ÅËÌÀÍ ÃÓËÈÉÅÂ

«ÙÅÉÄßÐÁÀÁÀÉÀ

ÑÀËÀÌ»

ÍÅÚß ÂÀÐÑÀ

ÁÀÊÛ - „ÅËÌ“ 2001

Àç2

Åëìè ðåäàêòîðëàð: ïðîô. Õåéðóëëà Ìÿììÿäîâïðîô. Íèçàìè Úÿôÿðîâ

Ðÿ’é÷èëÿð: ïðîô. Ùèìàëàé Ãàñûìîâäîñ. Òîôèã Úàùàíýèðîâäîñ. Éàãóá Áàáàéåâ

Ãóëèéåâ Å. «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» íåúÿ âàðñà.Áàêû, «Åëì””» íÿøðèééàòû, 2001, 110 ñÿù.

ISBN 5-8066 - 1328 - 3

Êèòàáäà äàùè Øÿùðèéàðûí éàðàäûúûëûüûíûí çèðâÿñè ùåñàá åäèëÿí, ùÿð áèðàçÿðáàéúàíëû ö÷öí àíà ëàéëàñû ãÿäÿð ÿçèç îëàí «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì»ïîåìàñûíûí òÿùëèëè àïàðûëìûø, ÿñÿðèí ÷àïû çàìàíû èíäèéÿ ãÿäÿðêè íÿøðëÿðäÿ éîëâåðèëìèø áèð ñûðà òÿùðèôëÿðÿ äöçÿëèøëÿð îëóíìóøäóð. Ùÿì÷èíèí Ì.Øÿùðèéàðûí,Ì.Ðþâøÿíçÿìèðèí âÿ ß.Êàðÿíýèí ÿñÿðëÿ áàüëû ôèêèðëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿíéàçûëàðû äà êèòàáà äàõèë åäèëìèøäèð.

à 4603000000 Ãðèôëè íÿøð © Å.Ãóëèéåâ, 2001655(07) -2001

ÞÍ ÑÞÇ ßÂßÇÈ

ßçèç îõóúó! Ñåéèä Ìÿùÿììÿäùöñåéí Øÿùðèéàð (1906-1988) òÿêúÿ ÷àüäàø Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí äåéèë, ùÿìäÿ ÕÕ ÿñð Øÿðã øå’ðèíèí íàäèð ñèìàëàðûíäàíäûð. Ùÿëÿ êå÷ÿíÿñðèí 30-40-úû èëëÿðèíäÿ éàðàäûúûëûüû èëÿ Èðàíäà áþéöê óüóðãàçàíàí, 50-úè èëëÿðäÿ òÿõìèíÿí áó ÿäÿáèééàòû þç òÿ’ñèðè àë-òûíäà ñàõëàéàí Øÿùðèéàð ñÿíÿòè Èðàí ñÿðùÿäëÿðèíè àøàðàã ÿòðàôðåýèîíëàðäà äà øþùðÿò òàïìàüà áàøëàìûøäûð. Äöçäöð,Àçÿðáàéúàíûí ãóçåé ùèññÿñèíäÿ ñîâåò ðåæèìèíèí ãàäàüàëàðû«áó ýÿëèøèí» ãàðøûñûíà ñöí’è ñÿäëÿð ÷ÿêñÿ äÿ ìèëëè - ìÿ’íÿâèìàðàã âÿ åùòèéàú Øÿùðèéàð éàðàäûúûëûüûíûí þç äîüìàëàðû àðà-ñûíäà éàéûëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûíãóçåéèíäÿ óñòàä Øÿùðèéàð ùàããûíäà äþâðö ìÿòáóàòäà èëêéàçûíûí êå÷ÿí ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäà äÿðú åäèëìÿñèíÿáàõìàéàðàã, ñîíðàêû îíèëëèêëÿðäÿ áó éàðàäûúûëûüûí ùÿìòÿäãèã âÿ þéðÿíèëìÿñè, ùÿì äÿ íÿøðè ýåíèø âöñ’ÿò àëìûøäûð.

Þëêÿìèçäÿ Øÿùðèéàð ñÿíÿòèíÿ îëàí áþéöê ìàðàã ñîí 40èëäÿ øàèðèí áÿäèè èðñèíèí àéðû - àéðû íöìóíÿëÿðè èëÿ éàíàøû, éà-ðàäûúëûüûíûí çèðâÿñè îëàí «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûíäà áèð íå÷ÿ äÿôÿ íÿøðèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Øÿùðèéàð ùàã-ãûíäà àïàðûëàí òÿäãèãëÿð, ÿñÿðëÿðèíèí íÿøðè ùàçûðäà åëÿ áèðñÿâèééÿéÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð êè, íÿòèúÿ å’òèáàðèëÿ Àçÿðáàéúàíîõóúóñó îíóí ùàããûíäà ýåíèø ìÿ’ëóìàòà ìàëèêäèð. Ëàêèíà÷ûã å’òèðàô åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí óüóðëóèøëÿðëÿ éàíàøû, øàèðèí ÿñÿðëÿðèíèí, õöñóñèëÿ «Ùåéäÿðáàáàéàñàëàì» ïîåìàñûíûí íÿøðèíäÿ ìöÿééÿí òÿùðèôëÿðÿ éîë âåðèë-ìèø, îðèæèíàë ìÿòíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ñþç âÿ èôàäÿ äÿéè-øèêëèêëÿðè þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. Áó èñÿ èíäèêè ìÿðùÿëÿäÿÀçÿðáàéúàíäà Øÿùðèéàð èðñèíèí òÿáëèüèíäÿí ÷îõ, îíóíÿñÿðëÿðèíèí äöçýöí âÿ òÿùðèôñèç íÿøðèíèí ãàéüûñûíà ãàëìàüûíâàúèáëèéèíè øÿðòëÿíäèðèð.

Àçÿðáàéúàíäà «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûí èëêíÿøðè 37 èë áóíäàí ÿââÿëÿ òÿñàäöô åäèð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿïîåìà áèð íå÷ÿ äÿôÿ (ùÿð èêè ùèññÿ èëÿ éàíàøû, àç ùàëëàðäà

3

òÿêúÿ áèðèíúè ùèññÿ îëìàãëà) ÷àï åäèëìèø âÿ áåëÿ äåìÿêìöìêöíñÿ, ÷àï ïðîñåñèíäÿ òÿðòèá÷èëÿð ÿââÿëêè íÿøðëÿðÿ èñòè-íàä åòìèøëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ ÿââÿëêè íÿøðëÿðäÿ îðèæèíàëäàíôÿðãëè þçöíÿ éåð òàïìûø ñÿùâ ñþç âÿ èôàäÿëÿð ìåõàíèêè îëàðàãñîíðàêû íÿøðëÿðäÿ äÿ òÿêðàðëàíìûøäûð. «Ùåéäÿðáàáàéà ñà-ëàì» ïîåìàñûíûí áèðèíúè ùèññÿñè óñòàä Øÿùðèéàðûí øÿõñÿíþçöíöí èøòèðàêû âÿ íÿçàðÿòè èëÿ èëê äÿôÿ 1954-úö èëäÿ (1332,èñôÿíä) Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ ÷àï åäèëìèøäèð. Øàèð ïîåìà èëÿ áàü-ëû ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðèíè äÿ ùÿìèí êèòàáà ÿëàâÿ åòìèøäèð.Âàõòèëÿ Øÿùðèéàð Íèìà Éóøèúèí îüëóíà àòàñûíûí ÿñÿðëÿðèíè÷àï åòäèéèíÿ ýþðÿ éàçäûüû ìÿêòóáëàðûí áèðèíäÿ ãåéä åäèðäèêè, «ñÿíÿòêàðûí þç ñàüëûüûíäà ÿñÿðëÿðèíè ÷àï åòäèðèá îõóúóëà-ðà òÿãäèì åòìÿñè äàùà éàõøûäûð. Áåëÿ îëäóãäà ÿñÿðäÿ ùå÷ áèðãöñóð âÿ õÿòàéà éîë âåðèëìÿç, îõóúóëàð ÿñÿðè äöçýöíìÿíèìñÿéÿð». Áó ìÿ’íàäà óñòàäûí áèëàâàñèòÿ èøòèðàêû èëÿíÿøð îëóíàí ïîåìàíûí áèðèíúè ùèññÿñè àéðû-àéðû òÿðòèá÷èëÿðòÿðÿôèíäÿí ÷àïà ùàçûðëàíàðêÿí èñòèôàäÿ ö÷öí ÿí äÿãèã ìÿíáÿêèìè ýþòöðöëÿ áèëÿð.

Àïàðäûüûìûç ìöãàéèñÿ âÿ òÿùëèëëÿð îíó ýþñòÿðèð êè,Àçÿðáàéúàíäà «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûí áèð ÷îõíÿøðëÿðèíèí àéðû-àéðû áÿíäëÿðèíäÿ áÿ’çè ñþç âÿ èôàäÿëÿðÿñÿðèí îðèæèíàë âàðèàíòûíäàí ôÿðãëèäèð.

Ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Øÿùðèéàðûí «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì»ïîåìàñû Àçÿðáàéúàíäà êèòàá øÿêëèíäÿ ìöõòÿëèô ôîðìàäà 5äÿôÿäÿí ÷îõ ÷àï åäèëìèøäèð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàí îõóúóñó-íóí Øÿùðèéàð éàðàäûúûëûüû èëÿ òàíûø îëìàñûíäà ùÿìèííÿøðëÿðèí ùÿð áèðèíèí ÿùÿìèééÿòè áþéöêäöð. Ëàêèí Øÿùðèéàðáÿäèè èðñèíäÿí äàùà ÷îõ íöìóíÿëÿðèí òîïëàíäûüû, î úöìëÿäÿí«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûí ùÿð èêè ùèññÿñèíèí ÷àïîëóíäóüó «Éàëàí äöíéà» (Àçÿðáàéúàí Åíñèêëîïåäèéàñû, Áà-êû, 1993) êèòàáû ýåíèø îõóúó àóäèòîðèéàñûíà ìàëèêäèð. Îíàýþðÿ äÿ «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíäà öçÿ ÷ûõàí òÿùðèôâÿ ñÿùâëÿðèí áÿ’çè èñòèñíàëûãëàðû ÷ûõìàãëà áöòöí íÿøðëÿð ö÷öíöìóìè ñÿúèééÿ äàøûäûüûíû íÿçÿðÿ àëûá âÿ ñàäÿ áèð ñèñòåìãóðìàã õàòèðèíÿ (ôèëàí êèòàáäà áó úöð, ôèëàíäà èñÿ áàøãà úöð

4

éîðóúó ìöãàéèñÿñèíäÿí ãà÷ìàã íàìèíÿ) äöçÿëèøëÿðè ìÿùçáó êèòàáäà ÷àï îëóíìóø ìÿòí èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿéèìÿãñÿäÿóéüóí ùåñàá åäèðèê.

Ïîåìàíûí áèðèíúè ùèññÿñè èëÿ áàüëû ãåéäëÿð:Èëê þíúÿ îíó äåìÿê ëàçûìäûð êè, ïîåìàíûí îðèæèíàë âàðè-

àíòûíäà áÿíäÿð àðäûúûë ðÿãÿì ñûðàñû èëÿ ñûðàëàíìûøäûð. Ïîåìà-íûí 22-úè áÿíäèíèí 1 âÿ 3-úö ìèñðàëàðûíûí ñîíóíúó ñþçëÿðè«éóéàðäû» âÿ «äèâàðäû» éîõ, «éóâàðäû» âÿ «äóâàðäû»øÿêëèíäÿ îëìàëûäûð. 30-úó áÿíäèí 3-úö ìèñðàñûíûí 1-úè ñþçöîðèæèíàëäà «òàõ÷àëàðà» îëäóüó ùàëäà, «òàõ÷àëàðäà» øÿêëèíäÿýåòìèøäèð. 33-úö áÿíäèí 2-úè ìèñðàñûíûí 2-úè ñþçö «åíèá»éîõ, «éåíèá» îëìàëûäûð. 34-úö áÿíäèí 5-úè ìèñðàñûíûí ñîíñþçö äöçýöí âàðèàíòäà «ñîâàðäûã» îëñà äà, ñÿùâÿí«ñþâÿðäèã» éàçûëìûøäûð. 35-úè áÿíäèí 2-úè ìèñðàñûíûí 2-úèñþçö «ãàéàëàð» éîõ, «ãÿéÿëÿð» îëìàëûäûð.

Äèããÿòè úÿëá åäÿí úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ áóäóð êè, áèð ÷îõùàëëàðäà ìÿ’íàéà óéüóí ýÿëìÿéÿí ñþçëÿð þçöíÿ éåò òàïà áèë-ìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, 36-úû áÿíäèí 2-úè ìèñðàñûíäà «êÿòëè»(êÿíäëè) ñþçö «êÿòèë» ñþçö èëÿ ãàðûøäûðûëìûøäûð. Ùÿìèí ìèñðà-äà ñþùáÿò «êÿòëèëÿðóí îòóðàüû, éàòàüû»íäàí ýåòäèéè ùàëäà,ìèñðà «êÿòèëëÿðèí îòóðàüû, éàòàüû» ôîðìàñûíäà ùå÷ áèð ìÿ’íàèôàäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Âÿ éàõóä, 52-úè áÿíäèí áèðèíúè ìèñ-ðàñûíäà Ùåéäÿðáàáà äàüûíûí ãîéíóíäà éåðëÿøÿí Ãÿðÿ (Ãàðà)êîë äÿðÿñèíèí àäû Ãàðà ýþë øÿêëèíÿ ñàëûíìûøäûð. Ýþðöíäöéöêèìè, äàü äÿðÿñè èôàäÿñè ñÿùâ îëàðàã ýþë äÿðÿñè àíëàìûíäàâåðèëìèøäèð. Ïîåìàíûí 76-úû áÿíäèíäÿ 3-úö ìèñðàíûí 3-úöñþçö ìÿ’íà óéüóíëóüóíó î ãÿäÿð äÿ þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿáèëìÿéÿí øÿêèëäÿ, éÿ’íè «òàíûø» ÿâÿçèíÿ «éàõûí» êèìè ýåò-ìèøäèð. Áóíëàðäàí áàøãà ïîåìàíûí áèðèíúè ùèññÿñèíèí 54 âÿ57-úè áÿíäëÿðèíäÿ « ñåéèäëÿðóí», «ùÿããè», «ñîðà» øÿêëèíäÿèøëÿíìèø äöçýöí ôîðìàñû ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàäûë-ìûøäûð.

Ïîåìàíûí 2-úè ùèññÿñè èëÿ áàüëû ãåéäëÿð:ßñÿðèí 9-úó áÿíäèíäÿ «ãûâðàõ» ñþçö îðèæèíàëäàí ôÿðãëè

îëàðàã «ãûáðàõ» øÿêëèíÿ ñàëûíìûøäûð.14-úö áÿíääÿ áöòöí ìèñðàëàðûí ñîíóíäà «-äóõ» øÿêèë÷èñè

5

èøëÿäèëäèéè ùàëäà, ñÿùâÿí «-äûã, -äèê» ôîðìàñûíäà éàçûëìûø-äûð. 19-úó áÿíäèí 2-úè ìèñðàñûíäà «òèôèë áàëà» èôàäÿñè «òèôèëúàâàí» øÿêëèíäÿ òÿùðèô îëóíìóøäóð. 22-úè áÿíäèí «ùöúóìëàáèð-áèðèìèçè ñûõàðäûã» 2-úè ìèñðàñû äöçýöí îëìàéàðàã«ùöúóì ÷ÿêèá áèð-áèðèíè ñûõàðäûã» êèìè èôàäÿ îëóíìóøäóð.Ìàðàãëûäûð êè, ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿ ùÿìèí áÿíäèí ñîíóíúóìèñðàñûíäà ãàðûøûã îëàðàã «îòóç» âÿ «ÿëëè» èôàäÿëÿðè ýåòìèø-äèð. Ãåéä åäÿê êè, áó ðÿãÿì øàýèðäëÿðèí ñàéûíû ÿêñ åòäèðäè-éèíäÿí 30 ðÿãÿìè åùòèìàëûíà äàùà ÷îõ óéüóíäóð. ×öíêè Èðà-íûí î âàõòêû êÿíä ìÿêòÿáëÿðèíäÿ øàýèðäëÿðèí ñàéû áó ìèãäàð-äàí ÷îõ îëà áèëìÿçäè. Èôàäÿíèí îòóç îëìàñûíû Èðàíäà ÷àïîëóíìóø äèýÿð ìÿíáÿëÿð äÿ òÿñäèãëÿéèð.

Ëàêèí Àçÿðáàéúàíäà ÷àï îëóíìóø ìÿíáÿëÿðäÿ èñÿ áó ñþç«ÿëëè» øÿêëèíäÿ èôàäÿñèíè òàïìûøäûð. Ùÿëÿëèê äÿãèãëÿø-äèðìÿìèç äöðöñò îëìàäûüûíäàí ùÿìèí ñþçö îëäóüó êèìè ñàü-ëàìàã ãÿðàðûíà ýÿëäèê. Ïîåìàíûí 23-úö áÿíäèíèí 2-úè ìèñðà-ñû «ßìèðàñëàí ñÿêòÿ èëÿ éûõûëûá» øÿêëèíäÿ éîõ, «Ìèðàñëàíõàíñÿêòÿ åäèá éûõûëûá» êèìè éàçûëìàëûäûð. ßñÿðèí 24-úö âÿ 26-úûáÿíäëÿðèíäÿ Øÿùðèéàðà ìÿõñóñ «êÿòäè» äåéèì ôîðìàñû«êÿíäëè» øÿêëèíäÿ òÿùðèô îëóíóá. 27-úè áÿíäèí «áó áàõ÷àäààø òÿðÿñè ÿêÿðäèê» 1-úè ìèñðàñû òàìàìèëÿ áàøãà ìÿ’íà èôàäÿåäÿí «áó áàõ÷àäà àø òÿðÿñè äÿðÿðäèê» êèìè ñÿùâ ôîðìàäà âå-ðèëìèøäèð. ßñÿðèí 29-úó áÿíäèíèí ñîíóíúó ìèñðàñû «ñåë ÷ûì-õûðûá, ìÿúáóð èäèê ãåéèäàõ» êèìè éîõ, «ñåë êöøêöðöð,ìÿúáóð îëäóõ ãåéèäàõ» äöçýöí èôàäÿñèíäÿ éàçûëìàëûäûð. 30-úó áÿíääÿ 2-úè âÿ 3-úö ìèñðàëàðûí äöçöëöøöíäÿ àðäûúûëëûã ïî-çóëìóø âÿ ìèñðà éåðäÿéèøìÿñèíÿ éîë âåðèëìèøäèð. 32-úèáÿíäèí «ùÿð èø äåäèí ùÿð êèìñÿéÿ ýþðÿðäè» 4-úö ìèñðàñûñÿùâ îëàðàã áåëÿ ýåòìèøäèð: «Ùÿð èø äåéÿéäèí ùÿð êèìÿýþðÿðäè.» Èêèíúè ùèññÿíèí ñîíóíúó — 49-úó áÿíäèíäÿ 3-úöìèñðàíûí èëê ñþçö äöçýöí âàðèàíòäà «êå÷ìèøëÿðäÿí» îëäóüóùàëäà, «êå÷ìèøëÿðèí» ñÿùâ ôîðìàñûíäà éàçûëìûøäûð. ßëáÿòòÿ,áèç áó èçàùàòäà ïîåìàäà îíóí ìÿ’íàñûíà òÿ’ñèð ýþñòÿðÿáèëÿúÿê òÿùðèôëÿðÿ äàùà ÷îõ äèããÿò éåòèðäèê. Áóíëàðëà éàíàøûèíäèéÿ ãÿäÿðêè ÷àï ïðîñåñëÿðèíäÿ ìöÿééÿí ëÿùúÿ âÿ øèâÿõöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðìÿéÿí äèýÿð ãóñóðëàð äà

6

ìþâúóääóð. Ëàêèí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ïîåìàäà áèð ñûðàñþç âÿ øÿêèë÷èëÿðèí éàçûëûøûíäà âàùèä ïðèíñèïÿ ÿìÿëåäèëìÿìèøäèð. Éÿ’íè ùÿìèí ñþç âÿ øÿêèë÷èëÿð ýàù ÿäÿáè, ýàùäà äàíûøûã äèëè íîðìàëàðûíà öéüóí èøëÿäèëìèøäèð. Ïîåìàíûíäöçÿëèøëÿðëÿ ÷àïû çàìàíû áó úÿùÿòè ÿñàñÿí íÿçÿðÿ àëàúàüû-ìûçäàí éóõàðûäàêû èçàùàòäà îíëàðà éåð àéûðìàüûìÿãñÿäÿìöâàôèã ùåñàá åòìÿäèê.

ßçèç îõóúó! Êèòàáà «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñû èëÿéàíàøû, ùÿìèí ïîåìàíûí Òÿáðèçäÿ èëê äÿôÿ ÷àï îëóíóáÿðñÿéÿ ýÿëìÿñèíäÿ õöñóñè õèäìÿòëÿðè îëàí ÌåùäèÐþâøÿíçÿìèð âÿ ßáäöëÿëè Êàðÿíýèí ÿñÿðÿ éàçäûãëàðû þí ñþçâÿ ìöãÿääèìÿëÿðè äÿ äàõèë åòìèøèê. Ùÿð èêè éàçû èëÿÀçÿðáàéúàí îõóúóñó èëê äÿôÿ òàíûø îëóð âÿ áó éàçûëàðû ôàðñäèëèíäÿí äèëèìèçÿ ÁÄÓ-íóí Èðàí ôèëîëîýèéàñû êàôåäðàñûíûíìöäèðè äîñ. Òîôèã Úàùàíýèðîâ òÿðúöìÿ åòìèøäèð. Îúöìëÿäÿí Øÿùðèéàðûí «Þéðÿäÿí àëëàùûí àäû èëÿ» ÿñÿðÿ éàçäû-üû ìöãÿääèìÿíè áèç ÿââÿëêè éàçûëàðûìûçäà äÿðú åòäèðñÿê äÿ,éåíèäÿí ÷àï îëóíìàñûíû ìÿñëÿùÿò áèëäèê. Ãåéä åäÿê êè,òÿðúöìÿ îëóíìóø áó ìÿòí öçÿðèíäÿ Ò. Úàùàíýèðîâóí áÿ’çèäöçÿëèøëÿðèíè íÿçÿðÿ àëäûã. Åéíè çàìàíäà ïîåìàäà îëàí éåð,øÿõñ âÿ ñ. àäëàðûí èçàùëàðûíäà ßñüÿð Ôÿðäèíèí òÿðòèá åòäèéè êè-òàáà (Øÿùðèéàð, «Äèâàíè-òöðêè», «ßëùóäà» — «Ñàáàù», 1993)ÿñàñëàíñàã äà, ïîåìàíûí èëê îðèæèíàë íÿøðè èëÿ ìöãàéèñÿëÿðàïàðìûø âÿ öçÿ ÷ûõàí ôÿðãëÿðè íÿçÿðÿ àëûá úöç’è äÿéèøèêëèêëÿðåòìèøèê. Ìÿñÿëÿí, øàèð àòàñû èëÿ áàüëû èçàùàòûíäà àòàñûíûí øå’ðéàçìàäûüûíû (øå’ð íåìèñàõò) âÿ èíôàðêò õÿñòÿëèéèíäÿíþëäöéöíö (áå ìÿðÿç-å ñåêòå) ãåéä åäèð. Ëàêèí «Äèâàíè-òöðêè» êèòàáûíäà îíóí àòàñûíûí þëöì ñÿáÿáè ýþñòÿðèëìèð, «øå’ðéàçìàçäû» èôàäÿñè «øå’ð ãîøìàñû äà âàðäû» øÿêëèíäÿ òÿùðèôîëóíóð (áàõ: ñÿù. 22-23).

Öìèäâàðûã êè, Øÿùðèéàðëà íþâáÿòè ýþðöø îõóúóëàðû ñåâèí-äèðÿúÿê, îíëàðûí ãÿëáèíäÿ ôÿðÿù ùèññèíè úîøäóðàúàãäûð.

Åëìàí ÃóëèéåâÁàêû, 3 àïðåë 2001-úè èë

7

ÌÞÙÒßØßÌ ÑßÍßÒ ßÑßÐÈ

Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí Èðàí âÿ Òöðêèéÿäÿ äåéèë,ùÿì äÿ áèð ÷îõ Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ ýåíèø äàèðÿäÿ òàíûíàí,ñåâèëÿí âÿ áþéöê ìàðàã ýþñòÿðèëÿí ÿäÿáè øÿõñèééÿò-ëÿðèíäÿí áèðè äÿ Ì.Øÿùðèéàðäûð. «Øÿùðèéàð» òÿõÿëöñö èëÿ÷àüäàø äöíéàíûí ôàðñ âÿ òöðê äèëëè ðåýèîíëàðûíäà ìÿøùóð-ëàøàí, éàðàäûúûëûüû õàëã êöòëÿñèíèí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðèàðàñûíäà ýåíèø ìèãéàñäà éàéûëàí âÿ êöòëÿâè ñöðÿòäÿ îõó-íàí Ñåéèä Ìÿùÿììÿäùöñåéí Ìèðàüà îüëó Õîøýèíàáè ÕÕÿñð Øÿðã øå’ðèíèí íàäèð ñèìàëàðûíäàíäûð.

ßäÿáèééàòøöíàñ àëèìëÿð, õöñóñèëÿ Øÿðã ïîåçèéàñûíûíáèëèúèëÿðè âÿ àðàøäûðûúûëàðû áåëÿ öìóìè áèð ðÿ’éäÿäèðëÿð êè,«ñîí àëòû éöç èëäÿ Øÿùðèéàð ëèðèêàñû Ùàôèçäÿí ñîíðà áöòöíñÿëÿôëÿðèíäÿí öñòöí ìþâãå òóòìàãäàäûð»1. Ùàôèçèí ôàðñäèëëè øå’ðèí èíêèøàôû òàðèõèíäÿ òàìàìèëÿ éåíè âÿ îðèæèíàë áèðìÿðùÿëÿ òÿøêèë åòäèéèíè íÿçÿðÿ àëñàã, ÿäÿáè èíãèëàáû îíàáÿðàáÿð òóòóëàí Øÿùðèéàðûí ïîåòèê ãöäðÿòè ùàããûíäà àéäûíòÿñÿââöð ùàñèë åòìÿê îëàð.

Áó ìÿ’íàäà Øÿùðèéàð ëèðèêàñû éàðàäûúûëûüû èëÿ Øÿðãõàëãëàðûíûí ïîåòèê òÿôÿêêöðöíö çÿíýèíëÿøäèðÿí âÿ éåíè -éåíè ÷åøíèëÿðëÿ îíó ðþâíÿãëÿíäèðÿí Ôèðäîâñè, Íèçàìè, Õà-ãàíè, Ñÿ’äè, Ùàôèç, Õÿééàì, Càìè, Ñåéèä ßçèì, Ñàáèð,Áàùàð êèìè øàèðëÿð ñèëñèëÿñèíäÿ éåíè ÿäÿáè çèðâÿ òÿøêèëåäèð.

Øÿùðèéàð øå’ðèíèí ãöäðÿòè áöòöí êëàññèêëÿðäÿ îëäóüóêèìè ìÿçìóí âÿ ôîðìàíûí âÿùäÿòäÿ îëóá, èíñàí øöóðóíàâÿ ùèññèíÿ ñÿððàñò òÿ’ñèð ýþñòÿðìÿêëÿ ìÿùäóäëàøìûð.Îíóí çÿíýèí éàðàäûúûëûüû ÷îõ ÷àëàðëû âÿ ìöõòÿëèô èñòè-ãàìÿòëèäèð. Áó ñÿíÿòäÿ öìóìáÿøÿðèëèêëÿ éàíàøû, ìÿíñóá

8

_____________1. Áåãäåëè Ã. Ìÿùÿììÿäùöñåéí Øÿùðèéàð, Áàêû, 1963, ñÿù. 10.

îëäóüó úÿìèééÿòèí, éàøàäûüû ìöùèòèí ùàäèñÿ âÿ ÿùâàëàò-ëàðûíûí ùÿéàòè, ôÿëñÿôè âÿ òàðèõè àíëàìäà äÿðêè âÿãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ÿñàñ éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð.

Øÿùðèéàð áöòöí ìöòÿðÿããè ñÿëÿôëÿðè êèìè ùÿð øåéäÿíÿââÿë þç ÿñðèíèí îüëóäóð. Îíóí éàðàäûúûëûüûíäà Èðàí ñèéà-ñè - èúòèìàè ìöùèòèíèí ÿëëè èëäÿí àðòûã áèð ìÿðùÿëÿñè, ñîñèàëìöùèòèí äîüóðäóüó äóéüóëàð ïîåòèê èôàäÿñèíè òàïìûøäûð.Øÿùðèéàð éàðàäûúûëûüû ùÿì ôîðìà, ùÿì äÿ ìÿçìóíúàðÿíýàðÿíýäèð. Áó éàðàäûúûëûã ýåíèø ìþâçó äàèðÿñèíÿ ìàëèê-äèð. Óñòàä øàèðèí ñÿíÿòèíèí ÿñàñûíäà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðëÿ éà-íàøû, ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàí÷ûëûã âÿ òöðê÷öëöê èäåéàëàðûíûíòÿáëèüè äàéàíûð. Éàðàäûúûëûüûíûí ÿêñÿðèééÿòèíèí ôàðñ äèëèíäÿôîðìàëàøìàñûíà áàõìàéàðàã, «åëèìèí ôàðñûúà äà äÿðäèíèñþéëÿð äèëèéÿì ìÿí» äåìÿêëÿ þç èäåàëûíà ñàäèãëèéèíè, òöðêòÿôÿêêöðëö äöøöíúÿëÿðèí ìÿùñóëó îëàí ôàðñäèëëè íöìóíÿëÿ-ðèíäÿ áåëÿ õàëãûíà, åëèíÿ, îáàñûíà áàüëûëûüûíû áèð äàùà íöìà-éèø åòäèðìèøäèð.

Óñòàä ñÿíÿòêàðûí éàðàäûúûëûüûíûí çèðâÿñè «Ùåéäÿðáàáàéàñàëàì» ïîåìàñûäûð. Áó ÿñÿð òÿêúÿ îíóí éàðàäûúûëûüûíûí éîõ,ùÿì äÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí åìáëåìèäèð.Àçÿðáàéúàí õàëãû ö÷öí àíà ëàéëàñû êèìè ÿçèç âÿ øèðèí îëàí«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñû Èðàíäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèé-éàòûíûí, ÿäÿáè äèëèíèí, áÿäèè äèë èìêàíëàðûíûí, ýåíèø ìÿ’íàäàèñÿ çÿíýèí òàðèõèíèí âÿ áó ýöíöíöí òÿñäèãè áàõûìûíäàí õöñó-ñè õàðàêòåðèêäèð. Ãåéä åäÿê êè, Èðàíäà ìöÿééÿí òÿùãèð,òþùìÿò, áÿéÿíìÿçëèê, ãàäàüà âÿ ñ. öçëÿøÿí Àçÿðáàéúàí äè-ëè áó ÿñÿðèí éàçûëìàñû èëÿ þç ùÿãèãè óüóð âÿ øþùðÿòèíèòÿñäèãëÿéÿ áèëäè. ×öíêè ïîåìà ÿäÿáè àëÿìäÿ, åëÿúÿ äÿ àäèùÿéàòäà åëÿ áèð ìÿ’íÿâè åùòèéàúûí þäÿíèëìÿñèíÿ õèäìÿòøÿêëèíäÿ îðòàéà ÷ûõäû êè, ãåéðè-äèëëèëÿð, õöñóñèëÿ ôàðñëàð ìÿùçáó ÿñÿðè îõóìàã, ìÿíèìñÿìÿê õàòèðèíÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèþéðÿíìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð.

«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñû ñÿíÿòèí ùÿì àëè, ùÿì äÿ

9

ÿí ñàäÿ ïðèíñèïëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿêëÿ Øÿðã äöíéàñûíäàáþéöê ÿêñ-ñÿäà äîüóðäó. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, Øÿùðèéàð éà-ðàäûúûëûüûíûí áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàðû ÿñÿðèí óüóðóíó îíóíñàäÿëèéè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìèø âÿ áåëÿ áèð ñàäÿëèéèí è÷èíäÿùÿéàòûí þçöíÿìÿõñóñ ùàäèñÿ âÿ ÿùâàëàòëàðûíûí áÿäèèòÿðÿííöìöíö ñÿíÿò ö÷öí õöñóñè ùàë ùåñàá åòìèøëÿð.«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ÿñÿðè áó ìÿ’íàäà éåíè ÿäÿáè äèë, éå-íè ÿí’ÿíÿ, éåíè ôîðìà âÿ ñ. äèýÿð éåíèëÿøìÿëÿðÿ äîüðó áèðìÿðùÿëÿíèí ÿñàñûíû ãîéäó. ßñÿðèí áöòöí Øÿðã äöíéàñûíäàòÿñäèãè âÿ ãÿáóëó åéíè çàìàíäà ôîðìà áàõûìûíäàí (ãèñìÿíäÿ ìÿçìóí óéüóíëóüó èñòèñíà îëìàìàã øÿðòè èëÿ) îíà áÿíçÿðÿñÿðëÿðèí, íÿçèðÿëÿðèí éàçûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû. Ãåéäåäÿê êè, Èðàí, Òöðêèéÿ, Àçÿðáàéúàí âÿ áèð ñûðà Øÿðãþëêÿëÿðèíäÿ «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûí òÿ’ñèðè èëÿîíëàðëà ÿñÿð éàçûëìûø, «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûíþë÷öëÿðè ùÿìèí ÿñÿðëÿð ö÷öí ÿñàñ ôîðìà ýþòöðöëìöøäöð. Áåëÿäåìÿê ìöìêöíñÿ, êëàññèê ÿäÿáèééàòäà Í.Ýÿíúÿâèíèí«Õÿìñÿ»ñè íÿçèðÿ ñàùÿñèíäÿ Øÿðã äöíéàñûíäà ùàíñû òÿ’ñèðäÿîëìóøñà, ìöÿééÿí èñòèñíàëûãëà ìöàñèð äþâðäÿ äÿ Øÿùðèéàðûí«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñû ùÿìèí òÿ’ñèðäÿ îëìóøäóð.

Ùåéäÿðáàáà äàü àäûäûð. «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» èñÿìþùòÿøÿì áèð ñÿíÿò äàüûäûð. Óñòàä Øÿùðèéàð «òàðèõèí áöòöíùàäèñÿëÿðèíè ýþçö èëÿ ýþðìöø âÿ îíó ñèíÿñèíÿ çÿáò åòìèø»Ùåéäÿðáàáà äàüûíäàí áèð òðèáóíà êèìè èñòèôàäÿ åäÿðÿê þçàðçó âÿ èñòÿêëÿðèíè äöíéàéà áÿéàí åòìèøäèð. Øÿùðèéàð«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ÿñÿðè èëÿ «Àçÿðáàéúàí òöðêöíöíìèëëè ùÿéàòûíû áöòöí úÿùÿòëÿðè èëÿ ýþñòÿðìÿéÿ ìöâÿôôÿãîëà áèëìèøäèð»1. Áÿ’çèëÿðèíèí äåäèéè êèìè, áó ÿñÿð ãûñàáèð çàìàí ôàñèëÿñèíäÿ éàðàíìàéûá. Áó ÿñÿð èëëÿðäÿí áÿðèÂÿòÿíäÿí àéðû äöøìöø, Âÿòÿí ùÿñðÿòè, Âÿòÿíÿ ãîâóø-ìàã àðçóñó èëÿ éàøàéàí, Âÿòÿí ö÷öí ãÿëáè éàíàí Øÿùðè-

10

_____________1. ßùìÿä Úÿôÿðîüëó. Øàèð Øÿùðèéàð, «Òöðê êöëòöðö àðàøäûðìàëàðû»äÿðýèñè, Àíêàðà, 1964, ¹ 1

11

Áàõ êè, Ùåéäÿðáàáà ÿôñàíÿ òÿê îëìóø áèð Ãàô,Ìÿí êè÷èê áèð äàüû ñÿð ìÿíçèëè öíüà åëÿäèì.

Ùåéäÿðáàáà äàüûíäàíáèð ýþðöíöø

12

éàðûí öðÿéèíäÿ äþíÿ-äþíÿ òÿêðàðëàíìûø âÿ éàëíûç àíàñû-íûí Òåùðàíà ýÿëèøèíäÿí ñîíðà ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð.

Ñàäÿ áèð ôîðìàäà éàçûëàí ïîåìà ùÿëÿ ÿëéàçìà øÿê-ëèíäÿ éàéûëàðàã øþùðÿò òàïìûø âÿ äþâðöí çèéàëûëàðûíûíäèããÿòèíè þçöíÿ úÿëá åòìèøäèð. Ïîåìà èêè ùèññÿäÿí èáà-ðÿòäèð. Øÿùðèéàð ïîåìàíûí áèðèíúè ùèññÿñèíè Òåùðàíäà,èêèíúè ùèññÿñèíè èñÿ Òÿáðèçäÿ éàçìûøäûð.

ßñÿðèí áèðèíúè ùèññÿñè 1952-úè èëäÿ òàìàìëàíìûøäûð.Øÿùðèéàðûí ùÿéàòûíäàí ýþðöíäöéö êèìè 1952-úè èëäÿ àíà-ñûíûí þëöìöíäÿí ñîíðà î, Òåùðàíû òÿðê åäÿðÿê Òÿáðèçÿéîëà äöøöð. Äöçäöð, ìÿíáÿëÿðäÿ Øÿùðèéàðûí Èðàíûí äèýÿðøÿùÿðëÿðèíÿ, õöñóñèëÿ Øèðàçà ýåòìÿê ôèêðèíäÿ îëäóüóíóãåéä åäèðëÿð. Ëàêèí, àòà-áàáà éóðäóíóí øèðèí õàòèðÿëÿðèèëÿ éàøàéàí, «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» êèìè áèð ïîåìà éà-çàí, äàèì òÿÿññöáêåøëèê ìþâãåéèíäÿí ÷ûõûø åäÿí Øÿùðè-éàð ìÿùç Òÿáðèçÿ öç òóòà áèëÿðäè. Îõóúóëàðûí íÿçÿðèíÿ÷àòäûðìàã èñòÿéèðèê êè, «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûèëê äÿôÿ (Ùèúðè-øÿìñè 1332) 1954-úö èëäÿ Òÿáðèç øÿùÿ-ðèíäÿ ÷àï îëóíóá. ßñÿð Ùàúû Èáðàùèì Ùÿãèãÿòèí íÿøðèé-éàòûíäà ÿëéàçìà õÿòòè èëÿ ÷àï åòäèðèëìèøäèð. Ïîåìàíû îäþâðöí ÿí ýþçÿë õÿòòàòû ùåñàá îëóíàí Ìèðçÿ Òàùèð Õîø-íåâèñ éàçûéà àëìûøäûð. Ìàðàãëûäûð êè, ïîåìàéà 50-úè èëëÿðÈðàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí ÿí òàíûíìûø øÿõñèééÿòëÿðèí-äÿí îëàí äîêòîð Ìåùäè Ðþâøÿíçÿìèð âÿ ßáäöëÿëè Êà-ðÿíý ýþçÿë ìöãÿääèìÿ éàçìûøäûð. Ì.Ðþâøÿíçÿìèð«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûí èëê íÿøðèíÿ éàçäûüûìöãÿääèìÿäÿ ýÿëÿúÿêäÿ áó ÿñÿðèí äöíéà øþùðÿòè ãàçà-íàúàüûíà øÿêñèç èíàíäûüûíà ýþðÿ ÿñÿðè Øÿðã âÿ Ãÿðáÿäÿáèééàòûíûí ìöãàéèñÿ åäèëìÿéÿúÿê àáèäÿñè ùåñàáåäèð. Ðþâøÿíçÿìèð Øàòîáðèàí, Ùöãî, Ëà-Ìàðòèí, ÒîìàñÙóä âÿ áàøãàëàðûíûí éàðàäûúûëûãëàðûíû «Ùåéäÿðáàáàéà ñà-ëàì» ïîåìàñûíäàí ãàò-ãàò àøàüûäà îëäóüóíó ãåéä åäèð.Äîêòîð Ì.Ðþâøÿíçÿìèð ÿñÿðëÿ áàüëû ýþçÿë áèð ìÿãàìà

òîõóíóð. Î ãåéä åäèð êè, ÿñÿðèí ñàäÿëèéèíè ýþðÿí áèð ÷îõ-ëàðû áóíà îõøàð ÿñÿðëÿð éàçìàã èñòÿäèëÿð. Àíúàã ýþçëÿíè-ëÿí íÿòèúÿ ÿëäÿ åäèëìÿäè. Ìöãÿääèìÿ ìöÿëëèôèíèí àøàüû-äàêû ôèêðè äÿ ìöáàùèñÿ äîüóðìàäàí ãÿáóë îëóíóð: «Èíäè-éÿ ãÿäÿð åëÿ áèð øàèð òàïà áèëìÿçñÿí êè, þç äîüìà êÿí-äèíÿ áó ãÿäÿð ýþçÿë øå’ð äåìèø îëñóí». «Ùåéäÿðáàáàéàñàëàì» ïîåìàñûíûí îõóúóëàðûí ãÿëáèíäÿ þçöíÿëàéèã éåðòóòìàñû óñòàä Øÿùðèéàðûí ñÿíÿòäÿ éàðàòäûüû ñèðð âÿ ìþ’-úöçÿëÿðëÿ áàüëûäûð. Èëëÿð áèð-áèðèíè ÿâÿç åòñÿ äÿ áó ïîå-ìàíûí ùÿìèøÿéàøàðëûüû, òÿðàâÿòèíè èòèðìÿéÿúÿéè áèð ôàêò-äûð. Ì.Ðþâøÿíçÿìèðèí áó ùàãäà éàçäûüû êèìè äîüðóäàíäà, Ùåéäÿðáàáà äàüû áèð ýöí éåðëÿ-éåêñàí îëà áèëÿð, éåðöçÿðèíäÿí ñèëèíÿ áèëÿð. Àíúàã íÿ ãÿäÿð êè, Àçÿðáàéúàíõàëãûíûí ùÿññàñ ãÿëáè äþéöíöð, Øÿùðèéàðûí áó øå’ðè íÿñèë-äÿí-íÿñèëÿ þòöðöëÿúÿê âÿ éàääàøäà ãàëàúàãäûð.

