tuong lai cua tu do - f.libvui.comf.libvui.com/dlsm13/tuonglaicuatudo_686b98725d.pdfcập hoặc...

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach

Chúngtađangsốngtrongthờiđạidânchủ.Khôngcómộttràolưunàotrongnhữngthếkỷquađãđểlạidấuấnsâuđậmtrênthếgiớinhưnhữngnướcđithắnglợicủanguyêntắcđa

số.Vàonhữngnăm1900vẫncònchưahềcómộtnướcnàotrưngrađượcđặctínhcơbảntheođóngàynaytacóthểkhẳngđịnhđượcđấylàmộtnềndânchủ:bổnhiệmcáccơquanchínhtrịquacáccuộcbầucử,trongđótấtcảmọicôngdânđếntuổitrưởngthànhđềuđượcphépđibầu.Đếnnayđãcó119nướctrênthếgiới,tươngđươngvới62%dânsốtoàncầu,thỏamãnđượctiêuchuẩnnày.NhữnggìđượcgọilàthựctiễnchínhtrịbắtđầuởmộtvàinướcítỏitạiBắcMỹgiờđâyđãtrởthànhchuẩnmựcđiềuhànhnhànướckhắpmọinơitrênthếgiới.Nềnquânchủđãlỗithời,chủnghĩaphátxít,chủnghĩacộngsảnđãbịmấttínnhiệmvĩnhviễn,nhànướcthầnquyềnhồigiáotrongbấtcứtrườnghợpnàocũngkhôngmấyđượcưachuộngdobởimộtnhómthiểusốquákhích.Đốivớituyệtđạiđasốnhânloại,chỉcóduynhấtdânchủlàcộinguồncủatínhchínhđángchínhtrị.NgayđếncảnhữngkẻđộctàinhưHosniMubarakởAicậphoặcRobertMugabeởSimbabwecũngđãphảichịutốnkémđểtổchứcnhữngcuộcbầucửhoànhtráng--cóthểngaytừđầuđãbiếtailàngườithắngcử.Việcngaycảnhữngkểchốngđốidânchủcũngphảibắtchướcnhữngngônngữvànghilễcủamộtnềndânchủđủchứngtỏ:Cuộcchiếnđãthắnglợitừlâu.Tuynhiênthờiđạidânchủcònlàmnênsựchúýởnhữngmặtkhácnữa.Từnguồngốcvăn

tựHylạpcổdânchủcónghĩatựanhưlàsựcaitrịcủanhândân.Vàmộtsựphânbốlạiquyềnlưctừtrênxuốngdướiquảnhiêncóthểquansátthấyởkhắpmọinơi.Vìthếởđâytôisửdụngkháiniệm"Dânchủhóa“,mặcdùsựviệcxảyrahoàntoànkhônggiớihạntronglĩnhvựcchínhtrị.Tuyvậynhữnghiệntượngđikèmxảyraởkhắpnơicũngchỉlàmột:Cáccơcấuthứbậcbịtanvỡ,nhữnghệthốngképkínđãmởra,sứcépcủaquầnchúngtrởthànhđộnglựcthayđổixãhội.Từmộthìnhthứcnhànước,nềndânchủđãpháttriểnthànhmộtlốisống(wayoflife).Thídụnhưtrongkinhtế:tínhđặctrưngvàmớicủachủnghĩatưbảnhiệnđạikhôngphảilà

toàncầuhóa,cũngkhôngphảilàvaitròápđảocủathôngtinvàkỹthuật;cảhaiđềuđãcótừlâu.Cáimớichínhlàchấtlượngdânchủcủanó.Tăngtrưởngkinhtếtrongvòng50nămquađãđemlạisựgiàucóchohàngtriệuconngườiởcácnướccôngnghiệppháttriển.Tiêuxàiởmứccao,cótiềngửitiếtkiệmvàcóvốnđầutưngàynayđãthuộcvàotàisảncủađôngđảoquầnchúng,nhữngcáiđóbắtbuộccáckếtcấuxãhộiphảithíchnghi.Quyềnlựckinhtế,hàngthếkỷnaytậptrungtrongnhómcácthươnggiađángkínhtrọng,cácchủnhàbăngvàtầnglớpquanchức,giờđâyđãdịchchuyểnvềphíatầnglớpcơbảnbêndưới.Đasốcáccơsởkinhdoanh,vâng,đasốcácquốcgiakhôngcònlôikéomờichàosốchụcngànthuộctầnglớptrênnữa,mànhằmvàotầnglớptrunglưuđôngđảo.Cũngđúngthôi--vìtàisảncốđịnhcủamộtvàihiệphộiđầutưdanhtiếngnếuđemsosánhvớitiềmlựctàichínhcủamộtquỹhưutrícókhácnàotiềntiêuvặt.Vănhóacũngđãtrởnêndânchủhơn.Nềnvănhóathượnglưucổđiểntuyệtnhiênkhông

phảiđãchếthẳn,nhưngnócũngchỉtồntạimộtcáchlaylắtnhưthểlàmộtmặthàngtiêudùngdànhchocácthếhệgià.Trungtâmcủađờisốngvănhóangàynayđãbịnhạcpop,sựcuốnhútcủaphimảnhthươngmạivànhữngchươngtrìnhvôtuyếnchủyếuchiếmlĩnh.Bộbanàytạonêntiêuchuẩnnghệthuậtcủathờiđạichúngta,làhệtọađộvănhóamàchúngtachuyểnđộngtrongđó.Hơnnữa:cuộccáchmạngdânchủđãlàmthayđổicáckháiniệmvănhóacủachúngta.Nếuxưakiadanhtiếngcủamộtnữcasĩchẳnghạncólẽchủyếuphụthuộcvàođiềuailàngườiyêuthíchchịta,thìngàynaydanhtiếngcủachịtasẽphụthuộcvàosốlượngnhữngngườihâmmộ.ĐánhgiátheokiểunhưvậythìJesseyNormansẽkhôngbaogiờsánhkịpvớiMadonna.Sốlượngđãvượtlêntrởthànhbiểutượngcủachấtlượng.Cáigìđãlàmnênsựdịchchuyểndữdộiấy?Giốngnhưtấtcảcáctràolưulớntrongxãhội

lànsóngdânchủbắtnguồntừrấtnhiềuyếutố:sựtiếnbộcủakỹthuật,sựgiàucóngàycàngtăngcủatầnglớptrunglưu,sựthấtbạicủacáchệtưtưởngvàcáchệthốngkhácđãmộtthờigiữchoxãhộicóđượctrậttựcủanó.ĐónggópthêmvàonhữngtácđộngmangtínhcấutrúcnàyđólànướcMỹ,mộtlựclượngmangtínhlịchsử.DovịthếápđảocủaHợpChúngQuốcHoa

Kỳvớimộtnềnchínhtrịvàvănhóacómứcđộdânchủrấtsâurộngcóvẻnhưquátrìnhdânchủhóatoànthếgiớilàđiềukhôngthểnàotránhkhỏi.Chodùcácnguyênnhâncóthểlàthếnàođinữa:Việcdựđoáncáchậuquảcủaquátrìnhdânchủhóangàycàngtăngcũngkhônglấygìlàmkhókhăn.Vớiviệccảitạomôitrườngchínhtrị,quátrìnhdânchủhóavẫncònlâumớiđếnđíchcủamình,bởivìcònnhiềucáikhácnữathamgialàmnêncuộcsốnghiệnđạicủachúngta,chúng,suychocùngcũngxuấtpháttừcácýtưởngdânchủ.Chẳnghạnngườitanóirằngtronggiaiđoạntăngtrưởngcaocủanhữngnămchínmươi,

việctiếpcậncácnguồnthôngtinđãđượcdânchủhóa.Trướcđósựgiatăngcủachúngchỉnhằmphụcvụchochếđộtậpquyềntrungươngvàchocơcấuthứbậc.NhữngnướcđithắnglợicủaRadio,TiVi,điệnảnhvàMegafonchứađựngmộthiệuứngtậptrunghóa.Ainắmtrongtaykỹthuậtnàycónghĩalànắmđượctoànbộxãhội.Chínhvìthếmànhữngkẻlàmđảochính,nhữngnhàcáchmạngởthếkỷhaimươiđầutiênbaogiờcũngtiếnhànhchiếmgiữcácđàitruyềnthanh.Trongxãhộitinhọcngàynayngượclạicóđếnhàngngànkênhtintứckhácnhau-điềunàylàmchoviệckiểmsoáttậptrungtrởnênkhôngthểthựchiệnđượcvàgiúpchoviệcthểhiệncácýkiếnkhácbiệttrởnêndễdànghơn.Mạnginternetđãđẩyquátrìnhnàylêntớiđỉnhđiểm.ỞđótheonhưThomasFriedman,nhàbìnhluậncủatờNewYorkTimes:"Tấtcảđềukếtnốimạng,khôngmộtaicóchứcnăngkiểmsoát.“Dânchủhóathôngtinvàkỹthuậtcónghĩalàtrênthựctếmỗimộtngườigầnnhưđềucó

thểcótấtcảmọithứtrongtay.Kểcảvũkhígiếtngườihàngloạt.OsamaBinLadentrongnhữngnămchínmươicũngđãtừngmàymòchếtạovũkhísinhhọc.Điềuđángngạcnhiênnhấtởđâylà:CácsốliệukhoahọcvàcáctàiliệuhướngdẫntìmđượctrongnhàcủacácphầntửAlKaidaởKabulchothấychúngkhôngphảilànhữngthứđánhcắptừcáctàiliệumậtcủacácphòngthínghiệmquốcgia,màlàtừnhữngtậptintảixuốngtừinternet.Aimuốnbiếtmộtcáigìđó,chẳnghạnlàmthếnàođểnuôicấyvitrùnggâybệnhthan,làmthếnàođểphachếđộcdượchoặclàmthếnàođểtiếnhànhchiếntranhhóahọc,họchỉcầncótrongtaymộtphươngtiệntìmkiếmtốttrêninternet.Cácchấtphụgiagiờđâydễkiếmhơnlúcnàohết;cáiquantrọngnhấtlàhiểubiếtvềchuyênmôn,chínhđiềunàytrongcácthậpkỷquacũngđãlantỏamộtcáchhếtsứcrộngkhắp.Ngaycảkỹthuậtnguyêntửvềnguyêntắcaicũngcóthểnắmbắt.Tuynhiênđólànhữngkiếnthứccókhoảngnămmươinămtuổi,đãtừngđượcápdụngvàocácradiosóngtrungvàtrongtiviđentrắng.Tómlạinhữngthứnhưvậyngườitacóthểnóiđólàsựdânchủhóacủabạolực.Ởđâykhôngchỉbànvềmộttừngữthườngdùng.Dânchủhóabạolựclàmộtnétđặctrưng

cơbảncủahiệntại.Hàngbaothếkỷnaysựđộcquyềnbạolựcthuộcvềnhànướcđãđượcthừanhận;khoảngcáchquyềnlựcnàygiữacôngdânvàchínhquyềnđãđemlạitrậttựvàlàmnênmộtphầncủachấtkếtdínhgiữchonềnvănminhhiệnđạigắnbólạivớinhau.Trongcácthậpkỷvừaquatuynhiênưuthếcủacáccơquannhànướcđãbịthunhỏlạimộtcáchđángkể;ngàynaycácnhómxãhộiphântáncóthểgâynênnhữnghậuquảkhônlường.Đònnặngnềnhấtgiángtrảlạiuyquyềncủanhànướckhôngcònnghingờgìnữađóchínhlà

chủnghĩakhủngbố,khôngchỉcóvậytừphíakhácuyquyềnnàycũngphảichịumộtsứcépngàycànggiatăng.Thịtrườngvốn,hệthốngkinhdoanhcáthể,cácđơnvịhànhchínhcấpđịaphương,cáctổchứcxãhộidânsự-tấtcảnhữngthứđóngàycàngđènặnglêntrênnhànước.Sựsuyyếucủanóbộclộởvấnđềnhậpcưlậulantrànkhắpthếgiới,ởnhữngdònglưuchuyểntàichínhmờám,ởcácvụbuônngười,buônmatúyvàvũkhí.Đượccácbiếnchuyểnhiệndiệnkhắpmọinơivềkỹthuật,xãhộivàkinhtếtạođiềukiệnthuậnlợi,quátrìnhphântánquyềnlựcsẽtiếptụctiếpdiễn.Mặtkhácnhànướctừsausựkiện11.09.2001đãcóthêmsứcmạnhvàtínhchínhđángmới.Nhưvậyđăctrưngchothờiđạikhủngbốlàmốiquanhệcăngthẳnggiữamộtbênlàquátrìnhdânchủhóaquyềnlựccôngvàmộtbênlàsựhồisinhcủamộtnhànướcmạnh.Bànluậnvềnhữngvấnđềnhưvậydĩnhiêncầnphảigiữsaochodânchủkhôngtrởnênbị

nghingờ,thiếutintưởng.Nhữngtácđộngcủachúngchủyếulàtíchcựcvàcựckỳtíchcực.Liệucóaingườimuốnquaytrởlạicáithờimàcáccánhâncórấtítcơhộiđểpháttriển,córấtítảnhhưởngvàquyềntựchủ?Thếnhưng,giốngnhưtấtcảcáccuộcbiếnđổilớn,dânchủcũngcónhữngmặttráicủanó-mặcdùhầunhưchẳngmấyngườinóiđến.Aibạoganlàmđiềunày,ngườiđónhấtthiếtphảibỏngoàitailờichêtráchlàkẻlạchậu,làconngườicủangàyhôm

qua.Chínhvìthếmàchúngtachưabaogiờdừnglạiđểsuyngẫmvềthờiđạicủamình.Dosợbịchụpmũlàkẻthùcủadânchủchúngtađãkhôngdámphântíchxemvấnđềnàosẽnảysinhcùngvớisựlanrộngcủadânchủngàycàngmạnhmẽởkhắpmọinơitrênthếgiới.Mặcnhiênchúngtađãngầmcoinguyêntắcđasốhoàntoànchỉcóthểcótácđộngtốt.Nếumộtkhichúngtaphảiđốimặtvớinhữngtìnhtrạngkhiếmkhuyếtcủaxãhội,củachínhtrịhoặckinhtế,chúngtasẽ,lúcthìchorằngđólàdonguyênnhânnàylúclạichorằngđólàdonguyênnhânkhác,chúngtakhôngnhìnthấynhữngmốiliênquan,vàkhôngmuốnbịépphảitìmranhữngcâutrảlờibắtbuộc.Dovậynhữngtranhluậntừlâuđãtrởnêncầnthiếtvềsựbiếnđộngđầyấntượngxẩyratrongtrungtâmđờisốngchínhtrị,kinhtếvàxãhộicủachúngta,đãbịbỏquamộtcáchhoàntoàn.DânchủvàTựdo

"Giảthiếtrằng,sẽcómộtcuộcbầucửtựdovàbìnhđẳngđượctiếnhành“,nhàngoạigiaoMỹRichardHolbrookenóivềNamTưtrongnhữngnăm1990,"vàngườichiếnthắnglànhữngkẻphânbiệtchủngtộc,nhữngtênphátxítvànhữngkẻlykhai.Đómớithựclàđiềukhóxử.“Vượtrangoàibốicảnhlịchsửcủanónhậnđịnhnàycũngđúngvớitìnhhìnhchínhtrịthếgiớihiệnhành.VídụcácnướctheođạoHồi:Trongnhữngxãhộithườngthiếutựdonàytheoquanniệmcủachúngtachúngđangcóđòihỏicấpthiếtvềdânchủhóa.Thếnhưng,sẽlàcáigìnếunhưnguyênlýđasốởđólạiđưathẳngđếnmộtnhànướcthầnquyền?Nhữngnỗilonhưthếhoàntoànchínhđáng.Khắpmọinơitrênthếgiớiđềucónhữngchínhphủvốnđượchìnhthànhlênquabầucử,quatáibầucửhoặcquatrưngcầudânýmộtcáchdânchủnhưngđãthườngxuyênvượtrangoàinhữnggiớihạnquyềnlựccủahọđượchiếnphápquyđịnhcũngnhưthườngxuyênviphạmnhữngquyềncơbảncủacôngdân.Thựctếđángbáođộngnày,quansátthấyởPeruchotớiPalestine,từGhanachotớiVenezuela,cóthểdiễnđạttómgọnbằngkháiniệm"Dânchủkhôngcótựdo“.NếulàởphươngTây,mỗikhinóivềDânchủ,chúngtabaogiờcũngliêntưởngđếnthuộc

tính"tựdo“.Quađóchúngtaquanniệmrằngmộthệthốngchínhtrị,khôngchỉnổibậtởchỗcóbầucửtựdovàbìnhđẳng,màcònphảiởchỗcómộtnhànướcphápquyền,cósựphânchiaquyềnlựccũngnhưcócácquyềncơbản,lànhữngquyềnbêncạnhviệcbảovệtàisản,ngoàiracònphảibảovệtựdongônluận,tựdohộihọpvàtựdotínngưỡng.Nhữngquyềnhiếnđịnhthànhvănnhưthếtuynhiêntựnóchẳnghềcóliênquanchútnàođếndânchủ.ĐếnngaycảởphươngTâyhainguyêntắcnàykhôngphảilúcnàocũngđồnghànhvớinhau.ViệcHitlertrởthànhthủtướng,xétchocùngđócũnglàkếtquảcủabầucửtựdo.Chỉchođếnnửađầuthếkỷtrước,ítnhấtlàởphươngTây,tựdovàdânchủmớihòanhậpvàonhauthànhDânchủtựdo.Trongthờigiangầnđâynhấthainhánhchínhnàytrongcấutrúcchínhtrịcủachúngtalạicóxuhướngtáchrờikhỏinhauởnhiềunơitrênthếgiới.Nềndânchủnởrộ,nhưngtựdothìkhông.VídụtạiTrungÁ,cáccuộcbầucửởmộtsốnơiđãmởđườngchođộctàilênnắmchính

quyền,vàởnhữngvùngkhácchúngđãlàmcăngthẳngthêmcácmâuthuẫnchủngtộcvàsựkìnhđịch.TrongkhiđótạicácnướcđãtrởthànhdânchủnhưNamTưhayIndonesiavềcơbảnbầukhôngkhígiờđâyđãdunghòahơn,cởimởhơnlàkhichúngcònđượcđiềuhànhbởinhững"ngườiđànôngmạnhmẽ“(Tito,Suharto).Kếtquảcũngsẽkhôngđạtđượcbaonhiêunếunhưtạinhữngnướchoàntoànkhôngcódânchủbầucửtựdođượctiếnhành.GiảnhưsángngàymaingườitakêugọingườidâncácnướcvùngẢRậpđibầucử,rấtcóthểnhữngnhómthắngcửsẽlànhữngnhómítkhoandunghơn,phảnđộnghơn,chốngphươngTây,bàiDoTháimạnhhơnnhiềusovớichếđộđộctàihiệnhành.Trongmộtthếgiớingàycàngdânchủhơnnhữngchínhphủcốtìnhđingượclạitràolưu

