uniwersytet im. adama mickiewicza w poznaniu · 6 1.2. pisma rabiniczne agady talmudyczne. ludowe...
TRANSCRIPT
UNIWERSYTET im. ADAMA MICKIEWICZA
w POZNANIU
WYDZIAŁ TEOLOGICZNY
Justyna Zacharek
BIBLIJNE I TALMUDYCZNE PRZEPISY DOTYCZĄCE
PRZYGOTOWANIA POSIŁKU PASCHALNEGO
(THE BIBLICAL AND TALMUDIC REGULATIONS CONCERN-
ING THE PREPARING OF THE PASCHAL MEAL)
Praca magisterska pisana
pod kierunkiem
ks. prof. UAM dra hab. Janusza Nawrota
Poznań 2013
2
Oświadczenie
Ja niżej podpisany/a……………..Justyna..Zacharek……………student/ka Wydziału
Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oświadczam, że
przedkładaną pracę magisterską
pt.: Biblijne i talmudyczne przepisy dotyczące przygotowania posiłku paschalnego…..
…………………………………………………………………………………………...
napisałam samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy, poza niezbędnymi
konsultacjami nie korzystałam z pomocy innych osób, a w szczególności nie
zlecałe/am opracowania rozprawy lub jej części innym osobom, ani nie
odpisałem/am tej rozprawy lub jej części od innych osób.
Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że gdyby powyższe oświadczenie okazało się
nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu zostanie cofnięta.
....................................................
Poznań, dnia.........................
3
Spis treści
Spis treści........................................................................................................................ 3
Bibliografia ..................................................................................................................... 5
Spis rycin ...................................................................................................................... 13
Spis tabel ...................................................................................................................... 13
Słowniczek terminów użytych w pracy ........................................................................ 14
Wykaz skrótów użytych w pracy ................................................................................ 16
Wstęp ............................................................................................................................ 18
Rozdział I: Talmud i jego traktat Pesachim ................................................................. 22
I.1. Wprowadzenie w Talmud .............................................................................. 22
I.1.1. Różne próby definiowania Talmudu. ..................................................... 23
I.1.2. Talmud – święta księga judaizmu .......................................................... 24
I.1.3. Tworzenie się Talmudu .......................................................................... 26
I.1.4. Talmud – Tora ustna wobec Tory pisanej .............................................. 34
I.1.5. Studiowanie Talmudu ............................................................................. 36
I.1.6. Struktura Talmudu .................................................................................. 38
I.2. Porządki Talmudu .......................................................................................... 44
I.3. Traktat Pesachim............................................................................................ 49
I.4. Seder paschalny ............................................................................................. 50
I.4.1. Przebieg wieczerzy paschalnej: .................................................................. 51
Rozdział II: Przepisy dotyczące chleba i gorzkich ziół ................................................ 53
II.1. Święto przaśników ......................................................................................... 53
II.1.1. Historia święta przaśników ..................................................................... 53
II.1.2. Święto przaśników w Biblii.................................................................... 55
II.1.3. Pascha a święto przaśników ................................................................... 56
II.2. Usunięcie kwasu ............................................................................................ 61
4
II.2.1. Symbolika chamecu................................................................................ 61
II.2.2. Nakazy biblijne ....................................................................................... 62
II.2.3. Przepisy talmudyczne ............................................................................. 63
II.3. Przepisy dotyczące przygotowania chleba .................................................... 69
II.3.1. Symbolika chleba ................................................................................... 69
II.3.2. Przygotowanie przaśników na podstawie przekazu biblijnego .............. 70
II.3.3. Przepisy talmudyczne ............................................................................. 72
II.4. Czas i sposób spożywania niekwaszonego chleba w trakcie wieczerzy
paschalnej ................................................................................................................. 75
II.5. Gorzkie zioła .................................................................................................. 76
II.5.1. Charoset .................................................................................................. 80
II.5.2. Karpas ..................................................................................................... 82
Rozdział III: Przepisy dotyczące przygotowania baranka paschalnego i wina ............ 83
III.1. Symbolika baranka ..................................................................................... 83
III.1.1. Pismo Święte....................................................................................... 83
III.1.2. Judaizm ............................................................................................... 84
III.1.3. Baranek paschalny .............................................................................. 85
III.2. Biblijne przepisy dotyczące baranka .......................................................... 87
III.3. Przepisy talmudyczne ................................................................................. 94
III.4. Judaizm po zniszczeniu świątyni jerozolimskiej ....................................... 98
III.4.1. Zeroa ................................................................................................. 100
III.4.2. Bejca ................................................................................................. 100
III.4.3. Szulchan Orech ................................................................................. 101
III.5. Wino na sederze paschalnym ................................................................... 101
III.5.1. Symbolika ......................................................................................... 102
III.5.2. Przepisy talmudyczne ....................................................................... 103
Zakończenie ................................................................................................................ 107
5
Bibliografia
1. Teksty źródłowe
1.1. Pismo Święte
Biblia Hebraica Stuttgartensia, red. R. Kittel, Stuttgart 1937
Biblia Jerozolimska, Poznań 2006 [cytowane jako BJ]
Biblia to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu. Księgi Exodus, to jest wtóre Moj-
żeszowe t. I, tłum. J. Wujek, Kraków 1599, [reprint] Inowrocław brak daty wyda-
nia
Holy Bible, New Living Translation, Wheaton 1996, wersja elektroniczna z 1996; [w:]
BibleWorks 6.0
Jewish Publication Society Old Testament, nieznane miejsce wydania 1917; wersja
elektroniczna, [w:] BibleWorks 6.0
New American Standard Bible with Codes, nieznane miejsce wydania 1997; wersja
elektroniczna, [w:] BibleWorks 6.0
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych,
wyd. IV, Poznań - Warszawa 1999 [cytowane jako Biblia Tysiąclecia]
Pismo Święte Starego Testamentu. Księga Wyjścia. Wstęp – przekład z oryginału -
komentarz, t. I- 2, , opr. S. Łach, Poznań 1964
Rahfls A., Septuaginta id est Vetus Testamentom Grace iuxta LXX interpreter, Stutt-
gart 1954 [cytowane jako Septuaginta]
The New Jerusalem Bible, with Deutero-Canon, Doubleday 1985; wersja
elektroniczna, [w:] BibleWorks 6.0
The New King James Version with Strong’s and Geneva Notes, nieznane miejsce
wydania, 1982; wersja elektroniczna, [w:] BibleWorks 6.0
The Targums of Onkelos and Jonathan ben Uzziel on the Pentateuch with the frag-
ments of the Jerusalem Targum: From the Chaldee. Genesis and Exodus, red.
J.W. Edheridge, Londyn 1862
6
1.2. Pisma rabiniczne
Agady Talmudyczne. Ludowe opowieści, baśnie, legendy, przypowieści, aforyzmy
i przysłowia wybrane z Talmudu, tłum. M. Friedman, Wrocław 2005
Bin Gorion Berdyczewski M. J., Żydowskie legendy biblijne, Katowice 2009
Costa M., Gdy twój syn cię zapyta. Opowiadamy dzieciom o Wyjściu z Egiptu, by
przekazywać im wiarę, Poznań 1990
Fleg E., Mojżesz w opowieściach mędrców, Lublin 1992
Graves R., Patai R., Mity hebrajskie. Księga Rodzaju, Warszawa 1993
Grinzberg L., Legends of the Jews, [online], [dostęp 25-07-2011] dostępne online:
http://www.archive.org/stream/legendsofthejews01493gut/1lotj10.txt
Hagada na Pesach, Los Angeles - Toledo, 2007, [online], [dostęp 08-02-2013] do-
stępne online: http://www.the614thcs.com/download.php?70d487870d42da98699
346692e8b3ca1.phtml [cytowane jako Hagada na Pesach Towarzystwa 614.
Przykazania]
Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, Kraków 2008
Hagada. Opowiadania o wyjściu Izraelitów z Egiptu na dwa pierwsze wieczory święta
Pesach, Wiedeń 1927, reprint: Warszawa 1991
Mishna – Pesachim, tłum. M. Marcinkowski, [w:] Judaizm, red. M. Dziwisz, Kraków
1989, s. 165-178
New Edition of the Babylonian Talmud. Original Text, Edited, Corrected, Formulated
and Translated into English, Section Moed (Festivals), Tract Erubin,t. II-3, tłum.
M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cytowane jako The Babylonian Talmud, t.II-3)
New Edition of the Babylonian Talmud. Original Text, Edited, Corrected, Formulated
and Translated into English, Section Moed (Festivals), Tract Pesachim, t. III-5,
tłum. M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cytowane jako The Babylonian Talmud, t.
III-5)
New Edition of the Babylonian Talmud. Original Text, Edited, Corrected, Formulated
and Translated into English, Section Moed (Festivals), Tracts Shekalim and Rosh
Hashana, t. II-4, tłum. M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cytowane jako The Baby-
lonian Talmud, t. II-4)
New Edition of the Babylonian Talmud. Original Text, Edited, Corrected, Formulated
and Translated into English, Section Jurisprudence (Damages). Tract Baba
7
Metzia (Middle Gate, Part I.), t. VI-11, tłum. M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cy-
towane jako The Babylonian Talmud, t. VI-11)
New Edition of the Babylonian Talmud. Original Text, Edited, Corrected, Formulated
and Translated into English, Section Jurisprudence (Damages). Tracts Maccoth,
Shebuoth and Eduyoth t. IX-17, tłum. M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cytowane
jako The Babylonian Talmud, t. IX-17)
Pirke Awot. Sentencje Ojców, red. S. Pecaric, Kraków 2005
The Soncino English Babylonian Talmud, Elegantly Reformatted in Two Columns in
PDF, red. R. Brauner, [online], [dostęp 14-04-2012] dostępny online:
http://halakhah.com/indexrst.html (cytowany jako The Soncino English Babyloni-
an Talmud)
The Talmud, tłum. J. Barclay, [online], [dostęp 20-05-2013], dostępny w www:
http://www.sacred-texts.com/jud/bar/bar040.htm
Z mądrości Talmudu, red. S. Datner, A. Kamieńska, Warszawa 1988
Zwi Kanner I., Opowieści żydowskie, Poznań 1997
1.3. Dokumenty Magisterium Kościoła
Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Biblii w Kościele. Tekst studyjny, tłum.
D. Piekarz, [w:] Z badań nad Biblią. Prace Katedry Teologii i Informatyki Biblij-
nej Wydziału Teologicznego Papieskiej Akademii Teologicznej, nr 2, Kraków
1998, s. 107-189
Papieska Komisja Biblijna, Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijań-
skiej, tłum. R. Rubinkiewicz, Kielce 2002
2. Komentarze do Biblii i pism rabinicznych
Ben Zion B., The Wisdom of the Talmud, miejsce wydania nieznane 1951, [online],
[dostęp 18-02-2013], dostępne w WWW: http://www.sacred-
texts.com/jud/wott/wott01.htm
Cohen A., Talmud. Syntetyczny wykład na temat Talmudu i nauk rabinów dotyczących
religii, etyki i prawodawstwa., Warszawa 2002
Harrington W. J., Klucz do Biblii, Warszawa 2000
Hergessel T., Rozumieć Biblię. Stary Testament - Jahwizm, Kraków 1992
8
Hertz J. H., Foreword to Seder Moed, [online], [dostęp 08-02-2013] dostępne online:
http://halakhah.com/talmud/moed_h.html
Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej, red. J.H. Walton, V. H. Mat-
thews, M. W. Chavalas, Warszawa 2005
Kruszyński J., Talmud. Co zawiera i co naucza, Lublin 1926
Langkammer H., Historia Starego i Nowego testamentu, Wrocław 2007
Langkammer H., Wprowadzenie do ksiąg Starego Testamentu, Wrocław 1994
Łach S., Pismo Święte Starego Testamentu, Księga Kapłańska, Wstęp – przekład
z oryginału – komentarz – ekskursy, Poznań – Warszawa 1970
Łach S., Pismo Święte Starego Testamentu, Księga Liczb, Wstęp – przekład z orygina-
łu – komentarz – ekskursy, Poznań – Warszawa 1970
Łach S., Pismo Święte Starego Testamentu, Księga Powtórzonego Prawa, Wstęp –
przekład z oryginału – komentarz – ekskursy, Poznań – Warszawa 1971
Międzynarodowy Komentarz do Pisma Świętego. Komentarz Katolicki i ekumeniczny
na XXI wiek, Red. W. R. Farmer, wyd. 2., Warszawa 2001
New Edition of the Babylonian Talmud. Original Text, Edited, Corrected, Formulated
and Translated into English, The History of the Talmud, t. X-1, tłum. M. L. Rod-
kinson, Boston 1918 (cytowane jako The Babylonian Talmud, t. X-1)
New Edition of the Babylonian Talmud. Original Text, Edited, Corrected, Formulated
and Translated into English, Historical and Literary Introduction to the New Edi-
tion of the Talmud, t. X-2, tłum. M. L. Rodkinson, Boston 1918 (cytowane jako
The Babylonian Talmud, t. X-2)
New Edition of the Babylonian Talmud. Original Text, Edited, Corrected, Formulated
and Translated into English, Tract Sabbath, t. I, tłum. M. L. Rodkinson, Boston
1903, s. i-xx (cytowane jako The Babylonian Talmud, t. I)
Peter M., Wykład Pisma Świętego Starego Testamentu, Poznań 1970
Pilarczyk K., Zanim z czterema wejdziemy do Pardes... Wprowadzenie do Talmudu,
[w:] Talmud Babiloński. Traktat Chagiga, red. K. Pilarczyk, G. Zlatkes, Kraków
2009, s. 5-50
Marcinkowski R., Pascha według Miszny, [w:] Studia Judaica 6: 2003 nr 2 (12) s. 93-
115
Sailhamer J. H., The Pentateuch as narrative, A Biblical – Theological Commentary,
1992, s. 1-78; 241-280
Spreafico A., Księga Wyjścia, Kraków 1998
9
3. Opracowania szczegółowe
Barrosse T., Pascha i wieczerza paschalna, Concillium 4 (1968), s. 554¬560.
Bartnicki R., Pascha żydowska a chrześcijańska ofiara eucharystyczna, [w:] STV 18
(1980) 1, s. 97-123
Bloch A. P., The Biblical and Historical Background of Jewish Customs and Ceremo-
nies, miejsce wydania nieznane 1980, s. 211-244
Bramy Halachy. Religijne Prawo żydowskie, red. S. Pecaric, Kraków 2005, s. 368-382
Brauner R., A concise guide to the basic laws of the Korban Pesach, or Zevach Pe-
sach, the Pesach of Generations, the Paschal Lamb, wyd. 3, Raanana 2012,
[online], [dostęp 18-02-2013], dostępne online: http://halakhah.com/rst/pesach.pdf
Deutsch E., Co to jest Talmud, wyd. 2, Warszawa 2005
Friedman M., Tradycja rodzinna w judaizmie, [w:] CT, 66 (1996) nr 2, s. 39-48
Jakubiec C., Pascha, RBL 2 (1949), s. 134-140
Jaromin J., Synagoga, jaką znał Jezus, Wrocław 2008
Jędrzejewski P., Pecaric S., Czy Torę można czytać po polsku, Kraków 2011
Marcinkowski R., Pascha według Miszny, [w:] Studia Judaica 6: 2003 nr 2 (12) s. 93-
115
Mendecki N., Historia Narodu Wybranego po powstaniu Bar Kohby: redakcja Misz-
ny, [w:] CT 55(2)1985, s. 49-58.
Musielak J. M., Obraz Paschy w różnych okresach historycznych, [w:] Duch i Oblu-
bienica Mówią: "Przyjdź!", red. F. S. A. Jankowski, s.281-296
Potocki S., Misterium Paschy Starego Testamentu, [w:] RBL 41 (1988), s. 274-286.
Poniży B., Motyw Wyjścia w Biblii. Od historii do teologii, Poznań 2001
Rosik M., Judaizm u początków ery chrześcijańskiej, wyd. II , Wrocław 2007
Rosik M., Rapoport I., Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu bi-
blijnego i rabinicznego, Wrocław 2009
Stanek T., Przesłanie Pięcioksięgu w świetle struktury retorycznej, Poznań 2012
Van der Kam J.C., Wprowadzenie do wczesnego judaizmu, Warszawa 2006
Wojciech K., Pierwotny ryt Paschy w świetle schematu literackiego Księgi Wyjścia 1-
18, Kraków 2008
10
4. Literatura pomocnicza
Brzegowy T., Doroczne święta pielgrzymkowe Izraela, [w:] RBL 36(1983), s. 98-115
Daniel-Rops H., Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, Warszawa 1994
Desselberger J., Szczepanik J., Tablice astronomiczne z przewodnikiem po gwiazdo-
zbiorach, Bielsko-Biała 2002, s. 65
Forte B., Cztery noce zbawienia. Pascha w tradycji żydowskiej, Kraków 2010
Freund L. O etyce Talmudu. Odpowiedź „żydoznawcom”, Lwów 1922: http://www.
talmud.pl/pdf/o_etyce_talmudu.pdf [dostęp 18-02-2013]
Friedman M., Tradycja rodzinna w judaizmie, [w:] CT 66(1996) nr 2, s. 39-48
Grant M., Dzieje dawnego Izraela, Warszawa 1991
Hryniewicz W., Chrystus nasza Pascha : zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej,
Lublin 1982
Hryniewicz W., Nasza Pascha z Chrystusem: zarys chrześcijańskiej teologii paschal-
nej, Lublin 1987
Hryniewicz W., Pascha Chrystusa w dziejach człowieka i wszechświata : zarys chrze-
ścijańskiej teologii paschalnej, Lublin 1991
Jaromin J., Synagoga, jaką znał Jezus, Wrocław 2008
Jelonek T., Wartość Tradycji Żydowskiej do Interpretacji Biblii, [w:] "Bóg jest miło-
ścią" [1J 4,16] Studia dla Księdza Profesora Józefa Kudasiewicza w 80. rocznicę
urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2006, s. 153-174
Jędrzejewski P., Pecaric S., Judaizm bez tajemnic, Kraków 2009
Jędrzejewski S. Biblia i judaizm, Kraków 2007
Kamieńska A., Posłowie do wyboru z treści Talmudu, [w:] Literatura na świecie,
Warszawa, 1989 nr 4, s. 137-173
Lemański J., Pięcioksiąg. Próba syntezy współczesnych badań, [w:] Śląskie Studia
Historyczno-Teologiczne, t. 38, z. 1, 2005, s. 15–28)
Lifschitz D., Stań się światło. Hagada do rozdziału pierwszego księgi Rodzaju, Kra-
ków – Warszawa 2008
Paciorek A., Najstarsze święta w Izraelu, w: Życie religijne w Biblii, Lublin 1999, s.
307-329
Pilarczyk K. Rabinizacja judaizmu we wczesnym okresie pobiblijnym, [w:] "Pan moim
światłem". Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Jerzego Chmiela w 65.
rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 286-304
11
Rubinkiewicz R., Powstanie Pięcioksięgu w świetle najnowszych badań, [w:] Roczniki
Teologiczne 46.1 (1999), s. 111-123
Solomon N., Judaizm, Warszawa 1997
Strzelecka K., Szalom, Warszawa 1987
Świderkówna A. Rozmowy o Biblii, Kraków 2007
Tomal M., Język hebrajski biblijny, Warszawa 2000
Tyloch W., Judaizm religia Żydów, [w:] Zarys dziejów religii, red. J. Keller, W. Ko-
tański, W. Tyloch, B. Kubis, , wyd. VI, Warszawa 1988 s.530-571
Unterman A., Żydzi. Wiara i życie, Łódź 1989
Von Glasenapp H., Judaizm, [w:] Judaizm, red. M. Dziwisz, Kraków 1989, s. 9-39
Werber E., Talmud. Dziedzictwo historii i kultury, [w:] „Literatura na świecie” nr 4
(189)/ 1987, s. 34-74
Włodarczyk Z., Siedem upraw biblijnych i ich symbolika, Kraków 2008
Wochna M., Sprawiedliwość Boża a Boże miłosierdzie w tradycji deuteronomistycznej
(Joz 6,21–25), [w:] Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 2004, t. 37,2, s. 103–
108
Wronka S., Transliteracja i transkrypcja alfabetu hebrajskiego, [w:] RBL 1/2004, s.
45-68
5. Leksykony, słowniki, konkordancje
Baumgartner W., Koehler L., Stramm J. J.., Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old
Testament, Koninklijke Brill 1994-2000; wersja elektroniczna [w:] BibleWorks
6.0
BDB-GESENIUS Hebrew–Aramaic and English Lexicon of the Old Testament. Com-
plete and unabridged, pr. zb., 1906; wersja elektroniczna. [w:] BibleWorks 6.0
Briks P., Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu,
Warszawa 2000, wyd. III
Flis J., Konkordancja Biblijna do Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu Biblii
Tysiąclecia, Warszawa 1996
Harris R. L., Archer G. L., Waltke B. K., The Theological Wordbook of the Old Tes-
tament, Chicago-Illinois 1980; wersja elektroniczna, [w:] BibleWorks 6.0
Leon-Dufour X., Słownik Nowego Testamentu, wyd. IV, Poznań 1998
Podbielkowski Z., Słownik roślin użytkowych, Warszawa 1989
12
Polski słownik judaistyczny: dzieje, kultura, religia, ludzie, red. Z. Borzymińska, R.
Żebrowski, t. 1-2, Warszawa 2003
pr. zb., Zioła, z. 1-4, Warszawa 1987
Słownik obrazów i symboli biblijnych, red. M. Lurker, Poznań 1987
Słownik Teologii Biblijnej, red. X. Leon-Dufour, Poznań 1994
Unterman A., Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa 1994
Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, red. L.
Koehler, W. Baumgartner, J. J. Stamm, t. 1-2, Warszawa 2008
6. Programy komputerowe i strony internetowe
Buschell M. S., Tan M. D., «BibleWorks for Windows» version 6.0. Program kompute-
rowy do analizy Starego i Nowego Testamentu. Copywright © 2003 BibleWorks,
LLC [cytowany jako BibleWorks 6.0]
Lista produktów spożywczych i niespożywczych na Pesach zatwierdzonych przez Na-
czelnego Rabina Polski Michaela Schudricha, [online], [dostęp 25-06-2013], do-
stępne w www: http://fzp.net.pl/swieta-zydowskie/lista-produktow-na-pesach
13
Spis rycin
Ryc. 1 Zdjęcie stronicy Talmudu ................................................................................. 43
Ryc. 2 Znak „koszerne na Paschę” rabina Wiednia A. Y. Schwartz. ......................... 67
Ryc. 3 Wyrób koszernych mac w Kfar Chabad, Izrael (1987 r.) ................................. 73
Ryc. 5 Stół paschalny ................................................................................................... 81
Ryc. 4 Charoset i mace ................................................................................................. 81
Ryc. 6 Pascha współczesnych Samarytan, Izrael. Pieczenie baranka. ......................... 99
Ryc. 7 Talerz sederowy. ............................................................................................... 99
Spis tabel
Tab. 1 Generacje tanaitów ............................................................................................ 28
Tab. 2 Generacje amoraitów palestyńskich .................................................................. 32
Tab. 3 Generacje amoraitów babilońskich ................................................................... 33
Tab. 4 Porządki Talmudu ............................................................................................. 44
Tab. 5 Porównanie tłumaczeń nazw roślin, które spełniają nakaz jedzenia maroru .... 78
14
Słowniczek terminów użytych w pracy
afikoman – (hebr. „przyniesienie różnych słodkości”) jedna z potraw paschalnych –
kawałek macy spożywany przy końcu wieczerzy (stąd tłumaczenie jako
deser jedzony po posiłku), symbol baranka paschalnego;
bedikat chamec – poszukiwanie kwasu przed paschą, oczyszczenie domu z niego,
bejca – jedna z potraw paschalnych; ugotowane jajko (czasem także pieczone);
symbol ofiary składanej w świątyni i żałoby po jej zburzeniu;
bitul chamec – unieważnienie posiadanego (np. nieświadomie) kwasu poprzez wyrze-
czenie się go;
biur chamec – pozbycie się kwasu poprzez spalenie;
chamec – (hebr. „kwas, kwaśne, zepsute”) sfermentowane produkty pochodzenia
mącznego uważane za symbol niewoli egipskiej oraz zepsucia moralnego;
charoset – jedna z potraw paschalnych; rodzaj sosu z owoców, miodu i wina, sym-
bol zaprawy murarskiej używanej przez Żydów w czasie niewoli egipskiej
karpas – jedna z potraw paschalnych; zielone warzywo, które spożywa się zanu-
rzając w wodzie symbolizującej łzy Izraelitów;
kezajit – wielkość porównywania do oliwki lub połowy jajka, czyli 27 – 50 cm3;
korban – hebr. „ofiara” (baranek paschalny to korban Pesach);
korech – jedna z potraw paschalnych; kanapka złożona z macy, gorzkich ziół i
mięsa baranka paschalnego, po zburzeniu świątyni jadana bez mięsa ofia-
ry;
maca szmura – maca przygotowana pod szczególną kontrolą pod względem koszerno-
ści, specjalnie na wieczerzę paschalną;
maror – gorzkie zioła, symbol cierpień przeżywanych przez Izraelitów w Egip-
cie;
mechirat chamec – pozbycie się chamecu poprzez sprzedanie go nie-Żydowi, w któ-
rym pośredniczy rabin;
minhag – hebr. „tradycja, zwyczaj”;
rewiit – objętość stanowiąca ćwierć logu, interpretowana jako odpowiadająca od
półtora do trzech jajek czyli, według różnych interpretacji, 86 – 150 ml;
szaa zmanit – godziny halachiczne nazywane są okresowymi, ponieważ są ruchome –
zależne od pory roku. Każda równa się dwunastej części dnia liczonego od
wschodu do zachodu słońca;
15
szofar – trąba wykonana z rogu, najczęściej baraniego, używana w celach rytual-
nych w czasie świąt lub dawniej podczas wojny;
szulchan orech – (hebr. „nakryty stół”) posiłek jedzony w czasie wieczerzy paschalnej;
taanit bechorim – post pierworodnych, trwający od wschodu słońca do zmierzchu 14
dnia miesiąca nisan;
zeroa – (hebr. „ramię, ręka”) jedna z potraw paschalnych; kość z mięsem pie-
czona na pamiątkę baranka paschalnego, nie zjadana w czasie wieczerzy,
przypomina o silnym ramieniu, którym Bóg ochrania Izraela;
16
Wykaz skrótów użytych w pracy
Skróty ogólne
aram. – aramejski
art. cyt.– artykuł cytowany
cm3 – centymetr sześcienny
dz. cyt. – dzieło cytowane
hebr. – hebrajski
ml – mililitr
por. – porównaj
pr. zb. – praca zbiorowa
red. – redaktor (redaktorzy)
s. – strona (y)
t. – tom (y)
tłum. – tłumacz (enie)
wyd. – wydanie
z. – zeszyt (y)
zob. – zobacz
Nazwy ksiąg biblijnych wykorzystanych w pracy
Rdz – Księga Rodzaju
Wj – Księga Wyjścia
Lb – Księga Liczb
Kpł – Księga Kapłańska
Pwt – Księga Powtórzonego Prawa
Joz – Księga Jozuego
Sdz – Księga Sędziów
1-2 Sm – 1-2 Księga Samuela
1-2 Krl – 1-2 Księga Królewska
1-2 Krn– 1-2 Księga Kronik
Ezd – Księga Ezdrasza
17
Ne – Księga Nehemiasza
Est – Księga Estery
Ps – Księga Psalmów
Prz – Księga Przysłów
Koh – Księga Koheleta
Hi – Księga Hioba
Iz – Księga proroka Izajasza
Jr – Księga proroka Jeremiasza
Ez – Księga proroka Ezechiela
Oz – Księga proroka Ozeasza
Za – Księga proroka Zachariasza
Mt – Ewangelia według św. Mateusza
Mk – Ewangelia według św. Marka
Łk – Ewangelia według św. Łukasza
1 Kor – 1 List do Koryntian
1 Tm – 1 List do Tymoteusza
Skróty czasopism i serii wydawniczych
CT – Collectanea Theologica
RBL – Ruch Biblijno Liturgiczny
KBH – Komentarz historyczno-kulturowy Biblii Hebrajskiej, J. H. Walton V. H.
Matthews, M. W. Chayaias, Warszawa 2000
STB – Słownik Teologii Biblijnej, X. Lèon - Dufour (red.), Poznań – Warszawa
1985
STV – Studia Theologica Varsaviensia
BJ – Biblia Jerozolimska
18
Wstęp
Pascha jest jednym z najważniejszych świąt w judaizmie i posiada wymiar
stricte religijny, gdy Bóg objawia się podejmując zbawczą interwencję w życiu czło-
wieka. Z kolei w wymiarze narodowym przez tysiące lat stanowiła jeden z fundamen-
talnych powodów utrzymania świadomości narodowej Żydów rozproszonych po ca-
łym świecie. Biblia nakazuje przekazywanie wiary dzieciom, szczególnie w wieczór
paschalny:
W tym dniu opowiadał będziesz synowi swemu, mówiąc: «Jest tak z powodu
tego, co uczynił mi Pan, gdy wychodziłem z Egiptu» (Wj 13,8).
W związku z tym zapisem rozwinął się zwyczaj sederu, na który składają się
czytania, dyskusje, modlitwy i pieśni.1 Jednym z kulminacyjnych momentów
w nocy są cztery pytania zadawane przez dzieci – powinno śpiewać je najmłodsze
z nich. Ojcowie, udzielający odpowiedzi, wyjaśniają nie tylko kultywowane rytuały,
lecz opowiadają także historię narodu, którego częścią są ich potomkowie. Jest to za-
tem historia każdego z nich. Seder paschalny przypomina, że Bóg ocalił Izraelitów bez
ich zasług i to nie tylko tych którzy fizycznie wychodzili z Egiptu, ale każdego. Inter-
wencja Jahwe była wypełnieniem Jego obietnic i potwierdzeniem przymierza zawar-
tego z Noem (Rdz 8,20-23). Stanowi także obietnicę opieki Boga nad Jego ludem.
Izrael jest świadkiem tego działania wobec innych ludów, czego pierwszym znakiem
było zachowanie się teścia Mojżesza, kapłana pogańskiego. Gdy bowiem usłyszał
o cudach, jakich dokonał Bóg dla Izraelitów, uwielbił Go, złożył ofiarę i wyznał Jego
wyższość nad innymi bogami (Wj 18,1-12).
Pascha izraelska ważna jest także dla Kościoła, ponieważ Jezus, Założyciel
Kościoła, przyszedł na świat jako Żyd, urodzony z matki Żydówki, a pierwotne chrze-
ścijaństwo uważało się za ugrupowanie judaistyczne. Pomiędzy liturgiami obu grup
religijnych można zauważyć wiele podobieństw. Przykładem jest Eucharystia, która
została ustanowiona w czasie wieczerzy paschalnej. Kościół nie tylko używa symboli-
ki paschalnej,2 ale także docenia znaczenie, jakie mają żydowskie tradycje interpreta-
cyjne dla zrozumienia Biblii.3
1 Miało to miejsce ok. II wieku po Chr., po zburzeniu świątyni jerozolimskiej (70. r. po Chr.), gdy prze-
stało być możliwe składanie w niej ofiar. 2 Por. W. Hryniewicz, Chrystus nasza Pascha: zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej, Lublin 1982;
tenże: Nasza Pascha z Chrystusem: zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej, Lublin 1987; tenże:
19
Temat nie posiada wyczerpującego opracowania w języku polskim. Wynika
to z małego zainteresowania Talmudem i ogólnie znikomej znajomości tradycji ży-
dowskich wśród chrześcijan ogólnie a wśród badaczy szczególnie. Symbolika posiłku,
przepisy i tradycje z nim związane są tymczasem niezwykle bogate a, niestety, często
niezrozumiałe dla osoby nie znającej podstaw judaizmu. Już sama nazwa święta na-
stręcza wielu trudności. Istnieje kilka sposobów jej tłumaczenia.4 Mimo, iż chrześcija-
nie raczej potrafią wskazać pierwszoplanowy powód świętowania, jakim jest Wyjście
z Egiptu, jednak mało osób zna nazwy oraz porządek potraw spożywanych w czasie
paschy, nie wspominając już o sposobie ich przyrządzania.
Opracowaniem najbliższym tematowi niniejszej pracy jest obroniona
w 2008 roku praca doktorska Wojciecha Koska5. Autor wspomnianej dysertacji po-
równuje w niej strukturę literacką tekstu Wj 1-18 z rytem paschalnym i starożytnymi
schematami przymierza. Nie zajmuje się on jednak porównaniem biblijnego opisu
paschy z tradycją żydowską, wykształconą w ciągu wieków na bazie sakralnego tekstu
Pisma Świętego. Trzeba w tym miejscu specjalnie podkreślić, że w głębszym zrozu-
mieniu symboliki Biblii może pomóc właśnie to, co sami Żydzi w nim rozumieli
i interpretowali w ciągu wieków istnienia i rozwoju judaizmu. Ten aspekt paschy usi-
łuje wydobyć prezentowana rozprawa.
Z powodu braku ścisłych opracowań na gruncie polskim, autorka pracy mu-
siała odwoływać się do tekstów oryginalnych i próbować interpretować je niemal cał-
kowicie samodzielnie mając jednak nadzieję, że nie popełniła błędów. W tym celu
zapoznała się z zawartymi w pracy prezentacjami sztandarowych autorów żydowskich
oraz innych, których przedstawia poniżej. Autorem tłumaczenia fragmentu Miszny,
kluczowego dla niniejszej rozprawy jest Roman Marcinkowski.6 Do jednego z jego
wydań dołączony został krótki tekst, który oprócz wprowadzenia we fragmentu Misz-
ny, obrazuje przemiany zachodzące w paschalnym prawodawstwie biblijnym. Ten
sam temat porusza artykuł J. M. Musielaka7. Zredagowana przez rabina Sachę Pecari-
Pascha Chrystusa w dziejach człowieka i wszechświata: zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej,
Lublin 1991. 3 Wyrazem takiego spojrzenia są dwa dokumenty Papieskiej Komisji Biblijnej: Interpretacja Biblii
w Kościele i Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej. 4 Zob. słowniczek.
5 Zob. Kosek W., Pierwotny ryt Paschy w świetle schematu literackiego Księgi Wyjścia 1-18, Kraków
2008. Teza pracy W. Koska – zob. dz. cyt., s. 26-28. 6Zob. Marcinkowski R., Pascha według Miszny, Studia Judaica 6: 2003 nr 2 (12) s. 93-115.
7 Zob. Musielak J. M., Obraz Paschy w różnych okresach historycznychDuch i Oblubienica Mówią:
"Przyjdź!", red. F.S. A. Jankowski, s.281-296.
20
ca Hagada na Pesach8 zawiera nie tylko omówienie porządku wieczerzy (z podaniem
oryginalnego tekstu hagady), ale także przepisy dotyczące jej i bogaty komentarz
z wyjaśnieniem odniesień do fragmentów biblijnych. Niniejsza praca stanowi nie tylko
omówienie wyboru tekstów biblijnych i jednego z traktatów Talmudu. Poszerzona
została o zwyczaje panujące współcześnie (które choć nie są zapisane w Misznie czy
Gemarze, stanowią część obowiązującego prawa) i ich rabiniczną interpretację.
Przyjmując żydowskie spojrzenie na Talmud, jako Torę Ustną, ukazuje jego związek
i relację w jakiej pozostaje do Biblii.
Celem pracy jest nie tylko przedstawienie i opis przepisów dotyczących
przygotowania posiłku paschalnego. Jest nim także ukazanie relacji występującej mię-
dzy Biblią (Starym Testamentem) a pismami rabinackimi. Chrześcijanie od początku
istnienia Kościoła korzystali z interpretacji żydowskich. Znane były metody wyjaśnia-
nia Pisma, a także midrasze przekazywane w judaizmie. Po soborze watykańskim II
nastąpił ponowny zwrot ku żydowskim metodom egzegezy biblijnej.9
Praca podzielona została na trzy rozdziały. Rozdział I stanowi wprowadzenie
w teksty talmudyczne, które są przeciętnemu polskiemu czytelnikowi słabo lub w ogó-
le nieznane. Na początku została podjęta próba zdefiniowania Talmudu z punktu wi-
dzenia tradycji żydowskiej, także wyjaśnienia, jakie przypisuje mu się miejsce
w życiu religijnym Żydów. Kolejne stronice stanowią próbę zwięzłego przedstawienia
historii formowania się tego dzieła. Nie została także pominięta relacja pomiędzy Torą
ustną (tradycja, m.in. Talmud) i pisaną (Pięcioksiąg). Przedstawionych zostało rów-
nież kilka zasad studiowania tego monumentalnego działa oraz opis jego struktury
zawierający omówienie budowy stronicy Talmudu. Następnie wymieniono zawartość
kolejnych części Talmudu, najwięcej uwagi poświęcając kluczowemu dla pracy trakta-
towi Pesachim. Do rozdziału został również dołączony punkt poświęcony porządkowi
wieczerzy paschalnej.
Rozdział II omawia konkretne przepisy dotyczące posiłku i składa się
z trzech zasadniczych punktów. Pierwszy z nich został poświęcony przepisom doty-
czącym przaśników i gorzkich ziół. Początek przybliża problematykę święta przaśni-
ków, jego pochodzenie, przeobrażenia, świadectwa biblijnym i relację, w jakiej stoi do
paschy w poszczególnych tradycjach biblijnych. Kolejny punkt ukazuje symbolikę
8 Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, Kraków 2008.
9 Por. T. Jelonek, Wartość Tradycji Żydowskiej do Interpretacji Biblii"Bóg jest miłością" [1J 4,16]
Studia dla Księdza Profesora Józefa Kudasiewicza w 80. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, War-
szawa 2006, s. 153-174.
