uti kulintjaku - npywc kulintjaku is a project of npy women’s ouncil’s ngangkari program in...
TRANSCRIPT
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
1
Uti Kulintjaku
‘To think and understand clearly’ (Pitjantjatjara)
A compendium of words for talking about mental health
Uti Kulintjaku is a project of NPY Women’s Council’s Ngangkari Program
in partnership with the Central Australia Mental Health Service
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
2
Contributors:
Maureen Baker Yanyi Bandicha Lyn Byers Judy Brumby Maringka Burton Nyunmiti Burton Maimie Butler Mark Butler Milyka (Alison) Carroll Margaret Dagg Clem Dalby
Lizzie Ellis Valerie Foster Amee Glass Patrick Hookey Imuna Kenta Rene Kulitja Pantjiti Lewis Angela Lynch Mildred Lyons Helen Martin Pantjiti McKenzie
Anawari Mitchell Theresa Nipper Linda Rive Dr Craig San Roque Margaret Smith Dr Marcus Tabart Emma Trenorden Penny Watson
**Thank you to Amee Glass for the Ngaanyatjarra corrections to this updated version of the compendium
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
3
Uti Kulintjaku: a mental health literacy project
‘Uti Kulintjaku’ means ‘to think and understand clearly’ in Pitjantjatjara. The Uti Kulintjaku team includes Senior Anangu Consultants and Mental Health
Professionals who have been participating in a series of workshops around mental health. The aim is that by participating in these workshops together,
Anangu and mental health professionals can develop a shared understanding and language for talking about mental health. Furthermore, this shared
knowledge and language will be shared with others through a series of resources that will go out to mental health professionals and Anangu in the remote
communities that NPY Women’s Council services.
Who are we?
Senior Anangu Consultants
Anawari Mitchell, Helen Martin, Imuna Kenta, Ilawanti Ken, Judy Brumby, Mamie Butler, Margaret Smith, Maringka Burton, Milyka Carroll, Nyunmiti
Burton, Pantjiti Lewis, Pantjiti McKenzie, Rene Kulitja, Theresa Nipper, Tinpulya Mervyn, and Valerie Foster.
Mental Health Professionals
Lyn Byers – Nurse Practitioner, Aputula Primary Health Centre Manager
Dr Craig San Roque – Consulting Psychologist, Mark Sheldon Remote Mental Health Team
Dr Marcus Tabart – Clinical Director, Central Australian Mental Health Services
Project Support Staff
Linda Rive – Interpreter
Samantha Togni – Evaluation Consultant
Emma Trenorden – Uti Kulintaku Project Officer, NPY Women’s Council
Angela Lynch – Ngangkari Coordinator, NPY Women’s Council
For more information Contact Emma Trenorden or Angela Lynch at NPY Women’s Council T: (08) 8958 2345 E: [email protected] W: www.npywc.org.au/ngangkari
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
4
Our word list has many different words to describe people’s mental and emotional states as well as their behaviour. Words are written in Pitjantjatjara/Yankunytjara and Ngaanyatjarra with a brief description of the meaning in English. Sometimes words can have different, multiple meanings so we recommend you cross-check with the relevant language dictionary.
To make it easier to find what you need, we have grouped words in the following ways:
1. Describing emotions and behaviours
1.1. Happiness, health, caring p.5
1.2. Sadness, disengagement p.7
1.3. Anger p.9
1.4. Fear, worry, depression p.10
1.5. Mixed-up thinking p.12
1.6. English words adapted p.14
2. Mental health treatment concepts
2.1. Treatment and assessment p.15
2.2. Predisposing factors p.19
2.3. Precipitating factors p.20
2.4. Perpetuating factors p.22
2.5. Protective factors p.23
2.6. Personality types p.24
2.7. Biological, Psychological, and Social factors p.27
2.8. Questions useful in assessment p.28
3. Statements to get help p.30
**This document is a work in progress. For any feedback please email [email protected]
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
5
1.1 Happiness, health, caring
Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English
Ikari-ikari Yikarri-yikarri Full of laughter, giggling, bubbly
Ilpilypa Yipilypa In good health, feeling good, good mood, happy
Kalypa Kalypa Reconciled (after a fight), forgiving, kind
Kanany-kananypa Karnany-karnanypa Proud, full of pride, confident
Kulintja palya tjukaruru Kulira tjukarurrulu palyalpayi Purposefully doing things in the right way with good intentions
Kulintja wiru Kulintja walykumunu Thinking of good things
Kurunpa mulamula Kurrurnpa mula-mula Confident
--- Kutjupa-kutjupa pukurltu palyalpayi Doing lots of things well
Kuun-kuunpa Kuurn-kuurnpa Calm
Malaku palyaringkupai Ma-palyaringu
Marlaku palyarringkupayi Walykumunurringu
Recovery
Malaku pukularipai Marlaku palyarringkupayi Mapalyarringu
Recovering, returning to happiness
Mama, ngunytju, kami, tjamu kuta, kangkuru munu malanypa wangka kulilpai
Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kurta, tjurtu, marlanypa wangka kulilpayi
Cooperative and always listens to family (their father, mother, grandmother, grandfather, auntie, uncle, big brother, big sister, and younger siblings)
Miraly-miralypa Mirrarl-mirrarlpa Ecstatic. Can mean arrogant, proud, boastful.