1954-úö èëäÿ «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ÿñÿðèíèí Òÿá-ðèçäÿ íÿøð îëóíìóø èëê ÷àïûíà èêèíúè ìöãÿääèìÿ éàçàíßáäöëÿëè Êàðÿíý îëìóøäóð. ßáäöëÿëè Øÿùðèéàðûí ÿí éà-õûí äîñòëàðûíäàí áèðè âÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿñêè àáèäÿëÿðèíèíòÿäãèãàò÷ûñû, áèð ÷îõ êèòàáëàðûí ìöÿëëèôèäèð. ß.Êàðÿíý ïî-åìàéà éàçäûüû ìöãÿääèìÿäÿ ùÿì Øÿùðèéàð äöùàñûíûíáþéöêëöéöíäÿí, ùÿì äÿ ïîåìàíûí õöñóñè ìÿçèééÿòëÿ-ðèíäÿí ñþùáÿò à÷ûð.

Êèòàáäà ìàðàã äîüóðàí úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ «Ùåé-äÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíäà èøëÿäèëìèø øÿõñ âÿ éåð àäûýþñòÿðèúèëÿðèíèí èçàùàòû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ùÿìèí èçàùëàðãðóïëàøäûðûëìûøäûð âÿ äåìÿê îëàð êè, ïîåìàíûí áèðèíúèùèññÿñèíäÿ áöòöí àäëàð èçàù îëóíàðàã îõóúóíóí ïîåìàáîéó ùå÷ áèð ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí ýþñòÿðèëÿí øÿõñ âÿ éåðùàããûíäà òàì ìÿ’ëóìàòëàíìàñûíà èìêàí éàðàäûð. Áóèçàùàòëàð Øÿùðèéàðûí äèëè èëÿ âåðèëèð. Ëàêèí êèòàáäà ùÿìèíèçàùëàð Ìèðçÿ Òàùèð Õîøíåâèñèí õÿòòè èëÿ éàçûëìûøäûð. Ïî-åìàäàêû øÿõñ âÿ ìÿêàí àäëàðûíûí èçàùûíû óñòàä Øÿùðèéàð

13

«Ùåéäÿðáàáàéàsàëàì»ïîåìàsûíûíèëê

íÿøðèíäÿõösósèõèäì

ÿòèîëàíøÿõsëÿð

14

Øÿê

èëäÿ

:1-

úèñû

ðàäà

:Øÿù

ðèéà

ð,Õ

îøíå

âèñ,

Øóà

ðè2-

úèñû

ðàäà

:Òÿã

âèì

è,Ð

þâøÿ

íçÿì

èð,Ê

àðÿí

ý,Í

àõ÷û

âàíè

.

äåìèø, Ìèðçÿ Òàùèð èñÿ ãÿëÿìÿ àëìûøäûð.«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì»ûí èëê íÿøðèíÿ óñòàä Øÿùðèéà-

ðûí þç äÿñòè-õÿòòè èëÿ éàçäûüû éàçûñû äà áèçèì ìàðàüûìûç-äàí êÿíàðäà ãàëà áèëìÿç. Áó ùÿì äÿ áöòþâëöêäÿ Àçÿð-áàéúàí îõóúóñóíóí ìàðàüû èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Ùÿð øåé-äÿí þíúÿ îíà ýþðÿ êè, îõóúóëàðûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè èëêäÿôÿ îëàðàã äàùè Øÿùðèéàðûí ýþçÿë õÿòòè èëÿ ðàñòëàøûð âÿÿñÿðëÿ áàüëû îíóí ðÿ’éèíè þéðÿíèð. Îíó äà ãåéä åäÿê êè,ùÿì Ðþâøÿíçÿìèðèí, ùÿì Êàðÿíýèí, ùÿì äÿ Øÿùðèéàðûíêèòàáà äàõèë îëàí («Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíäàíáàøãà) ìÿãàëÿëÿðè ôàðñ äèëèíäÿäèð. Êîíêðåò îëàðàã Øÿùðè-éàðûí ìÿãàëÿñè èêè ùèññÿäÿí èáàðÿòäèð. Áèðèíúè ùèññÿäÿøàèð ìöÿééÿí ôÿëñÿôè ôèêèðëÿð ôîíóíäà ìöùèò âÿ èíñàíïðîáëåìëÿðèíäÿí, ùÿéàòûí áÿ’çè ìÿãàìëàðûíäàí, ïîåìà-íûí éàðàíìàñûíà òÿ’ñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿðäÿí ãûñà øÿêèëäÿñþùáÿò à÷ûð. Èêèíúè ùèññÿäÿ èñÿ óñòàä Øÿùðèéàð ïîåìàíûííþãñàí âÿ öñòöíëöêëÿðèíäÿí äàíûøûð, ÿñÿðèí ÷àï ïðîñåñèí-äÿ õèäìÿòëÿðè îëàí øÿõñëÿðÿ þçöíöí äÿðèí ìèííÿòäàðëûüû-íû áèëäèðèð. Ùÿìèí øÿõñëÿð ñûðàñûíäà Ðþâøÿíçÿìèðèí, Êà-ðÿíýèí, Ìóðòÿçà Íàõ÷ûâàíèíèí, Àüàéè Çÿôèðèíèí, ÙÿñÿíÒÿãâèìèíèí, ßáäöëâàùàá Øöàðèíèí, Òàùèð Õîøíåâèñèí àä-ëàðûíûí Øÿùðèéàð òÿðÿôèíäÿí õöñóñèëÿ éàä åäèëäèéèíèí øà-ùèäè îëóðóã. Áó äà þç íþâáÿñèíäÿ Òÿáðèçÿ ýÿëäèéè ýöí-äÿí øàèðèí áþéöê çèéàëû âÿ õåéèðõàù èíñàíëàð ãðóïó èëÿÿùàòÿ îëóíäóüóíó ýþñòÿðèð.

Øÿùðèéàðûí êèòàáäà «Þéðÿäÿí àëëàùûí àäû èëÿ». áàø-ëûãëû ìöãÿääèìÿñè ïîåìàíûí éàçûëìàñû âÿ íÿøðè ùàããûí-äà ìöôÿññÿë ìÿ’ëóìàò âåðìÿêäÿ ÿâÿçñèç ìÿíáèäèð.Øöáùÿ åòìèðèê êè, éàçû èëÿ ýåíèø òàíûøëûã îëäóãúà ìàðàã-ëû ýþðöíÿð. (Áó ìàðàüû íÿçÿðÿ àëûá ìöãÿääèìÿíèáöòþâëöêäÿ êèòàáà ÿëàâÿ åäÿúÿéèê)

Îõóúóëàðûí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðìàã èñòÿéèðèê êè, «Þéðÿ-äÿí Àëëàùûí àäû èëÿ» èçàùàò éàçûñûíäà óñòàä Øÿùðèéàð áèð

15

äÿôÿ äÿ îëñóí Èðàíûí àäûíû ÷ÿêìèð, áöòöí ìÿñÿëÿëÿðÿàçÿðáàéúàí÷ûëûã ìþâãåéèíäÿí éàíàøûð.

Cÿñàðÿòëÿ äåìÿê îëàð êè, ìöÿëëèôèí ìöëàùèçÿëÿðèÿñÿðèí áèð ñûðà ìÿçèééÿòëÿðèíèí àøêàðëàíìàñûíäà ÿí äÿ-ãèã âÿ ÿí å’òèáàðëû èëêèí ãàéíàãäûð. «Ùåéäÿðáàáàéà ñà-ëàì» ïîåìàñû çÿíýèí õöñóñèééÿò âÿ êåéôèééÿò ýþñòÿðèúè-ëÿðèíÿ ýþðÿ ùÿìèøÿ äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. Ùÿðøåéäÿí ÿââÿë ïîåìàíûí äîüìà àíà äèëèíäÿ - Àçÿðáàé-úàí äèëèíäÿ éàçûëìàñû õöñóñè ùàäèñÿ ùåñàá îëóíìàëûäûð.

ßëáÿòòÿ, áóíó ìöÿëëèôèí ìÿãñÿäëè ýåäèøè êèìèäÿéÿðëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Äöçäöð, ÿñÿðÿ éàçìûø îëäóüóèçàùàòäà ìÿíçóìÿíèí ôàðñ äèëèíäÿ îëìàìàñûíû ìöÿëëèôãöñóð êèìè ãÿëÿìÿ àëûð. Àíúàã íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûðêè, «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíà ãÿäÿð ôàðñ äèëèíäÿêèôàéÿò ãÿäÿð ïîåìà âÿ øå'ð éàçàí âÿ áóíóíìöãàáèëèíäÿ «òöðêöí Ùàôèçè» ëÿãÿáèíè àëàí Øÿùðèéàðö÷öí ÿñÿðè ôàðñ äèëèíÿ ÷åâèðìÿê î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí äåéèëäè.Óñòàä áó ÿñÿðè èëÿ ìèëëè äóéüóëàðûí òÿðÿííöìö âÿòÿíòÿíñèíè ÿêñ åòäèðäè. Íÿòèúÿäÿ ÿñÿðëÿ öç - öçÿ äàéàíàíùÿð áèð îõóúó õàëãûìûçûí ìÿ’íÿâèééàòû, ùÿéàòà áàõûøëàðû,àðçó âÿ èñòÿêëÿðè, èðèëè - õûðäàëû ìÿèøÿò òÿðçëÿðè âÿ ñ. èëÿéàõûíäàí òàíûø îëìàüà áàøëàäû. ßñÿðäÿ õàëãûìûçûíäèëèíÿ õàñ îëàí ëÿùúÿ âÿ ñïåñèôèê ñþçëÿðèí èøëÿäèëìÿñè äÿáóíóíëà ÿëàãÿäàðäûð. ßäÿáèééàòøöíàñ àëèì Ðþâøÿí-çÿìèðèí áó õöñóñäà îëàí ôèêèðëÿðèíÿ Ì. Ðÿñóëçàäÿíèíðåàêñèéàñû òÿñàäöôö äåéèëäèð: «Ãîé ãóçóëàð àéûí - øàéûíîòëàñûí» ìèñðàñûíäàêû «àéûí - øàéûí» èôàäÿñèíè ùàíñûáàúàðûãëû òÿðúöìÿ÷è Àçÿðáàéúàíúàäàí áàøãà áèð äèëÿ÷åâèðÿ áèëÿð? — äåéèð»1. Ýþðöíäöéö êèìè Øÿùðèéàð«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ÿñÿðè ö÷öí åëÿ áèð ôîðìà ñå÷äèêè, ùå÷ êèì òÿðÿôèíäÿí ýÿëÿúÿêäÿ äÿéèøäèðèëÿ áèëìÿéÿ-

16

_____________1. Ðÿñóëçàäÿ Ì. ßäÿáè áèð ùàäèñÿ, «Àçÿðáàéúàí» äÿðýèñè,

Àíêàðà, 1955, ¹4-5

úÿê áó ôîðìàäà Àçÿðáàéúàí õàëãû þçöíö áöòöíìÿ’íàëàðäà òÿñäèã åòäè.

Ïîåìà öçÿðèíäÿ øàèð õåéëè âàõò, óçóí èëëÿð èøëÿìÿ-ñÿ äÿ, ÿñÿð øàèðèí ÷îõäàí áÿðè êþêëÿíäèéè, ãÿëáèíäÿ éà-øàòäûüû, ãàíûíà êå÷èðäèéè, þìðöíÿ ùîïäóðäóüó ùàäèñÿ,ÿùâàëàò âÿ òÿÿññöðàòëàðûí «éåíèäÿí äèðèëìÿñè» âÿ «úàí-ëàíäûðûëìàñû» íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Äåìÿê, øàèðáèð íþâ ïîåìàíû ãÿëáèíäÿ òàðèõÿí éàøàòìûø, îíóí îðòàéà÷ûõìàñû ö÷öí øÿðàèò «àõòàðìûøäûð». Âÿ øèðèí õàòèðÿëÿðäÿíòÿ’ñèðëÿíÿí Øÿùðèéàð þç ïîåìàñûíû àíàñûíûí èëûã íÿôÿñèíÿãàòûá ýþçÿë ÿñÿð éàðàòìûøäûð. Áÿëêÿ äÿ áó ñÿáÿáäÿíäèðêè, éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì»ïîåìàñû ùÿð áèð àçÿðáàéúàíëû ö÷öí àíà ëàéëàñû ãÿäÿðÿçèç âÿ ìöãÿääÿñäèð.

Àêàäåìèê Ìèðçÿ Èáðàùèìîâ þç òÿäãèãëÿðèíäÿ«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíû õöñóñè ùàë ùåñàá åäèðâÿ áó áàõûìäàí ãèéìÿòëÿíäèðèð: «ßñÿðäÿ ëèðèê äóéüóëàð,óçóí èëëÿð äîüìà éåðëÿðäÿí óçàãëàðäà éàøàìûø àäàìûíùÿñðÿòè, åë-îáà ìÿùÿááÿòè, çÿùìÿò àäàìëàðûíûí ñàäÿ éà-øàéûøû, âÿòÿíèí òÿáèè ýþçÿëëèêëÿðè, ÷àéëàðûí, áóëàãëàðûí,äóìàíëû äàüëàðûí âÿ ìåøÿëÿðèí ãöäðÿòëè úàçèáÿñè, õàëãûíàðçó âÿ õÿéàëëàðûíûí ýþçÿëëèéè òÿðÿííöì åäèëìèøäèð. Áö-òöí áóíëàðûí è÷èíäÿ áþéöê áèð öðÿéèí ùÿñðÿòè äóéóëóð,÷îõ óúà áèð àìàëûí èøûüû ýþðöíöð, øàèðèí éàõøûëûüà, áèðëèéÿ÷àüûðàí ðöáàáûíûí ñÿñè ãóëàüûìûçà ýÿëèá ÷àòûð»1. Áöòöíáóíëàðûí íÿòèúÿñèäèð êè, ïîåìà õàëãûí àðçó âÿ èñòÿéèíè,îíóí êå÷ìèøè âÿ áó ýöíöíöí, äÿðä âÿ åùòèéàúëàðûíûí,àäÿò âÿ ÿí’ÿíÿëÿðèíèí âÿ ñ. áÿäèè ñàëíàìÿñèäèð. Îíà ýþ-ðÿ äÿ «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûí þçöëöíÿ òþêöë-ìöø «èëûã ìöëàùèçÿëÿðäÿ», ùÿéàòûí àäè ýöíëÿðèíèí áÿäèèÿêñèíäÿ áþéöê èúòèìàè ìîòèâ þçöíö ýþñòÿðèð. Øàèð ïîå-

17

_____________1. Èáðàùèìîâ Ì. Ùåéäÿðáàáà øàèðè, «ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò» ãÿçåòè,1963, 21 ñåíòéàáð.

ìàíûí ìþâçóñóíó õàëãûí ùÿéàòûíäàí ýþòöðäöéö êèìè,îíóí èäåéàñûíû äà õàëã âÿ âÿòÿí ïðîáëåìëÿðè ôîíóíäà òÿ-ðÿííöì åäèð. Ïîåìàíûí èäåéàñûíû ýåíèø èúòèìàè ìåéë âÿìàðàã òÿøêèë åòñÿ äÿ, ÿñÿðäÿ àäàìëàðûí ôàúèÿëè ùÿéàò òÿð-çè, äþçöëìÿç ýöçÿðàí âÿ éàøàéûøëàðû, ÷àòûøìàìàçëûãëàðàãàðøû öñéàí ñÿâèééÿñèíäÿ å’òèðàç âÿ èôøà÷ûëûã òÿðçè þçöíöýþñòÿðìèð. Ìàðàã äîüóðàí îäóð êè, ïîåìàäà áàøäàí-áà-øà èúòèìàè ïðîáëåìëÿð àäè äåéèì âÿ èôàäÿ ñÿúèééÿñèíèíòÿ’ñèðè áàüûøëàéûð. Áó äà ùå÷ øöáùÿñèç óñòàä Øÿùðèéàð äö-ùàñûíûí ìÿùñóëó îëà áèëÿð, îíóí ãÿëá ÷ûðïûíòûëàðûíà ÷åâ-ðèëÿ áèëÿðäè.

Øÿùðèéàðûí ïîåìàäà òîõóíäóüó, ùÿëëèíÿ ÷àëûøäûäûüûïðîáëåìëÿð ñàé å’òèáàðû èëÿ îëäóãúà ÷îõäóð, ðÿíýàðÿíý-äèð. Ïîåìàäà ÷îõñàéëû ïðîáëåìëÿð è÷ÿðèñèíäÿ áèðèíúè íþâ-áÿäÿ Øÿùðèéàðûí äîüóëäóüó, àéàã òóòóá éåðèäèéè, áîéà-áàøà ÷àòäûüû Âÿòÿí òîðïàüû, Âÿòÿí ýþçÿëëèêëÿðèíèí âÿ ñ.òÿñâèð âÿ òÿðÿííöìöíÿ ýåíèø éåð âåðèëèð.

Ùÿìèí ùèññÿëÿðäÿ óøàãëûã äþâðöíöí òÿÿññöðàòëàðû,Øÿùðèéàðûí óøàã âàõòû ýþðäöéö, ñåéð åòäèéè òÿáèÿò ëþâùÿ-ëÿðè úàíëàíäûðûëûð, øå’ðèí Øÿùðèéàðà ìÿõñóñ èìêàíëàðû äà-õèëèíäÿ ïîåòèê ëþâùÿëÿðÿ ÷åâðèëèð. Áèð ÷îõ ìÿãàìëàðäàáóíëàð ùÿìèí ïàð÷àëàðûí öñò ãàòûíûí ìÿ’íà àíëàìëàðûíûèôàäÿ åäèð. Ñîíðàêû ãàò ÷àëàðëàðûíäà ìöõòÿëèô âÿòÿí ýþ-çÿëëèêëÿðèíèí ôîíóíäà äîüìà õàëã âÿ ãîùóì-ãàðäàøàáàüëûëûã èäåéàñû îðòàéà ÷ûõûð. ×öíêè þçöíöí äåäèéè êèìè,àíàñûíûí íÿâàçèøëÿðè, ìàùíûëàðû, çöìçöìÿñè âÿ øèðèí-øè-ðèí ñþéëÿäèéè õàòèðÿëÿð øàèðÿ èëùàì âÿ ãöââÿò âåðìèøäèðêè, áó ÿñÿðè þç àíà äèëèíäÿ íÿçìÿ ÷ÿêèá, äöíéàëàð ãÿäÿðñåâäèéè äîüìà õàëãûíà âÿ ãîùóì-ãàðäàøëàðûíà èòùàô åò-ñèí. Ïîåìàíûí èëê áÿíäëÿðè ùàðàäàñà ÿñÿðèí áÿäèè ìöãÿä-äèìÿñèäèð. ßñÿð áîéó áèð-èêè áÿíäè ÷ûõìàã øÿðòè èëÿ äèýÿðáÿíäëÿðèí äÿ éóõàðûäàêû ôóíêñèéàíû éåðèíÿ éåòèðìÿê õö-ñóñèééÿòè âàðäûð. Äåìÿê, ïîåìà èäåéà-ìÿ’íà òóòóì âÿ

18

áàõûìûíäàí àðäûúûë ñÿúèééÿ äàøûìûð. Áó, ïîåìàíûí ùå÷áèð ìÿçèééÿòèíè àøàüû ñàëìûð. ßêñèíÿ, äîëüóí ìÿ’íà éà-ðàäûð, ñàäÿ äîí è÷èíäÿ àëòóíëàðûí îëäóüóíó öçÿ ÷ûõàðûð.

Ùåéäÿðáàáà, Ãÿðÿ êîëóí äÿðÿñè,Õîøýèíàáûí éîëó, áÿíäè, áÿðÿñè,Îðäà äöøÿð ÷èë êÿùëèéèí ôÿðÿñè,

Îðäàí êå÷ÿð éóðäóìóçóí þçöíÿ,Áèç äÿ êå÷ÿê éóðäóìóçóí ñþçöíÿ.

Ïîåìàäà ðåàëèçì þçöíö úàíëû ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíèíòÿçàùöðöíäÿ ýþñòÿðèð. Äîüìà éóðäóíäàí óçàã äöøÿí øà-èð áó éóðääà êå÷èðäèéè óøàãëûã èëëÿðèíèí ôÿðÿùèíè òÿñÿââö-ðöíäÿ õÿéàëÿí úàíëàíäûðûð âÿ áåëÿ òÿñâèðëÿðäÿ òÿ’ñèð ðåàëâÿ òÿáèè àëûíûð. Áÿíäèí ñîíóíäà øàèð àíè îëàðàã èúòèìàèìÿ’íàéà êå÷èäè òÿ’ìèí åäèð:

Áó äàìëàðäà ÷îõëó úûçûõ àòìûøàì,Óøàãëàðûí àøûãëàðûí óäìóøàì,Ãóðãóøóíëó ñàããà àëûá ñàòìûøàì,

Óøàã íåúÿ ùå÷ çàäûíàí øàä îëàð,Èíäè áèçèì ãÿìè òóòìóð äöíéàëàð.

Óñòàä Øÿùðèéàð Cÿíóá ïîåçèéàñûíäà ôîðìà âÿ ìÿç-ìóí áàõûìûíäàí ïîåìàíûí éåíè úÿùÿòëÿðèíè êÿøô åòìèø-äèð. Äåìÿê îëàð êè, ñÿíÿòêàð áó õöñóñäà ïðàêòèê áàõûì-äàí õåéëè èø ýþðìöø, îðèæèíàëëûã áàõûìûíäàí ôÿðãëè íöìó-íÿëÿð éàðàòìûøäûð. Òÿáèè êè, áó ùàë ñÿíÿòêàð èñòå’äàäû èëÿáàüëàíûð. Ñÿíÿòäÿ ùÿð øåéè èñòå’äàä ùÿëë åäèð. Èñòå’äàäûîëìàéàí øÿõñ ñÿíÿòäÿ ñþçöíö äåéÿ áèëìÿç. Øÿùðèéàð åëÿáèð ãöäðÿò ñàùèáè èäè êè, îíóí ùÿð ìèñðàñû òóòóìóíà ýþðÿ÷îõ ôÿðãëÿíèð.

Øÿùðèéàð «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíäà äèã-

19

ãÿò ìÿðêÿçèíäÿ ñàõëàäûüû ñåâèíúèí, êÿäÿðèí, äÿðäèí,öìóìèééÿòëÿ, áöòöí ùàäèñÿ âÿ ÿùâàëàòëàðûí òÿ’ñèðèíè þçö-íÿìÿõñóñ øàèð ùèññëÿðè èëÿ àøûëàéûð:

Àùûëëàðûí éåòìèø êÿôÿí ÷öðöäöá,Càùûëëàðû äöíéà ãÿìè êèðèäèá.Ãûç-ýÿëèíëÿð ÿò-úàíëàðûí ÿðèäèá,

Ðÿõøÿíäÿíèí íÿâÿ òóòóð ÿëèíè,Íÿíÿãûçûí êöðÿêÿíè, ýÿëèíè.

Øÿùðèéàð ìàðàãëû, ùÿì äÿ îðèæèíàë öñëóáëóñÿíÿòêàðäûð. Áó öñëóá ñàäÿ, ñÿìèìè âÿ òÿáèèäèð.“Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì”» ïîåìàñû ìÿùç áó öñëóáäàéàçûëìûøäûð. Øÿùðèéàð áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó áÿäèè ÿäÿ-áèééàòûí çÿðóðè âÿ ÿâÿçîëóíìàç ìàòåðèàëû ùåñàá îëóíàíäèë ôàêòîðóíäàí óñòàëûãëà èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Ùå÷ øöáùÿñèç,óñòàä øàèð ùÿì ôàðñ, ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîíåòèê,ëåêñèê, ôðàçåîëîæè, ãðàììàòèê âÿ ñ. õöñóñèééÿòëÿðèíè ëàçû-ìè ñÿâèééÿäÿ áèëèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ øàèðèí ñÿíÿòèíäÿ ñþçÿñàñ âÿ êþìÿê÷è, ìöñòÿãèë âÿ ãåéðè-ìöñòÿãèë, ìÿ’úàçèâÿ ùÿãèãè ôîðìàäà èøëÿíÿðÿê ôèêðèí äöçýöí, ìÿ’íàëû èôà-äÿ ôîðìàñûíà ÷åâðèëèðäè.

Õàúúÿñóëòàí ÿììÿ äèøèí ãûñàðäû,Ìîëëà Áàüûð ÿìîüëó òåç ìûñàðäû,Òÿíäèð éàíûá, òöñòö åâè áàñàðäû,

×àéäàíûìûç ÿðñèí öñòÿ ãàéíàðäû,Ãîâóðüàìûç ñàú è÷èíäÿ îéíàðäû.

Nöìóíÿ êèìè ýþñòÿðèëÿí ïàð÷àäà ìÿúàçëàðäàí äöç-ýöí ãðàììàòèê ñÿëèñëèêëÿ èñòèôàäÿ øå’ðÿ ÷åâèêëèê âÿ îé-íàãëûã ýÿòèðèð. Ýþðöíäöéö êèìè Øÿùðèéàð áóðàäà äèëèìèç-äÿ îëàí ùàçûð ìÿúàçëàðäàí èñòèôàäÿ åòìèð. ßêñèíÿ, äèëèí

20

èìêàíëàðû äàõèëèíäÿ îðèæèíàë ìÿúàçëàð éàðàäûð. Âÿ áóìÿúàçëàð, ÿñëèíäÿ ìèñðàíûí áèð ñþçöíö éîõ, áöòþâëöêäÿìèñðàíûí þçöíö ÿùàòÿ åäèð. Öìóìèééÿòëÿ, Øÿùðèéàðäàáÿäèè ôèãóðëàð áîëëóüó îëäóãúà ÷îõäóð. Áó áîëëóã âàñèòÿ-ñèëÿ øàèð ùàäèñÿ âÿ ÿùâàëàòëàðû ìÿ’íàëàíäûðûð, îíëàðà ãèé-ìÿò âåðèð. Áèð íþâ òÿõÿééöëöíäÿí ñöçöëÿí ìàòåðèàë øàè-ðàíÿ òÿðÿííöì îëóíóð, ôðàçåîëîæè, ëåêñèê ñèñòåìëÿð äàõè-ëèíäÿ ôèêðèí áÿäèè ãèéìÿòèíè àëûð.

Áîñòàí ïîçóá ýÿòèðÿðäèê àøàüû,Äîëäóðàðäûã åâäÿ òàõòà-òàáàüû,Òÿíäèðëÿðäÿ áèøèðÿðäèê ãàáàüû,

Þçöí éåéèá òîõóìëàðûí ÷ûðòäàðäûã,×îõ éåìÿêäÿí ëàï àç ãàëà ÷àòäàðäûã.

Âÿðçÿüàíäàí àðìóäñàòàí ýÿëÿíäÿ,Óøàãëàðûí ñÿñè äöøÿðäè êÿíäÿ,Áèç äÿ áó éàíäàí åøèäèá áèëÿíäÿ,

Øûëëàã àòûá áèð ãûøãûðûã ñàëàðäûã.Áóüäà âåðèá àðìóäëàðäàí àëàðäûã.

Ìÿúäöññàäàò ýöëÿðäè áàüëàð êèìè,Ýóðóëäàðäû áóëóòëó äàüëàð êèìè.Ñþç àüçûíäà ÿðèðäè éàüëàð êèìè,

Àëíû à÷ûã, éàõøû, äÿðèí ãàíàðäûÉàøûë ýþçëÿð ÷ûðàü òÿêèí éàíàðäû .

Îáðàçëû òÿôÿêêöðöí ÿí ñàäÿ, ëàêèí ÿí ýåíèøéàéûëìûø íþâëÿðèíäÿí áèðè òÿøáåùäèð. Êëàññèê âÿ ìöàñèðÿäÿáèééàòäà òÿøáåù ÿí’ÿíÿâè îëàðàã ùÿìèøÿ äþðä öíñöðÿáàüëû îëìóøäóð: ìöãàéèñÿ åäèëÿí øåé, ìöãàéèñÿ îáéåêòè,òÿøáåù ÿäàòû, òÿøáåù ñèôÿòè. ×îõ ìÿãàìëàðäà òÿøáåùèí áóýþñòÿðèúèëÿðè áöòöí äöíéà ÿäÿáèééàòû ö÷öí ñÿúèééÿâè ñà-

21

éûëûð. Ëàêèí òÿøáåùèí íþâëÿðèíÿ ýÿëäèêäÿ îíó äåìÿê ëà-çûìäûð êè, áÿ’çÿí Øÿðã âÿ Àâðîïà ñèñòåìèíäÿ ìöÿééÿíôÿðãëÿð þçöíö ýþñòÿðèð. Øÿùðèéàð éàðàäûúûëûüûíäà òÿøáåùØÿðã ïîåòèêàñûíà óéüóí ðÿíýàðÿíý èøëÿäèëèð, îíóí ñÿíÿ-òèíäÿ òÿøáåù ôîðìàë áàõûìäàí éîõ, ìÿçìóí, ôèêèð òóòó-ìó âÿ ÷àëàðû áàõûìûíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíèð.

Éóõàðûäàêû íöìóíÿ áóíà úàíëû ìèñàëäûð. Ùÿð øåé-äÿí ÿââÿë áåø ìèñðàëû áÿíäèí äþðä ìèñðàñûíäà éöêñÿêìÿ’íàëû òÿøáåù íöìóíÿëÿðè âàðäûð. Òÿáèè êè, áó àç-àç éà-ðàäûúûëûãëàðäà þçöíö ýþñòÿðìèøäèð. Nöìóíÿ ýÿòèðäèéèìèçïàð÷àäà òÿøáåù òÿðÿôëÿðè ùèññ îëóíàí âÿ ýþç èëÿ ýþðöíÿíøåéëÿðèí ìöãàéèñÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Òÿõìèíÿí áó ïðèíñè-ïè àøàüûäàêû áþëýöäÿ âåðìÿê îëàð.

1) Òÿøáåùèí ìÿ’íàñû ýþç èëÿ ýþðöíÿí âÿ äàõèëè ìÿ’-íà âåðÿí ñþçëÿðëÿ èôàäÿ îëóíóð.

Ìÿúäöññàäàò ýöëÿðäè áàüëàð êèìè.

2) Òÿøáåùèí ìÿ’íàñû åøèòìÿ éîëó èëÿ ùèññ îëóíàí âÿýþçëÿ ýþðöíÿí ñþçëÿðèí ìöãàéèñÿñèíäÿ âåðèëèð.

Ýóðóëäàðäû áóëóòëó äàüëàð êèìè.

3) Ìöãàéèñÿ åäèëÿí ìÿôùóìóí ìöúÿððÿä, ìöãàéè-ñÿ îëóíàí îáðàçûí ïðåäìåò êèìè âåðèëìÿñè éîëó èëÿ éàðà-íàí òÿøáåù

Ñþç àüçûíäà ÿðèðäè éàüëàð êèìè.

4) Òÿðÿôëÿðèí áèðèíèí ñþç, äèýÿðèíèí ñþç áèðëÿøìÿñèéîëó èëÿ èôàäÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí òÿøáåùëÿð.

Éàøûë ýþçëÿð ÷ûðàü òÿêèí éàíàðäû.

22

Ýþðöíäöéö êèìè áóðàäà ìöãàéèñÿ îëóíàí îáðàç ñþçáèðëÿøìÿñè èëÿ, ìöãàéèñÿ åäèëÿí øåé èñÿ áèð ñþçëÿ èôàäÿîëóíìóøäóð. ßäÿáèééàòäà èñòèôàäÿ îëóíàí âàñèòÿëÿðäÿíáèðè áÿäèè õèòàáäûð. Áó úöð íöìóíÿëè ïàð÷àëàðà äàùà ÷îõêëàññèê ÿäÿáèééàòäà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Ëàêèí ìö-àñèð ÿäÿáèééàòûìûçäà äà ìöÿééÿí ìÿ’íà ÷àëàðëàðû éàðàò-ìàã âÿ éà ãöââÿòëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ìöðàúèÿò õà-ðàêòåðëè õèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. Øÿùðèéàð áöòöí èôàäÿâàñèòÿëÿðèíÿ éàðàäûúû, ùÿì äÿ ÿí’ÿíÿâè éàíàøäûüû êèìèáÿäèè õèòàáëàðäàí äà áàúàðûãëà èñòèôàäÿ åäÿ áèëèð. Ìàðàã-ëû ùàë îäóð êè, øàèð áÿ’çÿí áèð øå’ðè, áèð ïîåìàíû ÿñàñÿí,áÿäèè õèòàá öçÿðèíäÿ ãóðóð. Ìÿñ. «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì»ïîåìàñûíû áóíà ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð.

«Ùåéäÿðáàáà, äöíéà éàëàí äöíéàäû»,»Ùåéäÿðáàáà,ñóëó éåðèí äöçöíäÿ», «Ùåéäÿðáàáà, Ãóðó ýþëöí ãàçëà-ðû», «Ùåéäÿðáàáà, äàüûí, äàøûí ñÿðÿñè» âÿ ñ. êèìè îíëàð-ëà èôàäÿéÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð.

«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíäà õèòàá îëóíàíîáéåêò Ùåéäÿðáàáà äàüûäûð. Ëàêèí ÷îõ ìÿãàìëàðäàÙåéäÿðáàáà ðÿìç, ñèìâîë âàñèòÿñèäèð. Î, èýèäëèéèí,ìÿðäëèéèí, ÿéèëìÿçëèéèí ðÿìçè îëìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿøàèðèí þçöäöð. Áóíà ýþðÿ äÿ îõóúóéà ÷îõ ìÿãàìëàðäàåëÿ ýÿëèð êè, øàèð Ùåéäÿðáàáà äåìÿêëÿ þçöíÿ ìöðàúèÿòåäèð. Äàùà äîüðóñó, áó ìöðàúèÿòäÿ øàèðèí þçö ýþðöíöð.

Äðàìàòèê ÿñÿðëÿðäÿ ñóðÿòëÿðèí äèàëîãó îáðàç âÿ õà-ðàêòåðëÿð éàðàòìàã ö÷öí èøëÿíÿí ÿñàñ âàñèòÿäèð. Äðàìà-òèê ÿñÿðëÿðäÿ ôèêèð äèàëîãëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëóð. Ëàêèí äè-ýÿð ÿäÿáè æàíðëàðäà - ðîìàí, ïîâåñò, ùåêàéÿ, ïîåìà âÿøå’ðäÿ äÿ äàèëîã ãóðìàã ìöìêöíäöð. Òÿáèè êè, äèàëîãóíùÿð æàíðûí þë÷ö âÿ èìêàíëàðûíà ýþðÿ èøëÿíìÿñè øÿêñèçäèð.Øå’ðäÿ äÿ äèàëîã ãóðìàüûí þçöíÿìÿõñóñ ÷àëàðëàðû âàð-äûð. Áó íþâäÿ äèàëîã ãóðìàã áÿäèè úÿùÿòäÿí ãöââÿòëèëè-éè òÿ’ìèí åòìÿê ö÷öí ÿëàâÿ âàñèòÿ äåìÿêäèð. Éÿ’íè øå’ð-

23

äÿ äèàëîãñóç äà êå÷èíìÿê îëàð. Àíúàã àéðû-àéðû ñÿíÿò-êàðëàð áó ìÿñÿëÿéÿ þçëÿðèíèí éàðàäûúûëûã èìêàíëàðû ñÿ-âèééÿñèíäÿí éàíàøìûøëàð. Øå’ðäÿ áó èôàäÿ âàñèòÿñè äàùà÷îõ áÿäèè ìöêàëèìÿ âÿ éà ñóàë-úàâàá àäëàíûð. Áèç Øÿùðè-éàð ñÿíÿòèíäÿ áÿäèè ìöêàëèìÿíèí ìöÿééÿí ñàéäà îëäó-üóíóí, áóíóí þçöíÿìÿõñóñ òÿðçäÿ âåðèëìÿñèíèí øàùèäèîëóðóã. Äåìÿê îëàð êè, óñòàä øàèð áó âàñèòÿäÿí ùÿì ïî-åìàëàðûíäà, ùÿì äÿ øå’ðëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð:

Äåäèì, äåéèí Ìöññåéèáÿ íÿ ýÿëäè?Ãóëàì, ýþðäöì, àüëàð ýþç èëÿ ýÿëäè.Äåäè: î äà áàùàëûã äöøäö, þëäö.

Äåäèì, éàçûã áèçëÿ ùàñèë áþëÿíëÿð,Áèòìÿéÿíäÿ àúëàðûíäàí þëÿíëÿð.

Áóðàäà ìöêàëèìÿ íÿãëè ôîðìàäà ãóðóëóá. Øå’ðèíòÿ’ñèð ýöúöíö àðòûðìàã ö÷öí øàèð ñóàë-úàâàá ôîðìàñûíäàíèñòèôàäÿ åäèð. Ýþðöíäöéö êèìè, ñóàë-úàâàáäà èêè øÿõñ -øàèð âÿ Ãóëàì èøòèðàê åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ øå’ðäÿ «äå-äèì», «äåäè» èôàäÿëÿðè ñîíðàêû ôèêðèí, ñþçëÿðèí åìîññèî-íàë òÿ’ñèðèíè àðòûðûð. Øå’ðäÿ øàèðèí ìöðàúèÿòèíäÿí ñîíðàîõóúó áèð àíëûüà «Ãóëàì äåäè» èôàäÿñèíèí ñÿñëÿíÿúÿéèíèýþçëÿéèð. Ëàêèí Øÿùðèéàð áþéöê óñòàëûãëà ñîíðàêû ôèêðèíìÿ’íà òóòóìóíó àðòûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ «Ãóëàìû àüëàðýþçëö» ýþñòÿðèð âÿ ñîíðàêû ìèñðàäà îíóí ôèêèðëÿðèíè îõó-úóéà ÷àòäûðûð. Ýþðöíäöéö êèìè áóðàäà ùÿð èêè èøòèðàê÷ûêîíêðåò øÿõñëÿðäèð.

«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûí ãàôèéÿñèñòåìèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ ìöøàùèäÿ îëóíóð. Øàèð ìèñðà-ëàðäà ãàôèéÿ ñèñòåìè éàðàäàðêÿí ñþçëÿðèí áèðèíè ÿäÿáè äèë,äèýÿðèíè èñÿ äàíûøûã äèë íîðìàëàðûíà óéüóí èøëÿäèð.

24

Ùåéäÿðáàáà, àüàúëàðûí óúàëäû,Àììà, ùåéèô, úàâàíëàðûí ãîúàëäû,Òîõëóëàðûí àðûõëàéûá àúàëäû,

Êþëýÿ äþíäö, ýöí áàòäû, ãàø ãÿðÿëäè.Ãóðäóí ýþçö ãàðàíëûãäà áÿðÿëäè.

Áóðàäà «ãÿðÿëäè âÿ áÿðÿëäè» ñþçëÿðè ãàôèéÿäèðëÿð.«Ãÿðÿëìÿê» ñþçö ÿäÿáè äèëäÿ èøëÿíÿí «ãàðàëìàã» ñþçö-íöí äàíûøûã âàðèàíòûäûð. Áóðàäà øàèð òàì ãàôèéÿ íþâö éà-ðàòìàã ö÷öí ùÿìèí ñþçö Òÿáðèç äàíûøûã ôîðìàñûíäà èø-ëÿòìèøäèð. Áÿíäèí ÿââÿëêè ö÷ ìèñðàñûíäà èñÿ øàèð äèëèíëåêñèê-ãðàììàòèê èíúÿëèêëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ éîëó èëÿ ãàôè-éÿ éàðàòìûøäûð. Áóðàäà ãàôèéÿ ñþçëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð;«óúàëäû», «ãîúàëäû» âÿ «àúàëäû».

Áàøãà áèð âàðèàíòäà èñÿ øàèð ãàôèéÿ éàðàòìàã ö÷öíñþçöí ñÿñëÿíìÿ èìêàíëàðûíû íÿçÿðÿ àëàðàã, îíó ìöÿé-éÿí ôîíåòèê äÿéèøèêëèéÿ óüðàäûð:

Éàç ãàáàüû ýöí ýöíåéè äþâÿíäÿ,Êÿíä óøàüû ãàð ýöëëÿñèí ñþâÿíäÿ,Êöðÿê÷èëÿð äàüäà êöðÿê çöâÿíäÿ.

Ìÿíèì ðóùóì åëÿ áèëèí îðäàäûð,Êÿùëèê êèìè áàòûá ãàëûá, ãàðäàäûð.

