uniwersytet im. adama mickiewicza w poznaniu · gotyk, związał się integralnie z drewnianym...
TRANSCRIPT
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA
W POZNANIU
WYDZIAŁ PEDAGOGICZNO-ARTYSTYCZNY
W KALISZU
Paulina Grala
STRZAŁKÓW - KOŚCIÓŁ NAJŚWIĘTSZEJ
MARYI PANNY NIEPOKALANIE POCZĘTEJ,
GENEZA, ROZWÓJ I DZIAŁALNOŚĆ
Summary of thesis Fri "Strzałków - the church
of the Blessed Virgin Mary of the Immaculate
Conception, the genesis, development and
operations."
Praca magisterska napisana
pod kierunkiem
prof. dr hab. Michała Jarneckiego
Kalisz 2014
2
Kalisz, dn.8 lipca 2014
OŚWIADCZENIE
Ja, niżej podpisana Paulina Grala, studentka Wydziału
Pedagogiczno-Artystycznego w Kaliszu Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu oświadczam, że przedkładaną pracę
dyplomową Strzałków – kościół Najświętszej Maryi Panny
Niepokalanie Poczętej, geneza, rozwój i działalność napisałam
samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy poza niezbędnymi
konsultacjami, nie korzystałam z pomocy innych osób, a w
szczególności nie zlecałam opracowania rozprawy lub jej części
innym osobom, ani nie odpisywałam tej rozprawy lub jej części od
innych osób.
Oświadczam również, że egzemplarz pracy dyplomowej w
wersji drukowanej jest całkowicie zgody z egzemplarzem pracy
dyplomowej w wersji elektronicznej.
Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że przypisanie sobie,
w pracy dyplomowej, autorstwa istotnego fragmentu lub innych
elementów cudzego utworu lub ustalenia naukowego stanowi
podstawę stwierdzenia nieważności postępowania w sprawie nadania
tytułu zawodowego.
[TAK] -wyrażam zgodę na udostępnienie mojej pracy w czytelni
Archiwum UAM
[TAK] –wyrażam zgodę na udostępnianie mojej pracy w zakresie
koniecznym do ochrony mojego prawa do autorstwa lub praw osób
trzecich.
…………………………………………
3
SPIS TREŚCI
Streszczenie pracy…………………………………………….…4
Wstęp………………………………………………...…..8
Rozdział I …………………………………….…..……11
Budownictwo drewniane
1.1Techniki i rodzaje budownictwa drewnianego …..…18
Rozdział II ………………………………………….….23
Rys historyczny
2.1 Obraz w głównym ołtarzu i wyposażenie kościoła…28
Rozdział III ………………………………………….…40
Kościół jako zabytek
3.1 Konserwacja drewnianych kościołów………….…42
3.2 Stan kościoła…………………………………...…46
3.3 Problemy parafii związane z konserwacją………55
Rozdział IV…………………………………………….57
„Życie” parafii i jej wizerunek w oczach mieszkańców
Zakończenie…………………………………………….62
Bibliografia…………………………………………...…63
4
Streszczenie pracy magisterskiej pt. „Strzałków – kościół
Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej, geneza, rozwój i
działalność”.
Celem niniejszej pracy było pokazanie, że drewniane
budownictwo sakralne stanowi wspaniałe dziedzictwo kulturowe w
naszym kraju. Czym to możemy się poszczycić w Europie, czy na
świecie. W najmniejszych zakątkach naszego kraju można znaleźć
bogactwo kultury religijnej. Jakim to jest prezentowany kościół
Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej w Strzałkowie.
Praca składa się z czterech części. Pierwsza z nich to swoista
analiza dotycząca dawnego budownictwa drewnianego, głównie na
terenie wielkopolski. Omawiane są najważniejsze techniki i rodzaje
budownictwa, wykonane z drewna jako najczęściej stosowany
budulec w tamtym okresie.
Druga, zasadnicza część pracy poświęcona jest historii
drewnianego kościoła NMP Niepokalanie Poczętej w Strzałkowie.
Opisując historię nie sposób pominąć bogatego wyposażenia wnętrza
kościoła, a przede wszystkim uwzględnienie cudownego obrazu
znajdującego się w ołtarzu głównym. Przedstawienie zachowanego
wyposażenia na ilustracjach (zdjęciach własnych) z krótkim opisem.
Trzecia część pracy poświęcona jest ogólnemu procesowi
konserwacji obiektów sakralnym. Omówienie najważniejszych
elementów odrestaurowanych w kościele NMP Niepokalanie Poczętej
w Strzałkowie, z uwzględnieniem na ilustracjach najważniejszych
zmienionych elementów i obiektów znajdujących się na terenie wokół
5
kościoła, ze wskazaniem problemów wiążących się z prowadzeniem
takich prac w parafii.
Ostatnia, czwarta część przedstawia współczesne
funkcjonowanie parafii na podstawie przeprowadzonej ankiety wśród
członków rady parafialnej oraz wywiadu przeprowadzonego przeze
mnie z tutejszym proboszczem, księdzem Robertem Piechockim.
Ankieta jaki i wywiad miały na celu uzyskanie informacji
dotyczących dalszego rozwoju parafii oraz prac związanych z
kompletnym odrestaurowaniem kościoła.
Słowa klucze: Kościół, Strzałków, zabytek
6
Summary of thesis Fri "Strzałków - the church of the Blessed
Virgin Mary of the Immaculate Conception, the genesis,
development and operations."
The aim of this study was to show that the wooden church building is
a great cultural heritage of our country. What we can be proud of in
Europe or the world. In the smallest corners of our country, you can
find a wealth of religious culture. What it is presented to the church of
the Blessed Virgin Mary of the Immaculate Conception in Strzałków.
The work consists of four parts. The first is the specific analysis of the
old wooden buildings, mainly in Wielkopolska. These are the most
important techniques and types of construction, made of wood as a
building material commonly used at the time.
Second, a substantial part of the work is devoted to the history of the
wooden church of St. Mary of the Immaculate Conception in
Strzałków. Describing the history not to mention the rich interior of
the church, and above all take account of the miraculous image on the
main altar. Presentation of the equipment stored in the illustrations
(pictures own) with a short description.
The third part focuses on the general process of maintenance sacred
objects. Overview of the most important elements in the restored
church of Virgin Mary Immaculate Conception in Strzałków,
including the illustrations most changed elements and objects in the
7
area around the church, with an indication of the problems associated
with conducting such work in the parish.
Last, the fourth part presents contemporary functioning of the parish
on the basis of a survey among members of the parish council and an
interview by me with the local pastor, priest Robert Piechockim. The
survey and interview which aimed to obtain information on the further
development of the parish and the work associated with the complete
renovation of the church.
Key words: Church , ”Strzałków, monument
8
WSTĘP
Niniejsza praca poświecona jest zagadnieniom architektury
drewnianej, z uwzględnieniem zabytkowego kościoła Najświętszej
Maryi Panny Niepokalanie Poczętej w Strzałkowie. To, iż jestem
mieszkanką gminy Lisków, a przede wszystkim parafianką
Strzałkowa, po części wpłynęło na chęć stworzenia takiej pracy. Ale
także nie sposób nie zauważyć, że zainteresowanie drewnianą
architekturą sakralną wzrasta, zaczynamy dostrzegać, jak cenne są
drewniane kościoły, jaką stanowią ozdobę krajobrazu w naszym
państwie.
Celem niniejszej pracy jest zaprezentowanie dziejów kościoła
NMP w Strzałkowie, jego architektury i współczesnego
funkcjonowania w społeczności lokalnej. Jak i podkreślenie jego
wartościowości wśród innych zabytków.
Na samym początku chciałam nawiązać, w pierwszym
rozdziale do budownictwa drewnianego, jak jest postrzegane, jakie
zmiany następowały na przestrzeni wieków i uwzględnienie technik i
rodzajów budownictwa drewnianego, głównie na terenie
Województwa Wielkopolskiego.
W drugim rozdziale starałam się przybliżyć historię kościoła z
uwzględnieniem zmian jakie następowały na jego terenie. Natomiast
w podrozdziale uwagę skupiałam na wewnętrznej części kościoła
NPM Niepokalanie Poczętej - głównym ołtarzu, słynącym z zasług,
oraz reszty wyposażenia kościelnego.
Trzeci rozdział dotyczy przebiegu procesu konserwacji
kościoła, z uwzględnieniem najważniejszych przepisów, stan
zachowania, oraz zmiany zrealizowane ze wstępnego projektu na
terenie obiektu. Z wyszczególnieniem tego co udało się
9
odrestaurować. A także problemy parafii związane z prowadzeniem
procesu konserwacji.
