Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ {kz¤ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthtsu «§ …wAâtu su, “su su yt[tÞo ÚtÞt Au ‚u™t Ëk«ŒtÞ™e …wÂü ½ýtf ft¤ ËwÄe þu W…tÞu fhe™u hnu

Au ?” …Ae {wõ‚t™kŒMðt{eyu fÌtwk su, “yuf ‚tu Ëk«ŒtÞ ËkƒkÄe „úkÚt ntuÞ, y™u ƒeòu þtMºtu fÌttu yuðtu ðýto©{™tu Ä{o ntuÞ,

„.{.«. 58

ð[™t{]‚{T

45

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

y™u ºteS …tu‚t™t RüŒuð™u rð»tu yr‚þu áZ‚t ntuÞ, yu ºtýu™u Þtu„u fhe™u …tu‚t™t Ëk«ŒtÞ™e …wÂü hnu Au. …Ae ©eS{nthtsu

ƒúñt™kŒ Mðt{e ‚Útt r™íÞt™kŒMðt{e™u …ý …wAâwk íÞthu yu{ýu …ý yuðe s he‚u fÌtwk. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su “ÕÞtu yu

«§™tu W¥th y{u fheyu su, Ëk«ŒtÞ™e …wÂü ‚tu yu{ ÚttÞ Au su, su Ëk«ŒtÞ™t RüŒuð ntuÞ ‚u™tu su nu‚w {txu …]Úðe™u rð»tu sL{

ÚtÞtu ntuÞ, y™u sL{ Ähe™u ‚uýu su su [rhºt fÞtO ntuÞ, y™u su su yt[hý fÞtO ntuÞ, ‚u yt[hý™u rð»tu Ä{o …ý Ënsu ytðe

òÞ, y™u ‚u RüŒuð™tu {rn{t …ý ytðe òÞ. {txu …tu‚t™t RüŒuð™tk su sL{Úte fhe™u Œun {wõðt …ÞO‚ [rhºt ‚u™wk su þt†,

‚uýu fhe™u Ëk«ŒtÞ™e …wÂü ÚttÞ Au. ‚u þt† ËkMf]‚ ntuÞ yÚtðt ¼t»tt ntuÞ …ý ‚us „úkÚt Ëk«ŒtÞ™e …wÂü fhu, …ý ‚u rð™t ƒeòu

„úkÚt …tu‚t™t Ëk«ŒtÞ™e …wÂü ™ fhu. su{ ht{[kÿ™t W…tËf ntuÞ ‚u™u ðtÕ{erf ht{tÞýu fhe™u s …tu‚t™t Ëk«ŒtÞ™e …wÂü ÚttÞ,

y™u ©ef]»ý ¼„ðt™™t su W…tËf ntuÞ ‚u™u Œþ{MfkÄ y™u yuftŒþMfkÄ, yu ƒu su ¼t„ð‚™t MfkÄ ‚uýu fhe™u s …tu‚t™t

Ëk«ŒtÞ™e …wÂü ÚttÞ, …ý ht{[kÿ™t W…tËf ‚Útt ©ef]»ý™t W…tËf ‚u™u ðuŒu fhe™u …tu‚t™t Ëk«ŒtÞ™e …wÂü ™ ÚttÞ. {txu

…tu‚t™t Ëk«ŒtÞ™e he‚™wk su þt† ntuÞ ‚u s …tA÷u Œntzu …tu‚t™t Ëk«ŒtÞ™u …wü fhu Au.” yu{ fne™u ©eS{nthtsu

{wõ‚t™kŒMðt{e™u fÌtwk su, “‚{u …ý …tu‚t™t Ëk«ŒtÞ ËkƒkÄe ™u …tu‚t™t RüŒuð ËkƒkÄe su ðtýe ‚Útt þt† ‚u s Œun …ÞO‚ fÞto

fhßÞtu ™u ‚{thtu Œun hnu íÞtk ËwÄe ‚{™u yus yt¿tt Au.” …Ae yu su ©eS{nthts™wk ð[™ ‚u™u {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu yr‚

ytŒh fhe™u {tÚtu [ztÔÞwk, y™u ©eS{nthts™u ƒu ntÚt òuze™u ™{Mfth fÞtuo. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>58>> 191 >>

Ëkð‚T 1881™t ©tðý þwrŒ 12 îtŒþe™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h W„{ýu {w¾th®ðŒu rðhts{t™ n‚t, y™u ©eS{nthtsu Ëðuo ïu‚

ð† Äthý fÞtO n‚tk ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™{kz¤ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “[th ðuŒ, …whtý, Rr‚ntË yu Ëðuo{tk yus ðt‚to Au su, ‘¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚

yu s fÕÞtýfthe Au.’ y™u ¼„ðt™™t su ËtÄw Au ‚u ‚tu ¼ð ƒúñtrŒf Œuð Útfe …ý yrÄf Au. ‚u ¼„ðt™ fu ¼„ðt™™t Ëk‚™e

ßÞthu «tÂó ÚtR íÞthu yu Sð™u yuÚte W…htk‚ ƒeswk ftuR fÕÞtý ™Úte, yus …h{ fÕÞtý Au. y™u ¼„ðt™™t Ëk‚™e Ëuðt ‚tu

ƒnw {tuxt …wÛÞðt¤t™u {¤u Au …ý Úttuzt …wÛÞðt¤t™u {¤‚e ™Úte.{txu ¼„ðt™™t Ëk‚ ËtÚtu ‚tu yuðwk nu‚ ht¾ðwk,suðwk nu‚ Mºte

W…h Au, fu …wºt W…h Au, fu {tƒt… fu ¼tR W…h Au, ‚uðwk nu‚ ht¾ðwk ‚tu yu nu‚u fhe™u Sð f]‚tÚto ÚtR òÞ Au. y™u …tu‚t™tk su

Mºte-…wºttrŒf ntuÞ ‚u ‚tu fw…tºt ntuÞ ™u fw÷ûtýðt¤tk ntuÞ, ‚tu …ý ftuR he‚u ‚u™tu yð„wý yu Sð™u ytð‚tu ™Úte, y™u su

¼„ðt™™t ¼õ‚ ntuÞ ‚u ‚tu Ëðuo Yzu „wýu fhe™u Þwõ‚ ntuÞ, …ý òu ‚uýu ÷„thuf fXý ð[™ fÌtwk ntuÞ ‚tu ‚u™e ytkxe Sðu íÞtk

ËwÄe {wfu ™rn. yuðe su™e ð]Â¥t Au ‚u™u ‚tu suðwk …tu‚t™tk ËkƒkÄe W…h nu‚ Au ‚uðwk ‚u ¼„ðt™™t ¼õ‚ W…h fnuðtÞ s ™rn. íÞthu

yu™wk fÕÞtý …ý ÚttÞ ™rn. y™u Ëk‚™tu {rn{t ‚tu «Út{ fÌttu yuðtu {tuxtu Au. ‚u Ëk‚™e ™u ¼„ðt™™e «tÂó ÚtR Au. ‚tu …ý

ftuRf™u yu{ z„{„tx hnu Au su ‘{tYk fÕÞtý Útþu fu ™rn ÚttÞ ?’ ‚u™wk þwk fthý Au ? ‚tu yu Sð™u …qðosL{™u rð»tu ¼„ðt™ fu

¼„ðt™™t Ëk‚™e «tÂó ÚtR ™Úte, ™u ‚u{™e Ëuðt …ý ‚uýu fhe ™Úte, yu™u ‚tu yt sL{{tk s ™ðtu ytŒh Au; ‚u yt„÷t sL{{tk

V¤þu. y™u su™u …qðo sL{{tk ¼„ðt™™e fu ¼„ðt™™t ¼õ‚™e «tÂó ÚtR nþu. ‚Útt ‚u{™e Ëuðt fhe nþu, ‚u™u ‚tu yt sL{{tk

¼„ðt™ fu ¼„ðt™™t ¼õ‚{tkÚte nu‚ {xu s ™rn,y™u r™ùÞ{tk …ý z„{„tx ÚttÞ ™rn. y™u ft{, ¢tuÄ, ÷tu¼ ËkƒkÄe ½tx

‚tu fŒtr[‚T hnu …ý ¼„ðt™™tu r™ùÞ ‚tu ftuR he‚u {xu ™rn, ‚u ftuRf™u ð[™u fhe™u ™ {xu yu{tk þwk fnuðwk ? yu™u ‚tu òu …tu‚t™wk

{™ z„{„tx fhtðu ‚tu …ý z„{„tx ÚttÞ ™rn. y™u ‚u™e ŒZ‚t ‚tu suðe

1

™tÚt ¼õ‚™e Au, fu suðe

2

rð»ýwŒtË™e n‚e, fu suðe

3

rn{htsþtn™e n‚e, fu suðe

4

ftþeŒtË™u Au, fu suðe

5

¼t÷[kÿ þuX™e n‚e, fu suðe

6

Œt{tuŒh™u Au, yuðe ŒZ‚t ntuÞ íÞthu

òýðwk su yt …qðo sL{™tu ¼„ðt™™tu ¼õ‚ Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>59>> 192 >>

Ëkð‚T 1881™t ©tðý ðrŒ 4 [tuÚt™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

ytÚt{ýu ƒth ytuhzt™e W„{ýe ytuËheyu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u ïu‚ …t½ {M‚f W…h ƒtkÄe n‚e, y™u ïu‚

…Auze ytuZe n‚e, y™u ïu‚ ¾uË …nuÞtuo n‚tu, y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t

¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthtsu fÌtwk su, “«§ W¥th fhtu.” íÞthu {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu «§ …wAâtu su, “nu {nthts ! yt ËkËth™u

rð»tu ‚tu fux÷ef ò‚™t rðûtu… ytðu Au ‚u{tk fuðe he‚u ¼„ðt™™tu ¼õ‚ Ë{su ‚tu yk‚hu Ëw¾ hnu ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt

su, “yu™tu W¥th ‚tu su{ y{™u ð‚toÞ Au ‚u{ fneyu su, …tu‚t™t ŒunÚte ™tu¾tu su …tu‚t™tu ytí{t ‚u™wk su r™hk‚h y™wËkÄt™,

‚Útt {trÞf yuðtk su …ŒtÚto{tºt ‚u™t ™tþðk‚…ýt™wk su y™wËkÄt™, ‚Útt ¼„ðt™™t {tntíBÞ¿tt™™wk su y™wËkÄt™, yu ºtýu

fhe™u ftuR rðûtu… ytztu ytð‚tu ™Úte. y™u ßÞthu ftuRf ò‚™t rðûtu…™tu Þtu„ ytðu, íÞthu W…hÚte‚tu r[¥t™tu Ä{o Au ‚u rðûtu…