Mukulya Mukulya, mukulanytju Loving and caring, kind, fond of
Ngaltunytju Ngarltunytju Sympathetic, caring
Ngayuku nguyurpa palyaringu Ngayuku wuyurrpa walykumunu ngarala I am feeling much better
Palyaringkula malaku ipilyaripai Marlaku palyarringkupayi Palyarringkula nyinapayi
Recovering
Pilunpa; Kanmarpa
Kanunypa Kanmarrpa nyinapayi
Quiet, peaceful, calm, content, self-organised
Pukul-pukulpa Pukurl-pukurlpa Optimistic
Pukulpa Pukurlpa Yungarralu walykumunu kulira Pukurlpa palya walykumunu
Feeling happy, content, satisfied
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
6
Pukulpa mulapa Pukurlpa purlka mularrpa Ngarlpurrkura Pukurlpa nyinama
Really happy, full of energy
Pukulpa tjungu nyinanytja families
Yarnangu kutjupangka lurrtjurringkupayi Engaging happily with extended family
Pukulpa wangkanyi Sport inkanytja tjungu
Wangkarra yikarringkula nyinapayi Pukurlpa Ngarlpurrkura
Sociable, talking, friendly, laughing, engaged, playing sport, active
Rapa-rapa Rapa-rapa Brave, strong, confident
Tjanyalpa Tjanyarlpa Feeling good, bright and alert
Ungkunyangka pukularipai Yungkunyangka pukurlarripayi Appreciative, grateful
Unngu kakulyarani Respectable
Waakarinyi kulintja wiru ngarala Pukurlpa waarkarringkupayi Waarkawana puru kuurlta
Working well - at a job, at school etc.
Waltjangku palya kulilpai (kulini) Yungarralu palya kulira Walykumunu kulira nyinapayi
Feeling good in your self
Walytjapiti ngurkantananyi Yungarrapirti ngurrkarntankupayi Recognising your family and friends
Wanganara Wangarnarra Helpful, willing, responsive, agreeable, cooperative
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
7
1.2 Sadness, disengagement
Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English
Iluru-Iluru Mirri-mirri Wuyurrpa palya wiya
Miserable, grieving
Ipilypa wiya Yipilypa wiya Not in a good mood
Kulintja Walytjangku kulintja
Wuyurrpa Feelings
--- Wuyurrpa wiya Without feeling, empty, no feeling to join in or engage with others
Nyakuntja wiya Patiringu
Kartakutjarra nyakupayi Kuru tjukarurrulu nyakupayi wiya
Not looking at you, ignoring (remembering cultural rules of not making eye contact) Shut down
Kulintja patiringu Kulintja kutjuparringu Shut down
Kulintja kutjupa Kulintja kutjupa In your own world - preoccupied
Kulintja kutjupatjara Kulira wantipai
--- Bad manners
--- Kurltjirr-kurltjirrpa Miserable, distressed
Kuru pinpantja wiyangku nyanganyi Kuru pinpanytjamaaltu tirtu nyakula Turned inwards, glazed over (could be from drugs) Staring without blinking
Kurunpa wiya Kurrurnpa wiya Without spirit, spirit is displaced
Kutju nyinapai Kutju nyinapayi Sitting by themselves, alone
Kutjutja Kutjutja kutjutja Tjutangka tjungu nyinanytja wiya
Kutjurnkura Isolated, lonely
Mungutja (tjitji mungutja) Antalkitja (no kinship, fatherless)
Mungutja; mungutja-mungutja Unwanted, no relatives, no kin [unwanted child]
Ngunti ulapai Ngiinytju Will cry about anything, no reason, sooky
Nyuuru-nyuuru Nyuurru-nyuurru Emotional exhaustion
Paku Paku Tired, weary
Pilu-pilu -- Drowsy, nodding off to sleep
Pina pati, kulintja wiyaringu, putu kulini Purtukulilarriku (inside the brains) Deaf, incommunicado
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
8
Pukulpa wiya Pukurlpa wiya Not happy
Tiwilpa stiff, cramped, still
Tiwilpa stiff, motionless, unable to move
Stiff, not moving around, not moving fluidly, apathetic, lost their vitality, abnormal gait / movement. Brain damage that has caused the body to become stiff, stops motivation. From long term substance misuse – VSA and marijuana
Tjaanara wiya Tjaanarra wiya Not willing
--- Tjanyarlpa wiya Not feeling good
Tjituru-tjituru
Tjirturu-tjirturu Sad and lonely, grieving
Ulanti Yularnti Purtu wangkarra kulira kurrurnpa
Inconsolable (Nothing can be said to prevent the tears from falling)
Ulanyi Yularra Crying
Urakanyini ; wangka wiya nyinapai (tiwilpa ankupai wangka wiya nyinapai pukulpa wiya nyinapai) unmoving, stiff, no grace in their movements
Yurakanyira Yurakanyira Wangka wiyalu nyakupayi
Empty staring, blank, stare, nothing going on inside, staring into space Reptilian stare (psychotic?) like a snake – it is scary (predatory like a crocodile)
Wali unngu rawa nyinanpai, pakantja wiya. Putu ngura wantikatipai(?) Ungu nyinapai
Parrangarapayi wiya Kutjungurrangka nyinapayi
Not leaving the house
Wanganara wiya Wangarnarra wiya Not helpful
Watjil-watjilpa Watjil-watjilpa Homesick, feeling lost
Wuyuurpa wiya Wuyurrpa wiya No feeling, empty, disconnected, not joining in
Wuyurpa wiyaringanyi kuriku mukuringkunytja wiya (feeling for the spouse is gone)
Wuyurrpa wiyarringu Kurriku mukurripayi wiya
Loss of libido
Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai wiya Palurutu ngaranyi
Yurnpa kutjuparringkupayi wiya
Non reactive affect (poker face)
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
9
1.3 Anger
Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English
Kaar-kaarpa Kaarr-kaarrpa Agressive. Bad tempered, doesn’t want anyone to tell them what to do. Not happy.