Czwarty, ostatni już rozdział, miał przybliżyć współczesne
funkcjonowanie parafii. Ze wskazaniem zmian jakie mogą nastąpić na
jej terenie, w celu poprawy działalności, a przede wszystkim
wysławieniu kościoła NPM Niepokalanie Poczętej poza terenem
Strzałkowa. Porusza temat roli i działalności proboszcza w parafii.
Bezpośrednią metodą badawczą były rozmowy prowadzone z
księdzem Robertem Piechockim, oraz ankiety jakie przeprowadziłam,
wśród członków rady parafialnej. Dodatkowo korzystałam z dostępnej
literatury w opisywanym zakresie tematu, a także dostępnych
artykułów i stron internetowych.
Ponadto znalazłam kilka prac jakie wzmiankują o kościele
NPM Niepokalanie Poczętej w Strzałkowie, jest to na przykład
publikacja Ryszarda Brykowskiego Wielkopolskie kościoły drewniane,
która dodatkowo porównuje kościoły drewniane budowane w tamtym
okresie.
Chciałabym jeszcze skierować podziękowania w stronę księdza
Roberta Piechockiego, który udostępnił mi wszelką możliwą
dokumentację na temat kościoła do pracy, co w dużym stopniu było
dla mnie ogromnym ułatwieniem w pozyskaniu informacji. Miałam
możliwość zrobienia zdjęć elementów wewnątrz i wokół kościoła, co
w pewnym stopniu wzbogaciło moją pracę.
Kolejne podziękowania kieruję w stronę mojego promotora –
prof. dr hab. Michała Jarneckiego, który zawsze był pomocny, starał
się naprowadzić na właściwe tory powstania tej pracy. Dlatego też,
uważam, że ogromną zasługą jest wyrozumiałość i trud włożony w
10
koordynowanie przebiegu pracy przez Pana Profesora, dzięki czemu
doczekała się powstania niniejsza praca.
11
Rozdział I
BUDOWNICTWO DREWNIANE
Badania na temat drewnianej architektury sakralnej, to nadal
nie zgłębiony obszar. Były prowadzone ze zmienną intensywnością,
często ograniczały się do wybranych zagadnień. Opisano zasoby
niektórych regionów bądź grupy obiektów. Kościoły zostały
policzone, wyodrębnione regionalnie, zanalizowano nurty rozwojowe,
przeobrażenia stylu.
Drewno stanowiło dobry materiał budulcowy, łatwy w
pozyskaniu i obróbce, a dzięki jego cenie i dostępności - powstawały
w większości kościoły drewniane. Jednak od XIX wieku zmienia się
sytuacja i dochodzi do wymiany kościołów drewnianych na
murowane; drewno jest zastąpione przez cegłę lub kamień, gdyż
ludzie przestali wierzyć w trwałość takich kościołów na dłuższy czas.
Przez ten brak wiary kultura Polska odniosła wiele strat, ponieważ to
nie były tylko ośrodki kultu religijnego, ale także stanowiły zasoby
wspólnoty ludzi zamieszkujących dane tereny.
Dzieje drewnianego budownictwa sakralnego trudno krótko
zreferować, ponieważ brak opracowań sumujących dorobek badań
cząstkowych czy lokalnych. Z historycznego przeglądu głównych
problemów nad kościołami drewnianymi w Polsce wyłonił się
fenomen świątyń o zdwojonej konstrukcji ścian.
Najstarsze zachowane i dotąd rozpoznane, a pod względem
programowym, konstrukcyjnym i stylowym w pełni już wykształcone
kościoły drewniane pochodzą z XV wieku (ponad 20 w Małopolsce,
5 na Górnym Śląsku, 1 w Wielkopolsce). To kościoły posiadają,
wśród zachowanych zabytków, najstarsze metryki, jak już
12
wspomniano sięgające XV wieku. Istniały regionalne odmiany
gotyckie i późnogotyckie kościoła drewnianego, różniące się głównie
rozwiązaniami konstrukcyjnymi więźby dachowej, rzutującymi na
wygląd brył (głównie w Małopolsce), przy końcu XVI wieku pojawia
się nowy nurt stylowy – barok.
„Sam zresztą barok dzielony bywa przez badaczy na co najmniej
cztery fazy stylowe; ostatnią stanowi rokoko, stosunkowo najmniej
przejawiające się w architekturze. Koniec tak rozumianej epoki
baroku, przypada na lata upadku Rzeczypospolitej, a jest to zarazem
pełnia rozkwitu klasycyzmu. (…) Między gotykiem a barokiem panuje
jakby próżnia stylowa, (…) Dopiero barok, podobnie jak niegdyś
gotyk, związał się integralnie z drewnianym budulcem. Przyjmuje się
powszechnie, że proces ten, tzn. „barokizacji” drewnianej
architektury i budownictwa na ówczesnych ziemian Rzeczypospolitej,
zaczął następować pod koniec XVII stulecia; wydaje się jednak, że
zjawisko to w Wielkopolsce można przesunąć na lata wcześniejsze.”1
Występowały warianty regionalne – kościoły w Małopolsce
oraz w rejonach Wielunia, posiadały wspólny dach; gdy zaś w
kościołach śląskich i podhalańskich stosowano dwa odrębne dachy.
Różniło się też przejście między nawą a prezbiterium (tęcze), w
pierwszej grupie akcentowano je belką z rzeźbioną Pasją, natomiast w
drugich stosowano gotyckie, wycięte w łuk ostry i profilowe arkady.
1 Ryszard Brykowski, Wielkopolskie kościoły drewniane, Poznań 2001, s. 52, 53.
13
Jeśli chodzi o Wielkopolskę przetrwało tu około 280
zabytkowych kościołów, wzniesionych do końca XIX wieku.2 Były
uwzględniane w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce(KZSwP) 3
pierwszy fragment ukazał się w 1952 roku dla Wielkopolski. Dzięki
prowadzeniu ewidencji zabytków na potrzeby służb konserwatorskich,
dawały one wiedzę o zasobach regionalnych, co w pewnym stopniu
dawało motywację do prowadzenia dalszych badań.
„Barok w drewnianym budynku sakralnym realizował się nie tylko w
nowych układach planistycznych, ale tworzył nowe rozwiązania
przestrzenno-bryłowe, wprowadził nowe konstrukcje i przede
wszystkim urzeczywistniał w drewnie niezwykle bogatą i często
skomplikowaną oraz trudną do wykonania w tym materiale, dekorację
architektoniczno-ornamentalną.”4
Na temat drewnianej architektury sakralnej wzmiankowano
ogólnikowo, najczęściej w lokalnych przewodnikach. Kościoły
drewniane wspominano tylko przy okazji, np. przeglądu zabytków,
czy monografii miejscowości, obszaru. Jeśli wydano artykuł o
wybranej świątyni drewnianej , to miał on głównie charakter
popularyzatorski.
Impulsem do badań stała się realizacja programu Inwentarza
drewnianej architektury sakralnej w Polsce. Zarówno w
2 Wg danych Wielkopolskiego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Poznaniu, kościołów drewnianych, powstałych od XVI do XX w. jest około 270 3 KZSwP (II, 12); KZSwP (V, 1-29), Warszawa 1952-1980; KZSwP (XI, 3, 8, 10, 13, 14, 21),
Warszawa 1970-1982. 4 Ryszard Brykowski, Wielkopolskie kościoły drewniane, Poznań 2001, s. 56.
14
Wielkopolsce, jak i w innych regionach, inwentaryzację i opracowania
kartotek zaczęto od najstarszych obiektów. Badania świątyń
drewnianych zaowocowały imponującą bibliografią w naszym
krajobrazie kulturowym . Ciekawego podsumowania na temat stanu
badań nad drewnianymi kościołami, w sposób wnikliwy i krytyczny
podjęli się Ryszard Brykowski i Marian Kornecki (nie odnotowali
problemu zdwojonej konstrukcji ścian).
Dorota Matyaszczyk dokonała opisu rozwiązań barokowych w
drewnianej architekturze sakralnej Wielkopolski (zbyt duża skala
uogólnień zaważyła na niepowodzeniu).
„We wnętrzu kościołów pojawiają się wydatne, profilowane, niekiedy
kostkowe gzymsy i przede wszystkim pozorne sklepienia deskowe,
przeważnie kolebkowe (…).
