www.ekologija.ba 1

UTICAJ OTPADNIH VODA IZ RUDNIKA UGLJA NA AKUMULACIJU MODRAC

Tuzla, juni 2013.

2 www.ekologija.ba

I

Centar za ekologiju i energiju

M. i !. Crnogor"evi#a 8, 75000 Tuzla Tel: 035 / 249 – 310; fax: 035 / 249 – 311 www.ekologija.ba U PRIPREMI U!ESTVOVALI Koordinacioni tim za za"titu akumulacije Modrac Zahid Arnautali#, samostalni ekspert Mirela Ulji#, Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i $umarstva Dragica Te$i#, Ministarstvo prostornog ure%enja i za$tite okolice Vahida Selimba$i#, Tehnolo$ki fakultet Kemal Kurevi#, Op#ina Tuzla Osman Mahmutovi#, Op#ina Lukavac Fuad Brigi#, Op#ina Banovi#i Fahrudin Halil"evi#, Op#ina Kalesija Subhija Huki#, samostalni ekspert Enes Glavini#, Op#ina !ivinice Centar za ekologiju i energiju D&emila Agi# Amira Kunto Alma Kova"evi# Denis !i$ko #tampa: OFF-SET 'tamparija Tuzla

Publikacija je realizirana u saradnji sa Fondacijom Heinrich Böll, Ured za BiH.

Stavovi izra&eni u ovoj publikaciji ne predstavljaju nu&no i stavove Fondacije Heinrich Böll.

ZDAVA !

www.ekologija.ba 3

SADR$AJ

UVOD .............................................................................................................................................. 4

1. NASTANAK I NAMJENA AKUMULACIJE ....................................................................................... 4

2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE AKUMULACIJE ............................................................................ 5

2.1. Morfometrijske karakteristike Akumulacije .............................................................................. 5

2.2. Hidrolo$ke karakteristike Akumulacije ..................................................................................... 6

3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE SLIVNOG PODRU(JA AKUMULACIJE ...................................... 7

3.1. Op#i podaci o slivu Akumulacije .............................................................................................. 7

3.2. Hidrolo$ke karakteristike sliva Akumulacije ............................................................................. 7

3.3. Zaga%iva"i voda u slivu Akumulacije ....................................................................................... 8

4. KVALITET VODA VODOTOKA U SLIVU AKUMULACIJE I VODA AKUMULACIJE ...................... 8

4.1. Kvalitet voda vodotoka u slivu Akumulacije ............................................................................. 9

4.2. Kvalitet voda Akumulacije ........................................................................................................ 9

5. OSNOVNI PODACI O ZAGA)IVA(IMA VODA U SLIVU AKUMULACIJE .................................. 10

5.1. Rudnici mrkog uglja RMU ''Banovi#i'' d.d. Banovi#i ............................................................... 12

5.2. Rudnik mrkog uglja '')ur%evik'' d.o.o., !ivinice ..................................................................... 14

6. UTICAJ OTPADNIH VODA RUDNIKA NA VODOTOKE U SLIVU AKUMULACIJE I NA AKUMULACIJU ............................................................................................................................. 16

6.1. Uticaj na vodotoke u slivu Akumulacije ................................................................................. 16

6.2. Uticaj na Akumulaciju ............................................................................................................ 17

7. ZAKONODAVNI OKVIR ................................................................................................................ 20

7.1. Zakon o vodama Federacije BiH ........................................................................................... 20

7.2. Zakon o za$titi akumulacije Modrac ...................................................................................... 21

7.3. Uredba o kategorizaciji vodotoka .......................................................................................... 22

7.4. Uredba o klasifikaciji voda i voda obalnog mora u granicama SR BiH ................................. 22

7.5. Uredba o uslovima ispu$tanja otpadnih voda u prirodne recipijente i sisteme javne kanalizacije ............................................................................................................................ 22

7.6. Zakon o upravljanju otpadom ................................................................................................ 22

7.7. Pravilnik o kategorijama otpada sa listama ........................................................................... 22

8. ZAKLJU(CI I PREPORUKE ......................................................................................................... 23

LITERATURA ................................................................................................................................ 24

4 www.ekologija.ba

UVOD

Voda je prirodno dobro !ije su rezerve ograni!ene i sa njom se ne mo"e potpuno slobodno raspolagati.

(Evropska povelja o vodi)

Odavno je ve# shva#en zna"aj akumulacije Modrac. U ovom trenutku Akumulacija je nezamjenljiv vodni objekt od neprocjenjive va&nosti za $iru tuzlansku regiju. Zbog toga je, od strane Ministarstva poljoprivrede, $umarstva i vodoprivrede Tuzlanskog kantona formirana radna grupa za za$titu akumulacije Modrac pod nazivom ''Koordinacioni tim za za!titu akumulacije Modrac'', sa zadatkom da izme%u ostalog daje smjernice za: integralno, intersektoralno planiranje u oblasti upravljanja vodama i predla&e mjere za za$titu flore i faune u slivu akumulacije Modrac i same Akumulacije.

U sklopu planiranih aktivnosti na za$titi akumulacije Modrac, ''Koordinacioni tim za za!titu akumulacije Modrac'' je sa"inio dokument ''Strategija za#tite akumulacije ''Modrac'' (juna 2012. godine), koji je usvojen od strane Vlade Tuzlanskog kantona i Skup$tine Tuzlanskog kantona.

Da bi se realizirao strate$ki cilj ''Strategija za!tite akumulacije ''Modrac'' potrebno je da se u razumnom planskom razdoblju, planskim upravljanjem vodama, kontrolom i upravljanjem pritiscima na vode, dostigne prihvatljiv kvalitet voda vodotoka u slivu akumulacije Modrac i kvalitet voda akumulacije Modrac te da se osigura dugoro"na i cjelovita za$tita akumulacije Modrac.

Dodatno su Strategijom definirane mjere koje bi trebale biti realizirane u $to kra#em roku. Izme%u niza planiranih mjera, u prioritetne mjere svakako spadaju mjere koje se odnose na pobolj$anje i postizanje dobrog stanja voda u slivu akumulacije Modrac i voda akumulacije Modrac i za$tite povr$inskih voda (vodotoka i Akumulacije). U cilju realiziranja tih mjera ura%en je i ovaj dokument, "ija je svrha da uka&e na problematiku zaga%enja voda u slivu akumulacije Modrac, posebno uticaja otpadnih voda na Akumulaciju, koje poti"u od proizvodnih pogona rudnika uglja, lociranih u slivu Akumulacije. U dokumentu su, u kratkim crtama, dati osnovni podaci o:

o akumulaciji Modrac, o slivu Akumulacije, o kvalitetu povr$inskih voda u slivu Akumulacije i voda Akumulacije, o zaga%iva"ima voda u slivu Akumulacije, posebno rudnika uglja lociranih u slivu Akumulacije, o uticaju otpadnih voda rudnika uglja na vodotoke u slivu Akumulacije i na samu Akumulaciju, o zakonodavni aspekt, zaklju"ci i preporuke.

Cilj ovog dokumenta je da kod $ire dru$tvene zajednice, potakne svijest o potrebi za$tite akumulacije Modrac i da uka&e na potrebu spre"avanja daljeg uticaja otpadnih voda iz rudnika uglja na ekolo$ko stanje akumulacije Modrac.

1. NASTANAK I NAMJENA AKUMULACIJE Polovinom pedesetih i po"etkom $ezdesetih godina pro$log vijeka, na podru"ju tuzlanske regije, do$lo je do naglog razvoja privrede, posebno rudarstva, termoenergetike i bazne hemijske industrije, te razvoj urbanih aglomeracija.

Nagli razvoj regije uslovljavala je potreba za sve ve#im koli"inama kvalitetne vode, koje se nisu mogle obezbijediti iz postoje#ih vodotoka i izvori$ta voda, uglavnom zbog nepovoljnog prirodnog re&ima voda u podru"ju regije (nedostatak i neravnomjerna raspodjela voda), te naglog prekomjernog i nekontroliranog zaga%enja voda u otvorenim vodotocima.

Analizom ukupne vodoprivredne problematike sliva rijeke Spre"e, kao jedino rje$enje za nastale probleme bilo je izgradnja akumulacionog jezera na rijeci Spre"i, kojim bi se obezbijedilo prihvatanje velikih voda u vla&nom razdoblju, i time osigurale potrebne koli"ine vode u su$nim razdobljima godine.

U startu, po karakteru namjene, akumulaciono jezero je definirano kao specifi"an vodoprivredni objekt sa vi$estrukom namjenom. Izgra%eno akumulaciono jezero trebalo je da obezbijedi sljede#e namjene: o kontinuirano i sigurno snabdijevanje vodom industrijskih kapaciteta tuzlanske regije,

www.ekologija.ba 5

o ubla&i velike vodne talase retenzionim dejstvom i sprije"i ili znatno smanji plavljenje velikih povr$ina poljoprivrednog zemlji$ta u donjem toku rijeke Spre"e,

o ubla&i zaga%enje povr$inskih voda nizvodno od akumulacije, kao posljedicu nekontroliranog ispu$tanja industrijskih i komunalnih otpadnih voda, ispu$tanjem dijela akumulirane vode,

o omogu#i hidromelioracionim zahvatima navodnjavanje Spre"kog polja i o za$titi od drugih destruktivnih dejstava vodne stihije.

Detaljnom stru"nom analizom vi$e varijantnih rje$enja, posebno kada je u pitanju zapremina budu#e akumulacije, za u&u lokaciju izgradnje brane i akumulacije odabrana je lokacija u tjesnacu Modrac na rijeci Spre"i, koju karakteri$u sljede#i elementi: o prihvatljiv bilans voda u slivu, o prirodni uslovi lokacije, o centralni polo&aj lokacije u odnosu na podru"nost sliva, koji omogu#ava da se akumulacijom

kontrolira oko 60% slivnog domena i time omogu#ava uravnote&enje vodnog re&ima u slivu, o maksimalni kapacitet akumulacije i garantirani protok vode u funkciji zapremine i povr$ine

akumulacije i o blizina glavnih industrijskih postrojenja–potro$a"a tehnolo$ke vode.

Na odabranoj lokaciji na rijeci Spre"i u tjesnacu Modrac kod Lukavca, 1964. godine izgra%ena je Brana Modrac, kao vi$elu"na armirano-betonska brana sa kotom normalnog uspora vode od 200,00 m.n.m. Imaju#i u vidu namjene zbog kojih je izgra%ena, akumulacija Modrac je svoju va&nost u proteklih nepunih 50 godina nedvojbeno opravdala. U ovome trenutku, u prilog opravdanosti izgradnje akumulacije Modrac, odnosno na njen pravi zna"aj i va&nost za ovu regiju, ukazuju i namjene akumulacije Modrac koje su definirane Zakonom o za!titi akumulacije ''Modrac'' 1, i to za: o obezbje%enje vode za potrebe stanovni$tva, o obezbje%enje vode za potrebe industrije, o obezbje%enje biolo$kog minimuma za vodotok Spre"e, nizvodno od brane, o za$tita od poplava podru"ja nizvodno od brane, o proizvodnja elektri"ne energije na malim hidroelektranama, o razvoj turizma, rekreacije i sportova na vodi.