đangrắccátvàotrụcchuyểnđộngcủaxãhội--chẳnghạnnhưkhuvựcẢRập:Dânchúngởđócảmnhậnra,ngườitađãchegiấuhọnhữnggì,bởiCNN,BBC,AlJazeerađãchỉchohọthấynhữnglựachọnkhác.Tuynhiêncũngkhônghiếmnhữngnềndânchủtrẻđãbiếnthànhnhữngnềndânchủgiảhiệu,từđódẫnđếnthấtvọng,trậttựđảolộn,bạolựcvànhữngdạngchuyênchếmới.ỞđâyngườitanghĩđếnIranhoặcVenezuela.Dĩnhiênkhôngvìthếmàchúngtamuốntừbỏbầucử.Thếnhưngchắcchắnchúngtaphảitìmhiểuxemnguyênnhâncủasựpháttriểnnàynằmởđâu.Tạisaocácnướcđangpháttriểnlạiquákhónhọcvớiviệctạonênmộtnềndânchủổnđịnhxứngđángvớitêngọicủanó?Nếuchúngtamuốnđảmnhậncôngviệc

nặngnhọccủalựcsĩHerculesđểtạodựngmộtnềndânchủởIraq,làmthếnàođểcóthểchắcchắnrằngchúngtacũngsẽthànhcông?Trướctiêncólẽphảinêurõchúngtahiểunhưthếnàovềdânchủ.TừthờiHerodotdânchủ

trướchếtđượcđịnhnghĩađólàsựthốngtrịcủanhândân;sựđịnhnghĩakháiniệmnàynhưlàmộtphươngphápthànhlậpchínhphủđãđượcthừanhậnởhầukhắpmọinơitrongnghiêncứuvàtronggiảnggiạy.Tạisaolạinhưvậy,nhàchínhtrịhọcngườiMỹSamuelHuntingtonđãgiảithíchtrongsách"TheThirdWave“nhưsau:

"Phổthôngđầuphiếutựdovàbìnhđẳnglàhạtnhân,làđiềukiệntiênquyếtcủadânchủ.Hoạtđộnglãnhđạocủacácnhànướcđượchìnhthànhquabầucửthườngkhônghiệuquả,thamnhũng,thiểncận,vôtráchnhiệm,chạytheoquyềnlợiđịaphương--khôngcókhẳnănglàmnênnhữngchínhsáchphùhợpvớisựđòihỏicủalợiíchxãhội.Mộtchínhphủthểhiệnnhữngtínhcáchnhưvậy,cóthểkhôngđượcmongmuốn;nhưnghoàntoànkhôngphảilàkhôngdânchủ.Dânchủlàmộtđạođứcnhànướctrongnhiềuđạođứckhác.Mốiquanhệcủanóđốivớicácưuđiểmcũngnhưcáckhuyếtđiểmkháccủacộngđồngchỉcóthểnắmbắtđược,nếunhưngườitavạchrađượcranhgiớirõrànggiữanóvàcộngđồng.“ĐịnhnghĩacủaHuntingtontrùnghợpvớihiểubiếtthôngthườngcủachúngta.Mộtđất

nướcđượccoilàdânchủ,chừngnàoởđócónhiềuđảngpháichínhtrịcạnhtranhmộtcáchtựdovớinhauđểgiànhsựtínnhiệmcủacửtri.Nếusựthamgiacủacôngchúngvàođờisốngchínhtrịtănglên,vídụdocáccôngdânphụnữcũngnhậnđượcquyềnthamgiabầucử,điềunàynhưvậysẽđượcđánhgiálàđãđẩymạnhdânchủ.Việccáccuộcbầucửphảithỏamãnyêucầuphổthôngvàbìnhđẳng,cũngcónghĩalàtrướchếtdĩnhiênphảicómộtchuẩnmựctốithiểuvềtựdongônluậnvàtựdohộihọp.Nhưngnếungườitađixahơnnhữngđòihỏicơbảnnày,bằngcáchgắndanhhiệu"dânchủ“vớiviệcđảmbảomộtdanhmụccácquyềncơbảnvềxãhội,chínhtrị,kinhtếvàtôngiáo(thêmvàođó,vớimỗimộtngườiquansátlạicómộtthướcđokhácnhau),nhưthếsẽlàmchokháiniệm"dânchủ"cuốicùngtrởthànhtrốngrỗngkhôngcónộidung.ThụyĐiểntựchophépmìnhcómộthệthốngkinhtế,theonhưđánhgiácủacácchuyêngia,nóđãhạnchếquyềntưhữu.Phápchođếnmớiđâyvẫncònníugiữđộcquyềnsởhữucủanhànướcđốivớitruyềnhình.Anhthừanhậncómộtquốcgiáo.Mặcdùvậycácnướcnàyrõràngđềulànhữngnướcdânchủ.Mởrộngkháiniệmdânchủtớimộtquanniệmchủquanvềviệcđiềuhànhquốcgiamộtcáchhợplýcónghĩalàđãlàmmấtđigiátrịcủanóđốivớimụcđíchnghiêncứu.Chủnghĩaphóngkhoánghợphiến(constitutionalliberalism),ngượclạiítquantâmđến

việcmộtchínhphủđượchìnhthànhlênnhưthếnào,hơnlàquantâmđếnnhữngmụctiêukhác.ChủnghĩanàyđượcxâydựngtrênnhữngcốgắngcónguồngốctronglịchsửcủaphươngTây,nhằmbảovệtínhđộclậptựchủvànhânphẩmcủaconngườitrướcnhữngchènépvềchínhtrị,xãhội,tôngiáovànhữngcáikhác.Kháiniệmnàygắnhaiýtưởngcóliênhệgầngũilạivớinhau:chủnghĩaphóngkhoáng(liberalism)làmộttrườngpháitriếthọcđượcthànhlậpvàothếkỷ19,bảovệkhônggiantựdocủacánhân;vàchủnghĩahợphiến(constitutionalism),coinhànướcphápquyềnlàtrungtâmcủachínhtrị.ChủnghĩaphóngkhoánghợphiếnhìnhthànhởTâyÂuvàởUSAnhằmmụcđíchbảovệquyềnbấtkhảxâmphạm,quyềntưhữucũngnhưtựdotínngưỡngvàtựdongônluận.Thêmvàođónóđòihỏiphảicósựkiểmsoátquyềnlựccông,phảicósựbìnhđẳngtrướcphápluật,sựđộclậpcủatòaánvàphảitáchtôngiáorakhỏinhànước.Tronggầnnhưtấtcảcácdạngkhácnhaucủanónguyênlýcơbảncủachủnghĩaphóngkhoánghợphiếnvềbảnchấtlànhữngquyềntựnhiên,khôngthểsannhượng,đểduytrìđượcđiềunàynhànướcphảituânthủluậtpháp,làcáigiớihạnquyềnlựccủanó.Theonghĩanhưvậyngaytừnăm1215giớiquýtộcAnhđãépbuộcnhàvuachấpnhậnmộtsựgiớihạnquyềnlực.ỞcácthuộcđịathuộcChâuMỹ,nguyêntắcnàycũngđượcápdụng.Tạiđấy,ởthànhphốHartfordvàonăm1638đãcôngbốvănbảnhiếnphápđầutiêncủathờihiệnđại.Hiếnphápnăm1789củaMỹsauđóđãtạorakhungluậtphápchodântộctrẻtuổinày.Vànăm1975cácnướcphươngTâyquaviệcxâydựngnênmộtnguyêntắcứngxửđãtạoramộtbướcđộtphá,nguyêntắcnàycũngđãbuộcngaycảcácchínhphủkhôngdânchủcũngphảicótráchnhiệm.Bảnhiếnchươngtựdo(MagnaChartaLibertatum),trậttựnềntảng(FundamentalOrders)củacácbangởMỹ,hiếnphápcủahợpchúngquốcHoaKỳ,camkếtHensinki:tấtcảnhữngcáiđólàvănbảncủachủnghĩaphóngkhoánghợphiến(haytựdohiếnđịnh--ND).

DobởicácnướcphươngTâytừ1945đasốtronghọvừađứngvềphíadânchủvàvừađứngvềphíachủnghĩaphóngkhoángnênchúngtahầunhưkhôngthểhìnhdungđượccácnguyêntắcnàymộtcáchtáchrờinhau--theokiểunhưlànềndânchủkhôngtựdohoặcnềnđộctàimangtínhtựdo.Cảhaithứnàyđãvàhiệnvẫntồntại.Mãisâutrongthếkỷ20phầnlớncácquốcgiaTâyÂuvẫncònlànhữngnướcchuyênchếphóngkhoánghoặctốtlắmlànửadânchủ.Quyềnhạncủaquốchộivàquyềnbầucửbịgiớihạnnặngnề.ỞAnh,mộtnướctiênphongtrongvấnđềdânchủởChâuÂu,năm1830chỉcógần2%dânchúngđượcphépthamgiabầucử;vàchỉđượcphépbầucácnghịviênvàomộtviện.Chỉđếngần120nămsau,ởhầuhếtcácnướcphươngTây,tấtcảcáccôngdântrưởngthànhmớicóthểđượcthựchiệnquyềnbầucửứngcử.Khôngphụthuộcvàođiềunày,ngaytừgiữathếkỷ19hầunhưkhắpmọinơinhữngkhíacạnhquantrọngnhấtcủachủnghĩaphóngkhoánghợphiếnđãhìnhthành:nhànướcphápquyền,chếđộtựhữu,ngoàirasựphântánquyềnlực,tựdongônluận,tựdohộihọpcũngngàycànggiatăng.KhôngphảidânchủlàđiềunổibậttrongphầnlớnlịchsửcủacácquốcgiatrẻchâuÂuvàBắcMỹkhisosánhvớiphầncònlạitrênthếgiới,màchínhlàchủnghĩaphóngkhoánghợphiến.Chínhxáchơnsovớicuộcbỏphiếutoàndân,vịquantòađộclậpmớilàtượngtrưngchohệthốngchínhtrịphươngTây.Trongmộtkhônggianhạnhẹpnhất,HồngKôngquahàngthậpniêndàilàmộtminhchứng

rõràngchoviệctựdokhôngphụthuộcvàodânchủ.Đảoquốcnàylàmộtvídụtiêubiểuchochủnghĩaphóngkhoánghợphiến,nhưnghoàntoànkhôngdânchủ.Trongnhữngnăm90khingàychuẩnbịsátnhậpvàoTrunghoalụcđịađangtiếnđếngần,giớibáochíphươngTâyđãtíchcựcnêulênnhữngmốihiểmnguycóýnghĩađốivớinềndânchủởHồngKông.TuynhiênchếđộbảohộAnhđãkhôngthểtrưngrađượcmộtthànhtựudânchủnàogọilàcóýnghĩa.Cáibịđedọa,nóiđúnghơn,đólàtruyềnthốngtựdovàtruyềnthốngluậtphápcủanó.Chúngtavẫnluônlàmlẫnlộnnhữngkháiniệmnàyvàovớinhau.CácchínhkháchMỹvàIsraelthườngxuyênchêtráchchínhquyềntựtrịthuộcvùngPalestinalàthiếudânchủ.NhưngchắcchắnJassirArafatlàlãnhtụquầnchúngduynhấtcủatoànbộdânchúngkhốiẢRập,màngườitacóthểcoinhưđãđượclựachọnmộtcáchtựdo.Nhàcầmquyềnítcóvấnđềvớidânchủ--bởimặcchotấtcảnhữngthiếusótnềndânchủđóvẫncứhoạtđộngđượcởchừngmựcnàođó--hơnlàcóvấnđềvớinhữngýtưởngtựdo.TrướchếtlàngườiMỹ,họcảmthấyrấtkhókhăntrongviệcnhậnramốiquanhệcăngthẳng

giữadânchủvàtựdo,bởitronglịchsửcủahọnóhiếmkhigâynênsựchúý.Vớimộttrườnghợpngoạilệquantrọng:ChếđộnôlệvàsựphânbiệtchủngtộcởcácbangmiềnNamđãnáumìnhvàoconđườngdânchủ.DođasốcôngdâncóquyềnbầucửởcácbangmiềnNamđãđứngraphảnkhángmộtcáchkịchliệtđòigiữnguyênnềnkinhtếnôlệ,chonênvấnđềnàycuốicùngthayvìphảiquaconđườngnghịviệnđểgiảiquyếtthìlạiđượcxóabỏbởithắnglợiquânsựcủamiềnBắc.CảvớicáigọilàbộluậtJim-Crow,làbộluậtsaukhichếđộnộlệbịxóabỏađãliêntụcbổxungphầnphânbiệtchủngtộcởmiềnNam,ngườitacũngđãvôhiệuhóanótrongnhữngnăm50,60khôngphảinhờvàosựtrợgiúpcủahệthốngdânchủmàlàquamặthệthốngnày.VảlạiluậtcôngdânMỹ,camkếtcuốicùngvềquyềnbìnhđẳngđượcquốchộithôngquavàonăm1964.Tuynhiênchođếnlúcđómỗimộttiếnbộđềuđượcsắpđặttừbêntrên,cóthểlàdobênhànhpháp(nhưviệcloạibỏchếđộphânbiệtchủngtộctrongquânđội),cũngcóthểlàdophánquyếtcủangànhtưphápởcấpđộcaonhất(vídụnhưtrườnghợploạibỏviệcchiatrườnghọctheomàuda).MôhìnhMỹ

Mộtnhàkhoahọctrongnhữngnăm90đãđếnKazakhstantheoủyquyềncủachínhphủMỹđểcốvấnchonghịviệnnơinàytrongviệcxâydựngluậtbầucử.Ôngtaphácthảonhiềuphươngánkhácnhau,đốitáccủaôngta,mộtnghịviêncónhiềucôngtrạngcủaquốchộiKazakhstan,đãvứtbỏtấtcảvớilờilẽnhưsau:“Chúngtôimuốnquốchộicủachúngtôicũnghoạtđộnggiốnghệtnhưquốchộicủacácông.”Pháthoảng,saunàyôngtakểlại,ôngtađãphảivậtlộnđểtìmranhữngtừkhácvớibatừchợtloélêntrongđầu:“Trờiđấtơi!"TháiđộchỉtríchnàyrấtphổbiếntạiMỹ.Nhiềuchínhkháchhiểuhệthốngnghịviệncủanướchọlàmộtbộmáyquánặngnề,làcáimàcácnướckháckhôngnêntrôngđợi.MặcdùvậyýtưởngcơbảncủahiếnphápMỹ--tránhmộtsựtậptrungquyềnlựcquáđáng--từnăm1789hoàntoànkhônghềmấtđitínhthờisựcủanó.ChínhngayởKazakhstanmộtquốchộilẽracóthểmạnhđượcnhưquốc

hộiMỹ,cóđủkhảnăngđểkhốngchếsựthamquyềnkhôngbiếtcháncủatổngthống.NgườitatựhỏitạisaoMỹđặcbiệtởnướcngoàilạiủnghộmộtnềndânchủkhônggiớihạn.

ĐặctrưngđốivớihệthốngMỹlàítgiốngdânchủhơnlàgiốngkhôngdânchủdohậuquảcủahàngloạtcáchạnchếđốivớinguyêntắcđasốtrongnógâynên.TuyênbốvềcácquyềncơbảnởMỹ(BillofRights)vìvậykhôngcógìkháchơnlàmộtdanhmụcnhữnggìchínhtrịkhôngđượcphéplàm--bấtchấpnhữngnguyệnvọngcủasốđông.Đứngđầucủatòaántốicao(toàhiếnpháp),quyềnlựccaonhấttrongbaquyềnlựcnhànước,gồm9ôngbàkhôngphảiquabầucửmàlàđượcbổnhiệmsuốtđời.ThượngviệnMỹlàthượngviệnmangíttínhchấtđạidiệnnhấttrênthếgiới,nếunhưbỏquakhôngtínhđến“HouseofLord",mộtcơquanthựctếchẳngcóquyềnhànhgì,hơnnữanóđangđứngtrướcvấnđềcảitổ.Khôngphụthuộcvàosốdân,mỗimộtbangtrongnướcMỹđượcphépcửhaithượngnghịsĩđếnWashington.TheođóbamươitriệudânCaliforniacũngcócùngmôtsốphiếuđạidiệngiốngnhưgầnbốntriệudânArizona.Ngườitahầunhưkhôngthểnóirằngđólàmộtsựđạidiệnhợplý.ĐiềunổibậtcủaphíalậpphápHoaKỳ,chodùởcấpđộliênbanghayởcấpđộđịaphươngkhôngphảilàquyềnlựcmạnhmẽcủamộtđảngđasốnàođómàlàsựbảovệ,vàthànhphầnđượcsựbảovệnàychechởchínhlàphethiểusốvàthườngracòncócảnhữngnghịviênđộclậpnữa.Cáccơsởkinhdoanhvàcácnhómquyềnlợitưnàykháctạonênmộttầnglớpquantrọng

nữacủaxãhội,đólàmộtcấutrúcphứctạp,thuộcvàonhữngđặctínhcơbảncủanềndânchủHoaKỳ.SongsựtanvỡcủanóđãbắtđầutừlâuvàđãtạođiềukiệnchomộtdạngdânchủthiếutựdokiểuMỹxuấtđầulộdiện.DĩnhiênvấnđềnàycủanướcMỹnằmởvịthếkhácsovớicủacácnướcthứba,nóítđộchạihơn.Nhưnghoàntoàncósựtrùnghợp.MặcdùquyềnvàluậtphápởMỹrấtbềnvững;tuyvậynhữngsợidâykếtnốiítỏi,mangtínhhìnhthức,giữchoxãhộigầnlạivớinhaubắtđầulỏngdầnra.Nhiềutổchứcchínhtrịvàxãhội(cácđảngphái,cáchộinghềnghiệp,cácđoànthểvàliênđoàn)đãđượcthiếtlậpmộtcáchthiếudânchủvàdođóbịmộtgiáođiềudânchủđedọa,đóviệcluônphánxéttấtcảcácýtưởng,tấtcảcácthiếtchếchỉbằngmộtthướcđođơngiản:Liệuquyềnlựcđãđượcphântánhếtmứcchưa?Haynóicáchkhác:Nóđãđạtđếnmứcđộdânchủcaonhấtchưa?QuốchộiMỹchẳnghạn,trướcđâynólàmộthộiđồngcóphâncấpvàkhépkín,giữđượckhoảngcáchkháxađốivớisứcépcủadưluậnquầnchúng.Ngàynayminhbạchvàcởimởđốivớinguyệnvọngcủacửtrilàđiềuđượcmongđợi,vàdovậyquốchộicũngđãphảituântheođiềunày.Vìthếnóđãtrởnêndễgầnhơn,dânchủhơn--vàhiệuquảcôngviệccũngtồihơn.Kiểudânchủquámứcnhưvậycũngthểhiệntronghoạtđộngcủacácđảngphái;bịbiến

dạngthànhcácsânkhấuchínhtrịnghèonàn,đảngpháikhôngcònnhậnbiếtvaitròlịchsửcủamìnhlàkẻlựachọnvàlàtrọngtàitrongviệctạonênnguyệnvọngcủaxãhội.Dobịảnhhưởngmạnhtừcácthămdòdưluậnvàtừnhữnglựachọntrướcmangtínhnộibộcácđảngpháigiờđâychỉcònlàphươngtiệncủathịhiếuthờiđại--bấtkểđếntừhướngnào,tânphóngkhoáng,bảothủhaylàmộtcáigìđó.Vaitròcủacáctầnglớpnghềnghiệpưutúcũngđãbiếnđối,đầutiênphảikểđếnlàvaitròcủagiớiluậtsư,nhữngngườimộtthờiđạidiệnchotầnglớpcôngchứctiêubiểunhấtcótinhthầntráchnhiệm,hếtlòngvìthànhphốvàđịaphươngcủamình.Lànôlệchotínhcáchnhànghềlấycáitôilàmtrọngtâmgiờđâyhọđãtựxóabỏcáiuytínđó,đãđánhmấttínhnăngnổtrongcáccôngviệcxãhội.Cácbácsĩ,cáckiểmtoánnhànước,cácchủnhàbăngcũngđangđitrênmộtconđườngtưongtự.Nhữnghìnhtượngtiênphongmộtthờicủanềndânchủđãkhôngcònnữa.Thămdòdưluậnđãthaychovịtrícủahọ.Cácnhàsửhọctươnglaisẽphântíchsựđuổibắt