21
chamecu – kwasu i zwyczaj jego usuwania przed paschą. Trzeci punkt zajmuje się
procesem przygotowywania przaśników i ich znaczeniem. Pokrótce omówiono także
sposób i momenty, w których są zjadane mace. Ostatnia część rozdziału została po-
święcona gorzkim ziołom i związanym z nimi potrawom: charoset, korech i karpas.
Rozdział III dotyczy baranka i wina. Rozpoczyna się od przedstawienia jego
symboliki tego zwierzęcia ofiarnego w Biblii i tradycji judaistycznej, przy osobnym
uwzględnieniu problematyki baranka paschalnego. Przepisy biblijne dotyczące jego
przygotowania omówiono z uwzględnieniem podziału na źródła jahwistycznej, ka-
płańskie i deuteronomistyczne. Następnie została poświęcona uwaga przepisom tal-
mudycznym. W rozdziale znalazło się także omówienie innych potraw paschalnych:
zeroa, bejca, posiłek świąteczny oraz wino, o których nie wspomina Pismo Święte.
Metodą badawczą stosowaną w pracy jest źródłowo-analityczna. Przedsta-
wione i poddane analizie zostały zarówno teksty Pisma Świętego jak i talmudyczne.
Choć zasadniczym zbiorem prawodawstwa paschalnego jest fragment Wj 12, 1 -
13,16, w niniejszym opracowaniu poddano analizie także opisy paschy znajdujące się
w innych księgach Starego Testamentu. Takie podejście wynika z faktu, iż całe Pismo
Święte stanowi nierozerwalną całość. Jednym z założeń jest dostrzeganie nie tylko
wspomnianych, teologiczno-literackich powiązań między poszczególnymi księgami
biblijnymi, ale także ze zmieniającą się kulturą cywilizacji ludzkiej. Z tego powodu,
w opracowaniu tematu zostały przedstawione także konteksty kulturowe i symbolika
poszczególnych składników wieczerzy paschalnej. Niezwykle istotnym miejscem źró-
dłowym dla tych poszukiwań jest nauczanie rabiniczne. Judaizm w swoich sposobach
egzegezy tekstu, licznych hagadach i midraszach zachował świadectwo starożytnych
tradycji i dawnego rozumienia Biblii. Pomocą przy porównywaniu i analizie tekstów
jest metoda historyczno-krytyczna. W wielu miejscach egzegezę tekstu połączono
z elementami semiotyki biblijnej, próbując dotrzeć do właściwego jego rozumienia.
Główną pomocą w tej części pracy były zasoby programu komputerowego Bible-
Works 6.0 przeznaczonego do badania tekstu Pisma Świętego.
Do pracy został dołączony słowniczek, poprzedzający wstęp, wyjaśniający
trudniejsze nazwy zamieszczone w tekście.
22
I. Talmud i jego traktat Pesachim
Zwróciwszy uwagę na fakt, iż niniejsza praca opiera się na badaniach prowa-
dzonych w obszarze Talmudu oraz fakt, że jest on tak mało znany polskim czytelni-
kom i ogólnie chrześcijanom, należy rozpocząć od prezentacji tego głównego dzieła
żydowskiej myśli rabinicznej, najważniejszego w historii judaizmu, po samej Biblii.
Pierwszy rozdział został poświęcony wprowadzeniu do Talmudu, na które składa się
krótkie nakreślenie jego historii, ukazanie miejsca, jakie zajmuje w życiu pobożnego
Żyda, relacji do Pisma Świętego a wreszcie sposobu jego studiowania. Omówienie
generalne układu Talmudu wprowadzi z kolei do traktatu Pesachim, który jest klu-
czowym dla niniejszej pracy.
I.1. Wprowadzenie w Talmud
Niech przyczynkiem do konieczności przedstawienia założeń i teologicznej
wymowy Talmudu będzie wpierw słowo rabina Lewiego Freunda, który pisał krótko
po I wojnie światowej: „oczerniają nas, że nasz kodeks religijny, czyli Talmud, wy-
chowuje nas w duchu nienawiści i nietolerancji do wszystkich innych narodów i wy-
znań i że etyka nasza przysposabia nas do roli pasożytów i szkodników dla każdego
społeczeństwa”10
.
Potwierdzeniem negatywnego postrzegania Talmudu są słowa księdza Józefa
Kruszyńskiego, międzywojennego rektora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Uważał, że „wszyscy, co znali Talmud, czytając go w oryginale, wygłaszają bardzo
ujemne sądy o religijnej księdze żydowskiej. Z moralności Talmudu wypływają te
wszystkie przywary duszy żydowskiej, które nie pozwalają jej na wytworzenie har-
monii z wyznawcami innych religii”.11
Wspominał on także o wielu masowych pale-
niach Talmudu, szczególnie w drugiej połowie XVI wieku.12
Talmud pozostaje nadal dziełem niemal zupełnie nieznanym. Przyczynia się do
tego z pewnością znikoma w porównaniu z materiałem oryginalnym ilość tłumaczeń
na język polski13
. Z tego powodu wydaje się być celowym krótkie choćby wprowa-
10
Zob. Freund L., O etyce Talmudu. Odpowiedź żydoznawcom, s. 2. 11
Zob. Kruszyński J., Talmud. Co zawiera i co naucza, s.7. 12
Autor podaje lata 1553, 1555, 1559 i 1566. 13
W języku polskim dopiero w obecnym tysiącleciu nakładem wydawnictwa Tora Pardes Lauder uka-
zały się: Pirke Avot (tłumaczenie tytułowego traktatu) – 2009, Talmud babiloński : Gemara edycji wi-
23
dzenie w tę świętą księgę judaizmu. Pragnę krótko wyjaśnić, czym jest tak istotne dla
judaizmu dzieło, omówić historię jego powstania, relację do Biblii, sposób studiowa-
nia, a także strukturę.
I.1.1. Różne próby definiowania Talmudu.
Za Michaelem R. Rodkinsonem, autorem wprowadzenia do New Edition of
the Babylonian Talmud. Original Text, Edited, Corrected, Formulated and Translated
into English można powtórzyć, że najlepszą formą odpowiedzi na pytanie, czym jest
Talmud, będzie stwierdzenie o charakterze negatywnym. Otóż nie jest on komenta-
rzem do Biblii, kodeksem prawniczym ani kompilacją gotowych regulacji.14
Dzieło to
jest jakby starożytną encyklopedią, „w swych wypowiedziach wolna jak wiatr”15
Józef Kruszyński Talmud nazywa „źródłem etnicznej spójni, zarówno jak
i specyficznych cech charakteru żydowskiego”16
. Z kolei pisarz żydowski, Emanuel
Deutsch mówi, że „jest czymś więcej niż zbiorem praw, jest to mikrokosmos obejmu-
jący, tak jak Biblia, niebo i ziemię. I zdaje się, iż cała proza i cała poezja, cała nauka,
cała wiara i wszelka filozofia świata starożytnego... w nim się ześrodkowała”17
.
We wstępie do wspomnianego już amerykańskiego wydania Talmudu Babi-
lońskiego z 1896 roku18
przeczytamy nawet o porównaniu go do narodu żydowskiego,
który walczył przeciwko atakom i prześladowaniom.19
Talmud także był prześladowa-
ny. Najczęściej był atakowany przez osoby nieznające tego dzieła. Przeważnie wyry-
wano pojedyncze zdania z kontekstu, przedstawiano je w sensie odmiennym od inten-
cji autora. Także sami Żydzi mieli wpływ na negatywną recepcję, np. przecząc swoim
powiązaniom z nim, gdy tymczasem współczesny judaizm wyrósł na Talmudzie.20
leńskiej z objaśnieniami i komentarzami : Berachot rozdz. II; Kidusin rozdz. III; Bawa Kama rordz. I (3
rozdziały Talmudu) – 2010 oraz Misznajot Szabat (24 rozdziały Miszny traktatu Szabat) – 2011. Znany
jest także traktat Chagiga Talmudu babilońskiego z 2010 roku oraz tekst traktatu Pesachim Miszny
w tłumaczeniu Romana Marcinkowskiego (w: Pascha według Miszny, Studia Judaica 6: 2003 nr 2 (12)
s. 93-115 oraz w: Judaizm, red. M. Dziwisz, Kraków 1989, s. 165-178). 14
Por. The Babylonian Talmud, tłum. M. L. Rodkinson t. I, s. xiii, wyd. 2, Boston, 1903. 15
Por. Tamże, s. xiv. 16
Zob. J. Kruszyński, Talmud – co zawiera i czego naucza, s. 5. 17
Por. E. Deutsch, Co to jest Talmud, wyd. 2, Warszawa 2005, s. 25. 18
Wstęp został napisany w maju 1896 roku w Cincinatti, wydanie 2. (tom I) jest datowane na rok 1903. 19
Por. The Babylonian Talmud, s. ix: „The fate of the Talmud has been the fate of the Jews. As soon as
the Hebrew was born he was surrounded by enemies. His whole history has been one of struggle against
persecution and attack. Defamation and deformation have been his lot. So too, has it been with the Tal-
mud. At the beginning of its formative period, viz., the development of the Mishna, it was beset by such
enemies as the Sadducees, the Boëthusians, and other sects, not to mention the Roman Government…” 20
Por. The Babylonian Talmud, t. I, s. xi – xii.
24
Współcześnie żyjący w Ameryce rabin, Sacha Pecaric, podaje najpełniejszą
bodaj definicję Talmudu pisząc, że „jest on podstawowym zapisem tej właśnie zagro-
żonej tradycji ustnej judaizmu, dokonanym między II a VI wiekiem n.e. przez kilka
pokoleń mędrców-rabinów w Erec Jisrael i Babilonii Talmud jest systemem i sposo-
bem. […] Chociaż drukowany – nie jest książką. Oczywiście, fizycznie Talmud sta-
nowi zbiór kart pomiędzy okładkami. Jednak w głębszym rozumieniu Talmud to spo-
sób myślenia. To intelektualna idea, charakteryzująca się dynamizmem i otwartością.
To styl i sposób dochodzenia do prawdy – nie cel sam w sobie, ale metoda otwierania
bram Tory. To narzędzie ciągłego ożywiania tekstu, dokonywanego ludzkim umy-
słem”.21
I.1.2. Talmud – święta księga judaizmu
Sacha Pecaric, autor pierwszego powojennego tłumaczenia Tory z uwzględ-
nieniem żydowskich komentarzy, w książce Czy Torę można czytać po polsku pisze:
„Tora, rozumiana jako połączenie Pisanej i Ustnej, jest najważniejszą księgą i instytu-
cją judaizmu, podstawą żydowskiej świadomości i tożsamości”.22
Pobożny Żyd każdego poranka modli się dziękując Bogu za dar Tory23
–
Błogosławiony jesteś, Boże, który przekazujesz naukę Tory swemu ludowi Izraelowi.24
Jednak Biblia w zasadzie nie jest czytana w swej pierwotnej postaci25
. Zamiast tego
bada się ją, korzystając z pomocy komentarzy klasycznych, jako że świętym nie jest
sam tekst, ale jego interpretacja dokonana przez żydowską tradycję egzegezy rabi-
nicznej26
. Tę sytuację potwierdza plan studiowania w jesziwach.27
W większości stu-
denci pracują tam z tekstem Talmudu Babilońskiego i komentarzami odnoszącymi się
do tego dzieła. Rozkład zajęć nie przewiduje wykładów bezpośrednio z Biblii.28
W synagodze czytany jest w całości Pięcioksiąg – w każdą sobotę, w cyklu rocznym.
21
Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Czy Torę można czytać po polsku, Kraków 2011, s. 25-26. 22
Zob. tamże, ,s. 20. 23
Dla Żyda Tora to nie tylko Pięcioksiąg. Pentateuch jest Torą pisaną, Tora ustna to całe nauczanie
przekazywane z pokolenia na pokolenie – spisane w Talmudzie. 24
Zob. A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, Łódź 1989, s. 42. 25
To znaczy samego tekstu świętego. 26
Por. A. Unterman, Dz.cyt, s. 58. 27
Por. tamże., s. 58-60. 28
Choć Miszna (Avot 5,24; za Dz. cyt., s. 60) proponuje, by chłopcy w wieku pięciu lat poznawali Pi-
smo Święte, dziesięciu – Misznę, a piętnastu – Talmud.
25
Z innymi tekstami biblijnymi Żydzi stykają się najczęściej przygotowując do swej bar
micwy29
.
Judaizm rabiniczny posiadał formułę poprzedzającą micwot30
, która stwierdza-
ła, że poprzez nie Bóg uświęcił Izraela.31
Już w średniowieczu Talmud cieszył się
„poważnym autorytetem, osiągając pozycję tekstu półkanonicznego, dlatego odrzuca-
nie historiografii rabinicznej jako heurystycznego anachronizmu uważano za święto-
kradztwo. Uczeni żydowscy, którzy w tych kwestiach zachowali stanowisko nieza-
leżne, poddawani byli druzgocącej krytyce i oskarżani o herezję przez konserwaty-
stów, dla których każde słowo Talmudu stanowiło nienaruszalną świętość.”32
Słownic-
two w przytoczonej powyżej wypowiedzi (kanoniczny, świętokradztwo, herezja, świę-
tość) ukazuje podejście judaizmu do Talmudu.
Fakt, jak ważne dla Żyda (oraz istnienia świata) jest Prawo (Tora) można zro-
zumieć słuchając opowieści rabinicznych. Jest ono wieczne, potężne, mądre i wiel-
kie.33
Stwórca dokonując Swego dzieła radził się go.34
Powstało przed założeniem
świata, który właśnie dla niego został stworzony.35
Jest więc jedną z siedmiu rzeczy,
które według żydowskich midraszy powstały przed założeniem świata.36
Pogląd ten
stał się powszechnym w czasach talmudycznych. Prawdopodobnie pierwszym utoż-
samiającym biblijną Mądrość i Torę ze sobą był żyjący w II wieku przed Chrystusem
Syrach.37
Opowieści rabiniczne utrzymują, że Mojżesz ucząc się Tory nie jadł oraz nie
pił przez czterdzieści dni, żyjąc według powiedzenia „Udając się do jakiegoś miasta,
żyj tak, jak jego mieszkańcy”38
. Zachowywał się więc tak jak aniołowie, a czas spę-
29
Lub bat micwy w przypadku dziewcząt w judaizmie reformowanym. 30
Micwa – hebr. miƒwâ – „przykazanie, obowiązek”. 31
Por. A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, s. 42. 32
Por. dz. cyt., s.52. 33
Por. E. Fleg, Mojżesz w opowieściach mędrców, Lublin 1994, s. 78-79. 34
Potwierdzeniem biblijnym są fragmenty Księgi Przysłów, np. Prz 8,22. 35
Wiele midraszy podtrzymuje, że świat został stworzony ze względu na Izraela – np. „Świat nie został
stworzony inaczej jak dla Abrahama”. Żyd (jak i chrześcijanin) widzi, że dzięki Bogu wszystko ma sens
i cel. Rabini doszli do wniosku, że motywem stworzenia była miłość Boga do Jego Ludu. W kontekście
chrześcijańskim problem zostaje trafnie ujęty przez D. Lifschitza: „W Nowym Testamencie przekona-
nie o preegzystencji siedmiu rzeczy krystalizuje się wokół osoby Jezusa Chrystusa” (D. Lifschitz, Stań
się światło, s. 35-39), por. E. Fleg, Mojzesz w opowieściach mędrców, s. 78-79. 36
Pozostałe to: teszuwa (skrucha), Gan Eden (raj), Gehinnom (piekło), Kisse Hakawod (Tron Chwały),
Bet Hamikdasz (świątynia) oraz Imię Mesjasza. Por. D. Lifschitz, Stań się światło, s. 37-38; R. Graves,
R. Patai, Mity hebrajskie. Księga Rodzaju, s. 43 oraz Z Mądrości Talmudu, red. S. Datner, A. Kamień-
ska, Warszawa 1988, s. 63. 37
Por. A. Unterman, Żydzi. … s. 41. 38
L. Grinzberg w 3 tomie The Legends of the Jews podaje to powiedzenie oraz przytacza biblijne po-
twierdzenie jego wypełniania, gdy aniołowie odwiedzający Abrahama, przebywając na ziemi, spożywa-
li ludzkie posiłki (Rdz 18,5.8).
26
dzony u boku Najwyższego poświęcił wyłącznie zgłębianiu Prawa. Tym samym dał
Izraelowi wzór do naśladowania, aby rozmyślać o Prawie dniem i nocą.39
Wśród opowieści przytaczanych przez Edmunda Flega znajduje się pewna
dość ciekawa obrazująca rozwój Talmudu.40
Mojżesz widział Boga wypisującego sło-
wa Dekalogu na tablicach literami z koronami41
. Gdy zapytał, dlaczego one tak wy-
glądają, usłyszał, że pewnego dnia rabbi Aqiba nada każdemu znakowi i linii nowe
znaczenie. Mojżesz zapragnął więc zobaczyć tego nauczyciela. Gdy Bóg mu na to
pozwolił, znalazł się w szkole Aqiby i choć sam uczył się Prawa od jego Dawcy, oka-
zało się, że nie rozumie nauk późniejszego Rabbiego. Aqiba twierdził, iż uczył się od
Prawa przekazanego Mojżeszowi na Synaju. Jahwe wyjaśnił Patriarsze, że otwiera
przed nim tylko czterdzieści dziewięć spośród pięćdziesięciu bram wiedzy. Prawo ma
tysiąc znaczeń, które zostaną poznane w ciągu wieków. Jest to tylko jeden z wielu
midraszy jakie powstały w ciągu wieków na temat Talmudu i Tory. Znajduje się
w nim wyjaśnienie pochodzenia nauk talmudycznych. Każdy czytający Talmud do-
strzega chociażby daleko bardziej posuniętą drobiazgowość, czy sprzeczne opinie róż-
nych rabinów. Można by się więc zastanawiać, czy prawo Talmudu jest tym samym,
które Izrael otrzymał od Boga na Synaju. Powyższe opowiadanie przekonuje, że jak
najbardziej tak. Prawo jest niezmienne, pochodzi od Jahwe, a w ciągu wieków podlega
pogłębieniu, dalszemu poznaniu i uszczegółowieniu.
I.1.3. Tworzenie się Talmudu
Proces redagowania Talmudu przypada na okres rabiniczny42
. Jednak, aby wła-
ściwie zrozumieć to dzieło, należy sięgnąć do czasów wcześniejszych. Powstało ono
z troski o dokładny przekaz nauczania ustnego. Nurt zajmujący się objaśnianiem Tory
pojawił się na łonie judaizmu już po niewoli babilońskiej. To z niego powstał ustny
przekaz Prawa, który jako utrwalony na piśmie został nazwany Miszną.43
39
Por. L. Grinzberg, dz. cyt., (The second tables) oraz E. Fleg, Mojżesz w opowieściach mędrców, s. 96. 40
Zob. E. Fleg, Mojżesz… s. 97-98, Por. M. Rosik, I. Rappoport, Wprowadzenie, s. 199 (za Talmud,
porządek: Kodeshim, traktat Menachtot ). 41
Słowa Tory pisanej w języku hebrajskim posiadają litery zakończone ozdobnymi koronami. 42
W tym miejscu chodzi o okres od II do VI wieku – wczesnego judaizmu talmudycznego, rozpoczyna-
jący się po zburzeniu Świątyni przez Rzymian w 70. r. po Chr. Choć rabini istnieli i działali już wcze-
śniej, dopiero po tym wydarzeniu, ich nauczanie zaczęło odgrywać rolę decydującą. 43
Por. M. Rosik, Judaizm u początków ery chrześcijańskiej, Wrocław 2008, s. 21-22.
27
Rabinizacja judaizmu rozpoczęła się w drugiej połowie I wieku po Chrystusie,
a dokładniej po zburzeniu przez Rzymian świątyni jerozolimskiej44
. Wydarzenie to
zakończyło okres tzw. drugiej świątyni w judaizmie45
. Do tej pory religia mojżeszowa
opierała się głownie na świątyni i Torze. Gdy zabrakło jednego z jej filarów, starano
się odrodzić życie Izraela poprzez jego reorganizację. Przestali istnieć kapłani – kohe-
ni, jak i scentralizowany kult ofiarniczy. Nie było już arcykapłanów, ani tak widocz-
nego wcześniej podziału pomiędzy faryzeuszami, saduceuszami, zelotami i innymi
ugrupowaniami, ponieważ ich miejsce zaczęli zajmować rabini.46
W roku 70 powstała
jesziwa w Jawne, a w ciągu najbliższych wieków został spisany fundamentalny dla
judaizmu, ustny przekaz Prawa i przez to utrwalony.
Prawo zawsze było czynnikiem integrującym wspólnotę Żydów47
. Gdyby po-
czucie przynależności do narodu wybranego określała bliskość Świątyni i uczestnic-
two w kulcie w Jerozolimie, zatraciłoby się ono szczególnie szybko wśród Żydów
w diasporze, niemogących brać w nim udziału. Dzięki Prawu byli wierni Jahwe i od-
różniali się od innych ludów. Obchodzili własne święta z ich charakterystyczną obrzę-
dowością i rytuałem, obrzezywali swoje dzieci itp. Po powrocie z niewoli babilońskiej
ponownie zaczęto składać ofiary w odbudowanej świątyni a zarazem zaczęto także
bardziej zwracać uwagę na ściślejsze wypełnianie Prawa.
A. Od Mojżesza do zugot
W pierwszym rozdziale traktatu Pirke Avot48
znajduje się opis przekazywania
Tory ustnej. Mojżesz otrzymał ją na górze Synaj, przekazał Jozuemu, on Starszyźnie,
a ci z kolei Prorokom. Od Proroków Prawo otrzymali członkowie Wielkiego Zgroma-
dzenia, którzy nadali strukturę Torze ustnej. Poprzez kolejnych Mędrców, członków
44
Miało ono miejsce w 70 r. po Chrystusie. 45
Trwający od 515 r. przed Chrystusem. 46
Por. K. Pilarczyk, Rabinizacja judaizmu we wczesnym okresie pobiblijnym, w: Pan moim światłem…,
red. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 286-288. Po burzliwych wydarzeniach, zwanych wojną ży-
dowską, która miała miejsce w latach 66 – 74 po Chr. Pozostały tyła tylko część esseńczyków, która
dołączyła do judeochrześcijan oraz faryzeusze – rabini. 47
Taką samą funkcję spełnia ono również dzisiaj. Należałoby powiedzieć, że Żydem jest przede
wszystkim ten, który spełnia wymogi Prawa i prowadzi życie kultyczne. Powinien także mieć matkę
Żydówkę i być obrzezanym. 48
Zob. Pirke Avot, red. S. Pecaric, Kraków 2005, s. 10-11; Pirke Avot to „sentencje ojców”; to jedyny
traktat Talmudu nie będący zbiorem regulacji prawnych. Należy do porządku Kodeshim.
28
Knesset Hagedola49
Tora została przekazana pierwszej parze - zugot, którą tworzyli
Jose Ben Joezer i Jose Ben Jochanan.
Zugot powstały po przekształceniu 120-osobowego Wielkiego Zgromadzenia
w 71-osobowy Sanhedryn. Na jego czele postawionych zostało dwóch przywódców:
Nasi50
i Aw Bejt Din51
. Nasi jako przewodniczący reprezentował Sanhedryn na ze-
wnątrz, a Aw Bejt Din był kimś w rodzaju wiceprzewodniczącego, odpowiadającego
za typowe zadania sądu.52
Wspomniany już traktat Pirke Avot w pierwszym rozdziale
wymienia pięć generacji zugot. Poza wspomnianą pierwszą zugot, kolejne cztery two-
rzyli: Jehoszua Ben Parachja i Nitaj Haarbeli, Jehuda Ben Tabaj i Szimon Ben Sza-
chat, Szemaja i Awtajlon oraz przywódcy późniejszych rywalizujących ze sobą szkół
Hillel i Szammaj.
B. Tanaici
Podstawową częścią Talmudu jest Miszna, której źródłem były przepisy i tra-
dycje53
Izraela. Dotyczą one nie tylko kultu, życia religijnego, ale także świeckiego.
Źródłem najstarszych Misznajot54
są normy i zwyczaje praktykowane w sprawach
religijnych i prywatnych, takich jak Szabat, modlitwy czy np. nieczyste pożywienie.
Należały do tzw. Tory ustnej przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Z czasem za-
częto je spisywać. Za tę pracę odpowiedzialne są grupy tanaitów55
, które istniały
w Izraelu w I i II wieku po Chrystusie. Zbiory Misznajot powstały dzięki zainicjowa-
nemu przez nich spisywaniu nauczanego oralnie Prawa. Zestawienie przedstawicieli
kolejnych pokoleń i ich osiągnięć znajduje się poniżej.
Tab. 1 Generacje tanaitów
Lata
(po Chr.)
Najważniejsi
przedstawiciele Informacje dodatkowe
I 20-40 Gamaliel Pierwszy noszący tytuł Rabban – Nasz Mistrz,
49
Wielkie Zgromadzenie – instytucja 120 Mędrców, którym przewodził Ezra Pisarz założona po po-
wrocie z niewoli babilońskiej i zburzeniu tzw. pierwszej świątyni. Jego członkowie nadzorowali powrót
do Ojczyzny, odbudowę Świątyni, nadali kształt liturgii żydowskiej. 50
Co tłumaczy się jako „książę, przewodniczący”. 51
Co tłumaczy się jako „głowa sądu, główny sędzia”. 52
Por. M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie… s. 209-219 53
Por. The Babylonian Talmud, Tom. I., s. xv 54
Słowo pochodzi od hebrajskiego szana, które można tłumaczyć jako „powtarzać, uczyć się, nauczać”. 55
Słowo pochodzi od hebrajskiego tana, które znaczy „uczony, nauczyciel”.
29
nazywany także Rabbenu ha-Kadosz – Nasz Święty
Mistrz, kontynuator tradycji szkoły Hillela.
II 40-80
Szimon Ben Gamaliel,
(pisownia) Jochanan Ben
Zakkai
Czas powstania przeciw Rzymianom (66-70);
Jochanan założył szkołę toraiczną w Javne, usta-
nowił bejt din56
.
III 80-110 Gamaliel II z Jawne
IV57
110-135
Aqiba ben Josef, Eleazar
ben Azaria, Iszmael ben
Elisza, Eleazar z Modiin,
Chanania58
, Elisza ben
Awuja, Eliezer ben Jaa-
kow, Cadok II
Aqiba i Iszmael tworzą nowe zasady egzegezy –
powstają dwie nowe szkoły. Aqiba twierdził, że
można tworzyć nowe rozporządzenia halachot59
, a
korzystając z Pism świętych można rozstrzygnąć
wszystko; po raz pierwszy usystematyzował hala-
chot.
V 135-17060
Szimon ben Gamaliel II,
Meir, Jehuda ben Elai,
Nechemia, Joszija, Jona-
tan
Tanaici podzielili się na dwie szkoły – naśladowcy
Aqiby i Iszmaela. Pracowano nad metodami pracy z
Torą pisaną oraz w dalszym ciągu zbierano i po-
rządkowano tradycję ustną.
VI 170-200 Jehuda ha-Nasi61
Zredagował Misznę.
200-220 Tzw. półtanaici:
Chijja, Bar Kappara
Okres przejściowy.
Ostatnie obróbki redakcyjne Miszny
Pecaric zwraca uwagę na fakt, iż „prócz obaw związanych z politycznym za-
grożeniem, spisywanie ustnej tradycji można uważać za przejaw naturalnego rozwoju
społeczeństw oraz ich doktryn religijnych”.62
Najwcześniejsze ze zbiorów utworzone
zostały przez rabbich Eliezera, Jehoszuę, Aqibę, Josego Eleazara i Meira. W zasadzie
każda ze szkół tanaickich posiadała swoją Misznę. Zdarzało się, że różniły się między
sobą w niektórych kwestiach.63
Podczas gdy sami Hillel i Szammaj nie zgadzali się ze
sobą tylko w trzech kwestiach, ich szkoły sprzeczały się między sobą o mnóstwo
przepisów. Wiele miejsc Talmudu świadczy o tej sytuacji. Przykładem niech będzie
cytat rabina Rasziego: When the disciples of Shamai and Hillel increased to a great
56
Najwyższy trybunał sądowniczy, częściowo zastępujący Sanhedryn, w większości złożony z faryze-
uszy i zwolenników szkoły Hillela. Objaśniał Torę i wymierzał sprawiedliwość. 57
Najliczniejsze pokolenie przypadające na czas powstania Bar Kochby (132 r. po Chr.), w którym
niektórzy tanaici widzieli zapowiadanego w Biblii mesjasza. 58
Był to ostatni zwierzchnik kapłanów. 59
Co daje możliwość ciągłej odnowy judaizmu i nie pozwala na jego skostnienie. 60
Tło historyczne: po powstaniu Bar Kohby, które zostało stłumione, zlikwidowane zostały szkoły
palestyńskie, siedmiu uczniów Aqiwy próbowało nauczać w Babilonii. Prześladowania ustały po roku
138, gdy władzę objął Antonius Pius. Centrum nauczania zostało ponownie przeniesione do Galilei.
Prace zakłóciły ponowne represje w latach sześćdziesiątych I wieku po Chrystusie. 61
Zwany Rabbenu ha-Kadosz lub Rabbi albo Nasi. 62
Zob. S. Pecaric, Światło Talmudu, w: Talmud Babiloński, Gemara …, red. S. Pecaric, s.40. 63
Por. Dz. cyt., s. 41.
30
number (about three generations before Rabbi), differing and quarrelling so, that it
looked as if there were two Torahs.64
Rabini Aqiba i Meir korzystając ze zbiorów Misznajot zredagowali dzieło od-
wołujące się do tradycji synaickich nazywane pierwszą Miszną. Nie można im przypi-
sać sformułowania ostatecznej wersji całych traktatów, jednak wiele materiału Miszny
zostało zaczerpnięte z ich nauczania.65
Przy pracy z wcześniejszymi kopiami dodawa-
no sukcesywnie nowe przypisy. Rabbi Jehuda ha Nasi około 200 roku po Chrystusie
zebrał je wszystkie razem, korzystając z pracy swych poprzedników. Zostały podzie-
lone na sześć porządków – rozdziałów66
. Ich tytuły pochodzą od spraw, które są
w nich rozpatrywane. Są to: Nasiona, Święta, Kobiety, Szkody, Świętości oraz
Oczyszczenia. Rabbi ogłosił tenże zbiór świętym dla całego Izraela.67
W trakcie tego procesu, część przepisów zachował w oryginalnej formie, do
innych natomiast dodał własny komentarz. Formę niektórych musiał zmienić całkowi-
cie, ponieważ już w jego czasach były one nieaktualne. Fragmenty, które uznał za nie-
podważalne i ostateczne prawo umieścił w Misznie nie podając imion ich autorów.
W przypadku przepisów niejasnych, podał wszystkie opinie, zaznaczając ich autorów
i nie podając żadnych definitywnych wniosków. W niektórych miejscach z kolei moż-
na spotkać się ze stwierdzeniem: A’herim które oznacza „anonimowi nauczyciele mó-
wią”. Wiele Misznajot zostało przez niego odrzuconych. Niektóre z nich zostały odzy-
skane i przywrócone po jego śmierci.
Choć wielu rabinów nie zgadzało się z pracą Rabbiego, dzieło jego życia zosta-
ło wkrótce uznane i przyjmowane porównywalnie do Prawa Mojżeszowego.68
Stało
się to dzięki wsparciu grona jego oddanych uczniów, którzy dążyli do uznania Miszny
Rabbiego Jehudy przez cały Naród Izraelski. W zasadzie mówiąc o jego dziele należy
myśleć nie o pracy jednego człowieka, a całej szkoły, której przewodniczył.69
Z orzeczeń rabinów żyjących w trakcie pracy Księcia lub przed nią, a które nie
znalazły się w Misznie powstał zbiór uzupełnień do niej. Jest on nazywany Berajtą70
.
Mimo że trudno ustalić autorytatywność tych wypowiedzi, często używano ich w dys-
kusjach, co świadczy o darzeniu ich szacunkiem.
64
Zob. The Babylonian Talmud, tom VI.11 (Porządek Nezikim, Traktat Bawa Metzia), s. 79 (przypis 1) 65
Por. M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie… s. 118-119. 66
O strukturze Talmudu więcej w dalszej części pracy. 67
Zob. The Babylonian Talmud, tom I, s. xvi. 68
Por. The Babylonian Talmud, tom I, s. xvi. 69
Por. M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie…, s. 119 (autor – ks. prof. Mariusz Rosik podaje tę opinię
opierając się na Stemberger, Il Talmud. Introduzione, testi, commenti, Bologna 1989, s. 46-57). 70
Zob. poniżej.
31
C. Amoraici71
Gdy Miszna została zamknięta, zaczęły powstawać komentarze do niej (od III
wieku). Była studiowana w szkołach rabinackich. Studenci starożytnych akademii
zapisywali w krótkiej formie sedno nauczania, aby móc je łatwiej zapamiętać. Z cza-
sem do tych notatek dodawali komentarze i wyjaśnienia. W interpretacji Miszny sto-
sowano reguły identyczne z używanymi w pracy z tekstem biblijnym. Uczono się jej
tekstu na pamięć i komentowano go. Rezultat tego procesu został nazwany Gemarą, co
oznacza zakończenie, uzupełnienie. Wraz z tekstem Miszny stanowi Talmud będący
ich połączeniem.
Celem powstania Gemary miało być zharmonizowanie Miszny i Berajty,
a w wielu przypadkach uzyskanie jednoznacznego wyjaśnienia prawa.72
Nauczyciele
dochodzący w niej do głosu nazywani są amoraitami73
, czyli interpretatorami, ponie-
waż interpretowali trudne fragmenty Miszny. Zajmowali się tłumaczeniem i wyjaśnia-
niem słów tanaitów.
Gemara powstawała równolegle w dwóch ośrodkach: Palestynie i Mezopota-
mii. Talmud istnieje więc w dwóch wersjach74
. Talmud Jerozolimski (zwany także
Palestyńskim) datowany jest na IV wiek po Chrystusie, natomiast Babiloński powstał
na przełomie V i VI wieku. Talmud Bawli choć zawiera komentarz do mniejszej licz-
by traktatów niż Talmud Jerozolimski, jest od niego czterokrotnie obszerniejszy.
Izraelscy amoraici Raw Muna i Raw Josi zajęli się redakcją Talmudu Jerozo-
limskiego, którego autorem był Rabbi Jochanan bar Nafcha (IV – V wiek). Tworzy go
Miszna wraz z Gemarą palestyńską będącą komentarzem hagadycznym do 39 z 63 jej
traktatów. Jest on spisany galilejskim dialektem języka aramejskiego i posiada cytaty
głównie z nauczycieli izraelskich75
. Jedną z różnic między nimi jest Gemara do po-
rządku Miszny Zeraim – ziarna. W redakcji babilońskiej istnieje Gemara tylko dla
traktatu Berachot (błogosławieństwa), a w jerozolimskiej – do wszystkich.76
71
Aram. „interpretatorzy, tłumacze”. 72
Por. The Babylonian Talmud, tom I, s. xviii. 73
Informacje na temat amoraitów: Talmud Babiloński. Traktat Chagiga, s. 21; 21-28, Talmud. Gemara
edycji…, s.41-42, The Babylonian Talmud, tom X.2,d, s. 23-37, tom X.1, s. 13-22. 74
W niniejszej pracy wykorzystany został głównie tekst The Babylonian Talmud przetłumaczony na
język angielski przez Michaela L. Rodkinsona. 75
Podczas gdy Babiloński przytacza wypowiedzi także babilońskich rabinów. 76
Por. K. Pilarczyk, Zanim z czterema wejdziemy do Pardes. Wprowadzenie do Talmudu, w: K. Pilar-
czyk, G. Zlatkes, Talmud Babiloński. Traktat Chagiga, s. 21- 29.
32
Tab. 2 Generacje amoraitów palestyńskich
Lata Najważniejsi przedstawi-
ciele Wydarzenia i nauczanie
I 220-250 Chanina, Jannai, Jehoszua
ben Lewi , Hoszaja
Jehoszua doceniał hagady jako środki przekazu
religijnego.
II 250-290
Jochanan bar Nappacha oraz
m. in. Resz Lakisz, Icchak
ben Eleazar, Jaakow ben Idi,
Kahana, Jose ben Chanina
Nauczanie Jochanana stanowi główny zrąb pale-
styńskiej Gemary77
. Podupadają akademie misz-
naickie, w wyniku prześladowań wielu Żydów
opuszcza Palestynę
III 290-320 Abbahu, Jehuda III, Lewi,
Zera, Chelbo, Icchak
Trwają prześladowania78
. Zera twierdzi, że wnio-
ski wyciągane z hagad są często naciągane.
IV 320-350 Hillel II i wspierający jego
nauczanie rabini
Hillel komentuje Misznę, Żydzi wobec zagrożeń
próbują gromadzić się wokół niego.
V 350-375
Gamaliel V i Jehuda IV,
Awin II, Jechuda (IV, pa-
triarcha) Jona, Chanina z
Seforis, Mana II, Tanchuma
bar Abba.
Całkowity upadek ośrodków amoraickich. Na-
stroje nacjonalistyczne prowadzą do powstania
w 351 roku. Wyłania się spisana Gemara pale-
styńska, a Tanchuma opracowuje główne hagady.
Na początku III wieku rozpoczął się proces, w wyniku którego centrum stu-
diowania Tory przeniosło się z Izraela do Babilonii. Jedną z przyczyn tego był Rabbi
Abba bar Abajo, zwany także Rav, co znaczy po prostu Rabin79
i jest wyrazem sza-
cunku. Pochodził on z Babilonii, należał do rodu Dawida i był wyjątkowym mędrcem.