2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE AKUMULACIJE Na osnovu podataka iz raspolo&ive tehni"ke dokumentacije i u proteklom razdoblju obavljenih istra&ivanja na akumulaciji Modrac, daju se osnovni podaci za morfometrijske karakteristike Akumulacije i hidrolo$ke karakteristike Akumulacije.

2.1. Morfometrijske karakteristike Akumulacije U proteklom razdoblju, od izgradnje objekta Brane i formiranja akumulacije Modrac pa do danas, kao posljedica prirodnih pojava (buji"nosti tokova, erozije zemlji$ta) i daleko vi$e ljudskih aktivnosti (ubrzanog razvoja privrede i naselja, industrijskih i komunalnih otpadnih voda koje se ispu$taju u vodotoke sliva Akumulacije, promjene kori$tenja zemlji$ta u slivu Akumulacije i dr.), do$lo je do zna"ajnih promjena morfometrijskih karakteristika Akumulacije, na $to su ukazala sva dosada$nja hidrografska mjerenja na Akumulaciji, obavljena 1964, 1985, 2002. i 2012. godine. Prema posljednjim mjerenjima2, obavljenim tokom 2011/2012. godine, koja su vr$ena primjenom najsavremenijih tehnologija mjerenja, u tabeli 1. navode se morfometrijske karakteristike akumulacije Modrac za 1964. godinu (u vrijeme formiranja Akumulacije) i za 2012. godinu. Tabela 1. Morfometrijske karakteristike akumulacije Modrac

Pokazatelji Vrijeme mjerenja

1964. godina 2012. godina Povr$ina 17,10 km* 16,69 km*

Ukupna zapremina 98 x 106 m3 102.759.630 m3 Korisna zapremina 86 x 106 m3 87.739 727 m3

1 Zakon o za$titi akumulacije ''Modrac'' (''Slu&bene novine Tuzlanskog kantona'', broj: 15/06) 2 Elaborat: ''Geodetsko-hidrografsko snimanje dna i priobalja akumulacije ''Modrac'' sa obradom mjernih podataka'', ''MIG'' d.o.o. za

geodetske i poslovne usluge, Slavonski Brod (Hrvatska), srpnja 2012. godine

6 www.ekologija.ba

Zapremina nanosa – (0) 15.019.903 m3 Maksimalna dubina vode 18,0 m 14,94 m Prosje"na dubina 5,7 m 5,32 m Maksimalna du&ina 10.700 m 10.475,72 m Maksimalna $irina 1.600 m 2.411,17 m Du&ina obale 33.250 m 42.537,63 m

Podaci dati u tabeli 1, ukazuju na zna"ajne promjene morfometrijskih karakteristika Akumulacije do kojih je do$lo od formiranja Akumulacije do danas. To se posebno ogleda kada je u pitanju zapremina nanosa koji je u proteklih 49 godina deponiran u Akumulaciji.

Slika 1. Prikaz Akumulacije i !ireg dijela sliva akumulacije Modrac

2.2. Hidrolo"ke karakteristike Akumulacije Profil ''Modrac'' hidrolo$ki se redovno obra%uje radi izrade ''Planova pogona brane Modrac'', koriste#i osnovne podatke dobivene za period osmatranja iz 1958. i 1964. godine. Na osnovu tih obrada, za profil ''Modrac'' imaju se osnovni hidrolo$ki podaci: srednji vi$egodi$nji protok Qsr = 15,95 m3/s, min. srednje mjese"ne vode 95 % obezbije%enosti Qmin.sr.mj. 95% = 0,824 m3/s, max. protok ranga pojave Q1/100 = 892 m3/s.

U periodu eksploatacije od nepunih 50 godina, na raspolaganju imamo podate o promjeni nivoa Akumulacije registrirane za razdoblje od po"etka 1987. do kraja 2012. godine. U tom razdoblju, ovisno o hidrolo$kim uslovima, nivo iste je oscilirao u rasponu od + 2,12 do – 4,69 m u odnosu na kotu normalnog radnog nivoa Akumulacije od 200,00 m.n.m. U navedenom razdoblju registrirani su sljede#i karakteristi"ni nivoi Akumulacije: o Prosje"an nivo kretao se od 197,28 m.n.m. (registriran 2012. godine) do 199,49 m.n.m.

(registriran 2005. godine); o Najve#i nivo zabilje&en je u junu 2001. godine i iznosio je 202,12 m.n.m. (21.06.2001. godine); o Najni&i nivo zabilje&en je 25.10.2012. godine i iznosio je 195,31 m.n.m, zatim 18.11. 2000.

godine sa 195,72 m.n.m, 05.10.2003. godine sa 195,88 m.n.m. i 05.12.2011. godine sa 196,23 m.n.m.

Zapremina poplavnih valova, registriranih u razdoblju eksploatacije, procjenjuje se na oko 60 x 106 m3 do 144 x 106 m3 (miliona m3), $to je za oko 40 % do 170 % vi$e u odnosu na trenutno procijenjenu ukupnu zapreminu akumulacije Modrac.

www.ekologija.ba 7

Dvije glavne pritoke akumulacije Modrac su rijeke Spre"a i Turija. Pored njih postoji nekoliko manjih vodotoka, koji po koli"ini vode i zaga%enju nemaju veliki zna"aj na Akumulaciju. Prema posljednjim hidrolo$kim mjerenjima3, srednji godi$nji prosje"ni protoci vode ovih rijeka su za rijeku Spre"u: Qsr = 13,22 m3/s, a za rijeku Turiju: Qsr = 3,08 m3/s. Na osnovu datih podataka proizilazi, da preko ovih pritoka u Akumulaciju dotekne oko 515.000.000 m3/god, $to omogu#ava da se u Akumulaciji izvr$i izmjena vode 5 do 6 puta u toku godine, $to je veoma bitno sa aspekta odr&avanja kvaliteta vode Akumulacije. 3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE SLIVNOG PODRU!JA AKUMULACIJE

3.1. Op%i podaci o slivu Akumulacije Slivno podru"je Akumulacije obuhvata povr$inu od 1.189 km2, od toga slivu rijeke Spre"e pripada 832 km2, slivu rijeke Turije 240 km2 i neposrednom slivu Akumulacije 117 km2. Prema raspolo&ivim podacima, kada su u pitanju osnovne edafske karakteristike sliva, mo&e se konstatirati da prema procjeni u slivu Akumulacije &ivi oko 130.000 stanovnika, od toga oko 20.000 stanovnika direktno na obodu Akumulacije, odakle proizlazi da je naseljenost u slivu Akumulacije 110 stanovnika/ km2. Stanovni$tvo u podru"ju sliva &ivi u oko 110 naselja, od toga su tri ve#a naselja koja su ujedno i op#inski centri, a to su !ivinice, Banovi#i i Kalesija. Prema Prostornom planu4, u slivnom podru"ju Akumulacije, zemlji$te prema namjeni kori$tenja je:

o poljoprivredno zemlji$te 32,92 % o kamenolomi 0,04 %o $ume 47,55 % o putevi i &eljezni"ke pruge 1,67 %o zemlji$te pod stambenim o objektima 13,70 % o degradirano zemlji$te 2,36 %o industrijsko zemlji$te 0,20 % o ostalo 1,56 %

Treba naglasiti da je jedan od veoma va&nih faktora regulacije kvantiteta i kvaliteta voda slivnog podru"ja akumulacije Modrac $umovitost podru"ja, obzirom da stepen $umovitosti podru"ja zna"ajno uti"e na re&im i povr$inskih i podzemnih voda. U zadnjih deset godina, kao posljedica nekontrolirane sje"e $ume u posljednjem ratu, taj uticaj mogao se uo"iti i na samu akumulaciju Modrac i to u vidu u"estale pojave dotoka velikih voda pa i pogor$anje kvaliteta voda. 3.2. Hidrolo"ke karakteristike sliva Akumulacije Za hidrolo$ke karakteristike sliva Akumulacije, koje imaju bitnog uticaja na o"uvanje Akumulacije, prije svega njenih morfometrijskih karakteristika i kvaliteta voda, treba naglasiti sljede#e bitne karakteristi"nosti:

o Stanje vodnog re&ima na podru"ju sliva Akumulacije mo&e se okarakterisati sa dva osnovna elementa: padavine i oticaj vode. U podru"ju sliva prosje"ne godi$nje oborine iznose oko 1.000 mm (l/m2) $to je daleko manje od prosjeka za Bosnu i Hercegovinu koji iznosi 1.250 mm.

o Specifi"no oticanje voda sa podru"ja Tuzlanskog kantona (od 12,50 l/s), ukazuje da je to podru"je jedno od najsiroma$nijih sa vodom u Bosni i Hercegovini;

o Iako sliv Akumulacije, u prosjeku raspola&e sa relativno visokim oborinama, njihove varijacije po pojedinim godinama, kao i unutar jedne hidrolo$ke godine su zna"ajne. Neravnomjernost vodnih re&ima vodotoka, karakteri$e nagli nadolazak i kratko trajanje velikih voda i dugotrajnost malih i vrlo malih voda. Zato ve#ina vodotoka u podru"ju sliva ima buji"ni karakter, gdje je u prosjeku odnos velikih i malih voda 1:1.000;

o Adekvatna ocjena hidrolo$kih karakteristika sliva Akumulacije najbolje se mo&e uo"iti uvidom u mjerodavne protoke voda (Q95%) ve#ih vodotoka, koji prema vi$egodi$njim mjerenjima iznose:

Spre"a, pri u$#u u Akumulaciju 0,88 m3/s Turija, pri u$#u u Akumulaciju 0,29 m3/s Gostelja, pri u$#u u Oskovu 0,26 m3/s

3 Prostorni plan Tuzlanskog kantona-Studija vodoprivrede, Institut za hidrotehniku Sarajevo, septembar 2007. godine 4 Prostorni plan podru"ja Tuzlanskog kantona za period 2005.-2025. godine, Zavod za urbanizam Tuzla, juli 2006. godine

8 www.ekologija.ba

Litva, pri u$#u u Oskovu 0,10 m3/s Oskova, pri u$#u u Spre"u 0,24 m3/s

Iz datih podataka da se zaklju"iti da su u podru"ju sliva Akumulacije, uglavnom vodotoci sa malim protocima voda.

3.3. Zaga&iva'i voda u slivu Akumulacije Analiza stanja kvaliteta voda na podru"ju sliva akumulacije Modrac jasno ukazuje da su povr$inske vode uveliko zaga%ene i da je kvalitet voda uglavnom daleko lo$iji od nivoa koji je definiran Uredbama o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka. Ovakva situacija je zato $to skoro svi privredni i komunalni subjekti, locirani u slivu Akumulacije, svoje nepre"i$#ene otpadne vode ispu$taju u povr$inske vode.