Áóðàäà «äþâÿíäÿ», «ñþâÿíäÿ», «çöâÿíäÿ» áÿíäèíÿââÿëêè ö÷ ìèñðàñûíûí ãàôèéÿëÿíÿí ñþçëÿðèäèð.«Ùåéäÿð-áàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûí äèëè éàçûëû äèë ÿí’ÿíÿñèíè éà-õûí îëäóüó êèìè, ùÿì äÿ îíóí äèëè íàüûë, äàñòàí äèëèäèð.Ìÿñÿëÿí, ïîåìàíûí èëê áÿíäèíäÿí òóòìóø ñîíóíúó áÿí-äèíÿ ãÿäÿð áó úöð îõøàð âÿ éàõûíëûüû ìöøàùèäÿ åòìÿêìöìêöíäöð. Ôèêðèìèçè èñáàò åòìÿê ö÷öí àøàüûäàêû ìö-

25

ãàéèñÿëÿðè àïàðìàã éåðèíÿ äöøÿð. Ïîåìàíûí èëê áÿíäè«Èëäûðûìëàð ÷àõàíäàí ñîíðà éàüàí éàüûøëàðûí ñåëÿ ÷åâðè-ëèá àøûá-äàøìàñûíà ãûçëàðûí òàìàøà åòìÿñè» øÿêëèíäÿ ýþ-çÿë áèð êÿíä ëþâùÿñè òÿ’ñèðè (áÿëêÿ äÿ åë àäÿòè) áàüûøëà-éûð.

Ìöÿëëèô ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí àðäûúûëëûãëà âåðèð; ÿâ-âÿë èëäûðûì ÷àõûð, ñîíðà éàüûø éàüûð, ñåë ýÿëèð, àäàìëàð ñå-ëÿ òàìàøà åäèðëÿð. Áó äà áèð óñòàëûãäûð êè, îõóúó ñàíêè áóàðäûúûëëûüû þç ýþçëÿðè èëÿ ýþðöð, ùàäèñÿíèí áèðáàøà èøòèðàê-÷ûñûíà ÷åâðèëèð. Ëàêèí áóðàäà ìÿêàí êîíêðåò ìÿ’íàäàìöòëÿã äåéèë. Éÿ’íè áàø âåðÿíëÿð òÿêúÿ Ùåéäÿðáàáà äà-üûíûí ÿòðàôûíäà äåéèë, áàøãà éåðäÿ äÿ îëà áèëÿð. Îíà ýþ-ðÿ äÿ îõóúóíóí øàùèäëèéè èêèíúè, äèíëÿéèúè îëìàñà áèðèíúèïëàíäà äàéàíûð.

Øÿùðèéàð áèðèíúè ö÷ëöéöí (ö÷ ìèñðàíûí) ìÿ’íàëàðûíàîõóúóíóí ùÿð èêè ôîðìàäà (äèíëÿéèúè âÿ éà øàùèä) ìöíà-ñèáÿò âÿ äóéóìóíó þçöíöí éöêñÿê èñòå’äàä âÿ áàúàðûüû-íû íöìàéèø åòäèðäèéè ö÷öí ãóðà áèëèð. Àíúàã îõóúóíóíäèíëÿéèúè êèìè 1-úè ñûðàéà ÷ûõàðûëìàñû óñòàäûí ïîåìàäàñàäÿ íàüûë âÿ éà äàñòàí äèëè ÿí’ÿíÿëÿðèíÿ éàõûíëûüûíäàíèðÿëè ýÿëèð. Ìÿñÿëÿí,

Ùåéäÿðáàáà, èëäûðûìëàð øàõàíäà,Ñåëëÿð, ñóëàð øàããûëäàéûá àõàíäà,Ãûçëàð îíà ñÿô áàüëàéûá áàõàíäà,

Ñàëàì îëñóí øþâêÿòöçÿ, åëöçÿ,Ìÿíèì äÿ áèð àäûì ýÿëñèí äèëöçÿ

- áÿíäè åéíè èëÿ íàüûëëàðäà ýèðèø, áàøëàíüûú îëàí «Áèðè âàðèäè, áèð éîõ èäè» âÿ éà «Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ...» ôîðìà-ñûíà óéüóíäóð.

Nàüûëëàðûí ÿí’ÿíÿâè öìóìè ñÿúèééÿ äàøûéàí áó áàø-ëàíüûúûíäàí ñîíðà íàüûë÷û êîíêðåò ùàäèñÿ âÿ ÿùâàëàòû

26

ñþéëÿìÿéÿ áàøëàéûð. Âÿ íàüûë ãÿùðÿìàíûíûí êå÷äèéè éî-ëó, ãàðøûëàøäûüû, öçëÿøäèéè ÷ÿòèíëèêëÿðè, ñîíäà ãÿëÿáÿ âÿçÿôÿð ÷àëìàñûíû þçöíÿìÿõñóñ òÿðçäÿ èôàäÿ åäèð. «Ùåé-äÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíäà äà áèð íþâ áåëÿ áèð õÿòòèèçëÿìÿê ìöìêöíäöð. Ïîåìàíûí èêèíúè áÿíäèíäÿí áàøëà-éàðàã ùàäèñÿëÿðèí áàø âåðÿúÿéè âÿ îáéåêò êèìè ñå÷èëÿíêîíêðåò ìÿêàíûí (Ùåéäÿðáàáà äàüû âÿ áó äàü ÿòðàôûíäàéåðëÿøÿí êÿíäëÿð) éåðè âÿ ïåðñîíàæëàðû ìÿ’ëóì îëóð.Áóíäàí ñîíðà áöòöí ùàäèñÿ âÿ ÿùâàëàòëàð òàì ìÿ’íàñûèëÿ Ùåéäÿðáàáà äàüû èëÿ áàüëàíûð.

Ùÿòòà áÿ’çè áÿíäëÿðäÿ öìóìè ñÿúèééÿ àõòàðìàã åù-òèìàëëàðû áåëÿ áó úöð êîíêðåòëèéèí (ìÿêàí, ùàäèñÿ, ÿùâà-ëàò âÿ ïåðñîíàæ) ãàáàüà êå÷ìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ çÿèôëÿéèð,åùòèìàëëàð êîíêðåòëèéèí õåéðèíÿ ùÿëë îëóíóð. Ìèñàëëàðàìöðàúèÿò åäÿê:

Ùåéäÿðáàáà, êÿùëèêëÿðèí ó÷àíäà,Êîë äèáèíäÿí äîâøàí ãàëõûá ãà÷àíäà,Áàü÷àëàðûí ÷è÷ÿêëÿíèá à÷àíäà,

Áèçäÿí äÿ áèð ìöìêöí îëñà, éàä åëÿ,À÷ûëìàéàí öðÿêëÿðè øàä åëÿ.

Nöìóíÿäÿí àéäûí îëóð êè, «êÿêëèêëÿðèí ó÷ìàñû»äà, «êîë äèáèíäÿí äîâøàíûí ãà÷ìàñû» äà, «áàü÷àëàðûí ÷è-÷ÿêëÿíìÿñè» äÿ Ùåéäÿðáàáà äàüû èëÿ áèëàâàñèòÿ áàüëàíûð.

Ëàêèí,

Áàéðàì éåëè ÷àðäàõëàðû éûõàíäà,Nîâðóçýöëö, ãàð÷è÷ÿýè ÷ûõàíäà,Àü áóëóòëàð êþéíÿêëÿðèí ñûõàíäà - ...

âÿ ñ. ìèñðàëàðäàí èáàðÿò íþâáÿòè áÿíä èñÿ íèñáÿòÿí öìó-ìè ñÿúèééÿ äàøûéûð. Éÿ’íè èëê áàõûøäàí äåìÿê îëàð êè,

27

áóðàäà ýþñòÿðèëÿíëÿð Ùåéäÿðáàáàíûí ÿòðàô âÿ þçöíäÿéîõ, òàìàìèëÿ áàøãà áèð éåðäÿ áàø âåðÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí,Ñàâàëàí äàüûíäà, Ñÿùÿíä äàüûíäà, Òÿáðèçäÿ, Òåùðàíäàâÿ ñ. éåðëÿðäÿ. Ëàêèí íöìóíÿäÿí ÿââÿëêè âÿ ñîíðàêûáÿíäëÿðäÿ îëàí êîíêðåòëèê («Ùåéäÿðáàáà, êÿùëèêëÿðèíó÷àíäà...», «Ùåéäÿðáàáà, ýöí äàëûâû äàüëàñûí...») áóðà-äà äà ùàäèñÿëÿðèí êîíêðåò ìÿêàí äàèðÿñèíè íÿçÿðÿ ÷àðï-äûðûð.

Ìÿ’ëóìäóð êè, óñòàä Øÿùðèéàð «Ùåéäÿðáàáàéà ñà-ëàì» ïîåìàñûíûí áèðèíúè ùèññÿñèíè Òåùðàíäà, èêèíúè ùèñ-ñÿñèíè Òÿáðèçäÿ éàçìûøäûð. Âÿòÿíäÿí, äîüìàëàðûíäàíþòðö áóðíóíóí óúó ýþéíÿéÿí øàèðèí êå÷èðäèéè ùèññëÿð áè-ðèíúè ùèññÿäÿ ÿñë ñÿíÿòêàð ãÿëÿìè ãöäðÿòè èëÿ ÿêñ îëóí-ìóøäóð. Ïîåìàíûí èêèíúè ùèññÿñèíäÿ èñÿ ùÿñðÿòèíÿ ñîíãîéìóø ñÿíÿòêàð, ñàíêè áóíäàí þòðö «÷ÿòèíëèêëÿðÿ ñèíÿýÿðèá», «äÿðÿëÿðäÿí ñåë êèìè, òÿïÿëÿðäÿí éåë êèìè» êå-÷èá ýÿëÿí íàüûë ãÿùðÿìàíû òÿ’ñèðè áàüûøëàéûð. Îíà ýþðÿäÿ íàüûë÷ûëàðûí äàíûøäûãëàðûíûí òÿ’ñèðèíè àðòûðìàã ö÷öííàüûëûí òÿõìèíÿí îðòàëàðûíäà «àç ýåòäè, öç ýåòäè, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè», «áàøäàí ýåéèíäè, àéàãäàí ãûôûëëàíäû...»,«... ýåäèá áèð ãàëà÷àéà ÷ûõäû» âÿ ñ. êèìè èøëÿòäèêëÿðè èôà-äÿëÿðèí ïîåìàíûí èêèíúè ùèññÿñèíèí èëê ÿââÿëêè èêè áÿíäèèëÿ óéüóíëóüó ìöãàéèñÿ åäèëìÿç äÿðÿúÿäÿ éàõûíäûð:

Ùåéäÿðáàáà, ýÿëäèì ñÿíè éîõëóéàì,Áèð äÿ éàòàì, ãóúàüûíäà éóõëóéàì,Þìðö ãîâàì, áÿëêÿ áóðäà ùàõëûéàì,

Óøàãëûüà äåéÿì: áèçÿ ýÿëñÿí áèð,Àéäûí ýöíëÿð, àüëàð öçÿ ýöëñÿí áèð!

Ùåéäÿðáàáà, ÷ÿêäöí ìÿíè ýÿòèðäöí,

28

Éóðäóìóçà, éóâàìûçà éåòèðäöí,Éóñèôèâè óøàã èêÿí èòèðäöí,

Ãîúà Éÿ’ãóá, èòìèøñÿì äÿ òàïûáñàí,Ãîâàëàéûá ãóðä àüçûíäàí ãàïûáñàí.

Âÿ éàõóä, ïîåìàäà áèð ÷îõ áÿíäëÿðèí ùÿì äåéèì-èôàäÿ òÿðçè, ùÿì äÿ öìóìèééÿòëÿ ìÿçìóí-èäåéàñû, «éöçåøèòìÿêäÿíñÿ, áèð ýþðìÿê éàõøûäûð» ôîðìóëóíà ÷îõ óé-üóí ýÿëèð. Éÿ’íè ïîåìàíûí áèðèíúè ùèññÿñèíäÿ Âÿòÿíÿúàí àòàí øàèðèí ùÿñðÿòè, êÿäÿðè âÿ áó ùÿñðÿòÿ ñîí ãîéìàãö÷öí äîüìà éóðäà ãîâóøìàã àðçóñó, öìèäè ÿñÿðèí èêèí-úè ùèññÿñèíäÿ áàøà ÷àòûð. Âÿ áó ìÿðùÿëÿéÿ ãÿäÿð øàèðèíàíúàã ùÿéàòäàí ýèëåéè Âÿòÿíäÿí óçàãäà îëìàñûäûð. Èëêáàõûøäàí àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, áó ùÿñðÿòÿ ñîí ãîéàí øàèðèíáèð äàùà ýèëåéëÿðèíè åøèòìÿéÿúÿê. ßí àçû îíà ýþðÿ êè, øà-èð ö÷öí éåýàíÿ èäåàë ìÿùç ùÿñðÿòèí àðõàäà ãàëìàñûäûð.

Ëàêèí áèç èêèíúè ùèññÿäÿ øàèðè ùÿì ñåâèíÿí, ùÿì äÿêÿäÿðëÿíÿí ýþðöðöê. Øàèð åëèíèí áöýöíêö ùàëûíà, âÿçèé-éÿòèíÿ öðÿêäÿí àúûéûð:

Ùåéäÿðáàáà, ñÿíè âÿòÿí áèëìèøäèì,Âÿòÿí äåéèá, áàø ýþòöðöá ýÿëìèøäèì,Ñÿíè ýþðöá ýþç éàøûìû ñèëìèøäèì,

Ùàëáóêè, ëàï ãÿìëè ãöðáÿò ñÿíäÿéìèø,Ãàðà çèíäàí, àúû øÿðáÿò ñÿíäÿéìèø.

Øöáùÿ éîõäóð êè, áó ùèññëÿð Âÿòÿíÿ ãàéûäàí Øÿùðè-éàðûí ýÿëèøèíÿ ïåøìàí÷ûëûüû, òÿÿññöôö éîõ, áèð äàùà åëè-íÿ-îáàñûíà áàüëûëûüûíäàí äîüàí ùèññëÿðèí òÿðÿííöìö èäè.

Øÿùðèéàð éàðàäûúûëûüû ñþç ñå÷ìÿê, ñþçäÿí èñòèôàäÿèìêàíëàðû áàõûìûíäàí ôÿðãëÿíÿí àëè ñÿíÿò íöìóíÿñèäèð.Ìÿ’ëóìäóð êè, ùÿð áèð äèëèí äàíûøûã âÿ ÿäÿáè äèë øÿêèëäÿèêè òÿçàùöð ôîðìàñû âàðäûð. Ëàêèí áó èêè ôîðìàíûí áèð-áè-ðèíÿ éàõûíëûã âÿ óçàãëûã äÿðÿúÿñè ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ ìöõ-

29

òÿëèô øÿêèëäÿ îëìóøäóð. Éÿ’íè õàëãûí ìÿäÿíèééÿòèíèíöìóìè èíêèøàôû äàíûøûã äèëè èëÿ ÿäÿáè äèë àðàñûíäàêû ëåê-ñèê, îðôîåïèê âÿ äèýÿð éàõûíëàøìàíûí ìöÿééÿí ìÿñàôÿäÿéèøìÿñèíÿ úèääè òÿ’ñèð ýþñòÿðìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ òàììÿ’íàäà òÿñäèãëÿìÿê èñòÿðäèê êè, «äèàëåêòëÿðèí ÷îõëóüóâÿ áèð-áèðèíäÿí êÿñêèí øÿêèëäÿ ôÿðãëÿíìÿñè õàëãûí öìó-ìè èíêèøàôûíûí, î úöìëÿäÿí, äèë èíêèøàôûíûí àøàüû ñÿâèé-éÿñè èëÿ áàüëûäûðñà, òàìàì-êàìàë ôîðìàëàøìûø, ìþùêÿìãàíóíëàðû îëàí ÿäÿáè äèë éöêñÿê èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíèíìÿùñóëóäóð âÿ áó ìÿðùÿëÿäÿ ÿäÿáè äèëèí íîðìàëàðû äèëãóðóúóëóüóíóí áöòöí ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí óíèâåðñàëãàíóíëàðà ÷åâðèëèð. Áó çàìàí úÿìèééÿòèí ìöõòÿëèô òÿáÿ-ãÿëÿðèíèí ýöíäÿëèê äàíûøûã äèëè èëÿ öìóìõàëã äèëè-ÿäÿáèäèë àðàñûíäàêû ôÿðãëÿð âÿ èñòèñíàëàð òàìàì àðàäàí ÷ûõìà-üà öç ãîéóð»1. Óíóòìàã ëàçûì äåéèëäèð êè, áó ùàë ÿêñÿðäöíéà äèëëÿðè ö÷öí ãÿáóë îëóíà áèëÿúÿê öìóìè ñÿúèééÿäàøûéà áèëÿð.

Ëàêèí äàíûøûã äèëè èëÿ ÿäÿáè äèë àðàñûíäà ôÿðã íÿ ãÿ-äÿð àç îëñà, ùÿð ùàíñû áèð ÿñÿð áó öñëóáäà éàçûëñà, î ÿñÿ-ðèí ýþçÿëëèéè, àùÿíýäàðëûüû, èôàäÿëèëèéè áèð î ãÿäÿð öñòöíîëàð. Ïðîôåññîð Ò.Ùàúûéåâ «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîå-ìàñûíûí äèë õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí äàíûøàðêÿí ãåéä åäèð êè,«áóðàäà àäè íîðìàäàí êÿíàð ÷ûõìà, öìóìè ôîíåòèê âÿìîðôîëîýèéà èëÿ áàüëûäûð. Áó ðåàë äàíûøûüû îëäóüó êèìèñÿñëÿíäèðìÿê èñòÿéèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. ×îõ øå’ðëÿðèíäÿ áóõöñóñèééÿò ýþðöíöð, àíúàã «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì»ûí äèëèùÿìèí äàíûøûã ìÿíçÿðÿñèíè áöòöí çÿíýèíëèéè èëÿ âÿ ÷îõ-úÿùÿòëèéè èëÿ ÿêñ åòäèðèð»2.

Óñòàä Øÿùðèéàðûí «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñû-íû îõóúóëàðà ñåâäèðÿí àìèëëÿðäÿí áèðè äÿ áóäóð. ßñÿðäÿ

30

_____________1. Èáðàùèìîâ Ì. Àíà äèëè - ùèêìÿò õÿçèíÿñè, Áàêû, 1991, ñÿù. 97.2. Ùàúûéåâ Ò. Óñòàä Ñåéèä Ìÿùÿììÿäùöñåéí Øÿùðèéàðûí äèëè,«Äèäàðå-àøåíà», Òåùðàí, 1377, ñÿù. 429

à÷ûã-àøêàð ùèññ îëóíóð êè, äàíûøûã äèë íîðìàëàðû ÿäÿáè äèëíîðìàëàðûíà éà áÿðàáÿðäèð, éà äà áèðèíúèíèí öñòöíëöéöìþâúóääóð:

Ùåéäÿðáàáà, ýåúÿ äóðíà êå÷ÿíäÿ,Êîðîüëóíóí ýþçö ãàðà ñå÷ÿíäÿ,Ãûðàòûíû ìèíèá, êÿñèá-áè÷ÿíäÿ,

Ìÿí äÿ áóðäàí òåç ìÿòëÿáÿ ÷àòìàðàì,Åéâàç ýÿëèá ÷àòìàéûíúà éàòìàðàì .

âÿ éàõóä,

Äèâàð óúàëäû, ýöí áèçÿ äöøìÿäè,Çèíäàí ãàðàëäû, ýþç-ýþçö ñåøìÿäè.Ýöíäöç ýþçö ìÿíèì ëàìïàì êåøìÿäè,

Ñåë äÿ áàñäû, åììèç äîëóá ýþë îëäó,×îõ éàçûüûí åâè ÷þíöá ÷þë îëäó.

Øÿùðèéàð õàëãûí ìÿðàñèìëÿðèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàêåòìèøäèð. Î, ùÿð áèð ìÿðàñèìèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè çàìà-íû áöòöí ïðîñåñëÿðè èçëÿìèø, îíëàðà éàõûíäàí áÿëÿä îë-ìóø, ÷îõ ùàëäà îíóí èøòèðàê÷ûñûíà ÷åâðèëìèøäèð. Îíà ýþ-ðÿ äÿ õàëãûí ìèëëè ðóùóíó þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí àäÿòëÿð øà-èðèí éàðàäûúûëûüûíäà õàòûðëàíìà éîëó èëÿ þçöíöí áÿäèè ÿê-ñèíè òàïìûø âÿ Øÿùðèéàðûí ìèëëè àäÿò âÿ ÿí’ÿíÿëÿðÿ íÿäÿðÿúÿäÿ áàüëû îëäóüóíó áèð äàùà ñöáóò åòìèøäèð. Òîéçàìàíû õàëãûí ùÿéàòà êå÷èðäèéè èêè ïðîñåñÿ íÿçÿð éåòè-ðÿê. Ùÿìèí ìÿðàñèì ïðîñåñëÿðèíäÿí áèðèíúèñè áåëÿäèð êè,(èçàùàòëàð Øÿùðèéàðà ìÿõñóñäóð) èøûãëûã âÿ øàäëûã ÿëàìÿ-òè îëàí áèð äÿñòÿ ôèòèë âÿ áèð êàñà õûíàíû áèð ñèíèéÿ ãîéóáãûçëàðûí ÿëèíäÿ äþâð åëÿòäèðèðëÿð. Òîéà ÷àüûðûëàíëàðûí ùÿðáèðè áèð ôèòèë âÿ áèð àç äà õûíà ýþòöðöá éåðèíÿ þç èìêàíû-íà ýþðÿ ïóë ãîéóð. Ùÿìèí ïóëëàð ýÿëèíè áÿçÿéÿí àäàìà

31

÷àòäûðûëûð.Áàøãà áèð àäÿòäÿ èñÿ ýÿëèíè àòà ìèíäèðÿí çàìàí áÿé

äàìûí öñòöíäÿ äóðóá ÿââÿëäÿí áèð íå÷ÿ éåðèíäÿí êÿñèë-ìèø àëìàíû âàð ýöúö èëÿ ýÿëèíèí àéàüûíûí àëòûíà ÷ûðïûð.Àëìà çÿðáÿíèí ýöúöíäÿí ïàð÷àëàíûð. Àëìà äîéìàã àëà-ìÿòè îëäóüóíäàí, åëÿ áèë áÿé ýÿëèíÿ äåéèð êè, áèç ùå÷âàõò áèð-áèðèìèçäÿí äîéìàéàúàüûã. Ùÿð èêè ìÿðàñèìèíØÿùðèéàð éàðàäûúûëûüûíäà áÿäèè ÿêñè áåëÿäèð:

Ùåéäÿðáàáà, êÿíäèí òîéóí òóòàíäà,Ãûç-ýÿëèíëÿð ùÿíà, ïèëòÿ ñàòàíäà,Áÿé ýÿëèíÿ äàìíàí àëìà àòàíäà,

Ìÿíèì äÿ î ãûçëàðûíäà ýþçöì âàð,Àøûãëàðûí ñàçëàðûíäà ñþçöì âàð.

Áàùàð áàéðàìûíà ùàçûðëûã âÿ áó áàéðàìûí êå÷èðèë-ìÿñè õàëãûìûçûí ìÿèøÿòèíäÿ ýåíèø ÿêñèíè òàïìûøäûð.Íîâðóç àäû èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí áó áàéðàìûí òàðèõèùàããûíäà áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí ìöõòÿëèô ôèêèðëÿðìþâúóääóð. Òÿáèè îëàðàã ìöáàùèñÿëÿðèí ìÿðêÿçèíäÿÍîâðóç áàéðàìûíûí éàðàíäûüû ìÿêàí âÿ ùàíñû õàëãàìÿíñóáëóã ÿëàìÿòëÿðè äÿ àç ÿùÿìèééÿò êÿñáåòìÿìèøäèð. Áèçèì ìÿãñÿäèìèç Íîâðóç áàéðàìûíûíòàðèõè, ìÿíøÿéè, ùàðàäà âÿ íåúÿ éàðàíìàñû, ùàíñû òàðèõèìÿðùÿëÿëÿðäÿí êå÷ìÿñè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðÿ àéäûíëûãýÿòèðìÿêäÿí óçàãäûð. Ëàêèí êîíêðåò îëàðàã îíó ãåéäåòìÿê èñòÿðäèê êè, Èðàí èúòèìàè - ñèéàñè, åëìè - ÿäÿáè, äèíè- ìÿ’íÿâè âÿ ñ. ýþðöøëÿðèíäÿ áó áàéðàìûí Èðàí ìÿêàíû,Èðàí ìöùèòè âÿ èúòèìàè òàðèõè èëÿ áàüëûëûüûíà äàùà ÷îõ éåðâåðèëèð. «ß.Ôèðäîâñè «Øàùíàìÿ»äÿ Cÿìøèäèí òàõòàÿéëÿøäèéè ýöíö - ôÿðâÿðäèí àéûíûí áèðèíúè ýöíöíö«Íîâðóç» - éÿ’íè «Éåíè ýöí» àäëàíäûðàðàã îíó ùÿìèíäþâðöí éàäèýàðû ùåñàá åòìèøäèð»1.

32

Þìÿð Õÿééàì þçöíöí «Íîâðóçíàìÿ»ñèíäÿ ãåéäåäèð êè, «Ùöøòÿñï (á.å.ÿ. 552-486 - àðòûðìà áèçèìäèðÅ.Ã.) õÿð÷ÿíý áöðúöíöí èëê ýöíöíäÿí å’òèáàðÿíôÿðâÿðäèíè Ýöíÿøäÿí áàøëàäû âÿ áàéðàì òÿøêèë åòäè, äåäèêè, áó ýöíÿ ðèàéÿò åëÿìÿê âÿ Íîâðóç êå÷èðìÿêëàçûìäûð2». Òàðèõèí ìöÿééÿí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí êå÷ÿíàðäûúûë, ñèñòåìëè øÿêèëäÿ þç ìÿíàôåëÿðèíÿ óéüóíÿñàñëàíäûðûëàí ÷îõñàéëû ôèêèðëÿð Èðàí ìöùèòèíäÿ Íîâðóçáàéðàìûíûí ìÿùç áó õàëãà, áó ðåýèîíà áàüëûëûüûíûìöÿééÿí ìÿ’íàäà òÿñäèãëÿìÿéÿ õèäìÿò åäèð. Ùÿòòà ñîíçàìàíëàðäà Áàêûäà ÷àï îëóíàí áèð êèòàáäà3 Íîâðóçàéèíëÿðè âàõòû Èðàíäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí àäÿòëÿðäÿÀçÿðáàéúàí õàëãû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí áèð÷îõ ôÿðãëÿðèí õöñóñè âóðüóëàíìàñû éóõàðûäàêû ìÿíòèãèíòÿñäèãèíÿ õèäìÿò åäèð. Ëàêèí Íîâðóç áàéðàìûíûíÀçÿðáàéúàí õàëãû èëÿ ÿëàãÿñèíèí ìöòëÿã ìÿ’íàäàáàüëûëûüûíûí øÿðùèíÿ åùòèéàú éîõäóð. ×öíêè Íîâðóçáàéðàìû õàëãûìûçûí ãÿäèì ìèëëè áàéðàìûäûð. Ìÿùç óñòàäØÿùðèéàðûí áó ìþâçóéà ìöðàúèÿòè Cÿíóáäà Íîâðóçóíõàëãûìûçûí ìÿèøÿòèíÿ äàõèë îëàí áèð áàéðàì êèìè òÿñâèðèâÿ òÿñäèãè çÿðóðÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëìèøäèð. Áó ñÿáÿáäÿíÍîâðóç áàéðàìû èëÿ ÿëàãÿäàð àäÿò âÿ ÿí’ÿíÿëÿðèí òÿçà-ùöðö Øÿùðèéàð éàðàäûúûëûüûíäà äàùà ÷îõ þí ïëàíà ÷ÿêèëèð:

Áàéðàì îëóá, ãûçûë ïàë÷ûã ÿçÿëëÿð,Íàõûø âóðóá, îòàãëàðû áÿçÿëëÿð,Òàõ÷àëàðà äöçìÿëÿðè äöçÿëëÿð,

Ãûç-ýÿëèíèí ôûíäûã÷àñû, ùÿíàñû,Ùÿâÿñëÿíÿð àíàñû, ãàéíàíàñû.

Âÿ éà,

33

_____________1. Ñåéèä ßëè ßêáÿð Îúàãíåæàä. Èíñàíà èíàíûí, Áàêû, 2001, ñÿù. 101.2. Ñóëòàíîâ Ø., Ñóëòàíîâ Ê. Þìÿð Õÿééàì, Áàêû, 1991, ñÿù. 122.3. Áàõ. Èíñàíà èíàíûí. ñÿù. 101-110.

Éóìóðòàíû ýþé÷ÿê, ýöëëö áîéàðäûã,×àããûøäûðûá ñûíàíëàðûí ñîéàðäûã,Îéíàìàãäàí áèðúÿ ìÿýÿð äîéàðäûã?

ßëè ìÿíÿ éàøûë àøûã âåðÿðäè,Èðçà ìÿíÿ íîâðóçýöëö äÿðÿðäè.

Íîâðóç áàéðàìû âÿ áó áàéðàìäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿíáèð ñûðà àäÿòëÿðëÿ áàüëû øàèð ãåéä åäèð êè, «êÿíäëè åâëÿðèí-äÿ åâèí îðòàñûíäà áàúà ãîéóðëàð êè, òÿíäèðèí òöñòöñö îðà-äàí ÷ûõñûí. Àíúàã áÿ’çÿí ùÿìèí áàúàäàí áàøãà ìÿãñÿä-ëÿðëÿ äÿ èñòèôàäÿ îëóíóð: áóíëàðäàí áèðè àäàõëûáàçëûãäûðêè, îíóí õöñóñèééÿòëÿðèíè «Ýåúÿíèí ÿôñàíÿñè» ùèññÿëÿðè-íèí áèðèíäÿ (êÿíäëèíèí àäàõëûáàçëûüû) òÿñâèð åòìèøÿì. Äè-ýÿðè - Íîâðóç áàéðàìû ýöíëÿðèíäÿ øàë ñàëëàìàãäûð.

×ÿðøÿíáÿ ýåúÿñè áÿ’çè àäàìëàð þçöíö òàíûòìàäàíåâëÿðèí äàìûíà ÷ûõûá þç ðÿíýáÿðÿíý øàëëàðûíû ñàëëàéûðëàð.Éÿ’íè êè, áàéðàìëûã èñòÿéèðÿì».

Áàéðàì èäè, ýåúÿãóøó îõóðäó,Àäàõëû ãûç áÿý úîðàáûí òîõóðäó,Ùÿð êÿñ øàëûí áèð áàúàäàí ñîõóðäó,

Àé íÿ ýþçÿë ãàéäàäû øàë ñàëëàìàã.Áÿý øàëûíà áàéðàìëûüûí áàüëàìàã.

Ìÿ’ëóìäóð êè, áó ùàëäà áöòöí øàëëàð áîø ãàéòàðûë-ìûð. ßñàñ ìÿñÿëÿ îäóð êè, øàë ñàùèáèíÿ ëàéèã ïàé âåðèë-ìÿëèäèð. Øàèð éàçûëàðûíûí áèðèíäÿ ãåéä åäèð êè, «î çàìà-íûí áàéðàìëûüû ÷îõ âàõò ýöëëö úîðàáëàð, èïÿê äÿñìàëëàð,óøàã ôûøãûðàüû, ýþçÿë òîéóã-úöúÿëÿðè, áîéàíìûø éóìóðòà,÷ÿðÿç âÿ øèðíèééàò âÿ ñ. îëàðäû. Áó àäÿò ÿêñÿðÿí êàñûáóøàãëàðû ÿéëÿíäèðìÿê, îíëàðûí êþíëöíö àëìàã ìÿãñÿäèýöäñÿ äÿ, äþâðöí øÿí ìÿðàñèìëÿðèíäÿí èäè». Øÿùðèéàð

34

ÿñÿðëÿðèíäÿ áåëÿ ìÿðàñèìëÿðè ÿêñ åòäèðÿí ýþçÿë òàáëîëàðéàðàäûð. Ìàðàãëû îäóð êè, Øÿùðèéàðûí áàéðàì òÿäáèðëÿðèèëÿ ÿëàãÿäÿð ãåéäëÿðè äÿ, øå’ðëÿðè äÿ áó àäÿòëÿðèí þçö ãÿ-äÿð ñàäÿ âÿ ìÿ’íàëû òÿðçäÿ èôàäÿ åäèëèð. Øàèðèí ôàðñäèëèíäÿ éàçìûø îëäóüó «Ýåúÿíèí ÿôñàíÿñè» ïîåìàñûíäàáàéðàì ìÿðàñèìèíèí òÿðÿííöìö «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì»ÿñÿðèíäÿ îëäóüó ãÿäÿð ñàäÿ âÿ ìàðàãëûäûð:

Äàì öñòÿ äóðàíû òàíûìàñàí äà,Ùÿäèééÿ âåðÿñÿí ýÿðÿê î àíäà.Ìàùèð îëìàëûäûð ãàéíàíà, ýÿëèíÊè, äöçýöí òàíûñûí øàëû éåçíÿíèíÀäàõëû øàëûíà áàüëàñûí ýÿðÿê,Íàõûøëû úîðàáëàð, òèðìÿ, øàë, èïÿê.

Ëàêèí õàëãûìûçà ìÿõñóñ áó ìÿðàñèì - «ãóðøàã àò-ìà» éàëíûç áàúàäàí øàë ñàëëàìàãëà áèòìèð. Õàëã àðàñûíäàáóíóí áàøãà áèð ôîðìàñû äà âàð. Ùÿìèí ôîðìà îíäàí èáà-ðÿòäèð êè, ãîíøó âÿ éà ÿòðàôäà éàøàéàí êÿíä óøàãëàðû ãà-ïû àüçûíäà äÿñìàëëàð ãîéóð âÿ ýèçëÿíèá þç ïàéëàðûíû ýþç-ëÿéèðëÿð. Áó çàìàí èñÿ Øÿùðèéàðûí ñþçëÿðè èëÿ äåñÿê, «îí-ëàðûí êþíëöíÿ äÿéìÿìÿê ö÷öí êè÷èê ïàéëàð ãîéóëöð, ùÿò-òà ãàáàãúàäàí ìÿãñÿäëè îëàðàã õûðäàëàíìûø ïóëëàð äà âå-ðèëèð». «Ýåúÿíèí ÿôñàíÿñè» ïîåìàñûíäà áó ïðîñåñèí ÿêñèáåëÿäèð:

Áàéðàìëûã âåðìÿê÷öí îüóë, óøàüà,Õûðäà ïóë ãîéóëóð úèáÿ, ãóðøàüà.

Éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, óëó Øÿùðèéàð èñòÿðóøàã ÷àüëàðûíäà, èñòÿðñÿ äÿ þìðöíöí ñîíðàêû ÷àüëàðûíäàìöòÿìàäè îëàðàã ùÿð úöð ìÿðàñèìëÿðäÿ èøòèðàê åòìèøäèð.Ìÿùç óøàã éàøëàðûíäà ãîíøó äàìûíäàí øàë ñàëëàéàíëàð-

35

äàí áèðè äÿ î þçö îëìóøäóð. Þëìÿç ñÿíÿòêàð þìðöíöíùÿìèí àíëàðûíû áåëÿ õàòûðëàéàðàã éàçìûøäûð: «Ùÿìèí èëìÿíèì íÿíÿì Õàíûì íÿíÿ ðÿùìÿòÿ ýåòìèøäè âÿ áèçáàéðàì êå÷èðìÿìÿëèéäèê. Àíúàã ìÿí óøàã îëäóüóìäàíèíàäûìà ñàëûá áèð øàë ýþòöðäöì âÿ îéóí éîëäàøûì Ãóëàìõàëàîüëóýèëèí äàìëàðûíà ãà÷äûì. Ãóëàìûí àíàñû ðÿùìÿò-ëèê Ôàòìà õàëà ùèññ åòäè êè, áó ìÿíÿì. Øàëûìà áèð úöòýöëëö úîðàá áàüëàéà-áàüëàéà ìÿíè éåòèì ãîéìóø Õàíûìíÿíÿìè éàäà ñàëûá ýþçöíäÿí éàø òþêäö. Î çàìàí áèðêÿíäëè ãàäûíûíûí ñÿìàâè ñóðÿòè óíóäóëìàç áèð òàáëî êèìèõàòèðèìäÿ ÿáÿäè èç ãîéäó». Äèããÿòëÿ ôèêèð âåðèëñÿ áóðà-äà õàëãà ìÿõñóñ èêè àäÿòäÿí ñþùáÿò ýåòäèéèíèí øàùèäèîëàðûã. Áóíëàðäàí áèðèíúèñè áàéðàìëà áàüëûäûðñà, èêèíúèñèéàñëà áàüëûäûð. Éÿ’íè éàñëû àèëÿëÿðèí áàéðàì êå÷èðìÿìÿ-ñè þçö äÿ õàëãûí ÿí áþéöê àäÿòèäèð. Áó äà þç îðæèíàëëûüûèëÿ «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíäà ÿêñèíè òàïûð:

Øàë èñòÿäèì, ìÿí äÿ åâäÿ àüëàäûì,Áèð øàë àëûá òåç áåëèìÿ áàüëàäûì.Ãóëàìýèëÿ ãàøäûì, øàëû ñàëëàäûì,

Ôàòìà õàëà ìÿíÿ úîðàá áàüëàäû,Õàí íÿíÿìè éàäà ñàëûá àüëàäû.

Íîâðóç áàéðàìû âàõò å’òèáàðû èëÿ àõûð ÷ÿðøÿíáÿ èëÿÿëàãÿäàð äåéèë. Àõûð ÷ÿðøÿíáÿ áó ýþçÿë áàéðàìûí áèð,åéíè çàìàíäà ìàðàãëû ýöíöäöð. Ëàêèí áó áàéðàìà ùàçûð-ëûã àçû áèð àé ÿââÿëÿ àèääèð. Òÿõìèíÿí áèð àé, âàõò å’òè-áàðèëÿ áóíà ùàçûðëûã äþâðöäöð. Õàëãûìûçûí ùÿð áèð öçâöáó äþâðäÿ òÿçÿ ýåéèìäÿí òóòìóø ñöôðÿëÿðèíèí èìêàí äà-õèëèíäÿ ùÿð úöð áÿçÿäèëìÿñè ãàéüûñûíà äà ãàëûð. Øàèð åëàäÿòèíè, åë ñåâèíúèíè «Ýåúÿíèí ÿôñàíÿñè» ïîåìàñûíäàáåëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèð:

36

Áàéðàì àõøàìûíäàí, òÿçÿ ïàëòàðäàíÄàíûøûð ùÿð éàíäà ãîúà, ùÿì úàâàí...Áàéðàì ñöôðÿñèäèð åëèí çèíÿòè,Áàéðàìëà åë òàïûá ÿáÿäèééÿòè.Áàøãà äÿñýàùû âàð, áàéðàìûí áèçäÿ,Éöç íå’ìÿò äöçöëöð ùÿð ñöôðÿìèçäÿ.Éóìóðòà áîéàíûð, ãóçó áîéàíûð,Áÿçÿêëè åâëÿðäÿ ÷èë÷ûðàã éàíûð.

Øÿùðèéàð þç ÿñÿðëÿðèíäÿ Íîâðóç áàéðàìûíäà ùÿéàòàêå÷èðèëÿí äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðäÿí äÿ ñþùáÿò à÷ûð. Áóíëàðäàíáèðè ÷ÿðøÿíáÿ áàéðàìû çàìàíû ñó öñòöíäÿí àòûëàí ãûçëà-ðûí àðçó âÿ èñòÿêëÿðèíèí âåðèëìÿñèäèð.

Áàêû÷ûíûí ñþçö, ñîâó, êàüûçûÈíÿêëÿðèí áóëàìàñû, àüûçû×ÿðøÿíáÿíèí ýèðäÿêàíû, ìþâèçè

Ãûçëàð äåéÿð: «Àòûë-ìàòûë, ÷ÿðøÿíáÿ,Àéíà òÿêèí áÿõòèì à÷ûë, ÷ÿðøÿíáÿ».

ßñëèíäÿ øàèð õàëã àðàñûíäà èøëÿíÿí áó ñþçëÿðèí áèðùèññÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Ùÿìèí àéèíèí òàì ôîðìà-ñû áåëÿäèð:

Áÿõòè-ìÿí, áÿõòè-ñÿèä áÿõòèì áàðÿêàëëàù,Àü ÿëëÿðÿ ãûðìûçû ùÿíà éàõäûì, áàðÿêàëëàù.Àòûë-ìàòûë ÷ÿðøÿíáÿ,Áÿõòèì à÷ûë ÷ÿðøÿíáÿ.

(Íöìóíÿ Øÿùðèéàðûí þçãåéäëÿðèíäÿí ýþòöðöëìöøäöð)

Âàõòèëÿ êÿíä åâëÿðèíäÿ òÿíäèð åâèí è÷èíäÿ îëäóüóí-äàí ÷þðÿê äÿ îðàäà áèøèðèëèðäè. Âÿ áèçèì ìÿèøÿòèìèçÿ äà-

37

õèë îëàí êöðñöëÿðèí òÿíäèð öñòöíäÿ ãóðóëìàñû ñÿðò ãûø àé-ëàðûíäà ñîéóãäàí ãîðóíìàüà õèäìÿò åäèá. Øàèðèí áóíóí-ëà áàüëû ìàðàãëû áèð õàòèðÿñèíè éàäà ñàëìàã òàìàìèëÿ éå-ðèíÿ äöøÿð: «Ãûøäà ñöáù òåçäÿí áèáèì òÿíäèð ñàëûá åâè éû-üûøäûðàíäàí ñîíðà òÿçÿäÿí êöðñöíö ãóðàðäû. Áóíóí ö÷öíÿââÿëúÿ ëàçûì èäè êè, ùàìûíû ñöïöðýÿ èëÿ åâäÿí ÷ûõàðòñûí.Áó èñÿ áèç òÿíáÿëëÿðÿ ñÿðô åëÿìèðäè. Õöñóñèëÿ áèáèìèíÿðèíèí éàøû êå÷äèéèíäÿí êöðñöíöí áàøûíäàí ãàëäûðìàã÷îõ ÷ÿòèí èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ áàúàðäûãúà àéàãëàðûíû éåðÿäèðÿéèðäè. Îíóí äèðÿíìÿñè áèð òÿðÿôäÿí äÿ áèáèìäÿíãîðõìàñû, áèáèìèí ùèðñèíäÿí äèøëÿðèíèí ãûúûðäàòìàñû âÿùÿìèí âàõò îíëàðûí ñþéöøìÿñè ÷îõ ýöëìÿëè âÿ ÿéëÿíúÿëèèäè». Ùÿìèí õàòèðÿíèí ïîåòèê òÿðçäÿ èôàäÿñè øàèðèí éàðà-äûúûëûüûíäà áåëÿäèð:

Õàúúÿñóëòàí ÿììÿ äèøèí ãûñàðäûÌîëëà Áàüûð ÿìîüëó òåç ìûñàðäû,Òÿíäèð éàíûá, òöñòö åâè áàñàðäû,

×àéäàíûìûç ÿðñèí öñòÿ ãàéíàðäûÃîâóðüàìûç ñàú è÷èíäÿ îéíàðäû.