„.{.«. 59-60

ð[™t{]‚{T

46

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

suðwk sýtÞ, …ý ‚u rðûtu…™tu …tu‚t™t [i‚LÞ{tk ‚tu zkË ƒuË‚tu ™Úte. ‚u fu{ sýtÞ su, ßÞthu ËwRyu Aeyu íÞthu ƒnthÕÞtu su

rðûtu… ‚u ftuR rŒðË Mð¡{tk Œu¾t‚tu s ™Úte. y™u su [i‚LÞ{tk rðûtu… …uXtu ntuÞ ‚u ‚tu ºtýu yðMÚtt{tk sýtÞ Au. {txu Mð¡{tk

ftuR he‚u rðûtu… sýt‚tu ™Úte. ‚u Útfe yu{ òýeyu Aeyu su, [i‚LÞ{tk rðûtu… ftuR he‚u ð¤„‚tu ™Úte. y™u su ¼„ðt™™t ¼õ‚

ntuÞ ™u ‚u™u ftuRf «fth™t Œw:¾™tu rðûtu… ÚtÞtu ntuÞ yu ‚tu Ëthe …uXu yk‚h{tk sýtÞ Au, …ý ™ sýtÞ yu{ ™Úte. y™u yu ‚tu

h½w™tÚtŒtË Ëh¾tu rð{w¾ ntuÞ ‚u™u ‚tu ™ sýtÞ ‚u ßÞthu ht{t™kŒ Mðt{eyu Œun {wõÞtu, ™u Ëðuo ËíËk„e htuðt ÷tøÞt íÞthu …ý

h½w™tÚtŒtË™u ‚tu shtÞ þtuf ÚtÞtu ™rn, y™u nË‚tu òÞ ™u ƒeò™u yt„¤ ðt‚ fh‚tu òÞ. {txu ¼„ðt™™t ¼õ‚™u Œw:¾

ytðe …zu íÞthu ‚tu su [tkzt¤ ™u rð{w¾ ntuÞ ‚u™u Œw:¾ ™ ÚttÞ, …ý su ¼„ðt™™t ¼õ‚ ntuÞ ‚u ‚tu nrh¼õ‚™u Œw:¾u fhe™u sYh

Œw:¾eÞtu ÚttÞ.

y™u su ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ™u ‚u™u ftuRf {the ™t¾‚tu ntuÞ yÚtðt ‚u™u ftuRf Œw:¾ Œu‚tu ntuÞ, ™u ‚u ¼„ðt™™t

¼õ‚ ytztu sR™u {hu fu ½tÞ÷ ÚttÞ, ‚tu þt†{tk yu{ fÌtwk Au su, ‘‚u™tk ƒúñníÞtrŒf su …k[ {nt…t… ‚u Ëðuo {xe òÞ Au.’

yuuðtu ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu …ût htÏÞt™tu «‚t… Au. y™u su™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™wk ð[™ ƒtý™e …uXu niÞt{tk ðË{wk ÷t„u y™u

‚u™e ðih¼tðu ytkxe …ze òÞ ‚u Sðu íÞtk ËwÄe x¤u ™rn, yuðtu su [tkzt¤ suðtu Sð ntuÞ ‚u Ä{uo Þwõ‚ ntuÞ, íÞt„u Þwõ‚ ntuÞ,

‚…u Þwõ‚ ntuÞ, ‚u Ëðuo ð]Útt Au y™u ƒeòk …ý fturxf ËtÄ™ fhu …ý ‚u™t Sð™wk ftuR ft¤u fÕÞtý ÚttÞ ™rn. y™u yt ËkËth™u

rð»tu su{ ftuRf Mºte ntuÞ ‚u …tu‚t™t …r‚ W…h ™u ƒeò …wY»t W…h Ëh¾wk nu‚ ht¾u, ‚u ðu~Þt Ëh¾e ¼wkze fnuðtÞ, ‚u{ yt

ËkËth™u rð»tu su yuðtu …wY»t ntuÞ su, ‘yt…ýu ‚tu ƒÄtÞ ËtÄw Ëh¾t Au, fu™u Ëthtu ™hËtu fneyu ?’ ‚tu ‚u ËíËk„e fnuðt‚tu ntuÞ

‚tu …ý ‚u™u rð{w¾ òýðtu. y™u su …wY»t yu{ òýu su, ‘yt…ýu ftkRf yð¤wk Ëð¤wk ƒtu÷eyu ‚tu yt…ýtu {týË yð„wý ÷uþu.’

yuðe he‚u …tu‚t™e Ëth… htÏÞt ËtYk ¼„ðt™™wk fu ¼„ðt™™t ¼õ‚™wk ftuRf ½Ët‚wk ƒtu÷u ™u ‚u™u Ëtk¼¤e hnu, ‚tu ‚u ËíËk„e

fnuðt‚tu ntuÞ ‚tu …ý ‚u™u rð{w¾ òýðtu. y™u suðtk …tu‚t™tk Ë„tk ðnt÷tk ntuÞ yÚtðt {tƒt… ntuÞ ‚u™tu …ût hnu Au, ‚uðtu

¼„ðt™™t ¼õ‚™tu áZ …ût ht¾ðtu. y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚ ËtÚtu ftuR he‚™tu rðûtu… ÚttÞ ‚tu s¤{tk ÷ext™e …uXu Vuh yuf ÚtR

òÞ, …ý ytkxe ht¾u ™rn, ‚us ¼„ðt™™tuu ÞÚttÚto ¼õ‚ fnuðtÞ.” yux÷e ðt‚to fhe™u …Ae ©eS{nthts yu{ ƒtuÕÞt su,

“nwk ‚tu Œ¥ttºtuÞ, sz¼h‚, ™thŒ y™u þwfS ‚u Ëh¾tu ŒÞtðt¤tu Awk y™u …qðoŒuþ{tk yuf Ë{u ™t„zt ðiht„e™e s{t‚ ¼u¤tu

n‚tu, ‚u {™u Ëðuo ðiht„eyu fÌtwk su, ‘‚tkŒ¤ò™e ÷e÷e ¼tS ‚tuztu.’ íÞthu {U fÌtwk su, ‘yu{tk ‚tu Sð Au, ‚u y{u ™rn ‚tuzeyu.’

…Ae yuf sýu ‚÷ðth W½tze fhe™u zthtu fÞtuo, ‚tu …ý y{u ÷e÷e ¼tS ™ ‚tuze, yuðtu y{thtu ŒÞtðt¤tu Mð¼tð Au ‚tu …ý

òu ftuRf ¼„ðt™™t ¼õ‚™u ¢qh áÂüyu fhe™u òu‚tu ntuÞ ™u ‚u òu …tu‚t™tu Ë„tu ðnt÷tu ntuÞ ‚tu …ý òýeyu su, ‘‚u™e ytkÏÞ

Vtuze ™t¾eyu, y™u ntÚtu fhe™u òu ¼„ðt™™t ¼õ‚™u Œw:¾ðu ‚tu ‚u ntÚt™u ft…e ™t¾eyu.’ yuðtu ‚u™tu y¼tð ytðu Au, …ý íÞtk

ŒÞt ™Úte hnu‚e. y™u yuðtu su™u ¼„ðt™™tu ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu …ût ntuÞ ‚u™u s ¼„ðt™™tu …whtu ¼õ‚ fnuðtÞ.” Rr‚

ð[™t{]‚{T >>60>> 193

Ëkð‚T 1881™t ©tðý ðrŒ 7 Ët‚{™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

ytÚt{ýu ƒth ytuhzt™e W„{ýe ytuËheyu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u {M‚f W…h ïu‚ þu÷wk Ëtu™uhe Auzt™wk ƒtkæÞwk

n‚wk, y™u yuf ƒeswk ïu‚ þu÷wk ytuZâwk n‚wk, y™u ïu‚ ¾uþ …nuÞtuo n‚tu, y™u {tu„ht™t …w»…™t nth …nuÞto n‚t, y™u …tu‚t™t

{w¾th®ðŒ™e yt„¤ …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS {nthts ƒtuÕÞt su, “su{tk ºtýðt™tk ntuÞ ‚u …tftu ËíËk„e fnuðtÞ. ‚u ºtýðt™tk ‚u fÞtk ?‚tu yuf ‚tu …tu‚t™u

RüŒuðu su r™Þ{ ÄhtÔÞtk ntuÞ ‚u …tu‚t™t rþh Ëtxu áZ fhe™u …t¤u, …ý yu Ä{o™tu ftuR rŒðË íÞt„ ™ fhu. y™u ƒeòu

¼„ðt™™t MðY…™tu su r™ùÞ ‚u yr‚þu ÿZ…ýu ntuÞ …ý ‚u{tk ftuR ËkþÞ ™t¾u ‚tu ËkþÞ …zu ™rn, ™u …tu‚t™wk {™ ËkþÞ ™t¾u

‚tuÞ …ý ËkþÞ …zu ™rn, yuðtu ¼„ðt™™tu yz„ r™ùÞ ntuÞ, y™u ºteòu …tu‚t™t RüŒuð™u ¼s‚t ntuÞ yuðt su ËíËk„e

ði»ýð ‚u™tu …ût ht¾ðtu. ‚u su{ {t, ƒt…, Œefht, rŒfhe ‚u™tu …ût ht¾u Au, y™u su{ …wºt ntuÞ ‚u …tu‚t™t r…‚t™tu …ût ht¾u Au.

y™u su{ Mºte ntuÞ ‚u …tu‚t™t …r‚™tu …ût ht¾u Au. ‚u{ ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu …ût ht¾ðtu. yu ºtýðt™tk su{tk …rh…qýo ntuÞ ‚u …tftu

ËíËk„e fnuðtÞ. y™u nrh¼õ‚™e Ë¼t{tk {tuZtk yt„¤ ytðe™u ƒuË‚tu ntuÞ íÞthu ƒeò™u yu{ sýtÞ su, ‘yu {tuxuhtu

ËíËk„e Au.’ …ý {tuxuht™e ‚tu yu{ …heûtt Au su, „]nMÚt ntuÞ ‚u ‚tu …tu‚t™wk su ËðoMð ‚u ¼„ðt™ y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™u yÚtuo

fhe ht¾u, y™u ËíËk„™u yÚtuo {tÚtwk Œuðwk ntuÞ ‚tu Œu. y™u su ½zeyu …tu‚t™t RüŒuð yt¿tt fhu su, ‘‚wk …h{nkË Útt.’ ‚tu ‚u ‚íft¤

…h{nkË ÚttÞ. yuðtk su™tk ÷ûtý ntuÞ ‚u nrh¼õ‚™e Ë¼t™u yt„¤ ƒuËu yÚtðt ðtkËu ƒuËu …ý ‚u™u s Ëðuo nrh¼õ‚{tk {tuxuhtu

òýðtu. y™u su íÞt„e ntuÞ ‚u ßÞthu Œuþ …hŒuþ{tk òÞ ™u íÞtk f™f ftr{™e™tu Þtu„ ÚttÞ ‚tuÞ …ý ‚u{tk Vuh …zu ™rn, y™u

„.{.«. 61

ð[™t{]‚{T

47

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

…tu‚t™t su su r™Þ{tu ntuÞ ‚u Ëðuo áZ fhe™u ht¾u, ‚u Ëðuo íÞt„e{tk {tuxuhtu fnuðtÞ.”

y™u ð¤e ftuRf ËkËth{tk hòu„wýe {tuxtu {™w»Þ fnuðt‚tu ntuÞ ™u ‚u ßÞthu Ë¼t{tk ytðu íÞthu ‚u™u ytŒh fhe™u Ëðo

Ë¼t™t {tuZt yt„¤ ƒuËtÞtuo òuRyu. y™u yu ÔÞðnth Au. ‚u ¿tt™e ntuÞ, íÞt„e ntuÞ ‚u™u …ý htÏÞtu òuRyu. y™u òu ™ ht¾u

‚tu yu{tkÚte ¼qkzwk ÚttÞ Au. su{ htò …heÂût‚ Ér»t™t yt©{{tk „Þt íÞthu Ér»t Ë{trÄ{tk n‚t, ‚u htò™wk ËL{t™ ÚtÞwk ™rn.