U slivu akumulacije Modrac, oko 25 registriranih-kontroliranih zaga%iva"a svoje nepre"i$#ene otpadne vode ispu$ta u povr$inske vode i to su:

o Rudnici mrkog uglja RMU ''Banovi#i'', Banovi#i: - PK ''Turija'', - PK ''Grivice'', - PK ''(ubri#'' (obustavljena proizvodnja), - Jama ''Omazi#i'', - ''Separacija'',

o Rudnik mrkog uglja '')ur%evik'', !ivinice: - Jama'')ur%evik'', - PK ''Vi$#a'', - ''Separacija'',

o Rudnici “Kreka“ d.o.o. Tuzla: - Rudnik “Dubrave“, !ivinice,

o Mlin i pekara ''Ljuba"e'' Tuzla, o Metalna industrija ''Helios'', Banovi#i, o PD ''Spre"a“- Farma muznih krava, Kalesija, o ''Energopetrol'' - Skladi$te nafte i naftnih derivata, !ivinice, o Drvna industrija ''Konjuh'', !ivinice (trenutno nije u radu), o Klaonica pili#a, !ivinice (trenutno nije u radu), o Asfaltna baza ''Ljuba"e'' u Ljuba"ama, o ''Eminal'' - Pogon za plastificiranje, !ivinice, o Deponija komunalnog otpada Banovi#i (PK ''(ubri#''), o Deponija komunalnog otpada !ivinice (PK ''Vi$#a''), o Deponija komunalnog otpada ''Vis'' Kalesija , o Deponija komunalnog otpada ''Stanovi'' Kladanj, o Kanalizacija komunalnih voda naselja Banovi#i, o Kanalizacija komunalnih voda naselja !ivinice, o Kanalizacija komunalnih voda naselja Kalesija.

Pored registriranih izvora zaga%enja, treba ista#i da na podru"ju sliva Akumulacije ima i ve#i broj ''rasutih'' zaga%iva"a voda, koji nisu kontrolirani, a to su:

o urbane povr$ine i saobra#ajnice; o povr$ine industrijskih preduze#a i rudnika; o poljoprivredne obradive povr$ine; o ruralna naselja u slivu (bez javnog sistema kanalizacije) i dr.

4. KVALITET VODA VODOTOKA U SLIVU AKUMULACIJE I VODA AKUMULACIJE Neodgovaraju#i odnos prema problemu otpadnih voda i o"uvanju kvaliteta voda, prije svega povr$inskih, prouzrokovao je da je u zadnjih 50 godina veoma kriti"no stanje zaga%enosti povr$inskih voda na podru"ju tuzlanskog regiona. Naglo pove#anje otpadnih voda, bez adekvatnih mjera za njihovo pre"i$#avanje, dovelo je do direktnog ispu$tanja tih otpadnih voda u povr$inske vode, "ime je promijenjen kvalitet voda skoro svih vodotoka u slivu akumulacije Modrac, kao i same Akumulacije.

Radi sagledavanja stanja zaga%enja voda u slivu Akumulacije, daju se osnovne naznake za kvalitet voda vodotoka u slivu Akumulacije i kvalitet voda Akumulacije.

www.ekologija.ba 9

4.1. Kvalitet voda vodotoka u slivu Akumulacije Prema va&e#im zakonskim propisima Bosne i Hercegovine, Uredbi o kategorizaciji vodotoka i Uredbi o klasifikaciji voda, na podru"ju sliva akumulacije Modrac su svi vodotoci svrstani u II kategoriju vodotoka odnosno II klasu kvaliteta voda.

Iako se do sada, kontrola kvaliteta povr$inskih voda na podru"ju sliva Akumulacije vr$ila od slu"aja do slu"aja, povremeno, za razli"ite namjene, od razli"itih institucija i obi"no po razli"itim metodama rada, ipak su, u nekoliko slu"ajeva, ra%ena namjenska i programirana kompleksna istra&ivanja koja danas mogu poslu&iti kao dobra podloga za komentiranje kvaliteta voda vodotoka.

Kada je u pitanju stanje kvaliteta povr$inskih voda u slivu akumulacije Modrac, analiziranjem rezultata ranije obavljenih istra&ivanja5 i posljednjih istra&ivanja obavljenih tokom 2010. godine6, mo&e se zaklju"iti da rezultati posljednjih istra&ivanja ukazuju da su vode u vodotocima i dalje lo$eg kvaliteta, tj. lo$ijeg od kvaliteta propisanog zakonom.

Kako bi se imao uvid u trenutno stanje kvaliteta voda vodotoka u slivu Akumulacije, u tabeli 2, je prikaz utvr%enog kvaliteta voda-kategorija vodotoka na osnovu istra&ivanja obavljenog tokom 2010. godine. Tabela 2. Prikaz utvr"enog kvaliteta voda-kategorija vodotoka za 2010. godinu

Vodotok Profil Propisanaklasa

Utvr&ena klasavodotoka Zadovoljava klasu

Spre"a Osmaci, iznad Kalesije II I-II da Spre"a Prije u$#a Gostelje II II-III ne Spre"a Poslije u$#a Gostelje II IV-vk* ne Litva Iznad Seperacije Banovi#i II II-III ne Litva Ispod Sparacije Banovi#i II III-vk* ne Oskova Naselje Ma"kovac II I-II da Oskova Poslije u$#a Litve II III-vk* da Gostelja Iznad RMU '')ur%evik'' II II da Gostelja Ispod RMU '')ur%evik'' II III-IV ne Turija Prije u$#a u Akumulaciju II II-III ne

*vk-van klase, odnosno gore stanje od IV klase Za dati prikaz kvaliteta voda vodotoka daje se i sljede#i komentar: 1. Za kvalitet voda vodotoka u slivu Akumulacije, prema rezultatima obavljenih ispitivanja, mo&e se

generalno re#i da su skoro svi vodotoci i dalje u daleko lo$ijem stanju u odnosu na propisane kategorije;

2. Kriti"ni vodotoci po zaga%enju su:

o Vodotok Litva, po prijemu otpadnih voda ''Separacije'', o Vodotok Oskova, poslije u$#a Litve, o Vodotok Gostelja, po prijemu otpadnih voda iz RMU '')ur%evik'' (Jame i Separacije), o Vodotok Gostelja, poslije u$#a Oskove, o Vodotok Spre"e, poslije u$#a Gostelje do u$#a u Akumulaciju;

3. Izuzetno lo$ kvalitet voda nazna"enih vodotoka je posljedica, prije svega visokog sadr&aja suspendiranih materija, zatim sadr&aja organskih i drugih zaga%uju#ih materija, koje se otpadnim vodama ispu$taju u povr$inske vode.

4.2. Kvalitet voda Akumulacije U uvodnom dijelu nagla$en je zna"aj akumulacije Modrac za $ire podru"je tuzlanske regije, a njen zna"aj proizilazi iz utvr%enih namjena za kori$tenje voda akumulacije Modrac, i to kori$tenja za pitku i tehnolo$ku vodu, proizvodnju elektri"ne energije, turizam, sport, rekreaciju i dr.

5 Plan za$tite kvaliteta voda u slivu rijeke Spre"e, knjiga 3, Institut za hemijsko in&enjerstvo 1983. godine, 6 Plan za$tite kvaliteta povr$inskih vodotoka na podru"ju TK-Analiti"ko dokumentacione osnove Institut za hemijsko in&enjerstvo Tuzla, oktobra/listopada 2010. godine

10 www.ekologija.ba

Kada je u pitanju komentiranje kvaliteta voda akumulacije Modrac, neophodno je imati u vidu sljede#e: o Da Akumulacija pripada rije"nom tipu jezera, $to je nepovoljno sa aspekta odr&avanja kvaliteta

voda u Akumulaciji; o Da Akumulacija ima nepovoljne morfometrijske karakteristike, posebno kada je u pitanju odnos

povr$ine i dubine Akumulacije; o Da se Akumulacija snabdijeva vodom iz sliva velike povr$ine u kome su locirani zna"ajni

privredni objekti, posebno kada je u pitanju eksploatacija uglja (povr$inski kopovi, jame, separacije);

o Da je sliv Akumulacije siroma$an vodom, da su svi vodotoci u slivu sa malim protocima vode; o Da se od samog formiranja Akumulacije pa do danas, u vode vodotoka u slivu Akumulacije,

kontinuirano i bez prethodnog pre"i$#avanja, ispu$taju zna"ajne koli"ine otpadnih voda koje su optere#ene velikim koli"inama raznih zaga%uju#ih materija, posebno suspendiranih materija;

o Da dru$tvo u cjelini, u proteklih 50 godina, nije poduzimalo odgovaraju#e mjere na za$titi akumulacije Modrac, $to je dijelom uticalo na prekomjernu ugro&enost Akumulacije, i to na dva osnovna aspekta: o"uvanja zapremine Akumulacije i o"uvanja kvaliteta voda Akumulacije.

Na osnovu dosada$njih istra&ivanja, mogu#e je dati komentar trenutnog stanja kvaliteta voda akumulacije Modrac: Rezultati dosad obavljenih kompleksnih istra&ivanja akumulacije Modrac ukazuju da je kvalitet voda Akumulacije, od njenog formiranja pa do danas, u prosjeku u stalnom blagom pogor$anju. Pogor$anje kvaliteta vode Akumulacije je posljedica mnogih promjena do kojih dolazi u slivu Akumulacije i na samoj Akumulaciji, ali i posljedica starosti Akumulacije i odnosa dru$tva po pitanju za$tite Akumulacije.

Ako se analiziraju rezultati pojedina"no po vrsti istra&ivanja za kvalitet voda, mogu se dati sljede#i komentari:

o Rezultati fizi"ko-hemijskih istra&ivanja ukazuju da je kvalitet vode posebno pogor$an u jesenjem razdoblju, a po pojedinim pokazateljima kvalitet vode je pogor$an i tokom cijele godine. Najuo"ljivije pogor$anje kvaliteta voda je uo"ljivo kroz smanjenje providnosti vode, kroz zna"ajno pove#anje sadr&aja suspendiranih materija, organskih materija i jedinjenja azota i fosfora. Najlo$iji kvalitet voda je u dijelu Akumulacije neposredno poslije u$#a rijeke Spre"e, na povr$ini od oko 4-5 km2, gdje je visok stepen zamu#enosti vode i visok sadr&aj suspendiranih materija u vodi. Sa aspekta fizi"ko-hemijskog kvaliteta po ve#ini pokazatelja kvaliteta, op#i zaklju"ak je da voda akumulacije Modrac u prosjeku odgovara III, povremeno II klasi kvaliteta voda, a u dijelu Akumulacije neposredno poslije u$#a rijeke Spre"e, odgovara IV klasi voda do kvaliteta van klase (vk).

o Prema hidrobiolo$kim istra&ivanjima kvalitet akumulacije Modrac odgovara II do III klasi voda, odnosno mezotrofnom do eutrofnom stanju, ovisno od godi$njeg razdoblja i podru"ja Akumulacije. Hidrobiolo$ka istra&ivanja kvaliteta voda ukazuju da se na pojedinim podru"jima Akumulacije uo"ava poja"an proces eutrofikacije. To se posebno odnosi na podru"je Akumulacije neposredno poslije u$#a rijeke Spre"e.

o Bakteriolo$ka istra&ivanja, iz godine u godinu, ukazuju na pogor$anje kvaliteta voda akumulacije Modrac u odnosu na istra&ivanja iz ranijih razdoblja. Kvalitet vode u ljetnim razdobljima odgovara II do III klasi, s tim da u dijelu Akumulacije, neposredno poslije u$#a rijeke Spre"e, voda odgovara povremeno IV klasi voda.

5. OSNOVNI PODACI O ZAGA(IVA!IMA VODA U SLIVU AKUMULACIJE Sliv akumulacije Modrac siroma$an je vodom i osnovni je resurs za privredni i dru$tveni razvoj ovog podru"ja. Me%utim, poznata je "injenica da u zadnjih 40-50 godina o ovom resursu nije vo%eno dovoljno ra"una i da se zbog neodgovornosti dru$tva vode u slivu svaki dan sve vi$e uni$tavaju.