Ýþðöíäöéö êèìè, øàèð áóðàäà áèáèñè èëÿ ÿðè àðàñûíäàîëàí «ýöëìÿëè âÿ ÿéëÿíúÿëè ñþéöøëÿðè» éîõ, àäàìëàðûìû-çûí ýöíäÿëèê ìÿèøÿòèíÿ äàõèë îëàí òÿíäèð ñàëìàã, ãîâóð-üà ãîâóðìàã, ÷àéäàíäà ñó ãàéíàòìàã âÿ ñ. èøëÿðè þí ïëà-íà ÷ÿêèð.

ßëáÿòòÿ, åòíîãðàôèéà ìÿñÿëÿëÿðè Øÿùðèéàð éàðàäûúû-ëûüûíäà ýåíèø àíëàéûø îëñà äà, áèç áó éàçûäà äàùà ÿùÿ-ìèééÿòëè ïðîáëåìëÿðÿ òîõóíà áèëäèê. Ëàêèí áèð äàùà ãåéäåòìÿê éåðèíÿ äöøÿðäè êè, îíóí éàðàäûúûëûüûíäà åëèí òîéó,áàéðàìû, ìàòÿìè, èëèí áöòöí ôÿñèëëÿðè, êÿíäèí ñöðöñö, íà-õûðû, îò-ÿëÿôè, õûðìàíû, áîñòàíû, ãàäûíëàðûí éåð ùàíàëàðû,õàëû òîõóìàëàðû, òÿíäèðÿ ÷þðÿê éàïìàëàðû, ãîâóðüà ãî-

38

âóðìàëàðû, êÿíäèí ÷àéû, ÷åøìÿñè, áöòöí ìÿíçÿðÿëÿðèùàããûíäà îëäóãúà òÿáèè ëþâùÿëÿð âàð. Ñèðð äåéèëäèð êè, î,ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿ éàøàìûøäûð. Ëàêèí Øÿùðèéàð ùàðàäà éà-øàìàüûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, ðóùÿí þç äîüìà éóðäóíäàíàéðû äöøìÿìèøäèð. Éóõàðûäà àäûíû ÷ÿêäèéèìèç ìÿíçÿðÿâÿ àäÿò-ÿí’ÿíÿëÿðëÿ áàüëû ñÿùíÿëÿð äàèìà øàèðèí ýþçöãàðøûñûíäà îëìóøäóð. Þçöíöí äåäèéè êèìè:

Ìÿí ùàðäàñàì, Òåùðàíäà, éà Êàøàíäà,Óçàãëàðäàí ýþçöì ñå÷ÿð îíëàðû,Õÿéàë ýÿëèá, àøûá êå÷ÿð îíëàðû

Øÿùðèéàð õàëãûìûçûí ìÿèøÿòèíÿ äàõèë îëàí àäÿò âÿÿí’ÿíÿëÿðèí òÿñâèðè ôîíóíäà ôÿëñÿôè ôèêèðëÿð äåéèð, þçö-íöí âÿòÿíïÿðâÿðëèê ùèññëÿðèíè òÿðÿííöì åäèð. Àäè ìÿèøÿòìÿñÿëÿëÿðèíèí òÿðÿííöìöíäÿ øàèð ñöëùäÿí, ìÿùÿááÿò-äÿí, ìÿäÿíèééÿòäÿí, äèíú âÿ ñàêèò éàøàéûá ùÿãèãè èíñàíêèìè ùÿéàò ñöðìÿêäÿí ñþç à÷ûð. Áöòöí áóíëàð èñÿ îíóíóøàãëûã õàòèðÿëÿðèíèí äîüóðäóüó òÿÿññöðàòëàðäà äàùà äîë-üóí âÿ ýåíèøäèð. Áÿëêÿ îíà ýþðÿ äÿ øàèð áèð äÿ ãàéûäûáóøàã îëìàã àðçóñó èëÿ éàøàìàã èñòÿéèð. Éàøàìàã èñòÿéèðêè, î ýþçÿë àäÿò-ÿí’ÿíÿëÿðèí óøàã òÿÿññöðàòëàðûíäàí äî-üàí øèðèíëèêëÿðèíè, àäè äÿéÿðëÿðèíè áèð äÿ ýþðÿ âÿ äóéàáèëñèí.

... Ìÿí ãàéûäûá áèð äÿ óøàã îëàéäûì,Áèð ýöë à÷ûá îíäàí ñîðà ñîëàéäûì.

Äåìÿê ëàçûìäûð êè, éóõàðûäà áöòöí ñàäàëàäûãëàðû-ìûç ÿñàñÿí øàèðèí ìÿíñóá îëäóüó õàëãûí àäÿò âÿÿí’ÿíÿëÿðèíÿ áèëàâàñèòÿ áàüëûëûüûíû íöìàéèø åòäèðìÿêëÿéàíàøû, ùÿì äÿ Øÿùðèéàð øå’ðèíèí áÿäèè êåéôèééÿòèíè òÿ’-ìèí åäÿí úÿùÿòëÿðäÿí áèðèäèð âÿ áó êåéôèééÿò áöòþâëöê-

39

äÿ îíóí ÿñÿðëÿðèíèí òÿ’ñèð ãöââÿñèíè äàùà äà àðòûðûð.«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûí ìàðàã äîüóðàíúÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè áóäóð êè, îõóúó þçöíö ïîåìàäàêû ùà-äèñÿ âÿ ÿùâàëàòëàðûí ìÿðêÿçèíäÿ ùèññ åäèð. Áèð íþâ ñÿ-íÿòêàðûí «éîë éîëäàøûíà» ÷åâðèëèð. Ïîåìàäà îõóúó ÿíýöúëö ìöøàùèäÿ÷èäèð. Î, ìöøàùèäÿëÿðèíäÿ ñÿíÿòêàð òÿñ-âèðèíèí ðåàë, òÿáèè âÿ ùÿãèãèëèéèíÿ øöáùÿ èëÿ éàíàøìûð.Ïîåìàäà àäû ÷ÿêèëÿí øÿõñëÿð äÿ, éåðëÿð äÿ ñàíêè îõóúó-íóí øÿõñÿí òàíûäûüû, ùÿìñþùáÿò îëäóüó àäàìäûð, ñÿéà-ùÿò åòäèéè ìÿêàíäûð. Øöáùÿñèç, áó òÿñâèðëÿðäÿ òèïèêÀçÿðáàéúàí ùÿéàòû þç ÿêñèíè òàïûð:

Áó õûðìàíäà «àðàäàíõûð» îéíàðäóõ,Cîìàëàøûá ãàðûøãàòÿê ãàéíàðäóõ,Éàâàø-éàâàø áàõ÷àëàðäà àüíàðäóõ,

Àüàúëàðäàí ÷èëèíýàüàú êÿñÿðäóõ,Ãîðóã÷óíóí ãîðõóñóíäàí ÿñÿðäóõ.

«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñû øàèðèí ùÿì þç êå÷-ìèøèíÿ, ùÿì äÿ éàøàìûø îëäóüó ùÿéàòûí þçöíÿ ñÿéàùÿòåòìÿê, ùàäèñÿëÿðè íàüûë åòìÿê éîëó èëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø-äûð. Ïîåìàäà øàèð þçö ÿñàñ îáðàçäûð. Ïîåìà áèð øÿõñèíäèëèíäÿí äàíûøûëûð. Òÿùêèéÿ÷è Øÿùðèéàðûí þçöäöð. Î,«òöðêúÿíèí ñàäÿ âÿ ñàôëûüûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê»1 õöñóñèáèð éîë ñå÷èð. Øàèð áó éîëó þçö ö÷öí àñàí ùåñàá åäèð. Îíàýþðÿ éîõ êè, Øÿùðèéàð þç èñòå’äàäûíà âÿ øàèðëèê ìÿùàðÿòè-íÿ ñûüûíûá éåíè éîë êÿøô åäèð, ùÿì äÿ áó éîëëà ùàäèñÿëÿ-ðèí àðäûúûëëûã âÿ âÿùäÿòèíèí þçöíÿìÿõñóñ íèçàìûíû éàðà-äûð. Áó éîëëà Øÿùðèéàð åéíè çàìàíäà ÿñÿðäÿ áöòöí ìÿñ’-óëèééÿòè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìöøäöð. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿíäèð êè,ïîåìàäà îõóúó øàèðèí þçö èëÿ áÿðàáÿð, òÿñâèð îëóíàí ùà-

40

_____________1. ßùìÿä Úÿôÿðîüëó. Øàèð Øÿùðèéàð, «Òöðê êöëòöðö àðàøäûðìàëàðû»äÿðýèñè, Àíêàðà, 1964, ¹1.

äèñÿëÿðëÿ ñûõ áàüëàíà áèëèð. Îõóúó ö÷öí òÿñâèð îëóíàí ùà-äèñÿ âÿ ÿùâàëàòëàðûí áöòöí äàõèëè àëÿìè à÷ûëûð, íÿòèúÿäÿìàùèééÿò öçÿ ÷ûõûð.

Ìÿíèì éîëóì ìÿùÿááÿò úàääÿñèéäè,Ñîí ñþçëÿðèì ùàããûí èðàäÿñèéäè,Ìÿùÿááÿòèí ðèñàëÿò âÿ’äÿñèéäè,

Éîõñà ìÿíäÿ áèð êÿñ èëÿ ãÿðÿç éîõ,Ñèéàñÿò àäëû ìÿíäÿ áèð ìÿðÿç éîõ.

Áöòöí ïîåìà áîéó «ñèéàñÿò ìÿðÿçè» îëìàéàí ñÿ-íÿòêàð ùå÷ áèð øåéÿ èäåîëîæè äîí ýåéèíäèðìÿäÿí îáéåê-òèâ òÿñâèðÿ ÿñàñëàíûð. Îíà ýþðÿ äÿ ïîåìàäà ÿí êÿñêèí èú-òèìàè-ñèéàñè ñÿúèééÿ äàøûéàí ôèêèðëÿð ìþâúóä ùÿéàòûí,øÿðàèòèí ðåàëëûãëàðû òÿ’ñèðè áàüûøëàéûð. Ïîåìà èêè ùèññÿäÿíèáàðÿòäèð. Áó ùèññÿëÿð àðàñûíäà ìþâçó âÿ èäåéà áàõûìûí-äàí úöç’è ôÿðãëÿð âàðäûð. Èëê áàõûøäàí îõóúó åëÿ ùèññ åäèðêè, áèðèíúè ùèññÿäÿ òîõóíóëàí ìÿñÿëÿëÿð, èêèíúè ùèññÿäÿíôÿðãëè îëàúàãäûð. Âÿ ïîåìàíûí èëê áÿíäëÿðèíäÿ øàèðèíóøàãëûã õàòèðÿëÿðèíèí áÿäèè ÿêñè áó ùþêìö âåðìÿéÿ òàìÿñàñ âåðèð. Îõóúó ýþçëÿéèð êè, Øÿùðèéàð þç óøàãëûã ùÿéà-òûíäàí áÿùñ åòäèêäÿí ñîíðà ýÿíúëèê ÷àüëàðûíà ãàéûäàúàãâÿ äþâðöí èúòèìàè-ñèéàñè ùàäèñÿëÿðèíÿ ìåéäàí âåðÿúÿê-äèð. Ëàêèí ïîåìàíû îõóäóãúà áèç ýþðöðöê êè, ÿñÿðäÿïðîáëåì áó úöð ãîéóëìàéûá. Éÿ’íè ïîåìà áàøäàí-àéàüàäîüìà éóðääà øàèðèí êå÷èðäèéè ýöíëÿðèí äîüóðäóüó ùèññ-ëÿðèí áÿäèè ÿêñèäèð. Äàùà ÷îõ òÿðúöìåéè-ùàë õàðàêòåðëè-äèð. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿì áèðèíúè, ùÿì äÿ èêèíúè ùèññÿëÿðäÿîõóúó øàèðèí óøàãëûã ýöíëÿðèíèí õîø õàòèðÿëÿðèíèí éàðàò-äûüû äóéüóëàðëà öçëÿøèð. Ôèêðèìèçè ñöáóò åòìÿê ö÷öí ùÿðèêè ùèññÿäÿí áèð ïàð÷àéà íÿçÿð ñàëàã:

Ñÿùÿð òåçäÿí íàõûð÷ûëàð ýÿëÿðäè,

41

Ãîéóí-ãóçó äàì-áàúàäà ìÿëÿðäè,ßììÿúàíûì êþðïÿëÿðèí áÿëÿðäè

Òÿíäèðëÿðèí ãîâçàíàðäû òöñòöñö,×þðÿêëÿðèí ýþçÿë èéè, èñòèñè.

Àçàä îëàíäà ìÿêòÿáäÿí ÷ûõàðäûã,Ùöúóìëà áèð-áèðèìèçè ñûõàðäûã,Éîëäà ùÿð íÿ ýÿëäè, âóðóá éûõàðäûã,

Óøàã äåìÿ, èïèí ãûðìûø äàíà äå,Áèð äàíà äà äåìÿ, ÿëëè äàíà äå.

Ýþðöíäöéö êèìè, ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðäÿí ýÿòèðèëÿíìèñàëëàðûí ùÿð èêèñèíäÿ äàùà ÷îõ óøàãëûã äþâðöíöí õàòè-ðÿëÿðè ÿñàñ éåð òóòóð. Ëàêèí ÿñÿðèí áèðèíúè ùèññÿñè øàèðèíäîüìà åëèíäÿí óçàãäà éàøàéàðàã áóðàäà êå÷èðäèéè ýöí-ëÿðè, øàùèäè îëäóüó ùàäèñÿëÿðè íÿçìÿ ÷ÿêìÿñè èëÿ ÿëàãÿ-äàðäûð. Äàùà äîüðóñó, øàèð ãöðáÿòäÿ Âÿòÿíè éàäà ñàëûð.Âÿòÿíäÿ êå÷èðäèéè àäè ýöíëÿðèí òÿñâèðèíè áþéöê éàíüû èëÿãÿëÿìÿ àëûð. Äèããÿòëÿ íÿçÿð ñàëñàã ýþðÿðèê êè, ãÿðèá÷èëè-éèí òÿ’ñèðèíäÿí áèðèíúè ùèññÿäÿ Ùåéäÿðáàáàéà õèòàá, àé-ðû-àéðû øÿõñëÿðÿ ìöðàúèÿò âÿ îíëàðûí éàäà ñàëûíìàñû äàùà÷îõäóð. Éÿ’íè áèðèíúè ùèññÿäÿ 29 äÿôÿ Ùåéäÿðáàáàéàìöðàúèÿò åäèëèð, îíëàðëà øÿõñèí àäû òóòóëóð. Èêèíúè ùèññÿäÿèñÿ áèç øàèðè äîüìà Âÿòÿíäÿ ýþðöðöê. Øàèð ìöãÿääÿññàíäûüû òîðïàüû ãàðûø-ãàðûø ýÿçèð. Òîðïàüûí ùÿð éåðèíäÿþçöíöí óøàãëûã äþâðöíöí èçëÿðèíè ýþðöð. Øàèð ö÷öí Âÿòÿíäàùà äà øèðèí, äàùà äà ìöãÿääÿñ îëóð.

Áóðäà øèðèí õàòèðÿëÿð éàòûáëàð,Äàøëàðûéëàí áàøû áàøà ÷àòûáëàðÀøíàëûüûí äàøûí áèçäÿí àòûáëàð,

Ìÿí áàõàíäà ãîâçàíûëëàð, áàõûëëàð,Áèð äÿ éàòûá éàíäûðûëëàð, éàõûëëàð.

42

Óçóí ìöääÿò äîüìà åëäÿí óçàã äöøÿí øàèð óøàãëû-üûí õîø õàòèðÿëÿðèíè éàäà ñàëìàãëà Âÿòÿí àéðûëûüû éàðàëà-ðûíà ìÿëùÿì ãîéóð. Ëàêèí éåðè äöøäöêúÿ øàèð äàùà ñÿðòìþâãåäÿí ÷ûõûø åäèð. Éÿ’íè âÿòÿíè éàäà ñàëìàã, øàèðÿýþðÿ, èøèí áèð òÿðÿôèäèð. ßñàñ úÿùÿò èñÿ Âÿòÿí äÿðäëÿðèíèéàäà ñàëìàã, îíëàðà ÷àðÿ òàïìàãäûð. Áþéöê èíàìëà ãåéäåòìÿê ëàçûìäûð êè, Øÿùðèéàð Àçÿðáàéúàíûí èêè áþëöíìÿ-ñèíè Àçÿðáàéúàíûí þçö áîéäà äÿðäè ùåñàá åäèð. Ëàêèí áóäÿðäÿ íÿ âàõòñà ÷àðÿ òàïûëàúàüûíà öìèäëÿ éàíàøûð.

Øÿùðèéàð «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûí áèðèí-úè ùèññÿñèíäÿí áàøëàéàðàã, éåðè äöøäöêúÿ Âÿòÿí äÿðäèíÿ,Âÿòÿí òÿÿññöáöíÿ èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð çÿìèíèíäÿ éà-íàøûð. Õàëãû, ìèëëÿòè äÿðäÿ ñàëìûø àäàìëàðûí ïèñ ÿìÿëëÿ-ðèíè ëÿ’íÿòëÿéèð. Áó ýöíäÿí êå÷ìèø âÿ ýÿëÿúÿéÿ áîéëà-íûð. Áó ýöíöí àüðûëàðû øàèðè ìÿùç èíäèêè äÿðäëÿð ýèðäà-áûíäà ôèêèðëÿðèíè êÿñêèí øÿêèëäÿ èçùàð åòìÿéÿ ñþâã åäèð.Ôèêèðëÿð èúòèìàè áàõûìäàí äÿðèíëÿøìÿéÿ äîüðó ýåäèð:

Ùåéäÿðáàáà, ýöë ãþí÷ÿñè õÿíäàíäûÀììà ùåéèô öðÿê ãÿçàñû ãàíäû,Çèíäÿýàíëûã áèð ãàðàíëûã çèíäàíäû,

Áó çèíäàíûí äÿðáÿ÷ÿñèí à÷àí éîõ,Áó äàðëûãäàí áèð ãóðòóëóá ãà÷àí éîõ.

Áóíäàí ñîíðà èñÿ èúòèìàè-ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðÿ ìöÿé-éÿí ýåíèøëèêäÿ éåð âåðèëèð âÿ ýöíàùêàðëàðûí èòòèùàìû þçÿêñèíè òàïûð. «Âÿòÿíèí èêè éåðÿ áþëöíìÿñè, Cÿíóáè àçÿð-áàéúàíëû îüóëëàðûí äèäÿðýèí äöøìÿñè, äîñòëàðûí àéðûëìà-ñû, àéðûëûã, ùèúðàí âÿ ñ. êèìè ùèññëÿð ÿñÿðäÿ ëèðèê áèð øÿ-êèëäÿ âåðèëèð. Õàëãûíûí áàøûíà ýÿëìèø áó ìöñèáÿòëÿð îíóíùÿññàñ âÿ íÿúèá öðÿéèíè ÿçìèø, îíó áó úöð òÿ’ñèðëè ìèñðà-ëàðû éàçìàüà âàäàð åòìèøäèð»1 . Øÿùðèéàð Àçÿðáàéúàíûí

43

_____________1. Áåãäåëè Ã. Ìÿùÿììÿäùöñåéí Øÿùðèéàð, Áàêû, 1963, ñÿù.32.

èêèéÿ ïàð÷àëàíìàñûíû Âÿòÿíèí ñèíÿñèíÿ ÷àðïàç ÷ÿêèëÿíäàü êèìè ãÿëÿìÿ àëûð. Îíà ýþðÿ äÿ ñîí ìÿãàìäà áèð íå-÷ÿ äÿôÿ þç èñòèíàäýàùûíà - Ùåéäÿðáàáàéà öç òóòóð. Áåëÿùàëäà Ùåéäÿðáàáàéà ìöðàúèÿò ïîåìàíûí äèýÿð éåðèíäÿîëàí ìöðàúèÿòëÿðäÿí êÿñêèí ôÿðãëÿíèð. Ìàðàãëû îäóð êè,þçöíöí èúòèìàè ìÿçìóíóíóí êÿñêèíëèéè èëÿ ôÿðãëÿíÿíáåëÿ ìöðàúèÿòëÿð àðäûúûë õàðàêòåðäÿäèð. Éÿ’íè áèð-áèðèíèíàðäûíúà áèð íå÷ÿ áÿíääÿ þç èôàäÿñèíè òàïûð. Ìàùèééÿò å’-òèáàðèëÿ ìÿ’íà àøàüûäàêû ìöÿééÿíëèêäÿ ãðóïëàøûð:

1) Ùàäèñÿëÿðÿ ìöíàñèáÿò (Áèð ñîðóøóí áó ãàðüûíìûøôÿëÿêäÿí, íÿ èñòÿéèð áó ãóðäóüó êÿëÿêäÿí);

2) Ùàäèñÿëÿðÿ áèðáàøà ìöäàõèëÿ (Áèð ýþðÿéäèì àéðû-ëûüû êèì ñàëäû);

3) Âÿçèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëó (Ùåéäÿðáàáà, ìÿðä îüóë-ëàð äîüýèíàí, íàìÿðäëÿðèí áóðóíëàðûí îâýèíàí).

Ïîåìàäà òÿáèÿò òÿñâèðëÿðè ýåíèø éåð òóòóð. Óñòàä ñÿ-íÿòêàð áåëÿ òÿñâèðëÿðäÿ ìÿãñÿääÿí àñûëû îëàðàã áÿ’çÿíôîðìàéà äåéèë, ìÿçìóíà, ìàùèééÿòÿ öñòöíëöê âåðèð. Äà-ùà äîüðóñó, ùÿð ùàíñû òÿáèÿò òÿñâèðè ôîíóíäà ôÿëñÿôè ôèêèðñþéëÿéèð, ùÿãèãè èíñàí èäåàëëàðûíäàí ñþùáÿò à÷ûð.

Øÿùðèéàðäà áèðèíúè íþâáÿäÿ òÿáèÿò ôöñóíêàðëûüûíû,ýþçÿëëèêëÿðèíè ÿêñ åòäèðìÿê äóéüóñó äàùà ýöúëöäöð.Éÿ’íè áó ùàëäà øàèðèí ùå÷ áèð èúòèìàè ìÿ’íà àõòàðìàäàíïðîáëåìÿ ìöíàñèáÿòè øÿêñèçäèð. «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì»ïîåìàñû Øÿùðèéàðûí äîüìà åëèíèí òÿáèè ýþçÿëëèêëÿðèíèíìÿäù åäèëìÿñè áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ôÿðã-ëÿíèð. Áó ÿñÿðäÿ òÿáèÿò ëþâùÿëÿðèíäÿí áèð ÷îõ ìÿ’íàëàðä-à èñòèôàäÿ îëóíóð. Øàèðèí «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìà-ñûíäà òÿáèÿò ìÿíçÿðÿëÿðèíäÿí ìÿãñÿäÿí àñûëû îëàðàã èñ-òèôàäÿñèíè òÿõìèíÿí àøàüûäàêû êèìè ãðóïëàøäûðìàã îëàð:à) áèðáàøà, á) öìóìè, â) èúòèìàè ìÿ’íàëàðäà. Øÿùðèéàðûíóøàãëûã èëëÿðè ÿñàñûí Ùåéäÿðáàáà äàüûíûí ÿòÿêëÿðèíäÿéåðëÿøÿí êÿíäëÿðäÿ êå÷ìèøäèð. Î, áó êÿíäëÿðè, áó éåðëÿ-

44

ðè äåìÿê îëàð êè, ãàðûø-ãàðûø ýÿçìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿ-ìèí òÿÿññöðàòëàð ñîíðàëàð øàèðèí õàòèðÿñèíäÿ ñèëèíìÿç èç-ëÿð áóðàõìûøäûð. Øàèðèí ùÿéàòûíûí Òåùðàí, Õîðàñàí âÿ äè-ýÿð âÿòÿíäÿí óçàã éåðëÿðäÿ êå÷ìÿñè, îíóí âÿòÿí ö÷öíùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ äàðûõìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Ùÿéà-òûíäà ìöÿééÿí êÿäÿð àíëàðûíûí îëìàñû, îíóí êå÷èðäèéèïñèõîëîæè ýÿðýèíëèêëÿð èñòÿð-èñòÿìÿç øàèðäÿ éóðä ñåâýèñè-íè áèðÿ-îí àðòûðìûøäûð. «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñû-íà øàèð òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø ìöãÿääèìÿäÿ áó áàðÿäÿà÷ûã-àéäûí ìÿ’ëóìàò ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Ùÿéàòûíûíáó äþâðöíäÿ øàèð åëÿ ùèññëÿð êå÷èðèð êè, äîüìà Òÿáðèç åëè-íèí ùÿð äàøû, ùÿð êîëó, ùÿð ãàðûøû øàèð ö÷öí íÿèíêè ÿçèç,ùÿì äÿ ìöãÿääÿñ âàðëûüà ÷åâðèëèð. Áåëÿ ùèññëÿð èñòÿð-èñ-òÿìÿç øàèð éàðàäûúûëûüûíäà Âÿòÿíèí òÿáèÿò ýþçÿëëèêëÿðèí-äÿí áèðáàøà áÿäèè ôèãóð êèìè èñòèôàäÿñèíè òÿ’ìèí åäèð.Ùå÷ øöáùÿñèç, Øÿùðèéàðûí àøàüûäàêû ôèêèðëÿðè äåäèêëÿðè-ìèçÿ ñöáóòäóð: «Î øàèðëÿð êè, óøàãëûã ÷àüëàðûíû äàü ÿòÿê-ëÿðèíäÿ, ìåøÿ âÿ äÿíèç ñàùèëëÿðèíäÿ, áàøãà ñþçëÿ òÿáèÿ-òèí ãóúàüûíäà êå÷èðèá, òÿðáèéÿ àëìûøëàð, îíëàð éàõøû áèëèð-ëÿð êè, î äþâðöí øèðèí õàòèðÿëÿðè ñîíðàêû éàðàäûúûëûã äþâð-ëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí áèð õÿçèíÿéÿ ÷åâðèëèð». Áó ùàëäàØÿùðèéàð, éàðàäûúûëûüûíäà äàðûõäûüû, ãÿðèáñÿäèéè éåðèíñàíêè øÿêëèíè ÷ÿêèð, òÿáèÿò ïîðòðåòèíè éàðàäûð. Îíóí«ìàùèð áèð ïîðòðåò óñòàñû» (Ì.Ðÿñóëçàäÿ) àäëàíäûðûëìàñûäà òÿñàäöôè äåéèëäèð.

Ïîåìàíûí èëê áÿíäëÿðèíäÿ øàèðèí éàðàòäûüû òàáëîëàðéàëíûç óøàãëûãäà ýþðäöéö, ñîíðàëàð èñÿ ùÿñðÿò ãàëäûüû,áóðíóíóí óúóíóí ýþéíÿäèéè éåðëÿðèí òÿñâèðè òÿ’ñèðèíäÿ-äèð. Âÿ áó òÿñâèðëÿð Øÿùðèéàðûí óøàãëûãäà øÿõñÿí ýþçöèëÿ ýþðäöêëÿðèíèí áÿäèè èôàäÿñèäèð, ñàäÿ òÿñâèð, ïåéçàæíöìóíÿñèäèð. Øàèð éóðäóíóí «èëäûðûìëàð øàõàí», «êÿùëèê-ëÿð ó÷àí», «íîâðóçýöëö âÿ ãàð÷è÷ÿýè» éàéûëàí äàüëàðûíû,«àüàúëàðû ÷è÷ÿêëÿéÿí áàõ÷àëàðûíû» òÿðÿííöì åäÿðÿê èëèí

45

áèð ÷àüûíà - áàùàðûí áàøëàíüûúûíà àèä ýþçÿë òÿáèÿò ëþâùÿ-ëÿðè éàðàòìûøäûð. Äåìÿê ëàçûìäûð êè, øàèð éóðä-éóâàñûíàãÿëáÿí áàüëû îëìóøäóð âÿ éàðàäûúûëûüûíäà èëèí ìöõòÿëèôäþâðëÿðèíÿ àèä òÿáèÿò ìÿíçÿðÿñè íöìóíÿëÿðèíÿ ðàñò ýÿë-ìÿê ìöìêöíäöð. Ëàêèí áàùàð âàõòû Ùåéäÿðáàáà ÿòðàôëà-ðû äàùà ÷àë-÷àüûðëû îëäóüó ö÷öí Øÿùðèéàð ãÿðèá éåðëÿðäÿþç âÿòÿí éàíüûñûíû þëäöðìÿê ö÷öí ìÿùç áó äþâðö ñå÷-ìèø, þç åëèíèí ýþçÿë òÿáèÿò ëþâùÿëÿðèíè úàíëàíäûðà áèëìèø-äèð. Áèð úÿùÿò äÿ ìàðàãëûäûð êè, Øÿùðèéàð áóíëàðû óøàãäþâðöíöí òÿÿññöðàòëàðûíà óéüóí éàçäûüûíäàí áóðàäà äà-ùà ÷îõ óøàã äöíéàñûíûí ìàðàã ýþñòÿðäèéè úÿùÿòëÿðÿ õö-ñóñè ôèêèð âåðìèøäèð.

Äîüðóäàí äà, äàüäà êÿêëèêëÿðèí ó÷ìàñû, êîë äèáèí-äÿí äîâøàíûí ãà÷ìàñû, èëäûðûìûí ÷àõìàñû, ñåëèí ýÿëìÿñèâÿ ñ. áþéöêëÿðäÿí ÷îõ óøàãëàðûí äèããÿòèíè úÿëá åäÿí,ìàðàüûíà ñÿáÿá îëàí ùàäèñÿ âÿ ÿùâàëàòëàðäûð. Áó ìÿ’-íàäà äà ùÿìèí íöìóíÿëÿðèí øàèð äóéüóëàðûíûí áèðáàøàòÿðÿííöìöíÿ ÷åâðèëäèéèíè òÿñäèãëÿìÿê ìöìêöíäöð.

«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñû äåìÿê îëàð êè,ÿñàñÿí, Ùåéäÿðáàáà äàüûíà ìöðàúèÿò øÿêëèíäÿ éàçûëìûø-äûð. Ëàêèí ÿñÿðäÿ áèëâàñèòÿ áó äàüëà åëÿ ÿëàãÿëÿíìÿëÿðâàðäûð êè, áóíëàð êîíêðåò îëàðàã ùÿìèí äàüà ìöðàúèÿòôîðìàñûíäà þç ÿêñèíè òàïìàìûøäûð. Áåëÿ ùàëäà äà øàèðèíéàðàòìûø îëäóüó òÿáèÿò ëþâùÿëÿðèíèí Ùåéäÿðáàáà äàüû ÿò-ðàôûíäà éåðëÿøÿí éåðëÿðëÿ áàüëûëûüû øÿêñèçäèð. Àíúàã ùÿ-ìèí íöìóíÿëÿðèí áèð ãèñìèíè öìóìè òÿáèÿò ìÿíçÿðÿñèêèìè äÿ ãÿáóë åòìÿê îëàð:

Ýþéðÿ÷èíëÿð äÿñòÿ ãàëõûá ó÷àëëàð.Ýöí ñà÷àíäà ãûçûë ïÿðäÿ à÷àëëàð.Ãûçûë ïÿðäÿ à÷ûá, éûüûá ãà÷àëëàð,

Ýöí óúàëûá, àðòàð äàüûí úÿëàëû,Òÿáèÿòèí úàâàíëàíàð úÿìàëû.

46

Ïîåìàäà åëÿ ïåéçàæ íöìóíÿëÿðè âàðäûð êè, áóíëàð-äàí Øÿùðèéàð þçöíöí èúòèìàè-ñèéàñè ýþðöøëÿðèíèí ÿêñîëóíìàñûíäà òÿ’ñèðëè âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ åäèð. ßñÿðèíùÿì áèðèíúè, ùÿì äÿ èêèíúè ùèññÿëÿðèíäÿ ðàñòëàøäûüûìûçáó úöð íöìóíÿëÿðäÿ èúòèìàè ìÿ’íàíû ýåíèøëÿíäèðèð.

Ùåéäÿðáàáà, ýþéëÿð áöòöí äóìàíäûÝöíëÿðèìèç áèð-áèðèíäÿí éàìàíäû.

Âÿ éà,

Áèð ó÷àéäûì áó ÷ûðïûíàí éåëèíÿí,Áàüëàøàéäûì äàüäàí àøàí ñåëèíÿí,Àüëàøàéäûì óçàã äöøÿí åëèíÿí.

Øÿùðèéàð òÿáèÿò òÿñâèðëÿðèíäÿí ÿñÿðäÿ áèð ôîðìà êè-ìè äÿ èñòèôàäÿ åäèð. «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûíÿââÿëêè èëê áÿíäëÿðè åêñïîçèñèéà öíñöðè êèìè äÿ ýþòöðö-ëÿ áèëÿð. Ýþðöíäöéö êèìè, ÿñÿðäÿ òÿáèÿò òÿñâèðëÿðè èäåéàâÿ ôîðìà éàðàòìàã ñàùÿñèíäÿ óñòàä øàèðèí ÿí áþéöê óüó-ðóíó íöìàéèø åòäèðèð.Øÿùðèéàð ñÿíÿòèíäÿ ïåéçàæ, âÿòÿíèíâàðëûüûíà, ýþçÿëëèêëÿðèíÿ ñîíñóç ìÿùÿááÿòäèð. Òÿáèÿòëþâùÿëÿðè Øÿùðèéàð ïîåçèéàñûíäà îáðàçäûð. Îíà ýþðÿ äÿâÿòÿíèíèí äàüû, ÷àéû, äÿíèçè, ìåøÿëÿðè âÿ ñ. øàèðèí éàðàäû-úûëûüûíäà êîíêðåò âÿ öìóìè áÿäèè ñóðÿòÿ ÷åâðèëèð.

Äàü áèð áÿäèè îáðàç êèìè óñòàäûí òÿêúÿ òÿáèÿò òÿðÿí-íöìëö øå’ðëÿðèíäÿ äåéèë, îíóí àéðû-àéðû øå’ð âÿ ïîåìàëà-ðûíäà äà äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ ñàõëàíûëûð.

ßí ÿââÿë, Øÿùðèéàðûí äàü èëÿ áàüëû òÿñÿââöðëÿðè îë-äóãúà ìàðàãëûäûð. «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûíìöãÿääèìÿñèíäÿ øàèð þç ôèêèðëÿðèíè áåëÿ èôàäÿ åäèð:«Äàü ýþéëÿðÿ éàõûíäûð. Äàü ýþéëÿðÿ éàõûí îëäóüó ö÷öí

47

ïåéüÿìáÿðëÿð äÿ Àëëàùà äîüðó äàüëàðäàí éàõûíëàøìàãèñòÿéèáëÿð. Äàüëàð òÿáèÿòèí ÿí ãàáàðûã øàù ÿñÿðèäèð. Äà-üûí äþøöíäÿí, ãàéàëàðûí ãÿëáèíäÿí ýþç éàøû êèìè ÷àüëà-éàí ñàô âÿ òÿìèç ñóëàð éàðàäûúû èíñàíûí ùèììÿòè ãÿäÿðáþéöê âÿ òÿìèçäèð».

Îíà ýþðÿ äÿ éàðàäûúûëûüûíäà Øÿùðèéàð òÿáèÿòèí øàùÿñÿðèíÿ ëàéèã ñþç äåìÿéè þçöíÿ áîðú áèëñÿ äÿ, áó èøäÿìÿñ’óëèééÿò ùèññ åäèð. Áèðèíúè íþâáÿäÿ Øÿùðèéàðûí äàüàìöíàñèáÿòè öìóìè òÿñâèðè ñÿúèééÿ äàøûéûð. «Ýåúÿíèíÿôñàíÿñè» ïîåìàñûíäà óñòàä øàèð äàüûí ÿçÿìÿòèíè, ýþçÿë-ëèê âÿ ôöñóíêàðëûüûíû ÿêñ åòäèðÿí ôèêèðëÿð ñþéëÿéèð:

Äàüûí ýåúÿ âàõòû áèð úÿëàëû âàð,Äàüëû äöçÿíëèêëÿð úÿííÿòÿ îõøàð.Ýåúÿ àé èøûüû ÷óëüàéàð äàüû,Éàíàð äàü äþøöíäÿ åøãèí ÷ûðàüû,Òàú ãîéóá áàøûíà àéäàí þéöíÿð,ßéíèíÿ ãûçûëäàí õÿëÿò ýåéèíÿð.

Äàüà ÷îõòÿðÿôëè ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ Øÿùðèéàð îíà èú-òèìàè àñïåêòäÿí äÿ éàíàøûð, þçöíöí èúòèìàè-ñèéàñè ýþðöø-ëÿðèíèí ÿêñèíäÿ áó ìÿ’íàëàíäûðìàäàí ýåíèø èñòèôàäÿåäèð.

Äàüëàð áèð êþðïöäöð áÿøÿðèééÿòÿÉîë âàð î êþðïöäÿí ÿáÿäèééÿòÿ -

äåéÿí øàèð äàùà èðÿëè ýåäÿðÿê «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì»ïîåìàñûíûí ìöãÿääèìÿñèíäÿ ùþêì âÿ íÿçÿðè ìöëàùèçÿ-ëÿðèíèí ïîåòèê äèëäÿ èôàäÿñèíè áåëÿ éàðàäûð:

Äàü áåøèê ñàéûëûð ïåéüÿìáÿðëÿðÿ,Îðàäàí âÿùéëÿð ÷àòûð ùÿð éåðÿ.

48

Øàèðèí Ùåéäÿðáàáà, Ñàâàëàí, Ñÿùÿíä, Äÿìàâÿíä,Øàù äàü âÿ ñ. äàüëàðà ìöíàñèáÿòè ùÿì ùÿãèãè, ùÿì äÿðÿìçè ñÿúèééÿ äàøûéûð. Ùåéäÿðáàáà äàüû Øÿùðèéàðûí áî-éà-áàøà ÷àòäûüû êÿíäèí éàõûíëûüûíäà éåðëÿøèð. Îíóí éàðà-äûúûëûüûíäà Ùåéäÿðáàáà êîíêðåò ìÿ’íàäà äàü àäûäûðñà,åéíè çàìàíäà ãöââÿò, ýöú, ãåéðÿò, ÿçÿìÿò ðÿìçèäèð.«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíäà øàèð áó äàüà äàùà÷îõ êîíêðåò ìÿ’íàäà òÿáèÿò âàðëûüû êèìè éàíàøûð. Ìàðàã-ëûäûð êè, ÿñÿðäÿ áó äàüûí ùöíäöðëöéöíäÿí, ñûðàëàíìàñûí-äàí ñþùáÿò à÷ûëìàñà äà îõóúó Øÿùðèéàð òÿãäèìàòûíäà áóäàüû ÿí ÿçÿìÿòëè, ñûðà äàüëàð øÿêëèíäÿ ãÿáóë åäèð. ßñëèí-äÿ èñÿ Ùåéäÿðáàáà äàüû î ãÿäÿð äÿ ùöíäöð äàü äåéèë âÿøàèð «Äÿðéà åëÿäèì» øå’ðèíäÿ áóíà èøàðÿ äÿ âóðóð.

Áàõ êè, Ùåéäÿðáàáà ÿôñàíÿ òÿê îëìóø áèð Ãàô,Ìÿí êè÷èê áèð äàüû ñÿð ìÿíçèëè öíüà åëÿäèì.

Åéíè ìöíàñèáÿòèí Ñÿùÿíä äàüûíà áÿñëÿíäèéèíèí äÿøàùèäè îëóðóã. ßñÿðëÿ òàíûøëûã ìöÿëëèôèí áèð ñûðà ïðîáëåì-ëÿðÿ òîõóíäóüóíó âÿ ìÿñÿëÿëÿðÿ Ñÿùÿíä äàüû êèìè áèðóúàëûãäàí áàõäûüûíû áèëäèðèð. Øàèð «Ñÿùÿíäèì» øå’ðèíäÿïàðàëåë îëàðàã Ñÿùÿíäè ùÿì òÿáèÿò âàðëûüû êèìè, ùÿì äÿèúòèìàè ïëàíäà ÿêñ åòäèðèð. Øÿùðèéàð áóðàäà äà äàüà ÿí’-ÿíÿâè ìöíàñèáÿòèíè äàâàì åòäèðÿðÿê áèðèíúè íþâáÿäÿÑÿùÿíäèí áþéöê òàáëîñóíó éàðàäûð. Îõóúó áó òàáëî âàñè-òÿñèëÿ Ñÿùÿíä äàüû èëÿ òàíûø îëóð, ñàíêè þç ýþçëÿðè èëÿ áóäàüû ñåéð åäèð:

... Áàøäà Ùåéäÿðáàáàòÿê ãàðëà, ãûðîâëà ãàðûøûáñàí,Ñîí èïÿê òåëëè áóëóäëàðëà öôöãäÿ ñàðûøûáñàí.