Po otrzymaniu ordynacji rabinackiej od Jehudy ha-Nasiego w Palestynie powrócił do
Babilonii, gdzie podążyło za nim wielu uczniów.
Gemara babilońska jest wielkim studium Miszny. Charakteryzuje ją zwięzły
język. Zredagowali ją Raw Aszi wraz z Rawinem w języku hebrajskim i wschodnim
aramejskim. Dzieło to pomaga połączyć tekst Miszny z Biblią i wypowiedziami tana-
itów oraz amoraitów, poszukuje logicznej podstawy halachy i jej źródeł oraz wyciąga
ogólne wnioski z Miszny.
77
Została przyjęta pozytywnie także w Babilonii i miała udział w redakcji tamtejszego tekstu. 78
Poprawa sytuacji nastąpiła na początku IV wieku za panowania Dioklecjana, jednak po wydaniu
edyktu mediolańskiego za czasów Konstantyna Wielkiego w roku 313 Żydzi ubożeli, a szkoły miszna-
ickie upadały. 79
Dodawano także przydomek Aricha, oznaczający „wysoki”, ponieważ był człowiekiem o dużym
wzroście. Tytuł Rabbi zarezerwowany jest w Talmudzie dla nauczycieli z Izraela, Raw odnosi się do
babilońskich uczonych.
33
Tab. 3 Generacje amoraitów babilońskich
Lata Niektórzy przedstawiciele Wydarzenia i nauczanie
I 220-250 Rav, Mar Szmuel Powstają pierwsze szkoły amoraickie w Babilonii.
II 250-290
Jehuda ben Jechezkel, Huna,
Adda ben Ahawa, Giddel,
Hammuna, Chisda, Zeira
Jehuda wprowadził do pracy nad Miszną nową
metodę – dyskusję80
. Jego szkoła wkrótce stała się
centralną w Babilonii.
III 290-320
Abbaje, Rawa, Nachman
ben Icchak, Rami ben
Chama, Adda ben Ahawa
Dwa razy w roku uczeni zbierali się, bo rozważać
problemy, jak ma to miejsce w Misznie. Znalazło
to odbicie w redakcji Talmudu.
IV 320-350 Rabba ben Nachmani, Josef
bar Chijja, Abbaje, Rawa
Uniezależnienie amoraitów babilońskich od pale-
styńskich. Raw doskonali metodę dialektyczną;
dokonuje pierwszej redakcji babilońskiej Gemary.
V 350-375
Pappi, Huna ben Jehoszua
Kahana IV, Zewid, Chama,
Pappa bar Chanan
Koniec studiów w Palestynie - babilońscy amora-
ici przejmują obowiązek studiów nad Miszną.
VI 375-425
Aszi81
, Achawa bar Rawa,
Mar Zutra, Rafram, Rafram,
Rawina, Jeimar
Aszi połączył osiągnięcia ośrodków Palestyńskich
z metodą dialektyczną, uporządkował tradycje z
III i IV wieku – redakcja Gemary babilońskiej
VII 425-460 Mar bar Raw Aszi Pielęgnowano spuściznę Asziego.
VIII 460-500 Rabba Tosafaa, Rawina bar
Huna z Sury
Zamknięto prace nad Gemarą - ostatnie uzupeł-
nienia i wygładzenie stylistyczne.
Talmudy były tworzone przez pięć pokoleń amoraitów w Palestynie i osiem
w Babilonii. Dziś w jesziwach studiuje się je oba. Pierwszeństwo posiada jednak Babi-
loński, którego redaktorzy korzystali z bardziej zwięzłego – Jerozolimskiego.
D. Od saworaitów do wpółczesności
W VI i VII wieku w ośrodkach babilońskich pracowali saworaici82
, którzy do-
konali ostatecznej redakcji obu komentarzy do Miszny. Byli oni autorami niektórych
anonimowych opinii znajdujących się w Gemarze. Wprowadzili objaśnienia trudnych
fragmentów i uporządkowali materiał, którego nie zdążyli opracować ich poprzednicy.
80
Zastąpiła ona pamięciowe przyswajanie i odtwarzanie tekstu Miszny. Zasada ta została wykorzystana
przy pracy nad Gemarą babilońską. 81
Zwany Rabbana. 82
Zob. Talmud Babiloński, Gemara…, s. 42, Talmud babiloński. Traktat Chagiga, s. 28-29,
34
Wpływ na ustalenie ostatecznej wersji Miszny i Talmudu mieli także geonim83
.
Prowadzili obszerną korespondencję i responsę, w której udzielali odpowiedzi na py-
tania o halachę i Torę. Pierwszymi przedstawicielami komentatorów Miszny z Europy
są Riszonim, czyli „Pierwsi”. Grupa ta działała od XI do XVI wieku. Najbardziej zna-
nymi są: Szlomo Jicchaki - Raszi84
i Mosze ben Majmon - Rambam85
. Kontynuatora-
mi pracy Rasziego było tosafiści, którzy pogłębili dotychczasową pracę dodając nowe
aspekty, przykłady, konfrontowanie źródeł i drobiazgowe rozpatrywanie trudnych
miejsc. Talmudyści działający od XVI wieku do dziś nazywani są acharonim86
.
I.1.4. Talmud – Tora ustna wobec Tory pisanej
Właściwie pracę nad Talmudem należałoby zacząć od żydowskiego midrasza
o Prawie. Dzięki niemu można lepiej pojąć, jak pobożny Żyd rozumie to dzieło. Pismo
Święte87
zawiera wzmiankę o Mojżeszu, który przebywał na Górze Horeb przez czter-
dzieści dni i czterdzieści nocy. Rabini zauważyli, że w zasadzie słuchaczowi wystar-
czyłoby powiedzenie o ilości dni. Jednak, skoro Pismo wspomina także o nocach, nie
robi tego bez przyczyny. Judaizm rozumie przez to, że Mojżesz w dzień, gdy było
jasno, zajmował się spisywaniem Prawa, a w nocy słuchał Boga i zapamiętywał jego
słowa. Stąd można mówić o Torze Pisanej88
i Ustnej89
. Pierwsza zawiera 613 przyka-
zań90
, podczas gdy druga wszystkie definicje i wyjaśnienia do nich. Żydzi spisywali
przykazania, a objaśnienia przekazywali ustnie z pokolenia na pokolenie.
Stąd już na początku pracy można wysnuć pewne wioski. Talmudyczne i bi-
blijne przepisy nigdy nie będą stały w opozycji do siebie, nie są czymś przeciwnym.
Tora Pisana i Ustna dla pobożnego wyznawcy judaizmu rabinicznego jest nieroze-
rwalną całością. Sacha Pecaric, wprowadzając do studiowania Tory, tłumaczy, że
„kluczowym warunkiem tego, by się przybliżyć do judaizmu, jest zrozumienie dyna-
miki, która zachodzi między Torą Pisaną a Torą Ustną. Bez pojęcia ich dynamicznej
83
Gaon – hebr. „duma, splendor”; byli to przywódcy jesziw w Pumbedicie i Surze, zob. tamże. 84
Żył w latach 1040-1105. 85
Żył w latach 1135-1204; ułożył Miszne Torah – systematyczną kodyfikacje prawa żydowskiego,
ściśle złączoną z tekstem Talmudu. 86
Hebr. „ostatni”; uczeni komentujący prawo i orzeczenia rabiniczne żyjący od XVI w. do dziś. 87
Por. Wj 24,18. 88
Czyli Tora Szebichtaw. 89
Czyli Tora Sze-beal pe. 90
Za M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie… s. 168: Talmud w traktacie Makkot przytacza wypowiedź
Raw Hamnuna przypominającą nauczanie rabiego Simlai: 365 zakazów odpowiadających ilości dni
w roku i 248 nakazów jak liczba członków ludzkiego ciała.
35
jedności nigdy nie zrozumie się judaizmu. […] zrozumieć, w jaki sposób one się do-
pełniają – to pojąć istotę judaizmu. Dynamika pomiędzy Torą Ustną a Torą Pisaną
przekłada się na poziom normatywnego prawa żydowskiego, czyli na poziom halachy,
ujmującej całą egzystencję człowieka”.91
Mariusz Rosik podkreśla, że nauczanie rabinów będące wyrazem tradycji
ustnej posiada niższą rangę, niższy autorytet Biblii. Spotykamy się wtedy ze sformu-
łowaniem „rabbi [imię] mówi”, podczas gdy w miejscach odnoszących się do Biblii
znajduje się tylko formuła „jest napisane”.92
Nauczanie rabinów posiada odpowiedni autorytet, jednak nie jest nieomylne.
Zakładano, że Torę można interpretować w sposób niepełny lub błędny.93
Judaizm nie
posiada instytucji będącej odpowiednikiem Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. Ży-
dów nie obowiązują więc analogiczne do katolickich dogmaty podające całkowicie
nieomylną naukę.
Widząc, że większość chrześcijan nie rozumie, czym jest Talmud, L. Freund
w 1922 roku wydał niewielką rozprawkę94
na jego temat. W swojej pracy pokazuje on,
że „Talmud jest tylko dalszym rozwojem Pisma świętego i że duch biblji, to jest duch
sprawiedliwości, cnotliwości i bezwzględnej miłości bliźniego, wieje, także z nauk
Talmudu.”95
Autor przekonując, że podstawą powstania Talmudu jest Pismo Święte,
porównuje go do „wody płynącej korytem wyżłobionym w kierunku, przez zasady
biblijne wytkniętym”.96
Aby zbadać jakiś fragment Talmudu zawsze należy odwołać
się do jego podstawy biblijnej.
W Misznie znajdziemy jednak halachy niemające oparcia w Biblii. Istnieją
dwie tezy ich powstania.97
Pierwsza przypuszcza, że powstały w czasach machabej-
skich i zostały dołączone do dziewięciu z czasów Ezdrasza, a później nie można było
już ich wyeliminować. Druga mówi, że one powstawały jako pierwsze. Nie miały jed-
nak biblijnego fundamentu, więc podważano ich ważność. Dołączając do nich hala-
chot oparte na Biblii, wzmocniono ich autorytet. Możliwe, że „w czasach postbiblij-
nych (…) Sanhedryn rozpowszechniał Halachy pozabiblijne, na co nie mogli zgodzić
się uczeni w Piśmie, którzy byli autorami halach opartych o Biblię”. Żadna z tych teo-
91
Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Czy Torę można czytać po polsku, s. 23. 92
Zob. M. Rosik, I. Rappoport, Wprowadzenie…, s. 116 (autor powołuje się na H. Maccoby, Early
Rabbinic Writtings, Cambridge 1998, s. 8). 93
Por. M. Rosik, I. Rappoport, Wprowadzenie…, 117. 94
Por. L. Freund, O etyce Talmudu. Odpowiedź „żydoznawcom”, Lwów 1922. 95
Zob. Dz. cyt, s. 3. 96
Zob. Dz. cyt, s. 6. 97
Por. M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie… s. 118.
36
rii nie jest pewna. Uczeni są zgodni tylko co do jednego – „jeszcze za czasów funk-
cjonowania świątyni rozwijały się obok siebie tradycje ustne, z których jedne osadzo-
ne były na Biblii, inne na innych źródłach”.98
I.1.5. Studiowanie Talmudu
Rabini uczyli:
jeśli się kto zajmuje Pismem, to znaczy to coś, ale nic szczególnego; jeśli zaś Miszną,
to jest coś i za to otrzyma się zapłatę; jeśli zaś Talmudem, to nie ma nic ważniejszego
ponad to, biegnij jednak zawsze do Miszny, niż do Talmudu.99
Aby przybliżyć na czym polega żydowskie podejście do Talmudu, zacząć można od
pewnej anegdoty przytaczanej przez Pecarica100
. Dwóch uczniów jesziwy zapatrzyło
się na ptaka lecącego za oknem. Nauczyciel zapytał, o czym myślą. Jeden odpowie-
dział, że o duszy ulatującej do nieba, a drugi, rozmyślał nad tym, co by się stało, gdy-
by ptak zdechł i spadł pomiędzy ogrodzenia dwóch sąsiadów – do kogo należało by
mięso. Nauczyciel pierwszemu zakazał zajmować się bzdurami i wrócić do nauki, a
drugiego pochwalił za tok rozumowania, ponieważ na tym właśnie polega studiowanie
Talmudu.
O sposobie, w jaki powinno się studiować Talmud w wielu miejscach mówi on
sam za siebie:
Wybierz sobie nauczyciela i nabądź sobie przyjaciela101
,
Ten który studiuje pośród tłumów uczniów, posiada owoc ich wiedzy. […] miecz może
spaść na szyje uczniów, którzy studiują oddzielnie, każdy dla siebie; i nie tylko to, ale
stają się także głupi i popełniają przez to wykroczenia102
,
Nauczyłem się wiele od moich mistrzów, więcej jednak od moich kolegów i jeszcze
więcej od moich uczniów103
.
Taki wspólny sposób studiowania nazywa się chawruta104
, co można wyjaśnić
cytując Pecarica: „Konieczny jest ktoś, kto wejdzie ze mną w merytoryczny spór,
chawer – przyjaciel, towarzysz w studiowaniu. Bo tylko w gorącej dyskusji, w dialo-
98
Zob. tamże. 99
Zob. J. Kruszyński, Talmud - co zawiera i czego naucza, s. 50. 100
Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński. Gemara…, s. 101
Zob. Pirke Avot 1,6 (Pirke Avot. Sentencje Ojców, red. Sacha Pecaric, s. 15-16). 102
Zob. The Babylonian Talmud, Tom IX.17, s. 25 (słowa przypisywane Rabbiemu Jose ben Hanina) 103
Zob. tamże; (słowa przypisywane rabbiemu Jehuda ha Nasi). 104
Metoda wspólnego studiowania Talmudu przez dwóch studentów określanych mianem chaber.
37
gu, da się dochodzić do prawdy. Niezbędna jest obecność kogoś, kto nie zgadza się
z tym, co ja uważam, interpretując dany fragment – i na tym właśnie polega dialektyka
myślenia”.105
Sposób ten znajduje także potwierdzenie w Piśmie Świętym (Prz 27,17).
Według żydowskich midraszy Torę studiuje także Bóg106
, ale On sam jest rów-
nież jej Dawcą i nauczycielem Izraela. W Talmudzie znajduje się opis, jak powinno
wyglądać nauczanie Prawa107
. Opowiada on, jak Mojżesz, który uczył się od Boga
przekazywał tę naukę kolejnym osobom. Czynił to w taki sposób, by każdy usłyszał
dane nauczanie przynajmniej cztery razy. Fragment został podsumowany przez rab-
biego Eliezera opisem pierwszej lekcji prowadzonej przez Mojżesza: „Każda osoba
jest zobowiązana prowadzić lekcję dla studenta przynajmniej 4 razy. To wynika z fak-
tu, że skoro Aaron, który uczył się od Mojżesza, który uczył się od Boga, musiał wy-
słuchać lekcji 4 razy, ile więcej musi powtarzać lekcję zwyczajny uczeń zwyczajnego
nauczyciela.”108
Talmud jest Torą Ustną, która jest żywa, wtedy gdy jest czytana.
Mówi się, że Talmud otwiera usta.
Uczeń studiujący Talmud powinien być wiernym i oddanym swojemu na-
uczycielowi, nie odstępować go na krok109
i zawsze chcieć brać z niego przykład.
Talmud bowiem uważa mędrca żydowskiego za żywe wcielenie Tory tak, że po jej
przestudiowaniu i zagłębieniu się w nią każda jego myśl i uczynek są jej wyrazem.110
W swojej książce pod tytułem „Judaizm” Norman Solomon111
przytacza
wspomnienia jednego z czołowych myślicieli ortodoksyjnego judaizmu ubiegłego
wieku, Josepha Dov Soloveitchika. Człowiek ten jako chłopiec, przysłuchiwał się wy-
kładom prowadzonym przez jego ojca. Mimo, że niewiele z nich rozumiał, rodzice
zasiali w jego sercu przekonanie, iż najważniejsze, aby stale studiować Torę, cieszyć
się tym i dać się porwać jej słowom. Sam Soloveitchik mówi, że ta nauka jest donio-
słym wyrazem miłości, która trwa przez pokolenia, łączy umysły i jednoczy dusze. Ci,
105
Zob. P. Jędzrejewski, S. Pecaric, Czy Torę można czytać po polsku, s.26, 106
Por. A.Uterman, Żydzi …, s.42. 107
Zob. The Babylonian Talmud, Tom II.3, s. 126:
The Rabbis taught: "How was the method of teaching the Law in the days of Moses?" (…) so that no
one heard it less than four times. From this R. Eliezer deduced, that every teacher should recite his
teaching to his disciples four times, holding that as Aaron who learned from Moses, who in turn learned
from the might of God, had to learn one thing four times so much more ought an ordinary man to do so
when learning from another. 108
Zob. M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie…, s. 169. 109
W Talmudzie znajdują się opowiadania o uczniach, którzy za swymi nauczycielami chodzili także
do toalety, a nawet chowali się pod łóżkiem, by zobaczyć jak ich mistrz obcuje z żoną, uzasadniając, iż
„to jest Tora i ja ją muszę poznawać”, por. A. Unterman, s.40. 110
Por. A. Unterman, Żydzi, s.40. 111
Pracownik Wydziału Współczesnej Myśli Żydowskiej w Oksfordzkim Ośrodku Studiów Hebraj-
skich i Żydowskich, wykładowca w Ośrodku Hebrajskim na Uniwersytecie w Oksfordzie.
38
którzy przekazują nauki Tory, spotykają się w jednej gospodzie historii z tymi, którzy
je otrzymują.112
Talmud w swojej strukturze przypomina dyskusję113
i tak należy go
traktować. Między innymi, z tego powodu, nie należy studiować Talmudu w pojedyn-
kę, ale w jesziwie, a przynajmniej w parze. Jeśli jest to niemożliwe, studiujący, powi-
nien także czytać na głos, by oddać jego charakter.
I.1.6. Struktura Talmudu
Rabin Sacha Pecaric podkreśla, że struktura Talmudu nie jest przypadkowa.
Cechuje go „absolutna precyzja języka. Nieraz zdarzyło mi się w Polsce słyszeć, że
Talmud jest jakimś chaotycznym zbiorem pomieszanych zdań i opowieści, legend
i mitów. Tylko początkującemu, temu kto Talmudu jeszcze nie zna albo pobieżnie się
z nim zapoznał, może się on tak właśnie jawić. […] Talmud powstawał przez okres
niemal pięciuset lat. Był to naprawdę dostatecznie długi czas, by jego autorzy zdążyli
przemyśleć, jaką formę i strukturę mu nadać.”114
W poniższej części pracy przedstawione zostaną rodzaje tekstów wchodzące w
skład Talmudu, podział treści na mniejsze jednostki i bardzo skrótowo ich tematykę.
Na koniec zostanie przybliżona dokładniej tematyka części Talmudu najistotniejszej
dla niniejszej pracy – traktatu Pesachim należącego do porządku Moed.
A. Podstawowy podział Talmudu
a) Miszna
Miszna jest dziełem o charakterze filozoficzno-prawnym115
. Powstała w około
200 roku po Chrystusie, lecz posiada tradycje sięgające II wieku przed Chrystusem.
Jej nazwa pochodzi od hebrajskiego szanah, co oznacza „powtarzać”. Jest ona podzie-
lona na porządki – sedarim, złożone z traktatów – mesachtot, które z kolei dzielą się
na rozdziały – parakim. Ten podział wyznacza strukturę dla całego Talmudu. Zostanie
omówiony dokładniej w dalszej części pracy.
112
Por. S. Norman, Judaizm, Warszawa 1997, s. 89-90. 113
Na jednej karcie stykają się wypowiedzi osób żyjących na przestrzeni wieków. Często są one od-
mienne – student czytając je ma wrażenie rozmowy prowadzonej między osobami. 114
Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński. Gemara…, s.6. 115
Zob. M. Rosik, Judaizm…, s.22.
39
b) Gemara
Gemara jest komentarzem do Miszny, który powstawał w szkołach rabinackich
amoraitów. Składa się ona z podstawowych jednostek zwanych sugja opracowanych
przez różnych redaktorów. Komentarze powstawały w dwóch ośrodkach - Palestynie
i Babilonii dając początek dwom Talmudom. Rabin Sacha Pecaric podaje dalej116
, że
Gemara złożona jest z 21 rodzajów tekstu. Są to:
- Tosefta117
,
- Berajta,
- Perusz (rozpoczynające się od słów „czym jest to i to” wyjaśnienie kwestii porusza-
nych w Misznie),
- Szeela (pytanie o orzeczenie prawne),
- Teszuwa (odpowiedź na pytanie),
- Kasza (sprzeciw wobec opinii amoraity powodowany przytoczeniem pozornie
sprzecznego źródła),
- Piruka (odpowiedź rozwiązująca problem),
- Tijuwa (obalenie orzeczenia przy pomocy jasnych dowodów),
- Sijata (źródło przytoczone by wesprzeć jakąś opinię),
- Rumja (zaprzeczenie w przypadku sprzecznych źródeł),
- Cerichuta (wykazanie konieczności występowania większej ilości podobnych źró-
deł),
- Atkafta (sprzeciw na podstawie rozumowania),
- Maase (przytoczenie faktycznego przypadku i decyzji),
- Szemateta (powiedzenie, tradycja odnoszące się do kwestii halachicznych),
- Sugja (fragment Gemary zawierący powiązane ze sobą pytania i odpowiedzi),
- Hilcheta (decyzja halachiczna),
- Tejku (kwestia pozostawiana bez rozstrzygnięcia),
- Szinuja (nowa interpretacja próbująca pokonać sprzeczności),
- Hagada,
- Horaa (tradycja pochodząca od mędrców, zgromadzenia lub jakiejś jesziwy, związa-
na z przykazaniem),
116
Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński. Gemara… , s. 49-50. 117
Trzy najważniejsze pojęcia wyjaśnione zostają poniżej osobno z racji roli, jaką pełnią w Gemarze:
Tosefta, Berajta i Hagada.
40
- Szita (przytaczanie kilku podobnych opinii razem).
c) Berajta118
Berajta jest ważnym źródłem119
pochodzącym z czasów Rabbiego Jehudy ha
Nasi. Są to inne materiały misznaickie i midrasze dotyczące praw. Zostały zebrane
przez mędrców, np. Chiję, Oszaję, Akiwę już po spisaniu Miszny. Teksty te, jeśli nie
są zakwestionowane w Gemarze, uznawane są za prawo.
d) Tosefta120
Tosefta jest zbiorem dodatków i uzupełnień do Miszny, które nie zostały do
niej włączone. Posiada identyczną ilość porządków i traktatów z Miszną, za wyjąt-
kiem niektórych rozdziałów.121
Jest dziełem o charakterze halachicznym około cztero-
krotnie obszerniejszym od Miszny. Stanowi ona formę Berajty złożoną z materiałów
misznaickich będących dodatkami późniejszego okresu. Bywa przypisywana różnym
autorom: Nechemjachowi, współpracującemu z Meirem, rabbiemu Chijja bar Abba
i rabbiemu Oszaja122
W rzeczywistości tosafistów było wielu.123
W żydowskim wstę-
pie do polskiego wydania Talmudu znajduje się stwierdzenie, że „zawiera dużo warto-
ściowych informacji i rzuca światło na wiele misznajot”.124
e) Halacha i hagada – dwie kategorie tekstów
Gustaw Karpeles doskonale zarysował istotę tych dwóch rodzajów tekstu:
„Halacha jest prawem wcielonym, hagada jest wolnością zdyscyplinowaną przez pra-
wo, na której odcisnęła się moralność. Halacha reprezentuje surowy autorytet prawa
118
Hebr. „to, co na zewnątrz”; zbiór materiałów misznaickich i midraszy nie wchodzących w skład
Miszny; zebrane po jej spisaniu. 119
O którym jednak nie będzie obecnie mowy, aczkolwiek warto o nim wspomnieć. 120
Aram. „uzupełnienie” – rozszerzenie kwestii poruszanych przez Misznę, nie zamieszczonych w niej,
spisanych około III w. po Chr. 121
Zob. I. Rapoport, Egzegeza żydowska okresu biblijnego i rabinicznego, w: M. Rosik, I. Rapoport,
Dz. cyt., s. 240-241. 122
Zob. Tamże oraz M. Rosik, dz. cyt., s. 127-129. 123
Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński. Gemara… , s. 44 124
Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński. Gemara…, s. 49.
41
i bezwzględną ważność teorii; hagada ilustruje teorię i prawo w świetle opinii po-
wszechnej i poczucia moralnego ogółu.”125
Teksty halachiczne mają zabarwienie jurydyczno-religijne. Próbują uzupeł-
niać miejsca biblijne, tworząc podstawy dla zasad regulujących życie gminy żydow-
skiej. Są przepisami wyprowadzonymi z interpretacji Pisma Świętego, kodeksem po-
stępowania, ale nie stanowią suchego systemu prawnego. Halacha pochodzi od rdzenia
hlk („chodzić”), ponieważ pokazuje drogę, jaką pobożny Żyd powinien kroczyć, by
żyć zgodnie z nakazami Pięcioksięgu.
Hagady powstawały w tym samym czasie, co halacha, tworzyli je ci sami
mędrcy i wykładali w tych samych szkołach. Można je nazwać opowiadaniami o bu-
dującej treści126
. Układają w całość fragmenty Pisma Świętego i dodają różne pozabi-
blijne szczegóły. Te swobodne opowieści zmierzają zawsze do ukazania sedna prawa.
Czynią to poprzez wykorzystanie „opowieści, legend, bajek, poematów, alegorii, re-
fleksji moralizatorskich i reminiscencji historycznych”.127
Nie są obowiązującym pra-
wem, jak halacha. Można by stwierdzić, że bardziej wyrażają osobiste opinie autora.
f) Midrasz
Słowo to pochodzi od hebrajskiego rdzenia drš, co można przetłumaczyć ja-
ko „szukać”, „pytać”. Midrasze powstawały w okresie rabinackim. Wyznawano wtedy
przekonanie, którego ślady znajdziemy w Talmudzie – „jedno zdanie biblijne ma wie-
le znaczeń”128
. Nie próbowano więc wypracować jednego obowiązującego znaczenia
dla danego fragmentu Tory. Używany był do objaśniania perykop biblijnych bardziej
w zaciszu domowym niż podczas liturgii. Korzystano z niego w szkołach rabinackich
i przekazywaniu wiary dzieciom w rodzinach. Najważniejszą pracą tego typu jest Mi-
125
Zob. A. Kamieńska, Posłowie do wyboru z treści Talmudu, w: Literatura na świecie, Warszawa,
1989 nr 4, s. 139 126
Por. R. Skrzypczak, Wstęp, w: D. Lifschitz, Stań się światło…, s. 23 127
Zob. A. Cohen, dz.cyt., s. 22. 128
Zob. The Soncino Enghlish Babylonianan Talmud, porządek Nezikin, traktat Sanhedrin (folio 34a):
One Biblical verse may convey several teachings […] And like in hammer that breaketh the rock in
pieces: i.e., just as [the rock] is split into many splinters, so also may one Biblical verse convey many
teachings.
Stosowano cztery metody egzegezy: peszat – interpretacja dosłowna, remez – alegoryczna, derasz –
komentarz homiletyczny i sod – nauczanie ezoteryczne. Z ich zastosowania powstały pomysły wcho-
dzące w skład hagad.
42
drasz Rabba, stanowiący komentarz hagadyczny do Pięcioksięgu i pięciu Megillot129
.
Midrasze można podzielić na:
egzegetyczne (skoncentrowane wokół halachy, wyjaśniające tekst Tory
słowo po słowie, powstałe w szkołach rabbich Iszmaela i Aqiby),
homiletyczne (powstały na bazie czytań synagogalnych – wychodząc
z Tory próbują powiązać ją z którymś z proroków),
starożytne midrasze do księgi Rodzaju i Megillot
tzw. „Biblię opowiadaną” (hagadyczne komentarze do Pisma Świętego
powstałe głównie w czasach podbojów arabskich).
B. Budowa zapisu stronicy Talmudu
Organizacja tekstu na stronicach Talmudu jest dość skomplikowana. Jej znajomość
jest niezbędna do czytania tego dzieła. Oprócz tekstu Miszny oraz Gemary znajdują
się na niej także dodatki, komentarze, noty i odsyłacze. Jak to już zostało zaznaczone
wcześniej, Talmud jest jakby dyskusją rabinów żyjących na przestrzeni wieków – zo-
stało to wyrażone właśnie w strukturach rozmieszczenia tekstów. Jest on olbrzymim
objętościowo dziełem.130
Karty o dużym formacie zapisane są w całości niewielką
czcionką, w taki sposób, że tekst zajmuje całą powierzchnię. Została ona wykorzysta-
na w najbardziej optymalny sposób, tak, jakby chciano, aby żadne wolne miejsce się
nie zmarnowało.
Centralne miejsce zajmuje tekst Miszny pochodzący z II wieku po Chrystusie.
Na środkowej części stron została zamieszczona nieco późniejsza Gemara. Strona
wewnętrzna środkowej części tekstu zawiera jedenastowieczny komentarz Rasziego,
a wewnętrzna - tosafot z XII – XIII wieku. Na kartach znajdują się również odnośni-
ki do tekstu Tory i średniowiecznej „Miszne Tora” Rambama. Traktaty zakończone są
komentarzami pochodzącymi z różnych okresów judaizmu. „Autor każdego z tych
komentarzy wnosi własne, wyjątkowe spojrzenie – pozostając przy tym w niereduko-
walnej relacji z tradycją.”131
129
Pięć zwojów biblijnych, czyli Księga Lamentacji, Pieśń nad Pieśniami, oraz Księgi Rut, Estery i
Koheleta. 130
Talmud Babiloński ma łącznie 524 rozdziały 131
P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Czy Torę…, s. 29.
43
Poprzez umieszczenie wokół fragmentu Miszny i Gemary wielu komentarzy,
not, uwag, odsyłaczy i dodatków, Talmud ukazuje dyskusje, jakie toczyły się wokół
źródłowego tekstu.
Ryc. 1 Zdjęcie stronicy Talmudu (fragment traktatu Berachot należącego do po-
rządku Zeraim)
Źródło: http://ajewishvoice.files.wordpress.com/2012/05/talmud-bavli-seder-zeraim-masechet-brachot-
1a.jpg
C. Podstawowy podział Miszny.
W punkcie I.1.3 niniejszej pracy zostało wspomniane, iż Rabbi Jehuda ha Nasi
wprowadził podział Miszny na 6 porządków zwanych sedarim. Są to: Zeraim (Nasio-
44
na), Moed (Wyznaczony czas), Naszim (Kobiety), Nezikim (Szkody), Kodeszim
(Świętości) oraz Taharot (Czystości rytualne). W trakcie późniejszej redakcji zostały
podzielone na traktaty – masechot, których w sumie Miszna posiada 60. Wewnątrz
każdego masechet znajdują się krótsze rozdziały. Kolejność sedarim zmieniała się
w trakcie istnienia Talmudu. Ta, która przetrwała do dzisiaj prawdopodobnie ustalona
została około VI wieku.132
Tab. 4 Porządki Talmudu
Porządek Ilość traktatów
Miszny
Ilość traktatów w Gemarze Liczba rozdziałów
Babilońskiej Jerozolimskiej Tosefta Miszna
Zeraim 11 1 11 54 74
Moed 12 11 12 64 84
Naszim 7 7 7 66 71
Nezikin 10 8 8 71 ( 9 traktatów)133
73
Kodaszim 11 9 0 65 (8 traktatów) 89
Taharot 12 1 1 107 126
Talmud Jerozolimski nie zawiera Gemary do wszystkich traktatów. Zakłada
się, że Gemara do ostatnich dwóch traktatów Miszny zaginęła. Jednak nie ma żadnego
pewnego dowodu na jej istnienie.134
Talmud Babiloński nie posiada Gemary do trakta-
tów pierwszego porządku (poza Terakot), traktatu Szekalim należącego do drugiego
porządku, Edujot i Abot z seder Nezikin oraz Middot, Kinnim i jednej części Tamid
należących do Kodeszim, a także wszystkich traktatów ostatniego porządku poza Nid-
dah.
I.2. Porządki Talmudu135
Jak zaznaczono powyżej, każdy z porządków Miszny został podzielony na
mniejsze fragmenty tekstu – traktaty. Ich treść zostanie pokrótce omówiona poniżej.
Warto zauważyć, że same nazwy traktatów pochodzą z dwóch źródeł – są zgodne
132
Por. W. Eugen, Talmud. Dziedzictwo historii i kultury„Literatura na świecie” 1987, nr 4 (189), s. 44. 133
Porządek Nezikin zawiera dziewięć traktaów Tosefty, podczas, gdy Miszny – dziesięć (analogicznie
w porządku Kodeszim). 134
Por. I. Rapaport, M. Rosik, Wprowadzenie…, s. 130. 135
Tytułowe porządki, to sedarim - części, na które podzielono Misznę, a według niej cały Talmud.
45
z jego treścią lub zostały zaczerpnięte od pierwszych słów tekstu.136
Przykładem może
być pierwszy traktat pierwszego porządku – Berachot. Jego nazwa oznacza w języku
hebrajskim „błogosławieństwa”. Doskonale wyraża to jego treść, odbiegającą od po-
zostałych traktatów porządku Zeraim. Są w nim poruszane kwestie modlitwy Szema
Israel i innych modlitw i błogosławieństw przewidzianych przy posiłkach i piciu. Jest
on jednak nazywany również Meejmetaj co znaczy „Od kiedy”, co stanowi pierwsze
słowo traktatu.
A. Seder Zeraim
Nazwa pierwszego porządku w Talmudzie oznacza „nasiona”. Zawiera prawa
dotyczące uprawy ziemi, składanych darów, pierwocin i dziesięcin, prawa niektórych
grup137
do części plonów. W Talmudzie Babilońskim Gemarę dodano tylko do pierw-
szego traktatu, czyli Berachot („błogosławieństwa”), który zawiera prawa dotyczące
codziennych modlitw. Pecaric zauważa138
, że „umieszczenie go w tak eksponowanym
miejscu” zwraca uwagę na to, że świat należy do Boga i trzeba za niego dziękować.
Seder Zeraim składa się z 11 traktatów: Berachot (Błogosławieństwa), Pea
(Skraj pola), Demaj (To), co wątpliwe), Kilajim (Mieszanki gatunków), Szewiit
(Siódmy139
) Terumot (Dary dla kohenów), Maaserot (Dziesięciny), Maaser szeni
(Druga dziesięcina), Chala (Ciasto), Orla – (Obrzezek140
), Bikurim (Pierwociny).
W sumie posiada 73 rozdziały. W większości wydań Miszny i Talmudu dołożony jest
jeszcze 74. rozdział należący do ostatniego traktatu, mówiący o istotach dwupłcio-
wych. Nie należał on do Miszny Jehudy ha-Nasi.141
B. Seder Moed
Drugi porządek Talmudu złożony jest z 12 traktatów: Szabat 142
, Eruwin
(Rozszerzenie granic), Pesachim (Święta Pesach), Szekalim (Szekle), Joma (Dzień143
),
136
Por. W. Eugen, Dz. cyt, s. 44. 137
Chodzi o kohenów (czyli kapłanów), lewitów i ubogich. 138
Zob. S. Pecaric, Talmud Babiloński, Gemara… , s. 56. 139
W znaczeniu „rok szabatowy”. 140
W znaczeniu „nieobrzezane owoce drzewa”. 141
Por. W. Eugen, Dz. cyt., s. 45. 142
Tłumaczenia nie są podawane, gdy w języku polskim dane słowo funkcjonuje w takim samym zna-
czeniu. 143
Chodzi o Jom Kippur, nazwa jest formą skróconą od Joma Raba; za Pecaric, Dz. cyt., s.58
46
Suka (Szałas), Beca (Jajko), Rosz Haszana (Nowy Rok), Taanit (Post), Megila
(Zwój), Moed Katan144
(Mniejsze święto), Chagiga (Oddanie świąteczne). Zawierają
one przepisy szabatowe i świąteczne, prawa dotyczące postów i reguły wyznaczania
świąt. Pierwsze dwa traktaty podają m.in. różne ułatwienia mające pomóc w uczynie-
niu szabatowego zakazu jakiejkolwiek pracy znośniejszym. W Eruwin znajduje się np.
opis trzech fikcji prawnych wymyślonych przez mędrców talmudycznych polegają-
cych na łączeniu terenów prywatnych w większy – publiczny, przekształcaniu ulic
w teren prywatny i łączeniu granic poprzez fikcyjne przeniesienie swojego miejsca
zamieszkania.145
Podobną treść reprezentuje siódmy traktat Bejca, którego innym tytu-
łem jest Jom tow czyli „święto”. Znajdują się w nim przepisy dotyczące zakazów
i nakazów przy przygotowywaniu potraw na sobotę i święto, a także szabatowego go-
towania czy poruszania się. Chagiga poza opracowaniem starotestamentalnych przepi-
sów o żydowskich świętach pielgrzymich zajmuje się także problemami związanymi
z czystością rytualną. Do Moed został dołączony traktat Szekalim mówiący o dorocz-
nej opłacie, uiszczanej w tytułowych szeklach, na utrzymanie świątyni i pełnieniu
służby świątynnej, a także jej funkcjonowaniu.