Za ovo stanje, pored dru$tvenih institucija kojima je povjerena briga o vodama, najve#u odgovornost snose privredni subjekti i drugi zaga%iva"i koji svoje otpadne vode, optere#ene $tetnim i opasnim materijama bez odgovaraju#eg pre"i$#avanja, direktno ili putem sistema javnih kanalizacija ispu$taju u povr$inske vode.

Analizom rezultata dosada obavljenih istra&ivanja na otpadnim i povr$inskim vodama mo&e se utvrditi teret zaga%enja koji se ispu$ta, odnosno, stepen doprinosa svakog zaga%iva"a pojedina"no u degradaciji kvaliteta povr$inskih voda, i to na osnovu:

o porijekla otpadnih voda, tj. da li se radi o komunalnim ili industrijskim otpadnim vodama,

www.ekologija.ba 11

o koli"ine otpadnih voda, o kvaliteta otpadnih voda (''kriti"nih'' pokazatelja kvaliteta, posebno sadr&aja opasnih-toksi"nih i

$tetnih materija), o osnovnih karakteristika recipijenta (protoka vode, kvaliteta vode i namjene kori$tenja vode).

Analizom svakog pojedina"nog zaga%iva"a, koji svoje otpadne vode ispu$ta u povr$inske vode sliva Akumulacije, uzimaju#i u obzir osnovnu djelatnost, proces rada i raspolo&ive podatke o otpadnim vodama, sa aspekta njihovog uticaja na degradaciju povr$inskih voda, mo&e se re#i da se kod ve#ine od 25 navedenih zaga%iva"a, radi o ''manjim'', iako ne bezna"ajnim, zaga%iva"ima koji ispu$taju manje koli"ine otpadnih voda, sa manjim sadr&ajem zaga%uju#ih materija i sa ukupnim teretom zaga%enja koji ima mali doprinos u degradaciji kvaliteta povr$inskih voda. Dok od navedenih zaga%iva"a kao ''ve#e'' zaga%iva"e treba izdvojiti sljede#e: Zaga%iva"i sa komunalnim otpadnim vodama:

o Kanalizacija komunalnih voda naselja Banovi#i, o Kanalizacija komunalnih voda naselja !ivinice, o Kanalizacija komunalnih voda naselja Kalesija.

Zaga%iva"i sa otpadnim vodama od rudarskih aktivnosti:

o Rudnici mrkog uglja RMU ''Banovi#i'', Banovi#i: - PK ''Turija'', - PK ''Grivice'', - PK ''(ubri#'' (obustavljena proizvodnja), - Jama ''Omazi#i'', - ''Separacija''.

o Rudnik mrkog uglja '')ur%evik'', !ivinice: - Jama'')ur%evik'', - PK ''Vi$#a'', - ''Separacija''.

Zaga%iva"i sa komunalnim otpadnim vodama, uglavnom sadr&e organske materije koje su lako razgradive i nemaju veliki uticaj na kvalitet povr$inskih voda (vodotoka i akumulacije). Ve#i problem ovih zaga%iva"a je, $to u otpadnim vodama sadr&e pove#ane koncentracije jedinjenja azota i fosfora koji imaju uticaja na povr$inske vode, u ovom slu"aju prvenstveno na vode Akumulacije, jer pogoduju procesu eutrofikacije voda u Akumulaciji.

Zaga%iva"i kod kojih otpadne vode poti"u od rudarskih aktivnosti (povr$inski kopovi, jame, separacije) su zaga%iva"i koji imaju najve#i uticaj na degradaciju povr$inskih voda u slivu Akumulacije i same Akumulacije. Oni ispu$taju velike koli"ine otpadnih voda sa izuzetno velikim sadr&ajem suspendiranih materija, zbog kojih kontinuirano dolazi do:

o kod vodotoka: zasipanja korita i degradacije kvaliteta voda, o kod akumulacije: zasipanja i smanjenja zapremine Akumulacije, negativnog uticaja na proces

eutrofikacije i kvalitet voda Akumulacije.

U prilog datoj konstataciji, da otpadne vode koje poti"u od rudarskih aktivnosti imaju najve#i uticaj na povr$inske vode, ukazuju sva dosada$nja istra&ivanja obavljena na vodotocima u slivu akumulacije Modrac. Prema posljednjim istra&ivanjima vodotoka obavljenih tokom 2010. godine7 u tabeli 3. su dati rezultati koji ukazuju na veoma visok sadr&aj suspendiranih materija u vodama ''kriti"nih'' vodotoka (Litva, Oskova, Gostelja, Spre"a). Tabela 3. Prikaz sadr#aja suspendiranih materija u vodotocima (u mg/l)

Vodotok Profil MDK vrijednost za II klasu voda*) Utvr&ena vrijednost

Spre"a Osmaci, iznad Kalesije 30,0 2,1 Spre"a Prije u$#a Gostelje 30,0 9,0 Spre"a Poslije u$#a Gostelje 30,0 292,9

7 Plan za$tite kvaliteta povr$inskih vodotoka na podru"ju TK - Analiti"ko dokumentacione osnove, Institut za hemijsko in&enjerstvo Tuzla, oktobra/listopada 2010. godine

12 www.ekologija.ba

Litva Iznad Seperacije Banovi#i 30,0 34,9 Litva Ispod Sparacije Banovi#i 30,0 1.560,9 Oskova Naselje Ma"kovac 30,0 1,4 Oskova Poslije u$#a Litve 30,0 1.389,0 Gostelja Iznad RMU '')ur%evik'' 30,0 0,5 Gostelja Ispod RMU '')ur%evik'' 30,0 50,4

*) Prema Uredbi Uredba o klasifikaciji voda SR BiH (''Slu&beni list SR BiH'', broj: 19/80)

5.1. Rudnici mrkog uglja RMU ''Banovi%i'' d.d. Banovi%i U sastavu Rudnika su tri organizacione-proizvodne jedinice:

o Organizaciona jedinica Rudnik ''Povr$inska eksploatacija uglja'', sa proizvodnim pogonima: o PK ''(ubri#'', PK ''Turija'' i PK ''Grivice; o Organizaciona jedinica Rudnik ''Podzemna eksploatacija uglja'', sa proizvodnim pogonom:

Jama ''Omazi#i''; o Organizaciona jedinica: Pogon ''Separacija''.

Maksimalna proizvodnja u Rudniku je bila osamdesetih godina pro$log vijeka i iznosila je oko 2,5 miliona tona uglja godi$nje. Danas Rudnik godi$nje proizvodi oko 1,5 miliona tona komercijalnog uglja. U svim proizvodnim pogonima, tokom eksploatacije rovnog uglja i njegovog oplemenjivanja u procesu rada, nastaju otpadne vode koje se bez ili uz prethodno pre"i$#avanje ispu$taju u povr$inske vode u slivu akumulacije Modrac. Na osnovu dosada$njih istra&ivanja8,9,10 ovih otpadnih voda, koja su vr$ena u du&em vremenskom razdoblju, dati su osnovni podaci po proizvodnim pogonima o mjestu nastanka otpadnih voda i koli"inama i kvalitetu otpadnih voda. 5.1.1. Povr"inski kop uglja-PK ''!ubri%'' * )

Na povr$inskom kopu, u procesu rada kod otkopa uglja, vode se sljede#e tehnolo$ke operacije: bu$enje i miniranje otkrivke i uglja, utovar otkrivke i uglja, transport otkrivke i uglja, odlaganje otkrivke na odlagali$te, izrada i odr&avanje putnih komunikacija i odr&avanje opreme.

U toku procesa rada u povr$inskom kopu kontinuirano se pojavljuju vode (oborinske i podzemne) koje se u toku vo%enja radnih aktivnosti oboga#uju suspendiranim materijama porijeklom od uglja, laporca i laporovite gline. Nastale otpadne vode se prikupljaju u improvizovanim ''vodosabirnicima'', odakle se pumpama transportuju prema vodotoku Litva.

Prema dostupnim podacima, koli"ina otpadnih voda iznosi: Q = 4.000-7.500 m3/dan, sadr&aj suspendiranih materija: CSM = 30-100 mg/l. *) Napomena: Na povr!inskom kopu proizvodnja uglja obustavljena je prije 2 godine. Na njemu se ve$ du#e vrijeme odla#e komunalni otpad naselja Banovi$i. 5.1.2. Povr"inski kop uglja - PK ''Turija'' Na povr$inskom kopu, proces rada kod otkopa uglja, vodi se na isti na"in kao i kod Povr$inskog kopa ''(ubri#'', s tom razlikom $to je pri ovom kopu lociran i industrijski plato ''Be$in'', na kome se vr$e veliki servisni radovi rudarske opreme. Na ovom kopu na isti na"in nastaju otpadne vode i na isti na"in se vr$i prikupljanje i odvodnja, s tim da se otpadne vode iz ''vodosabirnika'' pumpama transportuju dijelom prema vodotoku Mala Turija, a dijelom prema vodotoku Litva.

Prema dostupnim podacima koli"ina otpadnih voda iznosi: Q = 1.000-2.500 m3/dan, a sadr&aj suspendiranih materija: CSM = 30-200 mg/l.

8 Plan aktivnosti sa mjerama i rokovima za postupno smanjenje emisija-uslov za podno$enje zahtjeva za okolinsku dozvolu, RMU ''Banovi#i''d.d., 2006. godine. 9 Dokumentacija o ispitivanju otpadnih voda-monitoringu (Elaborati, Izvje$taji) ra%ena namjenski za potrebe nadle&nih federalnih

i kantonalnih institucija i izradu projektnih dokumentacija 10 www.rmub.ba

www.ekologija.ba 13

5.1.3. Povr"inski kop uglja – PK ''Grivice'' Na povr$inskom kopu, proces rada kod otkopa uglja, vodi se na isti na"in kao i kod Povr$inskog kopa ''(ubri#''. I na ovom kopu na isti na"in nastaju otpadne vode i na isti na"in se vr$i prikupljanje i odvodnja, s tim da se otpadne vode iz ''vodosabirnika'' pumpama transportuju u potok Prilu"ka rijeka, koji se uliva u akumulaciju Modrac. Prema dostupnim podacima, koli"ina otpadnih voda iznosi: Q = 2.000-4.000 m3/dan, a sadr&aj suspendiranih materija: CSM = 300-1.000 mg/l.

5.1.4. Jama ''Omazi%i''

Dobivanje uglja u jami "Omazi#i"' vr$i se pomo#u dvije metode: $iroko"elnom metodom u pojasevima sa zaru$avanjem krovine i otkopavanje uglja sa natkopnim dobivanjem. Kod otkopa uglja osnovne tehnolo$ke operacije su: bu$enje, miniranje eksplozivom, utovar i odvoz otkopanog uglja prihvatnim i sabirnim grabuljarom te glavnim transportnim sistemom. U toku procesa rada u jami, kontinuirano se pojavljuju podzemne vode koje se u toku vo%enja radnih aktivnosti oboga#uju zaga%uju#im materijama od jamske pra$ine (ugljenim "esticama i "esticama jalovine). Nastale otpadne vode se prikupljaju u improviziranim ''vodosabirnicima'', odakle se pumpama transportuju iz jame prema vodotoku Litva. Prema dostupnim podacima koli"ina otpadnih voda iznosi: Q = 1.000-1.500 m3/dan, a sadr&aj suspendiranih materija: CSM = 50-300 mg/l.