…Ae ‚u htò™u heË [ze ‚u {hu÷ Ë…o n‚tu ‚u Ér»t™t „¤t{tk ™tÏÞtu. …Ae ‚u Ér»t™t …wºtu þt… ŒeÄtu, ‚uýu fhe™u ‚u htò™tu Ët‚

rŒðË{tk {]íÞw ÚtÞtu y™u ßÞthu ƒúñt™e Ë¼t{tk Œût «ò…r‚ ytÔÞt íÞthu rþðS W¼t ™ ÚtÞt, y™u ð[™u fhe™u …ý Œût™wk

ËL{t™ ™ ÚtÞwk. …Ae Œût™u heË [ze ‚u rþð™tu Þ¿t{tkÚte ¼t„ ftZe ™tÏÞtu. …Ae ™kŒeïh ™u ¼]„wÉr»t ‚u™u Ët{Ët{t þt…

ÚtÞt. …Ae ‚u þt…{tk Ë‚e Œût™t Þ¿t{tk ƒ¤e {wðtk, y™u ðeh¼ÿu Œût™wk {tÚtwk ft…e™u yÂø™{tk ntuBÞwk, y™u Œût™wk {w¾ ƒfht™wk

ÚtÞwk. {txu „]nMÚt ‚Útt íÞt„e yu Ëti™u yu he‚ ht¾ðe su, ËkËth ÔÞðnthu su {tuxtu {týË fnuðt‚tu ntuÞ ‚u™wk Ë¼t{tk ftuR he‚u

y…{t™ fhðwk ™rn. y™u òu y…{t™ fhu ‚tu ‚u{tkÚte sYh Œw:¾ ÚttÞ y™u ¼s™ M{hý{tk …ý rðûtu… ÚttÞ. {txu yt ðt‚to

ËíËk„e „]nMÚt Ëðuo ‚Útt íÞt„e Ëðuo áZ fhe™u ht¾ßÞtu.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>61>> 194 >>

Ëkð‚T 1881™t {t„Ëh þwrŒ 2 ƒes™u rŒðË Mðt{e ©e Ënò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

W¥thtŒu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u ïu‚ …t½ {M‚f W…h ƒtkÄe n‚e, y™u ïu‚ [tuVt¤

ytuZâtu n‚tu, ‚Útt ïu‚ ¾uË …nuÞtuo n‚tu, y™u ©eS{nthts™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t

¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae ©eS{nthtsu …tu‚t™t ¼ºteò su yÞtuæÞt«ËtŒS ™u h½wðehS ‚u{™u ƒtu÷tðe™u fÌtwk su, ‘‚{u y{™u «§

…wAtu.’ …Ae yÞtuæÞt«ËtŒSyu «§ …wAâtu su “yt ËkËth™u rð»tu yuðtu …wY»t ntuÞ su ytXtu …ntuh ‚tu ËkËth™e rðxkƒ™t{tk

hÌttu ntuÞ y™u „{u yuðwk ÞtuøÞ yÞtuøÞ f{o …ý ÚtR s‚wk ntuÞ y™u ‚u yuf ½ze fu ƒu ½ze ¼„ðt™™wk ¼s™ fh‚tu ntuÞ, íÞthu

‚u ¼s™u fhe™u ‚uýu rŒðË ƒÄt{tk …t… fÞwO ‚u ƒ¤u fu ™ ƒ¤u ?” yu «§ Au. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “Ëthtu rŒðË

«ð]Â¥t{t„o{tk hne™u „{u ‚uðe r¢Þt fhe ntuÞ ™u ¼„ðt™™wk ¼s™ fhðt ƒuËu, ‚u Ë{u yu ¼s™™t fh™tht™tk RrLÿÞtu,

yk‚:fhý y™u Sð yu Ëðuo yuft„ú ÚtR™u òu ¼s™{tk òuztÞ, ‚u yuðe he‚u yuf ½ze fu yÄeo ½ze …ý òu ¼„ðt™™t ¼s™{tk

òuztÞ, ‚tu Ë{„ú …t… ƒ¤e™u ¼M{ ÚtR òÞ Au. y™u RrLÿÞtu, yk‚:fhý ™u Sð ‚u yuft„ú ÚtR™u òu ¼„ðt™™t ¼s™{tk ™

òuztÞ, ‚tu ‚u™t ¼s™ Útfe ‚tu ½ze fu yÄo ½ze{tk …t… ™ ƒ¤u, y™u yu™wk su fÕÞtý ‚u ‚tu ¼„ðt™™u «‚t…u fhe™u ÚttÞ. yu™tu

yu s W¥th Au.”

…Ae h½wðehSyu «§ …wAâtu su, nu {nthts ! “yt Sð™tu {tuût ‚u fu{ fhu íÞthu ÚttÞ Au ?” …Ae ©eS{nthts

ƒtuÕÞt su, su™u …tu‚t™t fÕÞtý™e RåAt ntuÞ ‚u™u …tu‚t™wk Œun, Ä™, Ät{, fwxwkƒ …rhðth yu Ëðuo™u ¼„ðt™™e Ëuðt{tk òuze Œuðtk

y™u ¼„ðt™™e Ëuðt{tk su …ŒtÚto ft{ ™ ytðu ‚tu ‚u™tu íÞt„ fhe Œuðtu. yuðe he‚u su ¼„ðt™ …htÞý ð‚uo, ‚u „]nMÚtt©{e ntuÞ

‚tuÞ …ý {hu íÞthu ¼„ðt™™t Ät{{tk ™thŒ Ë™ftrŒf™e …kÂõ‚{tk ¼¤u, y™u …h{ {tuût™u …t{u, yu™tu yu s W¥th Au.

yuðe he‚u ©eS{nthts ðt‚to fhe™u …Ae …tu‚t™e RåAtyu fhe™u ƒtu÷‚t nðt su ‘‘y{u su rŒðËÚte rð[theyu Aeyu

‚u rŒðËÚte y{the ™sh{tk yu{ ytðu Au su, Sð™t fÕÞtý yÚtuo ºtý yk„ Au ‚u yr‚ Ëw¾ŒtÞe Au. ‚u{tk yuf ‚tu yr‚þu

ytí{r™ct, su þwfS™e …uXu ytí{Y… ÚtR™u …h{uïh™wk ¼s™ fhðwk y™u ƒeswk …r‚ðú‚t™wk yk„, su „tu…eytu™e …uXu …r‚¼tðu

¼„ðt™™wk ¼s™ fhðwk y™u ºteswk ŒtË…ýt™wk yk„, su n™w{t™S ‚Útt WØðS™e …uXu ŒtË¼tðu ¼„ðt™™wk ¼s™ fhðwk, yu

ºtý yk„ rð™t ftuR he‚u fhe™u Sð™wk fÕÞtý Út‚wk ™Úte. y™u y{u ‚tu yu ºtý yk„™u áZ fhe ht¾eyu Aeyu y™u yu ºtý

yk„{tkÚte su™u yufuÞ yk„ áZ…ýu ntuÞ ‚tu ‚u f]‚tÚto ÚttÞ Au y™u nðu yu ºtý yk„ðt¤t™tk su ÷ûtý ‚u ™tu¾tk ™tu¾tk fhe™u fneyu

Aeyu. ‚u{tk ytí{r™ctðt¤t™wk ‚tu yu ÷ûtý Au su, yuf ftuhu ‚tu ytí{t Au y™u yuf ftuhu ‚tu Œun, $rÿÞtu, yk‚:fhý, ºtý „wý,

…k[rð»tÞ yu ytrŒf su {tÞt™wk xtu¤wk ‚u Au y™u yu ƒuÞ™t {æÞ™u rð»tu su rð[th hnu, ‚u rð[th ¿tt™MðY…e Au. ‚u rð[th su{

ðtÞwyu hne‚ MÚt¤™u rð»tu Œe…f™e rþ¾t yr‚þu ÂMÚth ÚtR™u hnu Au, ‚u{ ÂMÚth ÚtR™u hnu Au ™u ‚u rð[th Œun, RrLÿÞtu ™u

yk‚:fhý yu{™u ytí{t Ëk„tÚtu yuf Útðt Œu‚tu ™Úte y™u ‚u rð[th …ý ytí{t Ëk½tÚtu yuf Út‚tu ™Úte y™u ßÞthu ‚u rð[th™u

Sð …t{u Au íÞthu ‚u Sð™e ð]Â¥t ftþe ËwÄe ÷tkƒe ntuÞ ‚u ðz‚t÷ sux÷t{tk ytðu Au y™u …Ae ‚u rð[th ßÞthu áZ ÚttÞ íÞthu

ðz‚t÷ Útfe yt „Zzt sux÷t{tk ytðu Au, ™u …Ae yt „Zzt sux÷e ÷tkƒe ð]Â¥t ntuÞ ‚u Ëkfu÷tR™u …tu‚t™t Œun sux÷t{tk hnu Au

y™u …Ae Œun{tkÚte ð]Â¥t xwkfe ÚtR™u RrLÿÞtu™t „tu÷f{tk s hnu Au y™u …Ae RrLÿÞtu™t „tu÷f Útfe RrLÿÞtu™e ð]Â¥t Au, ‚u

yk‚:fhý ËL{w¾ ÚtR òÞ Au ™u …Ae RrLÿÞtu™e ™u yk‚:fhý™e su ð]Â¥t Au, ‚u ytí{t™u rð»tu ÷e™ ÚtR òÞ Au. íÞthu yu

„.{.«. 62

ð[™t{]‚{T

48

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

Sð™t ðtË™t ®÷„ Œun™tu ™tþ ÚtÞtu fnuðtÞ Au y™u yu rð[th Au, ‚u ßÞthu yt Sð Ëk„tÚtu {¤u Au íÞthu ‚u Sð™t ÓŒÞ™u

rð»tu «ftþ ÚttÞ Au y™u …tu‚t™t ytí{t™wk ƒúñY…u Œþo™ ÚttÞ Au ™u ‚u ƒúñ™u rð»tu …hƒúñ su ™thtÞý ‚u™wk …ý Œþo™ ÚttÞ Au

y™u ‚u Œþo™™t fh™tht™u yu{ y™w¼ð ÚttÞ Au, su nwk ytí{t Awk y™u {thu rð»tu su …h{tí{t Au ‚u y¾kz hÌtt Au y™u yuðe

he‚™e y¾kz ÂMÚtr‚ hnu, yu ytí{r™ct™e yr‚ W¥t{ Œþt Au y™u …r‚ðú‚t™wk su yk„ Au ‚u‚tu ðús™e „tu…eytu™t suðwk òuRyu.