Coraz częstsze zastosowanie we wnętrzach świątyń ma słup
kształtowany na podobieństwo filarów lub kolumn. (…) O charakterze
barokowego wnętrza kościelnego, w jeszcze większym niż dawniej
stopniu, będzie decydować polichromia ścienna: malowidła figuralne,
a zwłaszcza iluzjonistyczne podziały architektoniczne ścian,
iluzjonistycznie malowane ołtarze i ambony. Znaczącą rolę we
wnętrzu odgrywają umieszczone w zachodniej części nawowej, przy
wejściu do kościoła, okazałe chóry muzyczne wsparte na słupach lub
kolumnach, z wybrzuszoną częścią środkową.” 5
5 Ryszard Brykowski, Wielkopolskie kościoły drewniane, Poznań 2001, s. 57-58
15
W świątyniach drewnianych często dopatrywano się związków
z ludem. Uważano, że pieśni czy obrzędy na wsi, kryją w sobie relikty
pradawnej piastowsko-słowiańskiej tradycji, a co niektórzy wiązali to
z korzeniami kultury narodowej.
„Polską architekturę drewnianą, w przeciwieństwie do analogicznych
architektur krajów sąsiednich, charakteryzowały bowiem równolegle
występujące:
Przywiązanie do tradycyjnych, dziedzicznych niejako rozwiązań
konstrukcyjnych i zarazem nikłe przywiązanie do form, które tak
chętnie brano zewsząd, z różnych źródeł, urabiając je wedle własnego
„zwyczaju i nieba”. W ten sposób polska architektura drewniana szła
w pewnym sensie równolegle do dziejów architektury europejskiej
własną, węższą i uboższą zazwyczaj, ale oryginalną drogą cudzych
wzorów i własnych rozwiązań”.6
XIX wiek, a głównie druga połowa to okres wzmożonych
badań polskich zasobów drewnianej architektury sakralnej.7
Powstawały różnego rodzaju organizacje, komisje itp. zajmujące się
badaniami, zmianami w zabytkach drewnianych. Opisy obiektów i
inwentaryzacje, które zostały sporządzone przez konserwatorów,
wydawane były w fachowym periodyku, dzięki czemu dały podstawę
nowemu nurtowi piśmiennictwa na temat drewnianych kościołów.
Zawarte tam były krótkie charakterystyki, a czasami dołączano
rysunki obiektów.
6 Tadeusz Chrzanowski, Ksawery Piwocki, Drewno w polskiej architekturze i rzeźbie ludowej, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1981, s.19. 7 W tym czasie powstają ważne dla określenia metryki zabytkowych budowli sakralnych
opracowania historyczno-geograficzne oraz historyczno-statyczne diecezji, oparte na dostępnych danych źródłowych.
16
W XX stuleciu nastąpiły nawet próby usystematyzowania w
encyklopedycznym ujęciu zainteresowań budownictwem
drewnianym, architektury sakralnej. W początkowych publikacjach
polskich badań drewnianego budownictwa, kiedy zaczęły ustalać się
kanony naukowej struktury architektonicznej (analiza), najczęściej
koncentrowano się na „malowniczych” elementach. Dla niektórych
badaczy kościoły drewniane były pamiątkami przeszłości
„pozbawionymi większej wartości artystycznej.” 8
Świątynie drewniane zyskały status niekwestionowanego
przedmiotu badań polskiej historii sztuki. Powstawały różnego
rodzaju rozprawy, mówiące o genezie polskiej sztuki ludowej,
borykające się z problemami budownictwa drewnianego w dobie
odrodzenia, rozwoju drewnianych kościołów na tle procesu
rozwarstwienia rzemiosła cechowego.
Jeśli chodzi o ciesielstwo i budownictwo drewniane w Polsce,
uwzględniające procesy ewolucyjne różnych nurtów, a głównie
sakralnego, są nieliczne. Publikacje odnoszą się do informacji o
drewnie jako materiale budowlanym oraz narzędziach do jego
obróbki, ponad to mówią o typologii budowli, dachów, systemów
konstrukcyjnych i złączy ciesielskich.
W naszym kraju robi się wiele, jeśli chodzi o drewniane
kościoły. Często dbają o to duchowni, ale i ludzie świeccy. Dzisiaj
mamy różne organizacje, fundacje itp., które zajmują się
8 F.Kopera, L.Lepszy 1916 s.136. Obaj badacze oceniają walory artystyczne kościołów drewnianych podobnie jak np. pruski konserwator zabytków Julius Kohte, dla którego drewniane świątynie Wielkopolski były zwykłe albo pozbawione wartości artystycznej budowlami drewnianymi albo bezwartościowymi budowlami drewnianymi.
17
dziedzictwem narodowym czy ochroną zabytków, w tym drewnianej
architektury – kościołów. Możemy pozyskać dzięki nim środki na
konserwację czy przebudowę, przez co możemy pokazać, jak nasi
przodkowie doskonale budowali czy konstruowali z drewna.
Owe świątynie są nie tylko świadectwem wiary, ale i cennymi
zabytkami przeszłości oraz widocznymi świadectwami kulturowego
dziedzictwa narodu.
18
1.1 TECHNIKI I RODZAJE BUDOWNICTWA
DREWNIANEGO
Jeśli chodzi o systemy konstrukcyjne w budownictwie
drewnianym zależne były one od wielu czynników – rodzaju ,
dostępności budulca oraz narzędzi , zapotrzebowania społecznego czy
funkcji budowli. Stopniowo doskonalono systemy konstrukcyjne ,
przez co wzrastała rozpiętość przestrzeni , nie były już konieczne
podpory na środku i dzięki temu budowla stawała się lżejsza bez
utraty cech wytrzymałościowych. Przekroje drewna były mniejsze, a
szkielet rzadszy – w zastosowaniu odpowiednich złączy w węzłach
czy na stykach elementów.
W rozważaniach nad polskim budownictwem drewnianym
istotną kwestie stanowi też inwencja twórcza wykonawców i sposoby
posługiwania się przez nich narzędziami ( piły, topory, strugi, dłuta
itp.) – co też wywarło wpływ na systemy konstrukcyjne.
Z czasem pojawia się sprzęt mechaniczny, złącza metalowe
oraz zakłady przemysłowe, które ograniczają system pracy ręcznej.
Najstarszy system konstrukcyjny , typu stożkowatego szałasu,
stosowana w naziemnej konstrukcji nakrycia siedziby ludzkiej. To
pęk żerdzi zatkniętych końcem w gruncie, w formie kwadratu czy
wieloboku, związanych w wierzchołku. Gęsto-żebrowy szkielet
budynku pełni rolę – nośną i osłonową.
System konstrukcyjny zwany sochowo-ślemieniowym,
stosowano w modyfikowanej postaci w wiejskich stodołach,
nakrywającego pomieszczenia dla ludzi czy zwierząt.
Pojawiają się pionowe przegrody – ściany.
19
Na przestrzeni XXV wieków na terenach polskich stosowano
jednocześnie dwa systemy konstrukcyjne : słupowy (szkieletowy)
oraz wieńcowy. Głównie przy wnoszeniu ścian budowli
przeznaczonych przede wszystkim dla ludzi.
„O szkieletowym wiemy na podstawie biskupińskich wykopalisk, że już
w wiekach VII - V p.n.e. wypełniano przęsła międzysłupowe
bierwionami, wpuszczanymi zaciętym końcem w bruzdy wyrobione w
słupach (technika sumikowo-łątkowa).” 9
System słupowo-plecionkowy wytworzył się w okresie gdy
zaczęto stosować narzędzia metalowe. W Polsce plecionka z wikliny
miała dość szerokie zastosowanie w budowlach, głównie wiejskich.
Technika wypierana była przez doskonalsze, nie zaniknęła tak nagle,
zmieniała się pod napływem zachodzących zmian w budownictwie. O
użyciu danej techniki nie decydował sprzęt, ale najlepiej dostępny
budulec (drewno) i ekonomiczna siła budowlańca.
„Omawiając technikę plecionkową nie od rzeczy będzie wspomnieć,
że w wiekach XVII i XVIII przy wykonaniu stropów ze sztukaterią
odstającą od tła, zakładano wiklinowy szkielet jako konstrukcję nośną
gipsatury. Wiklina pełniła tam rolę zbrojenia, podobną jak dziś stal
w żelbecie.”10
9 Ignacy Tłoczek, Polskie budownictwo drewniane, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1980, s.33. 10
Ignacy Tłoczek, Polskie budownictwo drewniane, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1980, s.34.
20
System słupowo-ramowy , musiał być usztywniany przed
naporami wiatru, na początku zapuszczano słup końcem w grunt, a
gdy słup stanął na podwalinie pojawiły się usztywnienia
przyoczopowe, jako forma zastrzałów i mieczy.
W wiejskim budownictwie drewnianym zachowało się wiele
interesujących przykładów, które są świadectwem o znajomości
skomplikowanej pracy statycznej w konstrukcji ramowej.
Takie drewniane szkielety zostały wypełnione słomą, która
była nawijana na żerdzie, po wcześniejszym namoczeniu w glinie;
bądź murem z cegły.