ßëáÿòòÿ, áþéöê Øÿùðèéàðûí ìÿùàðÿòèäèð êè, áó äàüûí

49

ñûëäûðûìëû ãàéàëàðû, äÿðÿ âÿ ñÿðÿëÿðè, áèòêè þðòöéö, áóëàã-ëàðû âÿ ñ. ìÿøùóð ðÿññàìûí ÷ÿêäèéè ÿñÿð êèìè ýþçëÿðèìèçþíöíäÿ úàíëàíûð. Ùåéäÿðáàáà äàüûíà îëäóüó êèìè áóðà-äà äà øàèð Ñÿùÿíäÿ ìöðàúèÿò åòìèø, ëàêèí èúòèìàè ìÿ’-íàéà äàùà ÷îõ éåð àéûðìûøäûð.

Ãåéä åòäèéèìèç êèìè, äàü, äÿíèç, äÿðÿ, ìåøÿ, àé,óëäóç âÿ äèýÿð ñÿìà âÿ éåð úèñèìëÿðè Øÿùðèéàð éàðàäûúû-ëûüûíäà áÿäèè îáðàç øÿêëèíäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð.

Ìàðàãëû îäóð êè, øàèð òÿáèÿò òÿñâèðëÿðèíäÿí éåðëè-éå-ðèíäÿ èñòèôàäÿ åäèð. Ãåéä îëóíäóüó êèìè îíóí òÿáèÿò òÿñ-âèðëÿðè óçóí âÿ äàðûõäûðûúû äåéèë, ÿêñèíÿ, éûüúàì âÿ ìÿ’-íàëûäûð.

«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûí âàùèä õÿòò ÿòðà-ôûíäà ìöÿééÿí ìÿ’íà ÷àëàðëàðû èôàäÿ åòìÿê èìêàíëàðûí-äàí äà äàíûøìàã éåðèíÿ äöøÿð. ßñÿðèí ùÿð ùàíñû áÿíäèîðèæèíàë òÿ’ñèð ýöúöíÿ ìàëèêäèð. Äåìÿê îëàð êè, ïîåìàáèð íþâ Àçÿðáàéúàíûí ìÿ’ëóì ðåýèîíóí òàðèõè ñàëíàìÿ-ñèäèð. Ëàêèí ÿñÿðèí áèðèíúè âÿ ñîíóíúó áÿíäëÿðè òÿ’ñèð ýö-úöíÿ ýþðÿ òàìàì áàøãàäûð. Ïîåìàíûí áèðèíúè áÿíäèíäÿ«åëèíÿ, îáàñûíà ñàëàì âåðèá, àäûíûí òÿêúÿ éàä åäèëìÿñèòÿìÿííàñûíäà îëàí øàèð» ñîíðàêû ìèñðàëàðäà ìÿñÿëÿëÿðÿýåíèø ïëàíäà ìöäàõèëÿ åäèð. Äàùà äîüðóñó, îõóúóíóíýþçëÿðè þíöíäÿ ãÿðèá áèð èíñàí îáðàçû úàíëàíûð. Ùÿìèíîáðàç ýåò-ýåäÿ ôÿàëëàøûð, äîüìàëàøûð âÿ ùàäèñÿëÿðèí ìÿð-êÿçèíäÿ äàéàíûð, åëèíÿ-îáàñûíà õåéèð-äóà àðçóëàéûð. Áó-íà ýþðÿ äÿ ïîåìàíûí ñîí áÿíäè áèð íþâ õåéèð-äóà, íÿñè-ùÿò òÿ’ñèðè áàüûøëàéûð. Øàèð òàì ÿìèíäèð êè, îíóí íÿñèùÿò-ëÿðè õàëã òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿúÿê, àüðûëû, àúûëû éîë êå-÷ÿí, ôàúèÿëè òàëåéÿ äö÷àð îëàí Âÿòÿíèí êå÷ìèøè ýÿëÿúÿê-äÿ ñÿùâëÿðè òÿêðàð åòìÿìÿêäÿ ìÿøã ðîëóíó îéíàéàúàã-äûð:

50

Áèçäÿí ñîðà ãàëàíëàðà åøã îëñóí,Êå÷ìèøëÿðäÿí ýÿëÿíëÿðÿ ìÿøã îëñóí.

Ïîåìàäà ÿùâàëàòëàðûí áÿäèè èí’èêàñû éöêñÿê ìàðàãäîüóðóð. Ìöÿëëèô âàðëûüûí ìöõòÿëèôëèéèíè, öìóìè âÿ ôÿð-äè õöñóñèééÿòëÿðèí äàõèëè àëÿìèíèí þçöíÿìÿõñóñëóüóíóáÿäèè òÿðçäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèð, òÿ’ñèðëè áÿäèè ôîðìàéà ñàëûð.Òÿñâèð îëóíàí âàðëûüû ÿñÿðäÿ ýåð÷ÿêëèê ìàòåðèàëûíûí þçöýþñòÿðèð.

Áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, ïîåìàäà ýöúëö øÿêèëäÿ çÿùìÿò-êåø, ùÿì äÿ éàçûã êÿíäëè îáðàçû, îíóí éàøàéûø âÿ ùÿéàòòÿðçè ôîðìàëàøà áèëèð. Øÿùðèéàð áó ïðîñåñäÿ ìöÿééÿíìÿíòèãè àðäûúûëëûüà ðèàéÿò åòìèøäèð. Ïîåìàíûí ÿââÿëêèáÿíäëÿðèíäÿ øàèð þç õàòûðëàìàëàðû èëÿ òèëñèìÿ ñàëäûüû îõó-úóíó øàùèä ñèôÿòèíäÿ òÿðÿííöì åòäèéè êÿíäÿ ýÿòèðèð. Áóàíäàí ñîíðà ñàíêè îõóúóéà øàèð òàíûøëûüû ëàçûì îëìóð,òÿñâèð îëóíàí ìÿêàíäà î þçö èøòèðàê÷ûéà ÷åâðèëèð. Áóíàýþðÿ äÿ «éàíäûðìàüà ÷ûðàã òàïìàéàí», «ùÿð íÿéè áàùààëûá, àíúàã çÿùìÿòèíè óúóç ñàòàí», «ùàìûíû áÿçÿéèá, èé-íÿ êèìè ëöò ãàëàí» êÿíäëèíèí ùÿéàò âÿ ýöçÿðàíûíû éàõûí-äàí ìöøàùèäÿ åäÿ áèëèð. Òÿáèè êè, áóðàäà äà øàèð å’òèðàç-ëàðûíûí ÿí áàðèç ôîðìàñû þçöíö ýþñòÿðèð:

Êÿòäè ýÿëèí êèìè äöíéàíû áÿçÿð,Þç þâðÿòè éàìàã-éàìàüà äöçÿð,Èéíÿ áÿçÿð õàëãû, þçö ëöò ýÿçÿð,

Èíäè äÿ âàð ÷àðøàáëàðû àëáàãäûÓøàãëàðûí ãû÷-ïà÷àñû ÷ûëïàãäû.

Óñòàä ñÿíÿòêàð ïîåìàäà âàðëûüû ÿñàñ ïðåäìåò ýþòö-ðöð. Õàëãûí ùÿéàòû, éàøàéûøû, ìÿèøÿòè þçöíÿìÿõñóñ öìó-ìèëÿøäèðìÿ éîëó èëÿ èíñàíû òÿ’ñèðëÿíäèðèð, àìàë, ôèêèð âÿäöøöíúÿ ñèñòåìè éàðàäûð. Øÿùðèéàð ÿí õûðäà äåòàëà áåëÿ,

51

éöêñÿê ëþâùÿ âÿ ìÿíçÿðÿ âÿ éà òèïèê ÿùâàëàò ñÿâèééÿ-ñèíäÿí éàíàøûð. Îíà ýþðÿ äÿ ïîåìàäà õàëãûí ìèëëè-ñïåñè-ôèê âàðëûüûíûí èôàäÿñè ýåíèø òÿçàùöð åäèð. Äåìÿê îëàð êè,øàèð ÿí àäè òÿñâèðäÿ áþéöê òÿ’ñèð éàðàäûð. ßñÿðäÿ òÿ’ñèðìÿçìóíäàí êÿíàðäà äàéàíìûð. Ùÿð áèð áÿíäèí ýåíèøìÿçìóíó îõóúóíóí ôèêèð âÿ äöøöíúÿñèíè ÿëÿ àëûð, èíñàí-ëàðûí þçëÿðè, ìöùèòëÿðè, òàðèõè, èúòèìàè-ñèéàñè âÿçèééÿòèùàããûíäà òÿñÿââöðö ýåíèøëÿíäèðèð:

Èíäè áÿøÿð àú ãóðä òÿêèí óäóõóá,×þìáÿëÿíòè ýþç ãûúûðäûá äóðóõóá,Áàõûëëàð êè, ýþðñöíëÿð êèì ñûíûõóá,

Òþêöëñöíëÿð îíóí ëÿøèí éûðòñûíëàð,Ùÿðÿ áèð äèø ÿíñÿñèíäÿí ãûðòñûíëàð.

Ýþðöíäöéö êèìè, áóðàäà èäåéà èíñàíûí ÿí éöêñÿêòÿôÿêêöð âÿ èäðàêû ñÿâèééÿñèíäÿäèð.

Âÿ öìóìèééÿòëÿ, Øÿùðèéàð ñÿíÿòèíäÿ èäåéà ùàäèñÿâÿ ÿùâàëàòëàðäà èôàäÿ îëóíàí ôèêèðäèð. Îíà ýþðÿ äÿ øàèðèíÿñÿðëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìà-ñûíäà ôèêèð öìóìèëÿøìÿ êåéôèééÿòè ãàçàíìàäàí ìàùèé-éÿòèí à÷ûëìàñûíäà ÿñàñëû ðîë îéíàéà áèëìèð.

Ïîåìàäà øàèð ùÿéàòû äóéìàüû, ùÿéàò áàðÿäÿ äöøöí-ìÿéè, öìóìèëÿøäèðìÿ àïàðìàüû áàúàðàí ñÿíÿòêàðäûð.Äåìÿê îëàð êè, åëÿ áèð èúòèìàè-ñèéàñè ùàäèñÿ, àäÿò-ÿí’ÿ-íÿ, òÿáèÿò ìÿíçÿðÿñè âÿ ñ. òàïûëìàç êè, Øÿùðèéàð îíà áè-ýàíÿ ãàëñûí. Øàèð áóíëàðäàí òÿ’ñèðëÿíèð, ìöàñèðëÿðèíèí ùÿ-éàò âÿ éàøàéûø òÿðçèíè ýþçëÿðè þíöíäÿ úàíëàíäûðûð, îíëàðùàããûíäà ôèêèð ñþéëÿìÿéÿ åùòèéàú äóéóð. Ëàçûì ýÿëäèê-äÿ îíëàðà þç ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðìÿéè äÿ ýèçëÿòìèð. Ìèð-ãàôàð, Ìèðùåéäÿð, Íÿíÿãûç, Ìèðéÿùéà, Ìèðúÿôÿð, Ìèðñà-ëåù, Ôèççÿ õàíûì, Ìîëëà Èáðàùèì âÿ äèýÿð îáðàçëàð ùàã-ãûíäà ìÿ’ëóìàò øàèðèí ìèëëè - áÿäèè ìÿíòèãèíèí îáéåêòèâòÿùëèë âÿ òÿñâèð ìåòîäó òÿ’ñèðè áàüûøëàéûð:

52

Ôèççÿ õàíûì Õîøýèíàáûí ýöëöéäè,À Ìèðéÿùéà ÿìãûçûíûí ãóëóéäèÐöõñàðÿ àðòèñò èäè, ñåâýèëèéäè,

Ñåéèäùöñåéí Ìèðñàëåùè éàìñûëàð,À Ìèðúÿôÿð ãåéðÿòëèäèð, ãàí ñàëàð.

Ïîåìàäà Øÿùðèéàð ôàêòûí äàõèëè ìÿ’íàñûíû à÷àðêÿíìÿçìóíó áÿäèè ùÿãèãÿò ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûð, îõóúóíóçÿíýèí ìÿ’íÿâè-ôèêèð àëÿìèíÿ ñàëûð. Ìÿùç éóõàðûäà àäëà-ðû ÷ÿêèëÿí àäàìëàðûí îáðàçëàðûíûí éàðàäûëìàñû Øÿùðèéàðéàðàäûúûëûüûíäà ðåàëëûã âÿ ìöàñèðëèê ïðèíñèïëÿðè èëÿ öçâèáàüëûëûã òÿøêèë åäèð. «Øÿùðèéàð éàðàäûúûëûüûíäà ðåàëëûã âÿìöàñèðëèê îëäóãúà ãöââÿòëèäèð. Áó øàèðèí ïîåçèéàñûíûíáàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð. Î, äþâðöíöí âÿ þëêÿ-ñèíèí èúòèìàè-ñèéàñè âÿ òàðèõè òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìèø,éåðè ýÿëäèêúÿ ìöàñèðëÿðèíèí áÿäèè îáðàçûíû éàðàòìûø âÿäþâðöíöí áèð ÷îõ èúòèìàè ìÿñÿëÿëÿðè ùàããûíäà ôèêèð âÿìöääÿàëàðûíû èðÿëè ñöðìöøäöð»1.

Øÿùðèéàð ùÿéàò ùàäèñÿëÿðè èëÿ áàüëû ôèêèð âÿ ìöëàùè-çÿëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëàðêÿí ñÿìèìè âÿ ùóìàíèñò àäàì òÿ’-ñèðè áàüûøëàéûð. Áó ìÿ’íàäà äöíéàíûí äèàëåêòèêàñûíû äÿðêåäÿí øàèð òÿáèÿò âÿ úÿìèééÿòäÿ ùÿð øåéèí äÿéèøìÿ ïðî-ñåñèíäÿ îëäóüóíó ãåéä åäèð. Òÿáèÿò âÿ úÿìèééÿòèí áèðöçâö êèìè èíñàíûí äà äÿéèøìÿñèíè øàèð ôîðìàë âÿ úèñìà-íè ìÿ’íàäà ãÿáóë åäèð.

Ùåéäÿðáàáà, äöíéà éàëàí äöíéàäû,Ñöëåéìàíäàí, Íóùäàí ãàëàí äöíéàäû.Îüóë äîüàí, äÿðäÿ ñàëàí äöíéàäû,

Ùÿð êèìñÿéÿ ùÿð íÿ âåðèá, àëûáäû,ßôëàòóíäàí áèð ãóðó àä ãàëûáäû.

53

_____________1. Áèëëóðè Ù.Ìÿùÿììÿäùöñåéí Øÿùðèéàð, Áàêû, 1984, ñÿù. 87.

Åâëÿð ãàëûð, åâ ñàùèáè éîõ þçö,Îúàãëàðûí àíúàã èøûëäûð êþçö.Ýåäÿíëÿðèí àç-÷îõ ãàëûáäûð ñþçö,

Áèçäÿí äÿ áèð ñþç ãàëàúàã, àé àìàí!Êèìëÿð áèçäÿí ñþç ñàëàúàã, àé àìàí!.

Éÿ’íè èíñàí äîüóëóð, áþéöéöð âÿ þëöð. Ëàêèí èíñàí-äàí áó äöíéàäà úèñìàíè ìÿ’íàäà ùå÷ íÿ ãàëìûð, ãàëàíèñÿ éàõøû àä âÿ ÿìÿëäèð. Áó, èíñàí âÿ ùÿéàò áàðÿäÿ øàè-ðèí äÿðèí ôÿëñÿôè ôèêèðëÿðèíè òÿøêèë åäèð.

Øÿùðèéàðûí «Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûÀçÿðáàéúàí õàëãûíûí àäè ìÿèøÿò òÿðçèíäÿí òóòìóø ÿí àëèôÿëñÿôè äöøöíúÿëÿðè ôîíóíäà òèïèê Àçÿðáàéúàí õàðàêòåðè,ïñèõîëîýèéàñû âÿ ìèëëè õöñóñèééÿòëÿðèíèí éöêñÿê áÿäèèòÿðÿííöìöíö íöìàéèø åòäèðÿí áèð ÿñÿðäèð.

54

55

«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» ïîåìàñûíûíèëê íÿøðèíèí öç ãàáûüûíûí ñóðÿòè

Êèòàáûí öç ãàáûüûíûí òÿðúöìÿñè

«Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì»

Óñòàä Øÿùðèéàðäàí

Àçÿðáàéúàí ìÿùÿëëè ëÿùúÿñè èëÿ

Õÿòòàò: Òàùèð Õîøíåâèñ

Îéìà÷û: Úÿíàá Øöàðè

Çèáà ÷àíõàíàñû

Íàøèð: Ùàúû Èáðàùèì Ùÿãèãÿò

×àï ùöãóãó ìöÿëëèôèí õöñóñè èúàçÿñè èëÿ

Òÿáðèç - Èðàí

Èñôÿíä àéû 1332

56

ÞÉÐßÄßÍ ÀËËÀÙÛÍ ÀÄÛ ÈËß

Î øàèðëÿð êè, óøàãëûã ÷àüëàðûíû äàü ÿòÿêëÿðèíäÿ, ìå-øÿ âÿ äÿíèç ñàùèëëÿðèíäÿ, áàøãà ñþçëÿ òÿáèÿòèí ãóúàüûíäàêå÷èðèá, òÿðáèéÿ àëìûøëàð, îíëàð éàõøû áèëèðëÿð êè, îäþâðöí øèðèí õàòèðÿëÿðè ñîíðàêû éàðàäûúûëûã äþâðëÿðèíäÿèñòèôàäÿ åäèëÿí áèð õÿçèíÿéÿ ÷åâðèëèð. Ìÿíèì÷öí äÿ áåëÿîëóá. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ äîüóëäóüóì éåðÿ þç éåðëèäîñòëàðûìäàí äàùà àðòûã þçöìö áîðúëó ùåñàá åäèðÿì.Ìÿíèì òàé-òóøëàðûì àíà Âÿòÿíëÿðè ùàããûíäà àç-÷îõ éà-çûá îíó éàä åòìèøëÿðñÿ äÿ, àíúàã áóíëàð ìÿíè ãàíå åò-ìÿäè. Öðÿéèìäÿí êå÷èðäè êè, îðàäà éàøàéàí ÿùàëèíèí õî-øóíà ýÿëñèí äåéÿ, éåðëè òÿðàíÿëÿð ôîðìàñûíäà áèð øåé éà-çûì. Éàçûá-éàðàòäûãëàðûì õöñóñèëÿ óøàãëûã ÷àüëàðûìäàìÿíèìëÿ áÿðàáÿð îéíàéàí ùÿìéàøûäëàðûìà äàùà øèðèí îë-ñóí. Àíúàã ìÿí Òåùðàíäà óçóí ìöääÿò éàøàäûüûìäàíÀçÿðáàéúàí êÿíä ëÿùúÿñèíÿ õàñ îëàí øèðèí ëÿùúÿ, çàðà-ôàò âÿ òÿ’áèðëÿðäÿí äåìÿê îëàð êè, óçàã äöøìöøäöì.Áàøãà ñþçëÿ óøàãëûã ÷àüëàðûìäàêû õàòèðÿëÿðèì ñîëüóí âÿàíëàøûëìàç òàáëîëàð êèìè çåùíèìäÿ ãàëûðäû. Ðÿùìÿòëèêàíàì Òåùðàíà ýÿëäèéè âàõòäàí îíóí ñåùðëè íöôóçóíóíòÿ’ñèðè èëÿ éàääàøûíäà ãîðóéóá ñàõëàäûüû êå÷ìèø õàòèðÿëÿ-ðèíè ìÿíÿ äàíûøìàãëà øèðèí íàüûëëàð éàâàø-éàâàø ìÿíèìþëö ðóùóìà úàí âåðäè. Ðÿíýëÿðè ñîëìóø õàòèðÿ ëþâùÿëÿðèéåíèäÿí þç êå÷ìèø ðÿíýëÿðè èëÿ ìÿíèì çåùíèìäÿúàíëàíäû. Ùèúðè-Øÿìñè òàðèõè èëÿ 1320-úè èëèí øÿùðèâÿðàéûíäàí ñîíðà ìÿíèì õÿñòÿëèéèì, öìèäñèçëèéèì âÿ òÿí-ùàëûüûì áàøëàäû. Ìÿíèì äÿðä âÿ èøýÿíúÿ éàòàüûìäà ÿýÿðàíàì ìÿíÿ ãóëëóã åòìÿñÿ èäè âÿ ìÿíèì úèñìè úÿùÿòäÿíãöäðÿòèìè þçöìÿ ãàéòàðìàñà èäè, ÷îõ ýåú îëà áèëÿðäè.Îíóí ìÿíÿ ãóëëóüóíäàí ñîíðà ñàíêè ùÿéàòà éåíèäÿí ãà-éûòäûì. ßëèì àíàìûí ÿëèíäÿ êå÷ìèø øèðèí õàòèðÿëÿð

57

ìÿíèì äàõèëèìäÿ ýèçëè áèð áöñàò éàðàäàðàã òÿñêèíëèê âÿòÿñÿëëè øÿðàáûíû ìÿíèì ðóùóìà àõûòäû. Ìÿíèì õÿñòÿëè-éèì ìÿíèì ðóùóìäà éåíè áèð ðóùè äÿéèøèêëèéèí ìöãÿä-äèìÿñè èäè êè, áöòöí äöíéà íå’ìÿòëÿðèíäÿí áåçèðäèì âÿäàùà ÷îõ øåéëÿðäÿí áåëÿ èìòèíà åäèðäèì, ùÿòòà àíàìû äàóíóäóðäóì. Øå’ðÿ òà ÿçÿëäÿí áàüëû èäèì âÿ îíà áþéöêìÿùÿááÿòèì âàð èäè. Ùÿð áèð úàí éàíäûðûúû ãèò’ÿíè áèðÿçèçèí ãÿëáèìÿ âóðäóüó äàü áàùàñûíà ÿëäÿ åòìèøäèì âÿâèäà àñòàíàñûíäà ùÿñðÿò éàíüûñûéëà òþêäöéöì ýþçéàøëàðû òÿùòÿëøöóðóìäàí ýÿëÿí òÿáèè ýþç éàøëàðû èäè.

Áó äàü áàñûëìûø éàíûãëû ÷àüëàðûì ìÿíÿ «Ùåéäÿðáà-áà» ìÿíçóìÿñèíè âÿ «Åéâàé, àíàì» øå’ðèíè éàðàòìàüàèìêàí âåðäè. Äàü ýþéëÿðÿ éàõûíäûð. Äàü ýþéëÿðÿ éàõûíîëäóüó ö÷öí ïåéüÿìáÿðëÿð äÿ Àëëàùà äîüðó äàüëàðëà éà-õûíëàøìàã èñòÿéèáëÿð. Äàüëàð òÿáèÿòèí ÿí ãàáàðûã øàùÿñÿðèäèðëÿð. Äàüûí äþøöíäÿí, ãàéàëàðûí ãÿëáèíäÿí ÷àüëà-éàí ýþç éàøû êèìè ñàô âÿ òÿìèç ñóëàð éàðàäûúû èíñàíûíùöììÿòè ãÿäÿð áþéöê âÿ òÿìèçäèð. Ùåéäÿðáàáà èñÿ äàü-äûð. Ùåéäÿðáàáà äàüû Ãàéûøãóðøàã êÿíäè èëÿ öç-öçÿ, ìÿ-íèì óøàãëûã ÷àüëàðûìûí áåøèéè Ãàðà÷ÿìÿí éîëó èëÿ Øÿí-ýöëàâà êÿíäëÿðè àðàñûíäà éåðëÿøèð. Áóðàäà Ùåéäÿðáàáàêÿíä êÿíäõóäàñû êèìè øàùèäëèéÿ ýþòöðöëöð. Áó äàüà òàðè-õèí ýþçö êèìè, áöòöí ùàäèñÿëÿðè ýþçö èëÿ ýþðìöø, îíó þçñèíÿñèíäÿ çÿáò åòìèø âÿ øàèðèí íàëÿëÿðèíè ýþéëÿðÿ éöêñÿë-äèá, óúàëûãëàðäà ÿêñ-ñÿäà äîüóðìàñû ö÷öí èñòèíàä åäèëèð.

ßçèç îõóúóì! Áó ìÿúìóÿíèí (áöòþâëöêäÿ êèòàáíÿçÿðäÿ òóòóëóð - Å.Ã) þíÿìëè íþãñàí úÿùÿòè àøàüûäàêû-ëàðäûð:

1. Ìÿíçóìÿíèí («Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì» - Å.Ã) ôàðñòÿðúöìÿñè éîõäóð. Áó ãöñóð ìÿíèìäèð. Ìÿíçóìÿíè ôàðñäèëèíÿ òÿðúöìÿ åäÿ áèëìÿìèøÿì. Âÿ áóíó ãèñìÿò îëñà, ýÿ-ëÿúÿê âàõòëàðà ùÿâàëÿ åäèðÿì.

2. Èêèíúè íþãñàí ðÿíýëè ãðàâóðà îëìàäûüûíäàíäûð.

58

Îíóí äà ÿñàñ ñÿáÿáè Òÿáðèçäÿ âÿñàèò ÷àòûøìàìàçëûüû èëÿáàüëûäûð. Áóíóí ö÷öí ìÿíè öçöðëö ùåñàá åäÿðñèíèç. Àì-ìà êèòàáûí öñòöí úÿùÿòëÿðè äÿ ÷îõäóð: 1) Õÿòò, óñòàäëàðóñòàäû êàëëèãðàô Àüàéè Òàùèð Õîøíåâèñèí ãÿëÿìè èëÿ éàçûë-ìûøäûð. Îíóí éàçäûãëàðû èëëÿðëÿ òÿäðèñ îëóíìóø,ìöòÿõÿññèñëÿð òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèá âÿãèéìÿòëÿíäèðèëÿúÿêäèð. Áó øÿõñ Àçÿðáàéúàíûí ÿí ãöäðÿò-ëè, ýþçÿë õÿòòàòëàðûíäàí âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèíäÿí áè-ðèäèð. Áó ýöí Àçÿðáàéúàíûí ÿí áþéöê óñòàä õÿòòàòëàðûíûíùàìûñû îíóí øàýèðäëÿðèäèðëÿð. Î, ÿõëàã íîðìàëàðû, ÿõëàã,èìàí âÿ ìöäðèêëèê úÿùÿòäÿí êàìèë áèð èíñàíäûð. Ìÿòíãðàâöðàëàðû ñÿíÿòêàð Àüàéè ßáäöë Âàùàá Øöàðèíèí èøëÿ-ðèíäÿíäèð. Î, Òÿáðèçèí ýþðêÿìëè àëèìëÿðèíäÿí âÿ «Òàëè-áèééÿ» ìÿäðÿñÿñèíèí êå÷ìèø ìöÿëëèìèäèð. Îíóí øàýèðäëÿ-ðè áóýöíêö Àçÿðáàéúàíûí òàíûíìûø øÿõñèééÿòëÿðèíäÿíäèð-ëÿð.

3. Äèýÿð öñòöí úÿùÿò èêè áþéöê óñòàä, àëèì-ÀüàéèÐþâøÿíçÿìèð âÿ Êàðÿíýèí éàõøû ìöãÿääèìÿ éàçäûãëàðûíàýþðÿäèð. Áèðèíúè øÿõñ ìÿäÿíèééÿò õàäèìè, Àâðîïà òÿùñèëëè,éàçû÷û âÿ øàèð, òÿðúöìÿ÷è, éåíè äöíéà ÿäÿáèééàòû èëÿ òàíûøâÿ ÿí áàøëûúàñû êþíöëëÿðè îõóéàí áèð èíñàíäûð. Èêèíúè øÿõñèñÿ Êàðÿíýäèð êè, î, ÿäÿáèééàò ìöòÿõÿññèñè, ñàâàäëû, åéíèùàëäà, Òÿáðèç Ïåäîãîæè Óíèâåðñèòåòèíèí ìöÿëëèìè, øå’ð âÿÿäÿáèééàò ÿùëè âÿ òÿäãèãàò÷û áèð àëèìäèð.

4. Øÿêèëëÿð âÿ ðÿñì èøëÿðè ýÿíú ñÿíÿòêàð ÌóðòÿçàÍàõ÷ûâàíèíèíäèð. Òåùðàí Àëè Èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáèíèí ìÿ’-çóíó âÿ ðÿñì èëÿ ôîòîãðàôèéà ñàùÿñèíäÿ áþéöê ìÿùàðÿò âÿéàðàäûúûëûã ãàáèëèééÿòè îëàí øÿõñäèð.

5. Áó òîïëóíóí ÷àïû Òÿáðèçèí «Èòòèëààò» ÷àïõàíàñûí-äà Àüàéè Çÿôèðèíèí ìöäèðèééÿòè àëòûíäà ÷àï åäèëìèøäèð.Áó ÷àïõàíà Òÿáðèçèí áèðèíúè äÿðÿúÿëè, ùÿì äÿ ÷àï ìàøûí-ëàðû ñàðûäàí ìîäåðí ÷àïõàíàñû ùåñàá îëóíóð.

6. Áó ìÿúìóÿíèí áèð àðàéà ýÿòèðèëìÿñèíäÿ ìÿíèì

59

60

áþéöê äîñòóì âÿ êþìÿê÷èì Ùÿñÿí Òÿãâèìèíèí ÿìÿéè ùå-ñàáñûçäûð. Áó àäàì Òÿáðèçèí éîë èäàðÿñèíèí ÷àëûøãàíýÿíúëÿðèíäÿí, ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàí ìÿòáóàòûíûí éîðóëìàçõàäèìëÿðèíäÿí áèðèäèð. ßñÿðèí ÷àïà ùàçûðëàíìàñûíäà÷îõëó çÿùìÿò ÷ÿêäèéèíÿ ýþðÿ îíà òÿøÿêêöðöìö áèëäèðè-ðÿì.

Áó ìÿúìóÿíè þç âÿ áó èøäÿ èøòèðàê åäÿí ùþðìÿòëèóñòàäëàð àäûíäàí áöòöí àçÿðáàéúàíëû âÿòÿíäàøëàðûìà (øÿ-ùÿðëè âÿ êÿíäëèëÿðÿ) ùÿäèééÿ åäèð, Àçÿðáàéúàí âÿàçÿðáàéúàíëûëàðûí øÿðÿô âÿ áàøû óúàëûãëûëàðûíû ñÿìèìè-ãÿëáäÿí Àëëàùäàí èñòÿéèð âÿ àðçóëàéûðàì.

Òÿáðèç, Èñôÿíä àéû 1332-úè èë.Ìÿùÿììÿäùöñåéí Øÿùðèéàð

Ì.Øÿùðèéàðûí þç äÿñò-õÿòòè èëÿ éàçûëìûø«ÞÉÐßÄßÍ ÀËËÀÙÛÍ ÀÄÛ ÈËß»

ìÿòíèíèí ñóðÿòè

61

62

63

64

65

66

ØßÙÐÈÉÀÐÛÍ «ÙÅÉÄßÐÁÀÁÀÑÛ»

(Ìþùòÿðÿì àëèì ÌåùäèÐþâøÿíçÿìèðèí ãÿëÿìè èëÿ)

Áèç ýþçÿëëèê õàòèðèíÿ áó àüûð ùÿéàò éöêöíö ýöúñöç÷èéíèìèçäÿ ÷ÿêèðèê, ÿêñ òÿãäèðäÿ éåìÿê âÿ éóõó áöòöíáó ÿçàáà äÿéìèð.

Ýþçÿëëèê âóðüóíó îëàí áèð êÿñ ÷èðêèíëèê âÿ ãåéðè-äöçýöíëöê ÿòðàôûíäà äîëàíìûð, çþâã âÿ ñÿôà èëÿ äîëóîëàí öðÿêäÿ êèí âÿ êöäóðÿò ö÷öí éåð éîõäóð. Àììà çà-ùèðè ýþçÿëëèê ýÿíúëèê âÿ èëê áàùàð êèìè êå÷èúèäèð âÿ òÿê-úÿ ìÿ`íà ýþçÿëëèéè ÿáÿäè ãàëûð âÿ îíà öðÿê áàüëàìàüàëàéèãäèð.

Ëàêèí òÿÿññöô êè, ùÿð ýþç áó ýþçÿëëèêëÿðè ýþðÿ áèë-ìèð, áèç áó ýþçÿëëèê âÿ ñÿôàéà ýþðÿ äàùà ÷îõ ñÿíÿò âÿèíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðèíÿ áîðúëóéóã. ßýÿð èíúÿñÿíÿò áàü-áàíû îëìàñàéäû ëÿòèô ùèññëÿð ñîëàðäû. ßýÿð èíúÿ ùèññëÿð îë-ìàñàéäû èíñàí áÿáèð âÿ ïÿëÿíýäÿí äàùà ãîðõóëó âÿ éûð-òûúû îëàðäû. Úÿíàá Øÿùðèéàð, ìÿíèì ôèêðèìúÿ àäè àäàì-ëàðëà ñèç ñÿíÿòêàðûí àðàñûíäà îëàí ôÿðã áóäóð êè, ùÿéàò êè-íîñóíäà áèçèì ýþðäöéöìöç âÿ ýþðÿ áèëìÿäèéèìèç øåéèñèç äåéèð âÿ øÿðù åäÿ áèëèðñèíèç âÿ áèçèì ùèññ åòäèéèìèçèñèç ÿáÿäè âÿ óçóíþìöðëö åäèðñèíèç.

Ìÿøùóð ôðàíñûç øàèðè Ïéåð Êöðè çöëìêàð ìÿøóãÿñèîíäàí éàðûìúà áàõûø áåëÿ ÿñèðýÿéÿíäÿ àüçûíû äàíëàãëàà÷ûðäû êè, áó ãÿäÿð þç íàç-ãÿìçÿíëÿ ôÿõð åòìÿ âÿ ìÿ-íÿ òÿùãèð ýþçö èëÿ áàõìà. Ñÿíèí ýþçÿëëèéèíè ÿáÿäèëÿøäè-ðÿí ìÿíèì øå`ðèìäèð.

Äîüðóñó, ÿýÿð Ùöãîëàð âÿ Ðåíñàðëàð îëìàñàéäûéöçëÿðëÿ èë êå÷ÿíäÿí ñîíðà Æóëèëÿð âÿ Ùåëåíëÿð òÿñâèðîëóíìàçäûëàð âÿ ÿýÿð Øÿùðèéàð îëìàñàéäû êèìñÿ Ùåé-

67

äÿðáàáàíû òàíûìàçäû. Ñèç ñÿíÿòêàðëàðûí èíúÿëèêëÿðè ñåçÿíáàõûøëàðûéëà áèç äöíéàíû äàùà àéäûí âÿ äàùà éàõøû ýþðö-ðöê. Ùÿð áèð øåéè, ùÿð áèð êÿñè äþçöëÿñè âÿ ñåâèëÿñè øÿêèë-äÿ äÿðê åäèðèê.

Áÿëè, Ëåéëèéÿ Ìÿúíóíóí, ýþçÿëëèéÿ ñÿíÿòêàðûí ýþ-çö èëÿ áàõìàã ëàçûìäûð. Èíúÿñÿíÿòèí äèýÿð õöñóñèééÿòëÿ-ðè ñå÷èì âÿ áÿçÿêäèð. Ùàìûíûí éàäûíäàäûð êè, óøàãëûãäþâðöíäÿ ÷îõ âàõò ùå÷ áèð øåéèí öñòöíäÿ þç îéóí äîñòëà-ðûìûçëà äàëàøûá âóðóøìóøóã. Âÿ ÷îõ âàõò àíà âÿ áàúûìûçáèçèì óøàãëûã èñòÿêëÿðèìèçÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿìèø âÿ áè-çèì íàçèê öðÿéèìèçè äÿðäÿ ñàëìûøäûëàð. Ëàêèí àðçóëàð éà-ðàäàí «Ùåéäÿðáàáà» ïàð÷àñûíäà áöòöí áó õóäáèíëèêäÿíÿñÿð òàïìûðñûíûç.

Î çàìàí ùÿòòà ãÿì, êÿäÿð äÿ îëñà, éåíÿ äÿ ýþçÿëâÿ ñåâèìëè îëàðäû. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáè òÿêúÿ äöíÿíèí ÷þù-ðÿñèíè áó ýöíöí òèêèëèëÿðèíäÿ äàùà úèëâÿëè ýþñòÿðÿí âÿêå÷ìèøèí ýþçÿëëèéèíÿ äàùà áèð ðþ`éà áÿõø åäÿí ïñèõîëîæèàìèëèí ÿñàñëàðûíäàí äåéèë. Áÿëêÿ äåäèéèìèç êèìè èíúÿñÿ-íÿò õàäèìèíèí èøè ñå÷ìÿê âÿ áÿçÿìÿêäèð âÿ þç ðóùóíäàíúàíñûç òÿáèÿòÿ áèð øåé áàüûøëàìàãäûð. Áàõìàéàðàã êè, òÿ-áèÿòäÿí òÿãëèä îëóíóø áèð ñÿíÿò ÿñÿðè òÿáèÿòèí þçöíäÿíáèçè äàùà ÷îõ úÿçá åäèð. Áóíà ýþðÿäèð êè, ñþçöí ÿñëìÿ`íàñûíäà òÿãëèäèí òÿ`ñèðè àëòûíäà äóðóð âÿ «Ùåéäÿðáà-áà» øå`ðè Ùåéäÿðáàáà äàüûíäàí äàùà âàëåùåäèúè îëóð,ùàëáóêè áèð îâóú äàø âÿ ÷ûíãûëäûð êè, ðóùà ìàëèê äåéèë.Ìÿí ùÿð çàìàí ôöðñÿò äöøÿíäÿ ùÿéàòûí òîç-òîðïàüûíäàíõèëàñ îëìàã ö÷öí ñÿíÿòêàðëàðà öç òóòóðàì. Ñÿ`äè âÿÌþâëÿâèäÿí øå`ð îõóéàíàäÿê íÿ ÿëèì, íÿ äÿ öðÿéèì èøÿéàòûð. Áÿëè, ëÿççÿò íÿ ãÿäÿð ñÿìàâè îëñà, î ãÿäÿð éàõøû-äûð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ áó ðóùñóç ùÿéàòäàí òÿíýÿ ýÿëäè-éèì âàõòëàð Øÿùðèéàðû ýþðÿíäÿ óøàã êèìè ÿòÿéèíäÿí àñû-ëûðäûì êè, «Ùåéäÿðáàáà» ëàé-ëàéëàðûíû îõóéà-îõóéà ìû-øûë-ìûøûë éóõóéà ýåäèì âÿ éàâàø-éàâàø âàðëûã ãÿìèíè

68

éàääàí ÷ûõàðûì.Åé Øÿùðèéàð, áó öðÿêäÿí äàùà ìÿôòóí âÿ äàùà úîø-

üóíëóüó òàïìàéàúàãñàí. «Äå âÿ úàíûìû éàíäûð».Òÿúðöáÿ ö÷öí ìÿíè áèð ìöääÿò äèâàíÿ åò, ÿýÿð

Ìÿúíóíäàí éàõøû îëìàñàì éåíÿ äÿ ìÿíè àãèë åò. Áèðþìðö øå`ð âÿ õÿéàëëà áàøà âóðàí âÿ íÿùàéÿò, ïÿðèøàí ãî-úàëûã ãàðû áàøûíà âÿ öçöíÿ éàòìûø áèð êÿñ ö÷öí íàëÿ åò-ìÿê âÿ úîøóá äàøìàã àñàí èø äåéèë, ëàêèí ñèçèí øå`ðèíèçî ãÿäÿð øÿôãÿòëèäèð êè, òÿñÿââöð åòìèðÿì êè, îíó áèð êÿñáèð äÿôÿ îõóéóá éöç äÿôÿ àüëàìàñûí. Áóíà áàõìàéàðàã,áèçè àüëàìàüà ìÿúáóð åäÿí òÿêúÿ ñèçèí øå`ðèíèçèí ëÿòàôÿ-òè âÿ øÿôãÿòëèéè äåéèë, áÿëêÿ ñèçèí «Ùåéäÿðáàáà»íû îõó-éóàíäà þç ùÿñðÿòëè ýöíëÿðèíèçè éàäà ñàëàðàã, ùÿéàòà êå÷-ìÿéÿí î àðçóëàðëà, ãàéûòìàéàúàã î êå÷ìèøëÿ, öðÿêäÿ éà-òàí âÿ ùå÷ êÿñÿ äåìÿäèéèìèç î äÿðäëÿðëÿ, áèçè ùÿéàòûíéàðû éîëóíäà òÿíùà ãîéóá ýåäÿí úàíäàí ÿçèç äîñòëàðàýþðÿ ýþç éàøëàðû àõûäûðûã. Áèð øÿõñ Âèêòîð Ùöãîéà èðàäòóòóð êè, íÿ ö÷öí ùÿìèøÿ þçöíäÿí äàíûøûðñàí. Äöíéàýþð-ìöø âÿ òÿìêèíëè êèøè ýöëöìñÿéèá äåäè: «Äîñò, þçöìäÿíäàíûøàí çàìàí ùÿãèãÿòäÿ ñÿíèí ùàããûíäà äàíûøìûøàì».