su{ „tu…eytuyu su rŒðË Útfe ©ef]»ý¼„ðt™™t [hýth®ðŒ™tu M…þo fÞtuo ‚u rŒðË Útfe sux÷tk ËkËth ËkƒkÄe su Ëw¾ ‚u Ëðuo

Íuh suðtk ÚtR „Þtk, ‚u{ su™u …r‚ðú‚t™t yk„™e ¼Âõ‚ ntuÞ, ‚u „{u ‚tu RLÿsuðtu Y…t¤tu …wY»t ntuÞ ‚Útt Œuð‚t suðtu ntuÞ ‚Útt

ftuRf htò ntuÞ, ™u ‚u™u ßÞthu Œu¾u íÞthu, su{ Ëzu÷ fw‚ht™u Œu¾u yÚtðt rðüt™u Œu¾u íÞthu yr‚þu ø÷t™e …t{e™u áÂü …tAe

¾U[e ÷uAu, ‚u{ áÂü …tAe ¾U[tR òÞ, ‚u W¥t{ …r‚ðú‚t™e her‚ Au. ‚u {txu su™u yuf ¼„ðt™™u rð»tus …r‚¼tðu fhe™u ð]Â¥t

òuztýe Au ‚u™wk ƒeò ftuR …wY»t™u Œu¾e™u {™ htS ÚttÞs ™rn y™u ºteswk su™u ŒtË¼tðu fhe™u ¼Âõ‚™wk yk„ Au ‚u™u …ý …tu‚t™t

su RüŒuð Au, ‚u™wks Œþo™ „{u y™u ‚u™es ðt‚to Ëtk¼¤ðe „{u ™u …tu‚t™t RüŒuð™tus Mð¼tð „{u y™u ‚u™es …tËu hnuðwk

„{u. yuðtu «er‚ðt™ ntuÞ ‚tu …ý …tu‚t™t RüŒuð™e Ëuðt ËtYk ™u htS…t ËtYk ht‚ rŒðË yu{ RåAât fhu su, {™u {tht

RüŒuð ftkRf yt¿tt fhu ‚tu nwk yr‚þu n»tuo fhe™u fYk. …Ae …tu‚t™t RüŒuð Au ‚u yt¿tt fhu ‚tu Auxu sR™u hnu, ‚tu …ý htS Útftu

hnu …ý ftuR he‚u yk‚:fhý{tk ¾uŒ …t{u ™rn. y™u yt¿tt™u rð»tus …h{ yt™kŒ {t™u. yu ŒtËíð ¼Âõ‚™e W¥t{ Œþt Au.

yuðt ŒtËíð¼Âõ‚ðt¤t ‚tu yts „tu…t¤t™kŒ Mðt{e Au y™u ƒeò {wõ‚t™kŒ Mðt{e Au y™u yu ºtýu yk„ðt¤t su ¼„ðt™™t

¼õ‚ ‚u{tk W¥t{, {æÞ{ y™u fr™c …ût Au y™u yuÚte su ƒnth hÌtt ‚u‚tu fuð¤ …t{h fnuðtÞ. {txu yu ºtý{tkÚte yuf yk„

…rh…qýo ÚttÞ ™u ‚u fuzu Œun {wfu ‚u‚tu Xef Au y™u yu ºtý{tkÚte yufu yk„ su™u …rh…õð ™ ÚtÞwk ntuÞ ™u ‚u™u su {hðwk, ‚u Xef ™Úte.

‚u‚tu …tk[ Œntzt ðÄw Sðu ™u …tu‚t™e yýË{sý™u xt¤e™u yu ºtý yk„{tkÚte ftuRf yuf yk„™u áZ fhe™u {hu yus Xef Au.

y™u ð¤e yt Sð™tu ‚tu yuðtu Mð¼tð Œu¾tÞ Au su, ‘ßÞthu „]nMÚtt©{{tk ntuÞ, íÞthu ËkËth™tu íÞt„ fhðtu „{u

y™u ßÞthu íÞt„ fhu Au, íÞthu …tAt ËkËth ËkƒkÄe Ëw¾™t ½tx ÚtÞt fhu’ yuðe he‚u yu Sð™tu yð¤tu Mð¼tð sýtÞ Au. {txu

su ¼„ðt™™t áZ ytr©‚ ntuÞ ‚u™u ‚tu yuðt yð¤t Mð¼tð™tu íÞt„ fhe™u ™u …tu‚t™t {™™wk „{‚wk Ëðuo {wfe™u ¼„ðt™™u

¼sðt. y™u ¼„ðt™ rð™t ƒeS Ëðuo ðtË™t™u xt¤e™u {hðwk ‚u s Xef Au. y™u su™u ¼„ðt™{tk yr‚þu «er‚ ™ ntuÞ ‚u™u ‚tu

ytí{r™ct s rð[thu fhe™u áZ fhðe. fu{ su, su ¼„ðt™™t ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ftk‚tu ytí{r™ct áZ òuRyu, ™u ftk‚tu ¼„ðt™™u

rð»tu yr‚þu áZ «er‚ òuRyu. y™u yu ƒu yk„{tkÚte su™u yufu yk„™e yr‚þu áZ‚t ™ ntuÞ ‚u™u ‚tu su yt ËíËk„™t r™Þ{ Au

‚u{tk áZ…ýu fhe™u hnuðwk, ‚tu s ËíËk„e hnuðtÞ, ™rn ‚tu ËíËk„ Útfe ƒnth …ze sðtÞ y™u ¼„ðt™™tuu su ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u ‚tu

su su «fth™tk Œw:¾ ytðu Au ‚u Œw:¾™t Œu™tht ft¤, f{o, {tÞt yu{tkÚte ftuR ™Úte. yu ‚tu …kzu ¼„ðt™ s …tuu‚t™t ¼õ‚™e Äehs

òuðt™u yÚtuo Œw:¾™u «uhu Au. y™u …Ae su{ ftuRf …wY»t …zŒt{tk hne™u swðu, ‚u{ ¼õ‚™e Äehs™u ¼„ðt™ ¼õ‚™t ÓŒÞ{tk

hne™u òuÞt fhu Au. …ý ft¤, f{o, {tÞt™tu þtu ¼th Au su ‘¼„ðt™™t ¼õ‚™u …eze þfu ?’ yu‚tu ¼„ðt™™e RåAt Au, yu{

òýe™u ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u {ø™ hnuðwk.”

yu ðt‚to Ëtk¼¤e™u {wõ‚t™kŒMðt{eyu «§ …wAâtu su, “nu {nthts ! yu ºtý su yk„ ‚{u fÌttk, ‚u ðt‚ ‚tu yr‚ Íeýe

Au, ™u fXý Au. ‚u ftuRf™t s Ë{ßÞt{tk ytðu ™u ftuRf™t s ðíÞto{tk ytðu, …ý Ëðuo™u ™ ytðu y™u yt ËíËk„{tk ‚tu ÷ûttðrÄ

{™w»Þ Au, ‚u Ëðuo™u ‚tu yt ðt‚to Ë{sðe fXý Au. {txu ‚u fu{ fhu íÞthu ‚u™wk Yzwk ÚttÞ ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, ‚u ‚tu

yu ºtý yk„ðt¤t {tkrn÷tu su nrh¼õ‚ ntuÞ, ‚u™tu ŒtËt™wŒtË ÚtR™u ‚u™e yt¿tt{tk hnu, ‚tu ‚u ftkR ™ Ë{s‚tu ntuÞ, ‚tu …ý yu

A‚e Œunu s ¼„ðt™™tuuu …t»toŒ ÚtR hÌttu Au, ™u f]‚tÚto ÚtR hÌttu Au. y™u yt ËkËth™u rð»tu ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu ‚tu

{rn{t yr‚þÞ {tuxtu Au. ‚u „{u ‚uðtu …t{h ™u …r‚‚ Sð ntuÞ …ý ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™u ytr©‚ ÚttÞ ‚tu ‚u Sð

f]‚tÚto ÚtR òÞ Au. yuðtu ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu {rn{t Au. {txu su™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™e Ëuðt «tó ÚtR ‚u™u ‚tu r™Äzf

hnuðwk. y™u yt ºtý yk„™e su y{u ðt‚to fhe Au ‚u ƒnwÄt ‚tu yt {wõ‚t™kŒ Mðt{e ËtYk fhe Au, y™u {wõ‚t™kŒ Mðt{e W…h

y{™u ½ýwk nu‚ Au, ™u yu{™u þhehu {kŒðtz Au, ‚u h¾u ftuR ðt‚™e Ë{sý{tk ¾t{e hne òÞ ™rn. yu{ òýe™u yt ðt‚to fhe Au.

…Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu fÌtwk su, nu {nthts ! {U …ý òÛÞwk Au su, nwk ËtYk s yt ðt‚to fhe Au. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>62>> 195

Ëkð‚T 1881™t {t„þh ðrŒ 2 ƒes™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

…tu‚t™t W‚tht™u rð»tu rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ ¼s™t™kŒ Mðt{e

©e{Kt„ð‚™tu …tX fh‚t n‚t, ™u …h{nkË ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae {wõ‚t™kŒ Mðt{eyu «§ …wAâtu su, “nu {nthts ! Œüt ™u Œ~Þ™t {æÞ{tk su rð[th hnu Au, ‚u áüt ™u Œ~Þ™u swŒtk

„.{.«. 63

ð[™t{]‚{T

49

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

swŒtk ht¾u Au. yu{tk Sð™wk òý…ýwk fÞwk òýðwk ™u $rÿÞtu yk‚:fhý™wk òý…ýwk fÞwk òýðwk ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su,

y{™u ‚tu yu{ sýtÞ Au su, su™tu Sð yr‚þu ƒ¤™u …tBÞtu ntuÞ ‚u™u ‚tu yk‚:fhý™e ð]Â¥tytu ‚u Sð™e s ð]Â¥t Au y™u ‚u™t

[th r¢Þtyu fhe™u [th rð¼t„ sýtÞ Au. y™u ‚u yk‚:fhý{tk ™u $rÿÞtu{tk òý…ýwk Au ‚u Sð™wk s Au. ‚u RrLÿÞtu yk‚:fhý™u

ßÞtk ½rx‚ ntuÞ íÞtk [t÷ðt Œu, ™u ßÞtk ½rx‚ ™ ntuÞ íÞtk ™ [t÷ðt Œu y™u su™tu Sð yr‚þu ƒ¤™u …tBÞtu ntuÞ, ‚u™u ‚tu ¼qkzwk