--- Kuwar-kuwarpa Frustrated
Liri waru Lirri waru Angry, lose your temper
Mapalku mirpanaripai Waarrpungkula mirrparnarringkupayi Tungun-tungunarringkupayi Cranky
Hot headed, not making sense, gets wild easily
--- Mikin-mikinpa Snappy, negative, disagreeable
Mirapai Mirrapayi Shouting, a cry for help (for example during violence)
Mirpan-mirpanpa Mirrparn-mirrparnpa Irritable, angry
Mirpanarinyi, pikati pulka, nganyiri pulka Mirrparntju – angry,furious Furious, very angry, sulky,
Mulyararinyi Mulyarrarripayi Sulky, moody, snobby
Ngaltjurmananyi Mirrarra watjalpayi Ngalytjurrmankupayi / mirrapayi
Threatening, disturbed shouting - so everyone can hear and everybody knows. “Cheeky” person.
Pikaringkupai Pika-pikarringkupayi Angry, Aggressive
Pikati, pikaringanyi Pikarti Pikaputju
Angry, violent, violence
Putu ngatjira mirpanaripai Mirpanaripai Pikaringkupai
Mirrparnarripayi Worked up, rage, flare up , extreme, fly off the handle, vengeful, directed at others
Rawa Mirpanpa Mirpanaripai Pulka mirpanaripai Mirpanpa pulka Titutjara mirpanpa
Tirtu mirrparnpa Titutjarra mirrparnpa
Angry all the time
Tungun-tungunpa Tungun-tungunpa Disobedient, not listening to grandparents or parents, a tough person
Warkinyi Warrkilya Swearing, growling, using serious words
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
10
1.4 Fear, worry, depression
Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English
Kulintja pulka Pulkara kulilpai
Purlkara kulira Purlkara kulipayi
Worried, big worry, constant thoughts and worries, might be depressed
Kulintja pulkatjara Kulintja purlkarringkupayi
Thinking too much, paranoid
Kunkunpa wiya Putu kunkunarinyi
Kunkunarringkupayi wiya Not sleeping
Kuntantju Kurntanytju Shy, modest, embarrassed
Kuntaringanyi Kurntarringkula Shamed and embarrassed
Kutjutja mirpanarira pikaringkula ankupai wangkanyangka palku
Kutju mirrparnarrirra pikarringkupayi Someone getting really mad and upset because they mistakenly think someone else is talking about them
Miilaralpai Ngunti kulintja palunya wangkanyangka-palku Kutjutja mirpanarira pikaringkula ankupai wangkanyangka palku
Kunpu-kunpu mirrparnarripayi Kunpu-kunpu miirlarralpayi Kunpu-kunpu kulilpayi Ngayunya-rniya watjara yikarringkula kulilpayi palunyakukantja
Thinking someone is talking about you (mistaken feeling) leads to yelling (mirapai), ideas of reference, person mistakenly thinks others are talking about them [palku – mistakenly]
Ngukalpai Ngukalpayi Accusing somebody, mistrusting, blaming
Ngukara wangkapai Ngukara kulira wangkapai
Ngukara wangkarra Ngukara watjara Ngukara (suspicious)
suspicious Ngukara watjarlpayi
Ngulu-ngulu Ngurlu-ngurlu, ngurluny-ngurlunypa Terrified
Ngulu, Nguluringkupai
Ngurlurringkupayi Fearful
Ngulu-ngulu nyinanyi Ngulu-ngulu nyinantj Tjituru-tjituru
Kurltjirr-kurltjirrpa Distressed
Pulkara kulintja wiya! (command) Kutjupa kutjupa kulilpai
Kutjupa kutjupa kulilpayi Don’t worry or think about it too much!
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
11
Putu ngalkuni Ngalkunytja wiya; ngalkulpai wiya Ngalkunytjaku mukuringkunytja wiya
Ngalkunytja wiya nyinarra Purtu ngalkupayi Ngalkunytja wiya
Not eating
Titutjarangku kulilpai Rawangku kulilpai
Tirtu kulilpayi
Thinking all the time; thinking too much
Tjulur-tjulurpa Tjulurr-tjulurrpa Body jerking, shaking, urulyarani from shock. Edgy, jumpy, nervous
Tjuni pika Tjuni pika Feeling sick in the stomach, could be from worry
Tjuni tjulpilyaripai Tjuni tjurlpilyarriku Worried, anxious, feeling it in the stomach
Uruly-urulypa (Pit) Tjulurarani (Yank)
Tjulurr-tjulurrpa Yurrul-yurrulpa
Nervous, edgy, jumpy, hyper-vigilant, always looking and watching for trouble or danger, shocked, traumatised
Waintara kulini [waintara = further; kulini = thinking
Rurrurulu kulilpayi Emotions, projecting into the future, worrying about something that may happen in the future – good or bad. In a world of one’s own.