C. Seder Naszim
Porządek nazwany Naszim, co znaczy „kobiety”, zawiera przepisy o zawiera-
niu małżeństw, ich rozwiązywaniu i obowiązkach małżonków, przesłuchaniach i ka-
rach w wypadku zdrady. Należą do niego także dwa traktaty zajmujące się tematyką
ślubowań i przysiąg – Nedarim (opracowane starotestamentalne przepisy o składaniu
ślubów i zobowiązań) i Nazir (omówienie prawa pochodzącego ze Starego Testamentu
dotyczącego nazireatu, czyli ślubu czystości składanego przez tytułowego nazira).
Złożony jest z siedmiu traktatów: Jewamot (Bezdzietne wdowy po zmarłych bra-
ciach), Ketubot (Kontrakty małżeńskie), Nedarim (Ślubowania), Nazir, Sota (Kobieta
podejrzewana o cudzołóstwo), Gitin (Rozwody), Kiduszin (Ślub). Pierwszy z nich
rozważa starotestamentalne prawo lewiratu, a także sprawy spadkowe i małżeńskie
wdów oraz sytuację, gdy małżonka uznano niesłusznie za zmarłego. Ketubot poza
prawem małżeńskim i spadkowym porusza także kwestie wiarołomstwa, gwałtu doko-
144
Traktat dotyczy dni pomiędzy pierwszym i ósmym dniem świąt Pesach i Sukkot 145
Chodzi o Eruwej chacerot, Szitufej mewoot i Eruwej techimin, więcej informacji znajduje się we
wspomnianym traktacie a także w: W. Eugen, dz. cyt., s. 46.
47
nanego dziewicy (kar związanych z tymi czynami) i praw porzuconych żon. Ostatni
traktat zajmuje się kwestią zaręczyn.
D. Seder Nezikim
Omówione tutaj zostało prawo cywilne dotyczące własności, szkód, długów i odszko-
dowań, kryminalne omawiające problemy: kary śmierci, organizacji sądu rabiniczne-
go, procedur i pomyłek sądowych. Zajmuje się on także bałwochwalstwem. Jego na-
zwa oznacza „szkody”. Składa się z dziesięciu traktatów: Bawa Kama (Pierwsza
Brama), Bawa Mecija (Środkowa Brama), Bawa Batra (Ostatnia Brama), Sanhedryn,
Makot (Baty), Szewuot (Przysięgi), Adujot (Świadectwa), Awoda Zara (Bałwochwal-
stwo), Awot (Ojcowie), Horajot (Pouczenia). Pierwotnie pierwsze trzy traktaty sta-
nowiły jedną obszerną całość.146
Stanowią one podstawę żydowskiego prawa cywilne-
go i karnego. Sanhedryn i Makot mówią o sądach i postępowaniu sądowym, a także
o karze śmierci, biczowania czy karaniu fałszywych świadków. Ósmy traktat Nezikim
podaje przepisy na temat stosunków i interesów z poganami oraz bałwochwalstwa.
Ostatnia część tego porządku porusza kwestie związane z błędnymi decyzjami praw-
nymi i religijnymi. Wśród tekstów prawniczych znajduje się jeden mesachot będący
zbiorem świadectw mędrców147
i pouczeń etycznych. Nosi on nazwę Awot, a bywa
także nazywany Pirke Awot. Jest jedynym w całym Talmudzie nie omawiającym ha-
lachy ani nie zawierającym treści hagadycznych. Składa się tylko z pięciu rozdziałów
Miszny.
E. Seder Kodaszim
Piąty porządek Miszny, którego tytuł oznacza Świetości, jest złożony z jede-
nastu traktatów: Zewachim (Oddania ze zwierząt), Menachot (Oddania z pokarmów),
Chulin (Powszednie), Bechorot (Pierworodne), Arachin (Wartość), Temura (Zamia-
na), Keritot (Odcięcia), Meila (Świętokradztwo), Tamid (Oddanie codzienne), Midot
(Wymiary), Kinim (Gniazda). Jest to dość ciekawy porządek z uwagi chociażby na to,
że Talmud powstał już długo po zburzeniu Drugiej Świątyni, natomiast w nim zostały
poruszone kwestie związane ze Świątynią Jerozolimską w taki sposób, jakby nadal
146
Por. W. Eugen, dz. cyt., s. 49. 147
Żyjących od III wieku przed Chr. do II wieku po Chr.
48
istniała i funkcjonowała. Przykładem są traktaty Tamid mówiący o codziennych ofia-
rach, obrzędach świątynnych, służbie arcykapłana i lewity oraz Midot zawierający
opisy pomieszczeń, wymiarów i wielkości Świątyni Jerozolimskiej.
Pierwsze trzy traktaty tego sederu dotyczą ofiar pokarmowych. Dla przykła-
du, Zewachim – bydła i ptactwa, trzeci zawiera drobiazgowe przepisy higieniczne do-
tyczące m.in. gotowania mięsa z mlekiem148
. Jedenasty traktat podejmuje temat ofiar
z gołębi i synogarlic. Mesachot od piątego do siódmego zajmują się rozwinięciem
przepisów z Księgi Kapłańskiej: uwalnianiem od składania pierworodnych zwierząt na
ofiarę, prawem spadkowym pierworodnych dzieci, wadami powodującymi niezdol-
ność do służby kapłańskiej, wykupem osób, które złożyły ślubowanie i rzeczy prze-
znaczonych na ofiarę. Przepisami z Księgi Kapłańskiej i Księgi Liczb zajmuje się tak-
że Meila. Keritot wymienia trzydzieści sześć grzechów za które przysługuje kara wy-
korzenienia149
i podaje ofiary pokutne w takich przypadkach. W Talmudzie Jerozolim-
skim nie zachowała się Gemara do żadnego z traktatów tego sederu.
F. Seder Taharot
Ostatni Seder składa się z następujących dwunastu traktatów: Kelim (Naczy-
nia), Ohalot (Namioty), Negaim (Plagi), Para (Czerwona Krowa)150
, Taharot (Czysto-
ści rytualne), Mikwaot (Łaźnie rytualne), Nida (Odłączenie), Machszirin (Przygoto-
wania), Zawim (Wyciekli), Tewul Jom (Zanurzony za dnia), Jadajim (Ręce), Ukcin
(Szypułki). Zajmują się one kwestiami czystości rytualnej i skażenia. W obu Talmu-
dach zachowała się jedynie Gemara do traktatu Nida mówiącego o prawie dotyczącym
kobiet podczas menstruacji, cierpiących na wycieki i po porodzie oraz określaniu doj-
rzałości kobiet.
Pierwsze dwa traktaty zawierają szczegółowe opracowania przepisów mówiących
o nieczystości rytualnej, np. jej stopnie i źródła. Nagaim omawia rozmaite choroby
skórne – ich badanie, objawy, źródła a także oczyszczenie trędowatych. Machszirin
przedstawia płyny jako źródło nieczystości. Traktaty szósty, dziesiąty i jedenasty zaj-
mują się tematyka kąpieli. Poruszają odpowiednio sprawy: basenów, obowiązku
i zakazu kąpieli; obowiązku kąpieli nieczystego przed zachodem słońca; mycia rąk
148
Judaizm wywodzi ten przepis z m.in. Wj 23,19b: I nie będziesz gotował koźlęcia w mleku jego matki. 149
Polega ona na śmierci, przeważnie bezpotomnej, człowieka między 20 a 50 rokiem życia. 150
Traktat zajmuje się starotestamentalnymi przepisami dotyczącymi krowy rasy czerwonej oraz przy-
gotowywaniem wody do kropienia.
49
i rzeczy je zanieczyszczających. Zawim zajmuje się nieczystością narządów płcio-
wych, a ostatni traktat prowadzi zawiłą rozprawę o nieczystych owocach.
I.3. Traktat Pesachim
Traktat Pesachim należy do porządku Moed. Składa się z dziesięciu rozdzia-
łów Miszny i Tosefty. W Talmudzie Babilońskim zajmuje 121 kart, a w Jerozolim-
skim 71. Jego pierwsze trzy rozdziały omawiają przepisy dotyczące kwasu i zakwa-
szonych potraw. Zostały one wyprowadzone z zakazu znajdującego się w Księdze
Wyjścia 12,15 zgodnie z którym nie wolno spożywać niczego zakwaszonego przez
siedem świątecznych dni. Rozdział I dotyczy szukania kwasu w wigilię Paschy po-
przez rytuał o nazwie bedikat chamec151
. Podaje dokładny czas, w którym zakwas mu-
si zostać usunięty i można go spożyć. W rozdziale II znajdują się przepisy o czasie
jedzenia znalezionego chamec w wigilię Paschy, robieniu macy, warzywach i gorzkich
ziołach stanowiących część posiłku świątecznego oraz sposobach uniknięcia skwa-
śnienia otrębów, ziaren i mąki. Następny rozdział wymienia rzeczy, które same mogą
łatwo skwaśnieć i należy je usunąć z domu oraz jakości ciasta przygotowywanego na
macę. Opisuje przebieg bedikat chamec, gdy wigilia święta Pesach przypada w Szabat
oraz postępowanie w przypadkach, gdy w domu pozostawiło się zapomniany kwas.
Czwarty rozdział zajmuje się pracami dozwolonymi i zabronionymi w przed-
dzień Paschy. Od piątego do ósmego rozdziału omówione zostały przepisy dotyczące
baranka paschalnego. Piąty zatem podaje przepisy dotyczące uboju – jego czasu, po-
rządku, osób, które mogą tego dokonać. Szósty rozwiązuje problem naruszania szaba-
tu przez przygotowywanie baranka, składania ofiar świątecznych oraz sytuacji, w któ-
rych jagnię staje się nieprzydatne do spożycia. Rozdział siódmy omawia sposób pie-
czenia zwierzęcia, procedury postępowania w przypadku, gdy stało się ono nieczyste,
jakie części można z niego spożywać i w jaki sposób zaplanować spożywanie go przez
dwie grupy w jednym pomieszczeniu. Sprawom uczestników wieczerzy poświęcono
kolejny rozdział, w tym również problematyką152
związaną z dopuszczeniem do spo-
151
Jest to rytuał w trakcie którego szuka się zakwasu, aby go zniszczyć. Odbywa się w wigilię 14 dnia
miesiąca Nisan. W zwyczaju jest pozostawianie pewnej niewielkiej ilości kwasu na następny dzień, by
go spalić. Do poszukiwań używa się tradycyjnie świecy lub latarki tak, by móc dotrzeć do najbardziej
ukrytych zakamarków. Zostanie omówiony dokładniej w dalszej części pracy. 152
Wynika ona z możliwości bycia przez te osoby w stanie nieczystości rytualnej.
50
życia ofiary paschalnej grup takich jak: kobiety, sieroty, niewolnicy, chorzy, żałobni-
cy, prozelici a także miejscami, w którym można ją jeść.
Rozdział dziewiąty zajmuje się sprawą tzw. drugiej Paschy. Podaje, kto po-
winien ją obchodzić, czym różni się od pierwszej oraz spożywanej przez Izraelitów
w Egipcie. Ostatni jest poświęcony samej nocy paschalnej. Został w nim podany po-
rządek wieczerzy, omówione zostały także cztery kielichy wina, sam posiłek, modli-
twy i nabożeństwo domowe.
I.4. Seder paschalny
Jeśliby chcieć podać listę dzieł najbardziej poczytnych, związanych z juda-
izmem, jedno z pierwszych miejsc zajęłaby z pewnością „Hagada na Pesach”, czyli
swoisty przewodnik opisujący przebieg wieczerzy paschalnej. Hagada ta powstała
prawdopodobnie na przełomie wieku II i III po Chr. Do czasów współczesnych miała
już około trzech tysięcy wydań, a najstarsze z nich datowane jest na X wiek.153
Posiadanie i korzystanie z tego dzieła jest bardzo ważne dla Żydów, z uwagi na
micwę, czyli nakaz, opowiadania o wyjściu z Egiptu w czasie wieczerzy paschalnej.
„Rodzina żydowska, miszpacha, tworzy podstawową komórkę religijnego obrzędowe-
go życia. W jej skład wchodzą rodzice i dzieci.”154
To w rodzinie przekazywana jest
tradycja religijna, wiara i wychowanie. Dzięki takiemu postępowaniu naród żydowski
zachował własną tożsamość przez wieki. Hagada paschalna opowiadana przez wszyst-
kich żydowskich ojców swoim dzieciom przyczyniła się do doskonałej znajomości ich
pochodzenia i historii narodu, nie wspominając już o budowaniu więzi czy zaufania do
Boga wybawiającego uciśnionych.
Ceremoniał, który zostanie skrótowo przedstawiony poniżej, bierze swój
początek w drugiej połowie I wieku po Chrystusie. Gdy Rzymianie zburzyli świątynię
jerozolimską w 70 r., obchody paschy zostały przeniesione do domów. Z czasem roz-
budowywano obrzędy paschalne. Poszerzono także ich rozumienie, na które miało
wpływ owo tragiczne wydarzenie. Odtąd, w czasie wieczerzy nie tylko wspomina się
wyjście z Egiptu. Hagada przypomina dawne odzyskanie wolności, zarazem dając
153
Najstarsze spośród drukowanych wydań pochodzi z XV wieku. Zob. Hagada na Pesach, Los Ange-
les – Toledo 2007, s. 5 (Hagada wydana przez Stowarzyszenie 614. Przykazania, dostępna online:
http://www.the614thcs.com/download.php?70d487870d42da9869934669 2e8b3ca1.phtml, [dostęp 08-
02-2013]). 154
Zob. M. Friedman, Tradycja rodzinna w judaizmie, CT 66 (1996) nr 2, s. 39.
51
nadzieję na kolejną interwencję Boga. Seder Paschalny stanowi kompilację elementów
wieczerzy szabatowej (świąteczna modlitwa Kidusz, rytualne mycie rąk, błogosła-
wieństwo przed jedzeniem chleba i po posiłku)155
i wyjątkowych (karpas, maror, cha-
roset156
czy nieużywanie kwaszonego chleba), które zostaną dokładniej omówione
w dalszej części pracy.
Święto paschy poprzedza taanit bechorim – post pierworodnych, trwający
od wschodu słońca do zmierzchu 14 dnia miesiąca nisan. Jest to zwyczaj upamiętnia-
jący fakt ocalenia pierworodnych synów żydowskich podczas dziesiątej plagi zesłanej
na Egipt. Prawdopodobnie pojawił się dopiero w czasach talmudycznych.157
Obowią-
zuje tylko synów urodzonych naturalnie jako pierwsze dziecko wliczając także poro-
nienia i urodzenia martwe. Gdy chłopiec ma mniej niż trzynaście lat, w jego zastęp-
stwie pości ojciec.
W diasporze, poza Izraelem, w związku z różnicą czasu, wieczerza pas-
chalna odbywa się w pierwszy i drugi dzień święta, a sama Pascha trwa nie siedem,
lecz osiem dni. Jest to rodzaj zabezpieczenia i zapewnienia pewności o wypełnieniu
nakazów związanych z Paschą obchodzoną w nakazanym czasie.
I.4.1. Przebieg wieczerzy paschalnej158
:
zapalenie świec symbolizujące rozpoczęcie święta.
Kadesz – recytacja modlitwy kidusz połączona z pierwszym kielichem wina.
Urchac – rytualne mycie rąk bez wypowiadania błogosławieństwa.
Karpas – spożycie zielonego warzywa zanurzonego w słonej wodzie.
Jachac – złamanie środkowej macy, ukrycie większego kawałka jako afikoman159
.
Magid (opowiadania) – czytanie Hagady paschalnej:
1 opowieść: cztery pytania zadawane przez dzieci „Co takiego jest innego
w tej nocy od wszystkich innych nocy …”.
2 opowieść: wyjaśnienie sensu obchodzenia Paschy i wieczerzy sederowej.
3 opowieść: opowiadanie o wyjściu z Egiptu i dziesięciu plagach; recytacja
hymnu dziękczynnego Dajenu .
155
Zob. Hagada na Pesach Stowarzyszenia 614. Przykazania, s. 6. 156
Zob. słowniczek. 157
Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 417-418 oraz Bramy Halachy, red. S.
Pecaric, s. 379-380. 158
Opracowano na podstawie: Hagada na Pesach Stowarzyszenia 614 Przykazania oraz Hagada na
Pesach, red. S. Pecaric, s. 13-14 159
Zob. słowniczek.
52
4 opowieść: wyjaśnienie, czym są korban pesach, maca i maror; psalm Halle-
luja.
Drugi kielich wina.
Rachac – rytualne obmycie rąk.
Moci – błogosławieństwo Hamoci nad niekwaszonym chlebem (trzema przygoto-
wanymi macami).
Maca – zjedzenie niekwaszonego chleba poprzedzone błogosławieństwem Al
achilat maca wygłaszanym nad górnym i przełamanym kawałkiem chleba.
Maror – spożycie gorzkich ziół z charosetem, błogosławieństwo Al achilat maror
Korech – zjedzenie macy z marorem.
Szulchan Orech – świąteczny posiłek.
Cafun – zjedzenie afikomanu.
Barech – błogosławieństwo po jedzeniu Birkat hamazon wymawiane z napełnio-
nym trzecim kielichem wina:
Wypicie wina po błogosławieństwie Bore pri hagafen.
Nalanie piątego kielicha wina dla proroka Eliasza, otwarcie drzwi domu.
Wypowiedzenie Szefoch Chamatecha („Wylej swój gniew”), zamknięcie
drzwi.
Hallel – recytacja psalmów (Ps 115-118. 136) nad czwartym kielichem wina;
Wypicie czwartego kielicha poprzedzone błogosławieństwem Bore pri haga-
fen i zakończone błogosławieństwem Bracha achrona
Nirca – modlitwa o przyjęcie Sederu; studiowanie halach przewidzianych na
Paschę, Pieśni nad Pieśniami lub dalsze opowiadanie o Wyjściu z Egiptu.
53
II Przepisy dotyczące chleba i gorzkich ziół
Miszna przytacza stwierdzenie rabbiego Gamaliela, iż ten, kto nie objaśnia
słów Pesach, maca i maror w czasie paschy, nie wypełnił swojej powinności.160
W cytacie wymienione zostały odpowiednio: ofiara paschalna, niekwaszony chleb
i gorzkie zioła. W bieżącym rozdziale zostaną opisane dwa spośród wspomnianych
elementów posiłku paschalnego: chleb i gorzkie zioła. Pierwszy punkt poświęcony jest
wyjaśnieniu zależności między paschą a Świętem przaśników bezpośrednio związa-
nym ze spożywaniem niekwaszonego chleba. Kolejny fragment przybliży problema-
tykę chamecu i procedury związane z nim. Opis biblijnych i talmudycznych przepisów
dotyczących przygotowania chleba podany jest wraz z czasem i sposobem spożywania
go w trakcie sederu. Końcowa część rozdziału drugiego poświęcona została gorzkim
ziołom. Omówione zostały także dwa inne elementy paschalnej wieczerzy, charoset
i karpas.
II.1. Święto przaśników
Rabbi Icchak Lewi z Berdyczowa mówił o różnicy pomiędzy dwoma na-
zwami opisującymi wiosenną uroczystość, pascha i święto przaśników: „Tora używa
nazwy kładącej nacisk na ufność Żydów wobec Boga, gdy opuścili Egipt niosąc zale-
dwie kilka mac. My, Żydzi, używamy nazwy, która podkreśla naszą wdzięczność Bo-
gu, że nas uratował”161
Powyższa wypowiedź pokazuje, że oba terminy odnoszą się do
tych samych obchodów, jednak nie zawsze tak było. W tym punkcie zostanie omó-
wione święto mac, z którym wiąże się nakaz spożywania wyłącznie niekwaszonego
chleba.
II.1.1. Historia święta przaśników
Judaizm zaadoptował wiele tradycji wywodzących się ze starszych czasów,
nawiązujących do wierzeń ludów ościennych. Tak, jak inne plemiona semickie, Izrael
prowadził (początkowo) koczowniczy tryb życia. Jahwe postrzegano jako władającego
160
Miszna Pesachim, X.5 (podawana numeracja fragmentów Miszny wzorowana jest na tłumaczeniu
Marcinkowskiego zamieszczonym w: Mishna – PesachimJudaizm, red. M. Dziwisz, Kraków 1989, s.
165-178), Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, Kraków 2008, s. 149-158. 161
Cytat za: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 71.
54
deszczem i burzą, troszczącego się o stada. Po zdobyciu Kanaanu sposób życia Izraeli-
tów zmienił się. Osiedlili się, zaczęli zajmować się rolnictwem, a także częściowo
przejęli miejscowe święta związane z rolniczym cyklem płodności.162
Po doświadcze-
niach drogi przez pustynię, Bóg stał się dla nich Dawcą tych terenów, a także urodzaju
i płodności. Badacze uważają, że „Jahwe zajął miejsce Baala. Dlatego też było dla
nich rzeczą naturalną, że zaczęli go czcić tak jak jego poprzednika”.163
Tak jak inne plemiona, naród wybrany składał ofiary: całopalne, uważane za
święte i zwykłe, odnawiające więź z Bogiem.164
Do tego celu przeznaczano zwierzęta
i pokarmy pochodzenia roślinnego, np. mąkę, chleb, oliwę czy wino. Mitologię kana-
nejską i semicką, którą powiązano z kultem Jahwe, cechowały prostota, bezpośrednie
podejście do bóstwa, związek z ziemią i cyklem płodności.165
Wiosną obchodzono
święto żniw jęczmienia, z którego wywodzić można święto przaśników166
. W jego
trakcie składano ofiarę z pierwszego snopa nowego zboża. Przez pierwsze dni żniw
jęczmienia spożywano wyłącznie chleb wytworzony z nowego ziarna, który nie zdążył
się zakwasić, ani nie zawierał zakwasu pochodzącego ze zbiorów z poprzedniego ro-
ku.167
Prawdopodobnie święto niekwaszonego chleba pojawiło się wśród Izraelitów
dopiero po zdobyciu Kanaanu.
Sam rytuał paschalny w ciągu wieków również ulegał zmianom. Znajdują się
w nim obrzędy i zwyczaje jeszcze przedizraelskie. Uroczystość, w trakcie której ofia-
rowywano baranka i święto przaśników były początkowo oddzielnymi wydarzeniami.
Pierwotnie spożywanie mięsa ofiarnego odbywało się w grupie rodzinnej, podczas gdy
święto niekwaszonego chleba było wydarzeniem publicznym. Po opuszczeniu Egiptu
i połączeniu obu świąt, spożywanie chleba nabrało nowego, głębszego wymiaru. – jest
162
Żydowski kalendarz zbudowany jest wokół zmieniających się cykli naturalnych. Rok podzielono na
trzynaście miesięcy według cykli księżyca. Pierwszym z nich jest Nisan przypadający na przełom mar-
ca i kwietnia. Świadectwem rozumienia święta przaśników jako powiązanego z cyklem prac rolniczych
jest kalendarz świąt pielgrzymich znajdujący się w Wj 23,14-17, gdzie wymienione jest razem ze świę-
tami żniw i zbiorów. 163
Zob. W. Tyloch, Judaizm religia Żydów, w: Zarys dziejów religii, red. J. Keller, W. Kotański, W.
Tyloch, B. Kubis, Warszawa 1988, s. 535. Przykładem jest czczenie bóstwa pod postacią cielca (dz. cyt.
s. 536). 164
Por. dz. cyt., s. 536-537. 165
Religię wczesnych plemion izraelskich cechował synkretyzm, czego wynikiem stało przejęcie rytu-
ału plemion napotkanych po zajęciu Kanaanu. Miało to negatywny wpływ na monoteizm – jak zauwa-
żył W. Tyloch: „stopniowo, zwłaszcza po podziale państwa, poczęły zagrażać samej istocie jahwizmu”
(Zob. dz. cyt., s. 538). 166
Por. Wj 43,1. Siedem tygodni po nim następowało święto Tygodni (por. Wj 34,18), kończące zbiory
pszenicy, także powiązane ze żniwami. Jesienne święto Szałasów (por. Wj 34,22) można z kolei połą-
czyć z końcem roku i winobraniem. 167
Zob. Międzynarodowy komentarz do Pisma świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI
wiek, wyd. II, Warszawa 2001, s. 358-359.
55
wspomnieniem wyzwolenia Izraela, który w pośpiechu zabrał chleb upieczony z cia-
sta, które nie zdążyło się zakwasić.
II.1.2. Święto przaśników w Biblii
W Piśmie Świętym spożywanie przaśnego chleba jest interpretowane jako
wspomnienie pośpiechu, w którym naród wybrany opuszczał Egipt. Izraelici nie zdą-
żyli przygotować chleba na zakwasie. W czasie nocy, gdy faraon zmusił ich do opusz-
czenia Egiptu, zawinęli niezakwaszone ciasto w swoje ubrania i zabrali je pospiesznie
niosąc na barkach.168
Chleb niekwaszony (przaśniki) w Biblii określany jest słowem
maca. W Starym Testamencie występuje ono 46 razy. Ośmiokrotnie słowo pojawia się
w połączeniu z h¹g (święto) jako określenie nazwy wydarzenia. 27 razy169
użyte jest w
kontekście święta przaśników, np. Wj 34,18:
Zachowaj święto przaśników; przez siedem dni będziesz jadł chleby przaśne, jak to ci
poleciłem...
Początek święta przaśników przypada na 14 dzień pierwszego miesiąca.170
Sama jego nazwa abib171
oznacza kłos, co sugeruje, że jest to czas żniw. Przypada on
na przełom marca i kwietnia. święto o dłuższej tradycji rolniczej zostaje zreinterpre-
towane i połączone z obchodami paschy jako wspomnienie dnia wyprowadzenia Izra-
ela z niewoli egipskiej. Przykładem mogą być wersety Wj 12,17:
Przestrzegać będziecie święta przaśników, gdyż w tym dniu wyprowadziłem wasze
zastępy z ziemi egipskiej. Przestrzegajcie tego dnia jako ustanowionego na zawsze we
wszystkich waszych pokoleniach.
oraz Wj 34,18:
Zachowaj święto przaśników; przez siedem dni będziesz jadł chleby przaśne, jak to ci
poleciłem. A uczynisz to w czasie oznaczonym, czyli w miesiącu abib, gdyż wtedy wy-
szedłeś z Egiptu.
Można jednak znaleźć w Piśmie Świętym miejsca mówiące o świętowaniu
paschy 14 dnia i spożywaniu przaśników od dnia następnego, np. Kpł 23,5-6:
168
Por. Wj 12,34 169
Są to następujące miejsca: Wj 12,15.17.18.20.39; Wj 13,6.7; Wj 23,15 (x2), Wj 34,18 (x2); Kpł 7,12
(x2); Kpł 23,6 (x2); Lb 9,11; Lb 28,17; Pwt 16,3.8.16; Joz 5,11; 2 Krn 8,13; 2 Krn 30,13.21; 2 Krn
35,17; Ezd 6,22; Ez 45,21 170
Zob. Wj 12,18; Kpł 23,5; Lb 9,11; Joz 5,10-11 171
Zob. Wj 13,4; Wj 23,15; Wj 34,18; Pwt 16,1. (’ābîb - hebr. „młode kłosy”) nazwa miesiąca przypa-
dającego na przełom marca i kwietnia, prawdopodobnie zapożyczona z nazewnictwa babilońskiego;
Późniejsza nazwa – nisan (Neh 2,1; Est 3,7).
56
W pierwszym miesiącu, czternastego dnia miesiąca, o zmierzchu172
, jest pascha dla
Pana. A piętnastego dnia tego miesiąca jest święto przaśników dla Pana - przez sie-
dem dni będziecie jedli tylko przaśne chleby.
Przekaz o spożywaniu macy drugiego dnia święta znajduje się również w
opisie pierwszej paschy po zdobyciu ziemi Kanaan (Joz 5, 10-12). W tekście biblij-
nym został podkreślony fakt korzystania z plonów krainy – od tego momentu Izrael
przestaje otrzymywać mannę. Przebieg święta został opisany w Wj 12,15-20, gdzie
oprócz wspomnianych już szczegółów (siedem dni, chleb tylko niekwaszony, usunię-
cie i nieposiadanie chamecu) znaleźć w nim można także dokładniejsze zalecenia.
Zgodnie z Wj 12,16, pierwszego i siódmego dnia nie wolno wykonywać żadnej pracy
poza przygotowywaniem pożywienia. W oba dni ma odbyć się „zwołanie święte”.
W wersecie Wj 12,18 zostały także określone dokładne ramy czasowe obowiązywania
nakazu spożywania macy – od wieczora 14. do wieczora 21. dnia pierwszego miesią-
ca173
.
II.1.3. Pascha a święto przaśników
Jak to już zostało wykazane, przebieg święta przaśników zmieniał się. Już rok
po opuszczeniu Egiptu pojawił się problem niemożności obchodzenia paschy, z po-
wodu nieczystości rytualnej. Niektórzy Izraelici dotknęli zwłok, przez co nie mogli
uczestniczyć w uroczystości. W takim wypadku należało złożyć ofiarę paschalną mie-
siąc później – 14 dnia drugiego miesiąca. W czasie tzw. drugiej paschy również obo-
wiązywał nakaz spożywania tylko niekwaszonego chleba.174
Tekst o którym tu mowa
stanowi tylko jeden z wielu przykładów ewolucji świętowania paschy. Praktykowanie
uroczystości paschalnej jest o wiele starsze niż przepisy znajdujące się w Pięcioksięgu.
Choć nie istnieją dokładne opisy obrzędów poprzedzających wyjście, w pewnym
stopniu na podstawie Pisma Świętego można odtworzyć historię ich kształtowania się.
172
Faryzeusze i Talmud rozumieją „zmierzch” jako czas od późnego popołudnia do faktycznego zacho-
du słońca, a Samarytanie od zachodu słońca do całkowitej nocy. (za BJ, s. 82) . 173
Spożywanie wyłącznie niekwaszonych pokarmów ma trwać siedem dni, co potwierdzają następujące
miejsca: Wj 12,15-18; 13,6; 23,15; 34,18; Kpł 23,6-8; 28, 17-18; Pwt 16,1-8; 2 Krn 30,21; 2 Krn 35,17;
Ezd 6,22; Ez 45,21. 174
Przepisy te są nadal aktualne. Por. Lb 9,6-14.
57
A. tradycja jahwistyczna
Fragmenty biblijne należące do tradycji jahwistycznej175
ukazują teologię
paschy w kontekście wyjścia z Egiptu. Znajduje się w niej wyjaśnienie i połączenie
święta przaśników z Exodusem. W dokumencie jahwistycznym następuje powiązanie
przaśnego chleba z pośpiechem w czasie ucieczki. Autor podaje, iż Izrael opuszczał
ziemię niewoli w pośpiechu tak wielkim, że nie zdążyli przygotować żadnych zapa-
sów, ani doprowadzić ciasta do fermentacji. Z tego powodu spożywali tylko niekwa-
szone potrawy. Teksty należące do tradycji jahwistycznej uważane są za najstarszą
warstwę Pięcioksięgu. Przekazują najdawniejszy obraz, gdy święta paschy i przaśni-
ków stanowiły kompletnie oddzielne uroczystości, różniące się znaczeniem, obrzęda-
mi, a także ustanowieniem. Uczta paschalna opisana jest w Wj 12, 21-23. Przekaz ten
zdaje się sugerować, że sposób ofiarowania paschy – baranka był już Izraelitom zna-
ny.176
We fragmencie zostało bowiem przytoczone bardzo lakoniczne polecenie Moj-
żesza „ofiarujcie paschę”177
, które jest jasne dla słuchaczy. Święto niekwaszonego
chleba zostało opisane na początku kolejnego rozdziału (Wj 13, 3-10). Ma trwać sie-
dem dni, w czasie których zabronione było posiadanie kwasu. Nie ograniczano się
jednak do spożywania podpłomyków. Sam znak bez objaśnienia byłby niezrozumiały.
Zawsze należy mieć w pamięci cudowne uwolnienie Izraela.
Polski biblista, Wojciech Kosek, w swojej rozprawie doktorskiej zwrócił
uwagę m.in. na budowę perykopy Wj 12, 29-42.178
Została w niej zastosowana inklu-
zja. Wersety 34 i 39179
mówiące o niekwaszonym cieście otaczają najważniejszy mo-
ment opowieści (w. 37180
), oznajmiający o wyruszeniu Izraela z ziemi niewoli. Kon-
strukcja tekstu naprowadza uważnego czytelnika na jego właściwe rozumienie. Dla
hagiografa najważniejszą informacją nie była historyczna relacja z wyjścia (redaktor
pomija wiele szczegółów, narusza ciągłość czasu w opowiadaniu cofając się do prze-
szłości), a powiązanie macy z Bogiem, który ocala.
W tradycji jahwistycznej nastąpiło więc połączenie wiosennych obrzędów
rolniczych i pasterskich z wyjściem z Egiptu. Został zaakcentowany fakt, że to Bóg
175
Najnowsze badania wskazują, że tradycja ta jest w ogóle problematyczna. Na potrzeby pracy posłu-
gujemy się wynikami prac dostępnych egzegetów. 176
Por. S. Haręzga, Rozwój paschalnego prawodawstwa w świetle tradycji biblijnych Starego Testa-
mentu, w: „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, 1984, nr. 3(37), s. 191. 177
Zob. Wj 12,21 b 178
Zob. W. Kosek., Pierwotny ryt…, s. 139-141 179
Zob. Wj 12, 34.39 180
Zob. Wj 12,37 (wyruszenie)
58
wybawił Izraela.181
Hagiograf używając w miarę prostego języka, podkreślił zależność
ludzkości od Boga.182
B. tradycja kapłańska
Wj 12 zawiera fragmenty należące do tradycji kapłańskiej – są to w. 1-20
i 43-49183
. Mimo że jest to dość późne źródło, zwięzłość i prostota opisów wieczerzy
sugerują jego dawną już praktykę. Według S. Haręzgi fragment Wj 12, 6-11 „każe
przypuszczać, że wykonywany on [opisywany obrzęd] był raczej w okresie wędrówek
niż w okresie osiadłego sposobu życia.”184
Sugerują to szybkość pieczenia chleba,
spożywanie łatwo dostępnych ziół, rodzinne grono i gotowość do wyruszenia na wio-
senną wędrówkę. Baranek, maca i zioła są więc wyrazem najstarszej tradycji paschal-
nej. W wersetach 1-20, które stanowią paschalną mowę Boga można wyodrębnić dwie
główne części mówiące o baranku (w. 3-13) i przaśnikach (15-20).185
Są one przedzie-
lone centralnym wersetem 14 podającym czas świętowania, który spełnia w tym tek-
ście funkcję scalającą oba tematy. Redaktor ukazuje związek obu świąt i ich jedność,
łącząc je wyraźnie ze wspomnieniem cudownego wyzwolenia z niewoli obchodzonym
w konkretnym czasie. Werset 17, centralny dla fragmentu Wj 12,15-20 ukazuje po-
wiązanie spożywania macy z tym wydarzeniem, używając sformułowania „dokładnie
w tym dniu” (be‘esem hayôm hazeh).
A. Spreafico nazywa świętowanie pierwszej Paschy „świadomością uprze-
dzającą” ponieważ było sprawowaniem pamiątki wydarzeń, które miały dopiero na-
dejść – posiłek paschalny został zjedzony przed opuszczeniem domów, przejściem
przez morze i wędrówka przez pustynię.186
Święto stanowi coś więcej niż symbol.
Dzień ten stał się zikkaron, co znaczy pamiętny (Wj 12,14). Sprawowana Pascha
uobecnia się. W wieczór wyjścia z Egiptu miała zapewnić ochronę przed ostatnią pla-
gą. Dokument kapłański łączy, nadal pojmowane oddzielnie, święto przaśników z pas-
chą w jedną całość, wiążąc historię zbawczą z kultem.
181
Por. B. Poniży, Motyw wyjścia w Biblii. Od historii do teologii, Poznań 2001, s. 42. 182
Por. H. Langkammer, Historia czasów Starego i Nowego Testamentu, s. 35. 183
Por. Pismo Święte Starego Testamentu, Księga Wyjścia, Tom I-2, red. S. Łach, Poznań 1964; Inni
uznają, że do tego tradycji należą w. 1-14.43-49, por. S. Haręzga, art. cyt., s. 196; Bogdan Poniży, Mo-
tyw wyjścia w Biblii, Poznań 2001, s. 43. 184
Zob. S. Haręzga, art. cyt., s.198-199. 185
Na temat struktury tekstu, por. W. Kosek, Pierwotny ryt Paschy w świetle schematu literackiego
Księgi Wyjścia 1-18, Kraków 2008, s. 145-150. 186
Zob. A. Spreafico, Księga Wyjścia, Kraków 1998 s. 72.
59
W Kpł 23,4-8 znajdują się przepisy według których pascha świętowana była
14 dnia, a święto przaśników rozpoczynało się nazajutrz i trwało siedem dni. W tym
czasie nie można było wykonywać żadnej pracy, a pierwszego i ostatniego dnia od-
bywało się „zwołanie święte”. W ciągu świątecznego tygodnia były składane ofiary
pokarmowe oprócz codziennych ofiar. Przekaz ten potwierdza również tekst Lb 28,16-
25. Obok przepisów dotyczących ofiar świątynnych, tradycja kapłańska daje świadec-
two rodzinnego charakteru paschy187
. Prawodawca w tradycji kapłańskiej wyraźnie
rozgranicza paschę (trwającą przez wieczór/noc) i święto przaśników (rozpoczynające
się dnia następującego po passze i trwającego tydzień). Pisma należące do tradycji
kapłańskiej próbują zachować istniejące już przepisy, a także dają świadectwo nowych
obrzędów.