tinhthầnthờiđạikhôngmệtmỏicủachúngtavớimộtnỗingạcnhiênkhôngthểnàotinđược.Khôngaicóthểbiết,vớibaonhiêutiềncủa,thờigianvàsứclựcchínhtrị,kinhdoanhvàtruyềnthôngđãphảitiêutốnđểtạonêndưluậncôngchúngtrongtấtcảmọivấnđểmàngườitacóthểnghĩrađược,từbảohiểmxãhội,quacuộcsốngsaukhichết,chođếncácloạinướcuốnggiảikhát.Nếubắtphảiquỳgốitrướcthịhiếuđámđôngthìaicũngđềumuốnmìnhlàngườiđầutiên.Làtiêntricủathờihậuhiệnđại,cácnhàthămdòdưluậndiễngiảicáckếtquảthămdòvớicùngmộtvẻnghiêmtrang,giốngnhưcácbậctiềnbốicủahọkhiphánđoántươnglạiquabộđồlòngcủacácconvậttếthần.Ynhưcáctiênđoáncóđượckhinhìnvàobộđồlòng,đángtiếclàkếtquảthămdòlắmlúccũngrấtmậpmờ;Dânchúngtrongmọitrườnghợpcũngđãtừngnổitiếngvớitínhkhíthấtthườngcủahọ.Mộtkhigiótrởchiều,lậptứctấtcảđổxô

chạytheotràolưumớichẳngkhácgìmộtbầycừu.Nhữngdoanhnhânđượctunghôlàkỳtàivàonăm2000chỉ24thángsauchínhhọlạibịchụpchocáimũtộiphạm.NewtGingrich,ngườiđemlạithắnglợivangdộichođảngcộnghòatrongkỳbầucửvàohạviệnnăm1994chỉmộtnămsauđãbịcoilàmộtkẻcựcđoanngâythơ.TrongthờigianđươngnhiệmởnhàtrắngBillClintongầnnhưvớichukỳtuầnmột,khithìbịkhinhbỉlàkẻlừađảolúclạiđượcngợicanhưmộtngườianhhùng.Mộtđiềukhônghềthayđổitrongcáibểtắmnónglạnhcủadưluậnđólàsựtônvinhmangtínhlễnghiđốivớiđámđông.“NhândânMỹkhônghềngungốc“,câunóinàyđượccácchínhtrịgiacủachúngtalặpđilặplạikhôngbiếtmệt--ngaycảkhihọđứngtrướcsựđòihỏikhôngthểnàođápứngnổicủacáccửtriđòinhànướcphảichiranhiềuhơnnữatrongtìnhcảnhtiềnthuếthuvàobịítđi.“NgườiMỹmuốnbiết",mộtsốnghịviênmàođầumộtđềnghị,màngoàiôngtaracólẽchẳngcólấymộtaiquantâm.“Nhândânđãtraotrọngtráchgánhvácchochúngtôi",cóthểmôtnghịviênkhácnhấnmạnhnhưvậy,làmnhưthểôngtađangtuyêncáomộtcảmnhậnlinhthiêng".Mỗimộtkiểuquảquyếtchodùnhảmnhíđếnđâucũngđềuđượcnânglênngangtầmvớinhữngkhảihuyềntrongkinhthánh,mỗimộtkhingườitamuốnkêugọinhândânMỹ.Tựdovànhữngràocảncủanó

Songcũngtừgócnhìncủadânchúngcóvẻcócáigìđókhôngđượcđúnglắm.NgườidânMỹchưalúcnàothấythiếutintưởngvàohệthốngchínhtrịcủahọnhưhiệnnay--vàkhôngphảichỉriêngcómìnhhọ.ỞtấtcảcácnướcphươngTâymứcđộthấtvọngđốivớichínhtrịđãđạtđếntầmcaolịchsử.Việcsựbấtannàyđãnảynởkhắpmọinơinhưthếnàođãđượcthểhiệntronglànsóngthanphiềnmớiđâynhấtcủađámđôngdânchúngđốivớicácnhómtrunggiancóảnhhưởngtớikinhtế,xãhội,chínhtrịtạitấtcảcácquốcgiachâuÂu.Sựkhônghàilòngđốivớihệthốngxảyrađúngvàolúccónhiềuchuyệnrắcrối.Nhữngtriệuchứngkhủnghoảngnguycấpnhưchủnghĩkhủngbố,nhữngthayđổivềnhânkhẩuhọc,tìnhtrạngnhậpcưvàmâuthuẫngiữacácnềnvănminhđãgâyáplựcđốivớinềndânchủphưongTây.Cácnhàchínhtrịphảibảovệcôngdâncủamìnhtrướccácmốihiểmnguymới,phảicảitổlạinhànướcphúclợivàgiảmbớtkhókhăntrongvấnđềdicưnhưngkhôngđượcphépđểchochiếntranhgiữacácnềnvănhóaxảyra.Đâythựcsựlàmộtvấnđềhếtsứckhókhăn.Thếnhưngngaychínhlúcnàyhệthốngchínhtrịlạitỏracónhữnghiệntượngmệtmỏiởkhắpmọinơi.Nhữngcuộctranhcửtriềnmiênvànhữngcuộctranhgiànhniềmtincủađámđông,nhữngvụtaitiếngtrongquyêngóp,chínhsáchphụcvụchocácnhómthânhữuvàhiệntượngLobyđãlàmchochongườitamấtđiniềmtinvàochínhtrịmànổibậtlàởMỹ,tấtcảnhữngcáiđóđãphảitrảgiábằngsốlượngngườithamgiabầucửítđimộtcáchđángsợ.MặcdùvậythếgiớitrướcsaunhưmộtvẫnhướngtheomôhìnhdânchủphươngTây.Liệucóphảiđiềunàycũnggiốngnhưmộtngôisaođãchếttrongthiênhàxathẳmnhưngngườitavẫncònnhìnthấynótỏasángkhimàthựcralửabêntrongnóđãtắtngấmtừlâu?Nhiềungườitinvàođiềungượclạivàchorằng,quátrìnhdânchủhóakhôngcógìngăncản

nổitrêntấtcảmọimặtcủaxãhộilàđiềutuyệtđốitíchcực.Sựsụpđổcủacơcấucũ,sựmởcửacủacáchệthống,việcgắntấtcảmọingườivàotráchnhiệmsẽlàmchotựdovàhạnhphúccủamỗimộtconngườingàycàngnhiềuthêm.Cuốinhữngnămchínmươi,lúcmọingườiđangcòntựcaotựđại,hãngtưvấnAccenturetrongmộtchiếndịchquảngcáođãraobánchosựnhìnxatrôngrộngcóphântíchcủamình;mộttrongnhữngquảngcáođãnháilạimộtthôngbáobáochívớihàngtít:“InternetsẽmangdânchủtớiTrungQuốc.”MặcdùsựhồhởicủakỷnguyênDotcomgiờđâykhôngcònnữa,nhữngngườihâmmộkỹthuậtvẫncònluôntinchắcrằngcáimạngcủatấtcảcácmạngnàymộtngàynàođósẽtặngchongườidânTrungQuốcmónquàdânchủvàsẽlàmchotấtcảchúngtathànhchủnhàbăng,nhàbáovàcảnghịviêntronglĩnhvựccủamìnhnữa.Trưngcầudânýđượccoilàmốtmớinhấttrongchuyệndânchủhóa.Californiađangdẫnđầuvềchuyệnnày;cácbangkháccũngđanggianhậptràolưu.Aimuốnlàngườichốnglạinhữngđòihỏiphảicónhiềudânchủhơncơchứ?Thếnhưnglàgì,nếunhưtựdokhộngchỉduynhấtsinhratừhỗnđộn,màcũngrấtcóthể

tươngtựnhưthếtừmộttrậttựtốithiểu;khôngphảitừmộtnềndânchủthôthiển,khôngcóchọnlọcmàtừmộtnềndânchủcóđiềutiếtvàmangtínhđạidiện?Sẽlàgì,nếuchúngta,giốngnhưởhầukhắpmọilĩnhvựctrongcuộcsống,ởđâycũngcầncósựhướngdẫnvàgiớihạn?Vàcuốicùngsẽlàgì,nếutựdocủachúngtachỉđượcđảmbảoởnơimàcácgiớihạnnàyđặcbiệt

bềnvững?ÝnghĩgợimởnàydẫusaocũngtạonênnềntảngchomộtnềndânchủhiệnđạivàtựdomàtừlâukếtquảcủanólàmộthìnhthứcnhànướchỗnhợptheonghĩacủaAristotelestạiphươngTây.Cũngcómộtchínhphủđượcbầulênnhưvậy,nhưnglạicóthêmmộthiếnphápvàcácbộluật,mộttòaánđộclập,cácđảngpháichínhtrị,nhàthờ,doanhnghiệp,cáchộiđoàntưnhânvàcácnghiệpđoàn.Bởivìquyềntốithượngxuấtpháttừnhândân,chonênnguyêntắcđasốlàmộtthànhphầncơbảncủahệthống,tuynhiênvềtổngthếnóđượckiếntạorấtphứctạpvàhoàntoànkhôngthểdựkiếncócáccuộcbầubántrongtấtcảcácnhánhcủanó.Chứcnăngcủacáccơquankhôngdânchủkiểunhưthếnằmchínhởchỗ,kìmgiữsựphấnkhíchcủasốđông,giáodụccánhânconngười,địnhhướngnềndânchủvàquađóbảovệnềntựdo.KhingườitatraobằngchocácluậtsưmớivừatốtnghiệptạiđạihọcHarward,ngườitacũngđãnhắclạichohọthấyýnghĩacủaluậtpháplà“ràocảnthôngminh,làmchochúngtatrởnênnhữngconngườitựdo.”Bàihátngợica“NướcMỹtươiđẹp"(AmericatheBeautiful)cónhữngcâu:“America,America/Chúasẽchữalànhcáclỗilầmcủabạn/chotâmhồnbạnsựchừngmực/bảovệtựdocủabạnqualuậtpháp.”Cuốnsáchnàybảnthânnótựhiểulàmộtlờikêugọihãychừngmực,hãylấylạicânbằng

giữadânchủvàtựdo.Nókhôngcổvũchốnglạinguyêntắcđasố,nhưngmạnhdạnđưaraluậnđiểm,rằngngườita,cũnggiốngnhưvớitấtcảnhữngđiềutốtđẹp,đềucóthểquácườngđiệunó.Ýnghĩavàmụcđíchcủamỗimộtnềnchínhtrịtựdo--dânchủlàviệcxậydựngmộttrậttựxãhộinhiềutầnglớp,nhiềukhácbiệtkhôngbịlấnátbởimộtýtưởngchủđạonào.NgaytừthờinhữngbậctiềnbốicủanướcMỹvấnđềđốivớihọlàphảitạonênmộtxãhộiđanguyên,vàđiềunàyđãxảyravàocáithời,khimàvẫncònrấtnhiềungườiquanniệmrằngnhànướccầnphảiđứngratuyênbốthừanhậnmộttôngiáothốngnhất.Nềndânchủcũngvậy,nólàmộthệtưtưởngthốngnhất.Giốngnhưtấtcảcáckhuônmẫukhôngphảilúcnàonócũngthíchhợp.Nhữnggìcóíchđốivớilậpphápcũngchưachắclàcáimộtdoanhnghiệpcầnchomình.Lấylạicânbằngcónghĩalàhoàntoànkhôngphảiquaytrởlạivớitrậttựcũ.Chúngtađánh

giácaosựthayđốimangtínhdânchủởthờiđạichúngtavàvuimừngtrướcnhữngthànhtựuđạtđược.Đíchđếnlàmộtnềndânchủtựdo--khôngphảitheokiểucủathếkỷ19,màphảiđúngnhưlànócầnphảiđượcthựchiệntrongthiênniênkỷmới.Xãhộidânchủcầnnhữngbộgiảmxócvànhữngbiểnchỉđườnghợpthờiđượcthiếtlậpchonhữngvấnđềcủahiệntại.Xuấtphátđiểmcủasựtìmkiếmđiềuđóchínhlàlịchsử,màcụthểlàlịchsửđấutranhchotựdovàdânchủ,khởinguồntừphươngTâyvàđanglanrộngratoànthếgiới.Nếuchúngtamuốnđemlạimộtxunglựcmớichosựkhátvọngmuônđờivềbảotồncuộcsốngbảnthân,vềtựdovàhạnhphúc,chúngtaphảisuyngẫmlạivềcộinguồncủanhữnggiátrịđó.Chỉngườinàohiểuquákhứcủatựdomớicóthểkiếntạođượctươnglaicủanó.Sơlượclịchsửcủatựdo

TấtcảbắtđầuvớinhữngkếhoạchdờiđôcủaConstantinus.Vàonăm324,ôngta,vịchúatểquyềnlựcnhấtcủathờiđại,đãquyếtđịnhdờiđôtừRomađếnthànhphốthuộcđịaByzanznằmtrongđấtHyLạpthuộcvùngbiểnĐen,đểtựvinhdanhmìnhôngtađãđổitênthànhphốnàythànhConstantinople.Tạisaolạicósựdờiđôkhỏinơiđượctươngtruyềnlàtrungtâmđiềuhànhcủađếchế?Bảnthânhoàngđếchobiếtđólàýnguyệncủađứcchúatrời(tuynhiêncũngkhólậpluậnphảnbác),chodùsựkiêungạovàthamvọngcũngrấtcóthểđãđóngmộtvaitrònàođó.Vềmặtchínhtrịviệcdờiđônàychothấyđólàmộtnướccờthôngminh:KonstantinopelnằmgầncáctrungtâmvănhóavàkinhtếthờibấygiờnhưAthen,ThessalonikivàAntinochia.Romakhinàybịcoilàtỉnhlẻ,hơnnữađếchế,lấyKonstantinopellàmtrungtâmđiểmhướngracácphíachothấynóthuậntiệnđốivớiviệcphòngngựchốnglạisựtấncôngtừbênngoàinhấtlàchốnglạicácbộlạcGermanvàcácđạoquânvùngVịnh.NềnchínhtrịtoàncầucótầmcỡởthếkỷthứtưrõràngđãdiễnraởphươngĐông.Cácônghoàngdichuyểnvớirấtnhiềuhànhlýnặngnề,vàConstantinustrongchuyệnnày

cũngkhôngphảilàtrườnghợpngoạilệ.Cóhàngchụcngànngườiđãphảidicưcùnghoàngđế,đểnuôiđámthầndânnàyôngtađãphảitrưngthukhôngbiếtbaonhiêumàkểlươngthựcvàrượuvangtừAicập,TiểuÁvàSyria.Mậtvụcủaôngtalùngsụctoànbộđếchếđểthuthậpcủacảichâubáucho“ThànhRomamới“.QuymôcủacuộccướpbóccóhệthốngnàyđươcnhàsửhọcngườiThụySĩJacobBurckhardtđánhgiálà“mộtvụtrấnlộtcáctácphẩmnghệthuậtnhụcnhãnhấtvàrộngkhắpnhấttrongtoànbộlịchsử.”Tấtcảcácnghịsĩ,nhữngngườithuộctầng

lớpcaođãlàmtấtcảđểsaochocuộcdờiđôđượccảmthấythoảimáitrêntấtcảmọiphươngdiện.Ngaycảnhàcửacủanhữngngườinàycũngđượchoàngđếchoxâylạitheonguyênmẫu.Songtrongkhitấtcảcáctriềuthầntheohoàngđếdicưthìcómộtngườiởlại:đólàtổnggiámmụcthànhRoma.Sưphânchialịchsửnàygiữanhànướcvànhàthờcólẽđãđemlạichonhânloạinhữnghậu

quảvừanặngnềlạivừathuậnlợi.MặcdùtổnggiámmụcRomatrongthứbậccủanhàthờđượcxếpvàohàngcaonhất,nhưngsuychocùngthìthiênchúagiáotồntạiquađượcnhữngnămđầuthànhlậplànhờvàocósựphânquyền,đólànhữngcộngđồngtựquảncóliênkếtlỏnglẻo.Romagiờđâynằmquáxathủđômớicủađếchế.TrongkhinhữngbậcchăndânđángkínhkhácchẳnghạnnhưcáctổnggiámmụcvùngByzantium,Antiochia,JerusalemvàAlexandriatrởnêngầnvớihoàngđếhơn,nơimàhọbịbiếndạngthànhnhữngkẻphụthuộcvàoquyềnlựcnhànước,thìgiờđâynhàthờLaMãđãhưngthịnhmộtcáchthựcsự.Tránhxatròchơiquyềnlựcvàcáckiểuâmmưuởtriềuđìnhnhàthờđãcóđượcsưtựchủvàtừđónócóthểtạonênsựxácnhậnquyềnlãnhđạocủamìnhvềmặttinhthầntrongnộibộthiênchúagiáovềsaunày.Bởicósựphânlynày,theonhưtriếtgiacổđạingườiAnhôngErnestBarker,từđómiềnĐông(Byzanz)nằmdướiquyềncaiquảncủanhànướcvàmiềnTây(Roma)dướiquyềncủanhàthờ.Chínhxáchơn,nóđãdẫnđếnnhữngcuộctranhgiànhquyềnlựctriềnmiênởxứsởmặttrờilặn;sausựdờiđôcủaConstantinuscuộcxungđộtgiữanhàthờvànhànướckéodàigần1500nămđãquyếtđịnhlịchsửchâuÂu.Từtialửanhỏcủasựđốiđầunàyđãbùnglênthànhngọnlửacủatựdo.Tựdotheocáchhiểucủachúngta