5.1.5. Pogon ''Separacija''

Pogon ''Separacije'' u kome se separira ili oplemenjuje ''rovni'' ugalj sa povr$inskih kopova i iz jame, najve#i je zaga%iva" povr$inskih voda od svih proizvodnih pogona koji su u sastavu Rudnika mrkog uglja ''Banovi#i''. Osnovna zada#a ''Separacije'' je oplemenjivanje ''rovnog'' uglja, odnosno odvajanje jalovine iz ''rovnog'' uglja u cilju dobivanja $to kvalitetnijeg uglja. Od pu$tanja ''Separacije'' u pogon 1958. godine pa do danas u nekoliko navrata je vr$ena rekonstrukcija procesa separisanja uglja, ali i procesa pre"i$#avanja muljevitih voda koje nastaju u proizvodnom procesu. U po"etku, za proces separisanja je kori$ten te$ko-teku#inski sistem sa suspenzijom magnetita. Obavljenim rekonstrukcijama Pogona (1981. i 1987. godine) u cijelom procesu je uveden sistem talo&nica (voda-zrak) koji je zna"ajno pobolj$ao kvalitet separisanja uglja kao i kapacitet Pogona. U procesu separisanja uglja koriste se zna"ajne koli"ine vode koje se u procesu opterete velikim sadr&ajem "vrstih materija ("esticama uglja, laporca i laporovite gline). Zato je ve# kod pu$tanja Pogona u rad bio izgra%en i sistem za pre"i$#avanje nastalih muljevitih voda, koje su se ispu$tale u recipijent. Sistem za pre"i$#avanje muljevitih tehnolo$kih otpadnih voda vremenom se dogra%ivao sa ciljem da se smanje koli"ine i popravi kvalitet otpadnih voda, prije njihovog ispu$tanja u recipijent. Me%utim, od pu$tanja ''Separacije'' u rad pa do zadnjih obavljenih rekonstrukcija, 1981. i 1987. godine, iz Pogona ''Separacije'' ispu$tane su zna"ajne koli"ine otpadnih voda sa velikim sadr&ajem suspendiranih materija ("estica uglja, laporca i laporovite gline).

Slika 2. Rudnik Banovi$i Slika 3. Rudnik %ur"evik

14 www.ekologija.ba

Imaju#i u vidu sada$nji postavljeni sistem za pre"i$#avanje otpadnih voda koje nastaju u procesu separisanja uglja, mo&e se re#i da Pogon ''Separacije'' ima ''zatvoren'' sistem otpadnih voda, $to zna"i da se iz Pogona ''Separacije“ ne bi trebale ispu$tati tehnolo$ke muljevite vode. Me%utim, i sada, na $to ukazuju mnogobrojna ispitivanja obavljena na ispustu otpadnih voda iz Pogona ''Separacije'', u prirodni recipijent (vodotok Litve) se ispu$taju ve#e koli"ine otpadnih voda sa visokim sadr&ajem suspendiranih materija (vidi: sliku 4.). To je, uglavnom, posljedica subjektivne prirode, odnosno neodgovornog vo%enja procesa pre"i$#avanja otpadnih voda koje dovodi do pojave preljeva na prihvatnim bazenima, curenja na cjevovodima, prekida u radu pojedinih cjelina procesa pre"i$#avanja, neodr&avanja zemljanih talo&nika za prihvat otpadnih voda za slu"aj havarija na postrojenju, nekontroliranog odlaganja izdvojenog taloga (mulja) iz postrojenja za pre"i$#avanje otpadnih voda i sl.

Slika 4. Ispust otpadnih voda iz Pogona ''Separacije'' (mart 2013. godine) Da bi se shvatio proces pre"i$#avanja tehnolo$kih otpadnih voda u Pogonu ''Separacije'', treba naglasiti da u procesu postrojenja za pre"i$#avanje cirkulira oko 5.000 - 6.000 m3/h muljevite vode sa sadr&ajem oko 80 g/l suspendiranih materija. Za otpadne vode koje se ispu$taju iz Pogona ''Separacije'' u recipijent-vodotok Litve, prema dostupnim podacima, vrijedi da je:

o za period od 1960-1985. godine, koli"ina otpadnih voda iznosila: Q = 500-1.000 m3/dan, a sadr&aj suspendiranih materija je iznosio: CSM = 500-3.000 mg/l;

o prema mjerenjima obavljenim u nekoliko posljednjih godina, koli"ina otpadnih voda: Q = 500-1.000 m3/dan, a sadr&aj suspendiranih materija iznosi: CSM = 500-3.000 mg/l.

Za Pogon ''Separacije'', treba naglasiti da u procesu pre"i$#avanja otpadnih voda nastaju i zna"ajne koli"ine taloga-otpadnog mulja koji sadr&i "estice uglja, laporca i laporovitih glina (granulacije 0-0,5 mm). Ovaj talog se odla&e u zemljane talo&nike mimo propisa i bez odgovaraju#eg inspekcijskog nadzora od strane nadle&nih institucija, tako se Pogon mo&e smatrati potencijalnim zaga%iva"em povr$inskih voda i Akumulacije.

5.2. Rudnik mrkog uglja ''(ur&evik'' d.o.o., $ivinice U sastavu ovog Rudnika su tri organizacione-proizvodne jedinice: Pogon Povr$inski kopovi ''Vi$#a'', Pogon Jama '')ur%evik'' i Pogon ''Separacija'', sa ukupnom proizvodnjom od 550.000 tona separisanog komercijalnog uglja. U sva tri proizvodna Pogona, u procesu rada, nastaju otpadne vode koje se bez ili uz prethodno pre"i$#avanje ispu$taju u povr$inske vode u slivu akumulacije Modrac.

Na osnovu dosada$njih obavljenih istra&ivanja11,12 ovih otpadnih voda, koja su vr$ena u du&em vremenskom razdoblju, mogu se izdvojiti osnovni podaci o mjestu nastanka otpadnih voda i koli"inama i kvalitetu otpadnih voda.

11 Dokumentacija o ispitivanju otpadnih voda (Elaborati, Izvje$taji) ra%ena namjenski za potrebe nadle&nih federalnih i kantonalnih institucija i izradu projektnih dokumentacija 12 www.rudnikdjurdjevik.ba

www.ekologija.ba 15

5.2.1. Pogon Povr"inski kopovi uglja - PK ''Vi"%a'' *) Na povr$inskim kopovima ''Vi$#a I'' i ''Vi$#a II'', u procesu rada kod otkopa uglja zastupljene su sljede#e tehnolo$ke operacije: bu$enje i miniranje otkrivke i uglja, utovar otkrivke i uglja, transport otkrivke i uglja, suho separisanje uglja na klasirnici na kopu, odlaganje otkrivke na odlagali$te, izrada i odr&avanje putnih komunikacija i odr&avanje opreme (buldo&era, dampera itd.). U toku procesa rada, na povr$inskim kopovima se kontinuirano pojavljuju oborinske i podzemne vode koje se, u toku vo%enja radnih aktivnosti, oboga#uju suspendiranim materijama porijeklom od uglja, laporca i laporovite gline. Nastale otpadne vode se prikupljaju u improviziranim ''vodosabirnicima'', odakle se pumpama transportuju prema vodotoku Oskova.

Za ove otpadne vode, prema relativno malom broju obavljenih ispitivanja, proizlazi da koli"ina otpadne vode iznosi: Q = 1.500 - 2.000 m3/dan, a sadr&aj suspendiranih materija: CSM = 20 -50 mg/l. *) Napomena: Na povr!inskom kopu se ve$ du#i vremenski period odla#e komunalni otpad naselja &ivinice.

5.2.2. Pogon Jama ''(ur&evik'' Pogon jame '')ur%evik'', od sva tri proizvodna Pogona pri Rudniku '')ur%evik'', je najve#i zaga%iva" povr$inskih voda u slivu akumulacije Modrac. Za ovaj Pogon karakteristi"ni su sljede#i podaci:

o U jami '')ur%evik'' dobivanje uglja se vr$i pomo#u otkopne metode sa natkopnim dobivanjem uglja. Kod otkopa uglja osnovne tehnolo$ke operacije su: bu$enje, miniranje eksplozivom, utovar i odvoz otkopanog uglja prihvatnim i sabirnim grabuljarom, te glavnim transportnim sistemom;

o Kao redovan pratilac eksploatacije uglja pri jamskoj eksploataciji, javljaju se podzemne vode u ve#im ili manjim koli"inama, koje se djelimi"no koriste za obaranje pra$ine nastale u procesu rada u jami, te se oboga#uju zaga%uju#im-$tetnim materijama od jamske pra$ine ("esticama uglja, gline i pijeska). Nastale zaga%ene (otpadne) vode se prikupljaju u prihvatnom rezervoaru koji ujedno ima i ulogu primarnog talo&nika, odakle se pumpama transportuju iz jame prema vodotoku Gostelja, bez ikakvog pre"i$#avanja;

o Koli"ina otpadnih voda, prema dostupnim podacima iznosi: Q = 2.500-3.000 m3/dan, a sadr&aj suspendiranih materija: CSM = 300-2.000 mg/l.

5.2.3. Pogon ''Separacija''

Za Pogon ''Separacije'', u kome se separiranjem oplemenjuje ''rovni'' jamski ugalj, karakteristi"ni su sljede#i podaci:

o Pri ''Separaciji'', koja je pu$tena u rad 1968. godine, u procesu separisanja uglja se koristi kombinirani sistem i to: sistemi sa te$koteku#inskom suspenzijom, magnetit i sistemi sa ma$inom talo&nicom (zrak-voda);

o U procesu separisanja uglja se koriste zna"ajne koli"ine tehnolo$ke vode za pranje separisanog uglja, zbog "ega u procesu nastaju tehnolo$ke, muljevite otpadne vode koje sadr&avaju zna"ajne koli"ine suspendiranih materija ("estica uglja, laporca, laporovitih glina).

o Pri Pogonu ''Separacije'', prije ispu$tanja nastalih tehnolo$kih otpadnih voda u prirodni recipijent, postoji izgra%en sistem za pre"i$#avanje otpadnih voda. U sistemu se vr$i izdvajanje suspendiranih materija, gdje se otpadna voda, oslobo%ena suspendiranih materija, vra#a u proces separisanja, a koncentrirane suspendirane materije, u vidu mulja, talo&e u prirodnim talo&nicima velikih zapremina. Iz talo&nika se otpadna voda, oslobo%ena od suspendiranih materija, ispu$ta u recipijent, vodotok Gostelje, a talog (granulacije -3+0 mm) se plasira na tr&i$te kao komercijalni proizvod.

Postoje#i tretman otpadnih voda za sada ima zadovoljavaju#e radne efekte. Me%utim, u slu"aju neodr&avanja sistema za pre"i$#avanje otpadnih voda, posebno prirodnih talo&nika za talo&enje mulja, postoji mogu#nost da se iz talo&nika u prirodni recipijent ispu$ta otpadna voda sa pove#anim sadr&ajem suspendiranih materija.