Walytjangku wiyalpai (lit. ‘Ending oneself’) Yungarralu-wiyalpayi (lit. Ending oneself) Suicidal – the person wants to kill themselves
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
12
1.5 Mixed up thinking
Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English
Karangki Karangki Not thinking clearly, behaving badly From English ‘cranky’
Kata kura mirapai Kata kurra mirrapayi The way a disturbed person shouts
Katangka wangkanyi kutjupa kutjupa Kutjupa-kutjupa katangka kulira Hearing strange scary noises in your head
Kata yultu (head no good) Kata ultu
Kata yurltu Empty-headed
Kawalinanyi kulintja
--- Disassociated thoughts
Kawaru-kawaru Kulintja tjukaruru wiya
Kulintja tjukarurru wiya Not thinking straight, muddle-headed
Kulintja kawa-kawa
Kuwar-kuwarpa
Mixed up thoughts
Kulila kawalinanyi --- Disjointed thoughts, might refer to dementia
Kulintja tjukutjuku Kulintja tjuku-tjukurringku Thoughts become small
Kunta wiya Kurnta wiya No shame at all
Kutju ikaringkunytja Kutju ikaringkupai
Kutju yikarringkupayi Kunpu-kunpu yikarringkupayi
Laughs at things that aren’t funny, laughing at nothing
Kutju mirapai Kutju mirrapayi Shouting by themselves
Kutju wangkapai Kutju wangkapayi Talking to oneself
Kutjupa-kutjupanyakupai
Kutjupa-kutjupa nyakupayi Seeing things that aren’t there
Mawal-mawalpa Mawal-mawalpa Not showing proper respect
Paluru kulintja kutjupa tjara Kulintja kutjupa tjara
Kulintja kutjupa tjarra He’s in another world Lost in [his] own world
Para kawarurinyi --- Going around in circles
Putu alatjitu kulilpai Putu mulapa kulilipai
Purtukulilpa Not being able to understand
Putu kulini wangkanyangka Purtu kulira watjaranyangka Purtu kulilpayi
Can’t understand what is being said to them
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
13
Putu kulini (unable to think/decide/know what to do) “Options paralysis” Putu kulira kawaruringkupai
Purtu kulira Kuwar-kuwararripayi
Confused
Putu kulini wangkanyangka Putu kulini
Purtu kulira Confused, not making any sense
Rama kutu mula Putu kulilpai
Kurrarringkutja Puyutjanu Ramarringu
Someone getting really mentally ill
Rama-rama (be careful in using this word – it is harsh and requires discretion)
Rama-rama (be careful in using this word – it is harsh and requires discretion)
Brain not functioning properly, doesn’t think clearly
Rawa wangkapai Wangkala
Wangkarlaranypa Wangkarla
Can’t stop talking; incessant talking
Tjukaruru kulintja wiya Kulintja wiya Not thinking right
--- Tjukarurru wangkapayi wiya Yarla-yarla wangkapayi
Not talking straight – tangential thinking talking nonsense
Wangkala Rawa wangkanyi Kutju rawa wangkanyi
Tirtu wangkapayi purtu kuliltjaku kutju Kutju tirtu wangkapayi
Speech can’t be interrupted, talking constantly
Wangka wiya nyinapai Wangka wiya nyinapayi Not speaking
Wililyarani kulintja kawalinanyi (Wililyarani: scattering of birds/animals)
Wililyarrarnu
Dissociated thoughts
Yuku-yuku Yuku-yuku Alternative, more respectful, kinder way of saying ‘rama-rama’
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
14
1.6 English words adapted
“Aboriginal English” Definition - adapted English meaning
Cheeky Hitting, violent, uncontrollable, back talk, running around with other man or woman, talk about other people
Cranky/ Karanki Rama, out of control, repeating same story, make up own story
Frightened Scared, terrified
Jealous / Jealousing Abusive, controlling, stopping you doing things, swearing can lead to fighting
Silly Aggressive, not cooperative, may be due to drugs and alcohol, not thinking straight, talking wrong way
Talking wrong way Abusive, not showing respect, talk like they know everything or like they’re important, not showing respect for elders
Teasing Bullying, victimising hurting, intimidating, frightening, threats, can be violence, slander, insulting, physical violence
Worry / worried Big problem, sitting down thinking hard, talking hard
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
15
2.1 Treatment and assessment
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
Assessment Nyakula kulintjaku Nyakula kulira palyantjaku
Nyakula kulira palyantjaku Pika mirara tjakultjunkutjaku
Anxious, indecisive Putu kuli kulira Purtu kuli-kulira
Anxious – worried. Always asking for help from someone else. Indecisive.
Tjapira ngurilpai ramangku Purtu kuli-kulira
At the beginning. The first time. Onset.
Kuwaripatjara [modern language] Mulyarl-mulyarlpa (The old people used this word at Blackstone, a Ngaatjatjarra word) [old language]
At the onset, in the beginning, when sickness is detected – speak up straight away – in case things escalate and get worse.
Kuranyu-kuranyu. Kuranyu-kuranyu pika nyakula – mapalku wangka - pika pulkaringkunytjaku tawara.
Kurranyurtu pika nyakula Pika ngaralanyangka nintila purlkarringkutjakutarrartu
Being cruel, speaking about the person to their face, being too direct. For instance, calling someone a cripple
Anangitja Yarnangu nyakula watjalpayi
Blaming Ngukani Ngukara
Body; whole person Puntu-anangu uwankara Yarnangu kurrarringu
Calling somebody by their bodily description, ie, oneleg, dumb, scarface
Puntura wangkanyi Puntura yarnangu watjalpayi
Carefully Purkarari Yatatjurra
Counselling Purkara wangkara kulintjaku Purrkaralu wangkarra kuliltjaku
Daydreaming, in a world of one’s own. Can be good or bad thoughts
Uru kulini Rurrurulu kulilpayi
Delusional – fixed delusional, wrong, not part of that person’s culture
Ramaringu **use this word with care kaarangki
Ramarringu **use this word with care
Dementia Kawa kawa Rama rama
Kuwar-kuwarpa
Diagnosis Ngurkantankula palyantjaku Ngurrkarntaralpi palyalku
Disorder Pikatjara = sickness = disorder Pikatjarra = sickness = disorder
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
16
Drug use, (alcohol) wama, (marijuana) ganja Wama tjikilpai, puuytja Tirtu ganja patjalpayi wama tjikilpayinya kata kurrarriku
Early intervention At the beginning. The first time. Onset.