Szkielety drewnianych konstrukcji wypełniane cegłą
spotykamy w Polsce już w XVI wieku, w budownictwie miejskim i
zamkowym, aż po XIX wiek. Natomiast szkielety obijane gontami,
bądź deskami, stosowano najczęściej do budowy dzwonnic,
wiatraków czy stodół.
W konstrukcjach ścian wieńcowych, zrąb ścian stworzony jest
z poszczególnych wieńców, które to otaczają wnętrze budowli.
Wieńce były wykonywane zależnie od regionu, przeznaczenia
budowli czy też rozwoju ciesiołki. Z okrąglaków, płaz, z
krawędziaków czyli bali od wysokości 8 cm, aż do 16 cm. Długość
ścian wynosiła od 4 do 6 m, a ponadto też stosowane były łączniki w
celu przedłużenia. Ściany wieńcowe najczęściej stosowano w
budowlach o planie prostokątnym, ale czasem zdarzało się je stosować
w planie wielobocznym – zazwyczaj były to budowle sakralne.
Wieloboczny wieniec dawał możliwość powiększenia rozpiętości
budynku – w kaplicach, prezbiteriach do 9 m. W świątyniach między
21
nawą a prezbiterium stosowano przedłużenie „ jedno z bierwion
poprzecznych tak zwaną tęczę” 11
najczęściej była ona ozdabiana.
„Konstrukcja wieńcowa ścian polegała na układaniu poziomo
bierwion kolejno na siebie i na łączeniu ich końców na
skrzyżowaniach za pomocą odpowiednich nacięć. (…) Ponieważ
wieńce krzyżujących się boków leżą na różnych poziomach, zacina się
je tak głęboko, aby bierwiona przylegały do siebie na całej długości
boku.”12
Gdy wprowadzono zawęgłowania wieńcowe, doprowadziło to
do usztywnienia konstrukcji ścian. A tym samym zaczęto stosować
dłuższe , nawet do 3,5 metra bierwiona.
Między innymi to właśnie wpłynęło na rozpowszechnienie się
systemu wieńcowego w naszym kraju. Najstarsze ślady tego systemu
odkryto w badaniach archeologicznych w Gnieźnie.
Szkieletowy i wieńcowy – oba te sposoby budowania
wprowadzano często do jednego budynku, nawet jeśli jego części
narażone były na inne działanie siły zewnętrznej.
Polska jest jedynym krajem na świecie, gdzie zachowało się tak
wiele różnorodnych budowli drewnianych, w tym kościołów
sakralnych, kapliczek czy figurek - świadectw dawnych pokoleń.
11 Ignacy Tłoczek, Polskie budownictwo drewniane, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1980, s.36. 12
Ibidem 1980, s.35.
22
„Dla wyglądu drewnianego kościoła istotne znaczenie ma
autentyczny, pochodzący z czasu budowy świątyni, detal
architektoniczny. Wewnątrz będą to belki tęczowe, zaskrzynieniowe,
parapetów chórów muzycznych, podciągi i belki progowe, obramienia
i wykroje otworów drzwiowych i okiennych; na zewnątrz – gzymsy
podokapowe, dekoracje zaczepów i mieczy, rodzaj i sposób
szalowanych ścian, układ gontów na dachach i wszelkich
zadaszeniach.” 13
Jako ważny detal wnętrza kościoła podaje się też malowidła,
głównie zdobione ściany czy stropy.
13 Ryszard Brykowski, Wielkopolskie kościoły drewniane, Poznań 2001, s. 33.
23
Rozdział II
RYS HISTORYCZNY
Położona w gminie Lisków (cztery kilometry od Liskowa), na
terenie powiatu kaliskiego w województwie wielkopolskim, nieduża
wieś Strzałków, tak naprawdę nie wyróżnia się niczym od innych
sąsiednich wiosek. Ale dla tamtejszych mieszkańców szczególne
znaczenie ma drewniany kościół parafialny pod wezwaniem
Najświętszej Maryi Panny . Znajduję się on w centrum wsi.
Pierwsze wzmianki na temat kościoła, dotyczące dziesięcin z
łąk czy pól, które były oddawane proboszczowi w Liskowie, były
spisane wiele lat przed XVI wiekiem, a nawet już w 1400 roku.
Wtedy to miejscowość występuje pod nazwą Stralkowo.
„W dokumentach wymieniany jest wówczas Pilarch de Strzałkow. W
XVI wieku wieś występuję pod nazwą Stralkowo. W wydanym później
„Liber Beneficiorum” podaje się nazwę Strzałkowo. Można tam
znaleźć zapis wskazujący na rodzinę Zarębów jako właścicieli wsi.” 14
Pierwszy kościół w Strzałkowie został wybudowany przez
dziedzica Małgowa, Stanisława Zarembę w 1604 roku, tworząc
jednocześnie parafię. Kościół został pokryty gontem, wieżyczka
blachą, nie było podłogi, brak ławek i okien. Natomiast Najświętszy
Sakrament był przechowywany w tabernakulum z drewna. Już wtedy
kościół był pod wezwaniem Najświętszej Marji Panny. W 1751 roku
miejsce święte zostało ogrodzone na nowo, a ponadto dziedzic
Władysław Zaremba sprawił monstrancję w 1754 roku, która jest
używana do dnia dzisiejszego.
14 Przegląd Wielkopolski, Ewa Wiąz, Mateusz Przyjazny, Perła Strzałkowa, s. 93
24
W roku 1751 została wybudowana dzwonnica naprzeciw
wielkich drzwi kościoła, dzięki staraniom księdza Mikołaja
Dębińskiego, proboszcza z Liskowa. Jest ona drewniana, oszalowana,
o konstrukcji słupowej, z namionowym dachem czteropołaciowym i
półkolistymi oknami. Wcześniej znajdował się w tym miejscu dzwon,
który zbudowano z ofiar gospodarzy Strzałkowa. Ocalał on w czasie I
wojny światowej ponieważ został schowany obok ołtarza bocznego,
świętego Józefa pod podłogą.
A w jego miejsce zamontowano dla niepoznaki dzwon dworski.
Niestety żaden z nich nie przetrwał II wojny światowej, zostały
wywiezione przez Niemców. Obecny dzwon został w 1960 roku
ufundowany przez parafian i dzięki staraniom księdza Stanisława
Krawczyka.
Przy okazji budowy dzwonnicy poprawiono dach kościoła,
ławek nadal nie było wewnątrz oraz zaznacza się w tym czasie brak
chrzcielnicy. Wzmianki z tego okresu wskazują, iż wielki ołtarz w
kościele, rzeźbiony i pozłacany, posiadał już cudowny obraz
Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej.
Po bokach kościoła znajdowały się dwa ołtarze boczne,
murowane: w pierwszym był obraz Jana Chrzciciela, natomiast drugi
posiadał świętego Ignacego Męczennika.
Między okresem lat 1751, a 1754 trudno dokładnie ustalić,
kościół dotknęła niewyjaśniona z bliższych przyczyn klęska pożaru.
Na szczęście udało się uratować cudowny obraz.
W niedługim czasie bo już w 1754 roku z fundacji dziedzica
Ignacego Zaremby wzniesiono nowy kościół na miejscu wcześniej
25
spalonego. Na poddaszu i przy szerokich gzymsach pod okapem użyto
doborowego drewna.
Gdy fundusze na rzecz kościoła znacznie zmniejszyły się,
wtedy to kościół został afiliowany do parafii w Liskowie, z jednym
obowiązkiem, iż nabożeństwo będzie się odprawiać w każde święto
oraz co drugą niedzielę.
Do połowy XIX wieku kościół był utrzymywany w dobrym
stanie, jednak z czasem pojawiała się konieczność naprawy. Kiedy to
w roku 1882 proboszcz liskowski ksiądz Hieronim Romanowicz
nakazuje świątynie olejno pomalować. Prace zostały wykonane za
kwotę 300 rubli przez malarza z Turku, pokwitowania jakie pozostały,
potwierdzać mogą, że prace trwały od 11 września do listopada. Przy
naprawie został usunięty obraz świętego Ignacego Męczennika,
prawdopodobnie powodem były małe fundusze.
Do ołtarzy bocznych w 1884 roku zostają sprawione przez
księdza Romanowicza, artystycznie obrazy świętych – Józefa,
Antoniego, Jana Chrzciciela i Benona. Zostały namalowane na płótnie
za kwotę 65 rubli przez Bartelmana z Kalisza.
W tym samym czasie odświeżono obraz w głównym ołtarzu
Najświętszej Maryi Panny, bez zatracenia dawnego wyglądu. Tego
samego roku pozłocono trzy ołtarze, chór wraz z organami, ambonę i
feretron za 950 rubli.