Êèìäèð êè, áó èíúÿëèéè «Ùåéäÿðáàáà» øå`ðèíäÿíäÿðê åòìÿñèí? Êèìäèð êè, þç êå÷ìèøèíè îíäà ýþðìÿñèí?Î øÿôãÿò âÿ ëÿòàôÿòäÿí éàõøû íÿ âàð! Ñàíêè ýþçÿë íÿ âàð-ñà øàèð áèð éåðäÿ úÿìëÿìèø âÿ áó ìÿôòóíåäèúè ïàð÷àíûéàðàòìûøäûð. Ýÿëÿúÿê íÿñèë èíàíìàéàúàã êè, áèð èðàíëû øà-èð Àçÿðáàéúàí ëÿùúÿñèíäÿ éàëíûç áèð øå`ð äåìèø, î äà áå-ëÿ ðèããÿò âÿ àõûúûëûãëà. Øàèð ìÿøóãÿñèíèí äèëèíäÿí äåìèø-äèð: «Ìÿíè ýöë ÷þùðÿ, õóìàð âÿ ÿôñóíêàð ýþçëÿð õàòèðèíÿñåâìÿ. Ãîðõóðàì êè, áóíëàðûí äþâðàíû ñîíà ÷àòàð, ñÿíèíàòÿøèí ñîéóéàð. Ìÿíè ñÿáÿáèíè áèëìÿäÿí ñåâ».

Ìÿí äÿ áèëìèðÿì íÿ ö÷öí «Ùåéäÿðáàáà» øå`ðèíè áóãÿäÿð ñåâèðÿì. Îëà áèëñèí àíà äèëèíäÿ éàçûëäûüûíà ýþðÿäÿãèãëèê âÿ èíúÿëèêëÿðèíè äàùà éàõøû áàøà äöøöðÿì. Áÿë-

69

êÿ îíà ýþðÿ öðÿéÿ éàòûð êè, úîøüóí öðÿêäÿí ñöçöëìöø-äöð. Áÿëêÿ åëÿ äÿðäëÿðèí ýþñòÿðèúèñè áó ïàð÷àíû óòàíúàãáàõûø âÿ ùÿçèí àâàç êèìè øèðèí âÿ öðÿéÿ éàòûìëûã åòìèø-äèð. «Ùåéäÿðáàáà» ùÿéàòû òàì ÿêñ åòäèðÿí ýöçýöäöð. ×î-õó ýþç éàøû âÿ áÿ`çèñè ýöëöøäöð. Àììà Ìîëéåð áÿ`çè êî-ìåäèéàëàðûíäà ôàúèÿíèí êÿíàðûíäàí êå÷äèéè êèìè, «Ùåé-äÿðáàáà»íûí ýöëöøö äÿ ùÿìèøÿ ýþçöéàøëûäûð. Áóíóí ñÿ-áÿáè îíà ýþðÿ äåéèë êè, áèç êå÷ìèø äþâð âÿ ÿëäÿí ÷ûõìûøíå`ìÿòÿ ùÿñðÿò ýþçö èëÿ áàõûðûã. Áÿëêÿ î ñÿáÿáäÿíäèðêè, øàèðèí þçö òÿáèÿòÿí âÿ äàõèëÿí ùöçíëö âÿ ãÿìýèíäèð.Îõóúó îíóí áó êÿäÿðëè ÷þùðÿñèíè ñàíêè ùÿð éåðäÿ ýþðöð.

Çèíäÿýàíëûã áèð ãàðàíëûã çèíäàíäûð.Òÿìÿääöíöí óéäóõ éàëàí ñþçöíÿÁóðäà áèð øèð äàðäà ãàëûá áàüûðûð,Ìöðöââÿòñèç èíñàíëàðû ÷àüûðûð.Äåéíÿ ìÿíèì øàèð îüëóì ØÿùðèéàðÁèð þìöðäöð ãÿì öñòöíÿ ãÿì ãàëàð:

Âÿ îëà áèëñèí äåéèëäèéè êèìè, ùÿìèí ãöññÿ äîëó íà-üûëëàðäûð êè, Øÿùðèéàðûí áó øå`ðè áèç ÿçàáêåø âÿ äÿðäëèØÿðãëèëÿðèí àüçûíûí äàäûíû øÿêÿðäÿí äÿ øèðèí åòìèøäèð.Áÿ`çÿí øàèð êå÷ìèøèí õàòèðÿñè èëÿ åëÿ òàãÿòñèç îëóð êè, ùÿ-ãèãÿòÿí öðÿéè ñóéà äþíöð.

Êàø ãàéûäûá áèð äÿ óøàã îëàéäûìÁèð ýöë à÷ûá îíäàí ñîðà ñîëàéäûìÀé þçöìö î àçäûðàí ýöíëÿðèìÀüàú ìèíèá àò ýÿçäèðÿí ýöíëÿðèì.

Áÿ`çÿí âÿôàñûç äöíéàíûí äÿéèøêÿíëèéèíäÿí àüëàéûðâÿ ñà÷ëàðûíû éîëóð.

70

(Ùåéäÿðáàáà, äöíéà éàëàí äöíéàäû...)(Áèð áèëåéäèì àéðûëûüû êèì ñàëäû...)(ßôëàòóíäàí áèð ãóðó àä ãàëûáäûð...)

Áó ÿäÿáè øàù ÿñÿðèíäÿ èøëÿíìèø èôàäÿëÿð, òÿøáèùëÿð,êèíàéÿëÿð âÿ èñòèàðÿëÿð î ãÿäÿð èíúÿ âÿ çÿðèôäèð êè, òÿðúö-ìÿ îëóíàñû äåéèë.

Ãîé ãóçóëàð àéûí-øàéûí îòëàñûíÑèç íÿ ãÿäÿð áàúàðûãëû òÿðúöìÿ÷è îëñàíûç äà, «àéûí-

øàéûí» èñòèëàùûíû áàøãà äèëÿ íåúÿ òÿðúöìÿ åäÿ áèëÿðñèíèçêè, ùÿìèí ëÿççÿòè äèíëÿéèúèäÿ éàðàòñûí. Åëÿúÿ äÿ:

Àü áóëóòëàð êþéíÿêëÿðèí ñûõàíäà âÿ éàÅëÿ áèëèí ìÿíèì ðóùóì îðäàäûðÊÿùëèê êèìè áàòûá ãàëûá ãàðäàäûð.

Òÿêúÿ ùÿìèí áèð áåéò ìÿíèì íÿçÿðèìäÿ áèð äèâàí,ùÿòòà áèð äöíéà äÿéÿðÿ ìàëèêäèð âÿ áóíäàí ñàäÿ øå`ð äå-ìÿê ìöìêöí îëäóüóíó ýöìàí åòìèðÿì.

«Ùåéäÿðáàáà»íûí áàøãà öñòöíëöêëÿðè îíóí ñàäÿëèéèâÿ ðÿâàíëûüûäûð êè, ÿñÿðè ìþ`úöçÿ ùÿääèíÿ ÷àòäûðûð âÿÑÿ`äèíèí äåäèéè êèìè ñàäÿ âÿ ðÿâàíäûð. Ùàìûìûç áèëèðèêêè, øå`ð ìÿ`ëóèàò âåðìÿê ö÷öí éîõ, ùèññëÿðèí èôàäÿñèö÷öíäöð. Áóíà ýþðÿ èôàäÿ íÿ ãÿäÿð ñàäÿ îëñà, î ãÿäÿðéàõøûäûð.

Ñóôèíèí äÿôòÿðè ñàâàä âÿ ùÿðô äåéèë,Ãàð êèìè àü öðÿêäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë.

Äîüðóñó áóíäàí éöêñÿê íÿ ñÿíÿòêàðëûã îëà áèëÿð êè,«Ùåéäÿðáàáà»íû ùÿì àâàì áàøà äöøöð, ùÿì äÿ ñàé-ñå÷-ìÿ àäàìëàð áÿéÿíèð. Îíó åøèäÿí éåääè éàøëû óøàã äàøàäëàíûð, éåòìèø éàøëû ãîúà äà.

71

Ñàäÿëèê âÿ ðÿâàíëûã áàõûøûíäàí «Ùåéäÿðáàáà» ùÿ-ãèãÿòÿí òÿãëèä îëóíìàçäûð âÿ áóíà ýþðÿäèð êè, áèð îõó-íóøäàí éàääàøëàðäà ãàëûð.

Ùåéäÿðáàáà Íÿíÿãûçûí ýþçëÿðèÐÿõøÿíäÿíèí øèðèí-øèðèí ñþçëÿðèÒöðêè äåäèì îõóñóíëàð þçëÿðèÁèëñèíëÿð êè, àäàì ýåäÿð àä ãàëàðÉàõøû-ïèñäÿí àüûçäà áèð äàä ãàëàð

âÿ éàÁàëàì äóðóí ãîéàõ ýåäàõ åììèçÿ

âÿ éàßòè éåéèá áàøû àòûá éàòàëëàð.

Òÿñÿââöð åòìèðÿì êè, áèð øÿõñ ùÿòòà, éöç èë Òÿáðèç-äÿ áåëÿ ãàëñà áóíäàí ñàäÿ âÿ ñÿëèñ äàíûøà áèëñèí. Ùÿëÿøå`ð äåìÿéèíäÿí äàíûøìûðàì. Êàø êè, ôàðñ äèëèíäÿ äèâàí-ëàð éàçàí «Ùåéäÿðáàáà»íûí øàèðè áó ïàð÷àíû äà ùÿìèíäèëäÿ éàçàðäû êè, äèýÿð ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç äÿ áóíäàí áè-çèìëÿ áèðëèêäÿ ëÿççÿò àëàéäûëàð.

«Ùåéäÿðáàáà»íûí äèýÿð öñòöíëöéö îäóð êè, àøûüûíñàçû èëÿ ùÿìàùÿíýäèð. Áèëèðñèíèç êè, ùÿð éåðäÿ ìÿùÿëëÿ-ìÿùÿëëÿ, äèéàðáÿäèéàð äîëàøàí, áèð òèêÿ ÷þðÿê ö÷öí úàíãîéàí àøûãëàð âàð. Áèçèì äèéàðûìûçäà áóíëàðû àøûã àäëàí-äûðûðëàð êè, õöñóñè ìåëîäèéà èëÿ ñàç ÷àëûð âÿ îõóéóðëàð.«Ùåéäÿðáàáà»íûí øàèðè áèëìèðÿì ãÿñäÿí, éà òÿñàäöôöçöíäÿí þç øå`ðè ö÷öí åëÿ áèð áÿùð ñå÷ìèøäèð êè, áóàùÿíýëÿ òàì óéüóíäóð. Øàèð þçö äåìèøäèð:

Àøûãëàðûí ñàçëàðûíäà ñþçöì âàð.

Áåëÿ êè, èíäè äÿ Áîñòàíàáàä âÿ Ãàðà÷ÿìÿí àøûãëàðû÷àéõàíà âÿ êå÷èäëÿðäÿ «Ùåéäÿðáàáà» øå’ð`ëÿðèíè îõó-

72

éóðëàð âÿ äèëáÿäèë, ñèíÿáÿñèíÿ éàääàøëàðà þòöðöðëÿð.«Ùåéäÿðáàáà»äà ÷îõ òÿñàäöô îëóíàí øåé òÿáèÿò âÿ êÿíäùÿéàòû ìÿíçÿðÿëÿðèäèð. Áèëäèéèìèç êèìè áó ïàð÷àíûí 771

áÿíäè âàð âÿ ùÿð áèð áÿíä áèð íå÷ÿ õÿéàëïÿðâÿð òàáëî éà-ðàäûð. Þç óøàãëûã èëëÿðèíè êÿíääÿ êå÷èðÿí êÿñëÿð áó ìÿí-çÿðÿëÿðèí òàìàøàñûíäàí ëÿççÿò àëàúàã âÿ ýåðèéÿ ùÿñðÿòëèáàõûøëà áàõûá äåéÿúÿêëÿð:

Åé ìÿíèì óøàãëûã äþâðöì éåíèäÿí ãàéûòÅé ñÿíèí åéø, øàäëûã âÿ íàç äþâðöí, ãàéûò

(Ìÿðùóì Úÿëèëè)

Áèð êÿíä ìÿíçÿðÿñè ãàëìàìûøäûð êè, øàèð îíóí ö÷öíòàáëî éàðàòìàìûø îëñóí.

Íîâðóçýöëö, ãàð÷è÷ÿéè ÷ûõàíäàÁàéðàì éåëè ÷àðäàõëàðû éûõàíäàÑöðö ãàëõûá äîëàéûäàí àøàðäûÁàäéàëàðûí ñöäö àøûá äàøàðäû.

Ñþçöí ãûñàñû, ÿýÿð Ëàìàðòèíè «Ýþë» øàèðè, Ìîëè Ïå-ðîäóìó «Ñûíìûø ýöëäàí»ûí éàðàäûúûñû, Íèìàíè «ßôñà-íÿ»íèí éàçàðû âÿ Ùèúàçèíè «Áàáà Êóùè»íèí éàçû÷ûñû àä-ëàíäûðñàã, ìÿíèì ôèêðèìúÿ, Øÿùðèéàðû «Ùåéäÿðáàáà» øà-èðè àäëàíäûðìàëûéûã. ßäàëÿòëè ùþêì ÷ûõàðòìàãäà òÿëÿñ-ìÿìÿê ö÷öí áèð äàùà êèòàáëàðûí àðàñûíäà ñÿéàùÿòÿ áàø-ëàäûì âÿ ùÿð éåðäÿ óøàãëûã õàòèðÿëÿðèíè äèããÿòëÿ îõóäóìâÿ èíäè úöð`ÿòëÿ äåéÿ áèëÿðÿì êè, íÿ Òîìàñ Ùóä, íÿ Òå-îäîð, íÿ Øàòî Áåðéàí, íÿ Ùöãî âÿ íÿ äÿ Ëàìîðòûí ùå÷áèðè ùÿì êÿìèééÿò, ùÿì äÿ êåéôèééÿòäÿ «Ùåéäÿðáà-áà»íûí ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìèðëÿð âÿ Èðàíûí áàúàðûãëû øà-èðè áó ìåéäàíäà ùàìûíû êþëýÿäÿ ãîéìóøäóð. ßýÿð èíàí-

73

_____________1. Ðþâøÿíçÿìèðèí ìöãÿääèìÿ éàçäûüû êèòàáûí þçöíäÿ èñÿ ïîåìà 76áÿíääÿí èáàðÿòäèð. Áó ðÿãÿì ñÿùâÿí áåëÿ ýåòìèøäèð (Å.Ãóëèéåâ).

ìûðñûíûçñà êÿìèééÿòèí ùåñàáû àñàíäûð: Áÿëêÿ åëÿ áèð øàèðõàòèðèíèçäÿ äåéèë êè, áó ãÿäÿð þç äîüóëóäüó éåð ùàããûí-äà øå`ð äåìèø îëñóí. Àììà êåéôèééÿò ùàããûíäà: Ìÿí áà-úàðäûüûì âÿ âàõòûí èìêàí âåðäèéè ùÿääÿúÿí îíóí ýþçÿë-ëèêëÿðèíèí àç áèð ùèññÿñèíè ýþñòÿðäèì. Áó èøÿ ëöçóì îëìà-äûüûíû áèëèðÿì. Èíúÿ ùèññëè áèð àäàì èëê áàõûøäà «Ùåéäÿð-áàáà»äà åëÿ ìÿñò îëóð êè, ÿëè ÿòÿéèíäÿí öçöëöð. Àììà«Øàèð áó øå`ðè éàçàðêÿí ùàíñû ìÿêòÿáèí äàâàì÷ûñû îë-ìóøäóð» ìÿñÿëÿñè ùàããûíäà òÿäãèãàò ìÿíèì ôèêðèìúÿôàéäàñûç áèð èøäèð. Ìóñàíûí àçàä ðóùó ùå÷ áèð ãàéäà âÿãàíóíà ýèðèôòàð îëìàäûüû âÿ öðÿéèíèí äåäèéèíè äèëÿ ýÿòèð-äèéè êèìè Øÿùðèéàðûí øàèðëèê ôèêðèíèí ãóøó ùÿää âÿ ñÿääòàíûìûð, öðÿéè ùàðà èñòÿéèðñÿ îðà ýåäèð. Ôèëîëîýèéà âÿôîëêëîð ùàããûíäà ôèêèð ñþéëÿìÿéè áåëÿúÿ òÿäãèãàò÷ûëàðûíèõòèéàðûíà áóðàõûá þçöì çþâã âÿ ùàëà àðõàëàíàðàã äåéè-ðÿì: ßäàëÿòëè âÿ ìÿ`ëóìàòëû êþíöë ñàùèáè Øÿðã âÿ Ãÿð-áèí éàçàðëàðûíûí óøàãëûã õàòèðÿëÿðèíè áèð éåðÿ òîïëàìàãèñòÿñÿ, ñþçñöç «Ùåéäÿðáàáà»íûí ãèéìÿòèíè áèëÿúÿê âÿáàøäà îòóðäàúàã. Îëà áèëñèí âàõò ýåòäèêúÿ Ùåéäÿðáàáàäàüû òîðïàãëà áèð îëñóí, ýþçäÿí èòñèí. Àììà Àçÿðáàéúà-íûí ùÿññàñ àäàìëàðûíûí öðÿéèíè äþø ãÿôÿñèíäÿ äþéöíäö-ðÿí Øÿùðèéàðûí øå`ðè áåëÿúÿ ÿáÿäè ãàëàúàã âÿ áó ìèëëè åù-òèéàòû ãûçûë âÿðÿã êèìè ÿëäÿí-ÿëÿ þòöðÿúÿê âÿ íÿñèëäÿí-íÿñëÿ éàäèýàð ãîéàúàãäûð. Áóíäàí ñîíðà Ãàðà÷ÿìÿí éî-ëóìäàí êå÷ÿí ùÿññàñ àäàìëàð ùÿìèí ÿòðàôäà áèð éåðÿèøàðÿ åäèá äåéÿúÿêëÿð: Îðà Õîøýèíàá éîëóäóð, îðà Ùåé-äÿðáàáà äàüû âÿ Øÿùðèéàðûí âÿòÿíèäèð. Îðà Ëåéëè âÿ Ìÿú-íóí âàäèñèäèð...

Áèð ýöí ñèçèí ÿëèíèçÿ ÷àòàí çàùèðÿí áó êè÷èê ÿñÿðèíùàìûñû áèçèì öñéàíêàð Òÿáðèçäÿí ÷ûõìûø äþðä áþéöê ñÿ-íÿòêàðûí, éÿ`íè áèð øàèð, áèð ðÿññàì, áèð õÿòòàò âÿ îéìàñûÿìÿéèíèí íÿòèúÿñèäèð êè, áó ýöë äÿñòÿñèíè áÿçÿìèøëÿð.

(Òÿðúöìÿ åäÿíè Ò.Úàùàíýèðîâ)

74

ÌÖÃßÄÄÈÌß1

Øèðèí ôàðñ äèëèíè éàõøû áèëÿíëÿð, Hèçàìè, Ñÿ`äèâÿ Ùàôèçè òàíûéàíëàð áó ýöí Øÿùðèéàðû òàíûéûðëàð âÿîíóí ÿäÿáèééàòûí ÿí éàõøû õàäèìè îëäóüóíó äåéèð-ëÿð:

Øÿùðèéàð áþéöê âÿ ÿôñóíêàð øàèðäèð -Øÿùðèéàð ìöàñèð Èðàíûí áþéöê øå`ð

óñòàëàðûíäàíäûðØÿùðèéàð Èðàíûí éåýàíÿ ùÿãèãè ùÿññàñ øàèðèäèð.Øÿùðèéàð òÿêúÿ Èðàíûí äåéèë, áÿëêÿ áöòöí

Øÿðãèí èôòèõàðûäûð.

Àììà éàçû÷û Øÿùðèéàðûí øÿõñèééÿòèíäÿí áÿùñåòìèð, ìþâçóíóí ãåéä îëóíìàñû âÿ ìÿôòóíåäèúè«Ùåéäÿðáàáà» ïàð÷àñûíûí ÿäÿáè öñëóáóíóí òÿãäè-ìèíÿ áàøëàéûð. Øÿùðèéàð áó ýþçÿë øå`ðäÿ Ùåéäÿðáà-áà äàüûíûí éàøûë ÿòÿéèíäÿ óøàãëûã èëëÿðèíèí øèðèí õà-òèðÿëÿðèíè úàíëàíäûðûð, ÿôñàíÿëÿð, ìàùíûëàð, ìÿñÿë-ëÿð âÿ øå`ðëÿð, íÿçàêÿòëè ñþçëÿð âÿ çàðàôàòëàð, áàé-ðàì âÿ éàñ ìÿðàñèìè, òàðèõè âÿ äèíè ÿãèäÿëÿð, àëûø-âåðèø, ñÿíÿòêàðëûã âÿ òÿñÿððöôàò, éåìÿê âÿ ýåéèì,êÿíä ùÿéàòû âÿ åâèí òÿñâèðèíÿ áàøëàéûð. Ðÿâàí ñó-ëàð, âàëåùåäèúè ãàðëû äàüëàð, èëê áàùàð ýöëëÿðè, ìåé-âÿ áàüëàðû, òàõûë çÿìèëÿðè, èíÿê âÿ ãîéóí ñöðöëÿðè,ýöíÿøèí äîüìàñû âÿ áàòìàñûíû áöòöí ýþçÿëëèêëÿðèèëÿ ýþñòÿðèð... Áóðàäàí ùÿññàñ âÿ äÿãèã àäàì ùÿççàëà áèëÿð: Îíóí íÿçìÿ ÷ÿêèëìÿñèíäÿ áÿäèè âÿ éåíèáèð öñëóá èøëÿíìèø, óñëóá ïîçüóíëóüóíäàí ãà÷ìûø,

75

_____________1. Ìöãÿääèìÿ ãûñà èõòèñàðëà ÷àï îëóíóð

äàäàèçì, ôóòîðèçì âÿ ñöððåàëèçìèí ìöñáÿò âÿ àüûë-ëû òÿðÿôèíÿ ðèàéÿò åòìèø, éåíèëèê àõòàðûøû èëÿ éàíàøûéåíÿ êå÷ìèøäÿêèëÿðèí ÿçèééÿò âÿ éàõøûëûãëàðûíà åù-òèðàì ýþñòÿðìèø, àüûë âÿ øöóð ùÿãèãÿòëÿðèí ñå÷èìâÿ äÿðêèíäÿ éóõó âÿ õÿéàëà öñòöíëöê âåðìèø âÿÿçàáëà äîëó ìàääè ùÿéàòûí äÿãèã èíúÿëèêëÿðèíè ñèë-ëàáèê øå`ðèí ýþçÿë ãÿëáèíÿ òþêìöøäöð. Áó èøäÿ îãÿäÿð óñòàäëûã ýþñòÿðìèøäèð êè, îõóúó èëê äÿôÿäÿðîìàíòèçì öñëóáóíóí êàìèë íöìóíÿñèíèí ùÿãèãÿò-ëÿðèíèí òÿúÿññöìöíöí ìöëàùèçÿñè âÿ ùèññëÿðèí ìà-ùèðàíÿ èôàäÿñèíèí ìöøàùèäÿñè èëÿ ðîìàíòèê øå`ðèíàëè ìÿñÿëÿñèíè òÿñÿââöðäÿ úàíëàíäûðûð. Ëàêèí éàçû-÷ûíûí ôèêðèíúÿ áó þçö òÿñÿââöðäÿí àðòûã äåéèë.

Øÿùðèéàð ùå÷ áèð ìÿêòÿáèí àüûð òÿ`ñèðèíäÿ îë-ìàìûø âÿ áó éàõøû ìÿ`íàëàð, àéäûí âÿ öðÿéÿ éàòàíöñëóá òÿêúÿ îíóí éàõøû çþâãö âÿ áàúàðûüûíûí òÿáè-ÿòèíäÿí äîüìóøäóð âÿ ìÿðùóì Âàãèôèí ñþçö èëÿ:

Õóìàð-õóìàð áàõìàã ýþç ãàéäàñûäûð,Ëàëÿ òÿê ãûçàðìàã öç ãàéäàñûäûð.Ïÿðèøàíëûã çöëôöí þç ãàéäàñûäûð,Íÿ áàäè ñÿáàäàí, íÿ øàíÿäÿíäèð.

Îëà áèëñèí êè, ñþçöí óçàäûëìàñû ÿçèç îõóúóíóíêÿäÿðèíÿ ñÿáÿá îëñóí, àììà áó ìÿòëÿáèí áÿéàíîëóíìàñû ãà÷ûëìàçäûð. «Ùåéäÿðáàáà» ïàð÷àñû äàùà÷îõ áó úÿùÿòäÿí ÿùÿìèééÿòëèäèð êè, îíäà îëàí ýþ-çÿëëèê âÿ ðÿíýàðÿíýëèê ùÿéàòûí áàøëàíüûúûíà îëàíèìàíûí ÿòðàôûíäà âÿ éöêñÿê ÿõëàã ÿñàñëàðûíà äèã-ãÿò ìÿùâÿðèíäÿ ôûðëàíûð.

Òÿáðèç, 27/9-1332 ßáäöëÿëè Êàðÿíý(òÿðúöìÿ åäÿíè Ò.Úàùàíýèðîâ)

76

«ÙÅÉÄßÐÁÀÁÀÉÀ

ÑÀËÀÌ»

ÏÎÅÌÀÑÛ

ÁÈÐÈÍÚÈ ÙÈÑÑß

Ùåéäÿðáàáà1, èëäûðûìëàð øàõàíäà,Ñåëëÿð, ñóëàð øàããûëäàéûá àõàíäà,Ãûçëàð îíà ñÿô áàüëàéûá áàõàíäà,

Ñàëàì îëñóí øþâêÿòöçÿ, åëöçÿÌÿíèì äÿ áèð àäûì ýÿëñèí äèëöçÿ.

Ùåéäÿðáàáà, êÿùëèêëÿðèí ó÷àíäà,Êîë äèáèíäÿí äîâøàí ãàëõûá ãà÷àíäà,Áàõ÷àëàðûí ÷è÷ÿêëÿíèá à÷àíäà,

Áèçäÿí äÿ áèð ìöìêöí îëñà éàä åëÿ,À÷ûëìàéàí öðÿêëÿðè øàä åëÿ.

Áàéðàì éåëè ÷àðäàõëàðû éûõàíäà,Íîâðóçýöëö, ãàð÷è÷ÿýè2 ÷ûõàíäà,Àü áóëóòëàð êþéíÿêëÿðèí ñûõàíäà,

Áèçäÿí äÿ áèð éàä åëÿéÿí ñàü îëñóí,Äÿðäëÿðèìèç ãîé äèêÿëñèí, äàü îëñóí.

Ùåéäÿðáàáà, ýöí äàëóâû äàüëàñûí,Öçöí ýöëñöí, áóëàõëàðûí àüëàñûí,Óøàõëàðûí áèð äÿñòÿ ýöë áàüëàñûí,

Éåë ýÿëÿíäÿ, âåð ýÿòèðñèí áó éàíà,Áÿëêÿ ìÿíèì éàòìûø áÿõòèì îéàíà

79

1.

2.

3.

4.

_____________1. Ùåéäÿðáàáà - áèð êÿíä äàüûíûí àäûäûð êè, áó øå`ðäÿ ìöðàúèÿò îá-éåêòè âÿ ùàäèñÿëÿðèí øàùèäè ñå÷èëìèøäèð. (Áöòöí áÿíä àëòû èçàùàòëàðÌ.Øÿùðèéàðûí þçöíÿ ìÿõñóñäóð).2. Íîâðóçýöëö âÿ ãàð÷è÷ÿéè èêè ýþçÿë ýöëäöð. Éàçûí ÿââÿëèíäÿ ãàðûíàëòûíäàí âÿ äàøëàðûí àðàñûíäàí áàø ãàëäûðûð. Áèðèíúèñè áÿíþâøÿéèðÿíýëè âÿ ýÿëèí êèìè óòàíúàã, èêèíúèñè àü ðÿíýëè, àøèã êèìè øóõäóð.

Ùåéäÿðáàáà, ñÿíèí öçöí àü îëñóí,Äþðò áèð éàíóí áóëàü îëñóí, áàü îëñóí,Áèçäÿí ñîðà ñÿíèí áàøóí ñàü îëñóí,

Äöíéà ãÿçîâ-ãÿäÿð, þëöì-èòèìäè,Äöíéà áîéó îüóëñóçäó, éåòèìäè.

Ùåéäÿðáàáà, éîëóì ñÿííÿí êÿú îëäè,Þìðöì êå÷äè, ýÿëÿììÿäèì, ýåú îëäè,Ùå÷ áèëìÿäèì ýþçÿëëÿðèí íåú îëäè,

Áèëìÿç èäèì äþíýÿëÿð âàð, äþíöì âàð,Èòýèíëèê âàð, àéðûëûã âàð, þëöì âàð.

Ùåéäÿðáàáà, èýèä ÿìÿê èòèðìÿç,Þìöð êå÷ÿð, ÿôñóñ áÿðÿ áèòèðìÿç,Íàìÿðä îëàí þìðö áàøà éåòèðìÿç

Áèç äÿ âàëëàù, óíóòìàðûã ñèçëÿðè,Ýþðÿììÿñÿê, ùàëàë åäèí áèçëÿðè.

Ùåéäÿðáàáà, Ìèðÿæäÿð3 ñÿñëÿíÿíäÿ,Êÿíä è÷èíÿ ñÿñäÿí-êöéäÿí äöøÿíäÿ,Àøûã Ðöñòÿì4 ñàçûí äèëëÿíäèðÿíäÿ,

Éàäûíäàäû íÿ ùþâëÿñÿê ãà÷àðäûì?Ãóøëàð òÿêèí ãàíàä ÷àëûá ó÷àðäûì.

Øÿíýöëàâà5 éóðäó, àøûã àëìàñû6

Ýàù äà ýåäèá îðäà ãîíàã ãàëìàñû,Äàø àòìàñû, àëìà-ùåéâà ñàëìàñû

Ãàëûá øèðèí éóõó êèìè éàäûìäà,ßñÿð ãîéóá ðóùóìäà, ùÿð çàäûìäà.

80

5.

6.

7.

8.

9.

_____________3. Ìèðÿæäÿð - ìÿøùóð áèð ÷àâóøóí àäûäûð.4. Àøûã Ðöñòÿì - ìÿøùóð áèð õàíÿíäÿ âÿ ÷àëüû÷ûíûí àäûäûð.5. Øÿíýèëàáàä - ýþçÿë áàü-áàüàòëàðû âÿ äàüû îëàí êÿíääèð.6. Àøûã àëìàñû - éàðûñû ãûðìûçû, éàðûñû ñàðû îëàí ñóëó áèð àëìà íþâö-äöð. Áó úÿùÿòäÿí äÿ îíà «Àøûã àëìàñû”» àäû ãîéìóøëàð.

Ùåéäÿðáàáà, Ãóðó ýþëöí7 ãàçëàðû,Ýÿäèêëÿðèí ñàçàõ ÷àëàí ñàçëàðû,Êÿíä-êþâøÿíèí ïàéûçëàðû, éàçëàðû,

Áèð ñèíåìà ïÿðäÿñèäèð ýþçöìäÿ,Òÿê îòóðóá, ñåéð åäèðÿì þçöì äÿ.

Ùåéäÿðáàáà, Ãàðà÷ÿìÿí úàääàñû,×îâóøëàðûí ýÿëÿð ñÿñè, ñÿäàñû,Êÿðáÿëàéà ýåäÿíëÿðèí ãàäàñû

Äöøñöí áó àú éîëñóçëàðûí ýþçöíÿ,Òÿìÿääöíöí óéäóõ éàëàí ñþçöíÿ.

Ùåéäÿðáàáà, øåéòàí áèçè àçäûðûá,Ìÿùÿááÿòè öðÿêëÿðäÿí ãàçäûðûá,Ãÿðÿ ýöíöí ñÿðíåâèøòèí éàçäûðûá,

Ñàëûá õàëãû áèð-áèðèíèí úàíûíà,Áàðûøûüû áÿëÿøäèðèá ãàíûíà.

Ýþç éàøûíà áàõàí îëñà, ãàí àõìàç,Èíñàí îëàí, õÿíúÿð áåëèíÿ òàõìàç,Àììà ùåéèô, êîð òóòäóüóí áóðàõìàç,

Áåùèøòèìèç úÿùÿííÿì îëìàãäàäûð,Çèùÿúúÿìèç ìÿùÿððÿì îëìàãäàäûð.

Õÿçàí éåëè éàðïàõëàðû òþêÿíäÿ,Áóëóò äàüäàí éåíèá êÿíäÿ ÷þêÿíäÿ,Øåéõöëèñëàì8 ýþçÿë ñÿñèí ÷ÿêÿíäÿ,

Íèñýèëëè ñþç öðÿêëÿðÿ äÿéÿðäè,Àüàúëàð äà Àëëàùà áàø ÿéÿðäè.

81

10.

11.

12.

13.

14.

_____________7. Ãóðó ýþë - ìÿøùóð Øèáëè äîëàéûíûí àëòûíäà, Òåùðàí øîññåñèíèí êÿíàðûíäà îëàíáþéöê áèð ýþëäöð. Èëèí ìöÿééÿí âàõòûíäà âÿùøè ãàçëàð, þðäÿêëÿð ó÷óøóá ýÿëÿí-äÿ ÿçÿìÿòëè áèð ýþðêÿì àëûð. Éàéäà ñóéóíóí ÷îõó ÷ÿêèëäèéèíäÿí Ãóðó ýþë àä-ëàíûð.8. Øåéõöëèñëàì - àéäûí ôèêèðëè ðóùàíè âàèç, ùÿìèí éåðèí ùþðìÿòëè àäàìëàðûíäàí-äûð. Úàâàíëûãäà ýþçÿë ñÿñè îëìóø âÿ îíóí ìèíàúàòû ëàçûìè éåðäÿ Àëëàùûí ùþê-ìöíäÿí õÿáÿð âåðÿðäè.

Äàøëû áóëàõ9 äàø-ãóìóíàí äîëìàñûí,Áàõ÷àëàðû ñàðàëìàñûí, ñîëìàñûí,Îðäàí êå÷ÿí àòëû ñóñóç îëìàñûí

Äåéíÿ, áóëàõ, õåéðèí îëñóí, àõàðñàí,Öôöãëÿðÿ õóìàð-õóìàð áàõàðñàí.

Ùåéäÿðáàáà, äàüûí, äàøûí ñÿðÿñè,Êÿùëèê îõóð, äàëûñûíäà ôÿðÿñè,Ãóçóëàðûí àüû, áîçó, ãÿðÿñè,

Áèð ýåäÿéäèì äàü-äÿðÿëÿð óçóíó,Îõóéàéäûì: «×îáàí, ãàéòàð ãóçóíó»10.

Ùåéäÿðáàáà, ñóëó éåðèí äöçöíäÿ,11

Áóëàõ ãàéíàð ÷àé-÷ÿìÿíèí ýþçöíäÿ,Áóëàüîòó12 öçÿð ñóéóí öçöíäÿ,

Ýþçÿë ãóøëàð îðäàí ýÿëèá êå÷ÿðëÿð,Õÿëâÿòëÿéèá áóëàõäàí ñó è÷ÿðëÿð.

Áè÷èí öñòö ñöíáöë áè÷ÿí îðàõëàð,Åëÿ áèë êè, çöëôö äàðàð äàðàõëàð,Øèêàð÷ûëàð áèëäèð÷èíè ñîðàõëàð,

Áè÷èí÷èëÿð àéðàíëàðûí è÷ÿëëÿð,Áèð ùóøëàíûá, ñîíäàí äóðóá áè÷ÿëëÿð.

Ùåéäÿðáàáà, êÿíäèí ýöíö áàòàíäà,13

Óøàãëàðûí øàìûí éåéèá éàòàíäà,Àé áóëóòäàí ÷ûõûá ãàø-ýþç àòàíäà

Áèçäÿí äÿ áèð ñÿí îíëàðà ãèññÿ äå,Ãèññÿìèçäÿ ÷îõëó ãÿìó ãöññÿ äå.

82

_____________9. Äàøëû áóëàã - áóëàã àäûäûð.10. ×îáàí, ãàéòàð ãóçóíó... - øèðèí ìÿùÿëëè íÿüìÿëÿðäÿí áèðè èäè.11. Ñóëó éåðèí äöçö - éåð àäûäûð.12. Áóëàãîòó - áóëàãëàðûí êÿíàðûíäà ýþéÿðèá ñóéóí öçÿðèíäÿ öçÿí ÿòèðëè áèð îòäóð.13. Áèð ãàéäà îëàðàã êÿíä óøàãëàðû àõøàì äöøóá øàì éåéÿíäÿí ñîíðà éàòìà-üà ýåäÿíäÿ áþéöêëÿðäÿí õàùèø åäÿðäèëÿð êè, îíëàðà íàüûë âÿ ùåêàéÿ äàíûø-ñûíëàð. Øèðèí ÿôñàíÿëÿðèí ëàéëàéû àëòûíäà éóõóéà ýåòñèíëÿð.

15.

16.

17.

18.

19.

Ãàðû íÿíÿ ýåúÿ íàüûë äåéÿíäÿ,14

Êöëÿê ãàëõûá ãàï-áàúàíû äþéÿíäÿ,Ãóðä êå÷èíèí Øÿíýöëöñöí éåéÿíäÿ

Ìÿí ãàéûäûá áèð äÿ óøàã îëàéäûì,Áèð ýöë à÷ûá îíäàí ñîðà ñîëàéäûì.

ßììÿúàíûí áàë áÿëëÿñèí15 éåéÿðäèì,Ñîíäàí äóðóá öñ äîíóìó ýåéÿðäèì,Áàõ÷àëàðäà òèðèíýÿíè16 äåéÿðäèì,

Àé þçöìö î ÿçäèðÿí ýöíëÿðèì,Àüàú ìèíèá, àò ýÿçäèðÿí ýöíëÿðèì.

Ùÿ÷è õàëà17 ÷àéäà ïàëòàð éóâàðäû,Ìÿììÿäñàäûã äàìëàðûíû ñóâàðäû,Ùå÷ áèëìÿçäèê äàüäû, äàøäû, äóâàðäû,

Ùÿð éàí ýÿëäè, øûëëàü àòûá àøàðäûã,Àëëàù, íÿ õîø, ãÿìñèç-ãÿìñèç éàøàðäûã!

Øåéõöëèñëàì ìöíàúàòû äåéÿðäè,Ìÿøÿä Ðÿùèì ëÿááàäÿíè ýåéÿðäè,Ìÿøä Àúÿëè18 áîçáàøëàðû éåéÿðäè,

Áèç õîø èäèê, õåéðàò îëñóí, òîé îëñóí,Ôÿðã åëÿìÿç, ùÿð íîëàúàã, ãîé îëñóí.

83

_____________14. Ãûø ýåúÿëÿðè âûéûëäàéàí êöëÿê-áîðàí ãàïû-ïÿíúÿðÿëÿðè áèð-áèðèíÿ âó-ðàíäà êÿíä ãàðûëàðû óøàãëàðà ãóðäëà êå÷èíèí íàüûëûíû äàíûøûðëàð. Ñåùèðëÿí-ìèø óøàãëàð äà ãóëàã àñûðëàð êè, ãóðä íåúÿ ýÿëèá Øÿíýöëö, Ìÿíýöëö âÿÎüëàüû àïàðàúàã.15. «Áÿëëÿ”» (ôàðñúà: ãàçû ëîüìàñû) - ÷þðÿéèí àðàñûíà éàü-áàë ãîéóá áöð-ìÿëÿéèðëÿð. Óøàãëàðûí ÿëèíÿ âåðèðëÿð êè, äèøëÿéèá éåñèíëÿð.16. Òèðèíýÿ - òÿñíèô âÿ çÿðá ìóüàìëàðûíà äåéèðëÿð.17. Ùÿ÷è õàëà - Ùÿúÿð àäûíûí ãûñàëäûëìûø ôîðìàñûäûð.18. Ìÿðùóì Ìÿøÿäè Ðÿùèì âÿ Ìÿøÿäè Ùàúÿëè êÿíäèí ñàéûëûá ñå÷èëÿíàüñàããàëëàðûíäàí èäèëÿð. Ìÿøÿäè Ðÿùèìèí ëÿááàäÿ ýåéìÿñè îíóí áèëèêëèàäàì îëìàñûíà äÿëàëÿò åäèð. Ìÿøÿäè Ùàúÿëè ãöââÿòëè âÿ øóõ áèð àäàì èäè,õàëãûí äÿðäèíÿ ãàëàðäû.

20.

21.

22.

23.

Ìÿëèê Íèéàç19 âÿðÿíäèëèí ñàëàðäû,Àòûí ÷àïûá, ãûéãàúûäàí ÷àëàðäû,Ãûðüû òÿêèí ýÿäèê áàøûí àëàðäû.

Äîëàéûéà ãûçëàð à÷ûá ïÿíúÿðÿ,Ïÿíúÿðÿëÿðäÿ íÿ ýþçÿë ìÿíçÿðÿ!

Ùåéäÿðáàáà, êÿíäèí òîéóí òóòàíäà,20

Ãûç-ýÿëèíëÿð ùÿíà, ïèëòÿ ñàòàíäà,Áÿé ýÿëèíÿ äàìíàí àëìà àòàíäà,21

Ìÿíèì äÿ î ãûçëàðûíäà ýþçöì âàð,Àøûãëàðûí ñàçëàðûíäà ñþçöì âàð.

Ùåéäÿðáàáà, áóëàõëàðûí éàðïûçû,22

Áîñòàíëàðûí ýöëáÿñÿðè, ãàðïûçû,×ÿð÷èëÿðèí àü íàáàòû, ñàããûçû,

Èíäè äÿ âàð äàìàüûìäà, äàä âåðÿð,Èòýèí ýåäÿí ýöíëÿðèìäÿí éàä âåðÿð.