Kuwaripatjara
Mulyangka (Still in use today at Tjukurla) Mulyarl-mulyarlpalpi pikarrinyangka
Eccentric, a different way of thinking Kulintja kutjupa Kulintja kutjupa
Fearful, avoidant Miru-miru Miru-miru
Feedback and evaluation Nintiringkunytjatjanungku kulira malakungku tjakultjunkunytjaku nintilpaingka.
Marlakulu wangka nintintja Marlakukutu wangka nintintja
Getting angry with the whole body. Angry to the point of wanting to do physical damage to someone else.
Kurunpa puntu winki pulkara mirpanarinyi. Yunytju warutjarra
Hallucination Kata kurangku ngunti nyanganyi Kata kurralu nyakula kutjupa-kutjupa yartakarringkulanyangka
He/she is always like that. Tjaka palatja Tjaka Tirtu palunyapirinypa
Highly aggressive Miraly-miralypa, pikati-pulka Mirrarl-mirrarlpa Nganyirri purlkanya
I jumped out of my skin (or my skin fell off) with shock.
Puntu winki aralytjaringu, I jumped out of my skin (or my skin fell off) with shock.
If someone has suffered trauma as a child they feel this inside all their lives, it grows with you.
Karmara Kaamarra
Impulsive, not natural for them to do those things, they’ve got no control
Mawal-mawalpa Mawal-mawalpa
Incongruent – when a person’s emotional reaction does not match up with what is being said, what happened or what you could expect
--- Purtu tjukarurrurtu kulilpayi
Jealousy Nyaranytju Kutjupa-kutjupa kurra (problem) Ngaparrku-ngaparrkulu warrkirra pika palunyapayi. Nyangka wangkarra kalypanma.
Judgement (how the mind makes decisions in any given situation)
Kulira tjukarurulypai Kulira tjukarurrulpayi
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
17
Jumping with shock Urulyarani
Loss of memory and can’t hear anything (shutting down mind- the man in the blindfold)
Ngukunypa patiringanyi Kulintja wiyaringu
Kulintja wiyarripayi
Mixing it up, getting confused, especially if too much going on at once or too many people talking at the same time
Tjunyi-tjunyini kura-kurani Kawarn-kawarnarringu
My real biological mother Ngunytju, mula – mula, tjunkunytjaku [Yankunytjatjara]
Ngunytju/mama mularrtjarranya
Nervous, edgy, jumpy, hyper-vigilant, always looking and watching for trouble or danger
Uruly urulypa (Pit) Tjulurarani (Yank)
Tjulurr-tjulurrpa
Older words, not used now Wangka irititja
Only people with something wrong in the head can see things
Kata kurangku nyakunyangka kutjupa kutjupa utiringkupai
Kata kurralu nyakula kutjupa-kutjupa
Person with disability, “cripple” Nyumpu Nyumpu Wawanypa
Picturing somebody in the forehead, who has passed away. This leads to sorry business but is not necessarily traumatic.
Ruuru kulini Ruuru
Ruukulira kaamarrarringkula Ruu-ruu nyakula Rawalu kulilpayi
Psychosis – problems with thinking, disorder with thinking, effects on emotions and feelings and behaviours
Kawa kawa, yuku-yuku, rama rama
Kuwar- kuwarpa
Psychosis Rama mulapa, Karangki mulapa, Yuku -yuku
Rama mularrpa
Psychotic Kawa kawa, yuku-yuku, rama rama Kuwar-kuwararringu
Reputed to be highly aggressive Miraly-miralyapampa kunyu Yunytju walykutjarra
Risk Kura-kura kulilpai Kura kulilpai
Kurra kulilpayi
Sick inside, they don’t want to talk about it, they are moody, snappy, bad tempered.
Kar-karpa Kaarr-kaarrpa
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
18
Shock (a colloquialism); had a big shock; my skin fell off my body and exposed all my nerves, jumping out of my skin, peeling out of my skin.
Pangki aralytjaringu
Shutting down mind Ngukunypa patiringanyi Patjaru
Shy (to the point shame all the time) Kuntanytju / Miru-miru Kurntanytju / mirru-mirru
Sulky, pissed off, no respect for old people mulyararinyi Mulyarra-mulyarra
Sulky, moody Kaarkaarpa Kaarr-kaarrpa
Symptoms Nyakula ngurkantananyi Nyakula ngurrkarntara ngurrkantankutjaku
Temporary Unytju ngarna
That person is very unresponsive Kuun-kuunpa nyangatja nyinanyi Kuurn-kuurnpa Nyuurru-nyuurru
They are normally happy. He/she is normally a happy person
Paluru pukulpa nyinapai Pukurlpa nyinapayi
Thing Nyaana? Nyaa? Nyaapa? Nyaapa?
Thoughts and pictures in the forehead, in the brains
Ruru kulintja Ruukulilpayi
To make it clear for others to understand Uti kulintjaku Yuti kuliltjaku
Trauma triggered by memory Ruru-kulira kamararingkupai Ruukulira Tirtu ruukulilpayi
Trauma (outside on the skin) Pintjanpa (physical scar) Yawarra (scar or wound)
Trauma inside Sick inside, they don’t want to talk about it, they are moody, snappy, bad tempered.
Mirpan mirpanpa Mirrparn-mirrparnpa
Traumatic memory Kulira kaar-kaarpa Milurr-milurrpa
Traumatic memory, hyper-vigilant Tulurarani (Yankunytjatjara) Uruly-urulypa (Pitjantjatjara)
Tjulurr-tjulurrpa
Treatments Nyakula kanyintjaku atunymankunytjaku Miranykanyira kanyiltjaku nyakula kanyiltjaku Medicinepa pika nyakula nintiltjaku
What are you doing sitting there sniffing me out for?