W tym samym roku stare okna zostały zamienione na nowe,
które miały gęstsze ramy i z zzieleniałymi szybami. Wewnątrz kościół
miał miłe i przyciągające wrażenie, na pewno przez to, że posiadał
wyrzeźbione harmonijnie ołtarze w stylu barokowym. W całym
ozdobieniu świątyni został utrzymany błękit.
26
Zewnątrz w tym samym czasie kościół został oszalowany
deskami, a także wzmocniony został żelaznymi zworami. Dach został
pokryty nowymi gontami. Przy wejściu została dobudowana do
kościoła kruchta, z jednego drzewa wielkiego świerku został
wykonany jej zrąb. Prace restauracyjne kościoła zostały ukończone w
1885 roku.
W 1903 roku ksiądz Wacław Bliziński, doprowadził organy na
chórze, które były bardzo zniszczone, do stanu nadającego się do
użytku, jednak podczas I wojny światowej, okupanci zabrali
największe piszczałki frontowe, które jest bardzo ciężko zastąpić bez
problemu przez nowe.
Kościół został zelektryfikowany w 1959 roku. Rok później
został konserwowany nowy dzwon. Natomiast kapitalny remont
przypada na lata 1989 – 1999 w którym to wykonano : czyszczenie
konstrukcji ścian, wymieniono szalunek zewnętrzny oraz zrobiono
impregnację. Została wymieniona podłoga na nową, wykonano nowe
drzwi do kruchty, ponadto konserwację bocznych wejść do nawy,
zlikwidowano balkon zewnętrzny. Prace były prowadzone przez
mistrza Aleksego Zielińskiego z Tczewa.
Zakonserwowano w 1992 roku szalunek do ścian, pomalowano
stolarkę okienną, podreperowano dach.
Kościół p.w. NMP w Strzałkowie znajduje się w centralnej
części wsi. Jest to kościół orientowany, w stronę drogi zwrócony
zachodnią fasadą. Umiejscowiony na płaskim terenie, otoczony
drewnianym płotem na podmurówce. Teren wokół kościoła porośnięty
jest trawą, a także obsadzony rzędem drzew. Na południowy-zachód
27
znajduję się drewniana dzwonnica. Ściany są konstrukcji zrębowej,
wymiary belek 24 x 25 cm, wzmacniane obustronnie. Z drewna
wykonane są więźby dachowe. Kościół w nocy jest podświetlony.
Prezbiterium zamknięte trójbocznie z boczną zakrystią (z lożą
kolatorską). Dach dwukalenicowy, z wieżyczką na sygnaturę z
latarnią i krzyżem.
Kościół posiada bogate i cenne wyposażenie, większość rzeczy
pochodzi z tego samego okresu, kiedy to powstała świątynia.
Najważniejszym zabytkiem wystroju świątyni jest architektoniczny
ołtarz główny z obrazem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i
Maryi Immaculaty, a także rzeźbami Ojców Kościoła. Ponadto dwa
ołtarze boczne, belka tęczowa z barokowym krucyfiksem, ambona
przyścienna, chrzcielnica, rzeźbione feretrony, prospekt organowy,
tablice ze srebrnymi wotami, jak i portret fundatora kościoła –
Ignacego Zaremby.
Portret fundatora
28
2.1. Obraz w głównym ołtarzu i wyposażenie kościoła
W kościele w Strzałkowie znajduje się obraz Wniebowzięcia
Najświętszej Marii Panny, został namalowany na drewnie ok. trzech
łokci wysoki, a na dwa łokcie szeroki. Na obrazie ukazana jest
Najświętsza Panna pośród aniołów, zaś na dole widzimy otwarty grób
przy którym stoi 12 apostołów. Suknia Maryi Panny jest kuta ze
srebrnej blachy, a ponadto obraz zdobi wyzłacana korona. Ołtarz
główny jest trójkondygnacyjnym, architektonicznym, z mensą typu
skrzyniowego. Retabulum cofnięte w części środkowej, posiada także
po parze kolumn. Przy nich znajdują się cztery figury Ojców Kościoła
– świętych Ambrożego, Hieronima, Grzegorza i Augustyna.
29
Okoliczni mieszkańcy uważają ten obraz za cudowny,
ponieważ w pamięci przechowują dokonane łaski, dzięki Matce
Boskiej.
„Opowiada o pewnej ociemniałej pani, która przez Strzałków
przejeżdżała, gdy w pobliżu kościoła konie stanęły i z miejsca ruszyć
nie chciały. Wówczas pobożna ta pani kazała się do kościoła
zaprowadzić i tu ofiarowawszy się opiece Matki Najw., dawno
utracony wzrok odzyskała. Inna podobnież dotknięta ślepotą: młoda
wiejska kobieta, także tu sobie uprosiła wzrok, ofiarowawszy swe
korale na ozdobę obrazu. Gdy jednak swej ofiary żałować poczęła,
kościelny znalazł korale leżące na ołtarzu, a sądząc, że przypadkiem
spadły z obrazu, powiesił je ponownie. Atoli następnego dnia korale
znów leżały na ołtarzu. Co gdy się parę razy powtórzyło, powiedział o
tem księdzu kapelanowi, który wezwawszy ową kobietę i
dowiedziawszy się od niej, iż żal jej zrobionej ofiary i chętnieby ją
napowrót odebrała, oddał jej korale, ale razem z koralami wróciła jej
i ślepota”.15
Większość dokumentów parafialnych prawdopodobnie została
zniszczona – spłonęła podczas pożaru, które to świadczyły o
doznanych łaskach.
Obraz umieszczony w retabulum ołtarza głównego, na zasuwie,
w stylu barokowym, o wymiarach 160 x 120 cm. Przedstawia Maryję
ze złożonymi rękami, która opiera stopy na kuli ziemskiej, wokół niej
owinięty jest wąż z jabłkiem. A także postacie aniołów, u góry
gołębica Ducha Świętego.
15 http://www.parafia.strzalkow.pl/viewpage.php?page_id=9
30
Obraz w
ołtarzu głównym (po przeprowadzonych pracach konserwatorskich).
Poza obrazami w głównym ołtarzu w wyposażeniu wnętrza
kościoła znajduję się ołtarze boczne, drewniane, portret Ignacego
Zaręby, chrzcielnica, drzwi klepkowe, ambona, krucyfiks ołtarzowy,
woto, prospekt organowy.
31
W ołtarzu bocznym północnym (znajdującym się obok
ambony) umieszczony jest obraz świętego Jana Chrzciciela, w stylu
klasycystycznym, pochodzący z II połowy XIX wieku, obraz ma
wymiary 60 x 40 cm.
32
Również w północnym ołtarzu znajduje się obraz świętego
Sylwestra lub Eugeniusza, z opisu konserwatora wynika, że pochodzi
on z II połowy XIX wieku, jako styl podaje się akademizm, technika
wykonania olej na płótnie.
Na mensie ołtarza ustawione są figury świętej Jadwigi i
niezidentyfikowanej świętej.
33
Obraz świętego Józefa, pochodzący z II połowy XIX wieku,
umieszczony jest w ołtarzu południowym, w stylu akademizm, o
wymiarach 60 x 40 cm, wykonany techniką olej na płótnie. Obraz ten
jest umieszczony pod zasuwą.
W ołtarzu bocznym św. Józef przedstawiony w ¾ postaci.
Rękom obejmuje stojące na jego kolanach dzieciątko, a drugą
podtrzymuje stopki. (obok możemy zobaczyć chrzcielnicę).
34
W ołtarzu bocznym południowym znajduje się obraz świętego
Franciszka, w stylu późno-barokowym, czas powstania datuję się na
rok ok.1754, technika i materiał wykonania to drewno
polichromowane, obraz jest o wymiarach 300 x 150 cm.
Na mensie ołtarza usytuowane są figury świętej Katarzyny i
świętego Kazimierza.
35
Ponadto w wyposażeniu znajdziemy woto w stylu rokokowym,
pochodzące z II połowy XVIII wieku.
Chrzcielnice, w stylu późnobarokowym, pochodzenie jej
datuje się na ok. 1754 rok. Materiałem z jakiego jest wykonana to
drewno polichromowane. (Znajduję się ona w kościele przy ołtarzu
bocznym południowym).
36
Prospekt organowy, w stylu późnobarokowym, jako rok
powstania przyjmuje się datę ok. 1754. Wykonany jest z drewna
polichromowanego; (gzymsy) pomalowane farbami olejnymi.
Wsparty na słupach. Pod platformą chóru znajdują się główne drzwi.
37
W wyposażeniu znajduję się także krucyfiks ołtarzowy, w stylu
rokokowym, pochodzący z wieku XVIII, wykonany jest z drewna.