Mð¡ …ý ytðu ™rn. y™u su™tu Sð r™ƒo¤ ntuÞ, ‚u™u ‚tu ËtkÏÞ™t {‚™u y™wËhe™u yuf áüt yuðtu su …tu‚t™tu ytí{t ‚u

ytí{t…ýu hnuðwk, …ý $rÿÞtu yk‚:fhý ¼u¤wk ¼¤ðwk ™rn. yuðe he‚u Ë¥ttY… hnu‚tk Útftk yu™tu Sð ƒ¤™u …t{u Au. y™u yuÚte

…ý ƒ¤ …t{ðt™tu yuf yr‚þu {tuxtu W…tÞ Au. su ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t su Ëk‚ ‚u™u rð»tu su™u «er‚ ntuÞ, ™u ‚u™e Ëuðt™u rð»tu

yr‚þÞ ©Øt ntuÞ, ™u ¼„ðt™™e ™ðÄt ¼Âõ‚yu Þwõ‚ ntuÞ, ‚u™t Sð™u ‚tu ‚íft¤ yr‚þu ƒ¤ ytðu Au. {txu Sð™u ƒ¤

…t{ðt™u yÚtuo, ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™e Ëuðt ƒhtuƒh ƒeòu ftuR W…tÞ ™Úte.

y™u ð¤e y{u y{tht yk‚h™e ðt‚to fneyu su, ßÞthu y{u y„™tu‚ht™e Ët÷{tk {tkŒt ÚtÞt n‚t, íÞthu fi÷tË ™u

ðifwkX ŒuÏÞt{tk ytÔÞtk, ™u ™kŒeïh™e yËðthe ™u „Yz™e yËðthe …ý y{u fhe. yu{ y{tht ŒeXt{tk ytÔÞwk, …ý ‚u Ët{ŠÚt{tk

y{™u ftkR ËtYk ÷tøÞwk ™rn. …Ae ‚tu y{u fuð¤ Ë¥ttY…u hnuðt {tkzâwk, íÞthu Ëðuo W…trÄ™e þtkr‚ ÚtR. …Ae yu{tk …ý y{™u

rð[th ÚtÞtu su, Ë¥ttY…u hnuðwk ‚uÚte …ý ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚ ¼u¤u Œun Ähe™u hnuðwk yu ©uc Au. {txu y{™u yu{ ƒef

÷t„e su, h¾u Ë¥ttY…u hneyu ™u …tAtu Œun ™ ÄhtÞ. {txu Œun Ähe™u ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™e ¼u¤u hneyu, ™u ‚u™u yÚtuo

su Ëuðt ƒ™e ytðu, yu s yr‚þu ©uc ËtÄ™ Au. y™u ßÞthu Sð™u yk‚ Ë{tu ytðu Au, íÞthu y™k‚ ò‚™e

1

ytrÄ ™u

2

ÔÞtrÄ

«fx ÚttÞ Au. …Ae ¼„ðt™ fu ¼„ðt™™t Ëk‚™wk ßÞthu Œþo™ ÚttÞ Au, íÞthu Ëðuo Œw:¾™tu ™tþ ÚtR òÞ Au, yuðtu ¼„ðt™™tu ™u

¼„ðt™™t ¼õ‚™tu {rn{t {tuxtu Au y™u ¼„ðt™™t ¼õ‚ Au, ‚u ‚tu fuð¤ ƒúñ™e s {qŠ‚ytu Au. yu™u rð»tu ‚tu {™w»Þ¼tð

÷tððtus ™rn y™u su{ …tu‚t™t Œun™tk fwxwkƒe ntuÞ Au, ™u ‚u™u ‚u™t ne‚™u yÚtuo yt…ýu ðZe™u fneyu ™u yt…ý™u ‚u ðZe™u fnu …ý

yk‚h{tk ftuR™u ytkxe …z‚e ™Úte, ‚u{ ¼„ðt™™t ¼õ‚ Ëk½tÚtu ðíÞwO òuRyu y™u su™u ¼„ðt™ fu ¼„ðt™™t ¼õ‚ Ëk½tÚtu

ytkxe …ze òÞ Au, ‚u ‚tu y{™u ŒeXtu …ý „{‚tu ™Úte, ™u ‚u W…hÚte heË …ý ftuR rŒðË W‚h‚e ™Úte y™u yt ËkËth{tk …k[

{nt…t…™t fh™tht™tu ftuR rŒðË Awxftu ÚttÞ, …ý ¼„ðt™™t ¼õ‚™t ÿtun™t fh™tht™tu ftuR rŒðË Awxftu Út‚tu ™Úte. {txu

¼„ðt™™t ¼õ‚™e su Ëuðt fhðe, ‚u ƒhtuƒh ftuR …wÛÞ ™Úte, ™u ¼„ðt™™t ¼õ‚™tu ÿtun fhðtu, ‚u ƒhtuƒh ftuR …t… …ý ™Úte.

{txu su™u …tu‚t™t Sð™u ƒ¤ðt™ fhðtu ntuÞ, ‚u™u ‚tu ¼„ðt™ fu ¼„ðt™™t ¼õ‚™u {™, f{o, ð[™u þwØ¼tðu fhe™u Ëuððt.

Rr‚ ð[™t{]‚{T >>63>> 196 >>

Ëkð‚T 1881™t …tu»t þwrŒ 7 Ët‚{™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h „tŒe‚rfÞt ™k¾tðe™u W¥thtŒu {w¾th®ðŒu rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo

ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th-®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

…Ae MðÞk«ftþt™kŒ Mðt{eyu «§ …wAâtu su, “nu {nthts ! ¼„ðt™™t su yð‚th Au ‚u Ëðuo Ëh¾t s Au fu ‚u{tk

yrÄf LÞq™ ¼tð Au ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “y{u ÔÞtËS™t fhu÷t su Ëðuo „úkÚt ‚u Ëtk¼éÞt ™u …Ae …qðto…h

rð[the™u òuÞwk, íÞthu ‚u{tkÚte y{™u yu{ Ë{òÞwk Au su, {íMÞ, fåA, ðthtn, ™]®ËntrŒf su ¼„ðt™™t yð‚th Au, ‚u Ëðuo

yð‚th™t yð‚the ‚u ©ef]»ý ¼„ðt™ Au, …ý ƒeò yð‚th™e …uXu ©ef]»ý ¼„ðt™ ‚u yð‚th ™Úte, ‚u ‚tu yð‚the s Au.

yuðt su ©ef]»ý ¼„ðt™ ‚u yt…ýt RüŒuð Au y™u ‚u ©ef]»ý ¼„ðt™™tk [rhºt ©e{Kt„ð‚ …whtý™t Œþ{MfkÄ™u rð»tu Ëk…qýo

fÌttk Au, {txu yt…ýt WØð Ëk«ŒtÞ™u rð»tu y{u Œþ{MfkÄ™u yr‚þu «{tý fÞtuo Au y™u ƒeò su Ëðuo yð‚th ‚u …ý ©ef]»ý

¼„ðt™™t s Au, {txu yu yð‚th ™u yu yð‚th™t «r‚…tŒ™ fh™tht su „úkÚt ‚u Ëðuo™u yt…ýu {t™ðt, …ý rðþu»tu fhe™u ‚tu

©ef]»ý ¼„ðt™ ™u ‚u™t «r‚…tŒ™ fh™tht su „úkÚt ‚u™u s {t™ðt.”

…Ae …wY»ttu¥t{ ¼èu «§ …wAâtu su, “¼„ðt™ Sð™t fÕÞtý™u yÚtuo yt s„‚™u Ë]su Au ‚u rðï ™ håÞwk ntuÞ ™u

{tÞt™t WŒh{tk Sð ntuÞ ‚u™wk ¼„ðt™ fÕÞtý fhu ‚tu þwk ™ ÚttÞ ? su ytx÷tu rðï Ë]sðt™tu ¼„ðt™ Œt¾ztu fhu Au ?” yu «§

Au. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, ¼„ðt™ ©ef]»ý …wY»ttu¥t{ Au ‚u ‚tu htòrÄhts Au y™u y¾kz{qŠ‚ Au y™u …tu‚t™wk yûthÄt{

Y…e su ‚¾‚ ‚u™u rð»tu ËŒt rðhts{t™ Au, y™u ‚u yûthÄt{™u ytr©‚ y™k‚ fturx ƒúñtkz hÌttk Au. ‚u su{ ftuRf {tuxtu [¢ð‚eo

htò ntuÞ ™u ‚u™u yËkÏÞ „t{ztk ntuÞ ‚u{tkÚte yuf ƒu „t{ Wßsz ÚtÞtk ntuÞ yÚtðt ðMÞtk ntuÞ …ý ‚u ‚tu ‚u htò™e „ýr‚{tk

…ý ™ ntuÞ, ‚u{ ©ef]»ý ¼„ðt™ ‚u y™k‚ fturx ƒúñtkz™t …r‚ Au, ‚u ƒúñtkz™tu ftkR yuf Ët{xtu «÷Þ Út‚tu ™Úte y™u ‚u{tkÚte

yuftŒ ƒúñtkz™tu «÷Þ ÚttÞ ‚u ‚tu ¼„ðt™™e „ýr‚{tk …ý ™Úte. y™u ‚u ©ef]»ý ¼„ðt™™tu ŒuðfeS Útfe su sL{ ‚u ‚tu

„.{.«. 64

ð[™t{]‚{T

50

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

fÚt™{tºt Au y™u yu ©ef]»ý ‚tu ËŒt ysL{t Au y™u ‚u ©ef]»ý¼„ðt™™wk su yûthÄt{ Au, ‚u ÔÞr‚huf…ýu ‚tu «f]r‚…wY»t Útfe

…h Au y™u yLðÞ…ýu fhe™u ‚tu Ëðuo Xuftýu Au. su{ ytftþ Au ‚u yLðÞ…ýu fhe™u ‚tu Ëðoºt Au y™u ÔÞr‚huf…ýu ‚tu [th ¼q‚

Útfe …h Au, ‚u{s ©ef]»ý¼„ðt™™wk yûthÄt{ Au, y™u ‚u Ät{™u rð»tu ¼„ðt™ y¾kz rðhts{t™ hnu Au, y™u ‚u Ät{{tk hÌtt

Útft y™k‚fturx su ƒúñtkz Au ‚u™u rð»tu sÞtk su™u su{ Œþo™ Œuðwk ½xu íÞtk ‚u™u ‚u{ Œþo™ Œu Au y™u su ËtÚtu ƒtu÷ðwk ½xu ‚u ËtÚtu ƒtu÷u

Au y™u su™tu M…þo fhðtu ½xu ‚u™tu M…þo fhu Au. su{ ftuRf rËØ…wY»t ntuÞ ‚u yuf Xuftýu ƒuXtu Útftu nòhtu „tW Œu¾u ™u nòhtu