Nyaaku nyuntu nyinara ngayunya pantini? Tirturni ngayunya nyakula
When a person becomes ill take them to the Mental Health Doctor
Malpalkungku kuraringkunyangka katima doctor kutu
Yarnangu kutjupa mulyangka pikarringkunyangka katima Mental Health Doctorkutu.
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
19
2.2 Predisposing factors
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
Body inheriting the grandfather’s genes, having a physical body just like the grandfather
Puntu ngaranyi tjamu-purunypa
Tjamu yarnangu kanyira
‘By way of’ - contextual, Predisposing - Predisposition
Ara wanu Yarawana ngarala
Character, always like that Palunya nguwanpa titutjara ngaranyi Tirtu palunyapirinypa
Genes, genetic, from your family line, in your body, inside you, your own way, since you were a child, typical, character, personality.
Tjamu nguru, kami nguru Yarawana ngarala Mamawana; mamanguru Tjamuwana; tjamunguru Ngunytjuwana; ngunytjunguru Kaparliwana; kaparlinguru
Going downhill, feelings plummeted, a predisposition
Kulintja tjaruringu Putu kulilpaiyiringu
Kulintja tjarurringu
Guided and taught to be that way Nintira tjungkarurunma Nintipungama
It’s there, it exists Ngaranyi Ngarala
Just like the grandfather was Tjamu-ngka arangka Tjaka tjamu purunypa
Tjamupirinypa (Yarnangu) spitting image of grandfather Tjamupirinypa
Maybe it will come out or happen Tjinguru ngula utiringkuku Tjinguru ngula yartakarriku?
Passed on – given attributes (When the baby is born the grandparent can put some of their best characteristics into the child by rubbing the child on their bare chest and saying “you can be like me!”)
Ngampa Waningu Ngampawarningu
You might get it Tjingurun mantjilku Tjingurun mantjilku
Your way of being, inherited from your family Tjamu – wanu (by way of the grandfather, typical, just like the grandfather was) Tjamu wanu, kami wanu, (genes=wanu) – wanu - by way of, through biological grandfather and grandmother
Tjamuwana, kaparliwana, Katjawana, Yurntalwana (family line)
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
20
2.3 Precipitating factors
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
A violent response Miralmiralpapa kunyu Tjaalarrarnu Kutju nganyirri
Already triggered Kuranyulpi kuraringu Kurranyulpi kurrarringu
An explosive event that caused a similar explosive reaction
Kutjuparingu kutjuparringu
An event or words that burst out and cause a violent outburst
Wangka kura kulira pikaringkupai Wangka kurra kulira Ngalytjurraalpayi
An outburst that triggered a violent response Pika-pika wangkapai Pika-pika wangkarra
Balloon bursting, split out, pop out, burst, outburst, emotions or reactions, feelings and doings
Kutjutja miilaranu Pikati Ngaanyiri pulka
Tjaalarrarnu Kutju nganyirri
Changed? Kutjuparingu Kutjuparringun?
Explosion, bullet, precipitating factor Piltatjunu taanu
tjaalarrarnu
Pressure in the body that explodes out and causes a dramatic response (like suicide or drug taking)
Pulkara mirpanarira, katangka kanyira walytjangku iluntanyi
Tjaal-tjaalpa Mirrparntju Rawalu kulira-kulira Kutjupa-kutjupa palyalpayi
Something that blasted out Pika pikaringkupai Tjaalarrara; pika-pikarripayi
Something that triggers a continuous violent response
Titutjara miraly-miralypa taani Tjaalarrarnu Kutjunganyirri
Triggered, just happened suddenly kutjuparingu kutjuparringu
What caused that change in me? (somebody asking the question of themselves)
Nyaana kutjupankuku, ngayunya, Kutjupankunytjikitjangku?
Nyaatjanu kutjuparringu
What has happened to you? Nyaringun Nyaarringun? Nyaarringu?
What tips you over, what “pulls the trigger”, pushes over the edge, “the final straw”
Puuyu wiyaringyangka Mutkangka purnkantjatjarnu
Puyu wiyarrinyangka Mutukangka punkantjatjanu Kutjupa-kutjupa watjaralpi mularrmanku
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
21
What thing? Nyaapa? Nyaapa-rna Nyaapa Nyaarringu
What’s on your mind? What have you heard? Nyaan kulinu? Nyaapan Kulirnu?
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
22
2.4 Perpetuating factors
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
A problem that never goes away; never stops; a chronic problem
Anpalykarira ngarinyi titutjara alatjitu (Anpalykari is a very old word) Tjakatjunkula ngaringyi Tjakaringanyi
Tirtu ngarala wanarayinma Kulyarurru Tirtu ngarama
Chronic, always there Rawa, Titutjara ngaranyi Tjakaringu-tjakatjunu Nganytjanu
Kulyarurru Tirtu ngarama
Habitual, chronic Ampal, Tjakaringu Unuru
Tjaarr-tjaarrpa Tjakarringu
Stiff, cramped, still Tiwilpa Tiwilpa
What keeps this problem going on, going on and on forever?
Rawa ngarakatinytja? Titutjara ngarapai
Nyaanguru ngaanya tirtu ngarala wanarayirni?
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
23
2.5 Protective factors
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
Fighting shield Kutitji Tjara
Good protection – shielding, “protective custody” Ngalkilpa wiru Miranykurru nyinapayi
Keep safe, save someone’s life Wankarunanyi Wankarura kanyini
Wankarunama
Protecting Atunymananyi Anga kanyini
Miranykurru nyinama
Secure Anga kanyini Miranykanyinma
Secure shielding, protecting like a shield or umbrella
Kutitji purunytju anga kanyini Tjaratjarra-pirinypa yangangarama
Shield Wankarunu Wankarnu Miranykurru Wankarura kanyira
What (or who) shields you, what (or who) protects and supports you? What keeps you going, what keeps you strong?