Ngườinàochốtchặtnhữngkhởiđầucủamộttiếntriểnlịchsửphứctạpvàomộtsựkiệnriênglẻ,ngườiđócónguycơsẽvượtrangoàicácgiớihạncủasựđơngiảnhóacóthểchấpnhậnđược.Tuynhiênngườitacũngphảichọnmộtđiểmxuấtphátnàođóvàtheotôiquá

trìnhpháttriểncủatựdobắtđầuvớiviệctrỗidậycủanhàthờLaMãphươngTây.Dựatrênsựkiệnđótasẽxâydựngluậnđiểmtrọngtâmcủachươngnày,đólàtựdoởcácnướcphíamặttrờilặnvốnđãcótừlâutrướccảkhidânchủxuấthiệnhàngtrămnăm.Dânchủsinhratừtựdochứkhôngphảingượclại.Ngaytạiđâycũngđãthểhiệnđiềunghịchlýxuyếtsuốtcácmạchsuynghĩcủatôi:bấtchấptấtcảnhữngnguyênnhânsâuxamangtínhcấutrúcthìtựdoởphươngTâyvẫnlàkếtquảcủahàngloạtcuộctranhgiànhquyềnlực.Nhữngcuộctranhchấpgiữanhànướcvànhàthờ,giữagiớiquýtộcvànhàvua,giữaCôngGiáovàTinLành,giữakinhtếvàchínhtrịđãđịnhhìnhnênxãhộiphươngTâyvàđãlàmchosựđòihỏiphảicótựdocánhânngàycàngtrởnênlớntiếng,nổibậtnhấtlàởnướcAnh,sauđótừđâycũngđãlandầnsangMỹ.Mộtsốngườisẽphảnđốiviệcnhấnmạnhvaitròcủanhàthờvàchorằngcáinôicủatựdo

thựcranằmởtạinướcHyLạpcổđại.Đểchứngminhchođiềuđóhọcóthể,vídụnhưsẽviệndẫnlờiđiếucủaPeriklesvàonăm431trướccôngnguyên,trongđóđãgợinhớvềmộthìnhảnhcảmđộngcủathànhAthencổxưavàcangợisựtựdo,dânchủ,bìnhđẳngcủacôngdânthànhphốnày.Gầnnhưsuốttoànbộthếkỷ19trongtầnglớpkhoabảngAnhvàĐứcđềutánthànhmộtđiều,rằngnhữngthànhtựuvĩđạinhấtcủaloàingườiđượcsinhratừcácquốcgiathànhphốởHyLạphồithếkỷthứnămtrướccôngnguyên.ChođếntậnngàynaynhữngmônhọcxungquanhcácvấnđềthuộcvềcổđạiHy--LatạiOxfordvàCambridgeđềuđượcgọimộtcáchhồnnhiênlànhữngđiềuvĩđại.SựkhâmphụcthờiVicktoriađốivớiHyLạpcổđạidĩnhiêncóphầnnàođódựatrênnhữngsuynghĩhoangtưởng.Hellasngàyđóchắcchắnlàmộtnềnvănhóacaovớinhữngsảnphẩmmangtínhtriếthọc,khoahọcvàvănhọcphithường,nólànơiđãsảnsinhranguyêntắcđasốvàcácýtưởngchínhtrịkhác.Tuynhiênýtưởngtiềndânchủnàycũngchỉtồntạinhiềunhấtlàmộtthếkỷvàcũngchỉởtrongmộtnhúmnhỏcácthànhphốđếmđượctrênđầungóntay.CùngvớisựxâmchiếmAthenbởingườiMacedonianăm338trướccôngnguyênnềndânchủnàyđãđivàodĩvãng.Mãigầnmộtngànnămsauđónhữngngườitiênphongcủadânchủmớilạiđểchonhữngýtưởngthờicổđạitruyềncảmhứngchomình.Điềuđặcbiệtcủakháiniệmtựdohiệnđạilànguồngốccủanóhoàntoànkhôngcóchútliên

quannàotớiHyLạpcổđại.Vềtựdo,ngàynaychúngtahiểutrướchếtđólàsựgiảiphóngkhỏisựgiámhộmộtcáchtùytiện-điềunàytrongquákhứhầunhưluôndẫnđếnkếtquảlàviệcbảo

vệcánhântrướcbạolựccủanhànước.Từđósinhranhữngđịnhđềhiệnđạicủacácquyềncơbảnnhưtựdotưtưởng,tựdolậphội,tựdotínngưỡng,cũngnhưquyềnđượchưởngmộtthủtụctốtụngnghiêmchỉnh.Ngượclạiởthờithượngcổkháiniệmtựdo,theonhưnhàtriếthọccủathờiđạikhaisángBenjaminConstant,chỉlàquyềncủacôngdânnamtínhđượcthamgiavàocôngviệcđiềuhànhcộngđồng.Nếuvìmộtđiềukiệncụthểnàođó,dẫnđếnkhôngthểđểchotấtcảmọingườiđềuđượctrựctiếpthamgiavàoviệclậppháp,khiấyngườitasẽquyếtđịnhchọnranhữngngườiđạidiệnchomìnhbằngphươngphápbốcthăm.QuyềnlựccủaquốchộiHyLạpkhônghềcógiớihạn.Quyềnbấtkhảxâmphạmcủaconngườivềmặtlýthuyếtcũngnhưtrênthựctếđềukhônghềđượcbiếtđến.DânchủởHyLạpcổđại,theonhưConstant,cónghĩalàsựphụctùngcủacánhântrướccộngđồng.Chúngtacònnhớ:ChínhngaytạiAthen,nơiđượccoilàthànhtrìcủadânchủ,dânchúngtạiđâyhồithếkỷthứtưtruớccôngnguyênđãbiểuquyếttửhìnhtriếtgiavĩđạinhấtcủahọ,chỉbởivìhọkhôngthíchhọcthuyếtcủaôngta.ViệctửhìnhSocrateschodùcóthểlàdânchủnhưngnhấtđịnhkhôngphảilàtựdo.GốcrễHyLạpcủaýtưởngtựdophươngTâynóichungđãbịquáđềcao,trongkhicáidisản

LaMãcổcủanóđốivớiđiềunàylạibịbỏqua.KhiHerodotmiêutảngườidânHellaslàmộtdântộctựdo,ôngtađãnghĩ,rằnghọkhôngphảisốngdướiáchthốngtrịcủaquânxâmlượchoặccủakẻngoạibang--mộttrạngtháimàngàynaychúngtathiênvềhướngxếpvàokháiniệmđộclậpdântộchoặclàquyềntựquyết.TheonghĩanàyBắcTriềuTiêncũngsẽlàmộtđấtnướctựdo.TrongkhiđóđốivớingườidânthànhRomacómộtkhíacạnhtựdokháccònquantrọnghơn:đólàsựbìnhđẳngtrướcphápluật.Ýtưởngnàyđãgầngũivớiýtưởngcủathờihiệnđạinhiềuhơn,giốngnhưchữliberal(tựdo,phóngkhoáng--ND)củachúngtacónguồngốcLatinhtừchữliberalis.TrongkhingườiHyLạptặngchothếgiớitriếthọc,vănhọc,thơcavànghệthuậttạohình,thìngườiLaMãđãđểlạichochúngtanhữngphôithaicủachủnghĩahợphiếnvànhànướcphápquyền.Vớiviệcphânchiaquyềnlưccủanhànướcthànhbanhánh,việcbầucửvàocácchứcvịchínhquyềntheonhiệmkỳvàsựbìnhđẳngvềmặtluậtpháp,cộnghòaRomachắcchắnlàmôhìnhnhànướcmàđặcbiệtlànhữngngườisánglậpnênnướcMỹđãnoitheo.ChođếntậnngàynaycácthiếtchếchínhtrịvànhữngthuậtngữcủangườidânthànhRomavẫntiếptụctồntại:Nghịviện,Cộnghòa,Hiếnpháp,Quận.NgànhlậpphápcủaphươngTâymangđậmdấuấncủahệthốngLaMã,vídụnhưluậtsư,đếnsâutậntrongthếkỷ20họvẫncầnphảicókiếnthứcvữngvàngvềtiếngLatinh.Hầunhưkhắpmọinơitrênthếgiớitrongluậthợpđồng,luậtsởhữu,luậttráchnhiệmpháplý,luậtthừakế,luậtđấtđai,trongviệcbảovệvềmặttưphápchốngvukhốngxuyêntạc,trongtrìnhtựxétxử,trongthuthậpbằngchứngđềulànhữngbiếntướngcủahìnhmẫuLaMã.TheoýkiếncủanhànghiêncứuvănhọccổđạivàsaunàylàthủtướngAnhHerbertAsquith,disảnquýgiánhấtcủaRomalàởchỗ"đãthànhlậpnênkhoaluậthọc,làmchonópháttriểnvàhệthốnghóanó.”DĩnhiênhệthốngluậtLaMãcũngđểmởmộtlỗhổngđángkể:trênthựctếnókhôngcógiá

trịđốivớitầnglớptrên--ítnhấtlàtrongthếkỷthứnhấtsaucôngnguyên,khimànềncộnghòabiếndạngthànhnềnquânchủ.ThườngxuyênnhữngbậcquânvươngnhưNero,Vitellius,hoặcGalbađãxửtộichếtnhữngngườiđươngthờimàhọkhôngưakhôngcầnquatòaán,họđãtrấnlộttưthấtvàchùachiền,hãmhiếpvàgiếtchóc.Caligulabịkểlại,rằngôngtađãphongconngựacủamìnhlàthượngnghịsĩ(vànhưvậy,nếukhôngphảilànhữngđạoluật,thìítnhấtcũnglànhữngquytắckhôngthànhvăncủaquốchộiLaMãđãbịchàđạp).Nhữngtậptụcluậtphápđượcxâydựngmộtcáchthậntrọngtrongthờiđạicộnghòađãbịthoáihóacùngvớiđếchế.SựsuytàncủaRomađãchothấy:Nếunhànướcphápquyềnmuốnbềnvững,nócầnphảicónhiềuhơnlànhữngýđịnhtốtởphíakẻcầmquyền,bởinhữngđiềunàybảnthânnóđềucóthểthayđổi(kẻcầmquyềncũngnhưcácýđịnh).Xãhộicầnphảicónhữngthiếtchế,chúngbiếtcáchtựkhẳngđịnhbêncạnhnhànước.MộtđốilựcnhưvậyđãnảysinhchốnglạiphươngTâydướihìnhthứcnhàthờcônggiáo.NhữngnghịchlýcủanhàthờCôngGiáo

DisảncóthểnhậnbiếtrõràngnhấtcủaRomađólànhàthờthiênchúagiáoLaMã.NhàtriếthọcngườiAnhThomasHobbesgọinólà“bóngmacủađếchếLaMãđãchết,làvươngmiệnngựtrênmộđếchế”.TrongđạocônggiáonềnvănhóaRomatiếptụctồntạivàpháttriển.Quanhàthờvôsốnhữngýtưởngvàsảnphẩmvănhóađượcchuyểngiao,trongđócó

tiếngLatinh,cáiđãchophéptầnglớpcóhọcưutúcủachâuÂucóđượcsựhiểubiếtlẫnnhau

vượtrangoàibiêngiớiđịalývàvìvậyđãlàmmạnhmẽthêmýthứcvềvịthếcủamình.Thamvọngvàcơcấucủanhàthờthiênchúagiáo,thuyếtphổđộ,hệthốngthứbậc,cácquytắcvàcácluậtlệcủanóngàynayvẫncònrấtgiốngnhữnggìcủathờiđếchếLaMã.Đểcholịchsửcủatựdobắtđầuvớinhàthờthiênchúagiáo,thoạtđầucóvẻdườngnhưvô

lý--bởixétchocùngthìcơquannàyvốnnổitiếngchưabaogiờlànơitrúngụcủasuynghĩtựdohoặccủachủnghĩađanguyên.ỞthờiTrungCổnóngàycàngcóuyquyềnlớn,nhưngđồngthờicũngcàngkhôngkhoandunghơn,giáođiềuvàkhôngcótựdo.Dânchúngđãthầnphụcmộtcáchmùquáng,nhữngkẻdịgiáotrongtrườnghợpcầnthiếtsẽbịápdụngnhữngbiệnpháptànbạo(vídụnhưđưaratòadịgiáochẳnghạn).Chođếnnayđặctrưngcủanhàthờlàcơcấuthứbậcchặtchẽvàtínhđộcđoáncủanó;chưabaogiờnócóýđịnhkhuyếnkhíchtựdo.Mặcdùvậybằngsựchốngchọingoancườngcủamìnhnóđãthànhcôngtrongviệcchếngựmộtquyềnlựctầmcỡthếgiới.Quahônnhân,quanghĩlễkhisinhvàkhichếtnhàthờđãkiểmsoátnhữngkhíacạnhquantrọngcủađờisốngxãhội.Tàisảncủanhàthờvàcủagiớitusĩđượcphépmiễnthuế--đâylàmộtđặclợicựckỳlớn,nếnnhưtanghĩđếnlúccựcthịnhcủaquyềnlựcnhàthờmộtphầnbasốđấtđairuộngvườntạichâuÂulàtàisảncủagiớitănglữ.Làtổchứcquầnchúngđầutiêntronglíchsử,nhàthờthiênchúagiáođốivớinhữngquyềnlựcthếtụckhôngchỉlàmộtthếlựcđộclậpmàcònsẵnsàngtháchthứclạichúng.Nhưvậytrongngôinhàquốcgiađãcónhữngvếtrạnnứttừđótựdocánhâncóthểđâmchồi.MốibấthòagiữanhàthờvànhànướcphátsinhsaukhiConstantinusdờiđôkhoảngđược

nửathếkỷ.Theodosius,ngườikếnghiệpHoàngđế,đãmờinhữngngườiThessalonichđếngặpmặttạitrườngđuangựacủathànhphố.Giữaôngtavànhữngngườinàyvốnđãcómâuthuẫn.Tạiđấyôngtađãhạthủtoànbộgiatộc-đànông,đànbà,contrẻ--mộtcáchtànác.QuákinhhoàngtổnggiámmụcvùngMailand,mộtchănchiênngoanđạocótênlàAmbrosiusđãtừchốikhônglàmlễbanphướcchoHoàngđế.ĐểbảobàochữaHoàngđếđãviệndẫnđếnkinhthánh:nóđãthừanhậnviệcgiếtngườilàtộilỗi.ThếnhưngcũngtrongkinhthánhchẳngphảivuaDavidkhôngchỉđãgiếtngườimàlạicònbỏvợnữahaysao?Tổnggiámmụckhônghềlaychuyển,nhưnhàsửhọcngườiAnhđãviếttrongbàitườngthuậtnổitiếngcủaôngta,vàđãhétvàomặtHoàngđế:“ôngđãphạmtộiácnhưvuaDavid,giờđâycũngphảiđềntộivìđiềuđógiốngnhưôngấyvậy!”Cóđiềuđángngạcnhiênđốivớitấtcảmọingườilàsauđó,conngườiquyềnlựcnhấtcủathếgiớithờibấygiờ,suốttámthángliền,giốngnhưnhữngtấmgươngsángcủaôngtatrongkinhthánh,lúcnàocũngxuấthiệntrướcnhàthờlớnMailandhệtnhưmộtkẻvanxin,đểlạylụccácvịchúatểnhàthờthalỗi.CùngvớisựtanvỡdầndầntừngbướccủađếchếByzantinenhàthờphươngTâyvìvậy

cũngđãgiànhđượcảnhhưởngvàsựđộclập.ViệcxâmphạmvàocôngviệcnộibộtừcácGiáođoàncaocấpởConstantinopelkhôngcònđượcchấpnhận.TổnggiámmụcRomagiờđâytựchophépmìnhđượcgọilà“Chacaoquý”(Ilpapa).SaukhichiatayvớiByzantium(têncũcủaIstanbul),đấtnướccủaGiáohoàngbảnthânnóvốnkhôngcóquânđộinêngiờđâyrấtcầnphảicómộtthếlựcbảovệmới;ngườitatìmthấycáithếlựcđóởCharlesĐạiđế(CharlestheGreat),mộtconngườiđãtừngchứngtỏđượctàinăngcủamình.Theotruyềnthuyết,giáohoàngLeoIIIđãđộivươngmiệnchokẻthốngtrịvùngFranconiavàbấtngờtônôngtalênlàmvuaLaMãvàođêmlễthiênchúagiángsinhcủanăm800.Leođãkhéoléotạonênmộttiềnlệ:chỉGiáohoàngmớicóquyềntônaiđólênlàmHoàngđế--vànhưvậycónghĩalàcóquyềntrongsựlựachọnvàtriệtphếngườinắmgiữngôivịnày.Muộnnhấtlàtừthếkỷthứ12trởđiGiáohoàngđãthuộcvàomộttrongnhữngquâncờ

quantrọngnhấttrênbàncờchínhtrịchâuÂu.Ôngtacóquyềnlực,cósựchínhdanh,cótiềncủavàgiờđâylạicócảquânđộiriêng.MộttrongnhữngthắnglợicóýnghĩatượngtrưngnhấtcủachếđộgiáohoàngchốnglạicácvuachúathếtụclàsựthấtbạicủavuavùngPhổ-LaMãHenryIVkhichốnglạiquyềnphongtướccủaGiáohoàngGregorVII.DothấtbạinàynênHenryđãphảilàmmộtchuyếnhànhhươnghuyềnthoạitớivùngCanossa;chânđất,ôngtađứngđợitrướccổngthànhtrongmưatuyếtđểchờchathiêngliêngthatội.Sựviệccóquảthậtđãxảyranhưvậyhaykhông,cólẽcũngchẳngcầntìmhiểucụthểlàmgì.Dùthếnàođinữachắcchắnrằng:từcuốithếkỷthứ11giáohộiđãcóthểsánhvaivớitấtcảcácvươngtriềuchâuÂuvềmặtquyềnlựcvàgiàusang,thànhVaticankhôngkémgìmộtcungđiệnlộnglẫynhấtcủalụcđịa.

ĐịalýcủatựdoNhàthờthiênchúagiáocóđượcsựgiatăngquyềnlựclànhờvàohiệntrạng,saukhiđếchếLaMãsụpđổnóchưabaogiờcầnthiếtphảichốnglạimộtchínhquyềnnàoởkhắpmọinơitạichâuÂu.Hơnnữanócòncóđượckhảnăngxúidụccácvuachúachốnglạinhauvà

cònđượcthừanhậnlàcáikimchỉtrênbàncângiữacáccuộctranhgiànhquyềnlựcchínhtrị.NếugiảnhưcómộtvươngquyềnnổilênthốngtrịtoànbộchâuÂu,vàcóthểcướpđisựđộclậpcủanhàthờ,cóthểgiángcấpnóxuốngthànhngườitrợgiúphoàntấtbạolựcnhànước--đósẽlàmộtsốphận,nhưđãtừngxảyravớinhàthờcơđốcHyLạp,saunàycũngvớinhàthờcơđốcNgavàcũngnhưvớicáctôngiáokhácnữa.TuynhiênkhôngcómộtvuachúathếtụcnàocókhảnăngchiếmgiữđượctoànbộchâuÂuhoặcítnhấtlàmộtnửalớncủachâulụcnàylàmcủariêng.Mộtsốítđãbạoganthửlàmchuyệnđó(Carlođạiđế,CarloV,Napoleon,VuaWilhem,Hitler)nhưngtấtcảhọđềuthấtbại,vàphầnlớnthấtbạirấtnhanh.Nguyênnhântạiđâu?Mộttrongnhiềunguyênnhânđólàsôngngòivànúinon.ChâuÂubị

ngăncáchbởirấtnhiềuhàngràođịalý.CaonguyênchâuÂubịphânchiathànhnhữngvùngcósôngchảyquađượcnúinonbaobọc;nhiềuconsôngđãđổrabiểndọctheovùngduyênhảiĐịaTrungHải,nơiđịathếlồirahõmlạiănsâuvàođấtliềntạonênnhữngvịnhtàubècóthểđilạiđượctrongđóvàcótácdụngchechắn.Tấtcảnhữngcáinàylàđiềukiệnchocácvùnglãnhthổnhỏbé,pháttriểnphồnthịnhtừbảnthânsứclựccủamình.CũngchínhvìvậymàchâuÂutừlâuđãbaogồmrấtnhiềunướcđộclập,tựcungtựcấp:rấtkhóxâmchiếm,nhưnglạirấtdễdàngchoviệccấycàytrồngtrọt;hơnnữanhữngdòngsôngvàvùngnướcvenbiểnchínhlàcáctuyếnđườngbuônbántựnhiêncủacácnướcnày.Ngượclại,ởchâuÁ,nơicónhữngđồngbằngtrảidàivôtậnvídụnhưvùngthảonguyênNgahoặcvùngbìnhnguyênTrungQuốc,ngườitacóthểchuyểnquânmàkhônghềgặpmộttrởngạinào.Chẳngcógìđểngạcnhiên,khinhữngvùngnhưvậyđãphảichịusựcaitrịcủacácnhànướctrungươnghàngchụcthếkỷ.ĐịahìnhchâuÂuthuậnlợichoviệchìnhthànhcộngđồngvớiđủcáctầmcỡ,nàolàquốcgiathànhphố,nàolàlãnhđịa,nàolàcộnghòa,nàolàquốcgiahoặcđếchế.Vào1500tổngcộngtoànbộchâuÂucóchừng500thựcthểchínhtrị,trongsốđócónhiềucáikhônglớnhơnmộtthànhphốlàbaonhiêu.Sựhỗntạpnàydẫnđếnhaihậuquả:thứnhấtnótạonênsựphongphú,bởinhữngconngười,nhữngýtưởng,nghệthuật,vànhữngphátminh,nếuởmộtvùngnhấtđịnhkhôngđượcưathíchhoặckhôngđượcchúýđếnthìthườngởmộtnơikhácnàođólạiđượctrântrọngđónchào.Thứhaisựphongphúnàyduytrìsựcạnhtranhgiữacácnướcvớinhauvàquađódẫnđếnnhữngcảitiếnvànângcaohiệuquảtrongquảnlýhànhchính,trongnghềthủcôngphụcvụchiếntranhvàtrongkinhtế.Cácphươngphápcóứngdụngtốtsẽđượcbắtchước,cácphươngphápkhônghiệuquảsẽbịloạibỏ.Rấtcókhảnăng,sựtrỗidậyđếnchóngmặtcủacácnướcchâuÂutrêncácmặtkinhtếvàchínhtrị--đượcnhàlịchsửkinhtếhọcEricJonesgọilà“sựthầnkỳchâuÂu”-chủyếulàdotínhchấtđặcbiệtvềđịalýcủachâulụcnày.Vuachúavàquýtộc

BêncạnhđịalýdĩnhiênlịchsửcũngđãthamgiađónggópvàoviệchìnhthànhnêncơcấuchínhtrịchâuÂu.SựtanrãcủađếchếLaMãvàsựlạchậucủacácdântộcbịnóđánhbại,đãtạonênsựphântánquyềnlựctrêntoànbộchâulục.KhôngcómộtlãnhchúachâuÂunàocóđượcmộtbộmáyhànhchínhđủkhảnăngđểcóthểđiềuhànhcảmộtvùnglãnhthổrộnglớngồmcưdânthuộcvàonhiềubộtộcđộclậpkhácnhau.TriềuđạinhàMinhvàMãnChâuởTrungQuốc,MogulnởẤnĐộ,đếchếOsmantrongthờikỳhoàngkimnhấtcủamìnhđãthốngtrịmộtvùnglãnhthổcựckỳrộnglớnvớinhữngnhómdânkhácnhaumàngườitacóthểmườngtượngđược.ỞchâuÂungượclạicáclãnhchúavàcáctộctrưởngchỉkiểmsoátnhữngvùngđấtnhỏhơn,vàhọchútrọngđếncácmốiquanhệgầngũivớinhữngtáđiềncủamình.SựtựcấptựtúccủanhữngquýtộcnôngthônbướngbỉnhnàylàđặctínhcơbảncủachủnghĩaphongkiếnchâuÂu.Từthờitrungcổchođếntậntrongthếkỷ17vuaởchâuÂuvẫncònlàmộtnhânvậtxaxôi;vềcơbảnôngtaquảnlýlãnhthổcủamìnhchỉtrêndanhnghĩa.Trongthựctếtấtcảcácsựvụkểtừviệcchinhchiến,chođếnxâydựngthànhquáchnhàvuađềuphảidựavàotiềnbạcvàquânlínhcủacácôngchủphongkiếnđịaphương,vàđámnàycũngnhờvậymàtrởthànhbátước,tửtướcvàcôngtước.Cứnhưvậycácđịachủlớndầnchuyểnbiếnthànhcácnhữngquýtộcđầyquyềnlực,giàucó

vàchínhdanh.,họkhôngcóchútgìgiốngvóinhữngquầnthầnquyphụcvàphụthuộcvàokẻ

thốngtrịởcácvùngkháccủatráiđất.ViệctầnglớpquýpháiởchâuÂugầnnhưnganghàngvớivua,đãđánhdấusựtiếntriểncủatựdo.TrongcuốnlịchsửcủachủnghĩatựdophóngkhoángGuidodeRuggierođãviết:“Cólẽchếđộquânchủnếukhôngcósựphảnkhángdữdộicủacáctầnglớpđặcquyềnđặclợichỉcóthểđạtđếnviệctạonênmộtdântộctừnhữngngườinôlệ.”Chínhđiềunàyđãxảyraởhầunhưkhắpmọinơitrênthếgiới;tạichâuÂu,ngượclại,trongsuốtthờitrungcổgiớiquýtộcđãbướngbỉnhđòinhàvuaphảitừbỏmọiđặcquyền,nhữngcáingaybảnthânvươngtriềucũngphảitôntrọng.Thôngquacácđạidiệnmớiđượctạora,quanghịviện,hàngngũtướnglĩnh,chínhphủ,quốchôị,họđãthườngxuyêntạođượcsựchúýđốivớicácđòihỏicủamìnhvàvớiđiềunàyđãmởđườngchonhànướcphápquyềnhiệnđại.TiếpnốicáctruyềnthốngLaMãcổđại,cácthànhquảnàycủathờitrungcổđãđượccủngcốngàycàngvữngchắcquaquyềnlựccủatầnglớpquýtộc.Bêncạnhsựkìnhđịchgiữanhàthờvànhànước,mâuthuẫngiữagiớiquýtộcvàchếđộquânchủlàcuộctranhgiànhquyềnlựclớnthứhaitronglịchsửchâuÂu,nógópphầnkiếntạonênnềntảngcủatựdomànhữngngườiđóngvaichínhcủanóchưabaogiờnghĩđếnđiềuđó.GiớiquýtộcAnhlàgiớigiữđượcsựđộclậplớnnhất.Họsốngtrongcáctháiấpriêng,họcai

quảnnhữngnôngnôcủamìnhvàgiaơnbảovệnhữngnôngnônày.Đểđổilạihọđòingườinôngnôphảigiaonộpchohọmộtphầnsảnphẩmcủamình,vàđiềunàyđãđảmbảochohọquyềnlựcvàsựgiàucó.Ởmứcđộnhưvậy,khihọkhẳngđịnhđượcđiavịxãhộicủamìnhkhôngquanhữnglễnghitriềuđìnhphiềntoái,màquasựhiệndiệntrongchínhtrịvàđiềuhành,họđãtạonênmột“giớiquýtộclaođộng”.CácvuachúaởAnh,nhữngngườiổnđịnhđượcquyềnlựccủamìnhsớmhơnphầnđôngcácnhânvậtcầmquyềnkhácởchâulục,đãnhậnra,rằnghọchỉcóthểgiữvữngđượcsựthốngtrịcủamìnhquaviệchợptácvớiítnhấtlàmộtphầncủagiớiquýtộc.Ngượclại,nếunhàvuacốtìnhmuốntháchthứcgiớiquýtộc,cónghĩalàôngtaphảisẵnsàngđónnhậnmộtsựchốngđốikịchliệt:đểđạtđượcđòihỏichủquyềncủamình,vuaHenryII,lênngôivàonăm1154,đãcửcácquantòađiđếntậnkhắpcáchangcùngngõhẻmcủanướcAnhđểlosaochochiếuchỉcủaôngtađượctuântheo.ThamvọngcủaHenrylàthốngnhấtđấtnướcvàbanhànhmộthệthốngluậtphápthốngnhất;đểđạtđựợcđiềuđóôngtaphảitiếnhànhxóabỏquyềnlựccủagiớiquýtộcvàtướcđoạtcácđặcâncủatầnglớpnày.Chẳngbaolâusaunhữngthắnglợibanđầuýđồnàyđãchạmtớigiớihạncủanó,bởicácôngchủphongkiếnđãsửdụngđếnvũkhí.Sau40nămchiếntranhloạnlạcconcủaHenrylàJohn,đồngthờicũnglàngườikếvị,vàotháng6năm1215đãbắtbuộcphảikýkếtngừngchiếntạilâuđàiWindsor.Vănkiệnđượckýkếtchomụcđíchnày,cótênlàMagnaChartaLibertatum(ĐạiHiếnchuơngAnhQuốc),đượchiểulàmộtbảnliệtkêcácđặcângiànhchogiớiquýtộc,vàlàdanhsáchcácquyềncủahọ.Ngoàiravănkiệncònbanbốquyềntựchủcủanhàthờcũngnhưquyềntựquảncủacácthànhphốvàphảnđốimộtcáchmậpmờsựápbứcđốivớithầndân.MãiđếncácthếhệquantòavềsaunàyhọmớidiễnđạtHiếnchươngmộtcáchhàophónghơn,điềunàyđãkhôngchínhthứcnângHiếnchươnglênngangtầmcủamộtHiếnphápvớisựbảovệvềmặtluậtphápchotừngcánhân.MặcdùvậyvănkiệnnàyngaytừthờiđiểmrađờiđãđượccoilàsựgiớihạnthànhvănđầutiênđốivớiquyềnlựccủanhàvuaởchâuÂu.Hoàntoànxứngđáng,theonhưnhàsửhọcPaulJohnson,chínhvìthếnênnóđượcđánhgiálàbộluậtAnhQuốcđầutiên(StatutesoftheRealm),đólàmộttậphợpcácvănbảnluật,diễntảhiếnphápkhôngthànhvăncủanướcAnhcũngnhưdiễntả“cộinguồncủaquyềntựdoAnhvàdođócũnglàcộinguồncủaquyềntựdoHoaKỳ.”Romavàsựcảicách

TiếptheosausựnổidậycủanhàthờchốnglạinhànướccũngnhưsựnổidậycủagiớiquýtộcchốnglạivươngquyềnlàsựtranhgiànhquyềnlựcgiữaCôngGiáovàTinLành,mộtcuộctranhgiànhkéodàinhấtvàcũnglấyđinhiềumạngsốngnhất.Vàbảnthânnócũngvậy,cũngcónhữngtácđộngkhônghoạchđịnhtrướcgiốngnhưnhữngtácđộngmangtínhcáchmạngvàolịchsửcủatựdo.KẻchâmngòikhôngmongđợilàmộtthầytuởvùngWittenberg.Ngườitađãviếtvềthếkỷ16:khắpmọinơiởchâuÂuđầyrẫysựbấtbìnhđốivớiChếđộGiáohoàng,khimàquyềnlựcvàsựthamnhũngcủanóđãđạttớimứcđộkhủngkhiếp.ThủđoạntaitiếngnhấtcủaRomađólàviệcbuônbántrànlanphépxátội,cácchứngchỉcủagiáohoàngxácnhậnngườimuađãđượcxóasạchmọitộilỗi--chiểutheonguyệnvọngcònđượcnhậntrướckhiphạmtội.Vớisốtiềnthuđượcgiớitănglữdùngđềthỏamãnlònghammuốnphôtrương

khôngbiếtchánvượtrangoàimọikhuônkhổngaycảđốinhữngtrườnghợplốlăng.CôngtrìnhkiêuhãnhcủacácvươngôngcủanhàthờđólàLaMãhoàngcungmangtênthánhPeter,đâylànhàthờlớnnhất,lộnglẫynhấtmàconngườichođếnlúcbấygiờđượcbiếtđến.Đếntậnngàynay,aiởVaticandạobướctrênconđườngdàihàngcâysốđượclátđáhoacươngvàngạcnhiênngắmnhìnnhữngphùđiêubằngvàngvàđáquý,nhữngbứcthảmtreotường,nhữngbứctranhtườngtrảidàitừbứctườngnọsangbứctườngkia,từsátsànnhàchođếntậntrêntrần,ngườiđócóthểsẽrấtthôngcảmvớisựnổigiậnthánhthiệncủaMartinLuther.Augustinuskhôngphảilàngườiđầutiênthúcépphảicósựcảicách.VídụnhưErasmusof

Rotterdamđãtừngđòiphảicóhìnhthứcđơngiảnhơntrongviệctổchứclễcầunguyện.DĩnhiênchotớilúcbấygiờchưacóaidámđứngratháchthứcnhàthờmộtcáchtáobạonhưLuthervới95luậnđề,theonhưtruyềnthuyết,đãđượcôngtaviếtlêngiấyvàđóngđinhtreotrêncửanhàthờthuộclâuđàiWittenbergvàosángngày31.10.1517.CóthểlàLutherđãcólý,nhưngcũngphảinóilàôngtađãgặpmay,tiếnbộkỹthuậtđãnhanhchóngkịpthờitrợgiúpchohànhđộngdịgiáocủaông.Chođếnkhigiớichứctráchbềtrêncủanhàthờphảnứngbằngcáchcấmkhôngđượclưuhànhcácýtưởngcủaông,thìcácphươngtiệninấnbáochímớirađờiđãtruyềntayluậnđềcủaôngđikhắpmọingảchâuÂutừlâurồi.Cuộccảicáchkhôngcócáchnàocóthểngăncảnđượcnữa.Mộttrămnămmươinămđầychếtchócsauđó,mộtnửachâuÂuđãtuyênbốtheođạoTinLành.GiảnhưAugustinustìmhiểuvềđạoTinLànhhiệnđạivàvềgiáolýlỏnglẻocủanó,trongđó

chấpnhậnnhiềuthứvàđòihỏikhôngnhiều,thìcólẽôngtasẽrấtlấylàmkinhngạc.Lutherkhôngphảilàconngườitheochủnghĩatựdophóngkhoáng,ôngta,trênthựctế,chỉtríchVaticanđãsaonhãngtrongvấnđềđứctinvànhắcnhởphảigiảnggiảiđúngnguyênvăncủakinhthánh.Ởnhiềumặtôngtađãtỏraphùhợpvớihìnhảnhcủachúngtavềmộtngườitheochủnghĩacănnguyên(Fundamentalism);sựphêphánchếđộgiáohoàngcủaôngtathểhiệnrõràngmộtsựtượngtựvềmặtngôntừtựanhưcủanhữngngườitheođạoHồingàynaykhitráchmắnggiớicầmquyềnthamnhũng,xahoaởvùngTrungĐôngđãxarờiconđườngngoanđạo.NgườiđànôngvùngWittenbergđóđãtấncôngtầnglớplãnhđạonhàthờtừbênphíavùngngoạivibảothủcủaphổthầnhọc.VàvìthếmộtvàinhàquansátđãđánhgiámâuthuẫnđẫmmáugiữaTinLànhvàCôngGiáolàbằngchứngchoviệctựdotínngưỡnglàkếtquảcủasựtiêudiệtlẫnnhaugiữahaitràolưuquákhíchởmứcđộnhưnhau.Ấyvậymàcónhữngnhómtínngưỡngkhácsinhratừphongtràocảicáchcònvượttrộihơn

hẳnchủnghĩathanhgiáo(Puritanismus)củanhữngngườitheotrườngpháiLuther.NhómtheochủnghĩaKelvinkhôngkhoáilạclànhómcónhiềuảnhhưởngnhấttrongsốđó,nhómnàyquanniệmchỉcómộtsốítngườingaykhicònsốngđượcChúatuyểnchọnlàcóhyvọngđượccứurỗikhỏikiếplàmngườikhốnkhổ,taiương.Tuynhiênnhữngngườilykhaingoanđạovẫnthốngnhấtvớinhauởđiểm,họkhôngchấpnhậnquyềnlựctốithượngcủaGiáohoàng,cũngcónghĩalàkhôngchấpnhậnbảnthâncơcấuphâncấpcủanhàthờ.Làmộtbộphậncủaphongtràoquầnchúngchốnglạigiớicầmquyền,khônghềchủđịnhhọđãgópphầnvàomộtchươngcủalịchsửlâudàihìnhthànhnêntựdo.Bấtchấptấtcảmọibấtđồngýkiến,cácnhómtôngiáoTinLànhđãvạchrachonhữngcon

ngườiởmiềnbắcchâuÂumộtconđườngriêngphùhợpvớicánhân,khôngdotầnglớptănglữquyđịnhđểđếnvớisựthật.Chừngnàocơcấucủahọthấynhấtthiếtcầnphảicómộtnhómtănglữchuyênloviệchànhđạokhiấynhữngngườinàysẽđượccáccộngđồngđộclậptiếnhànhbầuchọn.Dovìrấtnhiềucộngđồngtínngưỡngđượctáchratừcộngđồnglớnhơn,chonênhọđãđấutranhđểbảovệquyềncủacácthiểusố,quyềnđượctựdolựachọnhìnhthứcvànộidungchotínhchấttôngiáocủahọ.Chungmộttay,cácnhómtínngưỡngnàyởphươngTâyđãvunxớinênmảnhđấtgiànhchotựdotínngưỡng.Ngoàira,họkhôngchỉcùnggópphầntạonênsựhiểubiếthiệnđạivềtựdotínngưỡng,tựdongônluận,màcũngcòntạonêncáckháiniệmkhoahọccủachúngta-trướchếtlàquanhữnggiảithíchcóphêpháncácvănbảntôngiáo,sauđótiếptụcquaviệckiểmchứngcácniềmtincổhủkhácnữa;phươngphápkhoahọcthểhiệnchínhxácởchỗ,cácđiềutưởngchừngchắcchắnvàcáccăncứxáctínluônđượcđemraxemxétlại.Nhìnnhưvậysẽthấy,khoahọchiệnđạingậpsâutrongtộilỗicủanhữngkẻtôngiáocuồngtínhồithếkỷ16.Ngoàinhữngcáiđó,đạoTinLànhcòncómộttácđộngchínhtrịtrựctiếp:nócungcấpcho

cácvịvuavàcácvịlãnhchúamộtcáicớđểtranhgiànhquyềnlựcvớiVaticanđangngàycàngngạomạn.Tuynhiênrấtđángnghilàhọvốncũngđãcóýđịnhnhưvậy-songcuộcxungđộtdữdộiđầutiênđãxảyraíttheohướngbảovệnhữngýtưởngcảicáchmàtừmộtlýdokhônglấygìlàmcaothượngcholắm,đólàviệcmộtôngvuasốtruộtmongmuốnnhấtthiếtphảicómộtcậucontraithừatự.HenryVIIIcủanướcAnhcầuxinGiáohoàngKlemensVIIchophéplydịvợlàKathernavonAragon,bởivìhoànghậukhôngsinhđượccontraichoôngta.Khôngphảivìbàtađãkhôngcốgắng;trongvòngtámnămbàtachorađờimộtngườicongáikhỏemạnhvànămngườiconkhácnữanhưngcảnămđãsớmquađờikhiđangcònnhỏ,ngoàirabàcònbịsảythaitớihailần.SaukhiKlemenstừchốikhôngchophéplihôn,nhàvualiềntuyênbốcắtđứtquanhệvớiRomavàtựphongmìnhthànhngườiđứngđầugiáodânthiênchúaởAnh.Tuythếvuavẫnhoàntoàntánđồngcácgiáolýcônggiáo,hơnnữalạicònlêntiếngbảovệgiáohoàngchốnglạiLuthervànhờđóđãđượcVaticanphongchodanhhiệucaoquýFideiDefensor(Ngườibảovệđứctin),lạmộtđiềulàcácthếhệvềsaucủaôngtachođếnnayvẫntiếptụcmangcáidanhhiệunày.TừđấytrởđinhàthờmớiởAnh,vềgiáolýtấtcảđềutheocônggiáongoạitrừtháiđộcủahọđốivớichếđộGiáohoàng.SựthùđịchgiữaLondonvàRomalàkhởiđầucủahàngloạtcáccuộckhởinghĩa,cáccuộc

chiếntranhtôngiáodiễnramộtcáchkhốcliệtkéodài150nămkểtừsausựnổiloạncủaLuthervàtrênthựctếchúngđãlanrộngrakhắpcácquốcgiachâuÂu.Cảnhgiếtchócdocảicáchchâmngòimãiđếnnăm1648mớiquađi,khihiệpướchòabìnhWestfaltđượckýkết,chấmdứtcuộcchiếntranh30nămvàtrảlạichonhàvuacáigìvốndĩcủanhàvua-cộngthêmvàođólànhữngphầnbéobởtrướckiathuộcvềĐứcChúatrời,chínhxáchơnlàthuộcvềGiáohoàng.Nhưvậyhiệpướcđãthiếtlậplạiđiềucơbảncuiusregio,eiusreligiocótừnăm1555trongđótraochocáclãnhchúaquyềnđượclựachọnquốcgiáo;đểđềnbùlạilàdựđịnhsẽcósựkhoandungđốivớicáctínđồtheocáctôngiáokhácvàcókếhoạchtiếpnhậnnhữngngườinhậpcưvìlýdotínngưỡng.Mặcdùnăm1648chưađưađếnsựphântáchmộtcáchrõrànggiữanhànướcvànhàthờ,nhưngnócũngđãđánhdấumộtbướcngoặttronglịchsửphươngTây:HiệpướchòabìnhWestfaltđãxóađicáiquanniệm,châuÂulàmộtcộngđồngtheođạothiênchúatoàntòng,mộtkhốithốngnhấtcủanhữngngườitheođạothiênchúadướisựlãnhđạovềmặttinhthầncủanhàthờcônggiáovàdướisựcaitrịmangtínhthếtụccủađếchếLaMãthầnthánh.Tươnglaithuộcvềnhànước.Nhànướckhaisáng