Ambona w stylu późno-barokowym, materiał to drewno
polichromowane, czas powstania ok. 1754 roku. Drzwi klepkowe
powstałe pod koniec XVIII wieku, wykonane z drewna
polichromowanego.
38
A pośród takiego uposażenia znajdziemy również obraz
fundatora kościoła – portret Ignacego Zaręby (zmarłego w 1797 roku),
w stylu późno-barkowym, wykonany na płótnie olejem, o wymiarach
83 x 62 cm. Czas powstania określa się jako 4 ćwierć XVIII wieku.
Portret ujęty do pasa, zwrócony lekko w prawo. Twarz również
zwrócona w prawą stronę z podgolonymi włosami, postać wąsata.
Przepasany pasem słuckim, ręce założone za pas, lewa oparta o
rękojeść szabli. W narożniku dostrzegamy tarczę herbową z herbem
rodziny Zarembów.
39
Od 2014 roku w kościele znajdziemy obraz z wizerunkiem Jana
Pawła II. Został zakupiony na wiosnę tegoż roku przez proboszcza
tutejszej parafii księdza Roberta Piechockiego.
40
Rozdział III
KOŚCIÓL JAKO ZABYTEK
„Polski termin „zabytek” nie znajduje odpowiedników w dosłownych
tłumaczeniach w innych językach. Na świecie operuje się na ogół,
dawniej stosowanym i u nas, określeniem pomnik (w dzisiejszej
polszczyźnie w innym znaczeniu niż w większości języków) z
przymiotnikiem – historyczny. Ta różnica językowa wskazuje na
odmienne pojmowanie zabytku. „ Pomniki” powstawały i powstają
dla utrwalenia pamięci o wybranych ważnych postaciach czy
zdarzeniach, a „zabytki” po prostu stanowią materialne świadectwo
„dawnego bytu”. Pojęciem tym można więc nazywać wszelkie
historyczne miejsca, przede wszystkim zaś dawne budowle oraz ich
zespoły, dzieła sztuki i rzemiosła, parki, ogrody, cmentarze,
najróżniejsze przedmioty, a także maszyny, instrumenty, książki, filmy,
fotografie, dokumenty. Tym terminem można by jeszcze nazwać wiele
innych „okruchów przeszłości”, jednak pod warunkiem, że naprawdę
stanowią autentyczne relikty minionych epok.”16
Określenie zabytek funkcjonowało w Polsce od wielu stuleci,
niektóre dokumenty wskazują na czas pojawienia się pisanego języka
polskiego, czyli XVI wieku.
„Istotę wartości zabytkowej w sposób fundamentalny, do dziś
niepodważony, sformułował w 1903 r. odpowiednik austriackiego
generalnego konserwatora zabytków, wybitny historyk sztuki profesor
Alois Riegl. Według niego, najważniejsza w zabytku jest „wartość
16 Bohdan Rymaszewski, Polska Ochrona Zabytków, Warszawa 2005, s.9.
41
dawności”, którą określił jako „starożytną” ( Alterswert ),
stanowiącą miernik uznania danego obiektu za zabytek. Wychodząc z
tego założenia, najbliższy współpracownik Riegla w wiedeńskiej
Cesarsko-Królewskiej Centralnej Komisji do Badania oraz Opieki nad
Sztuką i Zabytkami czeski historyk sztuki Max Dvorak twierdził, iż
„odnowa relikwia nie jest już żadną relikwią”. Miało to znaczenie dla
praktycznego postępowania z ważnymi zabytkami, ponieważ obaj
wymienieni uczeni spełniali rolę władzy konserwatorskiej (…).
Stali oni na stanowisku chronienia zabytków przed zakusami
rekonstrukcyjnymi, traktując je fałszerstwa dokumentu
historycznego.” 17
Od zakończenia I wojny światowej piecza nad zabytkami
została oddana do konserwatorów zabytków, najpierw tytułowano ich
jako konserwatorów zabytków sztuki i kultury, jednak po kilku latach
zostało to zmienione na konserwatorów zabytku, i określenie to
funkcjonuje, aż do czasów dzisiejszych.
17 Bohdan Rymaszewski, Polska Ochrona Zabytków, Warszawa 2005, s. 25.
42
3.1. KONSERWACJA DREWNIANYCH KOŚCIOŁÓW
Jeśli chodzi o prawny zakres związany z ochroną zabytków, był
określony przed formalnym zakończeniem I wojny światowej.
„Fundamentalną regulację w omawianej materii stanowi Dekret Rady
Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury z dnia 31
października 1918 r. (ogłoszony w Dzienniku Praw nr 16).”18
Jednak po drugiej wojnie światowej wprowadzono zmiany do
Dekretu, które rozszerzały pojęcia związane z zabytkami ruchomymi.
„W wymienionym dokumencie przyjęto natomiast, że objęte opieką
prawa są obiekty wpisane do inwentarza (później i obecnie określane
jako rejestr), z podziałem na:
a) zabytki nieruchome
Pojęciem tym objęto m.in.:
(…) – budowle murowane i drewniane z ich otoczeniem, (…),
grupy budowli określonych jako „wybitne pod względem
estetycznym i znamienne bądź całych miast, osad, wsi bądź ich
dzielnic”;
b) zabytki ruchome (…)
c) wykopaliska i znaleziska (…)”19
18
Bohdan Rymaszewski, Polska Ochrona Zabytków, Warszawa 2005, s. 37. 19 Ibidem, s. 40,41.
43
Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Strzałkowie,
powiatu kaliskiego, w województwie wielkopolskim jest zabytkiem
architektury sakralnej, wpisanym do Państwowego rejestru zabytków,
na pozycji 1036 z podaną datą 24.09.1930 roku. W Karcie
ewidencyjnej zabytków, został wpisany rok 1754, jako czas
powstania, istnieje jednak wzmianka o monografii ks. L. W.
Ulatowskiego z 1930 roku, która mówi, że pierwszy kościół
wybudowano w Strzałkowie w 1604 roku przez dziedzica Małgowa,
Stanisława Zarembę. Wspomina klęskę pożaru, a następnie podaje rok
1754, jako datę wybudowania nowego kościoła.
Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Strzałkowie
podlega ochronie konserwatorskiej na podstawie decyzji z dnia
24.09.1930 r. L. Rej. 67 (w rejestrze zabytków dawnego województwa
kaliskiego nr 544/A) wpisującej go do rejestru zabytków. Zgodnie
przepisami ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i
opiece nad zabytkami, oraz na podstawie Rozporządzenia Ministra
Kultury z dn. 9 czerwca 2004 r. /Dz. U Nr 150 poz. 1578 i 15791.
Stan kościoła wymagał podjęcia prac budowlano –
konserwatorskich, które przyczyniły się do zatrzymania procesu
destrukcji obiektu. Prace konserwatorskie, restauratorskie, roboty
budowlane były prowadzone zgodnie z zatwierdzoną dokumentacją z
uwzględnieniem obowiązujących przepisów, w sposób nie
zagrażający dla ludzi lub mienia.
44
Z uwzględnieniem, iż przy zabytkach nieruchomych, prace
mogą kierować wyłącznie osoby posiadające kwalifikacje, które są
zawarte w Rozporządzeniach Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004
r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauracyjnych,
robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych, a
także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków
oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych
zabytków ruchomych (Dz.U. Nr 150, poz. 1579).
Kościół posiada dokumentację w której szczegółowo opisane
są wszelkie działania związane z pracami konsekratorskimi. Działano
na podstawie art. 123 Kodeksu postępowania administracyjnego w
związku art. 6 ust. 1 pkt. l, art. 7 pkt. l, art. 36. ust. 1 pkt. 1 art. 89 pkt.
2 ustawy z dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków (Dz. U. Nr 162,
poz. 1568 oraz 2004 r Nr 96, poz. 959).
Projekt budowlany prac remontowo - konserwatorskich
kościoła parafialnego p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w
Strzałkowie, został zaprojektowany przez mgr inż. Bolesława
Bąkowskiego i mgr inż. Romualda Zaręby, a następnie
zaakceptowany przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków.
Wszystkie elementy znajdujące się w kościele posiadają osobną kartę,
w której znajduje się krótki opis i stan zachowania danego elementu.