„tW™e ðt‚to™u Ëtk¼¤u, ‚u{ ¼„ðt™ …tuu‚t™t yûthÄt{{tk hÌtt Útft y™k‚fturx ƒúñtkz™u rð»tu ßÞtk su{ sýtðwk ½xu íÞtk ‚u{

sýtÞ Au y™u …tu‚u ‚tu ËŒt …tu‚t™t yûthÄt{{tk s Au y™u yuf Xuftýu hÌtt Útft su y™k‚ Xuftýu sýtÞ Au, ‚u ‚tu …tu‚t™e Þtu„

f¤t Au. su{ htË{kz¤™u rð»tu sux÷e „tu…eytu ‚ux÷ts …tu‚u ÚtÞt. {txu yuf Xuftýu hÌtt Útft su y™k‚ Xuftýu Œu¾tðwk yu s

¼„ðt™™wk Þtu„f¤tyu fhe™u ÔÞt…f…ýwk Au …ý ytftþ™e …uXu yY……ýu fhe™u ÔÞt…f ™Úte y™u su ¼„ðt™™e Þtu„{tÞtyu

fhe™u …[tË fhtuz Þtus™ su …]Úðe™wk {kz¤ Au ‚u «÷Þft¤™u rð»tu …h{týwk Y… ÚtR òÞ Au. y™u ‚u …]Úðe …tAe Ë]Âüft¤™u rð»tu

…h{týwk{tkÚte …[tË fhtuz Þtus™ ÚttÞ Au. y™u [tu{tËwk ytðu Au íÞthu „tsðes ™u {u½™e ½xt ÚtR ytðu Au. yu ytrŒf Ëðuo

ytùÞo ‚u ¼„ðt™™e Þtu„{tÞtyu fhe™u ÚttÞ Au. yuðt su ©ef]»ý¼„ðt™ ‚u {w{wûtw™u Ëðuo «fthu ¼s™ fhðt ÞtuøÞ Au. þt {txu

su, ƒeò yð‚th™u rð»tu ‚tu yuf fu ƒu f¤t™tu «ftþ ntuÞ Au y™u ©ef]»ý¼„ðt™™u rð»tu ‚tu Ëðuo f¤tytu Au. {txu yu ©ef]»ý¼„ðt™

‚tu hrËf …ý Au, ™u íÞt„e …ý Au, ™u ¿tt™e …ý Au, ™u htòrÄhts …ý Au, ™u ftÞh …ý Au, ™u þqhðeh …ý Au, yr‚þu f]…t¤w

…ý Au, ™u Þtu„f¤t™u rð»tu «ðeý Au, ™u yr‚þÞ ƒr¤Þt …ý Au, ™u yr‚þÞ Ar¤Þt …ý Au, {txu Ëðuo f¤tyu Ëk…Òt ‚tu yuf

©ef]»ý¼„ðt™ s Au. y™u ‚u ©ef]»ý¼„ðt™™wk su yûthÄt{ ‚u™u ytr©‚ su y™k‚ fturx ƒúñtkz ‚u …ý ËŒtÞ hnu Au. ‚u{tkÚte

su ƒúñtkz™e Ëtu ð»to™e ytðhŒt …whe ÚttÞ ‚u ƒúñtkz™tu ™tþ ÚttÞ. ‚uýu fhe™u ftkR Ëðuo ƒúñtkz™tu ™tþ Út‚tu ™Úte. {txu «÷Þft¤{tk

þt ËtYk fÕÞtý fÞwO òuRyu ? Ëðuo ƒúñtkz ðËu s Au ‚tu ? yuðe he‚u yu «§™wk Ë{tÄt™ Au. yuðe he‚u …htuût…ýu …tu‚t™t

…wY»ttu¥t{…ýt™e ðt‚to ©eS{nthtsu fhe ‚u™u Ëtk¼¤e™u Ëðuo nrh¼õ‚ yu{ òý‚t nðt su, yus su ©ef]»ý …wY»ttu¥t{ ‚u s yt

¼Âõ‚Ä{o™t …wºt ©eS{nthts Au. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>64>> 197 >>

Ëkð‚T 1881™t …tu»t þwrŒ11 yuftŒþe™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

©eðtËwŒuð™thtÞý™t {krŒh™e Ë{e…u Ztur÷Þt W…h rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e


…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, Ëtk¼¤tu, ¼„ðt™™e ðt‚to fheyu. íÞthu ‚t÷ …¾ts ÷R™u Ëk‚ fe‚o™ „tð‚t n‚t ‚u

At™t hÌtt y™u Ëðuo ntÚt òuze™u Ëtk¼¤ðt ƒuXt. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “Sð™t fÕÞtý™u yÚtuo ¼„ðt™™t ht{f]»ýtrŒf

su yð‚th ÚttÞ Au ‚u™u ‚tu {tÞt™wk ftÞo yuðwk su yt s„‚ ‚u{tk ftuR Xuftýu {tun Út‚tu ™Úte, y™u …tu‚t™t y÷tirff «‚t…u fhe™u

r™:þkf ð‚uo Au y™u …tu‚t™t ¼õ‚s™™e ¼Âõ‚™u yk„efth fhðt™u yÚtuo …k[rð»tÞ™u …ý Ëthe …uXu ¼tu„ðu Au. ‚u™u òuR™u yt

ËkËth™u rð»tu su y¾‚hztÌtt {™w»Þ Au ‚u …h{uïh™u rð»tu Œtu»t …hXu Au y™u yu{ òýu su, yt ‚tu …h{uïh fnuðtÞ Au ‚tu …ý

yu™u yt…ýt fh‚tk …ý ðÄw ËkËth™u rð»tu ytËÂõ‚ Au. yu{ òýe™u ¼„ðt™™u …ý …tu‚t suðt {™w»Þ òýu Au. …ý ¼„ðt™™tu

su y÷tirff {rn{t ‚u™u òý‚t ™Úte, yu s ¼„ðt™™e {tÞt Au. y™u ƒúñÂMÚtr‚™u …tBÞt yuðt su ytí{Œþeo ËtÄw ‚u™u …ý yt

ËkËth™u rð»tu ftuR …ŒtÚto Œu¾e™u {tun Út‚tu ™Úte, ‚tu ƒúñÚte …h …hƒúñ yuðt su ©ef]»ý¼„ðt™ ‚u™u {tÞt ™u {tÞt™tk ftÞo Útfe

r™÷uo… hnuðtÞ yu{tk ‚u þwk fnuðwk ? yu ‚tu hnuðtÞ s. y™u ytí{r™ctðt¤t su Ëk‚ ‚u™u ytí{r™ct ™u ‚eðú ðihtøÞ yu ƒu ntuÞ

‚uýu fhe™u ftuR he‚™wk ƒkÄ™ ‚tu ™ ÚttÞ, …ý òu ‚u™u ¼„ðt™™u rð»tu ¼Âõ‚ ™ ntuÞ, ‚tu su{ ƒnw «fth™tk ¼tus™ ™u ƒnw «fth™tk

ÔÞks™ fÞtO ntuÞ ™u ‚u{tk òu yuf ÷ðý ™ ntuÞ ‚tu ‚u Ëðuo ™fthtk ÚtR òÞ Au, ‚u{ ¼„ðt™™e ¼Âõ‚ rð™t yuf÷wk su ƒúñ¿tt™ Au

‚Útt ðihtøÞ Au ‚u ‚tu ™ftYks Au ™u ËŒt yfÕÞtýfthe s Au, yu{ òýe™u þwfŒuðS ƒúñMðY… ÚtÞt n‚t ‚tu…ý ©e{Kt„ð‚™u

¼ý‚t nðt y™u ©ef]»ý¼„ðt™™u rð»tu áZ ¼Âõ‚™u fh‚t nðt. {txu ytí{r™ctðt¤t™u òu ¼„ðt™™u rð»tu ¼Âõ‚ ™ ntuÞ ‚tu

yu yu™u {tuxwk Œq»tý Au. y™u su™u ¼„ðt™™u rð»tu ¼Âõ‚ ntuÞ ‚u™u …ý òu ytí{r™ct ™u ðihtøÞ ™ ntuÞ ‚tu suðe ¼„ðt™™u rð»tu

«er‚ ntuÞ ‚uðe ƒeò …ŒtÚto™u rð»tu …ý «er‚ ÚtR òÞ. {txu yu ¼Âõ‚{t„oðt¤t™u …ý {tuxwk Œq»tý Au y™u su ytðtu …rh…õð

¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚uýu ‚tu ¼„ðt™™tu ÞÚttÚto {rn{t òÛÞtu Au, {txu ‚u™u ‚tu …h{uïh rð™t ƒeswk Ëðuo ‚wåA sýtýwk Au. ‚u

ËtYk ftuR …ŒtÚto{tk ‚u {tun …t{‚tu ™Úte. {txu ytí{r™ct, ðihtøÞ ™u ¼„ðt™™u rð»tu ¼Âõ‚ yu ºtýuÞ ¼u¤tk ntuÞ íÞthu ftuR

ò‚™e ¾tux ™ fnuðtÞ, y™u yuðtu su ntuÞ ‚u ‚tu ¼„ðt™™tu ¿tt™e ¼õ‚ fnuðtÞ, yuftkr‚f ¼õ‚ fnuðtÞ, y™LÞ ¼õ‚

fnuðtÞ. Rr‚ ð[™t{]‚{T >>65>> 198 >>

„.{.«. 65

ð[™t{]‚{T

51

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

Ëkð‚T 1881™t …tu»t ðrŒ 1 «r‚…Œt™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

W„{ýu ƒth ytuhzt™e ytuËheyu Ztur÷Þt W…h „tŒe ‚rfÞt rƒAtðe™u rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚ ð† Äthý fÞtO n‚tk,

™u …e¤t …w»…™t ™u ht‚e „w÷ŒtðŒe™t …w»…™t nth fkX™u rð»tu rðhts{t™ n‚t, ™u …e¤t …w»…™tuuu ‚tuhtu …t½™u rð»tu rðhts{t™

n‚tu,y™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™{kz¤ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

y™u …tu‚t™e yt„¤ ËhtuŒt ™u Œwfz ÷R™u Ëk‚{kz¤ rð»ýw…Œ „tð‚t n‚t. ‚u fe‚o™¼Âõ‚ ÚtR hÌtt …Ae ©eS{nthts

ƒtuÕÞt su, “ yts ‚tu y{thu {tuxt {tuxt Ëk‚™u «§ …wAðt Au.” yu{ fne™u «Út{ yt™kŒMðt{e™u …wA‚t nðt su, “ftuRf yuðtu

…wY»t ntuÞ su ‚u™u ƒwÂØ Úttuze ntuÞ ‚tu …ý …tu‚t{tk su Œtu»t ntuÞ ‚u™u Œu¾u y™u ƒeò nrh¼õ‚{tk Œtu»t ntuÞ ‚u™u ™ Œu¾u y™u „wý

ntuÞ ‚u™us Œu¾u y™u ƒeòu su …wY»t Au ‚u™u ‚tu ƒwÂØ ½ýe Au, ‚tu…ý …tu‚t™t yð„wý™u Œu¾‚tu s ™Úte y™u ƒeò nrh¼õ‚™u rð»tu