Trongthếkỷ18chếđộquânchủnhậnthấyđòihỏiquyềnlựccủanókhôngcònbịtôngiáođedọa,màmộtlầnnữalạibịđedọabởicácbậcmũcaoáodàinơitrầntục--Lãnhchúa,Côngtước,Namtước,Bátước.Lầnnàynhàvuasẽchiếnthắngtấtcảcácđốithủđịaphươngvàkhuvực.Ôngtađãmởrộngảnhhưởngcủatriềuđìnhvàquađóđãtạonênđượcmộtquyềnlựcnhànướctậptrung,màcáctrưởnglãođịaphươngchẳngcógìđểchốngđốilạinó.Nhữngthànhtựukỹthuậtmới,việcchạyđuavũtrangtoàndiện,sựxuấthiệnmầmmốngcủachủnghĩadântộcvàquyviệcđánhthuếvàomộtmốiđãtạođiềukiệnchonướcđithắnglợicủanhànước.Tráilạiquátrìnhpháttriểnnàyđãlàmnguyhạiđếntựdo.Chếđộquânchủmạnhlênđãnhanhchónggiảitánphầnlớnđạidiệncủacáctầnglớpnghềnghiệp,cáchộiđồnglậpphápvàhộiđồngquốcgia,lànhữngtổchứcđượcđịnhhìnhvữngchắctừthờitrungcổ.Hệthốngnhiềutầnglớpcủađặcquyềnđặclợigiànhchogiớiquýtộc,củacáctruyềnthốngđịaphươngvàcủacácquyềngiànhchocácphườnghộibịxóabỏvàđượcthaythếbởimộttrậttựluậtphápthốngnhấtdonhàvuađảmbảo.TrườnghợpngoạilệlớncủatràolưunàymộtlầnnữalạilànướcAnh,quốchộicủanósau"cuộccáchmạnghuyhoàng"(GloriousRevolution)năm1688đãchiếmđượcthếthượngphongđốivớitriềuđình.Nhìnthoángquacóthểsựsuyyếucủagiớiquýtộctheonghĩabìnhđẳngvềluậtphápcóvẻ

nhưlàbiểuhiệncủamộtsựtiếnbộ.ChẳnghạnnhữngtriếtgiacủathờiđạikhaisángnhưVoltaireevàDiderotđãtrầmtrồvềviệc"hợplýhóa"vàhiệnđạihóa"trongcôngviệcđiềuhànhnhànước.Trênthựctếdĩnhiênnhữngbiệnphápnhưvậychỉdẫnđếnkếtquảlàtậptrunghóaquyềnlựcvàotaybộmáytrungươngcũngnhưxóimòntínhđộclậptựchủcủavùngmiền.Chodùcáivềsaunàyđượcgọilà"chủnghĩachuyênchếanhminh"cũngthểhiệntiếnbộtrongmộtvàilĩnhvực.CácnhânvậtcầmquyềnnhưFriedrichIIcủaPhổ,KatharinađạiđếhayJosephIIcủaÁođãdungthứcácýkiếnbấtđồngtrongvấnđềtôngiáo,chủtrươngcáccảicách

luậtpháp,coitrọngvànângđỡnghệthuật,âmnhạc,vănhọc(điềunàycũnglýgiảichonềnbáochítốtcủahọ).Sựxêdịchquyềnlựctuynhiêngâykhókhănchocáctầnglớpxãhộinàocókhảnăngngănchặnsựđộcđoánvàsuyđồicủatriềuđình.Vìlẽđó,giờđâynềntựdoliệucóđứngvữngđượchaysẽbịsụpđổ,điềunàyhoàntoànphụthuộcvàosựhàophóngcủachếđộquânchủ;chậmnhấtlàkhidướiáplựccủatìnhhìnhchínhtrịtrongvàngoàinướcngaycảgiớicầmquyềnônhòanhấtcũngsẽngảtheoxuhướngquaylưnglạivớinềntựdophóngkhoángvàbópnghẹttấtcảmọisựđốilập.Vàokhoảngcuốithếkỷ18khichiếntranh,cáchmạngvànổidậymộtlầnnữacướpđicủachâuÂusựbìnhyên,thìchủnghĩachuyênchếanhminhđãthểhiệnnhiềunétchuyênchếhơnlàanhminh.ChếđộquânchủđạtđếnđỉnhcaocủanóởPhápdướithờiLouisXIV.Chếđộphongkiến

PhápluônkhácbiệtvớichếđộphongkiếnAnh.ViệcParisluônbịbaovâybởicáclựclượngthùđịch,luônphảiởtrongtìnhtrạngđộngviên,đãlàmchoquyềnlựctrungươngtrởnênmạnhmẽ;chẳnggìthìnướcPháptrongsuốt54nămthốngtrịcủaLouisXIVcũngđãcótới30nămliêntụcởtrongtìnhtrạngchiếntranh.Quảthựcnhữngtìnhthếépbuộcvềmặtngoạigiaođãchophépnềnquânchủcáchlygiớiquýtộcrakhỏinềntảngquyềnlựccủahọ-đólàcáctháiấp.DựavàonhữngbiệnphápxưakiacủatổnggiámmụclỗilạcRichelieu,Louisđãđẩygiớiquýtộcrakhỏibộmáycáitrịởđịaphương,vàchuyểnchứctráchcủahọchocácquanchứcthuộctriềuđình;ngaycảcáchộiđồngđịaphươnglẫnhộiđồnglậpphápđềubịôngtatướcbỏquyềnlực.Phongcáchcaitrịtađãđemlạichoôngtadanhhiệu"Vuamặttrời".Danhhiệunày,khôngphảinhưnhiềulầnđượcphỏngđoánlàtượngtrưngchogiatàióngánh,màlàchođịavịquyềnlựcngờichóitrêntấtcảcủaôngta.GiớiquýtộcbịôngtanhửđếnkinhđôlộnglẫynhấtchâuÂu--đólàParis.Ôngtamuốngiữhọởđấycànglâucàngtốt,nhằmtiếptụclàmchohọsuyyếuvềmặtchínhtrị.NhữngcuộctráctángnổitiếngcủatriềuđìnhPháp,nhữngcuộcchơibấttận,nhữngdạhội,nhữngcuộcđisăn,nhữnglễnghivàcungđiệnVersaillescómộtkhônghailàtấtcảnhữngsáchlượckhônngoanđểgiamgiữgiớiquýtộctrongtronglồngson.Trongnhữngtrangphụclụalàđắttiền,dướinhữngbộtócgiảđượcđánhphấn,giớiquýtộcPhápđãtrởnênnhữngvaiphụcủaquyềnlực.Cuộccáchmạngnăm1789đãlàmthayđổinhiềuthứ,nhưngchỉkhônglàmthayđổisu

hướngtậptrunghóaquyềnlựcmàthậmchícòntăngcường.KhônggiốngnhưcuộccáchmạnghuyhoàngcủaAnh(GloriusRevolution),trongđógiớiđịachủđượchưởnglợi,cuộclậtđổởPhápđồngnghĩavớisựkếtliễutầnglớpnày.Nhàthờbịtịchthutàisản,chínhquyềnđịaphươngvàngânhàngbịmấtđiảnhhưởng.NhưLordActon,nhàbáchọcvàchínhtrịgiacủathếkỷ19đãxácđịnh,đốivớinhữngnhàcáchmạnghọítquantâmđếnviệcgiớihạnquyềnlựcnhànướchơnlàviệcloạibỏtấtcảcácthếlựcchốngđốilạihọ.NgườiPháp,theonhậnxétcủaôngta,đãhọcđượclýthuyếtvềcáchmạngtừnướcMỹ,nhưnglạibỏquakhônghọcvềhọcthuyếtvềnhànước.Nhândânđãhấpthụtoànbộsựhàonhoángvàsựhoànthiệnvềquyềnlựccủađấngquânvươngsangtrọngmộtthời.Nhândanhbìnhđẳng,tựdo,vàbácáihọđãtựphongchomìnhcấpbậccaonhất.Tựdogiờđâykhôngcònphụthuộcvàolòngnhântừcủanhàvua,màphụthuộcvàonhữngngẫuhứngcủatoànthểcôngdân--nhữngsựngẫuhứng,tựkểrằngchúngđãquáquencácnhàcáchmạng.Tuynhiêncòncómộtmôhìnhtựdokhácđểlựachọn,vàkỳlạthaynólạiđòihỏichínhmột

ngườiPhápphảinhậnranó.NhưnhiềungườitheochủnghĩaphóngkhoángkhaisángCharles--LouisdeSecondat,namtướcvùngLaBredevàMontesquieu,đãtỏlòngngưỡngmộhệthốngchínhtrịcủangườiAnh,màhạtnhâncủanóđượcôngta,làngườiđầutiênđãtìmra:tựdokhôngphảilàđiềuđầumôichótlưỡi;hệthốngcủangườiAnhđãđảmbảođiềuđómộtcáchthựcsự!Bởinhàvua,giớiquýtộc(ThượngViện)vàgiớitrunglưu(HạViện)chianhauquyềnlựcnhànước,khôngpháinàocóquyềnlựcápđảo;điềunàybảovệquyềncủacácthầndânvàtạonênsựkhoandungđốivớicácvấnđềtôngiáo.Quanhiềuthếhệ,ngườiAnhđãcắtxénquyềnlựccủatầnglớpcaitrịnhiềuđếnmức,đấtnướccủahọvàocuốithếkỷ18mặcdùtrêndanhnghĩavẫnlàmộtnhànướcquânchủ,nhưngtrênthựctếđãtrởthànhmộtnướccộnghòaquýtộcdocácđịachủlớnđiềuhành.SựmiêutảmangtínhcangợicủaMontéquieđãtácđộngngượctrởlạinướcAnh.ChẳnghạnnhưWilliamBlacktstone,ngườicólẽlàluậtsưthờiđó,đãtiếpnhậncảmhứngcủaMontesquieutrongviệcdiễngiảiluậtphápcủamình."Montesquieuđúnglàmộtnhàtiêntri",triếtgiamôntriếthọcnhànướcJuditShklarđãtinnhưvậykhiliên

tưởngtớiviệcthànhlậpnhànướcMỹ.NhữngngườichacủahiếnphápMỹvídụnhưJamesMadison,ThomasJeffersonvàJohnAdamđãthửvậndụngmộtcáchcóýthứcnhữngtưtưởngcủaMontesquieuvàohệthốngchínhtrịcủanướccộnghòamới,vàđãtríchdẫnôngtanhiềuhơnbấtkỳmộttácgiảđươngthờinào.Uytíncủaôngtalớnđếnnỗi,Shklarviết,"cảnhữngngườiủnghộlẫnnhữngngườichốngđốihiếnphápmớiđềusửdụngnhữngluậnđiểmcủaMontesquieu".

Chủnghĩatưbảnvànhữnghậuquả

Ởthếkỷ18vănhóangoạilệtrongchínhtrịđãthunạpthêmchonướcAnhtưbảnchủnghĩamộtnguồnlựcquantrọngnữa.Nếunhữngcuộctranhgiànhquyềnlựcgiữanhàthờvànhànước,giữagiớiquýtộcvàtriềuđình,giữaCônggiáovàTinLànhđãchọcthủngbứctườngngănchắntạonêncửamởchotựdocánhân,thìmôhìnhkinhtếmớiđãgiậtsậptoànbộnhữngbứctườngnày.Khôngcógìđemlạichohiệntạimộtdấuấnsâuđậmnhưthịtrườngtựdo.Trậttựkinhtế,chínhtrịvàxãhộivớihàngngànnămtuổiđãbịnókếtliễu;hệthốngphongkiếnvànềnquânchủcùngvớitấtcảmọisựquytụvàodòngdõivàđặcquyềngiaicấpđãbịnógạtbỏ.Nótạonênmộttầnglớpnhữngthươnggiađộclập,khôngmộtchúthàmơnđốivớinhànướcvàngàynaylàkẻquyếtđịnhchủyếuđếnsựtiếnbộcủaxãhộiởkhắpmọinơi.Lànhữnggiátrịdẫnđườngcủathờihiệnđạinóđưabiếnđổivàvậnđộngvàovịtrícủatruyềnthống.Chủnghĩatưbảnđãtạonênmộtthếgiớimới,córấtítđiểmchungvớicáckỷnguyêntrướcđây.ChodùkinhtếthịtrườngbénrễmạnhmẽnhấtởAnhthếnhưngnhữngcộinguồncủanólại

nằmđâuđóởmộtnơinàokhác.Ởthếkỷ14việcgiaothươngbuônbánvốnbịđìnhtrệtạinhiềukhuvựccủachâuÂunayđãkhởisắctrởlại.Cácphươngphápcanhtácmớiđãtạonênnhiềucủacảidưthừavàdođóchúngcóthểđượcđembánhoặctraođổi.NhữngthànhphốbuônbánvàhảicảngnhưAntwerpen,Brüssel,VenedighoặcGenoađãpháttriểnthànhnhữngtrungtâmkinhtếlớn.Vớiviệcvậndụngphươngphápkếtoànkép,việctiếpnhậnhệthốngchữsốẢRậpvàsựchớmnởcủahệthốngngânhàngđãlàmchoviệckiếmtiền,từmộtmônthểthaonghiệpdưtrởnênmộtbộmônchuyênnghiệpnhànghề.Chẳngbaolâusựpháttriểncủathươngnghiệphóađãlantỏadầntừcácthànhphốcảngvàosâutrongnộiđịa--điểnhìnhlàởHàLan,sauđócảởAnh,nơimànóbắtđầutừnôngnghiệp,quathủcôngnghiệpvàcôngnghiệprồilanđếncácngànhdịchvụ,cuốicùnglàtấtcảcácnghànhkinhtế.Tạisaochủnghĩatưbảnđầutiênlạibànhtrướngngaytạichốnnày,đóvẫnlàđiềucònđangtranhcãi.Tuynhiêncácsửgiahầunhưđềuthốngnhấtvớinhau,rằngsựbảovệvềmặtnhànướcđốivớiquyềntưhữuchothấyđólàmộtyếutốquantrọng.Liệukinhtếthịtrườngcóchiếmđượcvaitròchủđạohaykhông,theonhưcáctácgiảchuyênngànhcóuytínDouglassNorthvàRobertThoma,trướchếtphụthuộcvàophạmvicủacácquyềntưhữuđượcđảmbảo.Ngaytừthếkỷ15mộtbáchọcvềluậtcủaTâyBanNhađãđưaramộtnguyênlýcơbản:"Nhàvuacótoànquyềntrongviệcđiềuhànhnhànước,nhưngkhôngcótoànquyềntrongviệclàmchủcáccủacảitàisản".Trongsuốtthếkỷ16ởkhắpnơitạichâuÂudầndầnhìnhthànhnênmộtsựđồngthuận,đólà,quyềntốicaothuộcvềcáclãnhchúavàcáccôngchứccủahọ,mặtkháctàisảnvàcủacảithìthuộcvềgiađình.ThếnhưngchỉcóởnướcAnhngườitamớiđixahơnđếnmứctreocổmộtđấngquânvương,vuaCharlesI,vìtộirachínhsáchthuếmámộtcáchtùytiện.Việctriệtđểbảovệtàisảncánhânđãlàmthayđổitoànbộxãhội.Đãđếnlúcsựđankết

phứctạpcủanhữngtậptụcvàđặcquyềnphongkiến,nhữngthứđãngăncảnviệcsửdụngmộtcáchhiệuquảđấtđaivàruộngđồng,giờđâycóthểbịxénát.TrongviệcnàycácđịachủlớnởAnhđãđảmnhậnvaitròtiênphong.Quaviệcràolạiđấtđai(enclosure)bấtchấptấtcả,họđãhợpthứchóaquyềncủahọtrêncácđồngcỏ,đấtcôngcủatháiấp.Ngườitađãthúcépnhữngngườinôngdânsốngnhờnhữngmảnhđấtđóphảichuyênmônhóavàhợplýhóacôngviệc.Đồngcỏtừđâyphụcvụchoviệcsảnxuấtlenvớisảnlượngcaonhất.QuaviệcthíchnghivớichủnghĩatưbảnnàytầnglớpquýtộcnôngthônAnhđãcủngcốquyềnlựccủamình,mặtkháchọcũngđãgópphầnvàoviệchiệnđạihóaxãhội.NgượclạivớicáiđógiớiquýtộcPhápđãtỏranổibậtbởisựvắngmặtcủamình.Họhầunhưchẳnghềcómộtđộngtháinào,đểlàmtăngnăngsuấtsảnlượngnôngnghiệpcủamình-điềunàycũngkhônghềlàmchohọngầnngạitrongviệctiếptụctăngđậmlãisuấtchothuêđất.GiốngnhưhầuhếtgiớiquyềnquýởchâuÂulụcđịa,ngườiPhápcoikhinhviệclàmcôngănlương.Bêncạnhgiớikinhdoanhquýtộc,chủnghĩatưbảnAnhđãđểhìnhthànhnênmộttầnglớp

xãhộimớicóảnhhưởnglớn,sựgiàucócủahọkhôngphảinhờvàoviệctrợcấpđấtcủatriềuđìnhmàdựavàonănglựclàmăncủabảnthân.Nhữngngườinôngdântựdonày(yeomen)phầnlớnlànhữngquýtộchạngthấphoặclànhữngchủnôngtháovátlàmăn.Thuộcvào"nhómcácnhàtưbảnđầythamvọngvànăngnổ"họlànhữngngườitiênphongcủatầnglớptưbản,củamộtđẳngcấpcầnmẫn,giàusángkiếntrongnhữngngườicóquyềnsởhữu,màKarlMarxđãnhậndiệnlànhữngchủnhâncủatưliệusảnxuấtvàdođócũnglànhữngngườigiao

việc;đồngthờiôngtacũngnhậnrahọchínhlàđộiquântiênphongcủasựnghiệptựdohóavềchínhtrị.Dobởitầnglớpnàythuđượcnhiềulợilộcnhấttừchủnghĩatưbảnvànhànướcphápquyền,từthịtrườngtựdo,từcáchoạtđộngkinhdoanhvàtừkháiniệmnăngxuấtchonênhọđãchủtrươngtiếnhànhcáccuộccảicáchmộtcáchthậntrọngnhằmđẩymạnhsựpháttriểncủacácxuhướngnày.Trongmộtnghiêncứusosánhmangtínhkinhđiểnvềquátrìnhchuyểnđổicủacácnềndânchủvàcácnềnđộctàiđượcchọnratừkhắpcácnơitrênthếgiớicủamình,nhàxãhộihọcthuộcHarward,BarringtonMoore,bởivậyđãrútramộttómtắtkhácôđọng:"Khôngcógiaicấptưsảnkhôngcódânchủ".Sựpháttriểncủagiớikinhdoanhtrởthànhđộnglựccủatiếnbộxãhộiđãcáchmạnghóa