C. tradycja deuteronomistyczna
Autor tradycji deuteronomistycznej, powstałej najprawdopodobniej w czasie
reformy Jozjasza, w swoim dziele zebrał i uzupełnił istniejące już tradycje.188
Owo-
cem tej reformy są m.in. przepisy dotyczące świętowania paschy zawarte w Pwt 16,1-
8 oraz opisy obchodów, które miały miejsce za panowania tych władców. Wspomnia-
ny fragment Pwt stanowi połączenie dwóch mniejszych189
: w. 1.2.4b-7 dotyczą
paschy, a pozostałe: w. 3.4a.8 – święta niekwaszonego chleba – deuteronomista, tak
jak autor Priesterkodex łączy obie uroczystości. Można jednak odnieść wrażenie, że
redaktor tekstu chciał podporządkować passze święto mac. Niektórzy wysuwają nawet
tezę o próbach wyrzucenia z życia religijnego wszystkiego, co wiązało się z Kana-
anem, czyli np. spożywania pierwocin zboża w czasie świąt wiosennych.190
Uważa się
także, że werset ósmy mówiący o święcie przaśników został do tekstu dodany później.
Został w nim użyty termin ‘ăseret oznaczający „uroczyste zgromadzenie”, którego
tradycja kapłańska używała na określenie zebrania w ósmym dniu święta namiotów.191
Obchody paschy zostały ujednolicone i zcentralizowane. Deuteronomista
przekazujący obraz judaizmu po reformie Jozjasza wskazuje na nakaz odbycia piel-
187
Por. Wj 12, 3-4. 188
Por. M. Wochna, Sprawiedliwość Boża a Boże miłosierdzie w tradycji deuteronomistycznej (Joz
6,21–25), w: Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 2004, t. 37 (2), s. 103–108 Do tradycji należy też
Wj 13, 1-16, który jednak dotyczy bardziej pierworodnych niż paschy, por. Wj 22,28-29. 189
Por. S. Haręzga, art. cyt. s. 193. 190
Zob. Pismo Święte Starego Testamentu, Księga Powtórzonego Prawa, Wstęp – Przekład z oryginału
– komentarz – ekskursy, tom II-3, red. S. Łach, Poznań – Warszawa 1971, s. 195. 191
Zob., tamże, s. 195-196. Por. Kpł 23,36; Lb 29,35 a także Ne 8,18.
60
grzymki do Jerozolimy z okazji świąt. Miały one miejsce zgodnie ze słowami Księgi
Powtórzonego Prawa:
Będziesz weselił się w to swoje święto, stawisz się na miejscu wybranym192
.
Zmiana charakteru świąt i przeniesienie ciężkości na świątynię przyczyniło
się do umocnienia jedności narodowej, lecz także zmieniło charakter uroczystości
z rodzinnego na narodowy. Ofiarowanie baranków odbywało się w świątyni – dosto-
sowano je więc do rytmu istniejącego już kultu.193
W tym okresie pascha prawdopo-
dobnie miała swój termin, niezależny od święta niekwaszonego chleba. Nie wiadomo
dokładnie, kiedy oba obchody zostały połączone. Jako całość przedstawiane są już
w opisie uroczystości za Jozuego, jednak jest to „przeniesienie realiów deuteronomi-
stycznych wstecz”194
. Prawdopodobnie fuzja miała miejsce w trakcie panowania Eze-
chiasza, jednak nie można wykluczyć także, iż jest to późniejszy proces. Istnieje rów-
nież opinia, że to przepisy deuteronomistyczne ją zapoczątkowały.
Choć fragmenty składające się na Wj 12-13 miały różnych redaktorów działa-
jących w innych czasach, wyrażają pewną spójność. Ich autorzy obrali sobie taki sam
cel. Intencją hagiografów było ukazanie, jak ważne jest coroczne kultywowanie pa-
miątki wyzwolenia z niewoli i przekazanie tego kolejnym pokoleniom. Fragmenty
Wj 12,1-13,16 należące do trzech tradycji cechuje charakter prawny195
. Autorzy nie
zatracili sensu świętowania, ani nie zastąpili go martwą literą prawa. Uroczystość dla
każdego z nich jest czymś wyjątkowym, większym niż tylko wspomnienie, a także
zobowiązaniem dla każdego do dziękowania. W omawianym fragmencie piętnaście
razy pojawiają się słowa oparte na rdzeniu ys’ oznaczającym „wychodzić, wyruszać”.
W. Kosek stwierdza, że jest to liczba przypominająca o dacie wyjścia, które dokonało
się właśnie 15 dnia miesiąca nisan, co zobowiązuje do świętowania w tę konkretnie
noc. Spożywanie niekwaszonych potraw i poświęcenie Bogu wszystkich pierworod-
nych mają upamiętniać cud dokonany przez Boga.
192
Zob. Pwt 15,14-16. 193
Por. S. Haręzga, art. cyt., s. 194. 194
Por. J. Musielak, Obraz paschy w różnych okresach historycznych, w: Duch i Oblubienica mówią
„Przyjdź!”. Księga Pamiątkowa dla Ojca Profesora Augustyna Jankowskiego OSB w 85, rocznicę uro-
dzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2001, s. 285. 195
Potwierdza to użyte przez autorów słownictwo, np. prawo - µūqqâ w: Wj 12, 14.17.24.43; 13,10 i
prawo - tôrâ w: Wj 12,49; 13,9. Por. W. Kosek, dz. cyt.,s . 134-135.
61
II.2. Usunięcie kwasu
Jednym z pierwszych przygotowań, czynionych przed wieczerzą paschalną,
jest usunięcie wszelkiego kwasu z domów. Spożywanie go w czasie święta uważano
za bałwochwalstwo.196
Kojarzący się z wiosennymi porządkami rytuał poszukiwania
resztek zakwasu jest nierozerwalnie związany z przepisami dotyczącymi wyrobu nie-
kwaszonego chleba, co zostanie ukazane w poniższej części pracy.
II.2.1. Symbolika chamecu
Słowo chamec oznacza „coś kwaśnego, cierpkiego, zakwaszonego, zepsute-
go, sfermentowanego”. W Starym Testamencie ono występuje 11 razy w kontekście
świętowania paschy lub składania ofiar pokarmowych. W samym Pentateuchu pięcio-
krotnie197
znajduje się także słowo ´®œr oznaczające kwas, kwaśne ciasto.
Proces fermentacji, któremu podlega zboże, wykorzystywany przy produkcji
chleba jest, najprościej ujmując, procesem zepsucia. Pieczywo wytwarzane z zakwasu
było produktem bardzo popularnym w delcie Nilu. Z uwagi na obfite plony zbóż, sta-
nowił podstawowy pokarm wielu Egipcjan, w tym także właścicieli niewolników.
Izraelici nazywali Egipt „ziemią zniewolenia”, z powodu zła, jakiego tam doświadczy-
li. Chamec – zakwas stał się dla nich symbolem niewoli.198
Jak zauważył teolog Denis
Prager, zwyczaj usuwania kwasu „był przede wszystkim symbolicznym odrzuceniem
Egiptu”.199
Chamec stanowi także symbol złych skłonności tkwiących w człowieku.
pascha żydowska jest świętowaniem odzyskania wolności, dlatego należy się go po-
zbyć na czas jej trwania.
Wielu uczonych uważa, że święto przaśników jest prawdopodobnie pozosta-
łością dawnej tradycji rolniczej społeczności Kanaanu.200
Obchody rozpoczynano zło-
żeniem w ofierze pierwszego snopa. Już wtedy istniała tradycja, zgodnie z którą przez
siedem dni pożywiano się jedynie chlebem z nowego zboża. Przypuszczalnie z tego
okresu pochodzi także zwyczaj oczyszczana domostw z kwasu.201
Pozbycie się starego
chleba miało zapewnić obfitość plonów w rozpoczynające się żniwa. Jednak w Biblii
196
Zob. Polski Słownik Judaistyczny, red. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, tom I, Warszawa 2003, s. 270 197
Zob. Wj 12,15.19; Wj 13,7; Kpł 2,11 i Pwt 16,4. 198
Por. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 415. 199
Zob. Dz. cyt., s. 416. 200
Zob. R. Marcinkowski, Pascha według Miszny, w: „Studia Judaica”, 2003 nr 2(12) s. 94. 201
Zob. tamże.
62
w kontekście rolniczym występuje ono tylko w kapłańskim kalendarzu określającym
daty trzech dorocznych pielgrzymek do Jerozolimy (Kpł 23,10-11). W innych miej-
scach spożywanie niekwaszonego chleba wiązane jest ze wspomnieniem exodusu
i odrzuceniem zepsucia reprezentowanego przez chamec.
II.2.2. Nakazy biblijne
W Piśmie Świętym znajduje się zakaz składania zakwaszonych potraw na
ofiarę Panu: Kpł 2,11, a szczególnie w połączeniu z krwią: Wj 23,18; 34,25202
. Nakaz
usunięcia zakwasu można wywodzić z dwóch miejsc w Księdze Wyjścia:
Wj 12,15:
Przez siedem dni spożywać będziecie chleb niekwaszony. Już w pierwszym dniu usu-
niecie wszelki kwas z domów waszych, bo kto by jadł kwaszone potrawy od dnia
pierwszego do siódmego, wyłączony będzie z Izraela.
Wj 12, 19-20:
Przez siedem dni nie znajdzie się w domach waszych żaden kwas, bo kto by spożył coś
kwaszonego, winien być wyłączony ze zgromadzenia Izraela, tak przybysz, jak i uro-
dzony w kraju. Nie wolno wam jeść nic kwaszonego; we wszystkich domach waszych
winniście jeść chleb niekwaszony.
Powyższe teksty pokazują, jak istotny jest zakaz spożywania i posiadania
kwasu. Obwarowany został karą wyłączenia z Izraela za nie przestrzeganie go. Taka
sama sankcja przewidziana jest w Biblii za inne wykroczenia uważane za bardzo po-
ważne. Dotyczy wyłączenia z Izraela nieobrzezanych203
, pracujących w szabat204
, spo-
żywających krew205
, a także nie przestrzegających święta paschy206
, postu w Dzień
Przebłagania207
, przepisów dotyczących czystości rytualnej208
i składanych ofiar209
oraz świadomie nieprzestrzegających Prawa210
. S. Łach uważa, że polegała na wyłą-
202
W Gemarze (zob. Gemara do Mishna Pesahim I.4-5, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s. 19-
20) znajduje się próba wywodzenia zwyczaju szukania i palenia kwasu właśnie z tego miejsca. 203
Zob. Rdz 17,14. 204
Zob. Wj 31,14. 205
Zob. Kpł 7,27. 206
Zob. Lb 9,13 –nie mający przeszkód ku temu, nie będący w stanie nieczystości ani w podróży. 207
Zob. Kpł 23,29. 208
Zob. Kpł 7,20-21; Lb 19,13.20 oraz Kpł 20,18. 209
Zob. Kpł 7,25; por. Kpł 19,8; także w znaczeniu odłączenia od Boga – Kpł 22,3. 210
Kpł 18,29, Lb 15,30.
63
czeniu z życia religijnego wspólnoty. Z powodu dysproporcji między wykroczeniem,
a sankcją, biblista odrzuca jej rozumienie jako pozbawienie życia bądź wygnanie.211
Biblia mówi o konieczności znalezienia i pozbycia się wszelkiego kwasu. Ma
się to stać już w pierwszym dniu święta, lecz zakaz spożywania i posiadania go roz-
ciągnięty jest na cały tydzień. Czasownik opisujący czynność, którą należy wykonać,
tłumaczony bywa jako: „usuniecie” (Biblia Tysiąclecia). We fragmencie Wj 12,19
występuje czasownik oznaczający „nie znajdzie się”. Zgodnie ze słowami Wj 13,7
w domu Izraelity nie można w czasie obchodów „ujrzeć” chamecu.
Nowy Testament potwierdza rozumienie kwasu jako symbolu zepsucia. Jezus
nakazuje się wystrzegać „kwasu faryzeuszów i saduceuszów”212
. Św. Paweł ostrzega,
że nawet mała ilość kwasu może zepsuć całe ciasto213
, trzeba więc pozbyć się starego
kwasu – skłonności do zła, które niszczą człowieka: „Wyrzućcie więc stary kwas, aby-
ście się stali nowym ciastem, jako że przaśni jesteście. Chrystus bowiem został złożo-
ny w ofierze jako nasza pascha. Tak przeto odprawiajmy święto nasze, nie przy użyciu
starego kwasu, kwasu złości i przewrotności, lecz – przaśnego chleba czystości
i prawdy”214
.
II.2.3. Przepisy talmudyczne
Talmud poświęca stosunkowo dużo miejsca poszukiwaniom chamecu. Prze-
pisy dotyczące tego zwyczaju znajdują się głównie w pierwszych trzech rozdziałach
traktatu Pesachim będącego częścią porządku Moed. Dotyczą nie tylko samych po-
szukiwań. Opisane zostały także kwestie spalenia, unieważnienia i sprzedaży chamec,
a także wskazanie dokładnego czasu, w którym można go jeszcze spożywać 14 dnia
miesiąca nisan.
Według Miszny poszukiwanie kwasu odbywa się przy świetle215
w nocy
przed 14 dniem miesiąca. Zwyczaj ten jest tak ważny, że nawet jeśli ktoś nie wypełnił
go przed przykazana datą, powinien zrobić to w dzień święta paschy lub nawet po
211
Por. Pismo Święte Starego testamentu. Księga Wyjścia, red. S. Łach, s. 147. 212
Zob. Mt 16,6.11-12; Mk 8,15 (mowa też o kwasie Heroda) i Łk 12,1. 213
Zob. 1 Kor 5,6 i Ga 5,9. 214
Zob. 1 Kor 5,7-8. 215
Zob. Miszna Pesachim I.1; W tłumaczeniu R. Marcinkowskiego jest to światło lampy. W tekście
angielskim znajduje się słowo OR (hbr. ‘ôr – światło). Gemara komentująca to miejsce przywołuje
dyskusje toczące się na temat znaczenia owego światła – jest to światło dnia, gwiazd czy świecy? (Zob.
The Babylonian Talmud, Tom III.5, s.1-3 i 10-11).
64
niej.216
Jeśli 14 przypada w Szabat, poszukiwanie należy przeprowadzić wcześniej –
według rabbiego Meira usuwa się wszystko przed szabatem.217
W ważnych wypad-
kach, gdy niemożliwy jest powrót do domu (uczta zaręczynowa, obrzezanie syna, ra-
towanie dobytku, np. przed wojskiem), wystarczy unieważnienie chamecu w sercu.218
Ilość zakwasu, do której odnosi się nakaz niektórzy porównują do jajka (np. rabbi Me-
ir), inni – oliwki (np. rabbi Jehuda).219
Judaizm nie pozwala na jakiekolwiek zetknięcie z kwasem. Nie można po-
zwolić, by pożywienie doznało tego rodzaju zepsucia, np. mocząc otręby dla kur. Ko-
bieta, która karmiła kury i ma resztki zboża na dłoniach powinna po wejściu do toalety
wytrzeć je o swoje suche ciało, by ich nie zamoczyć i nie pozwolić im się zakwasić.220
W czasie paschalnym nie wolno także okładać ran przerzutą pszenicą.
Zadbać należy również o naczynia. W Misznie podany jest przykład dzieży,
|z której należy usunąć pozostałości ciasta, chyba że są mniejsze niż oliwka, co pozwa-
la na zlekceważenie ich. Rabi Jehuda poucza, że szukając kwasu powinno się równo-
cześnie wyrzekać się go w swoich myślach221
. Należy także wypowiedzieć błogosła-
wieństwo:
Błogosławiony jest Ten, etc. który nakazał nam usunięcie kwaszonego chleba.222
Gemara oprócz wyjaśnienia kwestii rodzaju światła, przy którym należy szu-
kać, pory dnia, podaje także odpowiedzi inne pytania, np. nie trzeba szukać kwasu
w miejscach, gdzie ten się zwykle nie znajduje.223
Po czasie przeznaczonym na poszu-
kiwania następuje okres, w którym zakwaszone potrawy można spożyć, nakarmić nimi
„bydło, zwierzęta i ptactwo” lub sprzedać obcemu, nawet uzyskując korzyść. 224
Póź-
216
Zob. Miszna Pesachim I.3. 217
Zob. Miszna Pesachim III.6. 218
Zob. Miszna Pesachim III.7. 219
Zob. Miszna Pesachim III.8. 220
Zob. Miszna, Pesachim, II.7; W zasadzie, w czasie paschy nie wolno karmić zwierząt pożywieniem
zawierającym chamec – takiej karmy także należy się pozbyć. Niedopuszczalnym prawnie jest także
proszenie nie-Żyda o kupienie karmy i podanie zwierzętom. Można sprzedać zwierzę na czas święta lub
zastąpić pożywienie innym. Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 417. 221
Zob. Gemara do Miszna Pesachim I.1,w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s. 8. 222
Zob. Gemara do Miszna Pesachim I.1, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s. 10 (we wspomnia-
nym miejscu przytoczona została dyskusja, na temat dokładnego brzmienia błogosławieństwa – „naka-
zał usunąć”, czy „nakazał usunięcie”). 223
Gemara do Miszna Pesachim I.1, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s.11. Berajta do tego frag-
mentu precyzuje miejsca poszukiwań jeszcze bardziej, zob. Tamże, s. 12-13. 224
Miszna Pesachim II.1. Osoba, której można sprzedać chamec jest różnie tłumaczona. Raz jest to
„obcy” (tłumaczenie Marcinkowskiego, por. The Babylonian Talmud, tłum. Rodkinson: „ stranger”),
a raz jest to „poganin” – „gentile” w tłumaczeniu pod redakcją rabbiego Epsteina (The Soncino English
Babilonian Talmud). Czytelną intencją prawodawcy było wskazanie na osobę nie będącą wyznawcą
judaizmu. Zwyczaj ten nazywa się mechirat chamec.
65
niej należy wszystko spalić.225
Przepisy te stanowią ubogacenie tradycji starotestamen-
talnej, w której brak nie tylko wymienionych dokładnych nazw produktów, których
należy się pozbyć, ale także opisu sposobu i czasu, w jakim należy to zrobić. W Misz-
nie wspomniani są Mędrcy, którzy dopuszczają inne formy zniszczenia chamec: po-
kruszenie i rozrzucenie na wietrze lub wrzucenie do morza.226
W Gemarze dyskusja
nad dokładnym czasem wypełnienia wspomnianych czynności została podsumowana
stwierdzeniem o zgodności tylko co do godziny spalenia – powinno ono mieć miejsce
o szóstej godzinie halachicznej.227
W trzecim rozdziale Miszny należącym do porządku Pesachim, podana jest
zasada: Każdy gatunek zboża należy usunąć w Pesach228
. Prawodawca ma na myśli
także produkty przetworzone: napój babiloński, piwo medejskie, ocet edomicki, egip-
skie piwo jęczmienne, wywar farbiarski, krochmal kucharski i klej pisarski229
Oczysz-
czając dom z kwasu, według rabbiego Eliezera, należy także usunąć damskie ozdoby,
które wykonane są ze zboża, choć Miszna podkreśla, że niedopełnienie tego nie skut-
kuje wyłączeniem ze społeczności.230
W Misznie znajduje się opis różnic między zaczynem a już zakwaszonym
ciastem.231
Za zjedzenie pierwszego nie należy się kara wyłączenia ze społeczności, w
przeciwieństwie do drugiego, stąd we wspominanym fragmencie znajdują się wska-
zówki jak je poprawnie rozróżnić. Rabi Jehuda porównuje wygląd si’ur do czułek sza-
rańczy, podczas gdy pęknięcia w sidduk są rozległe i nachodzą na siebie. Aczkolwiek
w tym samym miejscu znajduje się opinia innych mędrców twierdzących, że kara na-
leży się za spożycie obu rodzajów ciasta.232
Zaczyn, według nich nie musi posiadać
żadnych pęknięć. Zakazane jest jedzenie go w okresie paschalnym już, gdy przypomi-
na kolorem bladość twarzy człowieka ze zjeżonymi włosami, czyli wystraszonego.
225
Zob. Miszna Pesachim I.4-5 oraz II.1. 226
Zob. Miszna Pesachim II.1. 227
Zob. Gemara do Miszna Pesachim I.4-5, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s. 19. 228
Zob. Miszna Pesachim III. 1. 229
Zob. tamże. 230
Zob. tamże. 231
W przekładzie The Soncino English Babylonian Talmud właściwie nie zostały one przetłumaczone,
podano: si’ur i sidduk. Rodkinson przetłumaczył si’ur jako „dough which commences to become leav-
ened”. U R. Marcinkowskiego znaleźć można z kolei słowo „zaczyn”. Sidduk według wspomnianych
źródeł to odpowiednio „dough which becomes riven” i „spękane ciasto”. 232
W Gemarze do tego fragmentu Miszny znajduje się taka sama opinia rabiego Meira. Rabi Jehuda
tłumaczy ją faktem, że brak widocznych pęknięć nie oznacza, iż pod powierzchnią ich nie ma – wtedy
ciasto byłoby już zakwaszone, a za jego spożycie należałaby się kara wyłączenia z Izraela. (Gemara do
Miszna Pesachim III,5, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s.78)
66
Talmud zajmuje się także kwestią zakwaszonych potraw przyniesionych
przez nie-Żyda (poganina). Prawo nie zakazuje przyjęcia chamecu od takiego czło-
wieka (jeśli nie jest podwładnym Żyda). Jeśli przyniósłby chamec na teren należący
do Izraelity, ten nie musi nalegać na zniszczenie go. Gdyby jednak mu go dał, Żyd
musi go zniszczyć. Prawo przewiduje także przeznaczenie specjalnego miejsca w do-
mu, w którym można przechować zakwaszone rzeczy przyniesione przez nie-Żyda –
uznawane są za należące do niego.233
W IX rozdziale Miszny Pesachim dotyczącym
świętowania tzw. drugiej paschy znajduje się stwierdzenie, że zakaz posiadania cha-
mec jej nie dotyczy.234
A. Halacha i współczesne komentarze
Miszna i powstałe w ciągu wieków komentarze wyjaśniają również bardzo
szczegółowo, jakie produkty uznaje się za będące lub mogące się stać zakazanymi
w czasie paschy. Niniejszy fragment pracy zostanie zakończony omówieniem przepi-
sów halachicznych: „Bramy Halachy. Religijne Prawo żydowskie”235
i „Hagada na
Pesach”236
. W święto Pesach obowiązują trzy zakazy dotyczące chamecu: nie wolno
go spożywać, posiadać (nie może być widziany na terenie należącym do Żyda), ani
czerpać zeń korzyści. Przyjmuje się, że już po osiemnastu minutach w mieszance zbo-
ża z wodą rozpoczyna się proces fermentacji, dlatego w tym czasie mieszanka powin-
na zostać upieczona.237
Ciasto może zakwasić się w krótszym czasie, np. gdy tempera-
tura miejsca, w którym się znajduje jest wyższa.
Zakaz posiadania i spożywania chamec jest traktowany przez judaizm bardzo
poważnie. Nawet produkty niemające w swoim składzie mąki mogą w rzeczywistości
być chamec. Przykładem mogą być solone orzeszki ziemne na których mogą pozosta-
wać resztki mąki użytej, by sól się lepiej trzymała.238
Jest to wyraźny przykład posze-
rzenia rozumienia przepisów biblijnych i dostosowania ich do zmieniających się cza-
sów. Wśród Żydów aszkenazyjskich panuje zwyczaj, według którego wyodrębniona
233
Zob. Gemara do Miszna Pesachim I.4-5, w: The Babylonian Talmud, Tom III.5, s.21-23. 234
Zob. The Babylonian Talmud, s. 198; Miszna Pesachim IX, 3( tłum. R. Marcinkowski, w: Judaizm,
red. M. Dziwisz, s. 175. 235
Zob. Miesiąc Nisan i halachy dotyczące chamecu w: Bramy Halachy. Religijne Prawo żydowskie,
red. S. Pecaric, Kraków 2005, s. 368-382). 236
Hagada na Pesach wydawnictwa Stowarzyszenia Pardes zawiera omówienie halachy obowiązującej
w Pesach, teksty hagady paschalnej i komentarz do nich oraz trzy wykłady Maharala z XVI wieku. 237
Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s.416, Bramy Halachy, red. S.Pecaric, s. 369. 238
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 375.
67
została kategoria tzw. kitnijot.239
Są to dosłownie „małe rzeczy”, np. proso, kukury-
dza, ryż, kasza, rośliny strączkowe. W czasie paschy zakazane jest ich spożywanie, ale
nie posiadanie i czerpanie korzyści.
Współczesne komentarze dostosowują i rozszerzają przepisy dotyczące cha-
mecu, dostosowując je do panujących realiów. Istnieją listy produktów dozwolonych
w czasie paschy, także niespożywczych, które zostały zatwierdzone przez odpowied-
nich rabinów. Na liście240
rzeczy, które nie wymagają certyfikatu koszerności zatwier-
dzonej przez Michaela Schudricha, Naczelnego
Rabina Polski znajdują się nawet produkty takie
jak: cień do powiek nie zawierający dodatku zbo-
ża, bezsmakowa nitka do czyszczenia zębów, za-
sypki dla niemowląt bez mąki ziemniaczanej, kon-
kretny rodzaj herbaty czy kawy etc. Inne produkty
(macę, mąkę, śliwowicę, wino, mięso i drób) moż-
na posiadać w czasie paschy, tylko, gdy posiadają
certyfikat „koszerne na Pesach”.
W związku z zakazem spożywania i po-
siadania zakwaszonych potraw, w żydowskich domach, duża waga jest także przykła-
dana do przygotowywania chleba, który będzie jedzony w czasie paschy. Problem
jego koszerności zostanie opisany w dalszej części rozdziału.
Halacha241
nakazuje schować w jedno miejsce wszelkie produkty i przybory
kuchenne związane z kwasem, a także zakwaszone potrawy, które będą jedzone na-
stępnego dnia rano. Dom powinien zostać wysprzątany do 13 dnia miesiąca Nisan.
Halacha precyzuje moment rozpoczęcia poszukiwań jako „zaraz po pojawieniu się
gwiazd”.242
Muszą być widoczne na niebie przynajmniej trzy gwiazdy średniej wiel-
kości. Już pół godziny przed tym momentem zawiesza się wszelkie prace, nie wolno
także niczego jeść. Domownicy modlą się słowami:
Błogosławiony jesteś Ty – Haszem, nasz Bóg, Król świata, który uświęcił nas Swoimi
przykazaniami i nakazał nam usunięcie chamecu243
.
239
P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s.416, Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 374-375. 240
Dostępna online: http://fzp.net.pl/swieta-zydowskie/lista-produktow-na-pesach [dostęp 2013-07-01]. 241
Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 370-372. 242
E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric s. 42. 243
Tekst z Hagada na Pesach, red. S. Pecaric s.63-64; Po odmówieniu błogosławieństwa przed rozpo-
częciem poszukiwań nie wolno prowadzić rozmów na temat inny niż poszukiwanie chamecu, w prze-
ciwnym wypadku trzeba powtórzyć modlitwę (Por. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 370-371).
Ryc. 2 Znak „koszerne na
Paschę” rabina Wiednia A. Y.
Schwartz. Źródło: http://members.aon.at/hafner-
weine/images/Kosherlogo.gif
68
Następnie przystępuje się do sprawdzenia domu. Według halachy przeprowa-
dza się je przy świetle jednej świecy244
, sprawdzając wszystkie możliwe miejsca,
włącznie z kieszeniami ubrań, pęknięciami czy szparami znajdującymi się w domu.
Unika się wszelkich rozproszeń, np. przez rozmowy niezwiązane z wykonywaną
czynnością. Istnieje także zwyczaj chowania dziesięciu kawałków chamecu w domu,
które są zbierane przy pomocy piórka i drewnianej łyżki w czasie poszukiwań.245
Znalezione przedmioty odkładane są w przeznaczone do tego celu miejsce,
aby spalić je rano. Po dokonaniu tego odmówiony powinien zostać tekst bitul chamec
czyli unieważnienia zakwasu:
Cały chamec i zakwas, który znajduje się w moim posiadaniu, który rozpoznałem
i którego nie rozpoznałem, który widziałem i którego nie widziałem, który usunąłem
i którego nie usunąłem, niech będzie unieważniony i niech będzie niczyj, jak proch
ziemi.246
W paschalny ranek do końca godziny czwartej szaa zmanit247
, czyli godziny
halachicznej można spożyć produkty chamec, jak to już było wspomniane przy oma-
wianiu tekstu Miszny i Gemary. Istnieje także możliwość sprzedania swojego chamec
osobie niebędącej Żydem. Transakcję taką przeprowadza rabin w imieniu i z upoważ-
nieniem od danego Żyda. Musi się to odbyć do piątej godziny halachicznej. Zwyczaj
ten jest dobrym przykładem ukazania rozwoju przepisów dotyczących paschy. W Bi-
blii nie znajdziemy wzmianki o możliwości sprzedaży kwasu należącego do Żyda po-
ganinowi – należy go usunąć ze swego domu. W Misznie znajduje się twierdzenie, że
można sprzedawać chamec, ale należy zmieścić się w czasie, w którym nie jest zabro-
nione spożycie go i karmienie nim zwierząt. Dozwolone jest także czerpanie korzyści
z tego. W Gemarze omawiany przepis został uznany za dość oczywisty, jednak została
także przytoczona wypowiedź rabiego Szammaja, który twierdzi, że należy mieć pew-
ność, iż poganin spożyje chamec przed świętem paschy. Późniejsze przepisy hala-
chiczne są bardzo rozbudowane, a sam przebieg transakcji skomplikowany.
244
Świeca powinna być woskowa, pojedyncza, nie pleciona, powinna być woskowa, pojedyncza, nie
pleciona. Nie można używać latarki. (Zob. Bramy halachy, red. Pecaric, s. 370). 245
Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric s. 32. 246
Tekst cytowany za: Hagada na Pesach, tłum. E. Gordon, M. Tomal, w : Hagada na Pesach, red. S.
Pecaric, s. 64. Spalenia i unieważnienia chamec można dokonać najpóźniej do piątej godziny hala-
chicznej. Podobny tekst mówiony jest wieczorem po zakończeniu szukania chamecu. Ma on na celu
formalne wyrzeczenie się posiadania go, postanowienie o braku jego wartości dla osoby wypowiadają-
cej tekst. 247
Zob. słowniczek; Na każde święto paschy dokładna godzina czasu urzędowego ogłaszana jest przez
lokalnych rabinów, np. w Izraelu jest to około dziewiątej przed południem.
69
Przedmioty, które są używane na co dzień w celu przygotowywania posił-
ków, prawdopodobnie miały kontakt z kwasem, którego posiadania zabrania Prawo.
Chamec może znajdować się na nich nadal, więc zaleca się zakup innych i przezna-
czenie tylko do przygotowywania posiłku paschalnego. Większość przedmiotów moż-
na „koszerować”, by stały się użyteczne w czasie paschalnym. W tym celu można je
np. podgrzać lub zanurzyć we wrzącej wodzie, oczywiście po uprzednim wyczyszcze-
niu. Metoda zależy od rodzaju naczynia.248
Zadbać należy także o dokładne wyczysz-
czenie zmywarek, blatów, a nawet protezy dentystycznej. Zalecany jest nawet zakup
nowej szczoteczki do zębów249
.
II.3. Przepisy dotyczące przygotowania chleba
W starożytności, chleb stanowił podstawowy posiłek i istotny element życia
religijnego. Przypuszcza się, że jest produkowany przez ludzkość już od 12 000 lat.
Początkowo spożywano mąkę zmieszaną z wodą w postaci paki. Powstałe w ten spo-
sób placki wypiekano także na kamiennych płytach w popiele. Sztukę tworzenia
pulchnego chleba pierwszy raz opanowano w Egipcie – świadomie wzbudzano proces
fermentacji. Polega on na wydzielaniu się w cieście dwutlenku węgla spulchniającego
chleb.250
Zakwas potrzebny do wyrobu pieczywa otrzymywano z fermentacji ciasta
z poprzednich dni. Zakwaszone ciasto bez dodatku soli pozostawiano, by móc później
wyrobić je z mąką.
II.3.1. Symbolika chleba
W czasie zwątpienia w trakcie wędrówki przez pustynię Izraelici mówili:
Obyśmy pomarli z ręki Pana w ziemi egipskiej, gdzieśmy zasiadali przed garnkami
mięsa i jadali chleb do sytości! Wyprowadziliście nas na tę pustynię, aby głodem
umorzyć całą tę rzeszę.251
Słowo lehem oznaczające chleb i pożywienie w Wj 1-15 pojawia się tylko raz252
.
Określano nim także mannę otrzymywaną w trakcie wędrówki przez pustynię.253
Na
248
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 376. 249
Zob. Lista produktów spożywczych i niespożywczych na Pesach… 250
Zob. Z. Włodarczyk, Siedem upraw biblijnych i ich symbolika, Kraków 2008, s. 36-37. 251
Zob. Wj 16,3, Por. Lb 21,5.
70
oznaczenie chleba niekwaszonego w biblijnych fragmentach dotyczących paschy
używany jest inny wyraz – massâ. W Pwt 16,3 przaśniki, czyli chleb spożywany
w czasie paschy, zostają nazwane chlebem upokorzenia.254
W tradycji żydowskiej są
pamiątką niewoli, jaką cierpieli Izraelici w Egipcie. W trakcie wieczerzy paschalnej,
przed odczytaniem opowiadania o Wyjściu z Egiptu następuje Magid. Wypowiadane
są wtedy słowa:
To jest chleb niedoli, który nasi ojcowie jedli w ziemi egipskiej. Każdy, kto jest głodny,
niech wstąpi i je. Każdy, kto jest w potrzebie, niech wstąpi i obchodzi Pesach. W tym
roku tu, w przyszłym roku w Erec Jisrael, w tym roku jako niewolnicy, w przyszłym
roku – jako ludzie wolni.255
Prowadzący wieczerzę odkrywa w tym momencie mace znajdujące się na ta-
lerzu i podnosi w taki sposób, aby wszyscy ujrzeli przełamany środkowy kawałek
chleba. Po wykonaniu tych czynności, chleby odsuwa się na koniec stołu. Ma to przy-
pominać o tym, że jedzenie można rozpocząć dopiero po zakończeniu czytania Haga-
dy – opowiadania o Wyjściu z niewoli egipskiej.
Paschalny niekwaszony chleb ma dwa znaczenia.256
Jest nie tylko pamiątką
udręki Izraela, głównym posiłkiem w czasie niewoli. Równocześnie jest symbolem
wolności, ponieważ stanowił podstawową strawę w czasie Wyjścia z Egiptu. Mace
jedzone w czasie drogi przez pustynię są symbolem wybawienia.
II.3.2. Przygotowanie przaśników na podstawie przekazu biblijnego
W Biblii nie znajdują się żadne dokładne opisy przygotowań chleba. Był on
bardzo rozpowszechnionym pożywieniem i prawdopodobnie każdy wiedział, jak po-
wstaje – nie było więc potrzebne podawanie przepisu poza podkreśleniem, że chleb
ma być niekwaszony. Jeśli chleb ma przypominać potrawę jedzoną w czasie Exodusu,
to opierając się na przekazie biblijnym, można opisać go jako okrągły, płaski placek
z niekwaszonego ciasta. Wygląd macy można oprzeć na słowie ‘¥gâ znajdującym się
252
Zob. Wj 2,20: Reuel każe córkom zawołać Mojżesza, by pożywił się chlebem po tym, jak kobiety
opowiedziały o ojcu o obronieniu ich przez Mojżesza. 253
Zob. Wj 16,4.12.22.29. 254
Por. Ne 9,9 oraz Wj 3,7-8. 255
Cytat za Hagada na Pesach, red. Pecaric, s. 80. Niezwykle bogaty komentarz wyjaśniający tekst
znajduje się w: Dz. cyt., s.79-88. 256
Zob. dz. cyt, s. 79-81.
71
w Wj 12,39.257
Zofia Włodarczyk258
charakteryzuje ten rodzaj pieczywa następująco:
„był okrągły, niezbyt gruby, niekiedy miał otwór w środku, co pozwalało bochenki
nanizać na kij, który następnie opierano o ścianę, a ów kij nazywano podporą chle-
ba”.259
W Księdze Powtórzonego Prawa Kanaan został opisany jako m.in. ziemia
pszenicy (hitā), jęczmienia (śeōrâ), w której Bóg pozwoli Izraelitom nasycić się chle-
bem.260
Klimat Palestyny miał wpływ na prowadzone uprawy. Częściej uprawiano
odporny na panujące tam susze i upały jęczmień. Ten rodzaj zboża dojrzewał ok. mie-
siąc wcześniej niż pszenica. W opisie siódmej spośród plag, które dotknęły Egipt261
znajduje się poświadczenie tego faktu. Grad zniszczył jęczmień posiadający już kłosy,
natomiast później dojrzewająca pszenica i orkisz nie zostały uszkodzone.262
Żniwa
jęczmienia rozpoczynały się miesiąc wcześniej niż pszenicy, jeszcze przez obchodami
paschy. Czas ich rozpoczęcia różnił się także w obrębie samej Palestyny. Miało to
miejsce, jak zauważa Zofia Włodarczyk, „w zależności od krainy geograficznej.