Prema dostupnim podacima, koli"ina otpadnih voda koje se ispu$taju iz Pogona ''Separacije'' u vodotok Gostelje iznosi: Q = 50-200 m3/dan, a sadr&aj suspendiranih materija iznosi: CSM = 20-50 mg/l.

16 www.ekologija.ba

6. UTICAJ OTPADNIH VODA RUDNIKA NA VODOTOKE U SLIVU AKUMULACIJE I NA AKUMULACIJU

Poznato je da je podru"je tuzlanske regije, po vodoprivrednoj problematici, jedno od slo&enijih u Bosni i Hercegovini. Ova regija spada u malovodna podru"ja i, da bi se ubla&ile pote$ko#e zbog nedovoljne koli"ine pitke i tehnolo$ke vode, u slivu rijeke Spre"e je izgra%ena akumulacija Modrac. Ovoj problematici treba dodati i problematiku degradacije povr$inskih voda gdje su, zbog ispu$tanja ve#ih koli"ina otpadnih voda u povr$inske vode sa malim protocima, vodotoci postali ekolo$ki ugro&eni. Jo$ ve#a izra&enost ovog problema je u tome $to se akumulacija Modrac snabdijeva tom vodom, zbog "ega je i sama Akumulacija uveliko ekolo$ki ugro&ena. Kroz materijal je ukazano na zaga%iva"e koji otpadne vode, bez prethodnog pre"i$#avanja, ispu$taju u povr$inske vode u slivu Akumulacije. Na osnovu prezentiranih podataka, ukazano je na "injenicu da najve#a koli"ina zaga%enja povr$inskih voda u slivu, kao i same Akumulacije, poti"e od proizvodnih pogona (povr$inski kopovi, jame i separacije) rudnika lociranih u slivu Akumulacije. Na osnovu dosada$njih obavljenih istra&ivanja, na vodotocima u slivu Akumulacije i na samoj Akumulaciji, ukratko #e se naglasiti osnovni uticaji otpadnih voda koje se ispu$taju iz proizvodnih pogona rudnika na vodotoke u slivu Akumulacije i akumulaciju Modrac.

6.1. Uticaj na vodotoke u slivu Akumulacije Uticaj otpadnih voda, iz proizvodnih pogona rudnika, je veoma $tetan na vodotoke u slivu Akumulacije, zbog ispu$tanja velikih koli"ina otpadnih voda sa visokim sadr&ajem suspendiranih materija ("estica uglja, laporca i laporovite gline). Da bi se imao uvid u veli"inu uticaja tih voda na vodotoke, to se najbolje mo&e uo"iti na osnovu sljede#ih konstatacija: o Prema podacima, datim pod ta"kama 5.1. i 5.2., koji se odnose na koli"ine i kvalitet otpadnih

voda koje se ispu$taju iz proizvodnih pogona rudnika, u normalnim radnim uslovima se u ''kriti"ne'' vodotoke sliva Akumulacije (Litva, Oskova, Gostelja) ispu$taju otpadne vode od Q = 21.700 m3/dan, sa teretom zaga%enja od TSM = 13.4 t/dan suspendiranih materija;

o Na osnovu raspolo&ivih podataka obavljenih istra&ivanja voda vodotoka, datih u Tabeli 3,13 mo&e se imati uvid u pravo stanje kvaliteta voda vodotoka, nastalog ispu$tanjem otpadnih voda iz proizvodnih pogona rudnika. Prema tim podacima, u tabeli 4. je prikazan transport tereta zaga%enja od suspendiranih materija na ''kriti"nim'' vodotocima u vrijeme obavljanja mjerenja (Litva, Oskova, Gostelja, Spre"a):

Tabela 4. Prikaz tereta zaga"enja od suspendiranih materija na ''kriti'nim'' vodotocima

Vodotok Teret zaga&enja Litva, ispod ''Sparacije'' Banovi#i 116,0 t/dan Oskova, poslije u$#a Litve 349,7 t/dan Gostelja, ispod RMU '')ur%evik'' 4,2 t/dan Spre"a, poslije u$#a Gostelje 99,1 t/dan

Na osnovu gore datih konstatacija, o"ito je da otpadne vode iz proizvodnih pogona rudnika imaju veliki uticaj na kvalitet voda, kao i na op#e ekolo$ko stanje vodotoka u koje se otpadne vode ispu$taju. Uticaj otpadnih voda na vodotoke u koje se ispu$taju, o"ituje se kroz: o Pogor$ano stanje kvaliteta voda, zbog visokog sadr&aja suspendiranih materija u vodi i visoke

mutno#e vode vodotoka, $to vodotoke u skladu sa zakonskim propisima svrstava od II do IV kategorije/klase voda, a povremeno i iznad IV kategorije/klase;

o Konstantno talo&enje velikih koli"ina suspendiranih materija u koritima vodotoka, $to u potpunosti spre"ava razvoj fito i zoo bentosa u vodotocima a time i razvoj i odr&anje ihtiofaune u vodotocima;

o U ''kriti"nim'' vodotocima (Litva, Oskova, Gostelja, Spre"a) kvalitet voda je u toj mjeri degradiran da nema nikakvu upotrebnu vrijednost.

13 Plan za$tite kvaliteta povr$inskih vodotoka na podru"ju TK - Analiti"ko dokumentacione osnove, Institut za hemijsko in&enjerstvo Tuzla, oktobra/listopada 2010. godine

www.ekologija.ba 17

Na slikama 5, 6, 7. i 8. radi sticanja uvida u stepen ekolo$kog stanja vodotoka, dat je izgled vode i obala korita rijeke Spre"e, na profilu prije u$#a u akumulaciju Modrac.

Slika 5. i 6. Izgled vode rijeke Spre'e, na profilu prije u!$a u Akumulaciju

Slika 7. i 8. Izgled obala korita rijeke Spre'e, na profilu prije u!$a u Akumulaciju

6.2. Uticaj na Akumulaciju

Datim komentarom uticaja otpadnih voda iz rudnika, koje se ispu$taju na dio vodotoka u slivu Akumulacije, konstatirano je da su ovi vodotoci degradirani u toj mjeri da po kvalitetu vode spadaju u IV klasu voda, "ak i iznad IV klase voda. Iako se, preko pritoke Spre"e, u Akumulaciju unosi skoro ukupan teret zaga%enja od strane zaga%iva"a, bitan uticaj na Akumulaciju imaju i vode degradiranih vodotoka.

Prema dosada$njem pra#enju Akumulacije, koje se vr$i od njenog formiranja, u zadnjih nekoliko godina su istra&ivanja pokazala da se kvalitet voda Akumulacije, kao i njeno op#e ekolo$ko stanje, pogor$ava. To je posljedica, prije svega, unosa prekomjernog tereta zaga%enja svih vrsta, kao i starosti Akumulacije. Imaju#i u vidu osnovni cilj ovog dokumenta, kojim treba da se da ocjena uticaja otpadnih voda iz rudnika na Akumulaciju, na osnovu dosada$njih obavljenih istra&ivanja #e se komentirati bitni uticaji na Akumulaciju, i to:

o uticaj na smanjenje zapremine Akumulacije, o uticaj na kvalitet voda Akumulacije i o uticaj na proces eutrofikacije u Akumulaciji.

Prije komentiranja uticaja otpadnih voda rudnika na akumulaciju Modrac, treba jo$ jednom naglasiti bitne podatke o teretu zaga%enja koji se unosi u Akumulaciju putem rijeke Spre"e, a to je:

o Osnovni teret zaga%enja "ine suspendirane materije koje nastaju kao posljedica vo%enja procesa u proizvodnim pogonima rudnika. Sastav suspendiranih materija "ine "estice uglja,

18 www.ekologija.ba

"estice laporca i laporovite gline, sa granulacijom -0,5+0 mm, $to ukazuje da se radi o sitnim "esticama mikronske veli"ine, u prosjeku sa "esticama ispod 100 +;

o Koncentracija suspendiranih materija u vodi rijeke Spre"e ovisi o protoku vode i u prosjeku se kre#e od 100-400 mg/l, povremeno i do 1.000 mg/l;

o Prema zadnjim ispitivanjima, obavljenim 2010. godine, unos tereta zaga%enja od suspendiranih materija je iznosio oko 100 t/dan, a u ranijim razdobljima i do 400 t/dan.

6.2.1. Uticaj na smanjenje zapremine Akumulacije

Iako je akumulacija Modrac, sa stanovi$ta rje$avanja vodoprivredne problematike, a posebno kontinuiranog obezbje%enja tehnolo$ke vode i vode za pi#e, veoma va&na za tuzlansku regiju, od samog nastanka Akumulacije je prisutan problem njene degradacije. To je izra&eno kroz stalno pogor$anje kvaliteta voda usljed talo&enja nanosa (taloga-mulja) koji se konstantno unosi pritokama Spre"om i Turijom, $to dovodi do zasipanja, odnosno smanjenja zapremine Akumulacije. Kao posljedica unosa nanosa koji poti"e od: otpadnih voda iz rudnika uglja lociranih u slivu Akumulacije, industrijskih i komunalnih otpadnih voda i prirodnih pojava (buji"nih tokova i erozije zemlji$ta) konstantno je zasipanje i smanjenje zapremine Akumulacije. Na $to su ukazala sva dosada$nja hidrografska mjerenja na Akumulaciji, obavljena tokom 1964., 1985., 2002. i 2012. godine. Prema posljednjim mjerenjima14, obavljenim tokom 2011./2012. godine, a vr$enim primjenom najsavremenijih tehnologija mjerenja, dobiveni su sljede#i podaci: o Ukupna koli"ina nanosa istalo&enog u Akumulaciji iznosi 15.025.121 m3; o Ukupna zapremina Akumulacije smanjena je za istu vrijednost (i to je ve#im dijelom smanjena

''korisna'' zapremina Akumulacije), $to je nepovoljno sa aspekta upravljanja Akumulacijom; o Uneseni nanos uglavnom je deponiran u Akumulaciji u podru"ju u$#a rijeke Spre"e, na povr$ini

od 4-5 km2 ili u prostoru od preko 25% ukupne zapremine Akumulacije; o Visina deponiranog nanosa, u podru"ju deponiranja, kre#e se od 0,5 do 2,5 m; o Za uneseni nanos karakteristi"no je, da jedan dio nanosa (ve#e granulacije) ima ve#u talo&ivost i

talo&i se u podru"ju neposredno poslije u$#a rijeke Spre"e, a jedan dio nanosa (manje granulacije) se skoro uop#e ne talo&i, ve# "ini muljevitu suspenziju koja se sa kretanjem vode pomjera i 4-5 km od u$#a rijeke Spre"e.

Na slici 9, vidi se povr$ina Akumulacije na kojoj dolazi do deponiranja unesenog nanosa u Akumulaciju, a na slici 10. je izgled akumulacije (vode i deponiranog nanosa) u podru"ju neposredno poslije u$#a rijeke Spre"e.

Slika 9. Prikaz podru'ja Akumulacije gdje se deponira

uneseni nanos

Slika 10. Izgled Akumulacije, vode i deponiranog

nanosa, u podru'ju neposredno poslije u!$a rijeke Spre'e

14 Elaborat: ''Geodetsko-hidrografsko snimanje dna i priobalja akumulacije ''Modrac'' sa obradom mjernih podataka'', ''MIG'' d.o.o.

za geodetske i poslovne usluge, Slavonski Brod (Hrvatska), srpnja 2012. godine

www.ekologija.ba 19

Na slici 11. i 12. se najbolje vidi deponirani nanos u akumulaciju Modrac, snimljen u augustu 2012. godine, kada se povukla voda akumulacije Modrac usljed nedostatka padavina.