45
Program prac remontowo-konserwatorskich obejmował:
przebudowę chodników betonowych, o powierzchni ok. 115 m2
konserwację krzyża misyjnego
renowację ogrodzenia drewnianego wokół kościoła, o długości
ok. 150m,
renowację żelaznej bramy i dwóch furtek
remont betonowych stopni przed drzwiami zewnętrznymi –
stopni i podestów
demontaż zewnętrznego oszalowania (izolacja z papy)
przebudowa i wzmocnienie fundamentów
wymiana podkładu i pokrycia dachu
dokonano nowego pokrycia z gontu z łaceniem
wymiana konstrukcji zrębowej ścian
odtworzenie konstrukcji sygnaturki kościoła
dokonano oczyszczenie, odgrzybienia oraz zaimpregnowano
więźbę dachową i konstrukcję ścian zrębowych
wymiana rynien
odtworzenie stolarki okiennej
renowacja drzwi
konserwacja podłogi wewnątrz kościoła
dokonano drenażu opaskowego wokół kościoła
Wykonane prace zamieszczone w projekcie (prac remontowo-
konserwatorskich), zatwierdzone przez Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków były działaniem w pełni odpowiadającym zasadom ochrony
dóbr kultury.
46
3.2. STAN KOŚCIOŁA
Terenem kościoła są dwie części działki o numerze 1036; pierwsza
ogrodzona o powierzchni ok. 1647 m 2
oraz druga część nieogrodzona
ok. 243 m 2
. Teren jest dostępny z drogi publicznej, przez furtkę, bądź
bramę lub przez nieogrodzoną część, gdzie również jest furtka i
brama. Cały teren jest użytkowany z przeznaczeniem. Ponadto wokół
kościoła znajdują się elementy zagospodarowania terenu są to:
a) Wolnostojąca dzwonnica
48
d) krzyż
Obok kościoła znajduję się drewniany krzyż misyjny, jako datę
jego budowy wskazuje się rok 1961. Na krzyżu znajdziemy epigraf z
napisem: „pamiątka Misji Świętej Strzałkowa 19-26 III 1961 Ks.
Orioniści ”. Ponadto na krzyżu umieszczone są metalowe tabliczki,
zawierające treść: „misja 1985” i „misja 1995”. Stan techniczny
krzyża wymagał fachowej konserwacji (co stwierdzono w 2007 roku –
informacje zawarte w projekcie prac remontowo-konserwatorskich).
49
e) kamień-pomnik
Z dokumentacji – projektu prac remontowo-konserwatorskich,
wynika, iż w 2007 roku kamień-pomnik posiadał tablicę o treści:
„CHRYSTUSOWI KRÓLOWI WIEKÓW W ROKU
JUBILEUSZOWYM 2000 NA NOWE TYSIĄCLECIE PARAFIĘ
STRZAŁKÓW POWIERZYŁ I KAMIEŃ TEN NA PAMIĄTKĘ
POSTAWIŁ KS. PROB. JAN HUTNICZAK”
oraz kilka okazałych drzew dookoła kościoła.
55
3.3. PROBLEMY PARAFII ZWIĄZANE Z KONSERWACJĄ
KOŚCIOŁA
Sądzę, iż największym problem parafii są fundusze potrzebne na
konserwację, odnowę kościoła i wszystkich elementów wewnątrz i na
zewnątrz.
Na prace, które są zawarte w postanowieniu nr 1274/07 (Kalisz,
dn.05.11.2007r.) parafia otrzymała dotację z funduszy Unii
Europejskiej. Jednak kwota 700 tysięcy złotych nie była wystarczalna,
aby dokonać całkowitego odrestaurowania wewnątrz i na zewnątrz
kościoła, oraz obiektów znajdujących się wokół niego.
Niewątpliwie ogromne znaczenie miała wymiana zewnętrznych desek
kościoła, konserwacja dachu, a przede wszystkim odrestaurowanie
ołtarza głównego; wykonanego na kwotę 350 tysięcy złotych.
Dodatkowo prowadzono zbiórkę, wśród parafian, a także parafia
mogła liczyć na dary pieniężne od anonimowych darczyńców.
Należy jednak podkreślić, że wygląd elementów podanym procesowi
konserwacji przyniósł dla parafii pozytywne znaczenie, nie tylko pod
względem wizualnym obiektu.
56
Odrestaurowany ołtarz główny z pewnością wzbogaca swoim
wyglądem wnętrze świątyni. I jest swoistą wizytówką dla
kościoła i tutejszej parafii. Stanowiący symbol wiekowej
budowli sakralnej.
Ogromne znaczenie ma również, to iż kościół jest Sanktuarium
Maryjnym, w diecezji kaliskiej niestety nie mam dokumentu z
podaną dokładną datą dzienną, ale wiadomo, iż przed
podziałem diecezji czyli 1992 roku, już ustanowione było
Sanktuarium w Strzałkowie.
57
Rozdział IV
„ŻYCIE” PARAFII I JEJ WIZERUNEK W OCZACH
MIESZKAŃCÓW
Po przeprowadzeniu ankiety wśród rady parafialnej w
Strzałkowie, dowiedziałam się, iż znaczące były dla parafii zmiany
konserwatorskie, pozyskane z funduszy Unii Europejskiej. Większość
osób uważa, że odnowa kościoła pozytywnie wpłynęła na jego
dotychczasowy wizerunek w miejscowości.
Ponadto parafianie mają wiele porad dla nowego proboszcza,
wskazują konkretnie w co warto zainwestować. Na czym należy w
najbliższym czasie skupić uwagę.
Dodatkowo rada parafialna wskazuję na to, iż kościół to
wizytówka dla naszej parafii, dlatego też mają wiele pomysłów na
formy promowania parafii, pozyskanie turystów. Jako pierwszy
aspekt pojawia się strona internetowa, która jest już prowadzona przez
Pana Krzysztofa Ostojskiego (informatyka z naszej parafii). Można
tam znaleźć wiele informacji i ciekawostek na temat kościoła, ale
również dotyczące spraw codziennych i wszelkich wydarzeń jakie
miały, bądź dopiero nastąpią na terenie parafii.
Kolejnym ważnym aspektem jest proces dalszej odnowy
wnętrza kościoła, jak zaznaczają parafianie. Jako pierwsze wymienia
się konserwację ołtarzy bocznych, odnowienie dzwonnicy, remont
starej plebani, ponadto podkreślają poprawę terenu wokół kościoła np.
parking czy toalety. A także pomieszczenia gospodarcze można
58
wykorzystać w celach noclegowych dla turystów, co dodatkowo
wiązało by się pozyskaniem funduszy dla parafii.
Poruszają również aspekty społeczne, głównie jeśli chodzi o
dzieci i młodzież, których to zainteresowanie kościołem i wiedza na
jego temat mogłaby być większe. Młodzież poprzez dodatkowe
zajęcia i przez swoją działalność, mogłaby wpłynąć na zmianę
wizerunku kościoła. Wykorzystać ich pomysły promocji w celu
rozwoju.
Warto skupić uwagę na przekazie informacji, czy to w formie
ulotek, widokówek z wizerunkiem kościoła, kalendarzy, plakatów, jak
i organizacji imprez okolicznościowych na terenie parafii.
Parafianie są zadowoleni z poczynań nowego proboszcza i jego
ciekawych pomysłów, związanych z pracami w kościele i ogólnego
działania w parafii. Mają świadomość, iż nasz kościół jest ważnym
ośrodkiem kultury, w który należy inwestować, a tym samym to nasze
wspólne dobro, którym możemy pochwalić się przed innymi.
Jednak odnowienie głównego ołtarza, wymiana zewnętrznych
desek w kościele, konserwacja dachu czy wymiana niektórych
elementów, to nadal zbyt mało, potwierdzają to mieszkańcy parafii,
jak i obecny proboszcz ks. Robert Piechocki.
W tym roku konieczna jest konserwacja dachu, specjalnym
impregnatem, ponieważ od prac konserwatorskich minęły już 4 lata,
aby zapobiec procesowi zniszczenia odnowionych elementów, należy
dokonać tego jak najszybciej, jednak znaczenie mają tutaj również
warunki klimatyczne, które mogą utrudniać przeprowadzenie prac.
59
W przeprowadzonej rozmowie dowiedziałam się, że aby w
całości odrestaurować kościół, poza tymi elementami jakie zostały już
zrobione w dotychczasowych pracach, należy odnowić ołtarze boczne
i organy (cały prospekt).
Wykonanie prac konserwatorskich w stosunku do ołtarzy
bocznych będzie wykonane w najbliższym czasie, co zadeklarował
ksiądz Robert. Jeśli chodzi o koszty związane z odnową ołtarzy
bocznych to pojawia się kwota 100 tysięcy; na jeden przypada ok. 50
tysięcy.
Jeśli chodzi o naszą parafię są to ogromne koszty, aby
zrealizować te wszystkie zamierzenia od razu. Dlatego proces odnowy
musi przebiegać stopniowo. Można korzystać z funduszy
zewnętrznych – gminnych, powiatowych itp. jednak i one nie będą w
stanie pokryć całościowego procesu odrestaurowania wnętrza
kościoła.