84

_____________19. Ìÿëèê Íèéàç õàí - Ùÿìèí éåðèí õàíëàðûíäàí éàõøû àòñöðÿí âÿàòûúû áèð àäàì èäè.20. Òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿí áèðè áåëÿ èäè: èøûãëûã âÿ øàäëûã ÿëàìÿòèîëàí áèð äÿñòÿ ôèòèë âÿ áèð êàñà õûíàíû áèð ñèíèéÿ ãîéóá ãûçëàðûí ÿëèí-äÿ äþâð åëÿòäèðÿðäèëÿð. Òîéà ÷àüûðûëàíëàðûí ùÿð áèðè áèð ôèòèë âÿ áèð àçõûíà ýþòöðöá éåðèíÿ þç èìêàíûíà ýþðÿ ïóë ãîéàðäû. Ùÿìèí ïóëëàðýÿëèíè áÿçÿéÿí ìÿøøàòÿéÿ ÷àòàðäû.21. Òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿí áèðè äÿ áåëÿ èäè: ýÿëèíè àòëà ýÿòèðÿí çàìàíáÿé äàìûí öñòöíäÿ äóðóá ÿââÿëäÿí áèð íå÷ÿ éåðèíäÿí êÿñèëìèø àë-ìàíû âàð ýöúö èëÿ ýÿëèíèí àéàüûíûí àëòûíà ÷ûðïàðäû. Àëìà éåðÿ äÿéèáïàð÷àëàíàðäû. Àëìà äîéìàã ÿëàìÿòè îëäóüóíäàí, áóíóíëà áÿé ýÿëè-íÿ äåìÿê èñòÿéèðäè êè, ùå÷ âàõò áèð-áèðèìèçäÿí äîéìàéàúàüûã.22. Éàðïûç - ôàðñúà «ïóíÿ”äèð».” «Ãîëå-ïóíå íÿ íà’ïóíå”» ìàùíûñûîíóí ùàããûíäàäûð. Éàçûí ïåéêè, ÿòèðëè âÿ ýþçÿë îòëàðäàí áèðèäèð. Ùàëÿùëëÿðè éàíûíäà êþâðÿê õàòèðÿëÿð ìÿíáÿéèäèð. Õöñóñÿí áóëàã êÿíàð-ëàðûíäà òÿçÿ ïåíäèð-÷þðÿêëÿ éåéèëÿíäÿ âåðäèéè ëÿççÿò òÿñâèðÿýÿëìÿç-äèð.

24.

25.

26.

Áàéðàì èäè ýåúÿ ãóøó îõóðäó,Àäàõëû ãûç áÿý úîðàáûí òîõóðäó,Ùÿð êÿñ øàëûí áèð áàúàäàí ñîõóðäó,23

Àé íÿ ýþçÿë ãàéäàäû øàë ñàëëàìàã,Áÿý øàëûíà áàéðàìëûüûí áàüëàìàã.

Øàë èñòÿäèì ìÿí äÿ åâäÿ àüëàäûì,24

Áèð øàë àëûá òåç áåëèìÿ áàüëàäûì,Ãóëàìýèëÿ ãàøäûì, øàëû ñàëëàäûì,

Ôàòìà õàëà ìÿíÿ úîðàá áàüëàäû,Õàí íÿíÿìè éàäà ñàëûá àüëàäû.

Ùåéäÿðáàáà, Ìèðçÿììÿäèí áàõ÷àñû,25

Áàõ÷àëàðûí òóðøàøèðèí àë÷àñû,Ýÿëèíëÿðèí äöçìÿëÿðè, òàõ÷àñû

Ùåé äöçöëÿð ýþçëÿðèìèí ðÿôèíäÿ,Õåéìÿ âóðàð õàòèðÿëÿð ñÿôèíäÿ.

85

_____________23. Êÿíäëè åâëÿðèíäÿ åâèí îðòàñûíäà áàúà ãîéóðëàð êè, òÿíäèðèí òöñòöñöîðäàí ÷ûõñûí. Àíúàã áÿ`çÿí ùÿìèí áàúàäàí áàøãà ìÿãñÿäëÿðëÿ äÿ èñòè-ôàäÿ îëóíóð: áóíëàðäàí áèðè àäàõëûáàçëûãäûð êè, îíóí õöñóñèééÿòëÿðèíè«Ýåúÿíèí ÿôñàíÿñè”» ùèññÿëÿðèíäÿí áèðèíäÿ (êÿíäëèíèí àäàõëûáàçëûüû)òÿñâèð åòìèøÿì. Äèýÿðè - Íîâðóç áàéðàìû ýöíëÿðèíäÿ øàë ñàëëàìàãäûð.×ÿðøÿíáÿ ýåúÿñè áÿ`çè àäàìëàð þçöíö òàíûòìàäàí åâëÿðèí äàìûíà ÷ûõûáþç ðÿíýáÿðÿíý øàëëàðûíû ñàëëàéûðëàð. Éÿ`íè êè, áàéðàìëûã èñòÿéèðÿì. Åâ ñà-ùèáè þç ôÿðàñÿòèíÿ óéüóí îëàðàã øàë ñàùèáèíè òàíûìàëû, þç èìêàíûíà óéüóíâÿ øàë ñàùèáèíÿ ëàéèã áàéðàì ïàéûíû øàëûí óúóíà áàüëàìàëûäûð. Î çàìàíûíáàéðàìëûüû ÷îõ âàõò ýöëëö éóí úîðàáëàð, èïÿê äÿñìàëëàð, óøàã ôûøãûðàüû,ýþçÿë òîéóã-úöúÿëÿðè, áîéàíìûø éóìóðòà, ÷ÿðÿç âÿ øèðíèééàò âÿ ñ. îëàðäû.Áó àäÿò ÿêñÿðÿí êàñûá óøàãëàðû ÿéëÿíäèðìÿê, îíëàðûí êþíëöíö àëìàãìÿãñÿäè ýöäñÿ äÿ, áàéðàì ýöíëÿðèíèí øÿí ìÿðàñèìëÿðèíäÿí èäè.24. Ùÿìèí èë ìÿíèì íÿíÿì Õàíûì íÿíÿ ðÿùìÿòÿ ýåòìèøäè âÿ áèç áàé-ðàì êå÷èðòìÿìÿëèéäèê. Àíúàã ìÿí óøàã îëäóüóìäàí, èíàäûìà ñàëûá áèðøàë ýþòöðäöì âÿ îéóí éîëäàøûì Ãóëàì õàëàîüëóýèëèí äàìëàðûíà ãà÷äûì.Ãóëàìûí àíàñû ðÿùìÿòëèê Ôàòìà õàëà ùèññ åòäè êè, áó ìÿíÿì. Øàëûìà áèðúöò ýöëëö úîðàá áàüëàéà-áàüëàéà ìÿíè éåòèì ãîéìóø Õàíûì íÿíÿìè éà-äà ñàëûá ýþçöíäÿí éàø òþêäö. Î çàìàí áèð êÿíäëè ãàäûíûíûí ñÿìàâè ñóðÿ-òè óíóäóëìàç áèð òàáëî êèìè õàòèðèìäÿ ÿáÿäè èç ãîéäó.25. Ìèðçÿììÿä - Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäèí ãûñàëäûëìûø øÿêëèäèð. Ðÿùìÿòëèêáèçèì éàõûí àäàìëàðûìûçäàí, èøýöçàð âÿ ãåéðÿòëè áèð êèøè èäè. Ùåéäÿðáàáàäàüûíûí ÿòÿéèíäÿ ýþçÿë áèð áàõ÷àñû âàð èäè. Ìÿíÿ âÿ éîëäàøëàðûìà èúàçÿâåðìèøäè êè, áàü÷àäà íÿ èñòÿéèðèêñÿ åëÿéÿê. Õàòèðè õîø îëñóí.

27.

28.

29.

Áàéðàì îëóá, ãûçûë ïàë÷ûã ÿçÿëëÿð,Íàõûø âóðóá, îòàãëàðû áÿçÿëëÿð,Òàõ÷àëàðà äöçìÿëÿðè äöçÿëëÿð

Ãûç-ýÿëèíèí ôûíäûã÷àñû, ùÿíàñû,Ùÿâÿñëÿíÿð àíàñû, ãàéíàíàñû.

Áàêû÷ûíûí ñþçö, ñîâó, êàüûçû,Èíÿêëÿðèí áóëàìàñû, àüûçû,×ÿðøÿíáÿíèí ýèðäÿêàíû, ìþâèçè,

Ãûçëàð äåéÿð: «Àòûë-ìàòûë, ÷ÿðøÿíáÿ,Àéíà òÿêèí áÿõòèì à÷ûë, ÷ÿðøÿíáÿ»26.

Éóìóðòàíû ýþé÷ÿê, ýöëëö áîéàðäûã,×àããûøäûðûá ñûíàíëàðûí ñîéàðäûã,Îéíàìàãäàí áèðúÿ ìÿýÿð äîéàðäûã?

ßëè ìÿíÿ éàøûë àøûã âåðÿðäè,Èðçà ìÿíÿ íîâðóçýöëö äÿðÿðäè.

Íîâðóçÿëè õÿðìÿíäÿ âÿë27 ñöðÿðäè,Ýàùäàí éåíèá êöëÿøëÿðèí êöðÿðäè.Äàüäàí äà áèð ÷îáàí èòè ùöðÿðäè,

Îíäà ýþðäöí óëàõ àéàõ ñàõëàäû,Äàüà áàõûá ãóëàõëàðûí øàõëàäû.

86

_____________26. Àçÿðáàéúàíäà áèð ãàéäà îëàðàã ÷ÿðøÿíáÿ áàéðàìû ýöíö ñöáùäÿí ñóöñòöíäÿí àòûëûá áó õàëã íÿüìÿñèíè îõóéàðëàð:Áÿõòè-ìÿí áÿõòè-ñÿèä áÿõòèì áÿðÿêàëëàù,Àü ÿëëÿðÿ ãûðìûçû ùÿíà éàõäûì, áÿðÿêàëëàù.Àòûë-ìàòûë ÷ÿðøÿíáÿ,Áÿõòèì à÷ûë ÷ÿðøÿíáÿ.Íåúÿ êè, Òåùðàíäà ÷ÿðøÿíáÿ áàéðàìû àõøàìû îä ãàëàéûá öñòöíäÿí àòëàíàðâÿ äåéÿðëÿð:Çÿðäèéå-ìÿí ÿç òî,Ñîðõèéå òî ÿç ìÿí.27. «Âÿë”» ñþçö õûðìàíäþéÿí àëÿò ìÿ`íàñûíû âåðèð. Òÿáðèçäÿ îíà «úû-ðúûð”» äåéèðëÿð. Þêöçö, àòû éàõóä óëàüû îíà ãîøóá õûðìàí äþéöðëÿð.

30.

31.

32.

33.

Àõøàì áàøû íàõûðûëàí ýÿëÿíäÿ,28

Ãîäóõëàðû ÷ÿêèá âóðàðäûã áÿíäÿ,Íàõûð êå÷èá ýåäèá éåòÿíäÿ êÿíäÿ

Ùåéâàíëàðû ÷ûëïàã ìèíèá ãîâàðäûã,Ñþç ÷ûõñàéäû, ñèíÿ ýÿðèá ñîâàðäûã.

Éàç ýåúÿñè ÷àéäà ñóëàð øàðûëäàð,Äàø ãÿéÿëÿð ñåëäÿ àøûá õàðûëäàð,Ãàðàíëûãäà ãóðäóí ýþçö ïàðûëäàð,

Èòëÿð ýþðäöí, ãóðäó ñå÷èá óëàøäû,Ãóðä äà ýþðäöí, ãàëõûá ýÿäèêäÿí

àøäû.

Ãûø ýåúÿñè òþâëÿëÿðèí îòàüû,Êÿòëèëÿðóí îòóðàüû, éàòàüû,Áóõàðûäà éàíàð îòóí éàíàüû,

Øÿá÷ÿðÿñè, ýèðäÿêàíû, èéäÿñè,Êÿíäè áàñàð ýöëöá-äàíûøìàã ñÿñè.

Øöúà õàëàîüëóíóí29 Áàêû ñîâãÿòè,Äàìäà ãóðàí ñàìàâàðû, ñþùáÿòè,Éàäûìäàäû øÿñòëè ãÿääè, ãàìÿòè,

Úöíÿììÿýèí òîéó äþíäö éàñ îëäó,Íÿíÿãûçûí áÿõò àéíàñû êàñ îëäó.

87

_____________28. Êÿíä óøàãëàðûíûí ÿéëÿíúÿëÿðèíäÿí áèðè áó èäè: àõøàì ÷àüû ñöðö ÷þë-äÿí ãàéûäàíäà ãîäóãëàðû áèð êÿíàðà ÷ÿêèá ýþçëÿéèðäèëÿð êè, ñöðö áèð àçóçàãëàøñûí. Ñîíðà þçëÿðèíè ñöðöéÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí òÿëÿñÿí ãîäóãëàðà ìè-íèá ÷àïûð, ÷àâóøëàðû éàìñûëàéàðàã ùàé-êöé ãàëäûðûðäûëàð. Áÿ`çÿí áó èø ãî-äóã ñàùèáëÿðèíèí å`òèðàçûíà ñÿáÿá îëóðäó. Íåúÿ äåéÿðëÿð, þçëÿðèíäÿí ÷û-õûðäûëàð. Áó çàìàí óøàãëàð íÿ úöð îëóð-îëñóí þçëÿðèíè ìöäàôèÿ åòìÿéÿ÷àëûøûðäûëàð.29. Øöúà õàëîüëó - èýèä âÿ ýþçÿë áèð úàâàí èäè. Áàäêóáÿ ñÿôÿðèíäÿí ïàé-ïöøêëÿ ãàéûòìûøäû êè, þç íèøàíëûñûíà òîé åëÿñèí. Ïèñ ìóñèãè àëÿòè îëìàéàíãàðìàíûíû éàõøû ÷àëûðäû. Àõøàìëàð þç åâëÿðèíèí äàìûíà ïàëàç ñàëûá ñàìà-âàð ãàéíàäûð, êÿíä úàâàíëàðû èëÿ äåéèá ýöëöðäö. Ùåéèô êè, òàëåéè áèð ðèããÿò-ëè êèíî ïÿðäÿñè êèìè äÿéèøäè. Éàçûã áÿé îëìàìûøäàí éàòàëàã õÿñòÿëèéèíÿòóòóëóá þëäö. ßôñàíÿâè íèøàíëûñûíû êîð âÿ êå÷ÿëëÿðÿ ãîéäó.

34.

35.

36.

37.

Ùåéäÿðáàáà, Íÿíÿãûçûí ýþçëÿðè,Ðÿõøÿíäÿíèí30 øèðèí-øèðèí ñþçëÿðè,Òöðêè äåäèì, îõóñóíëàð þçëÿðè,

Áèëñèíëÿð êè, àäàì ýåäÿð àä ãàëàð,Éàõøû-ïèñäÿí àüûçäà áèð äàä ãàëàð.

Éàç ãàáàüû ýöí ýöíåéè äþâÿíäÿ,Êÿíä óøàüû ãàð ýöëëÿñèí ñþâÿíäÿ,Êöðÿê÷èëÿð äàüäà êöðÿê çöâÿíäÿ,31

Ìÿíèì ðóùóì åëÿ áèëèí îðäàäûð,Kÿùëèê êèìè áàòûá ãàëûá, ãàðäàäûð.

Ãàðû íÿíÿ óçàäàíäà èøèíè,Ýöí áóëóòäà ÿéèðÿðäè òåøèíè,32

Ãóðä ãîúàëûá ÷ÿêäèðÿíäÿ äèøèíè,Ñöðö ãàëõûá äîëàéûäàí àøàðäû,Áàäéàëàðûí ñöäö àøûá-äàøàðäû.

Õÿúúÿñóëòàí ÿììÿ äèøèí ãûñàðäû,33

Ìîëëà Áàüûð ÿìîüëó òåç ìûñàðäû,Òÿíäèð éàíûá, òöñòö åâè áàñàðäû,

×àéäàíûìûç ÿðñèí öñòÿ ãàéíàðäû,Ãîâóðüàìûç ñàú è÷èíäÿ îéíàðäû.

88

_____________30. Íÿíÿãûç âÿ Ðÿõøÿíäÿ - ìÿíèì ãîùóìëàðûì âÿ òàé-òóøëàðûìäûð.31. Áàéðàì ýöíëÿðèíäÿ øàõòàëàð ñûíûá óøàãëàð ãàðòîïó îéíàéàíäà úàâàí-

ëàð äà äàüûí ýöíåéèíäÿ êöðÿêëÿ ñöðöøìÿéÿ áàøëàéàðäûëàð. Áó, êÿíäõèçÿê ñöðìÿéèäèð. Áàøýèúÿëëÿíäèðèúè ó÷óø êèìè õöñóñè áàúàðûã âÿ âÿð-äèø òÿëÿá åäèð. Îòóðìóø ùàëäà îëäóüóíäàí, Àâðîïà õèçÿê ñöðìÿéèí-äÿí äàùà ðàùàò âÿ õîøàýÿëÿíäèð.

32. Òåøè - áèð íþâ ñàäÿ ÿë ìèëèäèð. Òîõìàã øÿêëèíäÿäèð. Êè÷èê áèð ãàðìà-üû âàð. Êÿíä àðâàäëàðû àü éóíó äèçëÿðèíèí öñòöíÿ éûüûá òåøè èëÿ ÿéèðèð-äèëÿð. Øå`ðèí áó áÿíäèíäÿ áóëóäëàðà äîëàøìûø ýöíÿø ùÿìèí òåøèéÿáÿíçÿäèëèð.

33. Ãûøäà ñöáù òåçäÿí áèáèì òÿíäèð ñàëûá åâè éûüûøäûðàíäàí ñîíðà òÿçÿäÿíêöðñöíö ãóðàðäû. Áóíóí ö÷öí ÿââÿëúÿ ëàçûì èäè êè, ùàìûíû ñöïöðýÿ èëÿåâäÿí ÷ûõàðòñûí. Áó èñÿ áèç òÿíáÿëëÿðÿ ñÿðô åëÿìèðäè. Õöñóñÿí áèáèìèíÿðèíè éàøû êå÷äèéèíäÿí êöðñöíöí áàøûíäàí ãàëäûðìàã ÷îõ ÷ÿòèí èäè.Áóíà ýþðÿ äÿ áàúàðäûãúà àéàãëàðûíû éåðÿ äèðÿéèðäè. Îíóí äèðÿíìÿñè,áèð òÿðÿôäÿí äÿ áèáèìäÿí ãîðõìàñû, áèáèìèí ùèðñèíäÿí äèøëÿðèíè ãûúûð-äàòìàñû âÿ ùÿìèí âàõò îíëàðûí ñþéöøìÿñè ÷îõ ýöëìÿëè âÿ ÿéëÿíúÿëèèäè.

38.

39.

40.

41.

Áîñòàí ïîçóá ýÿòèðÿðäèê àøàüû,Äîëäóðàðäûã åâäÿ òàõòà-òàáàüû,Òÿíäèðëÿðäÿ áèøèðÿðäèê ãàáàüû,

Þçöí éåéèá, òîõóìëàðûí ÷ûðòäàðäûã,×îõ éåìÿêäÿí ëàï àç ãàëà ÷àòäàðäûã.

Âÿðçÿüàíäàí34 àðìóäñàòàí ýÿëÿíäÿ,Óøàãëàðûí ñÿñè äöøÿðäè êÿíäÿ,Áèç äÿ áó éàíäàí åøèäèá áèëÿíäÿ,

Øûëëàã àòûá áèð ãûøãûðûã ñàëàðäûã,Áóüäà âåðèá àðìóäëàðäàí àëàðäûã.

Ìèðçÿ Òàüûéíàí35 ýåúÿ ýåòäèê ÷àéà,Ìÿí áàõûðàì ñåëäÿ áîüóëìóø àéà,Áèðäÿí èøûã äöøäö î òàé áàõ÷àéà,

«Åéâàé, - äåäèê, - ãóðääó». Ãàéûòäûã, ãàøäûã.Ùå÷ áèëìÿäèê íÿ âàõò êöëëöêäÿí àøäûã.

Ùåéäÿðáàáà, àüàúëàðûí óúàëäû,Àììà ùåéèô úàâàíëàðûí ãîúàëäû,Òîõëóëàðûí àðûõëàéûá àúàëäû,

Êþëýÿ äþíäö, ýöí áàòäû, ãàø ãÿðÿëäè,Ãóðäóí ýþçö ãàðàíëûãäà áÿðÿëäè.

89

_____________34. Âÿðçÿüàí - î çàìàí áîë ìåéâÿñè èëÿ àä ÷ûõàðìûø áèð êÿíäèí àäûäûð.

Áàøãà êÿíäëÿðÿ äÿ ñàòìàã ö÷öí áó êÿíääÿí ìåéâÿ àïàðûëàðäû. Âÿð-çÿüàíëû àðìóä ñàòàíûí ñÿñè ýÿëÿíäÿ óøàãëàðûí øàäëûüûíûí ùÿääè-ùöäó-äó îëìóðäó. Õöñóñÿí îíà ýþðÿ êè, àëûø-âåðèø ö÷öí ïóë ëàçûì äåéèëäè:ùÿð êÿñ áèð îâóú áóüäà âÿ éà àðïà âåðìÿêëÿ àðìóä àëà áèëÿðäè.

35. Ìèðçÿ Òàüû Áàüûðçàäÿ áèáèìèí îüëóäóð. Áèð ãûø ýåúÿñè ÷àé ãûðàüûíàýåäèá àéûí ñóäà ÿêñèíÿ áàõäûã. Àé áàòàí àäàì êèìè ÿë-ãîë àòûðäû. Øà-èðëèê òÿá`èì òÿçÿ-òÿçÿ ÷è÷ÿêëÿíÿíäÿ áèð äÿôÿ ýþðäöì êè, ÷àéûí î òà-éûíäà äàüûí ÿòÿéèíäÿ ãàðàíëûãäà èêè îä øþ`ëÿñè ïàðëàéûð. Áèáèì îüëóäåäè: - Âàé, ãóðä! Çÿùðèì éàðûëäû. Ãàéûäûá ãà÷ìàüà áàøëàäûì. Éîëóíáèð ùèññÿñè öçö éîõóø èäè. Ãîðõóäàí ñöñòëÿøìèø àéàãëàðûìû ýöúëÿ ÷ÿ-êèðäèì. Àõûðäà ðÿíýè ãà÷ìûø, ÿñÿ-ÿñÿ åâÿ ÷àòäûã. Î ýåúÿ êöðñö éîð-üàíûíûí àëòûíäà äà õåéëè òèòðÿäèì.

42.

43.

44.

45.

Åøèòìèøÿì éàíûð Àëëàù ÷ûðàüû,Äàèð îëóá ìÿñúèäöçöí áóëàüû,Ðàùàò îëóá êÿíäèí åâè, óøàüû,

Ìÿíñóð õàíûí36 ÿëè-ãîëó âàð îëñóí,Ùàðäà ãàëñà, Àëëàù îíà éàð îëñóí.

Ùåéäÿðáàáà, Ìîëëà Èáðàùèì37 âàð, éà éîõ?Ìÿêòÿá à÷àð, îõóð óøàãëàð, éà éîõ?Õûðìàí öñòö ìÿêòÿáè áàüëàð, éà éîõ?

Ìÿíäÿí àõóíäà éåòèðÿðñÿí ñàëàì,ßäÿáëè áèð ñàëàìè-ìàëàêÿëàì.

Õÿúúÿñóëòàí ÿììÿ38 ýåäèá Òÿáðèçÿ,Àììà íÿ Òÿáðèç êè, ýÿëÿììèð áèçÿ,Áàëàì, äóðóí, ãîéàã ýåäÿõ åììèçÿ

Àüà þëäö, òèôàüûìûç äàüûëäû,Ãîéóí îëàí éàä ýåäèáÿí ñàüûëäû.

Ùåéäÿðáàáà, äöíéà éàëàí äöíéàäû,Ñöëåéìàíäàí, Íóùäàí ãàëàí äöíéàäû,Îüóë äîüàí, äÿðäÿ ñàëàí äöíéàäû,

Ùÿð êèìñÿéÿ ùÿð íÿ âåðèá àëûáäû,ßôëàòóíäàí áèð ãóðó àä ãàëûáäû.

90

_____________36. Ìÿíñóð õàí Âÿôàèéàí - èíäè Òåùðàíäà éàøàéûð. Âÿôàëû óøàãëûã äîñòëà-

ðûìäàí áèðèäèð.Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã âàõòûíû âÿ âÿñàèòèíè ñÿðô åò-ìÿêëÿ ó÷óëóá äàüûëìûø ìÿñúèä áóëàüûíû ÿñàñëû òÿ`ìèð åòìèø, õåéëè ñà-âàá ãàçàíìûøäûð.

37. Ìîëëà Èáðàùèì - ìÿíèì ìöÿëëèìèìäèð. Äîüðóäàí äà ôàçèë áèð êèøèäèð.Ãûðõ áåø éàøûíäàí ìÿíèì õàòûðëàòäûüûì éåðäÿ ìöÿëëèì âÿ ìÿêòÿá-äàðäûð. Äåìÿê îëàð êè, áöòöí ìàùàëûí ÿùàëèñèíèí öìèäè âÿ äàéàüûäûð.Ùÿòòà î ÿòðàôûí ìöëêÿäàðëàðû âÿ òîðïàã ñàùèáëÿðèíèí ùàìûñû îíóí øà-ýèðäè îëìóø âÿ îíà ùÿìèøÿ áîðúëóäóðëàð. Àììà êèìñÿäÿí éàðäûìóììàäàí òàì ñÿðáÿñòëèê âÿ àçàäëûãëà ýàù þç êè÷èê òàðëàñûíäà ÷àëûøûð,ýàù äà ïóëñóç-ïàðàñûç äÿðñ âåðìÿêëÿ ìÿøüóë îëóð.

38. Àèëÿìèç Òÿáðèçäÿ îëàí ìöääÿòäÿ áþéöê áèáèì èëäÿ áèð äÿôÿ êÿíääÿíÒÿáðèçÿ ýÿëÿðäè. Ðÿùìÿòëèê àòàìäàí ñîíðà àèëÿìèç Òåùðàíà êþ÷äö.Ùÿð äÿôÿ áèáèìèí Òÿáðèçÿ ýåòäèéèíè åøèäÿíäÿ óøàãëàð ùåéôñèëÿíèá äå-éèðäèëÿð êè, éàçûã áèáèìèí ùàëû áèçñèç íåúÿ îëàúàã? Øå`ðèí áó áÿíäèí-äÿ ùÿìèí ùèññëÿð òÿñâèð îëóíìóøäóð.

46.

47.

48.

49.

Ùåéäÿðáàáà, éàðó éîëäàø äþíäöëÿð,Áèð-áèð ìÿíè ÷þëäÿ ãîéóá ÷þíäöëÿð,×åøìÿëÿðèì, ÷ûðàõëàðûì ñþíäöëÿð.

Éàìàí éåðäÿ ýöí äþíäö, àõøàì îëäó,Äöíéà ìÿíÿ õÿðàáÿéè-Øàì îëäó.

ßìîüëóéíàí ýåäÿí ýåúÿ Ãûï÷àüà39,Àé êè ÷ûõäû, àòëàð ýÿëäè îéíàüà,Äûðìàøûðäûã, äàüäàí àøûðäûã äàüà,

Ìÿø Ìÿìèõàí40 ýþé àòûíû îéíàòäû,Òöôÿíýèíè àøûðäû øàããûëäàòäû.

Ùåéäÿðáàáà, Ãÿðÿ êîëóí41 äÿðÿñè,Õîøýèíàáûí éîëó, áÿíäè, áÿðÿñè,Îðäà äöøÿð ÷èë êÿùëèéèí ôÿðÿñè,

Îðäàí êå÷ÿð éóðäóìóçóí þçöíÿ,Áèç äÿ êå÷ÿê éóðäóìóçóí ñþçöíÿ.

Õîøýèíàáû éàìàí ýöíÿ êèì ñàëûá?Ñåéèäëÿðäÿí êèì ãûðûëûá, êèì ãàëûá?À Ìèðãàôàð äàì-äàøûíû êèì àëûá?

Áóëàõ ýåíÿ ýÿëèá ýþëö äîëäóðóð?Éà ãóðóéóá, áàõ÷àëàðû ñîëäóðóð?

91

_____________39. Ãûï÷àã - áèð äàü êÿíäèäèð. Óøàãëûãäà ÿìîüëóì Ìàùìóä Íóðàçÿðëÿ

îðà ãîíàã ýåòìèøäèê. Áèð íå÷ÿ ýöí àò ìèíèá ýÿçìÿêëÿ ìÿøüóë îë-äóã.

40. Ìÿø Ìÿìèõàí - Ùàçûðäà ïîëêîâíèêäèð, áèçèì ãîíàã÷ûìûç èäè.41. Ãÿðÿ êîë - Ùåéäÿðáàáà äàüûíûí ãîéíóíäà áèð äÿðÿíèí àäûäûð. Ãûøãûð-

øàã êÿíäèíè áèçèì àòà-áàáà âÿòÿíèìèç Õîøýèíàáëà áèðëÿøäèðèð.

50.

51.

52.

53.

À Ìèðãàôàð42 ñåéèäëÿðóí òàúûéäû,Øàùëàð øèêàð åòìÿñè ãûéãàúûéäû,Ìÿðäÿ øèðèí, íàìÿðäÿ ÷îõ àúûéäû,

Ìÿçëóìëàðûí ùÿããè öñòÿ ÿñÿðäè,Çàëûìëàðû ãûëûíø òÿêèí êÿñÿðäè.

Ìèðìóñòàôà äàéû,43 óúàáîé áàáà,Ùåéêÿëëè, ñàããàëëû, Òîëñòîé áàáà,Åéëÿðäè éàñ ìÿúëèñèíè òîé áàáà,

Õîøýèíàáûí àáðóñó, ÿðäÿìè,Ìÿñúèäëÿðóí, ìÿúëèñëÿðóí ýþðêÿìè.

92

_____________42. Àüà Ìèðãàôàð - Òÿáðèçäÿ âÿ Òåùðàíäà òàíûíìûø ðÿùìÿòëèê Ìèð

Øÿðèôäÿí (ðÿùìÿòëèê Ìöñòþâôèéöë - ìÿìàëèêèí äîñòó) ñîíðà Õîøýèíà-áûí ÿí ùþðìÿòëè ñåéèäëÿðèíäÿíäèð. Õîøñèôÿò, øèðèíäèë, ãîíàãñåâÿð, øöúà-ÿòëè ñåéèäëÿðäÿí áèðè èäè. Åéíè çàìàíäà ëàçûì ýÿëÿíäÿ ãûëûíú êèìè êÿñ-êèí âÿ úèääè îëóðäó. Ëÿòèôÿ äàíûøìàüû âÿ ìÿúëèñ àïàðìàüû áèð ñÿíÿòêàðêèìè øàù ÿñÿðè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëõìûøäû. Áóýöíêö òåðìèíëÿ äåñÿê, ÿõëà-ãè-êîìèê ïéåñëÿð ãóðàøäûðûð âÿ áóíëàðäàêû áöòöí ðîëëàðû þçö èôà åäèðäè.Îíóí ìÿúëèñëÿðèíäÿ ùå÷ êÿñ ýöëìÿêäÿí þçöíö ñàõëàéà áèëìèð, ãÿøøåäèðäè. Ìÿñÿëÿí, Íÿñèðÿääèí øàùûí þëöìöíäÿí ñîíðà âÿëèÿùä Ìöçÿô-ôÿðÿääèí øàù Òÿáðèçäÿí éîëà äöøÿðêÿí î ãÿäÿð ãÿì-ãöññÿéÿ áàòûáìûøêè, èõòèéàðñûç îëàðàã ýþçëÿðèíäÿí éàø àõûðìûø. Ñàðàé ÿ`éàíëàðû øàùûíêåôèíè à÷ìàã ö÷öí Àüà Ìèðãàôàðû ÷àüûðòäûðûðëàð. Ñåéèä ÷àòàí êèìè øàùûíàòûíûí úèëîâóíäàí òóòóá ìÿçÿ âåðìÿéÿ áàøëàéûð. Èø î éåðÿ ÷àòûð êè, øàùýöëìÿêäÿí áèòàá îëóá ãûøãûðûð êè, ýÿëèí ìÿíè ñåéèäèí ÿëèíäÿí àëûí.Õîøýèíàáäàêû êè÷èê ìöëêöíöí ýÿëèðè èëÿ äîëàíûðäû. Âàðëûëàðäàí íÿ àëûð-äûñà, êàñûá-êóñóáà ïàðëàéûðäû. Îíóí âåðäèéè ïóëëàðûí ùåñàáûíà Õîøýè-íàáäà àäè êÿíäëèëÿð áåëÿ øàë âÿ òèðìÿ àðõàëûã ýåéèðäè.

43. Ìèðìóñòàôà äàéû - àòàìûí äàéûñû ðÿùìÿòëèê Ìèðìóñòàôà äàéû èðè úöññÿ-ëè, ùöíäöð áîéëó, óçóí ñàããàëëû áèð ñåéèä èäè. Õàðèúè ýþðêÿìèíäÿí ìÿø-ùóð ðóñ éàçû÷ûñû âÿ ôèëîñîôó Òîëñòîéà, äàõèëè àëÿìèíäÿí èñÿ Ôèðäîâñèéÿáÿíçÿéèðäè. ×îõëó åïèê øå`ðè âÿ ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíû áèëèð, éåðè ýÿëÿí-äÿ îõóéóðäó. Îíóí úèääè ýþðêÿìëÿ åëÿäèéè àäè ñþùáÿòëÿð ùÿð êÿñè ýöë-äöðöðäö. Îíóí úèääè ýþðêÿìëÿ åëÿäèéè àäè ñþùáÿòëÿð ùÿð êÿñè ýöëäöðÿíîðèæèíàë òÿøáåùëÿðëÿ äîëó îëàðäû. Ìÿñÿëÿí, áèð äÿôÿ ãîúà áèð ãàðûíûíóçóí áóðíóíó õàëãûí ýþçëÿðèíè íèøàí àëìûø ãîøàëöëÿ òöôÿíýÿ áÿíçÿò-ìèøäè. Ãÿðèáÿ åëìëÿðäÿí äÿ ìÿ`ëóìàòû âàðäû âÿ áàéûëìà õÿñòÿëèéèíèïóëñóç ìöàëèúÿ åäèðäè. Øÿùÿðäÿ òàíûíìàñà äà êÿíä éåðèíäÿ ñàéûëàíøÿõñèééÿòëÿðäÿí áèðè èäè.

54.

55.

Ìÿúäöññàäàò44 ýöëÿðäè áàüëàð êèìè,Ýóðóëäàðäû áóëóòëó äàüëàð êèìè,Ñþç àüçûíäà ÿðèðäè éàüëàð êèìè,

Àëíû à÷ûã, éàõøû, äÿðèí ãàíàðäû,Éàøûë ýþçëÿð ÷ûðàü òÿêèí éàíàðäû.

Ìÿíèì àòàì45 ñöôðÿëè áèð êèøèéäè,Åë ÿëèíäÿí òóòìàã îíóí èøèéäè,Ýþçÿëëÿðèí àõûðà ãàëìûøûéäû,

Îíäàí ñîðà äþíÿðýÿëÿð äþíöáëÿð,Ìÿùÿááÿòèí ÷ûðàüëàðû ñþíöáëÿð.

93

_____________44. Ìÿúèäöñ-ñàäàò - ðÿùìÿòëèê Àüà Ìèðÿòàóëëà èýèä âÿ ãÿää-ãàìÿòëè áèð

àäàì èäè. Äöç ãàìÿòè, à÷ûã àëíû, ìàâè ïàðëàã ýþçëÿðè âàðäû. Î äàðÿùìÿòëèê Àüà Ìèðãàôàð êèìè òöíäõàñèééÿò, åéíè çàìàíäà ìÿçùÿêÿ-÷è âÿ ìÿúëèñ áÿçÿéè èäè. Ìóñèãèíè ÷îõ ñåâèðäè âÿ óøàãëàðûíû ìóñèãèòÿùñèëè àëìàüà ùÿâÿñëÿíäèðèðäè. Ãÿçÿáè ìÿùÿááÿòèíäÿí äàùà ÷îõ èäè.Áèð ñþçëÿ Õîøýèíàáûí ñå÷èëÿí ñåéèäëÿðèíäÿí èäè.

45. Ìÿíèì àòàì ðÿùìÿòëèê Ìèðàüà Õîøýèíàáè õîøñèôÿò ñåéèä èäè. Èëê áà-õûøäàí ÿñèë-íÿñÿáè âÿ íÿúàáÿòè ýþçÿ ÷àðïûðäû. Îðòà áîéëó, ýþçÿë áÿ-äÿíëè, âöãàðëû, øèðèí äàíûøûãëû, íöôóçåäèúè áàõûøëû èäè. ×îõ ñÿõàâÿòëè èäè.Àèëÿ öçâëÿðèíèí ñàéû 30-40 íÿôÿð îëàðäû. Áÿðÿêÿòëè ñöôðÿñè ýåúÿ-ýöí-äöç øÿùÿðëèíèí-êÿíäëèíèí öçöíÿ à÷ûã îëàðäû. Øå`ð éàçìàçäû. ×îõ øå`ðâÿ ìóñèãèñåâÿð, ùÿð úöð ñÿíÿò íþâöíÿ ùÿâÿñëè èäè. Éàõøû õÿòò éàçûðäû.Èðè éàçûäà ðÿùìÿòëèê Õîøíåâèñáàøûíûí, íàðûí õÿòäÿ èñÿ ðÿùìÿòëèê ßìèðHèçàì Ýÿðâÿñèíèí øàýèðäè îëìóøäó. Àäÿòÿí ÷îõ ñÿáèðëè âÿ éóìøàãõà-ñèééÿò îëñà äà íàäèð ùàëëàðäà ùÿì äÿ ÷îõ ÿñÿáèëÿøÿð âÿ ãÿçÿáëÿíÿðäè.Î çàìàí áàøûíûí âÿ öçöíöí òöêëÿðè ãàáàðàð, ýþçëÿðè ãûçàðàðäû. Ìÿø-üóë îëäóüó ùöãóã âÿ ìÿùêÿìÿ èøëÿðèíäÿ ÷îõ äÿðèí èäè. ßêñÿð äàâà-ëàðû ñöëù âÿ áàðûøûãëà áàøà ÷àòäûðà áèëèðäè. Ýöíàùû îëàí ÷îõ ïóëëó ìöò-òÿùèìè ðÿää åòìèø, ÿêñèíÿ ýöíàùñûç ìöòòÿùèìëÿðè ïóëñóç ãÿáóë åäÿ-ðÿê ùÿòòà ìÿíçèë õÿðúëÿðèíè äÿ þç úèáèíäÿí âåðìèøäè.Äîüðóäàí äà áöòöí þìðöíö ìÿçëóìëàðûí ùöãóãóíó ìöäàôèÿéÿ ñÿðô

åòìèøäè. Çàùèðÿí ùàìû èëÿ öíñèééÿòäÿ îëñà äà, äàõèëÿí äèíäàð âÿ ÷ÿ-êèíýÿí èäè. Äþâðöíöí àëèìëÿðè éàíûíäà ñþçö äÿëèë ýöúöíäÿ èäè.Éàäûìäà ãàëäûüûíà ýþðÿ Õîøýèíàáûí ñåéèäëÿðèíäÿí èêè íÿôÿðè ÷îõäèíäàð âÿ ïàê èäè: áèðèíúèñè, Òÿáðèç õèéàáàíûíûí ñàêèíè ðÿùìÿòëèê ÙàúÌèðÿëè Õîøýèíàáè äîüðóäàí äà ÷îõ þâëèéà àäàì èäè âÿ îíóí àäû ìÿ-íèì óøàãëûã øå`ðëÿðèìäÿ ÷ÿêèëäèéè ö÷öí õÿúàëÿò ÷ÿêèðÿì. Èêèíúèñè,àëëàù ùàìûíûí þëÿíëÿðèíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí ìÿíèì àòàì èäè. Íå÷ÿ äÿôÿÀëëàùäàí àðçó åëÿìèøäè êè, Ãÿäð ýåúÿñèíäÿ âÿôàò åëÿñèí. Åëÿúÿ äÿ îë-äó. 1313-úö øÿìñè èëèíäÿ, Ðàìàçàí àéûíûí 23-ö ýåúÿñè ÿùéà ýåúÿëÿðèìÿðàñèìèíäÿí ñîíðà ñöáù ÿçàíàíà èêè ñààò ãàëìûø, äîäàüûíäà òÿáÿñ-ñöì, èíôàðêò õÿñòÿëèéèíäÿí äöíéàäàí êþ÷äö. Î ýåúÿ ìÿí Õîðàñàíéàéëàüûíûí êÿíäëÿðèíäÿí áèðèíäÿ èäèì. Éóõóäà ýþðäöì êè, àòàì öçöàéà òÿðÿô ùÿðÿêÿò åòìÿêäÿäèð. Àé èøûüû öçöíö âÿ ñèíÿñèíè íóðà ãÿðãåòäèéè ùàëäà äà ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöðäö âÿ ãÿùãÿùÿñè öôöãëÿðÿ éàéûëûðäû.Îéàíàíäà ãîúà êÿíäëè äåäè: «Àëëàùó ßêáÿð”». Ñöáù ÿçàíû èäè. ×ûðàü

56.

57.

Ìèðñàëåùèí46 äÿëèñîâëóã åòìÿñè,Ìèðÿçèçèí47 øèðèí øàõñåé ýåòìÿñè,Ìèðìÿììÿäèí48 ãóðóëìàñû, áèòìÿñè

Èíäè äåñÿê, ÿùâàëàòäû, íàüûëäû,Êå÷äè ýåòäè, èòäè áàòäû, äàüûëäû.