W dolinie Jordanu i na równinie Szefeli zboża dojrzewały wcześniej niż w Galilei
i Judei”263
Dla przykładu, w okolicy Betlejem żniwa jęczmienia rozpoczynano w dru-
giej połowie kwietnia po zakończeniu pory deszczowej.264
Biblia potwierdza wytwarzanie dwóch rodzajów mąki: zwykłej (qemah) i lep-
szej jakości, nazywanej „najczystszą” (sōlet)265
. Pokarm ubogich stanowiła mąka qe-
mah i jęczmienna, co znajduje potwierdzenie w Piśmie Świętym. Wdowa z Sarepty
koło Sydonu posiada jedynie garść qemah (1 Krl 17,12), a chłopiec znad Jeziora Gali-
lejskiego chleby jęczmienne (J 6,9). W Księdze Ezechiela wspomniane jest także pro-
so (dōhan) oraz po raz kolejny orkisz (kūssemet).266
257 Występuje ono także w Rdz 19,6; Lb 11,8; 1 Krl 17,13; 1 Krl 19,6 oraz Oz 7,8, gdzie w Biblii Ty-
siąclecia zostało przełożone jako „podpłomyk”. Por. Koehler-Baumgartner, Hebrew and Aramaic Lexi-
con of the Old Testament, dostępny w programie BibleWorks 6.0, gdzie ‘¥gâ zostało przetłumaczone
jako “round flat loaf of bread, which is quickly baked in ashes or on glowing baking stones”. 258
Zofia Włodarczyk uzyskała magisterium i kanoniczny licencjat w teologii, a także doktorat obronio-
ny na Akademii Rolniczej w Krakowie. 259
Zob. Z. Włodarczyk, dz. cyt, s. 36; Fragmenty, w których mowa o podporze chleba: Ez 14,13; Ez
4,16; 5,16; Kpł 26,26. 260
Zob. Pwt 8,7-10. 261
Zob. Wj 9,13-35. 262
Zob. Wj 9,31-32. 263
Zob. Z. Włodarczyk, dz. cyt, s. 26. 264
Por. Komentarz kulturowy…, s. 302. 265
Por.: 1 Krl 5,2: Codzienną dostawę żywności dla Salomona stanowiło: trzydzieści kor najczystszej
mąki (sōlet) i sześćdziesiąt kor zwykłej mąki (qemaµ); oraz Rdz 18,6; Kpł 2,1-7; Ez 16,13.19. 266
Zob. Ez 4,9, Por. Iz 28,25. Badacze utrzymują, że biblijna nazwa k¥ssemet oznacza pszenicę pła-
skurkę (Triticum diccocum), a nie orkisz (Triticum spelta), który prawdopodobnie nie występował na
Bliskim Wschodzie; zob. Włodarczyk Z., dz.cyt., s. 15 oraz 17-18.
72
II.3.3. Przepisy talmudyczne
Powyżej zostało już wykazane, jak istotne było pozbycie się wszelkiego za-
kwasu z domów. Z powodu groźby wyłączenia ze społeczności Izraela, szczególną
wagę przykładano także do naczyń, przy użyciu których było przygotowywane ciasto.
Przed przystąpieniem do wyrabiania go należy usunąć każdy kawałek zakwasu znaj-
dujący się w dzieży, szczególnie, gdy ta posiada szpary. Miszna podaje zasadę, iż
możliwe jest pominięcie chamecu mniejszego niż oliwka.267
W Gemarze do tego
fragmentu268
znajduje się opinia, wedle której można w szparach dzieży pozostawić
fragment zakwasu, jeśli został tam umieszczony, by wzmocnić naczynie. Usunąć nale-
ży również chamec wielkości połówki oliwki, jeśli znajdują się w naczyniu jego dwa
kawałki, ponieważ mogłyby się złączyć w jeden. Najlepszym wyjściem z sytuacji jest
jednak zakup i przeznaczenie osobnych naczyń używanych tylko w czasie paschy, co
zwiększa pewność nieposiadania kwasu.
W czasie wieczerzy paschalnej powinno spożywać się tzw. maca szmura
przygotowaną specjalnie na ten wieczór pod odpowiednią kontrolą. Choć przepisy
biblijne także nakazują dokładną dbałość o to, by chleb był niekwaszony, późniejsze
dokumenty wyraźnie poszerzają i uszczegóławiają te starania. Zboże dla wypieku
chlebów musi należeć do jednego z pięciu dozwolonych gatunków wymienionych
w Misznie269
. W tłumaczeniu Marcinkowskiego270
są to: pszenica, jęczmień, gryka,
żyto lub owies.271
Tanaita w Gemarze odnoszącej się do omawianego fragmentu na-
ucza, że orkisz272
jest gatunkiem pszenicy.273
Nie powinno się natomiast używać do
wyrobienia ciasta ryżu ani prosa.
Aby maca była koszerna, dawniej zbierało się tylko wyselekcjonowane ziarna
z pól należących do gminy ortodoksyjnej.274
Współcześnie, nadal dba się o to, by od
267
Zob. Miszna Pesachim III, 2. 268
Zob. The Babylonian Talmud, Tom. III.5, s. 92. 269
Zob. Miszna Pesachim II,5. 270
Zob. R. Marcinkowski, Pascha według Miszny, w: Studia Judaica 6: 2003 nr 2(12) s. 100 271
W tłumaczeniach Epsteina (The Soncino English Babylonian Talmud) i Rodkinsona (The Babylonian
Talmud) wymienione zostały: „wheat” (pszenica), „barley” (jęczmień), „spelt” (orkisz), „rye” (żyto)
oraz „oat” (owies). 272
Występujący w tekście jako kusmin tłumaczone na język angielski jako „spelt”. 273
Fakt ten można również łatwo zauważyć zwracając uwagę na łacińskie nazewnictwo: orkisz - Triti-
cum spelta, pszenica – Triticum. 274
Por. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Polski słownik judaistyczny, Tom 2, s. 77.
73
tego momentu, były przechowywane w suchym miejscu.275
Zboże podlega nadzorowi
trwającemu aż do zakończenia wypieku chleba. Woda używana do wyrobienia ciasta
nabierana była wykoszerowanym naczyniem i odstawiana, by się odstała.276
Pobożny Żyd musi więc zatroszczyć się o zakup gotowego, specjalnego chle-
ba lub produktów posiadających certyfikat „koszerne na Pesach”. Niekwaszony chleb
nie może być ukradziony lub nieopłacony. Jeśli ktoś chce macę przygotować samo-
dzielnie, oprócz korzystania z mąki z certyfikatem koszerności, musi pamiętać, by
używać wyłącznie wody do zagniatania (niedopuszczalne jest zastąpienie jej winem,
miodem czy mlekiem)277
.
Ryc. 3 Wyrób koszernych mac w Kfar Chabad, Izrael (1987 r.) Źródło: http://www.flickr.com/photos/government_press_office/7034285087/
Omówione powyżej przepisy potwierdza opis przygotowań zamieszczony
przez Ninel Kamez-Kos, zmarłą w 2011 roku badaczkę zwyczajów polskich Żydów,
w publikacji Święta i obyczaje żydowskie: „Wypiek macy rozpoczynano trzydzieści
dni przed Pesach. Macą nazywa się placki z niekwaszonego ciasta, tj. mąki i wody,
bez drożdży i żadnych dodatków. Ciasto rozwałkowuje się cienko i piecze jak pod-
płomyki. Do wypieku macy przygotowywano się bardzo starannie. Po selekcji zboża
tak, by nie było ziaren wilgotnych i wyrośniętych, mielono je w specjalnie oczyszczo-
nych młynach. Mąkę dokładnie przesiewano. Dbano, by woda na macę była czysta.
275
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 386; E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Halacha
na Pesach, red. S. Pecaric s. 35-36. 276
Por. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Polski słownik judaistyczny, t. 2, s. 77. 277
Zob. The Babylonian Talmud, t. III.5, s. 54 .
74
Pobożny Żyd dostarczał ją w specjalnym wiadrze, dzień wcześniej, aby się odstała.
Ciasto zagniatano w miedzianych naczyniach, wodę cedzono, piec «koszerowano»
(oczyszczano). Podczas wyrabiania macy obowiązywało częste mycie rąk. Ciasto na
macę należało zagniatać nie dłużej niż 18 minut, aby nie doszło do żadnej fermenta-
cji.”278
Kolejne miejsce w Talmudzie zawiera opis przygotowywania chleba.279
Przy-
toczone zostały opinie Gamaliela (trzy kobiety powinny piec kolejno ciasto w tym
samym piecu, po zagnieceniu go w tym samym czasie) oraz Mędrców (kobiety pracu-
ją razem, każda wykonując inny etap – jedna ugniata, druga kształtuje ciasto, podczas
gdy trzecia piecze). W omawianym fragmencie Miszny znajduje się istotna uwaga:
należy posmarować ciasto zimną wodą, gdyby zaczęło wyrastać, by opóźnić proces
fermentacji. W Gemarze znajduje się jeszcze inny sposób: pierwsza kobieta po ugnie-
ceniu ciasta formuje je, podczas gdy druga swoje ugniata, po ukształtowaniu placka,
piecze go, druga nadaje własnemu kształt, a trzecia swoje ciasto ugniata. Gospodynie
zamieniają się w kółko swoimi zajęciami, tak aby, gdy będą pracować nad ciastem, nie
zaszła w nim fermentacja. Jeżeli w tym samym czasie zostały zarobione dwie części
ciasta i jedna sfermentowała, a w drugiej nie widać żadnych śladów tego procesu, wy-
rzucić należy obie.280
Przygotowanie chleba i związane z nim oczyszczanie domów jest dobrym
przykładem zmian, jakie nastąpiły w prawodawstwie paschalnym na przestrzeni wie-
ków. Były wynikiem głównie uwarunkowań historycznych – dostosowaniem życia
kultycznego do zmieniającej się rzeczywistości. Z powyższej analizy można wywnio-
skować, że judaizm rabiniczny zasadniczo nie zmienił przepisów biblijnych. Zostały
one rozwinięte i uszczegółowione. W Talmudzie i komentarzach halachicznych zna-
leźć można wiele wyjaśnień, jak należy postąpić w konkretnych sytuacjach. Z tego
wnioskować można, że intencją prawodawcy było uniknięcie jak największej ilości
sytuacji, w których istnieje możliwość postąpienia niezgodnie z prawem.
278
Zob. N. Kameraz-Kos, Święta i obyczaje żydowskie, Warszawa 2001 s. 58. 279
Zob. Miszna Pesachim III,4. 280
Zob. The Babylonian Talmud, Tom. III.5, s. 74-75.
75
II.4. Czas i sposób spożywania niekwaszonego chleba w trakcie wieczerzy pas-
chalnej
Do wypełniania nakazu spożywania wyłącznie macy zobowiązani są wszyscy
mężczyźni i kobiety, a także dzieci, które już rozpoczęły naukę wypełniania przyka-
zań, czyli pięcio- lub sześcioletnie. Istnieje micwa zakazująca spożywania mac
w dzień paschy.281
Jej celem jest sprawienie, by świąteczny chleb został zjedzony
z apetytem. Przez niektórych Żydów zwyczaj ten bywa przedłużany na okres nawet od
pierwszego dnia miesiąca. Przygotowując się do wieczerzy paschalnej, uczestnicy
muszą także dbać o to, by nie być sytymi.
W ten wyjątkowy wieczór używana jest specjalna zastawa stołowa, nierzadko
bardzo wartościowa. W czasie świętowania Paschy na pustyni Izraelici także używali
kosztownych, srebrnych i złotych naczyń, pożyczonych od Egipcjan.282
Współcześnie
do ułożenia mac wymagany jest specjalny rodzaj patery. Na wierzchu układa się od-
powiednie składniki rytualnego posiłku. Miejsce pod spodem przeznaczone jest na
mace. Trzy mace układa się jedną na drugiej, przedzielając serwetkami i również
przykrywając.283
W ciągu sederu macę szmura spożywa się trzykrotnie284
:
- Moci maca – po opowiedzeniu historii Wyjścia z Egiptu spożywa się 2 kawałki,
z macy wierzchniej i mniejszej części macy środkowej, ponieważ podczas każdego
święta powinna być przygotowana podwójna porcja chleba. Prowadzący seder wypo-
wiada słowa przewidzianego błogosławieństwa równocześnie wyrażając pragnienie,
by uwolnić innych uczestników od tego obowiązku, którzy odpowiadają, Amen. Na-
stępnie przewodniczący rozdaje każdemu uczestnikowi po dwa kawałki macy nie
mniejsze niż wielkość oliwki. Z tego powodu trzeba przygotować odpowiednią ilość
macy, aby starczyło dla wszystkich. Jeśli jest wielu uczestników konieczne jest za-
pewnienie dodatkowych chlebów.
281
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 380. 282
Zob. Wj 11, 2 oraz KBH, s. 73; Wydarzenie to mogłoby wydawać się nieprawdopodobne – czemu
Egipcjanie mieliby dać Izraelitom swoją kosztowną własność? Jednak biorąc pod uwagę opisaną wcze-
śniej historię plag, którymi Bóg nawiedzał Egipt, staje się ono zrozumiałe. Znękani trudnymi wydarze-
niami religijni ludzie zgadzają się na wszystko. Wierzący w swoich bogów myślą, że dzięki temu prze-
błagają Boga Izraelitów. 283
Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 418-419; Mace w trakcie posiłku będą
odkrywane i przykrywane. 284
Zob. Dz. cyt., s. 419; Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 386-387; E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na
Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 54-59.
76
- Korech – kawałki spodniej macy łączy się z marorem i spożywa jako kanapkę; jest to
upamiętnieniem świątyni Jerozolimskiej i kanapki spożywanej przez Hillela w cza-
sach, gdy jeszcze istniała świątynia. Wśród składników kanapki jedzonej przez Hillela
znajdował się też kawałek ofiary paschalnej.
- Cafun – zjadany zostaje większy kawałek środkowej macy, afikoman285
. Po zakoń-
czeniu posiłku każdy spożywa jego dwa kawałki wielkości kezajit. Ilość wynika
z faktu, iż upamiętniają ofiarę składaną na paschę oraz macę, którą jedzono wraz z nią.
W trakcie wieczerzy należy pamiętać, że będzie trzeba później zjeść jeszcze afikoman
– nie można być już zupełnie sytym. Cafun musi mieć miejsce dokładnie w połowie
nocy. Później nie wolno już jeść niczego.
Ilość mac spożywanych w czasie sederu nie jest przypadkowa. Symbolizują
naród żydowski złożony z kapłanów, lewitów i reszty Izraela, trzech praojców a także
trzy miary mąki użyte przez Abrahama do upieczenia chleba dla trzech aniołów (Rdz
18,6). Są one rodzajem ofiary dziękczynnej za wyzwolenie.286
Halacha przewiduje od dwóch do dziewięciu minut na spożycie każdego
z kawałków chleba.287
Podczas sederu każdy obecny powinien zjeść przynajmniej
jeden kezajit macy. Jest to wielkość porównywalna do oliwki. W Bramach Halachy
można przeczytać próby dalszego sprecyzowania tej ilości288
: „Zgodnie z opinią Cha-
zon Isz, ilość macy, jaką należy spożyć tego wieczora równa się 50 cm3, zaś raw
Chajim Nae uważa, że jeden kezajit macy to 27 cm3.” Wielkość ta porównywana jest
także do połowy jajka.289
Trudności z jej sprecyzowaniem wynikają między innymi
z faktu, że wielkości roślin i zwierząt mogły ulec zmianie od czasów talmudycznych.
II.5. Gorzkie zioła
W Biblii znajduje się nakaz jedzenia trzech potraw w noc paschalną:
285
Na początku wieczerzy, po zjedzeniu karpas ma miejsce Jachac –przełamanie środkowej macy (gest
ten ma przypominać chleb nędzy). Większa część macy zostaje zawinięta w materiał (Por. Wj 12,34) i
schowana – jest to afikoman. Istnieje zwyczaj chowania go przez dzieci, poszukiwania i wykupywania
przez dorosłych. Czynności te przyczyniają się do tego, aby najmłodsi uczestnicy sederu nie zasnęli.
Jeśli afikoman zaginąłby faktycznie, można zamiast niego użyć innej koszerną macę. Istnieje także
zwyczaj kładzenia afikomanu na swoich ramionach (symbol niesienia niekwaszonego chleba w czasie
wyjścia z Egiptu - Wj 12,34). Dwa jego kawałki symbolizują ofiarę paschalną i niekwaszony chleb. 286
Por. Kpł 7,12. 287
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 386; E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada
na Pesach, red. S. Pecaric, s. 36. 288
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 386. 289
Zob. Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 36.
77
I tej samej nocy spożyją mięso pieczone w ogniu, spożyją je z chlebem niekwaszonym
i gorzkimi ziołami (mārōrîm).290
Gorzkie zioła razem z macą mają być spożywane także w wypadku obchodzenia dru-
giej paschy.291
Są to właściwie wszystkie przepisy biblijne wyjaśniające zwyczaj je-
dzenia gorzkich ziół. Późniejsze przepisy wnoszą więcej szczegółów tego obrzędu.
W czasach biblijnych zwyczajną formą posiłku było odrywanie kawałków chleba
z okrągłego bochenka i maczanie ich w przygotowanym sosie.292
W Piśmie Świętym
nie zostało sprecyzowane293
jakie rośliny należy jeść, dokładny moment czy sposób,
w jaki trzeba tego dokonać. Nakaz ich spożywania pojawia się jedynie w dwóch miej-
scach: Wj 12,8 i Lb 9,11. Przyjmuje się, że oba należą do dokumentu kapłańskiego294
,
którego autor kładzie nacisk nie tylko na kult, lecz także na powiązanie paschy
z uwolnieniem Izraela z niewoli. Możliwe, że miało to wpływ na pojawienie się po-
trawy przypominającej o interwencji Boga kończącej uciemiężenie Jego ludu.
Maror, według Miszny, jest symbolem gorzkich doświadczeń Izraelitów
w Egipcie.295
Takie rozumienie sugeruje także sam tekst biblijny. W Wj 1,14296
znaj-
duje się stwierdzenie, że Egipcjanie „uprzykrzali” życie izraelskich niewolników.
W oryginalnym tekście słowo to brzmi: wajemār
erû i jest wyrazem opartym na tym
samym rdzeniu (mrr), co maror.297
Rośliny te stanowią także symbol niewoli. W prze-
ciwieństwie do innych potraw, tej nie spożywa się opierając na lewym boku.298
W tym
miejscu warto przytoczyć jego symboliczną interpretację podawaną przez Zofię Wło-
darczyk, specjalizującą się zarówno w botanice jak i teologii: „Zimą i wczesną wiosną
liście mają łagodny smak i spożywane są jako warzywa. W okresie paschy, a więc na
290
Zob. Wj 12,8. 291
Zob. Lb 9,6-14. 292
Por. Z. Włodarczyk, dz. cyt., s. 36. 293
W jednym z tłumaczeń Biblii na język aramejski, Targumie Pseudo Jonatana, (będącym parafrazą
tekstu) wymienione zostały: szanta zwyczajna i sałata. („horehound and lettuce” - zob. The targums of
Onkelos and Jonathan ben Uzziel on the Pentateuch with the fragments of the Jerusalem Targum: From
the Chaldee. Genesis and Exodus,tłum. Edherige, s. 475). Ciekawym faktem jest, że nazwa systema-
tyczna szanty zwyczajnej, Marrubium vulgare wywodzi się od hebrajskiego rdzenia mrr oznaczającego
gorzki smak. 294
Por. S. Haręzga, art. cyt., s. 196. 295
Zob. Miszna Pesachim X,6; Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 166. 296
Przyjmuje się, że ten fragment także wchodzi w skład dokumentu kapłańskiego (Zob. H. Langkam-
mer, Historia Starego i Nowego Testamentu, Wrocław 2007, s. 38). 297
Polskie tłumaczenie oddaje niedoskonale brzmienie wyrazu. W niektórych z angielskich tłumaczeń
(New American Standard Bible with Codes, Jewish Publication Society Old Testament, czy King James
Bible with Strong’s and Geneva Notes) znajduje się wyrażenie „to make bitter ” oznaczające dosłownie
„czynić gorzkim”. 298
Wspieranie się na lewym boku, czyli heseba, jest symbolem wolności ponieważ jest to sposób spo-
żywania posiłków przysługujący w starożytności wyłącznie ludziom wolnym.
78
przełomie marca i kwietnia liście zawierają w sobie gorycz, a w późniejszym czasie
ich pędy drewnieją, u niektórych pojawiają się cierniste wyrostki na liściach i kwiato-
stanach, co czyni je niejadalnymi. Ta zmienność w wyglądzie i przydatności roślin
jest, według tradycji odwzorowaniem dziejów pobytu Izraelitów w Egipcie. Na po-
czątku, gdy cierpieli głód byli tam przyjęci gościnnie przez swego brata Józefa, który
był zarządcą Faraona, po jego śmierci przestali być traktowani jako goście i stawali się
niewolnikami, aż w końcu prześladowania i ciężka praca zmusiły ich do ucieczki
z tego kraju.”
Hebrajskie słowo mārōr nie oznacza dokładnie gorzkich ziół. Swoim znacze-
niem obejmuje ogólnie gorzkie rośliny. W Tabeli nr 5 zostały zestawione nazwy wy-
mieniane przez Talmud w porządku Pesachim Miszny299
wraz z tłumaczeniami na
język angielski i polski. Kolumny odpowiadają miejscu, z którego słowa zostały za-
czerpnięte. Ich kolejność nie została zmieniona. Podano je w sposób, w jaki wymie-
niają je odpowiedni tłumacze. Wynika to z trudności, jakie sprawia tłumaczenie ory-
ginalnych nazw.
Tab. 5 Porównanie tłumaczeń nazw roślin, które spełniają nakaz jedzenia maro-
ru
„The Soncino Eng-
lish Babilonian
Talmud”,
tłum. I. Epstein300
„The Babylonian
Talmud”,
tłum. Rodkinson
„The Talmud”,
tłum. Joseph Bar-
clay301
„Pascha według
Miszny”,
tłum. Roman Mar-
cinkowski302
„Obraz paschy w
różnych okresach
historycznych”,
J.M. Musielak303
sałata (hazareth) sałata sałata sałata sałata
tamka dzika i ogrodowa
endywia304
endywia cykoria endywia
harhabina harhabinah chrzan chrzan cykoria
endywia (‘ulshin) kolendra lukrecja szakłak305
pieprzyca
Maror gorzkie zioła
(chrzan) kolendra gorzkie zioła Chrzan
299
Zob. Miszna Pesachim II,6. 300
The Soncino English Babylonian Talmud, Elegantly Reformatted in Two Columns in PDF, red. Reu-
ven Brauner, dostępny w www: http://halakhah.com/indexrst.html. W tłumaczeniu Epsteina zostały
podane wokalizacje wszystkich pięciu hebrajskich nazw, a przetłumaczone jedynie dwie z nich. 301
Dostępny w www: http://www.sacred-texts.com/jud/bar/bar040.htm. 302
Zob. Roman Marcinkowski, Pascha według Miszny, w: Studia Judaica 6: 2003 nr 2(12) s.100. 303
Zob. Musielak, art. cyt., s. 289. 304
Endywia (Cichorium endivia) to gatunek cykorii (Cichorium). Zob. Z. Podbielkowski, dz. cyt., s. 61 305
Szakłak pospolity jest rośliną trującą. Jednak kora i owoce mają zastosowanie w zielarstwie. (Zob.
Szakłak Pospolity w: Zioła, pr. zb., Zeszyt 4, Warszawa 1987, s.17).
79
Podczas, gdy wydaje się, że pierwsze dwa wiersze spośród zawierających
tłumaczenia odpowiadają temu samemu warzywu, w dalszej części tabeli, porządek
ten zostaje zburzony. Przykładem jest słowo podane w The Soncino Babilonian Tal-
mud jako ‘ulshin, które każdy z cytowanych tłumaczy przełożył jako inny wyraz. Nie
udało się zidentyfikować wszystkich roślin wymienionych w Misznie.306
Współcze-
śnie spożywa się warzywa znane z tradycji, najczęściej odmiany sałaty i cykorii a tak-
że chrzan.
Cykoria i endywia są roślinami o dobrze wyczuwalnym gorzkim smaku, za
który odpowiada intybina.307
Ok. 2 tygodnie przed zbiorem, związuje się rozety rośli-
ny, by do środka nie docierało światło. Dzięki temu wewnętrzne liście bieleją, tracąc
gorycz. Hebrajskie słowo określające gorzkie zioła odpowiada akadyjskiemu określe-
niu sałaty.308
Roślinę tę uprawiano ówcześnie w Egipcie. W Bramach Halachy rodzaj
warzywa został uszczegółowiony: „Jako maror wykorzystuje się sałatę rzymską (dłu-
golistną)”309
. Jeśli zamierza się użyć sałaty, bardzo istotnym jest dokładne sprawdze-
nie i oczyszczenie jej liści. Tora zakazuje spożywania robaków, które mogłyby się
ukrywać w warzywie. Należy zrobić to odpowiednio wcześniej, pamiętając, by liści
nie pozostawić zanurzonych w wodzie w czasie Szabatu. Współcześnie możliwe jest
nabycie sałaty, która została wyhodowana z zachowaniem specjalnych warunków, by
owady nie mogły dostać się do wnętrza jej główki. Taka roślina posiada zaświadcze-
nie rabina. Dopuszczalne jest także użycie sałaty, której liście nie posiadają silnego
smaku goryczy.
Gdy używa się chrzanu, nie powinno się kupować go w sklepie – mogą
w nim znajdować się przyprawy lub sztuczne dodatki. Prawodawca bierze pod uwagę
także sytuacje, gdy chrzan o silnym smaku mógłby zaszkodzić zdrowiu któregoś
z uczestników sederu. Warzywo powinno zostać starte wcześniej i odstawione, by
złagodnieć.310
Jeśli spożycie maroru nie stwarza niebezpieczeństwa, należy zmusić się
wykonania tej micwy w całości. Bardzo chorzy mogą go tylko żuć przez chwilę –
306
Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 36-37. 307
Zob. Cykoria Podróżnik, w: Zioła, Zeszyt 1, Warszawa 1987, s. 24 oraz Z. Podbielkowski, dz. cyt,
Warszawa 1989, s. 61-62. 308
Zob. KBH, s. 74. 309
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s.387. 310
Istnieją różne opinie, jak należy postąpić przy tarciu chrzanu, gdy pascha wypada w Szabat z uwagi
na zakaz wykonywania pracy. Warzywo powinno zostać starte przed Szabatem i przechowane pod
przykryciem do rozpoczęcia wieczerzy paschalnej lub po powrocie z synagogi w wieczór paschy. Moż-
liwe jest również ucierania go w Szabat, gdy użyje się odwróconej tarki lub zamiast na talerz będzie
spadał na serwetkę lub papier.
80
najważniejszym jest odczucie gorzkiego smaku rośliny, nie można jej więc po prostu
połknąć, w przeciwieństwie do niekwaszonego chleba, którego nie trzeba gryźć, jeśli
się nie chce.311
Zgodnie z Miszną, warzywa mogą być świeże lub suszone. Zabronione jest
używanie ich w postaci marynowanej, ugotowanej oraz parzonej.312
Należy zjeść je
w ilości odpowiadającej wielkości oliwki313
. Obowiązuje to każdego uczestnika uczty
(mężczyźni, kobiety, dzieci uczące się przestrzegania przykazań). Spożycie maroru,
tak samo jak macy, powinno odbyć się w czasie nie dłuższym niż dziewięć minut.
Można do tej wielkości połączyć kawałki różnych warzyw. Należy przygotować dwa
rodzaje gorzkich ziół, ponieważ będą spożywane dwukrotnie w czasie sederu, by wy-
pełnić dwa nakazy: jedzenia maroru i kanapki z macą podczas Korech.
Pierwszy raz, maror spożywany jest po odczytaniu Hagady. Zanurza się go
w charosecie314
, strząsa nadmiar, który mógłby zmniejszyć odczucie goryczy i wyma-
wia błogosławieństwo obejmujące też Korech:
Błogosławiony jesteś Ty – Haszem, nasz Bóg, Król świata, który uświęcił nas Swoimi
przykazaniami i nakazał nam jedzenie maroru315
.
W przepisach Pisma Świętego nakazane jest spożywanie maroru razem z
ofiarą paschalną. Mimo tego, że z powodu braku świątyni, ofiara nie jest ona już skła-
dana, rabini nakazali nadal spożywać gorzkie warzywa w czasie sederu paschalne-
go.316
Podwójne spożycie gorzkich roślin wynika z dwóch różnych opinii: większość
rabinów uważa, że należy zjeść maror i macę osobno, a Hillel nakazywał spożywać je
razem. Korech jest upamiętnieniem zwyczaju Hillela.
II.5.1. Charoset
W Misznie znajduje się także fragment mówiący o innych potrawach spoży-
wanych w czasie sederu. Wymienione zostały: maca, sałata, charoset i dwie inne, go-
towane potrawy317
. W omawianym fragmencie znajduje się opinia, iż charoset nie jest
nakazany oraz przeciwna, należąca do rabbiego Eleazara bar Cadok. Tak, jak chleb
311
Zob. Gemara do Miszna Pesachim X,3, w: The Babylonian Talmud, Tom V.3, s. 240. 312
Zob. Miszna Pesachim II, 6. 313
Zob. Tamże. 314
Zob. Poniżej. 315
Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric s. 167-168. 316
Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 36-37. 317
Por. Miszna Pesachim X,3.
81
niekwaszony jest symbolem niewo-
li. Jego kolor i gęsta konsystencja,
według opinii Rabiego Eleazara Bar
Cadoka318
, przypominają zaprawę,
której Żydzi używali
w Egipcie, wykonując ciężkie pra-
ce. Nie ma nakazu spożywania go,
prawdopodobnie jest to zwyczaj
pomagający złagodzić gorycz wa-
rzyw.
W skład charosetu trady-
cyjnie wchodzą owoce, do których porównany został Izrael w Biblii, np. jabłka (Pnp
8,5), orzechy (Pnp 6,11), figi (Pnp 2,13). Używa się także daktyli, granatów, cynamo-
nu, imbiru, miodu i wina. Na pamiątkę jabłoni, pod którymi izraelskie kobiety w ta-
jemnicy rodziły dzieci, by naród mógł przetrwać
w niewoli, charoset powinien mieć nieco kwaśny smak.319
Ryc. 5 Stół paschalny Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/A_Seder_table_setting.jpg/800px-
A_Seder_table_setting.jpg
318
Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 170. 319
Zob. Gemara do Miszna Pesachim X.3, zob. w: The Babylonian Talmud, Tom. V.3, s. 241, Hagada
na Pesach, red. S. Pecaric, s. 171.
Ryc. 4 Charoset i mace Źrdóło: http://www.chow.com/galleries/97/recipes-for-
passover#!1550/charoset
82
II.5.2. Karpas
W trakcie rytualnego posiłku spożywany jest jeszcze jeden rodzaj warzywa,
gotowanego lub surowego320
. Spożywanie karpas także nawiązuje do niewoli egipskiej
Izraela. Zielone warzywo jedzone w czasie wiosennego święta, jakim jest niewątpli-
wie pascha stanowi symbol odrodzenia.321
Nie tylko natura wraca do życia, ale rów-
nież naród żydowski, po opuszczeniu Egiptu. Sposób jedzenia karpas nawiązuje do
przekąsek spożywanych przez ludzi wolnych w czasie uczt w kulturze grecko-
rzymskiej, przed głównym posiłkiem zjadano warzywo. 322
Przed jego spożyciem następuje Urchac, czyli mycie rąk poprzez dwukrotne
polanie wodą zarówno prawej jak i lewej ręki. Na początku wieczerzy, po kiduszu,
kawałek karpas mniejszy niż kezajit zamacza się w słonej wodzie323
(lub occie) sym-
bolizującej łzy Izraelskich niewolników w Egipcie. Celem pobocznym spożywania
warzywa zanurzanego w słonej wodzie jest także pobudzenie ciekawości dzieci –
w dalszej części sederu następują pytania zadawane przez nie, pomagające zrozumieć
sens wieczornych obrzędów.
Jako karpas należy przygotować warzywo zielone. Może to być pietruszka
lub seler.324
Znana jest także tradycja używania różnych warzyw, np. sałaty, selera,
rzodkiewki, cebuli czy ziemniaków. Istotne jest, by była to inna roślina niż używana
jako maror. Nazwa karpas jest aramejską formą greckiego charpaso oznaczającego
„roślinę baldaszkowatą”, którą Talmud Jerozolimski identyfikuje z pietruszką.325
320
Zob. Miszna Pesachim X,3. 321
Zob. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Polski Słownik Judaistyczny, Tom I, s. 760-761. 322
Spożywając karpas jednak nie opiera się na lewym boku, ponieważ choć spożywany jest w duchu
wolności, symbolizuje niewolę. 323
Stosowany współcześnie minhag (tradycja, zwyczaj) Arizala nie pozwala przygotowanej słonej wo-
dy stawiać na talerzu sederowym. Istnieją dwa główne sposoby układania pokarmów. Jednym z nich
jest właśnie tradycja mistyczna Arizala (Jicchaka Lurii). Jest ona akceptowana przez chasydów i obo-
wiązujący obecnie kodeks halachiczny Szulchan aruch Rabina Josefa Karo. Inny podawał rabi Mosze
Issereles korzystając z Talmudu (Porządek Moed, Traktat Joma 33b) – zob. E. Gordon, S. Pecaric, Ha-
lacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 50-51. 324
Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 52. 325
Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s., s. 75.
83
III Przepisy dotyczące przygotowania baranka paschalnego i wina
Pasterskie plemiona semickie prowadzące koczowniczy tryb życia także
obchodziły uroczystość przypominającą żydowskie święto paschy. Było to odrębne
święto obchodzone z okazji wiosennego strzyżenia owiec. Podczas tego święta skła-
dano wiosenną ofiarę z pierwocin stada. Ponieważ przypadało ono na wiosnę złączono
je znacznie później, bo dopiero w okresie reformy Jozjasza w końcu VII wieku przed
Chr., ze świętem przaśników zmieniając odpowiednio jego symbolikę oraz orientację.
Obchodzono je odtąd jako pamiątkę wyjścia z Egiptu. Jedynie ofiara baranka przypo-
minała jego dawny pastersko koczowniczy charakter.326
III.1. Symbolika baranka
III.1.1. Pismo Święte
W pasterskiej kulturze baranek był symbolem dobrobytu.327
Historia biblijna
wiele osób przedstawia jako pasterzy. Abraham i Lot posiadali trzody i wędrowali
z całą swoją rodziną i nimi (Rdz 12,16; 13,2.5). Jakub poznał Rebekę, gdy pasła owce
swego ojca, Labana, później sam je wypasał, rozmnożył i otrzymał własną część328
.
Mojżesz wypasał owce swojego teścia Jetry, a żonę, Seforę poznał, gdy z resztą sióstr
poiła stada.329
Pasterzem był także Dawid330
, a Hiob posiadał siedem tysięcy owiec331
.
Rodzina Jakuba, którą Józef sprowadził do Egiptu rozpoczynając ich osiedlenie się na
tych ziemiach zajmowała się pasterstwem.332
Mojżesz prosząc faraona o zgodę na zło-
żenie ofiary na pustyni, zaznaczył chęć udania się tam z posiadanymi przez nich
owcami (sō’n) i bydłem (\bāqār).333
Także sam Izrael w Piśmie Świętym bywa symbolizowany przez baranka,
szczególnie zbłąkanego, atakowanego przez dzikie zwierzęta.334
Naród wybrany to
326
Por. Tyloch Witold, dz. cyt. , s.538. 327
Zob. Pwt 8, 12-13, Ez 32, 27-29. 328
Zob. Rdz 26, 12-14; 29,1-10; 30, 30, 31-43. 329
Zob. Wj 2,15-19; 3,1. 330
Zob. 1 Sm 16,11.19; 17,15.20.34; Ps 78, 70-71. 331
Zob. Hi 1,3. 332
Zob. Rdz 37,12; 46,32-34 itd.. 333
Zob. Wj 10,9, por. Wj10,24; 12,32.38. 334
Zob. Jr 50,6.17; Ps 44,12.23.
84
owce Boga, jego stado.335
To Bóg troszczy się o jego istnienie, ponieważ bez Niego
jest jak owce pozbawione pasterza336
.
Baranek stanowił typowe zwierzę ofiarne, wspominane w wielu miejscach
Starego Testamentu.337
Jagnięta składane były w ofierze codziennie rano i wieczorem
w świątyni jerozolimskiej (Wj 29,38n), a także w dziękczynnej, przebłagalnej czy
z okazji świąt. Pierworodne były poświęcone Bogu.338
Zakazane było zabijanie owcy
wraz z jej potomstwem, jeśli odbywało się tego samego dnia.339
Składając ofiarę, ka-
płani mieli prawo do zabrania z niej szczęki, łopatki i żołądka.340
Baranki składały
w ofierze także inne ludy. Przykładem może być Balak341
, władca Moabitów. Izajasz
porównuje do owcy dręczonego Sługę Jahwe, która w czasie strzyżenia pokornie mil-
czy.342
Być może także wspomniane podporządkowanie i brak sprzeciwu zwierzęcia
prowadzonego na śmierć miały wpływ na częstość, z jaką wykorzystywano je do skła-
dania ofiar.
III.1.2. Judaizm
Według żydowskich midraszy, Bóg stworzył baranka już pierwszego dnia
kreacji, a jego prochy stały się fundamentem miejsca Świętego Świętych w świątyni
Jerozolimskiej. Dawidowi ścięgna zwierzęcia posłużyły za struny harfy. Eliasz wyko-
rzystywał jego skórę do przepasania się.343
Według tradycji judaistycznej, na górze
Synaj rozbrzmiewała trąba wykonana z prawego baraniego rogu.344
Zgodnie z trady-
cją, na stole paschalnym znajduje się dodatkowy, ozdobny kielich dla proroka Eliasza.