cáchthứclãnhđạonhànước.HạviệnAnh,nơingaytừthếkỷ17đãcắtbớtmộtcáchđángkểquyềnlựccủanhàvuavàlàcơquancótiếngnóiquyếtđịnhtrongchínhtrị,ởđógiờđâyxuấthiệnđôngđảonhữngthànhviênlànhữngláibuôn,thươnggiagiàucómớitrỗidậy.NhữngngườimangcácchứcdanhquýtộcởAnhthựcratừxưađếnnayvẫnchỉlàmộtnhómthiểusốnhỏnhoi;mộtconsốíthơn200chođếncuốithếkỷ18.Ngượclạivớiđiềuđólàconsốngàycàngnhiềulêncủaquýtộclớpdưới,đâylàtầnglớpcótêngọilàGentry,họmặcdùphầnnhiềucóquanhệvớitầnglớpquýtộcbậccaovàthườnghaynẵmgiữnhữngchứcvụcôngquyềnởcácđịaphương,tuynhiênảnhhưởngvàuytíncủahọchủyếulạibắtnguồntừthànhquảcóđượctronghoạtđộngkinhdoanh,hoạtđộngnghềnghiệphoặctrongnghềnông.Nhiềungườithamgiatíchcựcvàođờisốngcộngđồngvàquaviệcgiữđượcmộtkhoảngcáchlànhmạnhđốivớitrậttựcũhọủnghộnhiệttìnhviệctựdothươngmại,việcgiảmsựcanthiệpvàothịtrường,ủnghộcácquyềncơbảnvàtựdotínngưỡng.TầnglớpGentryđãsảnsinhrabathủtướngnổitiếngnhấtcủanướcAnhtrongthếkỷ19,đó

là:RobertPeel,WilliamGladstone,BenjaminDisraeli.Cácphầntửtinhhoamớiđẵbắtchướccáctậptụccủagiớiquýtộc,họsốngtrongcáclâuđài,mặcáođuôitôm,tổchứccácbuổiđisăntậpthể--tuynhiênkhôngbịsavàosựcứngnhắcnhưcáctấmgươngcủahọ.CácGentlemanđượctấtcảmọigiớikínhtrọngvàchẳngbaolâuđãvượtquatầnglớpquýtộcđểtrởthànhhìnhtượngmẫumựcchomọingườinoitheo.Làmộthìnhmẫulýtưởngđượcnânglêngầnnhưhuyềnthoại,ởthếkỷ18họbiểutượngchoniềmhyvọngcủatấtcảcáctầnglớpxãhội.ĐáplạilờithỉnhcầucủamộtnữytámongmuốnchoconmìnhđượcphongthànhGentelman,vuaJakobIđãcólờinhưsau:"Chắcchắntacóthểlàmchoanhtatrởthànhmộtquýtộc,nhưngkhôngbaogiờthànhđượcmộtGentleman!"VềtràolưucácquýtộcnướcAnhđuanhautrởthànhGentleman,mộtdukháchngườiPhápđãchếnhạonhưsau:"ỞLondoncácquýôngănmặcnhưnhữngthằngđầytớvàcácbàcôngtướcthìbắtchướccáccôhầuphòng.NgàynayGentlemanngườiAnhchỉcòntồntạidướidạngcácbiểutượngquảngcáovàlànhómmụctiêuhưcấucủamộtphongcáchtrangphụcđượctiếpthịrộngkhắptrênthếgiới,màđốivớinócáitênRalphLaurenđãtrởnênđồngnghĩa(Lauren,nóithêmmộtchút,làmộtngườiMỹ).Sựđónggópkhixưacủacủanó,làchađỡđầutrongcuộckhaisinhnềntựdo,tuynhiênkhôngphảivìchuyệnnàymàtrởnênbịlumờ.NướcMỹthuộcAnh(Angloamerika)

Mặcdùchủnghĩatưbản,sựgiớihạnquyềnlựcnhànước,quyềntưhữuvàchủnghĩahợphiếntrongsuốtthếkỷ18đãlanrộngkhắpmọinơitạichâuÂu,nướcAnhvẫngiữđượcvịtríđặcbiệtcủanó.Nướcnàytrởnêngiàucóhơn,sángtạohơn,tựdohơnvàổnđịnhhơn

nhữngnướckháctạichâulục.Ruggierođãviếtvềvấnđềnàynhưsau:"Sựtựdocácnhân,đặcbiệtlàsựbảpvệđốivớicánhânvàtảisản,tấtcảđãtrởnênvữngchắc.Nềnhànhchínhquảntrịđãđượcphânquyềnvàmangtínhtựtrị.Tòaánhoàntoànđộclậpvớichínhquyềntrungương.Cácđặcquyềncủatriềuđìnhđãbịgiớihạncònlạirấtít.[…]Liệuphíalụcđịacóthểtrưngrađượcmộtcáigìgiốngnhưthế?"Nhữngngườiđươngthờicũngđiđếnmộtkếtluậntươngtự;ngườithìtándươnghiếnphápvàtínhdântộccủangườiAnh,kẻthìkhenngợinềnkinhtếcủađấtnướcnày."Thươngnghiệp",Voltaireviết,"cáiđãlàmchocôngdâncủanướcAnhtrởnêngiàucó,đãgópphầnđemlạichohọtựdo,vàsựtựdonàyvềphầnnólạilàmchothươngnghiệpngàycàngpháttriển."VàtusĩngườiPhápGabriel-FrancoisCoyerđãghinhận,chínhphủAnhítquantâmđếnnhữngthúănchơiđồitrụycủagiớiquýtộcmàchúýnhiềuhơnđến"tầnglớptrunglưuthựcthà,cáiphầnquýbáucủadântộc."TừthịtrườngmởđiđếngiàucótầnglớptrunglưungườiAnhđãthúcđẩymạnhmẽquátrìnhtựdohóarộngkhắpvàquađó

khởiđộngmộtdòngxoáyđilêncủatựdo.CómộtsựtươngđồnglớngiữanướcAnhvớithuộcđịacủanóởchâuMỹ.Cáccóquanhành

chínhdonhữngngườiđếnthuộcđịalậpnghiệpxâydựngnênđềutheokhuônmẫucótừthờiđạiTudor.KhởiđầucuộcnổidậycủanhữngngườiđịnhcựnơiđấtmớichốnglạivuaGeorgeIIIvàonăm1776làsựđòihỏiphảitrảlạiquyềncủahọlàcôngdâncủavươngquốcAnh.Theoquanđiểmcủahọnhàvuachuyênchếđãxâmphạmsựtựdođãđươcthừanhậncủahọvàđiềuđóđãbắtbuộchọphảitừbỏnhàvua.VềnguyêntắcđiềunàychínhlàsựlặplạicuộccáchmạngGloriousRevolution;thờiđóquốchộiAnhcũngđãphảnkhángchốnglạikẻthốngtrịchuyênquyềndámtựýnângthuếkhôngcósựchấpthuậncủaquốchội.Năm1688cũngnhưnăm1776cảhailầntầnglớpưutúmới,tiếnbộcóđầuóckinhdoanhđềuđãgiànhđượcthắnglợi.VềbênphíathấtbạicảhailầnngoàinhàvuaralànhữngngườiTorietrungthànhvớitriềuđình.NếunướcAnhbiểuhiệnnhưlàmộtngoạilệ,thìnướcMỹlàmộttrạngtháicònđặcbiệthơn

củanó--đóchínhlà"nướcAnhkhôngcóchếđộphongkiến".MặcdùởTânthếgiớicũngcónhữngđạiđịachủgiàucó.SongkhácvớicácthànhviêncủathượngviệnAnhhọchẳngcócácchứcdanhquýtộccũngnhưkhônghềđượchưởngbấtcứmộtđặcquyềnđặclợigiaicấpnàohoặccómộtảnhhưởngchínhtrịtươngđương.NướcMỹthếkỷ18,theonhưnhàsửhọcRichardHofstadter,ngườitaphảihìnhdungrằngnólàsựkỳlạcủa"thếgiớitrunglưu".Trongkinhtếvàxãhộirấtcóthểsẽnhậnracácyếutốquýpháitrưởnggiả,nhưngchúngchưahềbaogiờtrởnênnhữngyếutốchủđạo;đặcbiệtởnướcmiềnBắcvàocuốithếkỷ18chúngđãbắtđầutrởnênmờnhạt.VềvấnđềnàynhànghiêncứulịchsửGordonWoodcóviết:"Vàonhữngnăm80củathếkỷ18bướcchuyểnđổitừmộtxãhộitiềnhiệnđạithànhmộtxãhộihiệnđạiđãđượchoàntất,trongđócácquyềnlợikinhdoanhvàthịhiếucủađámđôngdânchúngchiếmưuthế."TheoWoodcuộccáchmạngMỹđãchâmngòicho"sựbùngnổtinhthầnkinhdoanh"vàđãlàmnớirộngthêmkhoảngcáchgiữathếgiớicũvàthếgiớimới.NướcMỹđãtrởthànhtưbản--vànótựhàovềđiềunày.AlexisdeTocqueville,năm1831chẳngbaolâusaukhiđếnMỹđãghichéptrongnhậtkýcủamình,dườngnhưxãhộiMỹđãhoàntoànchuyểnlênthànhtầnglớptrunglưu.ConđườngnướcMỹđiđếntựdovàdânchủquảlàđặcbiệt.Nhữngtồnđọngcủachếđộ

phongkiếnđãcảntrởhầuhếtcácnướctrongviệckhởihànhđếnbếnbờchínhtrịmới.HơnnữadobởingườiMỹkhôngphảiđèobòngbênmìnhcáidisảnvuachúa,quýtộccóhàngngànnămtuổichonênhọkhôngcầnthiếtphảicómộtchínhquyềntrungươngđầyquyềnlựccũngnhưkhôngcầnphảicómộtcuộcđảolộnxãhộibằngbạolựcđểxóabỏtrậttựcũ.ỞchâuÂunhữngngườitheochủnghĩatựdophóngkhoángđãnếmtrảibạolựccủanhànước,mộtmặtđólàmốiđedọamặtkháclạilàđốitượngthèmmuốn;ngườitamuốngiớihạnquyềnlựcnhànước,nhưngcũnglạitìmcáchsửdụngnóđểtiếnhànhviệchiệnđạihóaxãhội."NgườiMỹ",theoTorqueville,"nhưvậyđãởvàođịavịthuậnlợi,khihọđạtđếntrạngtháidânchủmàkhôngcầnphảitrảcáigiáchomộtcuộccáchmạng.[…]Họkhôngcầnphảitrởnênbìnhđẳng,bởivìngaytừkhisinhrahọđãbìnhđẳngrồi."VàođầuthếkỷởAnhcũngnhưởphầnlớnnướcMỹviệcbìnhđẳngtrướcphápluậtvàtựdo

cánhânđãđượcđảmbảo.Nhưngcảhaichưathểgọilàdânchủ.Trướckhicócảicáchbầucửnăm1832nướcAnhmớichỉcó1,8%sốngườitrưởngthànhcóquyềnbầucử.Luậtcảicáchđãnângconsốnàylên2,7%.Vàonăm1867consốngườiAnhcóquyềnbầucửtănglên6,4%,mãichođếnnăm1884cũngmớichỉđạtđược12,1%.Chỉđếnnăm1930vớiviệcbanbốquyềnbầucửchonữgiớinướcAnhmớiđượccoilàđãthỏamãntiêuchuẩncơbảncủamộtnềndânchủtheonhưcáchnhìnhiệnnay:quyềnphổthôngđầuphiếuchotấtcảmọicôngdânđếntuổibầucử.MặcdùvậynướcAnhvẫnđượccoilàđấtnướcmẫumựccủachủnghĩatựdohợphiến(ConstitutionalLiberalism),lànhànướcphápquyềnvàlànơidìngiữtựdo.NướcMỹdânchủhơnmộtchút,chodùchưađạtđếnmứcđộnhưthôngthườngvẫnnhậnxét.Hàngchụcnămròngngườitachỉcókêugọinhữngđịachủdatrắngthamgiabầucử.Đếntậnnăm1824,gần50nămsaukhigiànhđượcđộclập,vẫncòncótới95%ngườitrưởngthànhkhôngđựợcphépthamgiabầucửtổngthống.Mãiđếnkhidocótácđộngcủacáigọilà"cuộccáchmạngJacksonian"xóabỏràngbuộcquyềnbầucửvàotàisảnởhầukhắpmọinơi,consốcửtrimớităngvọtlên.Trongđêmtrướccủacuộcchiếntranhlikhai,ítnhấttấtcảnhữngngườiđànông

datrắngcũngđãcóquyềnbầucử.Năm1870trênlýthuyếtnhữngngườidađencũngđãđượccôngnhậncóquyềnbầucử,thếnhưngngườitađãtiếptụccảntrởhọthựchiệnquyềnnàyởmiềnNamthêmsuốtmộtthếkỷnữa.PhụnữMỹđượcphépthamgiabầucửtừnăm1920.BỏquanhữngkhiếmkhuyếtvềdânchủnàyngườitađãphảighentỵvớinướcMỹtrongsuốtcảthếkỷ19vềhệthốngchínhtrịvàtrậttựluậtphápcủahọ.Vớithờigianchủnghĩatựdohợphiếnđãđưađếndânchủvàdânchủ,ngượclại,lạimởrộngthêmgiớihạncủatựdo.ChâuÂulụcđịađãchọnmộtconđườngvềcơbảnlàquanhcohơnđểđiđếntrậttựdânchủ

khaiphóng.NhữnggìởAnhvàởMỹđượcthựcthimộtcáchêmthắmvàhòabìnhthìởthếgiớicũđượcdiễnratrongnhữngđợtcôngpháthườnglàtànbạo(sẽnóikỹhơntrongchươngtớiđây).Mặcdùvậychođếncuốinhữngnăm40củathếkỷ20nhiềunướcchâuÂuđãcũngđãđạtđếntrạngtháidânchủ.Từnăm1989cũngđãcóthêmcácnướcmớibổxungvào,quátrìnhổnđịnhcủachúngđãtiếntriểnnhanhchóng.SựpháttriểnnàycónguyênnhânởtrongmộtđặctínhđặctrưngchotấtcảcácnướcphươngTâychodùnhữngnướcnàyrấtkhácbiệtnhauvềmặtlịchsử:đólàmộttruyềnthốnghiếnpháppháttriển,tựdo.NướcAnhlàmộthìnhmẫulýtưởngđặcbiệtthíchhợpđểlàmminhchứng;tuynhiênngaycảmộtchínhphủlạchậunhấtởchâuÂucủathếkỷ18cũngxứngđángđượctraotặngdanhhiệutựdo(liberal)khisosánhvớinhữngthểchếchuyênchếbạongượctạichâuẤvàchâuPhi.NgườichâuÂuvàngườiMỹcónhữngquyềnđượcphânđịnhrõràngvàcónhữngcơhộitácđộngmànhữngthầndâncủacácvuachúakhôngphảiởphươngTâykhôngbaogiờdámmơướctới.VuachúaởchâuÂubịtróibuộcbởitụclệvàluậtpháp.Mộtxãhộidânsựbaogồmnhữngtưthương,nhàthờ,cáctrườngđạihọc,phườnghộisẽtrởnênhưngthịnhmàkhôngbịnhànướcquấynhiễuvềcáckhoảnphíphảitrả.Tàisảntưnhânđượcbảovệ,kinhtếpháttriển.VàchodùcácquyềncánhântrênlýthuyếtđượcdiễntảtốtđẹphơnlàtrongthựctếvàbịchếđộquânchủchuyênquyềnluôntìmmọicáchphớtlờthìphươngTâyvẫncứlàthiênđườngcủatựdokhisosánhvớiphầncònlạicủathếgiới.Vănhóalàđịnhmệnh?

Đọcmộtcáchlướtquacóthểbàitómlượcvềlịchsửnàysẽgâynênnỗithấtvọng,tuyvâynócũngkhêugợimộtđiều,rằngcácnướccóthamvọngtựdodânchủsẽcóđượcthuậnlợinhất,nếunhưhọcóthểdịchchuyểnlãnhthổquốcgiacủamìnhđếnphươngTây.SựgầngụivềmặtđịalývớicácnướcphươngTây,chodùchỉởvùngngoạivixacáchđinữa,chắcchắnlàcólợithế.TrongsốnhữngnướcchưhầuvàcácnướcvệtinhcủaLiênbangXôviếtcũ,chođếnnaynhữngnướctựdonhấtvàdânchủnhấttrongsốhọ,chínhlànhữngnướctrướcđâyđãcóchútítkinhnghiệmvới"cácnướcphíamặttrờilặn"-đứnghàngđầulànhữngnướcthuộclãnhthổđếchếĐức-Áo--Hung(Habsburg)khixưa.Cũngcùngmộtđườngđườngbiên,trướcđâyvàonăm1500tạiđónhàthờphươngTâyđãchiatayvớingườianhemcủamìnhlànhàthờphươngĐông,giờđâynólàđườngngăncáchgiữanhữngchếđộtựdophồnthịnhvớinhữngchếđộthấtvọngmấttựdo.Balan,HungaryvàTiệpkhắc,nguồngốcxuấtthântừchâuÂucủachúngchưabaogiờbịnghingờ,lànhữngnướcđãtiếnhànhdânchủhóamạnhmẽnhất;cácnướcvùngBaltictheosátngaysau.NgaycảnhữngnướcnằmvềphíatâyđườngbiêngiớitưởngtượngngăncáchĐôngTâynhưSloveniavàCroatiaquátrìnhchuyểnđổicũngrấttrơntru,trongkhiđócácnướcnhưSerbiavàAlbaniacũngnhưcácnướcnằmbênĐôngđườngbiênnàyđềurấtkhónhọctrongquátrìnhchuyểnđổi.Nhưvậycólẽvănhóalàđịnhmệnh?TừMaxWeberchođếnSamuelHuntington,rấtnhiều

họcgiảđãđạidiệnchocáiluậnđiểmcóvẻnhưđãquárõràngnày,vàmớiđâynólạitrởnêntrungtâmđiểmluậnbàncủathờicuộc.Từcáccốvấnkinhdoanhchođếncácchiếnlượcgiaquânsựđềulôivănhóaranhưlàmộtcôngthứctiệnlợiđểlýgiảicáctìnhhuốngcựckỳphứctạp.HoàncảnhnàođãđưađếnsựkiệnbùngphátvềkinhtếcủangườiMỹtrongsuốt20nămvừaqua?Đúngrồi:đóchínhlàvănhóakinhdoanhcómộtkhônghaicủahọ.CáigìđãlàmchonướcNgamãikhôngthểthíchhợpđượcvớichủnghĩatưbản?Đoánnhé:đólàdovănhóaphongkiếnthùnghịchvớithịtrườngcủanó.TạisaochâuPhilạingậpchìmtrongnghèođói?TạisaolạicónhiềukẻkhủngbốlàngườisinhraởvùngcácnướcArập?Tấtcảđềulàvấnđềvănhóa.Songkhônghoàntoànđơngiảnnhưvậy.CuốicùngchẳnggìthìvănhóaMỹcũngđãlàm