Palunya nyaangku kunpu kanyini? (What is keeping that person strong?)
Miranykurru nyinarratjaku
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
24
2.6 Personality types
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
He’s like that all the time Paluru alatji titu nyinanyi, tjaka Tjaka palunyapirinypa
The way people are, that’s the way he/she is, their personality type, character
Tjaka Tirtu palunyapirinypa (character)
EXAMPLES OF PERSONALITY TYPES
Always happy Pukulpa Pukurlpa
Bad tempered, gets angry quickly Liri waru/pikati/nganyiri) Mirrparntju Mirrparnarripayi waarrpungkula
Bitter Karkarpa Mikintju
Bossy, domineering, top dog Mayatja-mayatja Walytja ngarapai
Mayatja-mayatja Katu-katurringu
Cheerful, generous Inytjanu pulka Yinytjanuwarlalpa
Disobedient, kids not listening to their mother Tunguntungunpa Tjitji tungun-tungunpa
Doesn’t want to join in, negative, unhappy inside, when you ask them to do something they won’t finish it or do it properly, not good energy
Tjituru-tjituru ungu ngaranyanagka putu palyalpai witu-witunyangka kutjupa kutjupa palyantjaku
Kurltjirr-kurltjirrpa
Easily upset, quick temper, sulky Mirpantju malpalku Mirrparntju
Easy to come when you call them, generous, easy to please you
Pakara
Paakarra
Generous Inytjanu pulka
Greedy for food Maiku manyu Ngayarrka
Greedy, selfish Manyu , Manyu, nyiinytju
Greedy, wanting more Ngayarka manyu Ngayarrka Ngaltja
Grizzly, fearful, mostly children but adults can be like this too
Tjalalypa/ulanti Mirpantju karkarpa
Kaarr-kaarrpa
Hard person, tough, stubborn, difficult, won’t negotiate
Witu-witu Tungun-tungunpa
Witu-witu Tungun-tungunpa
Happy Ikari-kari pukulpa
Yikarri-yikarri
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
25
Helpful, considerate, this word is used every day in school, Anangu teachers ask children to be like this
Wanganara Wangarnarra
Impatient, irritable Karkarpa Mikin-Mikinpa,
Independent, isolated --- Nyantulypa
Jealous, envious Nyaaranytju Nyararringkula
Liar, making excuses Ngunti wangkapai Yarla-mayulpayi
Like a mouse, fiddling, going through your things, young people, young girls, nosy, really bad, not necessarily stealing
Nyairnyairpa (tjitji nyairnyairpa) Nyayirr-nyayirrpa lyilyikatipayi Lyilyikatingu
Love themselves Taltu (inflated =full of themselves?) Tarltu-tarltu
Loving mukulya Mukulyanytju
Not greedy, not needy Munytja Munytja
Not in a good mood, moody, fed up, impatient, irritable
Kaarkaarpa /Karkarpa Mulyaringkula
Kaarr-kaarrpa, Mirrparntju
People always around them, in groups Tjunguringanyi kutjutu Kata Kapurtu
Person who is always helping, kind, good hearted, obliging
Pukultju, mukulya Wangarnarra
Popular, famous --- Katangururrpa
Proud, movie star, think they are the best, narcissistic, slow to react, doesn’t care, -explore pride, egotistical
Kanany-kananypa Palurunku kutju kulilpai
Karnany-Karnanypa
Quiet, calm, placid, unruffled Aatanpa Kanunypa
Selfish Nyiinytju Nyiinytju Ngurrtju
Stealer, thief, stealing from the shop all the time, dishonest, sneaky
Kankalya Mulyatanytju
Sulky Mirpantju, anangungka wangkapai wiya, kutju nyinapai Ulanti, mulyariringkupai Tjalalypa
Yularnti Ngarilypa Tjalalypa kutju nyinapayi
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
26
Surrounded by everyone, popular, famous Nguruntjura kanyilpai Ngururrtjura Kanyilpayi
Tantrum, little kids, oppositional Ulara tjinanpungkupai Tjuni kuratjara
Nyurri-nyurri Tjuni kurratjarra
Telling fibs --- Mayunytju
Wanting to attract people by making up stories, exaggerating and boasting
--- Mayunytju-mayunytju
Wanting things for herself Ngurtjuringkupai Ngurrtjurripayi ngurrturringkupayi
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
27
2.7 Biological / Psychological / Social factors
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
BIOLOGICAL
A doctor will identify what is wrong with the body inside
Doctor-ngku nintingku, ngurkantanku, pika unngutja
Doctor-lu nintilu pika ngurrkarntankupayi
Body, living body, life Palumpa puntu Palunyaku Yarnangu Kutjupa-kutjuparringu
Body Puntu Yarnangu puntu
Whole body Anangu Puntu winki
Yarnangu
Whole lot – in terms of meat, whole body not carved up, human, person
Puntu winki Yarnangu pirninyartu nyaku
PSYCHOLOGICAL
Inside me my spirit is thinking Unngu kutju kuruntu kulintja Yungarralu kulintja
The way your mind works Nyuntumpa kulintja Kuwar-Kuwararringu
The way your spirit works, what you are thinking Nyuntu kutjupa-kutjupa katangka kanyini Kutjulu yungarralu
SOCIAL
All the people living together doing things together
Anangu tjuta tjungu nyinara tjungungku palyani Yarnangu pirni pukurlpa lurrtju nyinarra Kutjurtu palyalpayi
Everybody, the whole community, Companions together
Malparara malparara uwankara Tjarnturarra-tjarnturarra nyinarra
What is happening in the community group that is causing this problem
Nyaaringanyi ngurangka, walytja tjutangka, community?