Jest to związane z wierzeniem, że właśnie w czasie paschy, przyjdzie Mesjasz. Jego
nadejście miałby zapowiedzieć prorok345
poprzez dęcie w barani róg. W celu przywo-
335
Zob. Rdz 49,24; Ps 23; 95,7; 78,52; 79,13; 100,3; Iz 40,11;Ez 34. 336
Zob. Lb 27,17; 1 Krl 22,17; Ez 34,5.8; Za 10,2; także w NT, np. Mt 9,36; Mk 6, 34. 337
Zob. Wj 29,39-41; Kpł 3,7; 4,3-5; 5,6-7.15-18.25; 9,3; 12,6-8; 14,10-25; 23,12; Lb 6,12-14; 15,5;
18,7; 2 Krn 5,6; Ps 66,15; Ez 45,15. 338
Zob. Kpł 27,26, Pwt 15,19. 339
Zob. Kpł 22,28. 340
Zob. Pwt 18,3. 341
Zob. Lb 22,40. 342
Zob. Iz 52, 13- 53, 12. 343
Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Polski Słownik Judaistyczny, t. 1., s. 144. 344
Por. Wj 19,16. 345
Zob. Ml 3,23.
85
łania Izraela z wygnania użyty będzie róg prawy. Mowa o szofar346
wspomnianym
w Iz 27,13:
W ów dzień zagrają na wielkiej trąbie, i wtedy przyjdą zagubieni…347
.
W tradycji rabinackiej podejmowano także próby zrozumienia jednego z naj-
bardziej znaczących wydarzeń opisywanych przez Stary Testament. Mowa o ofiaro-
waniu Izaaka348
. Według autorów midraszy, Izaak miał 37 lat i sam zachęcał Abraha-
ma do wypełnienia woli Boga. Zgodnie z tekstem natchnionym praojciec, znalazł ba-
rana uwikłanego rogami w zaroślach, którego zabił zamiast swego wyczekiwanego
syna. Tradycja rabinacka wyjaśnia to wydarzenie poprzez interwencję szatana, który
zaplątał zwierzę.349
Rozumiano to także symbolicznie. Baranek, który zaplątywał się
w pędach roślin stał się symbolem Izraela, który w ciągu swej historii ciągle popadał
w grzechy i nieszczęścia.
III.1.3. Baranek paschalny
Czas, w którym wypada pascha bywa uważany za niezwykły. Znakiem zo-
diakalnym przepisanym do miesiąca nisan350
, czyli przełomu współczesnego marca
i kwietnia jest baran. Oznacza to, że w starożytności w czasie paschy słońce znajdo-
wało się w Gwiazdozbiorze Barana.351
W traktacie Rosz ha-Szana352
zacytowane zo-
stało stanowisko rabiego Jehoshuy, iż w miesiącu nisan został stworzony świat, naro-
dzili się i zmarli Patriarchowie, a Izaak narodził się dokładnie w paschę. Zgodnie ze
wspomnianym poglądem, w miesiącu, w którym jest obchodzona pascha, Izrael nie
tylko został wyzwolony z niewoli egipskiej, ale także zostanie odkupiony.
Edmond Flagenheimmer zamieścił w swoim zbiorze midrasz, według którego
Bóg nakazał zabicie i złożenie w ofierze baranka, gdyż był bożkiem zarówno Egipcjan
346
Instrument ten używany jest w czasie świąt Rosz ha-Szana346
i Jom Kipur346
i niekoniecznie musi
pochodzić od barana, np. sefardyci częściej używają rogu antylopy kudu. 347
Zob. Iz 18,3. 348
Zob. Rdz 22,1-19, zob. M. J. Bin Gorion, Żydowskie legendy biblijne, s. 178-186. 349
W midraszach hebrajskich znajduje się także opowieść o tym, jak anioł Semael miał też pod postacią
starca lub Izaaka powiedzieć Sarze o śmierci jej ukochanego syna, na skutek czego kobieta zmarła ze
smutku i żalu (zob. Tamże, s. 186). 350
Przyjmuje się, że pierwotnie Izraelici obchodzili początek roku jesienią, a dopiero w VI w. przed
Chr. po powrocie z niewoli babilońskiej, ze względów religijnych przenieśli go na wiosnę. 351
Początek astronomicznej wiosny wyznaczany jest od starożytności poprzez przejście Słońca przez
tzw. punkt Barana (w czasie równonocy wiosennej). Współcześnie punkt ten znajduje się w gwiazdo-
zbiorze Ryb (zob. J. Desselberger, J. Szczepanik, Tablice astronomiczne z przewodnikiem po gwiazdo-
zbiorach, Bielsko-Biała 2002, s. 65). 352
Zob. The Babylonian Talmud, Tom II.4, s. 16: In Nissan our ancestors were redeemed from Egypt,
and in the same month we shall again be redeemed.
86
jak i Izraelitów.353
Izrael jako naród pasterzy bardzo dbał o owce, które były nie tylko
symbolem dostatku, ale i podstawą ich przeżycia. Egipcjanie czcili barany, (choć Pi-
smo Święte wspomina o odrazie jaką odczuwali do pasterzy354
). Przykładtem jest kult
Amona który był przedstawiany m.in. jako człowiek z baranią głową. W poświęconej
mu świątyni w Karnaku znajdowało się 40 sfinksów z głowami barana. Masowe skła-
danie w ofierze czczonego przez Egipcjan zwierzęcia przetrzymywanego przez He-
brajczyków już od czterech dni musiało być oburzające. Według tradycji było także
wyrazem szczególnego zaufania Żydów do Jahwe i ich determinacji.355
Aby uniknąć dziesiątej plagi – śmierci pierworodnych, należało naznaczyć
domy krwią baranka paschalnego. Tradycja rabinacka wyjaśniała pokropienie progu
domu na pamiątkę Abrahama, a obu odrzwi – Jakuba i Izaaka. Krew uważana była za
pierwiastek życia356
, a jej wypływ z ciała człowieka bądź zwierzęcia równał się śmier-
ci. Język biblijny mówiąc o spowodowaniu czyjejś śmierci, używa sformułowania
„odpowiedzialność za czyjąś krew”, mając na myśli utratę życia. Spożywanie krwi jest
zakazane,357
a kto by przekroczył ten zakaz, powinien zostać wyłączony ze społeczno-
ści. Groźba odnosi się także do obcych, którzy zamieszkali razem z Izraelitami. Po
upuszczeniu krwi z zabitego zwierzęcia należało ją wylać na ziemię. Krwią także ob-
lewano, pokrapiano lub mazano ołtarz ofiarny.358
W Kpł 8,15 zwyczaj ten został wyja-
śniony jako oczyszczenie i poświęcenie ołtarza. Jest to zarazem gest przebłagania lub
ofiary:
Bo życie ciała jest we krwi, a Ja dopuściłem ją dla was tylko na ołtarzu, aby dokony-
wała przebłagania za wasze życie, ponieważ krew jest przebłaganiem za życie.359
Krew była również widzialnym znakiem przymierza zawartego przez Izraela
z Bogiem, ponieważ Mojżesz pokropił nią lud.360
Chociaż znane są starsze zwyczaje
kropienia krwią, należące do zwyczajów innych ludów, wydaje się, że sprawowany
w czasie pierwszej paschy ryt nie stanowi ich bezpośredniej pozostałości.361
Stary Te-
stament mówi o skropieniu hyzopem jako rytuale oczyszczającym.362
353
Zob. E. Fleg, Mojżesz w opowieściach mędrców, Lublin 1994, s. 52. 354
Zob. Rdz 46,34. 355
Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 426. 356
Zob. Rdz 9,4; Kpł 17,14, Pwt 15,23. 357
Zob. Pwt 15,23, Kpł 7,27; 17,10.13-14. 358
Zob. np. Wj 9,16; Kpł 1,5.11.15; Kpł 3,8.13; Kpł 4,25; Kpł 7,2; Kpł 16,15. 359
Por. także Kpł 17,11. 360
Zob. Wj 24,1-8. 361
Por. A. Paciorek Najstarsze święta w Izraelu, w: Życie religijne w Biblii, Lublin 1999, s. 192. 362
Por. Kpł 14,6; Lb 19,6; Ps 51,9; Ez 45,18-19.
87
W tradycji rabinicznej pojawiły się symboliczne wyjaśnienia sposobu przy-
rządzania i spożywania baranka.363
Proces pieczenia ofiary może nauczyć człowieka
właściwego podejścia do życia. Tak jak należy kontrolować ogień, by mięso nie było
spalone lub surowe, tak samo trzeba mieć uwagę na swoje podejście do spraw mate-
rialnych, pożądania rzeczy. Pasja, którą nosi w sobie człowiek może i powinna zostać
właściwie wykorzystana, jak płomień. Spożycie posiłku jest wspólne, takie jak powin-
ny być dążenia Izraela chcącego wypełniać przykazania Boże.
III.2. Biblijne przepisy dotyczące baranka
Początki najważniejszego wydarzenia w kalendarzu żydowskim pochodzą
z czasów sprzed osiedlenia w Kanaanie i z dawnych tradycji pasterskich. Spożywano
zwierzęta z własnego stada i łatwo dostępne na pastwiskach zioła. Możliwe, że cere-
moniał zabicia i spożywania baranka wywodzi się jeszcze z czasów patriarchów.364
Opisy rytuału paschalnego znajdujące się w Piśmie Świętym pochodzą z różnych cza-
sów i tradycji. Przepisy dotyczące ofiary nie ulegały jednak zmianom w ciągu wie-
ków. Pismo Święte jest bardzo złożonym dziełem literackim, który powstawał na
przestrzeni wieków. Trudno jest ustalić wiek wielu przekazów. Niejednokrotnie
w krótkich fragmentach mieszają się teksty które dzieli długi okres czasu, pochodzące
z różnych tradycji. Choć zostały spisane długo po rozpoczęciu świętowania paschy,
przekazują tradycje sięgające jej początków.
Praktycznie niemożliwym jest precyzyjne rozdzielenie tekstów pochodzących
z różnych tradycji. Współcześnie odchodzi się już od np. uważania dokumentu jahwi-
sty i elohisty za najstarsze.365
Tekst biblijny redagowany był na przestrzeni wieków
przez różne osoby, a każda z nich wnosiła swój wkład. Większość uczonych zgadza
się jedynie co do tego, że zasadnicza redakcja Pięcioksięgu zakończona została w IV
wieku przed Chr366
, podczas gdy wyjście z Egiptu datuje się na czas pomiędzy XV
a XII w. przed Chr.367
363
Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 151-152. 364
Zob. J. Musielak, art. cyt., s. 281. 365
Por. J. Lemański, Pięcioksiąg. Próba syntezy współczesnych badań, s.26 (Śląskie Studia Historycz-
no-Teologiczne 2005, t. 38, z. 1, s. 15–28). 366
Zob. R. Rubinkiewicz, Powstanie Pięcioksięgu w świetle najnowszych badań, w: Roczniki Teolo-
giczne 46.1 (1999), s. 123. 367
Por. B. Poniży, dz. cyt. s., 11-17.
88
A. źródło jahwistyczne
Przepisy znajdujące się w Wj 12 określane jako należące do tradycji jahwi-
stycznej368
nakazują głowie każdego rodu (mowa o „starszych”) wybrać ze stada zwie-
rzę i przygotować je dla swoich bliskich jako paschę369
. Jahwista podkreśla w tym
miejscu rodzinny charakter święta wywodzący się ze zwyczajów kultywowanych
przez pasterzy nomadów na długo przed ustanowieniem kapłanów i świątyni. Autor
używa słowa sō’n na oznaczenie rodzaju ofiary. W tłumaczeniach wykorzystanych
przy tworzeniu niniejszej pracy występuje „owca”370
. Wyjątek stanowi Wulgata poda-
jąca „animal” – „zwierzę” oraz XVI-wieczny przekład Jakuba Wujka, w którym znaj-
duje się słowo „bydlę”.
Autor nazwał baranka ofiarą paschy (zebah pesah). Stanisław Haręzga zwraca
uwagę na znaczenie słowa zebah jako ofiary krwawej, sugerując związek z pokropie-
niem odrzwi. Wersety Wj 12, 22-23 podają szczegóły tego, co w czasie pierwszej
paschy należało uczynić z krwią zwierzęcia. Używając gałązki hyzopu, kropioną nią
próg i odrzwia, co stanowiło gwarancję ocalenia. Nie wolno było przez nie przejść aż
do rana. Krew była symbolem zaufania Bogu, który w czasie Swego przejścia nad
Egiptem obronił oznaczone domy przed karą śmierci przynoszoną przez Niszczyciela.
Krew baranka paschalnego przywodzi także na myśl krew obrzezania.371
Wydaje się, że intencją autora tekstu było powiązanie wydarzenia z ocaleniem Mojże-
sza poprzez ten właśnie płyn (Wj 4,24-26). Związek między wspomnianymi fragmen-
tami podkreśla nie tylko obecność krwi, ale także użyte w nich słownictwo. W Wj
4,25 Sefora „dotknęła” (wehiga‘
etem) napletkiem (swego obrzezanego syna) nóg Moj-
żesza, a w Wj 12,22 odrzwia domu mają zostać dosłownie „dotknięte” (wataga‘)
krwią baranka.372
Uczestnicy obu wydarzeń zostają więc ocaleni dzięki krwi.
S. Haręzga zauważa jeszcze jeden istotny szczegół: „Mojżesz nawiązywał do
znanego zwyczaju, którego nie potrzeba było bliżej wyjaśniać. Izraelici musieli więc
jeszcze przed wyjściem z Egiptu znać jakąś ofiarę składaną Jahwe w uroczysty spo-
368
Zob. Wj 12,21-23. 27b. 29-39; por. S. Haręzga, art. cyt., s. 192. 369
Słowo pesaµ używane jest na określenie samej ofiary paschalnej. 370
Por. Pismo Święte Starego i Nowego testamentu z języków oryginalnych. Biblia Tysiąclecia, Poznań
2000 (tłumacz Księgi Wyjścia – Stanisław Łach); „sheep” w np. Jewish Publication Society Old Testa-
ment, The New Jerusalem Bible, The New Living Translation (dostępne w programie BibleWorks 6.0)
oraz ll „prohbaton” w Septuaginta, red. A. Rahlfs, R. Hanhart, Stuttgart 2006. 371
Por. W. Kosek, dz. cyt., s. 146-148. 372
Oba słowa pochodzą od nāga (rdzeń ng‘) oznaczającego „dotknąć, dosięgnąć, uderzyć”.
89
sób.373
” Stwierdzenie o odłączeniu i wzięciu baranka dla rodzin oraz zabiciu go jako
paschy (Wj 12, 29b) wydaje się dość lakonicznym. Hagiograf poświęca więcej miej-
sca nadaniu znaczenia obrzędom (upamiętnienie wyjścia z Egiptu, opowiadanie histo-
rii zbawienia) niż samemu sposobowi przyrządzenia baranka. Szczegóły podaje dopie-
ro źródło kapłańskie.
B. źródło kapłańskie
Pierwsze ważne stwierdzenia dotyczące ofiary paschalnej znajdują się w Wj
12,3. Zgodnie z nimi już dziesiątego dnia nisan każdy Izraelita miał zadbać o to, by
zapewnić baranka dla swojej rodziny, domu. Prawodawca zobowiązuje do wypełnie-
nia tego nakazu mężczyzn. Wśród uczonych nie ma zgody co do tego fragmentu, np.
dlaczego nie pojawia się w dokumencie jahwisty? Najbardziej prawdopodobne wydają
się dwa wyjaśnienia, został wprowadzony później (dopiero w tej tradycji) lub tutaj go
wyraźnie sformułowano choć istniał wcześniej.374
Wyznaczenie wcześniejszego roz-
poczęcia przygotowań, miało zapewnić czas na zakup zwierzęcia, zgromadzenie od-
powiedniej ilości osób do jego spożycia (by nie pozostawić resztek) i dokładne
oczyszczenie domu z chamecu.
Hebrajski wyraz śeh opisujący zwierzę, które należy przygotować, oznacza
członka stada, owcę lub kozę, natomiast w tekście biblijnym przeważnie jest tłuma-
czony jako „baranek”.375
Wj 12,5 przynosi wyjaśnienie. Zgodnie z tym tekstem zwie-
rzę miało być rocznym samcem bez skazy (doskonałym, bez wad i chorób) pochodzą-
cym od owcy lub kozy. Płeć i wiek nie były bez znaczenia. Samce uważano ówcześnie
za doskonalsze, a wiek nawiązywał do idei pierworodnych poświęconych Jahwe.376
Zwierzęta co najmniej dwunastomiesięczne miały większe szanse przeżycia. Szacuje
się, że śmiertelność młodych jagniąt wynosiła ok. 20-50%.377
Większość rocznych
samców była zabijana dla pozyskania skóry i mięsa, natomiast samice dające mleko
373
Zob. S. Haręzga, art. cyt., s. 191. 374
Por. B. Poniży, dz.cyt., s. 45. 375
Przykładem niech będą Wulgata („agnus”) i Septuaginta („prohbaton”). W większości dostępnych
tłumaczeń na język angielski występuje „lamb”. W tłumaczeniu The New Jerusalem Bible znajduje się
wyrażenie: „animal from the flock” i „animal”, natomiast w New Living Translation umieszczone zosta-
ło: „a lamb or a young goat”. Oba przekłady zwracają uwagę na fakt, że spożywano nie tylko baranki.
W przekładzie ks. S. Łacha (Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, Tom I-2: Księga Wyjścia,
Poznań 1964, s. 142) pojawia się „jagnię”, czyli młoda owca, jeszcze niedojrzała płciowo. Choć prawo-
dawca daje tu dowolność w wyborze zwierzęcia, większość Żydów składało w ofierze baranki. 376
Por. Wj 13,2; 29,38; Kpł 23,12. 377
Zob. KBH, s.73.
90
rodziły potomstwo przez osiem lat swojego życia. Był to powszechny sposób regulo-
wania wielkości stada.
Należało zadbać o dobór wielkości ofiary do ilości osób, które ją będą spo-
żywać, ponieważ powinna zostać zjedzona w całości w ciągu nocy.378
Stwierdzeniem
tym redaktor kapłańskiej tradycji zwraca uwagę na obowiązujący rodzinny charakter
święta. Pascha spożywana była w niewielkich grupach, czasami było to połączenie
kilku mniejszych rodzin mieszkających po sąsiedzku.379
Prawodawca nie określa mi-
nimalnej ani maksymalnej ilości uczestników uczty. Nabywając baranka należało
wziąć pod uwagę nie tylko ile osób będzie spożywać upieczone zwierzę, ale także
jakiej są płci i ich wiek. Oczywistym jest, iż dorośli mężczyźni są w stanie zjeść wię-
cej niż kobiety, a przede wszystkim dzieci.380
Zwierzę przygotowywano i spożywano
w całości w domu. Nie wolno było zmieniać miejsca posiłku, ani wynosić żadnej czę-
ści mięsa poza obszar domostwa. W wigilię paschy zabijano baranka o zmierzchu.
Robiła to cała społeczność Izraela. Należało go przygotować i zjeść w taki sposób, by
nie złamać jego żadnej kości.
W. Kosek w swojej analizie tekstu nazywa fragment Wj 12, 43-49 „drugą
paschalną mową Boga”.381
Biblista zwraca uwagę na szczególne wyróżnienie zakazu
łamania kości, jakiego dokonał redaktor Priesterkodex. W perykopie zastosowana zo-
stała inkluzja. Centralny fragment mówiący o baranku odbiega tematycznie od pozo-
stałych dotyczących uczestników święta. Wersety 43 i 49, wyznaczające ramy frag-
mentu, zawierają słowa „takie będzie prawo”. Kość (‘esem) z Wj 12,43 przypomina
słowo „dokładnie” (‘esem) wyznaczające termin wyjścia i świętowania w Wj 12,
17.41.51. Dzięki temu zabiegowi autor zadbał o skojarzenie spożywania baranka, któ-
rego kości nie wolno łamać ze świętowaniem wyzwolenia z niewoli.382
W opisie ofiarowania baranka w czasie tzw. pierwszej paschy, Żydzi użyli je-
go krwi do pokropienia odrzwi i progu domu, gdzie był później spożywany.383
Autor
Księgi Wyjścia wyjaśnia ten rytuał jako znak dla Boga, który karząc Egipt dziesiątą
378
W Wj 12,10 znajduje się nakaz spalenia wszelkich pozostałości rano. 379
Zob. Wj 12,4. 380
Późniejsza tradycja ustaliła liczbę uczestników od 10 do 20. 381
Zob. W. Kosek, dz. cyt., s. 146-150. Zapis przepisów paschalnych w Wj 12,43-48 pochodzi z cza-
sów gdy Izrael był już ludem osiadłym. (Por. A. Spreafico, dz. cyt., s. 73) Możliwe, że powstał po nie-
woli babilońskiej odpowiadając na potrzebę odróżnienia narodu wybranego od innych ludów. Było to
możliwe, dzięki Prawu i świadomości narodowej podtrzymywanej przez takie święta jak pascha. 382
W. Kosek wiąże występowanie ‘eƒem w Wj 1-18 z ceremoniałem zawarcia przymierza i czterema
kolejnymi kielichami wypijanymi w czasie sederu paschalnego; zob. dz. cyt., s. 150 oraz 357-363. 383
Zob. Wj 12,7.
91
plagą omijał naznaczone domy.384
W fragmencie przypisywanym tradycji kapłańskiej,
to Bóg przechodził, by odbyć „sąd nad bogami Egiptu”. Rytuał miał więc chronić wie-
rzących w Jahwe. Może on przywodzić na myśl mezopotamski zwyczaj malowania na
czerwono odrzwi domów, co miało odstraszać złe duchy385
.
Zabite zwierzęta były „pieczone w ogniu”.386
Mięso nie mogło być surowe
ani „gotowane w wodzie”387
. Według rabina Mosze Feinsteina, pieczenie w ogniu
przypomina o cudach, których Bóg dokonał dla Izraela.388
Tak jak Jahwe uratował
Izraela, ponieważ żadna z plag nie dotknęła go, tak mięso należy „wyratować”
z ognia, by nie zostało spalone doszczętnie. Jest to znak stałej troski Stwórcy.
Jagnięta pieczone były wraz z głową, kończynami i wnętrznościami. Poza
upuszczeniem krwi, czego nakazywało prawo ogólnie, zwierząt nie przygotowywano
w żaden szczególny sposób. Baranki pieczono w dołach – studniach pełniących rolę
pieców.389
Rozniecano w nich ogień, w którym nabite na żerdź mięso opiekano pod
przykryciem. Zwierzę było więc opuszczone do samego ognia i w taki sposób przygo-
towane. Gotowanie wydłużyłoby czas przygotowań. Pieczenie zwierzęcia ofiarnego
było także cechą odróżniającą paschę od świąt pogańskich. W religiach innych ludów
święta wiosenne wiązały się z jedzeniem surowego mięsa390
, czego Biblia zakazuje.
Posiłek wyglądał na pośpieszny – nie patroszono mięsa ani ćwiartowano
a Izraelici byli gotowi do drogi – obuci w sandały, z przepasanymi biodrami i laską
w ręce. Autor tekstu opisuje go jako jedzony behippāzôn, czyli dosłownie „w trwoż-
nym pośpiechu”.391
Przekaz sugeruje związek z posiłkami spożywanymi w czasie no-
cy w obozowisku przez pasterzy – koczowników. Podobieństwo można zauważyć
w pośpiechu, stroju, a także sytości strawy. Spożycie baranka było możliwe tylko
przez osoby obrzezane, ponieważ jest to święto Izraela ocalonego z niewoli.392
Dziś
powszechną praktyką jest zapraszanie na seder paschalny gości niewyznających juda-
izmu. Prawo to nadal obowiązuje, jednak skoro świątynia nie istnieje, nie składa się
ofiary paschalnej, więc także nie jest ona jedzona.
384
Zob. Wj 12,12-13. 385
Zob. KBH, s. 74. 386
Zob. Wj 12,8-9. 387
We fragmencie dwukrotnie występuje słowo oparte na rdzeniu bšl oznaczające proces gotowania;
zob. poniżej. 388
Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric s. 146. 389
Zob. S. Haręzga, art. cyt., s. 198. 390
Zob. KBH, s. 74. 391
Zob. B. Poniży, dz. cyt., s. 49. 392
Zob. Wj 12, 43-45.48-49.
92
Zamieszczony w Księdze Liczb, opis pierwszej paschy na pustyni po opusz-
czeniu Egiptu393
stwierdza jedynie, że przestrzegano wcześniejszych przepisów. Przy
nakazie obchodzenia drugiej paschy przez tych, którzy nie byli w stanie świętować
w miesiącu nisan, zostaje podkreślone, że także wtedy nie wolno pozostawić niczego
z baranka do rana ani złamać żadnej jego kości. Fragment wnosi jednak pewną no-
wość. Wpływ autora, a także kontekstu – bezpośrednio po zawarciu przymierza synaj-
skiego, widoczny jest w nacisku na czystość rytualną. Prawdopodobnie w tym związ-
ku z przymierzem początek miały obmycia rytualne mające miejsce w późniejszym
sederze paschalnym. Z tego powodu wynika także ustanowienie drugiego terminu.
C. deuteronomista
a) Perykopa Pwt 16,1-8, będąca najstarszą częścią większego fragmentu doty-
czącego trzech świąt dorocznych394
, podaje nakaz złożenia ofiary paschalnej z owiec
(sō’n – słowo może oznaczać także trzodę i koźlęta) i cieląt (bāqār oznacza bydło,
które przeżuwa lub stado). Za starożytnością nakazu przemawia jego stanowczość,
a przede wszystkim użycie kananejskiej nazwy miesiąca – abib.395
Fragment pokazuje
zmiany, jakie nastąpiły w rytuale paschalnym. Kult został powiązany ze świątynią
i uproszczony, a co za tym idzie ujednolicony. Stanisław Łach w komentarzu do tego
fragmentu nazywa zmianę różnych lokalnych sposobów obchodów na wspólny, „jed-
nym z najradykalniejszych pociągnięć reformatorów deuteronomicznych”. Pieczenie
i posiłek już nie odbywały się w domostwie, a wyznaczonym przez Boga miejscu.396
Perykopa przekazuje świadectwo dostosowania uroczystości do innych od-
dań składanych w świątyni, nie zatracając jej powiązania z przeszłością narodu. Skła-
danie ofiary rozpoczynano o zmierzchu, „w godzinę wyjścia swego z Egiptu”.397
Ba-
ranka spożywano w „trwożnym pośpiechu” (behippāzôn) na pamiątkę wyjścia z Egip-
tu i kończono przed północą nie pozostawiając żadnych resztek mięsa. Następnego
dnia rano wracano do swoich namiotów. W omawianym fragmencie zastanawia słowo
rozpoczynające siódmy werset: ûbišaletā. W Biblii Tysiąclecia zostało przetłumaczone
393
Zob. Lb 9,1-14. 394
Są to:Pwt 16,1-8: pascha, 16,9-12: święto tygodni oraz 16,13-15: święto namiotów; za: Pismo Święte
Starego Testamentu, Księga Powtórzonego Prawa, Wstęp – Przekład z oryginału – komentarz – ekskur-
sy, red. S. Łach, tom II-3, Poznań – Warszawa 1971, s. 193. 395
Zob. Tamże; Jednak nakaz pielgrzymki sugeruje, że tekst powstał po reformie Jozjasza (zob. BJ, s.
210) 396
Zob. Pwt 16,7. 397
Zob. Pwt 16,6.
93
jako „upieczesz”, aczkolwiek rdzeń tego wyrazu (bšl) oznacza także gotowanie. Rów-
nie problematyczne miejsce znajduje się w opisie paschy obchodzonej w 18 roku pa-
nowania Jozjasza.398
b) Obchody paschy, które miały miejsce za panowania Ezechiasza399
, odbyły się
w drugim miesiącu, w świątyni w Jerozolimie. Zwierzęta zabito czternastego dnia. Po
upuszczeniu ich krwi, lewici podawali ją kapłanom, by ci mogli wylać zebrany płyn.
Przesunięcie obchodów związane było z nieczystością rytualną Izraelitów. Jednak nie
wszyscy przygotowali się także na drugi termin święta. Za nich ofiarę składali lewici.
Tekst wspomina, że część społeczności spożywała ją niezgodnie z przepisami Prawa.
Nie podaje natomiast gatunku zabijanych zwierząt, które opisane zostały słowem czyli
pascha.
c) Kolejna pascha opisana została w 2 Księdze Kronik i wykazuje duże podo-
bieństwo z tekstem Lb 9,1-14. Odbyła się w przepisowym terminie.400
Pascha powią-
zana została z wymogiem czystości rytualnej.401
Zwierzęta ofiarowano 14 dnia
w świątyni, według tekstu, jako paschę, zabito 30 000 baranków (kebeś) i koźląt (benê
‘izim, co dosłownie oznacza „synów kozy”) ofiarowanych przez Jozjasza oraz 7 600
podarowanych przez innych. Baranka zabijał ten, kto go chciał ofiarować lub lewita,
gdy był w stanie jakiejkolwiek nieczystości. Kapłani rozlewali krew ofiar zebraną
przez lewitów, którzy także pozbawiali zwierzęta skóry, a z bydła wybierali części
przeznaczone na całopalenie, które każdy ród składał w ofierze. Lewici roznosili por-
cje świętującym i spożywano je na terenie świątyni. Gdy każdy z ludu dostał swoją
porcję, przygotowali także posiłek dla siebie i kapłanów (co miało miejsce już w no-
cy). Relacja wspomina także o panującym pośpiechu.
d) W 2 Krn 35,13 sposób przygotowania posiłku został opisany wyrazem) wa-
jebaš
elû. W Biblii Tysiąclecia przełożono go jako „upiekli następnie”.
402 Hebrajski
rdzeń bšl oznacza także proces gotowania i w taki właśnie sposób jest tłumaczony
w większości innych miejsc w Piśmie Świętym.403
Jednak autor relacji z Drugiej
Księgi Kronik stwierdził, iż Izraelici postąpili zgodnie z tradycją i upiekli paschę
398
Por. 2 Krn 35, 1-19, zobacz poniżej. 399
Zob. 2 Krn 30. 400
Zob. 2 Krn 35, 1-19. 401
Zob. 2 Krn 35,6; Por. 34, 33. 402
W ten sam sposób postąpiono w wielu tłumaczeniach na język angielski – występuje w nich słowo
„roast” – piec. 403
Por. np.: Wj 16,23; 23,19; 34,26; Kpł 8,31; Lb 11,8; Pwt 14,21; 1 Sm 2,13; 1 Krl 19,21; 2 Krl 6,29;
Lm 4,10; Ez 24,5; 46,20.24 czy Za 14,21.
94
w ogniu, w przeciwieństwie do innego mięsa, które przygotowali uzywając naczyń:
garnków, kotłów i rondli404
. To król, Jozjasz wyznaczył kapłanom zadania w świątyni,
podzielił lewitów na grupy i czuwał nad przebiegiem święta. W 2 Krl405
Pascha zosta-
ła tylko krótko wspomniana. Kronikarz wykazuje większe zainteresowanie jej prze-
biegiem Ubogaca przekaz Pwt 16 o opis całopaleń i ofiar biesiadnych.
e) Opis paschy znajdujący się w Ezd 6,19-22 mówi o ofiarowaniu zwierzęcia
(nazywa je „paschą”) 14 dnia nisan, nie wymieniając jednak jego gatunku ani sposobu
przyrządzenia. Dokonali tego lewici, po rytualnym oczyszczeniu się. Księga opisuje
czasy reformy religijnej Ezdrasza i Nehemiasza, po powrocie z Niewoli Babilońskiej.
pascha, o której mowa, miała mieć miejsce w 515 roku przed Chrystusem. Tak samo,
jak w poprzednich fragmentach, redaktor kładzie nacisk na oczyszczenie i wzgląd na
przymierze z Bogiem.
W przekazie deuteronomisty, pascha nabiera wymiaru narodowego. Jest wy-
pełnieniem przymierza zawartego z Bogiem, powiązanym nierozerwalnie z piel-
grzymką do świątyni. Baranki zabijają lewici, podczas gdy w czasach Nowego Testa-
mentu robili to sami ofiarujący.406
Autor 1-2Krl pragnie nakłonić do wierności przy-
mierzu. Świątynia i jedność kultu ma wspomóc nie tylko zjednoczenie narodu ale tak-
że wzmocnić wiarę Izraela w jedynego Jahwe.407
Kronikarz również podkreśla waż-
ność świątyni jerozolimskiej, która stanowiła centrum kultu. Pragnie odnowy państwa,
a także wiary i zaufania Izraela do Boga.408
III.3. Przepisy talmudyczne
W czasie istnienia świątyni jerozolimskiej baranek paschalny zabijany był
w niej, popołudniem w wigilię paschy. W nocy zjadano go w domach w niewielkim
gronie. Zniszczenie przez Rzymian w 70 r. po Chr. centrum życia religijnego juda-
izmu, jakie bez wątpienia stanowiła świątynia, miało decydujący wpływ na późniejsze
przepisy dotyczące baranka. Gdy Dom Boży przestał istnieć, zaprzestano składania
ofiar. Przebieg wieczerzy paschalnej był zmieniany i stopniowo rozbudowywany np.
404
Zob. 2 Krn 35,13 405
Zob. 2 Krl 23,21 406
Por. Ezd 6,20 w BJ, s. 515 407
Por. H. Langkammer, dz. cyt., s. 44-45 408
Por. H. Langkammer, dz. cyt., s. 46; Por. 1 Krn 17,11-14
95
prawdopodobnie w pierwszym wieku po Chrystusie nie przestrzegano już przepisu o
posiadaniu baranka od 10 dnia miesiąca nisan.409
Talmud jest dziełem, w którym przechowane zostały zasady składania ofiar,
także paschalnej, choć ani współcześnie, ani w czasie gdy powstawał, nie były już
praktykowane. Dziś, pobożny Żyd, może składać Bogu w darze studia nad przepisami
dotyczącymi oddań. Po zakończeniu codziennej modlitwy popołudniowej studiuje się
więc halachy dotyczące ofiary paschalnej.410
W Misznie zostały spisane panujące
tradycje i zwyczaje, jakby świątynia nadal istniała. Miało to na celu zachowanie
w pamięci narodu wszelkich przepisów, które pozwoliłyby na odbudowanie i wzno-
wienie w pełni kultu w nowej świątyni.
Ofiarę paschalną składano po zakończeniu oddań całopalnych.411
Pozbawie-
nie życia musiało mieć miejsce w odpowiednim czasie, „o zmierzchu”, czyli nie za
wcześnie i równocześnie nie za późno, „przed północą”.412
Nie mógł być obecny ża-
den kwas.413
Opis tego wydarzenia znajduje się w piątym rozdziale Miszny w porząd-
ku Moed414
. Do uboju zwierząt przygotowane były trzy zastępy osób. Po wejściu
pierwszej grupy na dziedziniec świątyni, zamykano drzwi i wyrażano radość poprzez
grę na trąbach. Po zarżnięciu zwierzęcia, kapłan zbierał jego krew do naczynia, które
nie posiadało płaskiego dna, aby nie zakrzepła.415
Następnie podawano ją z rąk do
rąk, aby stojący najbliżej ołtarza jednym ruchem skropił jego podnóże416
. Umieszczo-
ny tam system kanałów sprawiał, że odpływała do potoku Cedron.417
By zapewnić
ciągłość kapłani przejmujący naczynia pełne płynu oddawali kolejnym trzymane
wcześniej puste. W każdym rzędzie używano tylko jednego rodzaju misek – złotych
lub srebrnych, nie wolno było ich mieszać.
Składanie ofiary powiązane było z recytacją Hallelu, czyli psalmów 113-118.
Był on powtarzany po zakończeniu pracy każdego z oddziałów. Miszna zwraca uwagę
na fakt, iż ostatnia grupa kapłanów była mniej liczna, więc nigdy nie miała miejsca
trzykrotna recytacja pełnego tekstu przez nią.
409
Zob. S. Haręzga, art. cyt., s. 197. 410
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 380 411
Zob. Miszna Pesachim V.1. 412
Zob. Miszna Pesachim V.3. 413
Zob. Miszna Pesachim V.4. 414
Zob. Miszna Pesachim V.5-9. 415
Zob. R. Brauner, A concise guide to the basic laws of the Korban Pesach, Raanana 2012, s.5 416
Zob. Miszna Pesachim V.2. 417
Zob. M. Rosik, dz. cyt., s. 112.
96
Na terenie dziedzińca znajdowały się metalowe haki zamocowane w ścianach
i słupach. Na nich wieszano zwierzę, by ściągnąć jego skórę. Do świątyni przybywało
dużo osób i nie dla wszystkich starczało miejsca. Niektórzy korzystali z cienkich me-
talowych prętów, które opierano na ramionach dwóch mężczyzn, by zawiesić na nim
zwierzę i pozbawić je skóry. Gdy wigilia paschy miała miejsce w szabat, nie używano
tych przedmiotów. Zwierzę wieszano na rękach dwóch mężczyzn opierających się
wzajemnie na swoich ramionach. Zdartą skórę zabierano do domów.418
Ofiarę rozci-
nano, a części przeznaczone na ofiarę odkładano do naczynia. Po posoleniu,419
kapłan
zabierał je, by spalić na ołtarzu. O zmroku, każdy rozchodził się, by upiec i spożyć
ofiarę paschalną w mniejszym gronie. Wydaje się, jakby tradycja rabinacka łączyła tu
obie tendencje występujące w Biblii. Pascha ma zarazem charakter narodowy (zebra-
nie w Świątyni, wspólne zarzynanie zwierząt) i rodzinny (spożywanie wieczerzy
w domach czy wynajmowanych na tę okazje salach).