Slika 11. i 12. Izgled dna Akumulacije sa dijelom deponiranog nanosa u periodu su!e (august 2012. godine)

6.2.2. Uticaj na kvalitet voda Akumulacije Kvalitet voda Akumulacije, koji se prema dosada$njim istra&ivanjima stalno pogor$ava u odnosu na stanje u vrijeme njenog formiranja, ovisi od niza faktora, posebno od:

o Kvaliteta voda pritoka, kojima se Akumulacija snabdijeva, odnosno od unesenog tereta zaga%enja u Akumulaciju;

o Aktivnosti koje se vode na Akumulaciji i neposredno oko nje (turizam, rekreacija na vodi, kori$tenje motornih "amaca, vikend naselja, ugostiteljski objekti i sl.);

o Fizi"ko-hemijskih i biolo$kih procesa u Akumulaciji; o Upravljanja objektom brane Akumulacije, odr&avanja nivoa vode u Akumulaciji i sl.

Kao $to je ve# nagla$eno na kvalitet voda u Akumulaciji bitan uticaj ima i uneseni i deponirani nanos koji, uglavnom, poti"e od otpadnih voda iz proizvodnih pogona rudnika, a koje su prekomjerno optere#ene suspendiranim materijama ("esticama uglja, laporca i laporovitih glina).

Na osnovu rezultata fizi"ko-hemijskih ispitivanja voda Akumulacije, uneseni i deponirani nanos u dijelu Akumulacije neposredno poslije u$#a rijeke Spre"e, uti"e na kvalitet voda, jer:

o zna"ajno pove#ava sadr&aj suspendiranih materija u vodi, o pove#ava mutno#u vode, o smanjuje providnost vode, prodor svjetlosti, o omogu#ava da se u mulju akumuliraju opasne i $tetne materije (nutrijenti, te$ki metali i dr.), pa

voda ovog dijela Akumulacije nema skoro nikakvu upotrebnu vrijednost.

Rezultati biolo$kih ispitivanja voda Akumulacije ukazuju na to da je zbog velikog sadr&aja suspendiranih materija i velike mutno#e vode onemogu#en razvoj fito i zooplanktona. Pri dnu Akumulacije nema razvoja zoobentosa, $to ima uticaja i na slabo prisustvo pojedinih vrsta ihtiofaune. Akumulacija na prostoru deponiranog nanosa (taloga), gdje se dubina vode kre#e od 0,5 do 2,5 m, odgovara stepenu umjerene trofije sa prelazom prema eutrofiji.

6.2.3. Uticaj na proces eutrofikaciju Akumulacije Akumulacija Modrac spada u plitke akumulacije, za koje je karakteristi"no da su podlo&ne procesu eutrofikacije koji ubrzano doprinosi pogor$anju kvaliteta voda, pove#anju trofi"nosti voda i kona"no propadanje same akumulacije. Za razvoj procesa eutrofikacije u vodama, neophodno je da se ispune odre%eni uslovi: o da je dubina vode ispod 3,0 m, o da voda sadr&i dosta organskih materija i hranljivih materija (nutrijenata), o da se ispune odre%eni klimatski uslovi (temperatura, svijetlost i dr.).

20 www.ekologija.ba

U pojedinim vremenskim razdobljima se u akumulaciji Modrac ispunjavaju svi navedeni uslovi, tako da je krajem ljeta i po"etkom jeseni, u podru"ju u$#a rijeke Spre"e, izra&ena tendencija porasta stepena trofije. U ovom razdoblju je, kao dokaz pove#anog stepena trofije, poja"an razvoj faune (podvodne i plivaju#e), odnosno poja"an razvoj makrofita (op. $a$a i drugo biljno rastinje).

Mo&e se zaklju"iti da otpadne vode iz proizvodnih pogona rudnika uglja, uti"u na proces eutrofikacije u Akumulaciji, i to na na"in da: o Prevelikim unosom suspendiranih materija, koje se talo&e, doprinose smanjenju dubine vode, $to

pogoduje br&em razvoju procesa eutrofikacije; o Prevelikom koli"inom istalo&enih suspendiranih materija, omogu#avaju akumuliranje organskih i

hranljivih materija (nutrijenata) u mulju $to, tako%er, pogoduje br&em razvoju procesa eutrofikacije.

Slika 13. i 14. Prikaz razvijene vegetacije u Akumulaciji

7. ZAKONODAVNI OKVIR Kada se radi o rje$avanju vodoprivredne problematike, posebno kada se radi o upravljanju vodama, za$titi voda i inspekcijskom nadzoru, treba imati u vidu sve va&e#e zakonske propise u oblasti za$tite okoli$a, prije svega propise koji se odnose na segment za$tite voda i segment upravljanja otpadom.

Za ovu informaciju, kojom se &eli ukazati na uticaj otpadnih voda iz rudnika uglja na vodotoke u slivu Akumulacije i samu akumulaciju Modrac, neophodno je ukratko dati komentar pojedinih zakonskih rje$enja, koja su data sljede#im propisima:

o Zakonom o vodama (federalni), o Zakonom o za$titi akumulacije ''Modrac'' (kantonalni), o Uredbom o kategorizaciji vodotoka, o Uredbom o klasifikaciji voda i voda obalnog mora u granicama SR BiH, o Uredbom o uslovima ispu$tanja otpadnih voda u prirodne recipijente i sisteme javne

kanalizacije, o Zakonom o upravljanju otpadom (federalni), o Pravilnikom o kategorijama otpada sa listama (federalni).

7.1. Zakon o vodama Federacije BiH

Iz ovoga Zakona bitno je naglasiti sljede#e: Prema "lanu 2. Zakona, svrha zakona je osiguranje odr&ivog upravljanja vodama, a naro"ito:

o Postizanje dobrog stanja voda i spre"avanje njene degradacije, o Postizanje odr&ivog kori$tenja voda, o Osiguranje pravi"nog pristupa vodama, o Poticanje dru$tvenog i privrednog razvoja, o Za$tita ekosistema, o Osiguranje u"e$#a javnosti u procesu dono$enja odluka koje se odnose na vode.

www.ekologija.ba 21

Prema "lanu 5. Zakona, povr$inske vode se, prema zna"aju kojeg imaju za upravljanje vodama, razvrstavaju u vode I kategorije (nadle&nost Federacije BiH) i vode II Kategorije (nadle&nost Kantona). U vode II kategorije spada akumulacija Modrac i svi vodotoci u slivu Akumulacije, te su u nadle&nosti Tuzlanskog kantona.

Prema "lanu 59. Zakona, kojim je regulirano odlaganje i deponiranje opasnih materija ili otpada, zabranjeno je proizvoditi, rukovati, "uvati i odlagati opasne materije i otpad na vodama i vodnom dobru. Pod otpadom, u smislu ovog Zakona, podrazumijevaju se materije definirane u Zakonu o upravljanju otpadom. Prema "lanu 61. Zakona, kojim je regulirano akcidentno stanje, utvr%eno je sljede#e:

o Ako je usljed iznenadnog slu"aja, kvara ili iz drugih razloga nastala opasnost od zaga%enja vode, pravno i fizi"ko lice u vezi sa "ijim je djelovanjem ili propustom takva opasnost nastala mora odmah preduzeti sve potrebne mjere za spre"avanje ili ubla&avanje uticaja prouzrokovanih incidentom, te sprije"iti ponovni nastanak incidenta, a zatim, bez odlaganja, o tome obavijestiti najbli&u policijsku upravu, vodnu inspekciju, federalnu inspekciju nadle&nu za za$titu okoli$a i agenciju za vodno podru"je.

Prema "lanu 139. Zakona, koji se odnosi na izdavanje vodnih akata, stoji:

o Agencija za vodno podru"je, izme%u ostalog, nadle&na je i za izdavanje vodnih akata za ispu$tanje (svih) tehnolo$kih otpadnih voda u povr$inske vode,

o Kantonalno ministarstvo nadle&no za vode, izme%u ostalog, nadle&no je (samo) za izdavanje vodnih akata za ispu$tanje otpadnih voda za naselja koja imaju do 2.000 stanovnika.

Prema "lanovima od 182-198. Zakona, inspekcijski nadzor nad provo%enjem ovog Zakona i propisa donesenih na osnovu ovog Zakona provodi se u skladu sa odredbama ovog Zakona, na na"in da:

o Federalna vodna inspekcija vr$i inspekcijski nadzor nad provo%enjem ovog Zakona i propisa donesenih na osnovu ovog Zakona koji su ovim Zakonom dati u nadle&nost Federacije,

o Inspekcijski nadzor nad provo%enjem ovog Zakona i propisa donesenih na osnovu ovog Zakona, a koji su ovim Zakonom stavljeni u nadle&nost kantona, provodi kantonalni organ uprave nadle&an za vode putem kantonalne vodne inspekcije.

7.2. Zakon o za"titi akumulacije Modrac Zakonom o za$titi akumulacije Modrac se utvr%uje namjena Akumulacije prema redoslijedu prioriteta, propisuju obavezne mjere za$tite obale i voda Akumulacije, za$tite slivnog podru"ja Akumulacije od zaga%ivanja i drugih uticaja, kao i organizacija, planiranje i provo%enje mjera za$tite voda, te finansiranje za$tite voda Akumulacije i sliva Akumulacije. Prema "lanu 9. Zakona, koji se odnosi na za$titu voda u slivu Akumulacije, radi osiguravanja potrebnog kvaliteta voda Akumulacije i povr$inskih voda u slivu Akumulacije, u zavisnosti od namjene, pored mjera propisanih federalnim Zakonom o vodama, dodatne mjere za$tite utvr%uju se posebnim vodoprivrednim aktima (uslovi, saglasnost i dozvola), u sljede#im slu"ajevima:

o za postoje#e i za gradnju novih privrednih i drugih objekata, o za objekte kod kojih postoji mogu#nost nastajanja akcidentnih stanja (izlijevanje opasnih i

$tetnih materija), o pri transportu opasnih i $tetnih materija na svim cestama u slivu Akumulacije;

Prema "lanu 9. Zakona, nadzor nad provo%enjem odredbi ovog Zakona i propisa donesenih na osnovu Zakona, vr$i Ministarstvo.

Prema "lanu 16. Zakona, inspekcijski nadzor nad primjenom ovog Zakona vr$e kantonalni vodoprivredni inspektor i kantonalni gra%evinski inspektori.