„wý™tuu íÞt„ fhe™u fuð¤ Œtu»t s Œu¾u Au, yu™wk þwk fthý nþu ? su, Úttuze ƒwÂØðt¤tu ntuÞ ‚u …ý …tu‚t™t Œtu»t™u Œu¾u Au y™u ÍtÍe

ƒwÂØðt¤tu Au ‚u™u …tu‚t™t Œtu»t ËwÍ‚t ™Úte ?” yu «§ Au. …Ae yt™kŒMðt{e™u suðtu ËwÍâtu ‚uðtu W¥th fÞtuo …ý «§™wk Ë{tÄt™

ÚtÞwk ™rn. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “yu™tu W¥th yu{ Au su, yt sL{u yÚtðt ftuR sL{tk‚h™u rð»tu yuýu ftuRf {tuxt

¼„ðt™™t ¼õ‚™tu y…htÄ fÞtuo Au, ‚u …t…u fhe™u yu™e ƒwÂØ Œtu»tu Þwõ‚ Au. {txu yu™u nrh¼õ‚™t Œtu»t ËwÍu Au ™u …tu‚t™t Œtu»t

ËwÍ‚t ™Úte. yu s yu™tu W¥th Au.”

yu{ fne™u …Ae ©eS{nthts r™íÞt™kŒ Mðt{e™u «§ …wA‚t nðt su, “¼„ðt™™u …tBÞt™wk yuf s ËtÄ™ Au, fu

½ýtkf ËtÄ™u fhe™u ¼„ðt™ …{tÞ Au ? íÞthu ‚{u yu{ fnuþtu su, ¿tt™, ðihtøÞ, ¼Âõ‚ y™u Ä{o, yu [th ËtÄ™u fhe™u …{tÞ

Au. ‚u ßÞthu yu [th ËtÄ™u fhe™u ¼„ðt™™e «tÂó ÚttÞ Au, íÞthu yuf ¼„ðt™™t yt©Þu fhe™u s fÕÞtý ÚttÞ yuðt y™LÞ

¼tð™tu r™Ätoh hÌttu ™rn.” …Ae r™íÞt™kŒ Mðt{eyu ƒnw «fthu W¥th fÞtuo …ý «§™wk Ë{tÄt™ ÚtÞwk ™rn. …Ae ©eS{nthts

ƒtuÕÞt su “fÕÞtý ‚tu yuf ¼„ðt™™t yt©Þu fhe™u s Au. …ý ¼„ðt™ Au ‚u yr‚ Ë{Úto Au ™u ‚u™e yt¿tt™u ƒúñtrŒf Ë{„ú

Œuð …t¤u Au. ‚Útt ft¤ {tÞtrŒf su Ëðuo ƒúñtkz™t fthý, ‚u …ý ¼„ðt™™t ¼ÞÚtfe ËtðÄt™ ÚtR™u ¼„ðt™™e yt¿tt{tk hnu

Au. {txu ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚u™u yu ¼„ðt™™e yt¿tt Au ‚u áZ fhe™u {t™ðe, yu s ¼„ðt™™t ¼õ‚™wk ÷ûtý Au, ‚u ËtYk

ËtÄ™ Ëðuo yr‚ áZ fhe™u ht¾ðtk. yux÷u yuf ¼„ðt™ ð‚u s fÕÞtý Au. y™u yu ËtÄ™ Au, ‚u ‚tu ¼„ðt™™e «ËÒt‚t™u yÚtuo

Au. yu s yu «§™tu W¥th Au.”

…Ae ©eS{nthts ƒúñt™kŒMðt{e™u …wA‚t nðt su, yt “Œun™u rð»tu Sð Au ‚u Ëtfth Au fu r™htfth Au ?” …Ae

ƒúñt™kŒMðt{eyu fÌtwk su, “Sð ‚tu Ëtfth Au.” íÞthu ©eS{nthtsu fÌtwk su, “òu Sð Ëtfth ntuÞ ‚tu ‚u fh[hýtrŒfuÞwõ‚

ÚtÞtuu. íÞthu Œþ{ MfkÄ™u rð»tu ðuŒM‚wr‚™t yæÞtÞ{tk yu{ fÌtwk Au su, ‘¼„ðt™ su ‚u Sð™t fÕÞtý™u yÚtuo ‚u Sð™tk ƒwÂØ,

$rÿÞ, {™ ™u «tý ‚u™u Ë]s‚t nðt.’ ‚u òu Sð Ëtfth s ntuÞ, ‚tu ‚u™u yÚtuo ƒwÂØ, RkrÿÞ, {™, «tý Ë]ßÞt™wk þwk ft{ Au ? {txu

yuðe he‚™tk þt†™tk ð[™™u òu‚tk yu{ s r™Ätoh ÚttÞ Au su, Sð su ‚u MðY… Mð¼tðu fhe™u ‚tu Ë¥tt{tºt Au. ™u [i‚LÞ ðM‚w

Au, y™u y™trŒ y¿tt™Y… yuðwk su fthý þheh ‚uýu Þwõ‚ Au. y™u su{ [{f…tý ntuÞ ‚u ÷tuZt™u ‚týe™u ÷tuZt ËtÚtu [tuxe hnu

Au, ‚u{ yu Sð™tu …ý [tuxðt™tu Mð¼tð Au, ‚u {trÞf yuðtk su MÚtq÷ ™u Ëqû{ yu ƒu þheh ‚u ËtÚtu [tuxu Au, y™u yu Sð y¿tt™u

fhe™u ‚u þheh™u rð»tu …tu‚t…ýwk {t™u Au, …ý ðM‚w„‚u ‚tu yu Sð þheh suðtu ™Úte.”

…Ae ƒúñt™kŒMðt{euyu fÌtwk su, “ßÞthu ¼„ðt™™e ¼Âõ‚yu fhe™u yu Sð™t y¿tt™™e r™ð]Â¥t ÚttÞ Au, íÞthu yu

Sð™u MÚtq÷, Ëqû{ ™u fthý yu {trÞf ºtý Œun™tu ËkƒkÄ hnu‚tu ™Úte. íÞthu yu Sð ¼„ðt™™t Ät{{tk sR™u fuðe he‚™t ytfthu

Þwõ‚ Útftu hnu Au ?” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ßÞthu yu Sð™t y¿tt™™e r™ð]Â¥t ÚttÞ Au íÞthu yu™u {trÞf ºtý Œun™tu

Ëk„ Awxe òÞ Au. …Ae yu Sð fuð¤ [i‚LÞ Ë¥tt{tºt hnu Au. …Ae yu Sð™u ¼„ðt™™e ¼qr{ ytrŒf su ytX «fth™e «f]Â¥t

‚u Útfe swŒe su [i‚LÞ «f]r‚ ‚u™tu ¼„ðt™™e RåAtyu fhe™u Œun ƒkÄtÞ Au, ™u ‚uýu Þwõ‚ Útftu ¼„ðt™™t yûthÄt{™u rð»tu hnu

Au. yu he‚u yu «§™tu W¥th Au.”

…Ae „tu…t¤t™kŒMðt{e™u ©eS{nthts …wA‚t nðt su,

1

yütk„Þtu„ rËØ ÚttÞ Au, yÚtðt ytí{Œþo™ ÚttÞ Au, ‚u ‚tu

¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚™e f]…t Útfe ÚttÞ Au.

2

‚u yu Þtu„ ™u ytí{Œþo™ rËØ ÚtÞt™wk fthý su ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚,

‚u™u rð»tu ð]Â¥t „tiý ÚtR òÞ Au y™u yütk„Þtu„ ™u ytí{Œþo™ yu™u rð»tu ðÄw ÷„™e ÚttÞ Au. ‚u™wk þwk fthý nþu ? …Ae

„tu…t¤t™kŒMðt{eyu fÌtwk su, yu™u Þtu„tÇÞtË fh‚u Útfu Þtu„ rËØ ÚttÞ Au ‚u™wk ftkRf {t™ ytðu Au, ‚uýu fhe™u ¼„ðt™™e ftuuhu

ftkRf ð]Â¥t „tiý ÚtR òÞ Au.

…Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “ßÞthu rËØŒþt™u …t{u íÞthu yu Þtu„e Au ‚u ƒúñY… ÚttÞ Au. ‚u ƒúñ{tk ‚tu ftuR ò‚™wk

„.{.«. 66

ð[™t{]‚{T

52

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

{t™ ntuÞ ™rn.”

3

{txu W¥th Ëk¼ðu ™rn. …Ae „tu…t¤t™kŒMðt{e ƒtuÕÞt su “nu {nthts ! yu ‚tu ftkR Ë{ò‚wk ™Úte {txu ‚{u

f]…t fhe™u fntu. …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “yu ‚tu yu{ Ë{sðwk su,

4

ßÞthu …tu‚t™e ¾tux ftZðe ntuÞ íÞthu ‚u™u {tuxtytu™t

ð[™™e ËtÏÞ ÷R™u ftZðe. su{ ftuRf ÔÞðntrhf ft{ ntuÞ, ™u ‚u ft{™u yr‚þu rËØ fhðwk ntuÞ íÞthu Ëthtk Ëthtk {týË™e

ËtRŒe fhðe, ‚u{ ytkne …ý yu ËtRŒe Au su, þwfŒuðS ƒúñMðY… ÚtÞt n‚t ‚tu …ý yr‚ «er‚yu fhe™u ©e{Kt„ð‚ ¼ÛÞt

y™u yts rŒðË ËwÄe …ý ¼„ðt™™e ¼Âõ‚™u s fhu Au y™u þti™ftrŒf yXâtþe nòh Ér»t ‚u ƒúñMðY… Au, ‚tu …ý

Ëw‚…whtýe™t {w¾ Útfe ¼„ðt™™e fÚtt™u Ëtk¼¤u Au. yuðe ò‚™t ð[™™e ËtÏÞ ¼Âõ‚™e áZ‚t™u yÚtuo ÷uðe y™u su ¾tux

…tu‚t™t òÛÞt{tk ™ ytð‚e ntuÞ ‚u™e ftuh™e ¼„ðt™™u yt„¤ «tÚto™t fhðe su nu {nthts ! {tht{tk su su ¾tux ntuÞ ‚u f]…t

fhe™u ™tþ fhßÞtu. su{ ftuRf …wY»t™u {tÚtu f÷kf ytÔÞwk ntuÞ ™u ‚u f÷kf xtéÞt™tu ftuR ËtRŒe ™ ntuÞ íÞthu ‚u ÷tuZt™tu „tu¤tu

ht‚tu[tu¤ ntuÞ ‚u™u W…tze™u …tu‚t™wk f÷kf xt¤u Au. ‚u{ su Œtu»t ™ ytu¤¾t‚tu ntuÞ, íÞthu ‚u Œtu»t xt¤ðt™u yÚtuo ¼„ðt™™e M‚wr‚

fhðe. yu ‚u ÷tuZt™tu „tu¤tu ÍtÕÞt suðe Au. yu{ fhe™u …tu‚t™e ¾tux™u xt¤ðe, yu ‚{tht «§™tu W¥th Au.