Czynności te wyglądały identycznie zarówno, gdy pascha wypadała w dni
powszednie jak i w szabat.420
Różnica pojawiała się natomiast, gdy wigilia paschy
przypadała w przeddzień szabatu. Zabijanie ofiary paschalnej należało skończyć od-
powiednio wcześniej (przed nadejściem szabatu), stąd poprzedzająca je codzienna
ofiara całopalna zaczynana była dwie godziny wcześniej. Na temat sposobu przyrzą-
dzenia zwierzęcia istnieją różne opinie. W Misznie zostały przytoczone słowa rabiego
Jose Galelijczyka:
Przynosi się rożen z drzewa granatu, wsadza go od pyska, aż do otworu jej odbytnicy,
wkładając jej nogi i wnętrzności do środka.421
Aqiba jednak uważał, że z powodu umieszczenia nóg zwierzęcia w jego wnę-
trzu, może ono zostać ugotowane, co byłoby niedopuszczalne. W kolejnym fragmen-
cie Miszny, znajdują się słowa „rożen” i „ruszt” jako określenie sposobu, w jaki ba-
ranka piec nie wolno.422
Wyjaśnienie wspomnianych przepisów umieszczone zostało
w Gemarze.423
Poniższe zestawienie przepisów pokazuje poszerzenie dość lakonicz-
nych stwierdzeń biblijnych. Należy używać określonego gatunku drewna z uwagi na
418
Zob. R. Brauner, A concise guide to the basic laws of the Korban Pesach, s.,5. 419
Posypanie mięsa solą pomaga pozbyć się szybciej znajdującej się w nim krwi. 420
Opinie dotyczące dokładniejszych kwestii przygotowania ofiary paschalnej, gdy jej zabicie ma miej-
sce w czasie szabatu, zostały opisane w Miszna Pesachim 6.1-5. 421
Zob. Miszna Pesachim VII.1 (tłum. za R. Marcinkowski, Pascha według Miszny, s. 108). 422
Zob. Miszna Pesachim VII.2 (tłum. za dz. cyt.). 423
Zob. The English Babylonian Talmud, folio 74a-74b.
97
słowa Pisma Świętego mówiące o pieczeniu w ogniu.424
Zostały one zinterpretowane
bardzo dokładnie – jest to jeden z przykładów potwierdzających respektowanie prze-
pisów starotestamentalnych przez późniejsze prawodawstwo. Pierwszą konkluzją jest
zakaz używania rożna metalowego, z powodu doskonałego przewodzenia ciepła przez
ten rodzaj materiału. Mięso znajdujące się najbliżej niego upieczone zostałoby po-
przez kontakt z rozgrzanym rożnem a nie, jak to zostało nakazane – ogień. Z tego sa-
mego powodu nie piecze się baranka na węglach.
Drewno ma z kolei niską przewodność cieplną. Wykonany z niego rożen mo-
że być rozgrzany tylko na swoich końcach, wystających poza nadziane zwierzę. Nie
ma więc obawy, ze upiecze się ono od drzewa. Z powodu zakazu gotowania ofiary
nie można użyć drewna innego niż pochodzące z drzewa granatu. Zgodnie z dyskusją
rabinistyczną przedstawioną w Talmudzie, można stwierdzić, że konary innych roślin
(palma, figa, dąb, drzewo karobwe425
, sykomora) zawierają dużo soków. Wydzielana
woda mogłaby się rozgrzać i sprawić, że mięso zostanie ugotowane. Tradycja rabi-
niczna w tych przepisach wykazuje uszczegółowienie tekstu pierwotnego.
W Talmudzie zostały potwierdzone przepisy biblijne – zwierzę pieczono
w całości, z wnętrznościami, głową oraz kończynami, lecz należało usunąć jego krew.
Baranka nie powinno się niczym nadziewać. Nie wolno go było także polewać winem,
oliwą, sokiem owocowym ani maczać w czasie spożywania. W związku z zakazem
łamania kości ofierze paschalnej, wystającej części zwierzęcia nie można było zwy-
czajnie odrąbać używając tasaka.426
Należało naciąć tkankę tak, by dotrzeć do kości.
Po uwolnieniu stawu od mięsa, odcinano ją.
Minimalna ilość mięsa z ofiary paschalnej, jaka powinna być przewidziana na
osobę porównywana jest do oliwki.427
Nie można było jednak ofiarować baranka dla
pojedynczego człowieka, ani dla grupy złożonej wyłącznie z kobiet, niewolników
424
Zob. Wj 12,8-9 425
Drzewo karobowe, inaczej szarańczyn strąkowy (Ceratonia siliqua – zob. Podbielkowski Z., dz. cyt,
s. 349). Jego owoce wykorzystywane są głównie jako roślina pastewna, czego echa znajdują się także
w Nowym Testamencie (w Łk 15,16 syn marnotrawny próbuje pożywiać się jego strąkami – „keration”,
stanowiącymi pożywienie świń). 426
Zob. Miszna Pesachim VII.12; Ma to być symbol opieki Boga nad Izraelem w czasie Wyjścia, gdy
„żadna kość dzieci Izraela nie została złamana”, Rosik M., dz. cyt., s, 113. 427
Zob. Miszna Pesachim 8.3: Bowiem zawsze liczy się innych z nim, dopóki pozostanie jej tyle jak
oliwka dla każdego jednego.
98
i dzieci.428
Ofiary nie zabijano także tylko dla osób, które łatwo mogły popaść w stan
nieczystości rytualnej, np. chorego, starca, żałobnika.429
Talmud podaje także zasady określające, kto i dla kogo miał zabijać ofiarę
paschalną, Przypadki te dotyczą kobiet mających męża i ojca, sierot, niewolników
mających dwóch panów lub w połowie wolnych.430
Zwierzę, które zostało zabite jako
przeznaczone dla osób nieobrzezanych lub w stanie nieczystości rytualnej, nie mogło
już zostać złożone jako ofiara paschalna.
Na ofiarę powinien zostać złożony roczny samiec. W razie pomyłki – wybra-
nia samicy lub starszego osobnika, należało go zachować w stadzie i złożyć w ofierze,
gdy dozna skazy. W Talmudzie znajdują się także wskazówki o dokładnym postępo-
waniu, gdyby wybrany baranek zmieszał się z innymi, zginął lub zmarł chcący go
ofiarować. Przepisy te zajmują większość dziewiątego rozdziału Miszny w traktacie
Pesachim.431
Tradycja wyraźnie poszerza przepisy dotyczące baranków. Ofiary pas-
chalnej nie można spożywać, gdy minie połowa nocy.432
Pozostałości (resztki, kości,
ścięgna) po upieczonym zwierzęciu muszą zostać spalone szesnastego dnia miesiąca
nisan .433
Prawdopodobnie chodziło o uniknięcie profanacji.434
III.4. Judaizm po zniszczeniu świątyni jerozolimskiej
Każdego dnia pobożny Żyd odmawiając Szemone Esre, czyli „Osiemnaście
Błogosławieństw” modli się o odbudowę świątyni435
. Współcześnie istnieją nieliczne
grupy starające się o dokonanie tego436
, jednak przeważająca część wyznawców juda-
izmu nie wierzy w jej możliwość. Reformowany i rekonstrukcjonistyczny nurt juda-
izmu nie widzi także sensu w powrocie do składania ofiar, które są już przeszłością.
Podobne stanowisko posiadają Żydzi konserwatywni, którzy w czasie modlitw o skła-
428
Zob. Miszna Pesachim VIII.7. 429
Zob. Miszna Pesachim VIII.6. Jest kilka zastrzeżeń do tych grup osób (Miszna Pesachim VIII.8):
osoby w żałobie mogą się oczyścić poprzez zanurzenie w kąpieli rytualnej i spożyć paschę. Ciekawy
jest fakt, że podobnie traktuje się konwertytów, którzy zostali obrzezani w wigilię paschalną. Szkoła
Hillela podaje następującą opinię: Kto się odłączył od obrzezka, jest jak ten, kto odszedł od grobu. 430
Zob. Miszna Pesachim VIII.1. 431
Zob. Miszna Pesachim IX,6-11. 432
Zob. Miszna Pesachim X.9. 433
Zob. Miszna Pesachim VII.10. 434
Zob. Wj 12,10 w: BJ, s. 82. 435
Tekst modlitwy Szemone Esre w: Jaromin Joanna, Synagoga, jaką znał Jezus, Wrocław 2008, s. 24-
30; omówienie przepisów dotyczących modlitwy: Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 87-90. 436
Od 1987 roku w Jerozolimie istnieje The Temple Institute. Jego członkowie posiadają plany odbu-
dowy świątyni (dotychczas powstała makieta budynku), zbierają sprzęty świątynne niezbędne do
wznowienia kultu, szaty dla kapłanów, których także już kształcą.
99
daniu ofiar mówią w czasie przeszłym.437
Baranka paschalnego ofiarowują i pieką
nadal jedynie Falasze438
i Samarytanie439
.
Ryc. 6 Pascha współczesnych Samarytan, Izrael. Pieczenie baranka. Źródło:
http://behance.vo.llnwd.net/profiles15/746491/projects/2485679/ac09c32dd7acb12040df5b70deb8bed0
.jpg
Ryc. 7 Talerz sederowy (zgodnie z ruchem wskazówek zegara: maror (tu: tarty
chrzan), zeroa, karpas (tu: pietruszka), maror (tu: sałata), charoset, bejca. Źródło: http://www.tumblr.com/tagged/seder
437
Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 435-436. 438
A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa 2000, s. 92-93. Falasze to grupa
wyznawców mozaizmu z Etiopii, uznająca Pięcioksiąg bez tradycji ustnej czy świąt pochodzących z
czasów pobiblijnych. 439
A. Unterman, tamże, s. 280. Samarytanie to semicka grupa uznająca Torę, posiadająca jednak wła-
sną tradycję i kalendarz. Nigdy nie uznawali świątyni Jerozolimskiej. Kult sprawują na górze Gerizim.
Tam, do dziś, składane są w ofierze baranki paschalne, pieczone i spożywane.
100
III.4.1. Zeroa
Po zburzeniu świątyni jerozolimskiej, gdy składanie ofiar przestało być moż-
liwe, w czasie wieczerzy paschalnej zaprzestano także spożywania baranka.440
Na
myśl przywołuje go umieszczany na stole paschalnym kawałek pieczonego mięsa
z kością. Jego hebrajska nazwa – zerôa‘
441 oznacza „ramię, rękę, siłę”. Ma ona przy-
pominać o opiece, jaką Bóg roztacza nad Izraelem, o której mówi fragment Wj 6,6:
Przeto powiedz synom izraelskim: Ja jestem Pan! Uwolnię was od jarzma egipskiego
i wybawię was z niewoli, i wyswobodzę was wyciągniętym ramieniem i przez surowe
kary.442
Do przygotowania tej potrawy może być użyta szyja lub noga kurczaka, szyja
indyka, podudzie jagnięce lub nawet sama kość oddzielona od mięsa. Nie jest jednak
spożywana w czasie wieczerzy. Upamiętnia składaną dawniej ofiarę paschalną – gdy
opowiada się o niej, w trakcie czytania Hagady, spogląda się na zeroa.443
Jeżeli pas-
cha wypada w szabat, mięso należy upiec dzień wcześniej.444
Wynika to z możliwości
pieczenia w święto tylko tego, co zostanie spożyte danego dnia. Zeroa jest doskona-
łym przykładem dostosowania przepisów do istniejących realiów. Owa zmiana nie ma
miejsca w tekście Biblii ani Talmudu. Jest żywą, kultywowaną od wieków tradycją.
Podtrzymuje jednak najwcześniejsze starania prawodawców, by połączyć rytualny
posiłek paschalny z pamięcią o wyjściu jako interwencji zbawczej Boga.
III.4.2. Bejca
Kolejną symboliczną potrawą jest bejca – jajko upamiętniające drugą ofiarę
składaną w świątyni w pierwszym dniu paschy – korban chagiga. Jest ono przeważnie
pieczone, ale bywa też gotowane i później opieczone w piekarniku, w skorupce.445
Stanowi symbol zarazem odrodzenia i żałoby. Jego kształt porównywany bywa do
440
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 382, Innym przykładem rozwiązań i zmian wprowadzonych
po tragedii roku 70 po Chrystusie jest rozumienie domowego stołu jako symbolu ołtarza świątynnego,
w wyniku czego, w czasie wygłaszania błogosławieństwa chleba (birkat hamazot) ze stołu usuwa się
noże. Przywodzą one na myśl działania wojenne, przez które zniszczono świątynię. Niektórzy ściągają
nawet widelce i łyżki, podczas gdy inni jedynie przykrywają metalowe sztućce serwetką. 441
W języku polskim funkcjonuje spolszczona nazwa – zeroa, która jest używana w niniejszej pracy. 442
Por. Pwt 4,34; 5,15; 9,29; 16,8 itp. 443
Zob. Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 154. 444
Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 49 i 52. 445
Zob. Tamże, s. 49 oraz Hagada na Pesach Stowarzyszenia 614. Przykazania, s. 12.
101
kręgu życia i śmierci. Jajka ugotowane na twardo podawane są tradycyjnie Żydowi
będącemu w żałobie.446
Prosty wygląd, gładka i zamknięta powierzchnia oddają sa-
mopoczucie żałobnika, jego odczucie pustki i straty. W wieczór paschalny znajduje się
na stole także z powodu smutku i żałoby po zburzeniu świątyni jerozolimskiej.
III.4.3. Szulchan Orech
W czasie wieczerzy paschalnej nie zjada się zeroa ani bejcy, z powodu ich
wyłącznie symbolicznej funkcji. Żydzi aszkenazyjscy i większość sefardytów, tej nocy
nie jada żadnego pieczonego mięsa, by nie przypominało ono ofiary paschalnej.447
Noc paschalna jest jednak także czasem posiłku, nazywanego Szulchan Orech. Wielu
Żydów rozpoczyna go jedzeniem ugotowanych na twardo jajek. Jest to wyraz poczu-
cia ich żałoby z powodu zburzenia świątyni. Następnie podawane są przeważnie ryby
lub mięso ugotowane po wcześniejszym opieczeniu.448
Miszna nakazuje przygotowa-
nie dwóch dodatkowych potraw.
III.5. Wino na sederze paschalnym
Uprawa winorośli była rozpowszechniona na terenach Ziemi Świętej449
,
a w Mezopotamii nazywano ją krzakiem życia.450
W Biblii znaleźć można wzmiankę
o Noem, który zasadził winnicę jako pierwszy.451
Wino pełniło ważną rolę
w wielu religiach starożytnego świata. Często utożsamiano je z krwią i wykorzysty-
wano w kulcie bóstw oraz zmarłych.452
Motywy uprawy winorośli, picia wina, składa-
nia go w ofierze lub podarowania komuś pojawiają się w Biblii wielokrotnie. Jednak
picie wina w czasie sederu paschalnego jest nakazem pochodzenia rabinicznego i nie
znajduje się w Piśmie Świętym. W Talmudzie widnieje opinia, że jest ono symbolem
radości. Gdy istniała świątynia, rolę tę pełniło mięso ofiar tam składanych.453
446
Por. N. Kameraz-Kos, dz. cyt., s. 121. 447
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 382. 448
Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 58. 449
Zob. H. Daniel-Rops, Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, 2001s. 185-187. 450
Zob. M. Lurker, Winny krzew i winne grono w: M. Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych,
Poznań 1989, s. 265. 451
Zob. Rdz 9,20. 452
Zob. M. Lurker, Wino, w: dz. cyt., s. 266-267. 453
Zob. Gemara do Miszna Pesachim X.1, w: The Babylonian Talmud, Tom V.3, s. 227.
102
Dzięki świadectwu Nowego Testamentu, wiemy, że w czasach Jezusa było
już obecne w obchodach paschy.454
Według tekstów, Chrystus w czasie Ostatniej
Wieczerzy, która była ucztą paschalną, używał wina. Starsza od tego źródła, bo dato-
wana na II w. przed Chrystusem, „Księga Jubileuszów” także potwierdza picie wina
w noc paschalną: „Wszystkie dzieci Izraela pozostały nietknięte, spożywając Paschę
i pijąc wino, chwaląc i wielbiąc Pana ich ojców”. 455
III.5.1. Symbolika
Dla Izraelitów wino było napojem bardziej odświętnym niż codziennym,
przypisanym do osób wolnych. Jego spożywanie wiązało się zazwyczaj z ucztą lub
uroczystością, np. weselem456
, jednak Biblia w wielu miejscach wspomina o winie
spożywanym do posiłku457
. Picie dużej ilości alkoholu może mieć złe skutki, odurza
on i upaja.458
W Izraelu istniały osoby i stany, które nie piły wina nigdy (Rechabici –
Jr 35,1-14), przez określony czas (np. nazirejczycy)459
lub przy wykonywaniu pew-
nych czynności (kapłani, sędziowie)460
. Używano go jako pokarmu ofiarnego461
a tak-
że daru dla kogoś.462
Ceniono je także z uwagi na wartości lecznicze i odkażające (Łk
10,34; 1 Tm 5,23). Jest symbolem radości i zabawy463
a także sądu, zemsty i kary.464
Sama winorośl jest w Piśmie Świętym przede wszystkim symbolem Narodu
Wybranego. To Bóg ją zasadził i pielęgnuje. Psalm 80 opowiadając o wyjściu z Egiptu
używa poetyckiej metafory – Jahwe wyrwał Izraela – winorośl z Egiptu i przesadził na
nowe miejsce, gdzie zapewnił odpowiednie warunki do jego wzrostu i rozwoju.465
454
Por. Mt 26,27-29; Mk 14,24-26; Łk 22,17-18. 20 (mowa o dwóch kielichach); 1 Kor 11,25. 455
Cytat za W. Kosek, dz. cyt., s. 15 (werset 39,6 „Księgi Jubileuszów”). 456
Zob. X. Leon-Dufour, Słownik Nowego Testamentu, s.666. 457
Zob. Rdz 27,25; Sdz 19,19; 2 Sm 16,2; 2 Krn 2,9; 11,11; Ne 5,17-18; Est 1,7; 5,6; 7,2-8; Hi 1,13.18 458
Zob. Rdz 9,21; 19,32-35; 1 Sm 25,36-37; Ps 60,5; Prz 20,1; 23,29-35, Iz 5,11.22; 28,1.7; 56,12; Oz
4,11; W święto Purim dozwolone, a nawet nakazane jest wypicie dużej ilości alkoholu, aż do upicia się.
Por. K. Kos-Ninel, dz. cyt., s.85. 459
Por. Sdz 13,3-14; Lb 6,2-4.20. 460
Por. Ez 44,21; Kpł 10,9. 461
Por. Wj 29,40; Kpł 23,13; Lb 15,5-10; 28,14; Pwt 32,38; 1 Sm 1,24; Oz 9,4. 462
Por. 1 Sm 16,20; 25,18. 463
Por. Ps 104,14-15; Jdt 12,13; Hi 1,18; Koh 10,19; Iz 5,12; 16,10; 22,13; 24,8-11; Jr 48,33; Za 10,7. 464
Por. Ps 75,9; Jr 25,15. 465
Por. Ps 80, 8-12; Jr 2,21; 6,9; Iz 27,2-6; 24,3-7.
103
Uprawa winorośli była rozpowszechniona na terenach Ziemi Świętej.466
W starożytności produkowano gęste, ciemne wino o dużej zawartości alkoholu. Stąd
znana jest praktyka rozcieńczania go (np. 2 Mch 15,39). Ciekawym i znaczącym fak-
tem jest to, że Pismo Święte nie wspomina nigdzie o białej odmianie. Biblia utrzymuje
także, iż w trakcie wędrówki przez pustynię, Izraelici nie pili wina.467
Nie wolno pić wina niekoszernego, które wyprodukowała osoba nie będąca
wyznawcą judaizmu, lub go dotykała. Tak samo traktowany jest Żyd, który zbezcze-
ścił Szabat. Aby nie przekroczyć tego zakazu, istnieje praktyka podwójnego pieczęto-
wania butelki.468
Ciekawym i znaczącym dla niniejszej pracy faktem jest to, że Pismo
Święte nie wspomina nigdzie o białej odmianie.
III.5.2. Przepisy talmudyczne
Nie wiadomo, kiedy wino pojawiło się w świętowaniu Paschy. Skoro było pi-
jane w czasie świąt, prawdopodobnie było obecne wcześniej, niż nadano mu znaczenie
symboliczne i powiązano z konkretnymi momentami opisanymi poniżej. Wino wypi-
jane jest w następujących momentach wieczerzy paschalnej:
- po wygłoszeniu Kidusz, modlitwy rozpoczynającej każdy szabat i święto. Sąsiad
sąsiadowi469
nalewa wina do wcześniej opłukanego kielicha i następuje błogosławień-
stwo wina470
.
- odczytując Hagadę nad nalanym już winem. W trakcie opowiadania w sumie trzyna-
ście razy strąca się krople wina np. na pamiątkę plag, którymi Bóg nawiedził Egipt.471
Przed wypiciem, uzupełnia się wylaną ilość napoju i odmawia błogosławieństwo.472
- po spożyciu afikomanu płucze się kielich, zostaje wygłoszone błogosławieństwo po
jedzeniu (Birkat hamazon) i nad winem (Bore phi hagafen)473
, po którym się je wypi-
ja.
466
Zob. H. Daniel-Rops, dz. cyt., s. 185-7; Biblia wspomina o obfitych plonach, które Izraelici zobaczy-
li po przybyciu do ziemi Kanaan, zob. Lb 13,23. Salomon założył wiele winnic (Pnp 1,14) i handlował
winem (2 Krn 2,9.14). 467
Por. Pwt 29,4-5. 468
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s.. 441 Halacha traktuje wino tak samo jak sok z winogron. 469
Niesamodzielne nalewanie wina jest przywilejem ludzi wolnych (Hagada na Pesach Stowarzyszenia
614. Przykazania, s. 18). 470
Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 53-54;
Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 69-73. 471
Por. Jl 3,3 oraz Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 133-134. 472
Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 55-56; 80-
83; 90; 133-140; 164.
104
- po Hallelu wypija się napełniony wcześniej kielich, a następnie odmawia końcowe
błogosławieństwo.474
Wychylenie kielichów w określonych momentach jest podstawą do wypeł-
nienia micwy. Nie spełnia się nakazu przez wypicie całej ilości trunku na raz. Cztery
kielichy są nawiązaniem do czterech czasowników określających cuda, których Bóg
dokonał w czasie Wyjścia z Egiptu wymienionych w Wj 6,6-7475
:
Ja jestem Pan! Uwolnię (hôsē’tî) was od jarzma egipskiego i wybawię (hisaletî) was z
niewoli, i wyswobodzę (gā’aletî) was wyciągniętym ramieniem i przez surowe kary. I
wezmę (lākahetî) sobie was za mój lud, i będę wam Bogiem, i przekonacie się, że Ja,
Pan, Bóg wasz, uwolniłem was spod jarzma egipskiego.
Za każdym razem należy wypić wino o objętości jednego rewiit. Nie ma
zgodności co do ilości, jaką oznacza ta miara. Jest to ćwierć logu, objętość półtora lub
trzech jajek, jeśli przyjmie się, że współcześnie są one mniejsze niż w starożytności.
Rabini podają 86 ml, 118,28 ml lub 150 ml.476
Przyjmuje się większą objętość, ponie-
waż lepiej jest wypić więcej niż trzeba niż za mało. Niektórzy używają naczyń o więk-
szej objętości i muszą to brać pod uwagę. Łącznie w czasie sederu jedna osoba spo-
żywa więc nawet 600 ml wina. Powinno się wypić cały kielich lub przynajmniej więk-
szość zawartości. Każdy powinien zostać spożyty w całości na raz, ewentualnie
w dwóch łykach z najmniejszą możliwą przerwą.477
Wino używane w czasie sederu paschalnego musi być koszerne, wytworzone
z winogron i posiadać wyczuwalny smak alkoholu. Nie jest zabronione użycie wina
białego, powinno się je przygotować, jeśli jest lepszej jakości niż dostępne czerwo-
ne.478
W Gemarze znajduje się wyjaśnienie czerwieni wina poprzez nawiązanie do
cytatu Prz 23,31479
. Kolor napoju przywołuje na myśl krew, zarówno baranka, którą
kropiono odrzwia, jak i Żydów, którzy byli prześladowani w Egipcie. W trakcie wie-
czerzy, gdy opowiadana jest hagada o Wyjściu z Egiptu, przy wymienianiu dziesięciu
plag, głowa domu strąca z kielicha za każdym razem jedną kroplę. Czerwone wino
473
Zob. Tamże, s. 59; Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 173- 186. 474
Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 59-60;
Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 187-204; Hallel wypowiadany jest w pozycji siedzącej z kieli-
chem uniesionym do góry. Są to tzw. psalmy stopni: Ps 113-118. 475
Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 414. 476
Zob. Bramy Halachy, red. S. Pecaric, s. 385. 477
Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 40. 478
Zob. P. Jędrzejewski, S. Pecaric, Judaizm bez tajemnic, s. 422-423. 479
Gemara do Miszna Pesachim X,1 w: The Babylonian Talmud, Tom V.3, s. 226.
105
daje większą pewność, że gest ten będzie zauważalny. Nie jest określony rodzaj napo-
ju – może być zarówno słodkie jak i wytrawne.
Jest dopuszczalne rozcieńczenie wina wodą lub sokiem z winogron – powi-
nien zostać wyczuwalny smak alkoholu. Najsłabszym, dopuszczalnym stosunkiem
wody do wina jest sześć do jednej części. Niektórzy nie mogą jednak pić tego alkoho-
lu, wtedy można użyć soku winogronowego, nawet rozcieńczonego wodą.480
Do wy-
pełnienia tego nakazu zobowiązani są nie tylko mężczyźni, także kobiety, które rów-
nież miały udział w cudach przy Wyjściu z Egiptu. Dzieci również powinny wypić
cztery kielichy, nie muszą być jednak tak duże jak dla dorosłych, powinny wypełnić
policzek. Najmłodszym uczestnikom wieczerzy można podać sam sok.
Tradycja judaistyczna rozumie, jak ważnym symbolem jest picie wina w cza-
sie sederu. Prawo żydowskie nakazuje więc dbałość o to, by każdy, nawet najbiedniej-
szy mógł wypełnić ten nakaz. Jeśli ubogi posiada małą ilość wina i mieszka w diaspo-
rze (czyli zobowiązany jest sprawować dwukrotnie wieczerzę paschalną), powinien
całe wino wykorzystać pierwszej nocy.481
Według Miszny każdy, nawet najuboższy
człowiek powinien w czasie sederu wypić nie mniej niż cztery kielichy wina. Jeśli
kogoś nie stać, może zostać sfinansowane z funduszu charytatywnego.
Z uwagi na to, że wino symbolizuje wolność, pije się je opierając na lewym
boku. Dotyczy to przede wszystkich dwóch pierwszych kielichów, które są szczegól-
nie powiązane z symboliką wolności.482
W Misznie jest mowa jedynie o czterech kie-
lichach wypijanych w czasie paschy. W tradycji istnieje jednak jeszcze piąty kielich
przygotowany dla proroka Eliasza. Jest to m.in. symbolem otwarcia na przyszłość.483
Kielich używany w tym momencie sederu jest zawsze najbardziej ozdobnym. Zostaje
napełniony przeważnie po zjedzeniu afikomanu. Istnieje zwyczaj nalewania wina
z kielichów pozostałych osób, by podkreślić potrzebę wspólnego działania dla nadej-
ścia Mesjasza.484
Po wypiciu trzeciego kielicha, otwiera się drzwi na oścież (aż do
wypicia czwartego kielicha). Noc paschalna jest uważana za czas szczególnej opieki
Boga, więc jest to znak całkowitego zaufania Mu. Gest ten stanowi również zaprosze-
nie Eliasza, który ma nadejść przed Mesjaszem. Niektórzy zostawiają dla proroka pu-
ste krzesło. Wino z piątego kielicha nie jest wypijane, nie jest on podnoszony jak inne.
480
Zob. E. Gordon, S. Pecaric, Halacha na Pesach, w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 39. 481
Zob. Tamże, s. 40. 482
Zob. Gemara do Miszna Pesachim, X.1, w: The Babylonian Talmud, Tom V.3, s. 225. 483
Zob. Hagada na Pesach Stowarzyszenia 614. Przykazania, s. 13. 484
Zob. Tamże, s. 31.
106
Nad nim można recytować Wielki Hallel lub Psalm 23.485
Po zakończeniu wieczerzy
alkohol wlewa się z powrotem do butelki.
Na końcu wieczerzy paschalnej przewidziane są słowa:
Spełniony jest porządek Pesachu według przepisów i zwyczajów. Tak jak zasłużyliśmy,
aby go wypełnić, obyśmy zasłużyli sprawować go w przyszłości. Najczystszy, mieszka-
jący na wysokości, podnieś zgromadzenie, którego nie da się policzyć, z nicości. Po-
prowadź wkrótce pędy z pnia, który zasadziłeś - zbawionych, z radosnym śpiewem, na
Syjon. Leszana haba biruszalaim. W przyszłym roku - w Jerozolimie!486
Wynika to z ciągłego oczekiwania na wypełnienie słów Wj 6,8:
Potem wprowadzę was do ziemi, którą z ręką podniesioną przysiągłem dać Abraha-
mowi, Izaakowi i Jakubowi. Dam ją wam na własność. Zaiste, Ja jestem Pan!
485
Zob. Wykłady Maharala. Piąty kielich w: Hagada na Pesach, red. S. Pecaric, s. 23-25. 486
Zob. Hagada na Pesach Towarzystwa 614 Przykazania, s. 40.
107
Zakończenie
Obrzędy paschalne, kultywowane we współczesnym judaizmie stanowią
owoc przemian wielu wieków. Ceremoniał ten podlegał rozwojowi. Pierwsza była
praktyka, później dopiero pojawiły się rozważania nad przepisami i zapis tradycji.
Rozumienie i interpretacja paschy zmieniały się wraz z warunkami historycznymi.
Zmianom ulegał także sposób przeżywania wieczerzy i jej przygotowywania. Jest to
już widoczne przy porównywaniu poszczególnych tekstów biblijnych. Początkowo
przeżywano paschę i święto przaśników jako osobne święta, w gronie rodziny. Zostały
połączone prawdopodobnie w czasach autora dokumentu kapłańskiego lub deutero-
nomisty. Po reformie Jozjasza zaczęto coraz bardziej kłaść nacisk na rytualną popraw-
ność. Pojawił się nakaz pielgrzymki do Jerozolimy, co nadało uroczystości jednolity,
narodowy wymiar a posiłek przygotowywano i spożywano wspólnie.
W czasach Jezusa baranki zabijano w świątyni, ale paschę spożywano w in-
nych miejscach: domach, specjalnie przygotowanych salach, w mniejszym gronie (ro-
dziny lub uczniów). Jest to już świadectwo czasów i obrzędów opisanych w Talmu-
dzie. Po zburzeniu świątyni jerozolimskiej w 70 r. po Chr. judaizm wszedł w kolejną
fazę, gdy po tej narodowej tragedii składanie ofiar stało się niemożliwe. Opracowano
Hagadę paschalną, stanowiącą księgę liturgiczną i zawierającą wszelkie teksty mo-
dlitw i opisy przygotowań do święta przeżywanego w gronie rodzinnym. Współcze-
śnie Żydzi, choć nie udają się do świątyni, by złożyć ofiarę z baranka, przed rozpoczę-
ciem sederu paschalnego modlą się w swojej wspólnocie synagogalnej. Niniejsza pra-
ca ukazała podstawowe relacje łączące przepisy biblijne i talmudyczne. Tradycja rabi-
nacka jest przedłużeniem i uszczegółowieniem halachy zawartej w Piśmie Świętym.
Ubogaca także teksty biblijne w liczne dodatki hagadyczne.
Pierwszy rozdział niniejszej pracy przedstawia żydowskie rozumienie Tal-
mudu jako nierozerwalnej z Torą części tradycji żydowskiej. Dzieło to było wpierw
przekazem ustnym, choć w późniejszych czasach został on spisany, zaś Pięcioksiąg
stanowi Torę pisaną. Tradycja mozaistyczna uważa, że obie Tory zostały dane Mojże-
szowi bezpośrednio od Boga na Synaju. Miszna stanowiąca szkielet Talmudu powsta-
ła jako komentarz do Pentateuchu. Kolejne dzieła rabinów – Gemara, Tosefta, itd.,
będące następnymi zbiorami komentarzy są poszerzeniem rozumienia tekstu natchnio-
nego i wyrazem zmieniających się praw w związku z procesem przystosowywania ich
do panującej rzeczywistości.
108
Część poświęconą przepisom dotyczącym chleba i maroru rozpoczęto od opi-
su zwyczaju poszukiwania kwasu, ponieważ jest to integralna część przygotowywania
posiłku. Bez niej nie można przystąpić do np. wypieku paschalnego chleba. W Biblii
został podany zakaz posiadania chamecu, który tradycja rabinacka rozszerza bardzo
obszernie, podając nie tylko liczne przepisy dotyczące poszukiwań i pozbycia się go,
ale także rozumienia jego głębokiej symboliki. Zarówno Biblia jak i Talmud nie poda-
ją przepisu na chleb, jednak to w Misznie znajdują się przepisy chroniące przed jego
zakwaszeniem oraz pogłębiona w Gemarze lista dopuszczalnych do wykorzystania
rodzajów zboża. Problematyka gorzkich ziół idealnie pokazuje rozwój tradycji rabi-
nicznej. W Księdze Wyjścia znajduje się jedynie nakaz ich spożywania, podczas gdy
późniejsze źródło rozważa, jakie to rośliny, podaje dokładny sposób ich jedzenia
i symbolikę.
Trzeci rozdział zajmuje się dwoma wyjątkowymi przypadkami. W związku
z pierwszym z nich – przepisom dotyczącym baranka – już autorzy biblijni podają
sporo szczegółów. Ze Starego Testamentu można dowiedzieć się, jakie ma być to
zwierzę, w jaki sposób przygotowane, jak spożywane oraz co należy uczynić z reszt-
kami. Talmud poświęca tej problematyce bardzo dużo miejsca, rozważając bardzo
szczegółowo wszelkie zagadnienia. Jest to wyraz nie tylko rozwoju tradycji. Stanowi
także próbę ratowania dziedzictwa narodowego i praktykowanego prawodawstwa pas-
chalnego w odpowiedzi na zniszczenie świątyni. Wyjątkowość tego opisu polega na
tym, iż już w czasach powstawania Miszny (II wiek po Chr.) baranki nie były on ani
ofiarowane ani spożywane. Tekst ten ma być jedynie świadectwem i wskazówką dla
przyszłych pokoleń. Zeroa, karpas i bejca są przykładem reakcji na wydarzenia histo-
ryczne, które zmieniały oblicze judaizmu. Natomiast wino jest przypadkiem szczegól-
nym, ponieważ nie znalazło się ono w starotestamentalnym prawodawstwie, pojawia-
jąc się dopiero w wiekach późniejszych i nie wiadomo kiedy dokładnie.
Jedną z cech różniących nauki rabiniczne od tekstu biblijnego jest pewna
zmienność.487
Tora ustna jest dostosowywana do zmieniających się czasów i okolicz-
ności. Człowiek ciągle napotyka nowe problemy – na które to właśnie tradycja ustna
daje coraz to nowe odpowiedzi. Biblia jest natomiast dziełem skończonym i niezmien-
nym. Stąd w Talmudzie znajdują się niewspomniane w Biblii zwyczaje jak spożywa-
nie wina w czasie sederu wraz z jego interpretacją. Tradycja rabiniczna w odpowiedzi
487
A. Cohen, dz. cyt., s. 161-163
109
na zmieniającą się rzeczywistość ustaliła np. zwyczaj niejedzenia baranka paschalne-
go. Mogłoby się to wydawać sprzeczne z nakazem biblijnym. Biorąc pod uwagę
zniszczenie świątyni, gdzie sprawowany był kult i składano ofiary, można zrozumieć
ten kierunek rozwoju tradycji, bowiem Talmud nigdy nie stoi w opozycji do praw za-
pisanych w Biblii. Zgadza się z nimi i rozwija ich rozumienie, co należy brać pod
uwagę sięgając do tego monumentalnego dzieła.
Judaizm przyswoił dużo praktyk mających korzenie pogańskie. Święto prza-
śników prawdopodobnie wywodzi się z rolniczego zwyczaju ofiarowania pierwszego
snopa, a paschę z tradycji pasterskich kultywowanych w okresie życia koczowniczego.
Miały one na celu wyproszenie przychylności u różnych bóstw. Ani Biblia ani Talmud
nie podtrzymują takiego rozumienia świata. Zarówno Stary Testament jak i seder pas-
chalny przedstawiają Boga jako Wybawiciela, który interweniuje w życie człowieka.
To On jest sprawcą Wyjścia z Egiptu. Wydarzenie to w czasie wieczerzy paschalnej
jest nie tylko wspominane, ale także uobecnia się. W tym miejscu Talmud potwierdza
biblijny nakaz:
W tym dniu opowiadał będziesz synowi swemu, mówiąc: «Jest tak z powodu tego, co
uczynił mi Pan, gdy wychodziłem z Egiptu» (Wj 13,8).
Podejmując zaproponowany temat autorka pragnęła przybliżyć czytel-
nikom przebogatą tradycję stanowiącą dla Żydów fundament dzisiejszego życia reli-
gijnego, a tak mało znaną zwłaszcza chrześcijanom. Powyższa rozprawa siłą rzeczy
nie wyczerpuje wszystkich elementów związanych z opracowywanym zagadnieniem.
Daje jednak pole do wszczęcia nowych badań, choćby nad procesami przemian ży-
dowskiej świadomości religijnej lub nad kolejnymi świętami, które w Talmudzie do-
czekały się swego uszczegółowienia i opracowania prawnego. Można żywić nadzieję,
że kolejni badacze podejmą te ciekawe wątki przyczyniając się do lepszego poznawa-
nia tradycji Żydów, jednego z najstarszych ludów świata, zachowującego swą wiarę
w sposób możliwie najwierniejszy własnemu rozumieniu słowa Bożego Starego Te-
stamentu.