Natomiast jeśli chodzi o konserwację prospektu organowego,
platformy chóru muzycznego, gdzie sprawa już nie jest taka
oczywista, ponieważ proces ten musiałby przebiegać dwutorowo –
najpierw zewnętrzną część, która nie stanowi, aż takiego problemu.
Gorzej jest już jeśli chodzi o same organy. Pojawiają się koszty rzędu
150-200 tysięcy, co nawet z uzyskanych dodatkowo funduszy i
zbiórce wśród wszystkich parafian i innych dobroczyńców, nie będzie
można zrealizować tego w szybkim tempie. Dlatego też, jak stwierdza
jej proboszcz należy prowadzić pracę stopniowo i w miarę możliwości
60
wprowadzać zmiany. Nie należy zbytnio obciążać parafian, ale
wspólnymi siłami trzeba współpracować dla wspólnego dobra. Ksiądz
Robert jest otwarty na sugestie parafian, skory do wprowadzenia
zmian.
Oczywiście proces samej konserwacji nie jest również łatwym
wyczynem, najpierw trzeba zgłosić wszytko do odpowiednich
organów zajmujących się tego typu działalnością, następnie należy
sporządzić projekt. Oczywiście ocena konserwatora, który określi stan
zachowania i konieczne do zrealizowania czynności. Sam proces
wstępnego oszacowania zajmuje kilka miesięcy.
Proboszcz wskazuje również, że strona internetowa
prowadzona na bieżąco jest dobrym punktem promocyjnym dla
parafii, ponieważ każda zainteresowana osoba (potencjalni pielgrzymi
- turyści) może sprawdzić aktualne informacje i zobaczyć galerię
kościoła w Internecie. Co wpływa często na chęć zobaczenia kościoła
w rzeczywistości przez osoby z zewnątrz.
Na stronie internetowej parafii umieszczony jest opis związany
z historią powstania kościoła, dokładny opis samej budowli w
zachowanym stanie, zmiany jakie zaistniał w parafii na przestrzeni
wieków. Dodatkowo zamieszczona jest bibliografia, która potwierdza
zawarte informacje.
Jak się dowiedziałam to, do Strzałkowa przybywają pielgrzymi
(zatrzymują się na odpoczynek, a przy okazji zwiedzają kościół w
61
Strzałkowie), często też osoby postronne, które słyszały od innych
osób o zabytkowym kościele, czy łaskach o jakich mówi się w historii
kościoła. Jak i też mieszkańcy sąsiednich parafii. Ważnym dniem w
kalendarzu parafii jest 15 sierpnia, wtedy to przypada odpust w
Strzałkowie, który zawsze sprowadza do miejscowości ogromną
rzeszę ludzi, spoza okolicznych wsi czy miast.
Jest wiele pomysłów na wprowadzenie zmian, poprawienie
struktury funkcjonowania, jednak z powodu małych środków
finansowych, będąc niewielką parafią w gminie Lisków, nie jesteśmy
w stanie działać prężnie na szerszą skalę. Potrzeba ogromnego
wkładu, nie tylko finansowego w poprawę działalności na terenie
kościoła w Strzałkowie, stanowiącego ozdobę miejscowości.
Ważne jest, że światopogląd ludzi w dotychczasowych latach
bardzo uległ poprawie i zaczynamy dostrzegać to co nas otacza, przez
co doceniamy wartościowe pozostałości naszych przodków. A
najważniejsze jest to, że są ludzie pragnący poprawy zastanego stanu
budowli czy innych zabytków. Wykazują chęci, a przede wszystkim
oferują pomoc i swoje ręce gotowe do pracy, tak jak w mojej wsi -
Strzałkowie.
62
ZAKOŃCZENIE
Przedstawienie w niniejszej pracy kościoła Najświętszej Maryi
Panny Niepokalanie Poczętej w Strzałkowie, stanowi fragment
zachowanego dziedzictwa kulturowego w gminie, powiecie, a nawet
województwie. Należy wskazać też na oryginalność kościoła, gdyż
zawiera sporo rozwiązań nie spotykanych w innych obiektach. Należy
też zaznaczyć, że każda parafia posiada, często przekazywane z
pokolenia na pokolenie, tradycję, zwyczaje, co może również
wpływać na wizerunek kościoła. I tak jak to na wsiach zazwyczaj
bywa kościół jest tutaj ośrodkiem wiary, a w dzisiejszych czasach
może stać się ośrodkiem kultury, nie tylko dla społeczności lokalnych.
Uważam, że drewniane budowle sakralne, stanowią ogromne
znaczenie świadectwa naszej kultury, przez co powinniśmy chcieć o
nie chętniej zadbać i w jak największym stopniu, jak to tylko możliwe
starać się promować i tworzyć nowe ośrodki kultury. Zdaję sobie
sprawę, że dla takiego przedsięwzięcia potrzebne są nakłady
finansowe, jednak chęć współpracy w społeczeństwie w dużym
stopniu pozytywnie wpływa na zmianę wizerunku, kształtowanie
postaw ludzi oraz wspólne działanie dla ogólnego dobra parafii.
Mam nadzieje, że poniższa praca, przynajmniej w minimalnym
stopniu wpłynie na rozszerzenie wiedzy na temat kościoła w
Strzałkowie. A działalność na terenie parafii wpłynie na turystów,
gości, aby częściej zechcieli odwiedzać nasz kościół i polecali obiekt
swoim znajomym, jako warty obejrzenia.
63
BIBLIOGRAFIA
ŹRÓDŁA
Projekt budowlany, prac remontowo-konserwatorskich
zabytkowego kościoła parafialnego P.W. Niepokalanej Maryi
Panny w Strzałkowie.
Dokumentacja sporządzona przez konserwatora, dotycząca
wyposażenia kościoła.
Ankieta Rady Parafialnej
Rozmowa z ks. Robertem Piechockim
64
LITERATURA
Brykowski Ryszard, Wielkopolskie kościoły drewniane, Patria
Polonorum księgarnia św. Wojciecha, Poznań 2001.
Brykowski Ryszard, Kornecki Marian, Drewniane kościoły w
Małopolsce Południowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
Wrocław 1984.
Chrzanowski Tadeusz, Piwocki Ksawery, Drewno w polskiej
architekturze i rzeźbie ludowej, Zakład Narodowy Imienia
Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk,
Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk- Łódź, 1981.
Jankowski Aleksander, Kościoły drewniane o zdwojonej
konstrukcji ścian w Wielkopolsce, Wydawnictwo Uniwersytetu
Kazimierza Wielkiego Bydgoszcz, 2009.
Ks. prof. Janusz St. Pasierb (przygotował Jerzy Żmudziński),
Ochrona zabytków sztuki kościelnej, wydanie II poprawione i
zaktualizowane, Biblioteka Towarzystwa Opieki nad
Zabytkami Warszawa, 2001.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. Województwo
poznańskie, Z. 6 Powiat kaliski, Warszawa 1958.
Miłobędzki A., Sakralne budownictwo drewniane [w:] Dzieje
sztuki polskiej, Tom IV, Architektura polska XVII wieku,
Warszawa 1980.
Rymaszewski Bohdan, Polska Ochrona Zabytków, wydanie I,
Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2005.
Ruszczyk Grażyna, Drewno i Architektura. Dzieje
budownictwa drewnianego w Polsce, Wydawnictwo
ARKADY, Warszawa 2007.
65
Ruszczyk Grażyna, Drewniane kościoły w Polsce 1918-1939:
tradycja i nowoczesność, Warszawa 2001.
Tłoczek Ignacy , Polskie budownictwo drewniane, Zakład
Narodowy Imienia Ossolińskich Wydawnictwo Wrocław 1980.
Serafin S., Architektura wiejska w Polsce w latach 1900-1955,
Ze studiów nad budownictwem wiejskim, Warszawa 1975.
Strzałko Maria, Barokowe dwory i pałace w Wielkopolsce,
WBPiCAK, Poznań 2006.
Wiąz Ewa, Mateusz Przyjazny, Przegląd Wielkopolski
3(65)/2004, artykuł Perła Strzałkowa, Wydawca: Zarząd
Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego, Poznań 2004.
66
STRONY INTERNETOWE
http://www.parafia.strzalkow.pl/viewpage.php?page_id=9
http://regionwielkopolska.pl/katalog-obiektow/kosciol-pw-
niepokalanego-poczecia-nmp-w-strzalkowie.html
http://www.parafia.strzalkow.pl/viewpage.php?page_id=11
http://www.liskow.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&sub=24&menu=54&str
ona=1
http://www.diecezja.kalisz.pl/sanktuaria/page:2
http://www.koscioly-drewniane.pl/Strzalkow.html