Nyaarringkula? Yungarralu kutjupa-kutjupa palyara Kulira palyara Kurrarringkula
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
28
2.8 Questions useful in assessment
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
Any problem? (Literally “Anything bad coming up?”
Kutjupa kutjupa kura utiringanyi? Kutjupa-kutjupa kurra yartakarrinyangka?
Are you suspicious more than usual? Ngukalpai ngukani (suspicious) Tirtu-muntan ngurlu-ngurlu nyinapayi?
Do you feel as though people are ‘out to get’ you? Ngulu-ngulun nyinapai? Ngurluny-ngurlunypa nyinapayi?
Do you ‘hear’ things? Kulinin kutjupa-kutjupa? Kulira-muntan kutjupa-kutjupa?
Do you see things/Can you see ‘something’? Kutjupa kutjupan nyanganyi? Nyakula-muntan kutjupa-kutjupa?
Have you noticed any changes in yourself? Nyuntu walytjangku kutjupa kutjuparingkunyangka kuliningi?
Kutjuparrinytja-muntankun kulira?
How are you feeling? Nyanguwanpan kulini? Yaaltji-yaaltjin nyinarra?
How shall I do...? What for? What? What? (Different things.)
Nyaana? Nyaaku? Nyaa? Nyaapa? (Kutjupa-Kutjupa.)
Nyaaku? Nyaapa? Wanytjapirinypa?
How would you describe your usual self? Yaaltji yaaltjingkun nyuntu walytjangku utira wangkaku?
Yaaltji-yaaltjilunkun nyuntulu watjalku
Is your head spinning? Is your head aching? Katanta lirpunganyi? Kata liirrpungkula Kata yurrirra
What is that person typically like? Nyaa purunypa mulapa Anangu nyaratja? Nyaa nguwanpa mulapa Anangu nyaratja? Yaaltji yaaltji Anangu nyaratja nyinapai?
Nyaapirinypa yarnangu nyarranya?
What’s the matter? Nyaaringun? Nyaarringun?
What is troubling you? Nyaaringun? Nyaarringun?
What is your problem? Nyaakun putu kulini? Nyaan? Nyaakun purtu kulira
What was he/she like before? Yaaltji yaaltji paluru kuranyu nyinangi? [different dialect of Pitjantjatjara.] Yaaltji yaaltji paluru nganmanypa nyinangi? [APY Lands dialect of Pitjantjatjara.]
Yaaltji-yaaltji kurranyulpi nyinarranytja?
What were you like before? Yaaltji yaaltjin nyinangi? Nya nguwanpa kuranyu nyinangi?
Yaaltji-yaaltjin nyuntulun nyinarranytja?
What was your [family member] like before? Yaaltji yaaltji nyuntumpa tjitji [child] nyinangi Yaaltji-yaaltji nyuntuku katja [son] nyinarranytja?
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
29
Son Katja Katja
Daughter Untalpa Yurntalpa
Friend Malpa Yamatji
Wife / partner Miita, kuri, tjungutja Kurri
Husband / partner Miita, kuri, tjungutja Kurri
Mother Ngunytju Ngunytju
Father Mama Mama
Sister Kangkuru (older sister) malanypa (younger sister) Tjurtu
Brother Kuta (older brother) malanypa (younger brother) Kurta
Youngfella (young and initiated) Wati yangapala Nyiwayi
Young Girl Kungkawara Kungkawara
Who is my real mother? Who is my real father? [Related to genes, DNA, matching genes, blood type]
Ngunytju mula mula, mama mula, mula? Ngananyatju mama mularrpa? Ngananyatju ngunytju mularrpa?
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
30
3.0 Statements to get help
Statements to get help
English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra
Emergency Wala-wala, warpuwa Waarrpuwa
Go to the clinic with a friend or grandmother for support.
--- Yamatji kati
I am worried it will cause trouble if people know I am speaking to you so it has to be confidential.
--- Pirnilu kuliltjakutarra
I have a really serious problem. Kutjupa kutjuparinguna Kutjupa-kutjuparringurna
I have a really urgent problem. Kuraringuna Kurrarringurna
I have a serious mental health problem, it is getting worse and worse and I am asking you for help.
Katani kuraringu kani wanyu alpamilala Katarni kurrarringu nyangkarnanta tjapira yirringkankutjaku
I have a very big problem, I need your help, it is a private matter.
--- Kutjupa-kutjuparnanta wangkakitja
I need help Alpamilalani Mukurringkularna yirringkankutjaku
I need to be able to trust you --- Kutjungkarnanta wangkakitja
I need to speak to you about a private matter Nyuntunya kutjunanta tjapilkitja Kutjungkarnanta wangkakitja Kutjungkarnanta wangkaku
I want some help but I’m frightened of what will happen if anyone finds out
--- Ngurlurringkularna pirniluya kuliltjakutarrartu
It is an emergency Mapalku palyala Kulira wantinytjamaaltu palyala
It is dangerous for me to talk about this. Kumpilparnanta wangkakitja
It is urgent Warpuwa, wala-walangku Waarrpuwa
Please help me! Alpamilalani Yirringkarrarni
Serious - immediately Mapalku palyala Waarrpuwa palyala
Something terrible will happen if we don’t get help.
Kutjupa kutjupana palyalku Kutjupa-kutjuparna palyalku Kutjupa-kutjuparriku
Straight away. Kuwaritu Kuwarrinyartu
This is a mental health emergency Katana kuraringu Katarna kurrarringu
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health
31
This is a very private, confidential and sensitive matter.
Kutjungkarnanta wangkakitja
Urgent Mapalkungku palyala Kulira wantinytjamaaltu
**This document is a work in progress. For any feedback please email [email protected]