Prema "lanu 17. Zakona, u obavljanju inspekcijskog nadzora nad primjenom ovog Zakona, inspektor ima pravo i obavezu:

o Narediti potrebna ispitivanja na otpadnim vodama koje se ispu$taju u vode Akumulacije, odnosno povr$inske vode u slivu Akumulacije, radi utvr%ivanja kvaliteta i koli"ina ispu$tenih otpadnih voda,

o Narediti potrebna ispitivanja radi utvr%ivanja efekata rada postrojenja za pre"i$#avanje otpadnih voda ili ure%aja za predtretman otpadnih voda,

22 www.ekologija.ba

o Privremeno zabraniti obavljanje djelatnosti u izgra%enom ili rekonstruiranom objektu, ako nisu provedene mjere za za$titu voda dok se te mjere ne provedu,

o Zabraniti obavljanje djelatnosti, odnosno drugih aktivnosti ako su iste zapo"ete bez odgovaraju#eg akta nadle&nog organa uprave odnosno op#inske slu&be za upravu,

o U slu"aju akcidentnih stanja, nalo&iti otklanjanje $tetnih posljedica. Komentar: Ovaj Zakon kao i podzakonska akta koja su donesena na osnovu Zakona nisu u potpunosti uskla%eni sa va&e#im federalnim Zakonom o vodama i podzakonskim aktima, obzirom da je, nakon dono$enja Zakona o za$titi akumulacije Modrac, stupio na snagu novi federalni Zakon o vodama, kojim je izvr$ena promjena nadle&nosti Federacije i Kantona u oblasti za$tite voda.

7.3. Uredba o kategorizaciji vodotoka Uredbom o kategorizaciji vodotoka, vodotoci i ostale povr$inske vode raspore%ene su u "etiri kategorije koje moraju ispunjavati i uslove odgovaraju#e klase voda.

Prema "lanu 3. Uredbe, utvr%eno je: o Da je rijeka Spre"a od izvora do akumulacije Modrac raspore%ena u II kategoriju, o Da su i svi ostali vodotoci u slivu akumulacije Modrac raspore%eni u II kategoriju, o Da je akumulacija Modrac tako%er raspore%ena u II kategoriju.

7.4. Uredba o klasifikaciji voda i voda obalnog mora u granicama SR BiH

Uredbom o klasifikaciji voda, prema njihovoj namjeni i stepenu kvaliteta voda svrstane su u "etiri klase. Prema "lanu 2. Uredbe, vode II klase su vode koje se u prirodnom stanju mogu upotrebljavati za kupanje i rekreaciju gra%ana, za sportove na vodi, za gajenje riba (ciprinide), i koje se uz uobi"ajenu pripremu mogu upotrebljavati za pi#e i u prehrambenoj industriji; Prema "lanu 3. Uredbe, vode II kategorije, u koju su svrstane sve vode u slivu akumulacije Modrac kao i akumulacija Modrac, treba da ispunjavaju uslove II klase voda. Iz "ega proizlazi da je u vodama II klase, za suspendirane materije kao ''kriti"ni'' pokazatelj kvaliteta, dozvoljen sljede#i sadr&aj suspendiranih materija: za I klasu voda 10 mg/l, za II klasu voda 30 mg/l, za III klasu voda 80 mg/l i za IV klasu voda 100 mg/l.redba o uslovima ispu!tanja otpadnih voda u prirodne recipijente i sisteme javne nalizacije Ovom Uredbom, definirani su i uslovi za ispu$tanje industrijskih otpadnih voda u prirodne recipijente kao i za odlaganje mulja iz postrojenja za pre"i$#avanje otpadnih voda.

o Prema "lanu 8., ta"ci (3) odnosno Tabeli 2.1., kao grani"na vrijednost za ukupni sadr&aj suspendiranih materija u vodi, utvr%ena je vrijednost od 35 mg/l;

o Prema "lanu 9. ta"ci (2), za odlaganje mulja iz postrojenja za pre"i$#avanje otpadnih voda, Operater postrojenja mora pribaviti posebnu dozvolu izdatu od strane Federalnog ministarstva za okoli$ i turizam.

7.5. Zakon o upravljanju otpadom Zakonom o upravljanju otpadom, kada je u pitanju postupanje sa industrijskim otpadom (op. otpadom koji nastaje u sklopu rudarskih aktivnosti), utvr%eno je i sljede#e:

(lanom 1. Zakona, nagla$eno je da se odredbe ovog zakona primjenjuju i na: o otpad nastao iskori$tavanjem resursa, ekstrakcijom, tretmanom i iskori$tavanjem mineralnih

materija i radom kamenoloma;

(lanom 49. Zakona, utvr%eno je da: o Nadzor nad djelatnostima upravljanja otpadom i ispunjenjem uslova iz dopu$tenja u skladu sa

odredbama ovoga zakona i propisa donesenih na temelju njega, obavljaju inspektori za$tite okoli$a, na federalnom nivou - federalni inspektor i na kantonalnom nivou - kantonalni inspektor.

7.6. Pravilnik o kategorijama otpada sa listama Ovim Pravilnikom propisuju se kategorije otpada sa listama, prema osobinama otpada i djelatnostima iz kojih potje"e otpad, te obaveza njihovog kori$tenja.

www.ekologija.ba 23

Prema datom Katalogu otpada, kada je u pitanju otpad koji nastaje kao posljedica rudarskih aktivnosti, treba navesti sljede#e vrste otpada sa odgovaraju#im katalo$kim brojem:

o Katalo$ki broj 01 01 02: Otpad od iskopavanja ne&eljezonosnih ruda; o Katalo$ki broj 01 04: Otpad od fizi"ke i hemijske prerade ne&eljezonosnih ruda; o Katalo$ki broj 06 05: Muljevi od obrade otpadnih voda u pogonu; o Katalo$ki broj 06 00: Otpad koji nije drugdje specificiran u katalogu.

8. ZAKLJU!CI I PREPORUKE Na osnovu dosada$njih istra&ivanja u slivu i u samoj akumulaciji Modrac mogu#e je zaklju"iti da najve#i doprinos zaga%enju voda poti"e od proizvodnih pogona (povr$inski kopovi, jame i separacije) rudnika lociranih u slivu Akumulacije.

Mjerenja sadr&aja suspendiranih materija u rijekama sliva Akumulacije, prije i nakon upu$tanja rudni"kih voda, jasno pokazuje koliki je njihov uticaj na teret zaga%enja.

Sadr&aj suspendiranih materija u rijeci Spre"i prije u$#a Gostelje iznosi 9 mg/l, a nakon u$#a Gostelje 292 mg/l. Sadr&aj suspendiranih materija rijeke Litve ispred Separacije Banovi#i iznosi 34.9 mg/l, a nakon Separacije 1.560,9 mg/l. Rijeka Oskova u naselju Ma"kovac ima 1,4 mg/l suspendiranih materija, a nakon u$#a Litve 1.389 mg/l.

Imaju#i u vidu "injenicu da ovi vodotoci pripadaju II klasi voda za koje je MDK vrijednost 30 mg/l, mjerene vrijednosti suspendiranih materija ukazuju do kolikog prekora"enja dolazi i koliko su ovi vodotoci optere#eni.

Prema zadnjim ispitivanjima, obavljenim 2010. godine, unos suspendiranih materija u pojedinim rijekama sliva Akumulacije je iznosio:

o Oskova, poslije u$#a Litve: 349,7 t/dan o Litva, ispod ''Separacije'' Banovi#i: 116 t/dan o Spre"a: 99,1 t/dan, a u ranijim razdobljima i do 400 t/dan; o Gostelja, ispod RMU '')ur%evik'': 4,2 t/dan

Kao posljedica dugogodi$njeg unosa ovolike koli"ine suspendiranih materija u akumulaciju Modrac, do sada je uneseno preko 15 miliona m3 nanosa, koji uglavnom poti"e od otpadnih voda iz rudnika uglja lociranih u slivu Akumulacije, zatim industrijskih i komunalnih otpadnih voda i prirodnih pojava (buji"nih tokova, erozije zemlji$ta). Visina deponiranog nanosa, u podru"ju deponiranja, kre#e se od 0,5 do 2,5 metara. Na osnovu gore datih konstatacija, o"ito je da otpadne vode iz proizvodnih pogona rudnika imaju veliki uticaj na kvalitet voda vodotoka u slivu i na samu Akumulaciju i da je, ako se &eli osigurati planirana namjena akumulacije Modrac, neophodno hitno djelovanje u cilju zaustavljanja prekomjernog zaga%enja od strane rudnika.

Neophodno je hitno uraditi analizu postoje#ih zakonskih propisa iz oblasti upravljanja vodama i za$tite voda u cilju uvo%enja kontinuiranog i odgovornog inspekcijskog nadzora i monitoringa odpadnih voda koje se ispu$taju iz rudnika u sliv Akumulacije.

U rje$avanje ovog problema neophodno je uklju"iti sve relevantne sudionike, kao $to su: o Vlada i Skup$tina Tuzlanskog kantona, o nadle&na federalna i kantonalna ministarstva, o federalna i kantonalna Uprava za inspekcijske poslove, o menad&menti rudnika, o zainteresirana nevladina udru&enja (OCD) koje se bave za$titom okoli$a, o mediji i o stru"njake za oblast upravljanja vodama i za$titu okoli$a.

Uklju"ivanjem svih relevantnih sudionika, kao i $ire dru$tvene zajednice, utica#e se na spre"avanja daljeg zaga%enja sliva akumulacije Modrac, kao i same Akumulacije, i osigurati njena dugoro"na i cjelovita za$tita.

Ne treba zaboraviti da akumulacija Modrac predstavlja nezamjenljiv vodni resurs koji je od neprocjenjive va&nosti, kako za stanovni$tvo, tako i za industriju tuzlanskog regiona.

24 www.ekologija.ba

LITERATURA

1. Zakon o za$titi akumulacije ''Modrac'' (''Slu&bene novine Tuzlanskog kantona'', broj: 15/06)

2. Elaborat: ''Geodetsko-hidrografsko snimanje dna i priobalja akumulacije ''Modrac'' sa obradom mjernih podataka'', ''MIG'' d.o.o. za geodetske i poslovne usluge, Slavonski Brod (Hrvatska), srpnja 2012. Godine

3. Prostorni plan Tuzlanskog kantona-Studija vodoprivrede, Institut za hidrotehniku Sarajevo,

septembar 2007. godine

4. Prostorni plan podru"ja Tuzlanskog kantona za period 2005.-2025. godine, Zavod za urbanizam Tuzla, juli 2006. godine

5. Plan za$tite kvaliteta voda u slivu rijeke Spre"e, knjiga 3, Institut za hemijsko in&enjerstvo

1983. godine

6. Plan za$tite kvaliteta povr$inskih vodotoka na podru"ju TK-Analiti"ko dokumentacione osnove Institut za hemijsko in&enjerstvo Tuzla, oktobra/listopada 2010. godine

7. Plan aktivnosti sa mjerama i rokovima za postupno smanjenje emisija-uslov za podno$enje zahtjeva za okolinsku dozvolu, RMU ''Banovi#i'' d.d., 2006. godine

8. Dokumentacija o ispitivanju otpadnih voda-monitoringu (Elaborati, Izvje$taji) ra%ena namjenski za potrebe nadle&nih federalnih i kantonalnih institucija i izradu projektnih dokumentacija

9. Strategija za$tite akumulacije Modrac, Koordinacioni tim za za$titu akumulacije Modrac, juni 2012. godine

10. Plan aktivnosti sa mjerama i rokovima za postupno smanjenje emisija, odnosno zaga%enja i za

usagla$avanje sa najboljom raspolo&ivom tehnikom (za objekte brane i akumulacije Modrac), JP „Spre"a“ d.d. Tuzla, oktobar 2011. godine

11. www.rudnikdjurdjevik.ba

12. www.rmub.ba

13. Fotografije: Centar za ekologiju i energiju