Ìèðÿáäöëöí49 àéíàäà ãàø éàõìàñû,Úþâúöëÿðèíäÿí ãàøûíûí àõìàñû,Áîéëàíìàñû, äàì-äèâàðäàí áàõìàñû,

Øàù Àááàñûí äóðáèíè50, éàäÿø áÿõåéð,Õîøýèíàáûí õîø ýöíö, éàäÿø áÿõåéð.

94

________________________________________________________éàíäûðûá ãÿìýèí ùàëäà Ùàôèç «Äèâàí»”ûíäàí ôàë à÷äûì. Áèð ãÿçÿë ýÿë-äè êè, òÿÿúúöáëö îëñà äà, î ýåúÿéÿ ãÿäÿð ýþçöìÿ ñàòàøìàìûøäû:

Ðóçå-ùåúðàí î øÿáå-ôåðãÿòå-éàð àõÿð øîäÇàäÿì èí ôàë î ãîçÿøò ÿõòÿð î êàð àõåð øîäÁÿ`ä ÿç èí íóð áå àôàã äÿùÿì ÿç äåëå -õèøÊå áå õóðøèä ðåñèäèì î üîáàð àõåð øîä.(Éàðûí ùèúðàí ýöíö âÿ àéðûëûã ýåúÿñè ãóðòàðäûÁó ôàëû à÷äûì, óëäóç êå÷äè, èø ãóðòàðäû.Áóíäàí ñîíðà þç öðÿéèìäÿí öôöãëÿðÿ íóð âåðÿúÿéÿì×öíêè ýöíÿøÿ ÷àòäûã âÿ òîç-òîðïàã ãóðòàðäû.)

Èêè ýöí ñîíðà àòàìûí âÿôàòû ùàããûíäà òåëåãðàì ýÿëäè.

46. Ðÿùìÿòëèê Àüà Ìèðñàëåù - éàõøû õÿòòè âàð èäè. Ãûëûãëû ñàäÿ âÿ ñÿìèìèáèð èíñàí èäè. Ñþùáÿòèíäÿ åëÿ äóçëóëóã âÿ ùèññèééàò âàð èäè êè, çàðàôàò-ëà äåéÿðäèëÿð êè, ñÿôåùëèéè òóòóá.

47. Ðÿùìÿòëèê Àüà Ìèðÿçèç - åíëèêöðÿê, ãöââÿòëè, ìöòÿíàñèá áÿäÿíëè áèðàäàì èäè. «Øàù Ùöñåéí”è», äÿñòÿëÿðè òÿøêèë îëóíàíäà î ùÿìèøÿ äÿñòÿ-áàøû îëàðäû. ×öíêè ýþçÿë ñÿñè âÿ õöñóñè áàçáóðóòó èëÿ ñàíêè áó èø ö÷öíéàðàíìûøäû.

48. Ðÿùìÿòëèê Àüà Ìèðìþùñöíöí îüëó ðÿùìÿòëèê Àüà Ìèðìÿùÿììÿä -Àüà Ìèðìþùñöí àò ìèíÿí, òöôÿíý àòàí, èýèä áèð àäàì èäè. Ùàë ÿùëëÿðè-íèí äåäèéèíÿ ýþðÿ, ñþùáÿò çàìàíû Àüà Ìèðìÿùÿììÿä êþêëÿíÿí ñàçêèìè éàâàø-éàâàø ãûçûøàð âÿ àüçû êþïöêëÿíÿ-êþïöêëÿíÿ ðÿúÿç äåìÿ-éÿ áàøëàðìûø.

49. Ðÿùìÿòëèê Àüà Ìèðÿáäöëõàëèã - êè÷èê áèáèìèí ÿðèäèð. Càâàíëûãäà ìÿ-çÿëè èøëÿðè âàð èäè. Ìÿñÿëÿí, àðâàäëàðû éàìñûëàéàðàã âÿñìÿ ÷ÿêÿð, áà-øûíà ÷àäðà þðòÿð, íàç-ãÿìçÿ èëÿ äèâàð äàëûíäàí áîéëàíûá úàâàíëàðëàáàø-áàøà âåðÿðäè. Áó ùåêàéÿ ìÿíèì ÿí øèðèí õàòèðÿëÿðèìäÿí áèðè êèìèÕîøýèíàáäà êå÷èðäèéèì õîø ýöíëÿðèí éàäèýàðûäûð.

50. Øàù Àááàñûí äóðáèíè - ìÿøùóð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ Cÿìøèäèí áèð úàìû âàð-äû êè, ùÿð øåéè îðàäà ýþðöðäö. Øàù Àááàñûí äóðáèíè äÿ õöñóñÿí Àçÿð-áàéúàí êÿíäëÿðèíäÿ ìÿøùóðäóð. Áó úÿùÿòäÿí Øàù Àááàñ ùàããûíäà÷îõ øèðèí íàüûëëàð âàð, þçö äÿ áó íàüûëëàðäà äóðáèí ÷îõ èøëÿð ýþðöð.

58.

59.

Ñèòàðÿììÿ íÿçèêëÿðè51 éàïàðäû,Ìèðãàäèð52 äÿ ùÿðäÿì áèðèí ãàïàðäû,Ãàïûá, éåéèá, äàé÷à òÿêèí ÷àïàðäû,

Ýöëìÿëèéäè îíóí íÿçèê ãàïïàñû,ßììÿìèí äÿ ÿðñèíèíèí øàïïàñû.

Ùåéäÿðáàáà, À Ìèðùåéäÿð53 íåéíÿéèð?Éÿãèí ýåíÿ ñàìàâàðû ãåéíÿéèð.Äàé ãîúàëûá, àëò ÿíýèéíÿí ÷åéíÿéèð,

Ãóëàõ áàòûá, ýþçö ýèðèá ãàøûíà,Éàçûã ÿììÿ, ùàâà ýÿëèá áàøûíà.

Õàíûì ÿììÿ Ìèðÿáäöëöí ñþçöíöÅøèäÿíäÿ ÿéÿð àüûç, ýþçöíö,Ìÿëêàìûäà54 âåðÿð îíóí þçöíö,

Äàâàëàðûí øóõëóüûëàí ãàòàëëàð,ßòè éåéèá, áàøû àòûá éàòàëëàð.

95

_____________51. Ñèòàðÿ áèáè - éàøëàðûíà óéüóí îëàðàã ìÿíèì äþðä áèáèì âàðäû: áèðèíúè

Õÿäèúÿ Ñîëòàí, èêèíúè Ñèòàðÿ, ö÷öíúö Ñàðà ÿììÿúàí, äþðäöíúö Ñÿééàðÿ

(Õàíûì ÿììÿ). Èëê ö÷ö Àëëàùûí ðÿùìÿòèíÿ ýåäèá.Íàçèê - Òÿáðèçèí þçöíäÿ íàçèê äåéèðëÿð. Áèð íþâ éóìðó ýèðäÿ êÿíä ÷þ-ðÿéèäèð. Ëàéëàðûíûí àðàñûíà ãîéóëàí ëÿççÿòëè è÷ èëÿ ÷îõ éåìÿëè îëóð.

52. Ìèðãàäèð - áèáèìèí îüëóäóð.53. Àüà Ìèðùåéäÿð - áèáèìèí ÿðèäèð. Èíäè 80 éàøëû ãîúàäûð, èøäÿí-ýöúäÿí

ãàëûá. Àüëû - áàøû éåðèíäÿ îëàíäà øèðèí çàðàôàòëàð åäÿðäè. Î çàðàôàòëàðèíäè äÿ áèçèì ãîùóìëàð àðàñûíäà ìÿøùóðäóð. ßëè âÿ öðÿéè à÷ûã áèð êè-øè èäè. Ýåäèá-ýÿëÿíè ÷îõ èäè. Ñàìàâàðû ùÿìèøÿ ãàéíàéàðäû, ÷àé è÷ìÿê-äÿ ùÿääèíè àøàðäû.

54. Ìÿëÿê àìÿä - «ìÿëÿê-ÿë-ìþâò”» ñþçöíöí ãûñàëäûëìûø øÿêëèäèð êè,êÿíäëÿðäÿ ìöðäÿøèð ñþçöíöí ÿâÿçèíÿ èøëÿíèð.

60.

61.

62.

Ôèççÿ õàíûì55 Õîøýèíàáûí ýöëöéäè,À Ìèðéÿùéà56 ÿìãûçûíûí ãóëóéäè,Ðöõñàðÿ57 àðòèñò èäè, ñåâýèëèéäè,

Ñåéèäùöñåéí58 Ìèðñàëåùè éàìñûëàð.À Ìèðúÿôÿð59 ãåéðÿòëèäèð, ãàí ñàëàð.

Ñÿùÿð òåçäÿí íàõûð÷ûëàð ýÿëÿðäè,Ãîéóí-ãóçó äàì-áàúàäà ìÿëÿðäè,ßììÿúàíûì êþðïÿëÿðèí áÿëÿðäè,

Òÿíäèðëÿðèí ãîâçàíàðäû òöñòöñö,×þðÿêëÿðèí ýþçÿë èéè, èñòèñè.

Ýþéÿð÷èíëÿð äÿñòÿ ãàëõûá ó÷àëëàð,Ýöí ñà÷àíäà ãûçûë ïÿðäÿ à÷àëëàð,Ãûçûë ïÿðäÿ à÷ûá, éûüûá ãà÷àëëàð,

Ýöí óúàëûá àðòàð äàüûí úÿëàëû,Òÿáèÿòèí úàâàíëàíàð úÿìàëû.

Ùåéäÿðáàáà, ãàðëû äàüëàð àøàíäà,Ýåúÿ êàðâàí éîëóí àçûá, ÷àøàíäà,Ìÿí ùàðäàñàì, Òåùðàíäà, éà Êàøàíäà,

Óçàãëàðäàí ýþçöì ñå÷ÿð îíëàðû,Õÿéàë ýÿëèá, àøûá êå÷ÿð îíëàðû.

96

_____________55. Ôèççÿ õàíûì - àòàìûí äàéûñû ãûçûäûð. Càâàíëûüûíäà ýþçÿýÿëèìëè âÿÕîøýèíàá ñåéèäëÿðèíèí ùþðìÿòëèëÿðèíäÿí èäè.56. Àüà Ìèðéÿùéà - ðÿùìÿòëèê Ìÿúèäöñ - ñàäàòûí ãàðäàøû âÿ ðÿùìÿòëèê

Àüà Ìèðìóñòàôàíûí èêèíúè îüëóäóð. À÷ûãöðÿêëè, ñàäÿ âÿ ñÿìèìè áèðàäàìäûð. Åïèê øå`ðëÿðè, õöñóñÿí «Øàùíàìÿ»”íè ÷îõ ñåâèð âÿ ÿçáÿðäÿíäåéèð. Áó õöñóñèééÿò ðÿùìÿòëèê àòàñûíäàí îíà ìèðàñ ãàëûá.

57. Ðöõñàðÿ õàíûì - àòàìûí õàëàñû ãûçû, ùþðìÿòëè ñåéèäëÿðäÿíäèð. ÙàçûðäàÒåùðàíäà éàøàéûð. Òÿãëèä áàõûìûíäàí ñÿíÿòêàðëûã âÿ àðòèñòëèê ìÿùà-ðÿòèíÿ ìàëèêäèð.

58. Àüà Ñåéèäùöñåéí - áèçèì ìþùòÿðÿì ÿìîüëàíëàðûìûçäàíäûð. ×îõ òÿð-áèéÿëè, ñþùáÿòúèë, íÿúèá èíñàíäûð. Îòóç èëäÿí áÿðè Øÿãàãèëÿð àèëÿñè èëÿáàüëàíûá âÿ Ãûï÷àã êÿíäèíäÿ éàøàìàüà ãÿðàð âåðèá.

59. Ðÿùìÿòëèê Àüà Ìèðúÿôÿð - ðÿùìÿòëèê Àüà Ìèðãàôàðûí áþéöê îüëóäóð.Èøýöçàð, úÿñóð âÿ ãîðõìàç áèð àäàì èäè. Àììà ÿëè àüûð èäè. Êÿíääÿáàø âåðÿí çàðàôàòëàðäà èøòèðàê åòñÿ èäè, èø õÿòÿðñèç ãóðòàðìàçäû.

63.

64.

65.

66.

Áèð ÷ûõàéäûì Äàìãÿéÿíèí60 äàøûíà,Áèð áàõàéäûì êå÷ìèøèíÿ, éàøûíà,Áèð ýþðÿéäèì íÿëÿð ýÿëìèø áàøûíà,

Ìÿí äÿ îíóí ãàðëàðûéëàí àüëàðäûì.Ãûø äîíäóðàí öðÿêëÿðè äàüëàðäûì.

Ùåéäÿðáàáà, ýöë ãþí÷ÿñè õÿíäàíäû,Àììà ùåéèô, öðÿê ãÿçàñû ãàíäû,Çèíäÿýàíëûã áèð ãàðàíëûã çèíäàíäû,

Áó çèíäàíûí äÿðáÿ÷ÿñèí à÷àí éîõ,Áó äàðëûãäàí áèð ãóðòóëóá ãà÷àí éîõ.

Ùåéäÿðáàáà, ýþéëÿð áöòöí äóìàíäû,Ýöíëÿðèìèç áèð-áèðèíäÿí éàìàíäû,Áèð-áèðèçäÿí àéðûëìàéûã, àìàíäû,

Éàõøûëûüû ÿëèìèçäÿí àëûáëàð,Éàõøû áèçè éàìàí ýöíÿ ñàëûáëàð!

Áèð ñîðóøóí áó ãàðüûíìûø ôÿëÿêäÿí,Íÿ èñòÿéèð áó ãóðäóüó êÿëÿêäÿí?Äåéíÿ, êå÷èðò óëäóçëàðû ÿëÿêäÿí,

Ãîé òþêöëñöí áó éåð öçö äàüûëñûí,Áó øåéòàíëûã ãóðüóñó áèð éûüûëñûí!

Áèð ó÷àéäûì áó ÷ûðïûíàí éåëèíÿí,Áàüëàøàéäûì äàüäàí àøàí ñåëèíÿí,Àüëàøàéäûì óçàã äöøÿí åëèíÿí,

Áèð ýþðÿéäèì àéðûëûüû êèì ñàëäû?Þëêÿìèçäÿ êèì ãûðûëäû, êèì ãàëäû?

97

_____________60. Äàìãÿéÿ - ÿçÿìÿòëè áèð ãàéàäûð. Àüàú áóäàüû êèìè äàüäàí àéðûëûá,

ÿéèëèá. Àëòûíäà îòàã áîéäà áèð éåð äöçÿëäèá êè, ãûøäà âÿ éàéäà éîëêå÷ÿíëÿðèí, ÷îáàíëàðûí ñûüûíàúàüû îëóð. Óøàãëàð äà áÿ`çÿí îíóí äà-ìûíûí öñòöíÿ ÷ûõûá ÿòðàôäàêû ÿíýèíëèêëÿðèí òàìàøàñûíäàí ùÿçç àëûðëàð(Äàìãÿéÿ äàüûí äþøöíäÿ, äÿðÿíèí öñòöíäÿ, Øÿíýèëàáàä âÿ Ýöëëöúÿêÿíäëÿðèíèí àðàñûíäàäûð).

67.

68.

69.

70.

71.

Ìÿí ñÿíèíòÿê äàüà ñàëäûì íÿôÿñè,Ñÿí äÿ ãåéòÿð ýþéëÿðÿ ñàë áó ñÿñè,Áàéãóøóí äà äàð îëìàñûí ãÿôÿñè,

Áóðäà áèð øèð äàðäà ãàëûá áàüûðûð,Ìöðöââÿòñèç èíñàíëàðû ÷àüûðûð.

Ùåéäÿðáàáà, ãåéðÿò ãàíûí ãàéíàðêÿí,Ãÿðÿãóøëàð ñÿííÿí ãîïóá ãàëõàðêÿí,Î ñûëäûðûì äàøëàð èëÿ îéíàðêÿí

Ãîâçàí, ìÿíèì ùèììÿòèìè îðäà ýþð,Îðäàí ÿéèë, ãàìÿòèìè äàðäà ýþð.

Ùåéäÿðáàáà, ýåúÿ äóðíà êå÷ÿíäÿ,Êîðîüëóíóí ýþçö ãàðà ñå÷ÿíäÿ,61

Ãûðàòûíû ìèíèá, êÿñèá-áè÷ÿíäÿ,Ìÿí äÿ áóðäàí òåç ìÿòëÿáÿ ÷àòìàðàì,Åéâàç ýÿëèá ÷àòìàéûíúà éàòìàðàì.

Ùåéäÿðáàáà, ìÿðä îüóëëàð äîüýèíàí,Íàìÿðäëÿðèí áóðóíëàðûí îâýèíàí,Ýÿäèêëÿðäÿ ãóðäëàðû òóò áîüýèíàí,

Ãîé ãóçóëàð àéûí-øàéûí îòëàñûí,Ãîéóíëàðûí ãóéðóãëàðûí ãàòëàñûí.

Ùåéäÿðáàáà, ñÿíèí êþíëöí øàä îëñóí,Äöíéà âàðêÿí àüçûí äîëó äàä îëñóí,Ñÿííÿí êå÷ÿí òàíûø îëñóí, éàä îëñóí,

Äåéíÿ ìÿíèì øàèð îüëóì Øÿùðèéàð,Áèð þìöðäöð ãÿì öñòöíÿ ãÿì ãàëàð.

98

_____________61. Øå`ðèí áó áÿíäèíäÿ Êîðîüëó ùåêàéÿñèíÿ èøàðÿ åäèëìèøäèð. Äåìÿê èñòÿéèð êè, î

çàìàí êè, Êîðîüëó äàñòàíûíû äàíûøûðëàð ìÿí äÿ áóðàäàí ãóëàã âåðìÿêäÿéÿì.Äàñòàí àõûðà ÷àòìàéûíúà ìÿíè éóõó àïàðìàç. Àçÿðáàéúàíûí, áÿëêÿ áöòöíäöíéàíûí ÿí ìÿøùóð ãÿùðÿìàíëûã ùåêàéÿñè îëàí «Êîðîüëó”» äàñòàíûíûí ãûñàõöëàñÿñè áåëÿäèð: äàñòàíûí ãÿùðÿìàíû Êîðîüëó þç îüëó Åéâàçû äþéöøÿ ýþíäÿ-ðèð. Ýöí áàòàíà ãÿäÿð Åéâàç ãàéûòìûð. Êîðîüëó, ýåúÿíèí çöëìÿòèíäÿ îðà-áóðàáàõà-áàõà, ùÿð ãàðàëòûäàí öìèäÿ äöøÿ-äöøÿ ýàù éåëäÿí, ýàù äóðíà ãàòàðûíäàíîüëóíó ñîðàãëàéûð. Ýåúÿíè áèð òÿùÿð ñÿùÿð åëÿéèá, òåç Ãûðàò àäëû ÿôñàíÿâè àòûíàìèíÿðÿê äþéöøÿ ýåäèð. Äöøìÿíè ìÿüëóá åäèá, ÿñèð äöøìöø îüëóíó ãóðòàðûð.Åéâàçûí ãàéûòìàñû èëÿ äàñòàí áèòèð.

72.

73.

74.

75.

76.

ÈÊÈÍÚÈ ÙÈÑÑß

Ùåéäÿðáàáà, ýÿëäèì ñÿíè éîõëóéàì,Áèð äÿ éàòàì, ãóúàüûíäà éóõëóéàì,Þìðö ãîâàì, áÿëêÿ áóðäà ùàõëûéàì,

Óøàãëûüà äåéÿì: áèçÿ ýÿëñÿí áèð,Àéäûí ýöíëÿð, àüëàð öçÿ ýöëñÿí áèð!

Ùåéäÿðáàáà, ÷ÿêäöí ìÿíè ýÿòèðäöí,Éóðäóìóçà, éóâàìûçà éåòèðäöí,Éóñèôèâè óøàã èêÿí èòèðäöí,

Ãîúà Éÿ`ãóá, èòìèøñÿì äÿ òàïûáñàí,Ãîâàëàéûá ãóðä àüçûíäàí ãàïûáñàí.

Ýåäÿíëÿðèí éåðè áóðäà ýþðöíöð,Õàíûì íÿíÿì àü êÿôÿíèí áöðöíöð,Äàëûìúàäûð, ùàðà ýåäèì ñöðöíöð.

- Áàëà, ýÿëäöí? Íèéÿ áåëÿ ýåú ýÿëäöí?Ñÿáðèì ñÿííÿí ýöëÿøäè, ñÿí ýöú ýÿëäöí.

Ìÿí ýþðäöéöì êàðâàí ÷àòûá, êþ÷öáäè,Àéðûëûüûí øÿðáÿòèíè è÷èáäè,Þìðöìöçöí êþ÷ö áóðäàí êå÷èáäè,

Êå÷èá ýåäèá ýåäÿð-ýÿëìÿç éîëëàðà,Òîçó ãîíóá áó äàøëàðà, êîëëàðà.

Áóðäà øèðèí õàòèðÿëÿð éàòûáëàð,Äàøëàðûéëàí áàøû áàøà ÷àòûáëàð,Àøíàëûüûí äàøûí áèçäÿí àòûáëàð,

Ìÿí áàõàíäà ãîâçàíûëëàð, áàõûëëàð,Áèð äÿ éàòûá éàíäûðûëëàð, éàõûëëàð.

99

1.

2.

3.

4.

5.

Ãÿáèëÿìèç áóðäà ãóðóá îúàüû,Èíäè îëìóø ãóðä-ãóøëàðûí éàòàüû,Ýöí áàòàíäà ñþíÿð áöòöí ÷ûðàüû,

«Âÿ áÿëäÿòèí ëåéñÿ ëÿùà ÿíèñóÈëëÿë éÿàôèðÿ âÿ èëëÿë-èñó»

Çàìàí êå÷èð, öôöãëÿðäÿ òîç ãàëûð,Êàðâàí êèìè óçàãëàðäà òîç ñàëûð,Äóìàí ýÿëèð, öðÿêëÿðè ÷óëüàëûð,

Öðÿê äåéèð: çàìàí, êå÷ìÿ, àìàíäûð!Êå÷ÿíëÿðäÿ ýþçöì âàð, áèð äàéàí äóð!

Ðóçèýàðûí äÿéèðìàíû ôûðëàíûð,Ìÿõëóã îíóí äèøëÿðèíÿ òîëëàíûð,Áàõ êè, éåíÿ áÿøÿð íåúÿ àëëàíûð,

Ùÿìèøÿëèê øàäëûã óìóð þçöíÿ,Ãÿáðè ýþðöð, òîç ãîíäóðìóð öçöíÿ.

Êþùíÿëÿðèí ñöð-ñöìöýè äàðòûëûá,Ãóðòóëàíûí ÷óë-÷óõàñû éûðòûëûá,Ìîëëà Èáðàùèì ëàï ÿðèéèá ãóðòóëóá,

Øåéõöëèñëàì ñÿùìàí ãàëûá, ãûâðàõäû,Íîâðóçÿëè ãà÷àã êå÷èá, ãî÷àõäû.

Àùûëëàðûí éåòìèø êÿôÿí ÷öðöäöá,Úàùûëëàðû äöíéà ãÿìè êèðèäèá,Ãûç-ýÿëèíëÿð ÿò-úàíëàðûí ÿðèäèá,

Ðÿõøÿíäÿíèí íÿâÿ òóòóð ÿëèíè,Íÿíÿãûçûí êöðÿêÿíè, ýÿëèíè.

100

6.

7.

8.

9.

10.

×îõ øöêðö âàð, éåíÿ ýÿëäóõ ýþðöøäóõ,Èòÿíëÿðäÿí, áèòÿíëÿðäÿí ñîðóøäóõ,Êöñìöøäóõ äà, Àëëàù ãîéñà, áàðûøäóõ,

Áèð äÿ ýþðöø ãèñìÿò îëà, îëìàéà,Þìöðëÿðäÿ ôöðñÿò îëà, îëìàéà.

Áóðäà õÿéàë ìåéäàíëàðû ýåíèøäè,Äàüëàð, äàøëàð áöòöí ìÿíëÿ òàíûøäû,Ýþðúÿê ìÿíè Ùåéäÿðáàáà äàíûøäû :

- Áó íÿ ñÿñäè, ñÿí àëÿìÿ ñàëûáñàí,Ýÿë áèð ýþðÿê þçöí ùàðäà ãàëûáñàí?

Êÿúàâÿéëÿ áó ÷àéäàí ÷îõ êå÷ìèøèê,Áó ÷åøìÿëÿðäÿí íÿ ñóëàð è÷ìèøèê,Áó éîíúàëûãëàðäà êÿñèá áè÷ìèøèê,

×ÿïèøëÿðè ãûäûõëàéàí ýöíëÿðèì,×ÿïèø êèìè îéíàõëàéàí ýöíëÿðèì.

Áó õûðìàíäà «àðàäàíõûð» îéíàðäóõ,Úîìàëàøûá ãàðûøãàòÿê ãàéíàðäóõ,Éàâàø-éàâàø áàõ÷àëàðäà àüíàðäóõ,

Àüàúëàðäàí ÷èëèíýàüàú êÿñÿðäóõ,Ãîðóã÷óíóí ãîðõóñóíäàí ÿñÿðäóõ.

Áèð òþâëÿäÿ ñàðû èíÿê äîüàðäû,Õàíûì íÿíÿì èíÿêëÿðè ñàüàðäû,Àíà èéñè äàì-äèâàðäàí éàüàðäû,

Ìÿí áóçîâó ãóúàãëàðäûì ãàøìàñûí,Äåéÿðäè:- Áàõ, áàäéà äîëñóí, äàøìàñûí.

101

11.

12.

13.

14.

15.

Áó äàìëàðäà ÷îõëó úûçûõ àòìûøàì,Óøàãëàðûí àøûãëàðûí óäìóøàì,Ãóðãóøóíëó ñàããà àëûá ñàòìûøàì,

Óøàã íåúÿ ùå÷ çàäûíàí øàä îëàð,Èíäè áèçèì ãÿìè òóòìóð äöíéàëàð.

Ìÿêòÿá ãàëûð, óøàãëàð äÿðñ àëûëëàð,Ùåé éàçûëëàð, ùåé ïîçóëëàð, éàëûëëàð,Ìîëëà Èáðàùèì þçö, åâè ãàëûëëàð,

Àììà áèçèì éîëäàøëàðäàí ãàëàí éîõ,Áóíëàðäàí áèð áèçè éàäà ñàëàí éîõ.

Áèð âàõòûíäà áó ìÿêòÿá ïÿðýàð èäè,Áèð Ìöñåééèá, áèð Ìÿìäÿñÿí âàð èäè,Áèðè õÿëôÿ, áèðè âÿðçèøêàð èäè,

Àõóíä áèçëÿ îéíàìàüà ýåäÿðäè,Þçö áèçÿ îéíàìàã þéðÿäÿðäè.

Äåäèì, áàëàì, î Ìÿìäÿñÿí íîëóáäó?Ìÿ`ëóì îëäó òèôèë áàëà þëöáäö,Íÿ âàð, íÿ âàð, áóðíóíäàí ãàí ýÿëèáäè,

Áèð éåë ÿñèð, áàõûðñàí Ìÿìäÿñÿí éîõ,Áó êÿíääÿ áèð áóðóí ãàíû êÿñÿí éîõ.

Äåäèì, äåéèí Ìöñåééèáÿ íÿ ýÿëäè?Ãóëàì, ýþðäöì, àüëàð ýþç èëÿ ýÿëäè,Äåäè: î äà áàùàëûã äöøäö, þëäö,

Äåäèì, éàçûã áèçëÿ ùàñûë áþëÿíëÿð,Áèòìÿéÿíäÿ àúëàðûíäàí þëÿíëÿð.

102

16.

17.

18.

19.

20.

Áó ìÿêòÿáäÿ øå`ðèí øÿùäèí äàäìûøàì,Àõóíäóí àüçûíäàí ãàïûá óäìóøàì,Ýàùäàí äà áèð àõóíäó àëäàòìûøàì,

-Áàøûì àüðûð, - äåéèá, ãà÷ûá ýåòìèøÿì,Áàõ÷àëàðäà ýåäèá ýþçäÿí èòìèøÿì.

Àçàä îëàíäà ìÿêòÿáäÿí ÷ûõàðäûã,Ùöúóìëà áèð-áèðèìèçè ñûõàðäûã,Éîëäà ùÿð íÿ ýÿëäè, âóðóá éûõàðäûã,

Óøàã äåìÿ, èïèí ãûðìûø äàíà äå,Áèð äàíà äà äåìÿ, ÿëëè äàíà äå.

Ìÿëèêíèéàç èòêèí ýåäèá éîõ îëóá,Ìèðàñëàí õàí ñÿêòÿ åäèá éûõûëûá,Ùÿðÿ ãà÷ûá áèð äÿðÿäÿ ñûõûëûá,

×þðÿê ãÿìè ÷ûõûá õàëãûí àéûíà,Ùÿð êÿñ ãàëûá þç úàíûíûí ùàéûíà.

Êÿòäè éàçûã ÷ûðàü òàïìûð éàíäûðà,Ýþðöì ñèçèí áÿðãöç ãàëñûí àíäûðà,Êèì áó ñþçö ÿðáàáëàðà ãàíäûðà:

Íÿäèð àõûð áó ìèëëÿòèí ýöíàùû?Òóòñóí ñèçè, ýþðöì, ìÿçëóìëàð àùû!

Ùÿð íÿ àëûð áàùà âåðèð ãèéìÿòè,Óúóç ôÿãÿò ÿêèí÷èíèí çÿùìÿòè.Áèòÿíäÿí àðòûã áè÷ÿíèí öúðÿòè,

Êÿíä óøàüû ýåäèð éîëäà èøëÿéÿ,Îðäà áÿëêÿ ãÿíäè òàïà, äèøëÿéÿ.

103

21.

22.

23.

24.

25.

Êÿòäè ýÿëèí êèìè äöíéàíû áÿçÿð,Þç þâðÿòè éàìàã-éàìàüà äöçÿð,Èéíÿ áÿçÿð õàëãû, þçö ëöò ýÿçÿð,

Èíäè äÿ âàð ÷àðøàáëàðû àëáàãäû,Óøàãëàðûí ãû÷-ïàðàñû ÷ûëïàãäû.

Áó áàõ÷àäà àø òÿðÿñè ÿêÿðäèêÙåé ñó à÷ûá êÿðäèéÿ ýþç äèêÿðäèê,×ûõìàã ùÿìèí äÿðèá àøà òþêÿðäèê,

Ôûíãûëûøëàð ãàøûãëàðäàí àñëàíû,Éàüëû äåñÿì, ãóðó àüçûí èñëàíû.

Áó äþøëÿðäÿ ãóçóëàðû éàéàðäûã,Àõìàñûíëàð óëäóç òÿêèí, ñàéàðäûã,Ãóøãîâàíû ÷ÿêèá äàøà äàéàðäûã,

Ãóøãîâàí äà åëÿ áèë êè, ãàáàíäû,Ãóðä óçàãäàí äåéÿð áÿñ êè, ÷îáàíäû.

Õàíûì íÿíÿì íàõîø îëàí èë èäè,Ãûø âàð èêÿí êöëÿê èäè, éåë èäè,Ãûø äà ÷ûõäû, éàüûø èäè, ñåë èäè,

Éöê-éàïûíû ùåé ÷àòûðäûã êè, ýåäàõ,Ñåë êöøýöðöð, ìÿúáóð îëäóõ ãåéèäàõ.

Íåéñàí äöøäö, áèç äÿ äöøäóõ éàüûøà,Ùåé äåéèðäóõ áÿëêÿ éàüûø éûüûøà,Êèì áàúàðàð ñåëëÿð èëÿ áîüóøà?

Áàëàêèøè ôàéòîí÷óìóç ýÿëìèøäè,Èìàìèééÿ ãÿùâÿñèíäÿ ãàëìûøäû.

104

26.

27.

28.

29.

30.

Áó çÿìèäÿ ýåäèá, ýþçäÿí èòÿðäèê,Òîíãàë ãóðóá, ñöòöëëÿðè öòÿðäèê,Äåéèá, ýöëìÿê ìóðàäûíà éåòÿðäèê,

Åë äÿ ýöëñöí, ìóðàäûíà éåòèøñèí,Öðÿêëÿðèí éàðàëàðû áèòèøñèí.

Õÿëâÿð÷èëÿð áóðäà õÿëâÿð äàøûðäû,Áó êöëëöêäÿí óëàõëàð äûðìàøûðäû,Ñåëëÿð êèìè íå`ìÿò àøûá-äàøûðäû,

Ùÿð èø äåäèí ùÿð êèìñÿéÿ ýþðÿðäè,Úàí äÿðìàíû èñòÿñÿéäèí âåðÿðäè.

Èíäè áÿøÿð àú ãóðä òÿêèí óäóõóá,×þìáÿëÿíòè ýþç ãûúûðäûá äóðóõóá,Áàõûëëàð êè, ýþðñöíëÿð êèì ñûíûõóá

Òþêöëñöíëÿð îíóí ëÿøèí éûðòñûíëàð,Ùÿðÿ áèð äèø ÿíñÿñèíäÿí ãûðòñûíëàð.

Ùåéäÿðáàáà, ñÿíäÿ äÿôèíÿëÿð âàð,Äàüëàð âÿäèÿñè õÿçèíÿëÿð âàð,Àììà ñÿíÿ áÿíçÿð äÿ ñèíÿëÿð âàð,

Áó ñèíÿëÿð äàüëàð èëÿ äàíûøûð,Äàüëàð êèìè ýþýëÿð èëÿ ãîíóøóð.

Ýþð ùàðäàí ìÿí ñÿíÿ ñàëäûì íÿôÿñè,Äåäèì ãàéòàð ñàë àëÿìÿ áó ñÿñè,Ñÿí äÿ éàõøû ñèìóðã åòäèí ìÿýÿñè,

Ñàíêè ãàíàä âåðäèí éåëÿ, íÿñèìÿ,Ùÿð òÿðÿôäÿí ñÿñ âåðäèëÿð ñÿñèìÿ.

105

31.

32.

33.

34.

35.

Ùåéäÿðáàáà, ñÿíè âÿòÿí áèëìèøäèì.Âÿòÿí äåéèá, áàø ýþòöðöá ýÿëìèøäèì,Ñÿíè ýþðöá ýþç éàøûìû ñèëìèøäèì,

Ùàëáóêè, ëàï ãÿìëè ãöðáÿò ñÿíäÿéìèø,Ãàðà çèíäàí, àúû øÿðáÿò ñÿíäÿéìèø.

Êèì ãàëäû êè, áèçÿ áóüóí áóðìàäû,Àëòäàí-àëòäàí áèçÿ êÿëÿê ãóðìàäû,Áèð ìÿðä îüóë áèçÿ ùàâàð äóðìàäû,

Øåéòàíëàðû ãóúàãëàéûá ýÿçäèç ñèç,Èíñàíëàðû àéàãëàéûá, ÿçäèç ñèç.

Äèâàð óúàëäû, ýöí áèçÿ äöøìÿäè.Çèíäàí ãàðàëäû, ýþç-ýþçö ñåøìÿäè,Ýöíäöç ýþçö ìÿíèì ëàìïàì êåøìÿäè,

Ñåë äÿ áàñäû, åììèç äîëóá ýþë îëäó,×îõ éàçûüûí åâè ÷þíöá ÷þë îëäó.

ßââÿë áàøû ìÿíäÿí èñòèãáàë åòäèç,Ñîíäàí ÷þíöá èøèìäÿ èõëàë åòäèç,Þç çÿííèçúÿ óñòàäû èüôàë åòäèç,

Åéáè éîõäóð, êå÷ÿð ýåäÿð þìöðäöð,Ãûø äà ÷ûõàð, öçöãàðà êþìöðäöð.

Ìÿíèì éîëóì ìÿùÿááÿò úàääÿñèéäè,Ñîí ñþçëÿðèì ùàããûí èðàäÿñèéäè,Ìÿùÿááÿòèí ðèñàëÿò âÿ`äÿñèéäè,

Éîõñà ìÿíäÿ áèð êÿñ èëÿ ãÿðÿç éîõ,Ñèéàñÿò àäëû ìÿíäÿ áèð ìÿðÿç éîõ.

106

36.

37.

38.

39.

40.

Ùàãã íÿ äåéèð? Êöôðÿ ãàðøû ýåòìÿéèç,Íóðäàí ÷ûõûá, çöëìÿò è÷ðÿ èòìÿéèç,Ôûðûëäàüà ôûðôûðàòÿê áèòìÿéèç,

Ýþðäöç äÿ êè, îëìàäû êöôðöí äèáè,Ïóë äà âåðñÿ, àëìàüà òèêìèø úèáè.

Øåéòàí áèçèì ãÿëáèìèçè ÷þíäÿðèá,Àëëàù äåéÿí éîëäàí áèçè äþíäÿðèá,Èëàíëû ÷åøìÿéÿ áèçè ýþíäÿðèá,

Ìèííÿò ãîéóð êè, àðõûíûç íÿùð îëóá,Áèç ýþðöðöê ñóëàð áèçÿ çÿùð îëóá.

Ùåéäÿðáàáà, ýèëåéëèêäÿí íÿ ÷ûõàð?Çöëìöí åâèí ñÿáðö òÿùÿììöë éûõàð,Äÿðâèø îëàí ñÿáðèí ÿëèí áÿðê ñûõàð,

Ýÿë ãàéûäàã, ÷ûõàã Àüà äöçöíÿ,Êå÷ÿê éåíÿ ìÿùÿááÿòèí ñþçöíÿ.

Äåéíÿ óøàã áèð-áèðèëÿ ñàç îëñóí,Áÿëêÿ áó ãûø áèð äÿ ÷þíöá éàç îëñóí,×àé, ÷ÿìÿíëÿð þðäÿê îëñóí, ãàç îëñóí,

Áèç äÿ áàõûá ôÿðÿùëÿíèá áèð ó÷àã,Ñûíûã-ñàëõàã ãàíàäëàðû áèð à÷àã.

Áó áàõ÷àäàí àë÷àëàðû äÿðÿðäèê,Ãûø àäûíà ÷ûõûá äàìäà ñÿðÿðäèê,Ùåé äÿ ÷ûõûá éàëàíäàí ÷þíäÿðÿðäèê,

Ãûø çóìàðûí éàéäà éåéèá äîéàðäûã,Áèð êöëëè äÿ ìèííÿò õàëãà ãîéàðäûã.

107

41.

42.

43.

44.

45.

Åâëÿð ãàëûð, åâ ñàùèáè éîõ þçö,Îúàãëàðûí àíúàã èøûëäûð êþçö,Ýåäÿíëÿðèí àç-÷îõ ãàëûáäûð ñþçö,

Áèçäÿí äÿ áèð ñþç ãàëàúàã, àé àìàí!Êèìëÿð áèçäÿí ñþç ñàëàúàã, àé àìàí!

Áèçäÿí ñîðà êöðñöëÿðèí òîâóíäà,Êÿíäèí íàüûëëàðûíäà, ñþç-ñîâóíäà,Ãàðû íÿíÿíèí ÷àõìàüûíäà, ãîâóíäà,

«Ùåéäÿðáàáà» þçöí ãàòàð ñþçëÿðÿ,È÷êè êèìè õóìàð âåðÿð ýþçëÿðÿ.

Àøûã äåéÿð: Áèð íàçëû éàð âàð èìèø,Åøãèíäÿí îäëàíûá éàíàð âàð èìèø,Áèð ñàçëû, ñþçëö Øÿùðèéàð âàð èìèø,

Îäëàð ñþíöá, îíóí îäó ñþíìÿéèá,Ôÿëÿê ÷þíöá, îíóí ÷àðõû ÷þíìÿéèá.

Ùåéäÿðáàáà, àë÷àãëàðûí êþøê îëñóí,Áèçäÿí ñîðà ãàëàíëàðà åøã îëñóí,Êå÷ìèøëÿðäÿí ýÿëÿíëÿðÿ ìÿøã îëñóí,

Åâëàäûìûç ìÿçùÿáèíè äàíìàñûí,Ùÿð è÷èáîø ñþçëÿðÿ àëäàíìàñûí!

108

46.

47.

48.

49.

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

ÞÍ ÑÞÇ ßÂßÇÈ 3

ÌÞÙÒßØßÌ ÑßÍßÒ ßÑßÐÈ 8

ÞÉÐßÄßÍ ÀËËÀÙÛÍ ÀÄÛ ÈËß 57

ØßÙÐÈÉÀÐÛÍ «ÙÅÉÄßÐÁÀÁÀÑÛ» 67

ÌÖÃßÄÄÈÌß 75

«ÙÅÉÄßÐÁÀÁÀÉÀ ÑÀËÀÌ» ÏÎÅÌÀÑÛ

ÁÈÐÈÍÚÈ ÙÈÑÑß 79

ÈÊÈÍÚÈ ÙÈÑÑß 99

109

ÅËÌÀÍ ÙÈËÀË îüëó ÃÓËÈÉÅ«ÙÅÉÄßÐÁÀÁÀÉÀ ÑÀËÀÌ» ÍÅÚß ÂÀÐÑÀ

Êîìïéöòåð òÿðòèáàò÷ûñûâÿ äèçàéíåð: Àêèô Äÿíçèçàäÿ

Îïåðàòîð: Íàòèã Ùöñåéíîâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ìèðúöíåéä ×àéðóäè

Éûüûëìàüà âåðèëìèø 01.05.2001×àïà èìçàëàíìûø 31.05.2001

Ôîðìàòû 84õ108 1/16.Ôèçèêè ÷/â 6.9.Øÿðòè ÷/â 19,34.

Òèðàæû 500

111

«ÙÅÉÄßÐÁÀÁÀÉÀÑÀËÀÌ»

ÍÅÚß ÂÀÐÑÀ

ÅËÌÀÍ ÃÓËÈÉÅÂ

113

114

115

116