…Ae ©eS{nthts {wõ‚t™kŒ Mðt{e™u …wA‚t nðt, su; “¼„ðt™™u ÞÚttÚto òÛÞt ntuÞ ™u ¼„ðt™ ‚tu ftkR

[{ífth ™ Œu¾tz‚t ntuÞ, ™u ƒeò su skºt {kºtðt¤t ntuÞ ‚u ‚tu …h[tu Œu¾tz‚t ntuÞ, ‚u™u Œu¾e™u ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ

‚u™wk {™ ¼„ðt™{tkÚte ftkR z„u fu ™ z„u ?” …Ae {wõ‚t™kŒ-Mðt{eyu fÌtwk su, “nu {nthts ! su™u ¼„ðt™™tuu ÞÚttÚto

r™ùÞ ntuÞ ‚u™u ‚tu ¼„ðt™ rð™t ƒesu õÞtkR «‚er‚ ytðu s ™rn. y™u òu ƒesu Xuftýu «‚er‚ ytðe ‚tu ‚u™u ¼„ðt™™tu

r™ùÞ s ™Úte. yu ‚tu „wýƒwÂØðt¤tu nrh¼õ‚ fnuðtÞ, …ý ÞÚttÚto ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ™ fnuðtÞ. …Ae ©eS{nthts

ƒtuÕÞt su, yus yu™tu W¥th Au.

…Ae ©eS{nthtsu þwf{wr™™u …wAâwk su, “¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ™u ‚u ¼„ðt™ ‚Útt ¼„ðt™™t Ëk‚ ‚u™u Ëtûttífth

…tBÞtu ‚u™u Sð‚tk þe «tÂó ÚttÞ Au, y™u {wðt fuzu þe «tÂó ÚttÞ Au ?” …Ae þwf{wr™ ƒtuÕÞt su, “nu {nthts ! yu™tu W¥th ‚tu

‚{tu fhþtu íÞthu Útþu.” …Ae ©eS{nthts ƒtuÕÞt su, “su™u ¼„ðt™ ™u ¼„ðt™™t Ëk‚™e «tÂó ÚtR Au ‚u™u Sð‚u ‚tu

¼„ðt™™tk fÚtt, fe‚o™ fh‚tk Útftk s rŒðË ™u htrºt ðe‚u Au, y™u ºtýu yðMÚttÚte …h su …tu‚t™tu Sðtí{t ‚u™wk ƒúñY…u Ëtûtt‚T

Œþo™ ÚttÞ Au. y™u ¼„ðt™ rð™t yLÞ …ŒtÚto {tºt™u rð»tu ðihtøÞ ÚttÞ Au, y™u yÄ{o™tu íÞt„ fhe™u Ä{o™u rð»tu hnuðtÞ Au,

y™u Œun {wfu íÞthu yuðt ¼õ‚™u ¼„ðt™ …tu‚t suðtu s fhu Au. su{ ¼„ðt™u ƒúñt™u fÌtwk Au su, ‘nu ƒúñt ! suðtu nwk Awk ™u suðtu

{thtu {rn{t Au ™u suðt {tht „wý ™u f{o Au ‚uðwk {tht y™w„ún Útfe ‚™u rð¿tt™ Úttytu.’ yuðwk su ƒúñt™u fÌtwk Au, ‚u{ su …tu‚t™t

y™LÞ ¼õ‚ ntuÞ ‚u Ëðuo™u ¼„ðt™ yuuuðe «tÂó fhtðu Au. y™u su{ ¼„ðt™ ft¤, f{o ™u {tÞt Útfe hrn‚ Au, ‚u{s

¼„ðt™™t ¼õ‚ …ý ft¤, f{o ™u {tÞt Útfe hrn‚ ÚttÞ Au, ™u y¾kz ¼„ðt™™e Ëuðt™u rð»tu hnu Au, yuðe Œun {wõÞt fuzu «tÂó

ÚttÞ Au, yus yu «§™tu W¥th Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>66>> 199 >>

Ëkð‚T 1881™t {nt ðrŒ ‚]‚eÞt™u rŒðË Mðt{e ©eËnò™kŒS {nthts ©e„Zzt {æÞu ŒtŒt¾t[h™t Œhƒth{tk

…tu‚t™t W‚tht™u rð»tu „k„tsr¤Þt fwðt …tËu ytuxt W…h Ztur÷Þtu Z¤tðe™u „tŒe‚rfÞt ™k¾tðe™u rðhts{t™ n‚t, y™u Ëðuo ïu‚

ð† Äthý fÞtO n‚tk, ™u …tu‚t™t {w¾th®ðŒ™e yt„¤ {wr™ ‚Útt ŒuþŒuþ™t nrh¼õ‚™e Ë¼t ¼htR™u ƒuXe n‚e.

y™u …tu‚t™e yt„¤ ËtÄw Œqfz ËhtuŒt ÷R™u rð»ýw…Œ „tð‚t n‚t. ‚u fe‚o™ ¼Âõ‚ ÚtR hÌtt …Ae ©eS{nthts

ƒtuÕÞt su, “y{u Ëðuo Ëk‚ «íÞu «§ fheyuu Aeyuu su, ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚u Œun {wfe™u ƒúñY… ÚtR™u ¼„ðt™™t Ät{{tk òÞ

Au, …Ae yu{tk ™u ¼„ðt™{tk þtu yk‚htÞ hnu Au, suýu fhe™u Mðt{e Ëuðf…ýt™tu ™t‚tu hnu Au ? fu{ su yu ¼„ðt™™tu ¼õ‚ Au

‚u …ý suðt ¼„ðt™ Mð‚kºt Au ™u ft¤, f{o ™u {tÞt ‚u™u ytðhýu fhe™u hrn‚ Au ‚uðtu s ÚttÞ Au. {txu yu{tk þtu ¼uŒ hnu Au, suýu

fhe™u Mðt{eËuðf…ýwk hnu Au ? yu «§ Au.” …Ae …h{nkËu su™u suðwk Ë{òÞwk ‚uýu ‚uðtu W¥th fÞtuo, …ý ©eS{nthts™t «§™wk

Ë{tÄt™ ÚtÞwk ™rn. …Ae Ëðuo Ëk‚u fÌtwk su, “nu {nthts ! ‚{tht «§™tu W¥th ‚tu ‚{u s fhþtu íÞthu Útþu.” …Ae ©eS{nthts

ƒtuÕÞt su, “yu™tu W¥th yu{ Au su, ¼„ðt™™tu ¼õ‚ ntuÞ ‚uýu suðt ¼„ðt™™u òÛÞt ntuÞ su, ¼„ðt™ ytx÷e Ët{ŠÚtyu

Þwõ‚ Au y™u ytx÷e þtu¼tyu Þwõ‚ Au. y™u ytðt Ëw¾Y… Au, yuðe he‚u yu ¼õ‚u sux÷tu ¼„ðt™™tu {rn{t òÛÞtu Au y™u

suðt «‚t…u Þwõ‚ ¼„ðt™™u òÛÞt Au, ‚u ¼õ‚ ßÞthu Œun {wfe™u ¼„ðt™™t Ät{{tk òÞ Au, íÞthu Y… ‚Útt Ët{ŠÚt ‚u yu

¼õ‚™e …ý ‚uðe s ÚttÞ Au. ‚tu …ý ¼„ðt™™e Ët{ŠÚt y™u ¼„ðt™™wk ËwkŒh…ýwk RíÞtrŒf su «‚t… ‚u yu ¼õ‚™u ¼„ðt™™u

rð»tu yr‚þu sýtÞ Au, íÞthu yu ¼f‚ yu{ òýu Au su, {U sux÷tu «‚t… òÛÞtu n‚tu ™u ËwkŒh…ýwk òÛÞwk n‚wk, ‚ux÷wk yiïÞo ™u ‚ux÷wk

ËwkŒh…ýwk ‚tu {™u …ý ¼„ðt™u ytÃÞwk Au. ‚tu …ý ¼„ðt™™wk yiïÞo ™u ¼„ðt™™wk ËwkŒh…ýwk ‚u ‚tu yr‚þu y…th Œu¾tÞ Au. {txu

{tht suðt y™k‚ ¼„ðt™™t ËtÄBÞo…ýt™u …tBÞt Au, ‚tu …ý ¼„ðt™ suðtu ftuR Útðt™u Ë{Úto Út‚tu ™Úte. þt {txu su, ¼„ðt™™tu

„.{.«. 67

ð[™t{]‚{T

53

ww

w.b

hujm

andi

r.org

ww

w.ja

ysw

amin

aray

an.o

rg

{rn{t, „wý, f{o, sL{ ™u Ët{ŠÚt ‚Útt ËwkŒh‚t, Ëw¾ŒtÞf…ýwk, yu ytrŒf su y™k‚ fÕÞtýfthe „wý ‚u™t …th™u þu»t, þthŒt,

ƒúñtrŒf Œuð‚t ‚Útt [th ðuŒ yu …t{‚t ™Úte. y™u ¼„ðt™ …tuu‚u …ý …tu‚t™t {rn{t™t …th™u …t{‚t ™Úte. {txu ¼„ðt™ ‚tu

Ëðuo Ët{ŠÚtyu fhe™u y…th Au. y™u yu ¼„ðt™™u ¼S™u y™k‚ fturx ði»ýð ¼„ðt™ Ëh¾t ÚttÞ Au, ‚tu…ý ¼„ðt™{tkÚte

ftuR ò‚™tu «‚t… yýwk sux÷tu …ý LÞq™ ÚtÞtu ™Úte. su{ {eXt s¤™tu Ë{wÿ ¼Þtuo ntuÞ ‚u{tkÚte {™w»Þ, …þw, …k¾e Ëðuo sux÷wk ¼tðu

‚ux÷wk s¤ …eðu ‚Útt …tºt ¼he ÷u ‚tu…ý ytuAwk Út‚wk ™Úte. þt {txu su, ‚u Ë{wÿ ‚tu y„tÄ Au, ‚u{s ¼„ðt™™tuu {rn{t …ý

yr‚þu y…th Au, {txu ftuR he‚u fhe™u ½xu yuðtu ™Úte. ‚u ËtYk su su ¼„ðt™™t ¼õ‚ ƒúñMðY… ÚtÞt Au ‚tu…ý ¼„ðt™™t áZ

ŒtË ÚtR™u ¼„ðt™™wk ¼s™ fhu Au. yuðe he‚u ¼„ðt™™t ¼õ‚ ¼„ðt™™t ËtÄBÞo…ýt™u …t{u Au ‚tu …ý Mðt{e Ëuðf…ýwk hnu

Au, yu s yu «§™tu W¥th Au.” Rr‚ ð[™t{]‚{T >>67>> 200 >>

©e„Zzt {æÞ«fhýk Ë{tó{T

„.{.«. 67

vachnamrut

Documents