phiềnchúngtabằngsuythoáivàkhủnghoảngkinhtếthếgiớiđấythôi.Sựpháttriểncủavăn

hóaphongkiếncũxưađãlàmchoNhậtbảnvàĐứctrởnênnhữngnềnkinhtếđángngưỡngmộthứhaivàthứbathếgiớinhưthếnào,chothấycảhaiđềuđãtiêuhóatốtchủnghĩatưbản.Nếucũngchínhnhànướcđóngàynayhoànthànhtốtđượcnhữngnhiệmvụmàchỉtrướcđâymộtvàithậpkỷnóvẫnluôngặpphảithấtbại(hoặcngượclại),nhưvậysẽphảixuấthiệnmốinghingờ,chắcphảicòncómộtcáigìđónhiềuhơnlànguyênnhânsâuxacótínhvănhóatươngđốibềnvững.LýQuangDiệu,trưởnglãolỗilạccủaSingapore,đãnóivớitôi,ảnhhưởngcủavănhóa

ngườitacóthểđánhgiámộtcáchtốtnhấtquaviệcsosánhnăngsuấtlaođộngcủamộtngườiSambiavớimộtngườiĐứctrongmộtmôitrườnglàmviệcbấtkỳ.Khiđóngườitasẽnhanhchóngvấpphảinhữngtínhcáchvănhóariêngbiệtvàtrêncơsởcủanhữngtínhcáchnàycóthểgiảithíchđượcnhữngkếtquảlàmviệckhácnhau.Phátngônkiểunàyngườitacũngthườngthấyởngaycảcácnhàkhoahọc;chẳnghạnnhànghiêncứuvềxuhướngJoelKotkinởCaliforniađãmôtảtrongcuốnsách"Cácphảhệcủaquyềnlực"củamình:mộttínhcáchDothái,ẤnĐộ,haytốthơnnữalàtínhcáchTrungQuốcchínhlàphươngsáchhiệunghiệmđưatớithắnglợitrongkinhtế.ĐốivớiquansátcủaLývàcủaKotkin,rằngcónhữngnhómvănhóanhấtđinhthểhiệnvượt

trộihơnlênởnhữngvùngkhácnhau,chắcchắnrằngkhôngcógìđểphêphán;làmộtngườiMỹcónguồngốcẤnĐộtôinhậnthấycácbiếnthểkhácnhaunàycủalýthuyếtvănhóathậmchíđặcbiệthấpdẫn.Tuynhiênnếuchìakhóacủathànhcôngvềmặtvậtchấtnằmởchỗ,chỉvìngườitalàmộtngườiẤnĐộ,thìtagiảithíchsaođâyvềnănglựckinhtếcòicọccủaẤnĐộtrongsuốtbốnthậpkỷđầutiênsaunăm1947,lànămnướcnàygiànhđượcđộclập,cũngnhưthểhàngtrămnămtrướcđó?ThờitraitrẻcủatôiởBombaytôinhậnthấyđồngbàotôicũngkhônglấygìlàmđặcbiệttháováttrongkinhdoanh.TuynhiêntôivẫnrấtnhớnhữnggìmànghịviênkiệtxuấtPiluModitrongmộtbuổichấtvấntạiquốchộiđãhỏiIndiaGandhi:liệubàthủtướngcóthểchobiết;tạisaongườiẤnĐộdướisựlãnhđạocủatấtcảcácchínhphủtrênthếgiớiđềuthànhđạtvềmặtkinhtếnhiềuhơnlàdướisựlãnhđạocủachínhphủcủabà?NhữngcâuhỏitươngtựnhưvậycũngđượcđặtrakhinhìnvềTrungQuốc,nơimànềnkinh

tếtrướcđâybachụcnămcũngthế,nóchỉsốngnhưlàmộtcáibónglaylắt.NếuhoàntoànchỉlàviệctạonênmộtđộingũngườiTrungQuốc,thìđếchếtrungtâmcủavũtrụnàyvớimộttỷconngườicóthểnóilàbấtkhảchiếnbại.NgườiDoTháicũngvậyhọđãtạodựngchomìnhmôtcuộcsốngsungtúcởkhắpmọinơitrênthếgiới.ThếnhưngởngaytạiIsrael,nơiduynhấtcóngườiDoTháichiếmđasốthìmớicáchđâythôivẫntồntạimộtsựhỗnloạnvềkinhtế.Đặcbiệtlà,cảbanướcnhắcđếnởtrêntrongnhữngnăm80đềuđãcómộtbướcnhảyvọtthấyrõ--điềuđódĩnhiênhầunhưkhôngphảinằmởchỗhọđãchuyểnhướngvềmặtvănhóa,màphầnnhiềulàdohọđãchuyểnhướngđivềmặtchínhtrịcũngnhưtiếnhànhtựdohóathịtrường.NếuhiệnnayTrungQuốcpháttriểnnhanhhơnẤnĐộ,điềuấychẳnghềcónghĩarằngđạoKhổngcóưuthếmạnhhơnđạoHindu,màphầnnhiềuchỉlàdokếtquảcủaviệccảicáchkinhtếrộngkhắphơnmàthôi.ViệcLýQuangDiệulậpluậnmộtcáchrõràngnhưvậyvớivănhóaxétracũngđángngạc

nhiênởchỗ,SingaporevềvănhóakhôngnổitrộigìhơnnướclánggiềngMalaysia.ChodùquốcgiathànhphốSingaporcónhiềuảnhhưởngcủatínhTrungQuốchơncủatínhcáchMalaysiathìcảhaicũngvẫncòncórấtnhiềucáichung.DĩnhiênSingaporephấnkhởihơnvìđãcómộtchínhphủtrướchếtcótrìnhđộcaotrongvấnđềchínhtrịkinhtếhơnlàchínhphủcủangườilánggiềng--mộtchitiếtcólýđểchứngminhsựthànhcôngcủađấtnướcnhỏbénàyhơnlàtấtcảnhữngyếutốđặcbiệtvềvănhóatrongthựctiễncũngnhưđãđượcviệndẫnra.Nóimôtcáchkhác,SingaporecóđượcsựphồnvinhkhôngnhờvàođạoKhổng,màlànhờvàoLýQuangDiệu.NhậnđịnhnàykhôngcónghĩalàmuốnlàmgiảmđiýnghĩacủaVănhóa.Ngượclại:Vănhóalàsựtíchlũykinhnghiệmtậpthểcủamộtdântộc,thâmnhậpvàocácthiếtchếcủanó,thểhiệncácquanđiểmvàướcvọngcủanó.Tuynhiênvănhóacũngchịusựbiếnđổi.ChẳnghạnvănhóaĐứctrongnhữngnămgiữa1939và1959đãcónhữngđổithaycănbản.NhữngnhànướcởchâuÂu,mộtthờilàcáinôicủachủnghĩadântộccựcđoan,đãhoàntoànthoátkhỏitrạngtháiđó,chúngcũngđãthểhiệnthậmchíởmứcđộrấtkhóhiểuđốivớingườingoàitrongviệcviệcsẵnsàngchuyểnnhượngquyềnlựccủamìnhchomộtủybansiêudântộc.HoaKỳmộtthờivớichủnghĩabiệtlậpđãcólúckhôngmuốncócảmộtquânđội

chínhquy,giờđâyđãlàmộtquyềnlựcbáchủvớimạnglướicăncứquânsựrộngkhắptrênthếgiới.TrungQuốctừmộtnướcnôngnghiệplạchậuđãthaylôngđổicánhthànhmộtquốcgiathươngmạikhônngoan.Cáccuộckhủnghoảngkinhtế,cáccuộcchiếntranh,nhữngchínhkháchcókhảnăng--tấtcảnhữngyếutốnàyđềucóthểlàmchovănhóachuyểnhướngsangmộtquỹđạomới.TừsựnghèonàngầnnhưtuyệtvọngcủaĐôngÁcácnhàxãhộihọc,vídụnhưMaxWeber,

trướcđây100nămđãkếtluận,mộtnềnvănhóađậmmàusắcKhổnggiáođãlàmthuichộtnhữngtínhcáchcầnthiếtcủaconngườitrongchủnghĩatưbản.Khoảngtrướcđây10nămkhithịtrườngchâuÁpháttriểnnhảyvọt,cáclýthuyếtgiađãnhanhchóngđảongượcnhậnđịnhnày;giờđâycónghĩalà,triếtlýđạođứccủaKhổnggiáođãnhấnmạnhđíchthịnhữngtínhcáchđặctrưngrấtcầnthiếtđốivớimộtnềnkinhtếnăngđộng.Mớiđâynhấtchiếcbánhxelạiđảochiềulầnnữa;giờđâycác"giátrịchâuÁ"từngđượccangợiliêntụcbỗngnhiênđượccoilàmảnhđấtnuôidưỡngtốtnhấtgiànhchocácloạitưbảnthânhữu.WeberchứngminhsựthànhcôngvềvậtchấtcủacácdântộcbắcÂucónguồngốctừluânlýTinLànhvàtiênđoánsựyếukémvĩnhcửuđốivớimiềnNamtheoCôngGiáo.Nhưngtráilại,thựctếlà,vídụnhưÝvàPháptừ50nămnayluônđạtđượcmứcpháttriểncaohơnnhữngthànhtrìpháttriểncủađạoTinlành.ĐâyđóngườitacóthểdẫnranhữngvídụvềnhữngngườidânphươngNamlườibiếngluônchỉthíchdồnđẩycôngviệcđánglýphảilàmhômnayvàongàyhômsauđểcóthểcốlýgiảichokếtquảhoạtđộngtồitệcủamộtđấtnước.ThếnhưngngườitaphảiđánhgiáthếnàovềtrườnghợpChile?NướccộnghòavùngAndesnàyvềmặtpháttriểnkinhtếhoàntoàncóthểsánhvaivớicácnướcRồng,Hổ.Sựphồnthịnhcủahọcóđượctừnhữngđặctínhkhác,khôngkémphầnấntượngcủanhữngnềnvănhóaLaMã:Tìnhcảmgiađình,Tôngiáo,vàtínhquảquyết.Sựthựclà,thànhcônghaythấtbạicủamộtdântộctạithờiđiểmquansátkhôngthểlàcơ

sởđểkháiquáthóa.Khinhìntrởlại,tathấynhữngthànhtựuxãhộitolớnthườnglàkếtquảcủamộtlogictấtyếu.Chúngtatậptrungchúývàocácthànhtựuvàtìmkiếmcácbímậtcủanótrongmỗimộtnềnvănhóa.Thếnhưngvănhóalạicónhiềutầngnhiềulớp;bấtkểđiềugìngườitamongmuốntìmratrongnó,sẽđượctìmthấy.AiđoánrằngchămchỉvàtiếtkiệmnằmtrongtínhcáchÁĐông,sẽthấyđượcđiềuđểkhẳngđịnh.Cũngsẽlạitìmrađượccáiđểchứngminhlàđúng,khiaiđóchorằng,ngườichâuÁcótậpquántuânthủmộtcáchmùquángvàcóthóigiađìnhtrị,kéohọhàngvàolàmcùngcơquan,baochedungtúngchongườinhàtạinơilàmviệc.Nếuchỉcầnquansátđủkỹ,ngườitasẽpháthiệnratấtcảnhữngnétnhưvậycótrongtấtcảcácnềnvănhóa.Vănhóalàmộtyếutốtácđộngbậcnhất.Nócóthểlàsựcổvũkhuyếnkhíchhoặclàmộtvật

chướngngại,nócóthểkìmhãmhoặcchắpcánhchosựthayđổi.Nócóthểkếtdínhthànhnhữngthiếtchếvàtậptục,ngăncảnmọisựtiếnbộ.CóthậtrằngvănhóaẤnĐộđãkìmhãmsựpháttriển,điềunàyvẫnchưakếtluậnđượcmộtcáchdứtkhoát;nhưngchắcchắnrằngnóđãđúngvớibộmáyquanliêuởẤnĐộ.ConbàichủcủaphươngTâylànhữngthiếtchếvànhữngtậpquántrưởngthànhcùnglịchsử,đólànhữngcáituykhôngđượccấyvàogenditruyềncủacácdântộccủanó,nhưngkhôngphảivìthếmàcácxãhộikháccóthếdễdàngbắtchướcmộtcáchnguyênxikhôngcầncóthêmmộtđiềukiệnnàokhác.Tuynhiênđiềunàycũngcóthểlàmđược.

MôhìnhchâuÁTrongsốrấtnhiềunướckhôngthuộcphươngTâybamươinămvừaquađãtiếnhànhviệc

chuyểnđổithànhthểchếdânchủtựdothìnhữngnướcđạtđượctiếnbộnhiềunhấtlànhữngnướchọctheohìnhmẫuchâuÂu,nghĩalàhọnhậpkhẩuchủnghĩatưbảnvànhànướcphápquyềnvàotrướcnguyêntắcđasố.VídụnhưNamHàn,ĐàiLoan,ThailandvàMalaysiađềuchịusựthốngtrịkéodàihàngchụcnămcủacácủybanquânquảnhoặccủamộtđảngduynhất.Dầndầnhọtựdohóatừngbướcnềnkinhtế,cảicáchhệthốngluậtpháp,đảmbảotựdotôngiáovàtựdođilại.Mãiđếnkhiquátrìnhdaidẳngnàykếtthúcbầucửtựdomớiđượctiếnhành.Khônghềcótrongýđịnhkhitiếnhành,phíachínhphủvôtìnhđãgiảiquyếthaivấnđềchínhmàchađẻcủahiếnphápMỹJamesMadisontrongloạtbàiviết"Ngườichủtrươngthànhlậpliênbang(TheFederalist)"đãđặtrachomỗimộtchínhquyền:Trướchếtnhànướcphảithiếtlậpđượcsựđiềukhiểnđốivớicáccôngdâncủamình,sauđólàđốivớichínhbảnthân

mình.Trậttựlàđiềukiệncủatựdo.Tấtcảnhữngthứkhác--mộtsựlãnhđạochínhdanh,giàucóvềvậtchất,mộtnềndânchủtựdo--đềudựatrênhaitrụcộtnày.Nghecóvẻđơngiản,nhưnglạikhôngphảithế.VàonhữngnămnămmươivàsáumươitrongnộibộtríthứcphươngTâyvớinhaumộtthái

độđượccoilàtốtđólàsựbỉbángcácchínhquyềnđôngÁlàphảnđộngvàthayvàođólàsựcangợinhữngnhânvậtdântúyởchâuPhi,ởẢRậpmỗikhinhữngnhânvậtnàytiếnhànhcáckỳbầucử,đứngrakêugọinhândân--nhưđãtừngxảyraởGhana,Tasania,Kenia.Thếnhưngtrongkhingaychínhnhữngnướcnàyphầnđôngbịsavàothểchếđộctàithìcácnướcviễnđônglạiđitrênconđườngngượclại.Thậtlàtrớtrêu,chínhnhữngthểchếđộctàiquânphiệtkéodàinhiềunămnhưChiLê,NamHàn,ĐàiLoanngàynaylạithuộcvàonhữngnềndânchủvữngchắcnhấtởNamMỹvàchâuÁ,đâycólẽlàđiềuđểcácnhàphêbìnhkhixưanênsuynghĩlại.GiốngnhưởTâyÂu,ởđâytừcácnềnđộctàiđượctựdohóađãdầndầnnảysinhranhữnghệthốngdânchủvữngchắc.Tronghầuhếtmọitrườnghợpchếđộđộctàitiếnhànhmởcủathịtrườngcủahọchỉmộtcáchchậmchạp,từngbướcnhỏ.Songđiềunàytuyvậycũngđãtácđộngngượclạivàonhữngkẻcầmquyềnvàlàmchobảnthânhọtrởnêntựdophóngkhoánghơn,nhưchuyêngiavềchâuÁMinxinPeiđãxácnhận:

ĐặctrưngchosựpháttriểnởĐôngÁtừthếchiếnthứhailàmộtsựthiếtchếhóaquyềnlựctừngbướcmột.[…]Đốitượngcủaquátrìnhnàylàviệcthiếtlậplầnlượtnhữngthiếtchếchínhtrịhiệnđạicókhảnănghạlệnhchặnđứngquyềnlựcnhànướctrênbìnhdiệnchínhthứccũngnhưkhôngchínhthức--chẳnghạndướihìnhthứccủacácđảngpháiquầnchúng,củamộtbộmáyhànhchính,củanhữngdanhsáchbầucửnửacôngkhaivàcủamộthệthốngtưphápngàycànghoạtđộngmộtcáchđộclập.Rốtcuộccóđượchaikếtquảtíchcực:nhiềuổnđịnhhơncũngnhưtàisảntưnhânđượcbảovệtốthơndogiớicầmquyềnkhôngngừngtuânthủcáclựclươngthịtrườngvàcácchuầnmựcchínhtrịtiếnbộ.Hiệnnaythamnhũng,kinhtếthânhữuvàbầucửgianlậnởchâuÁvẫncònđangxảyra

hàngngày.DĩnhiênởphươngTâytrướcđây50nămcũngchẳngkhácgìnhiều.BầucửchínhtrịđượctiếnhànhởĐàiLoankhôngxảyramộtcáchmẫumực,nhưngchắcchắnrằngnótựdohơnvàchơiđẹp(fair)hơnlànhữngcuộcbầucửởcácbangmiềnNamnướcMỹvàonhữngnăm50hoặcởChicagovàonhữngnăm60.NếunhưởNamHàncáctậpđoànvẫncòncóảnhhưởngmộtcáchkỳlạđếnchínhtrị,thìchínhđiềunàycũngđãtừngxảyravớinhữngtấmgươngcủahọởphươngTâycáchđây100nămđúngnhưvậy.Cáccôngtyđườngsắt,cácnhàsảnxuấtthép,cácxưởngđóngtàuvàchủtàiphiệtlớncòncaohơnnhiềubậctrongtròchơiquyềnlựcsovớicácđạitưbảnchâuÁhiệnthời.ChínhhọlànhữngngườiđãquyếtđịnhhướngđitrongthờivàngsoncủanướcMỹcuốithếkỷ19.HoặccóaiđócònnhớđếntêncácchínhtrịgiacủathờiđạiJohnPierpontMorgans,EdwardHenryHarrimansvàJohnDavisonRockerfeller?NgườitakhôngđượcphépđặtnhữngtiêuchuẩnđểđánhgiánềncácdânchủnontrẻmàngaycảđốivớinhiềuquốcgiaÂuMỹtrướcđây30nămbảnthânhọcũngkhôngthểnàođạtđến.ViễnĐôngngàynaytựchothấyđólàmộtsựphatrộncủachủnghĩatựdophóngkhoáng,củatậpđoànthốngtrị,củaDânchủ,TưbảnvàThamnhũng--hoàntoàngiốngnhưởcácnướcmặttrờilặnvàothờikỳ1900.ChodùvậycácnướcĐôngÁphầnlớntronghọđềutựdohơn,dânchủhơnlàmộtlôcácnướckhôngthuộcphươngTâycònlại.Năm1983nhàchínhtrịhọcMyronWeinerđãchỉramỗiquanhệđángngạcnhiêngiữa

truyềnthốnghiếnphápvàhiệntạitựdo--dânchủ.Weinerđãkhámphára,rằngtrongtấtcảcácnướcthứbađãtiếnhànhphithựcdânhóatừsauthếchiếnthứ2vớidânsốítnhấtlàmộttriệungười(vàtronghầunhưtấtcảcácnướcthuộcđịacũnhỏhơnkhácnữa),đồngthờiliêntụcpháttriểnhướngđếndânchủđềulànhữnglãnhthổthuộcAnhtrướcđây(*).SựthốngtrịcủangườiAnhtuyrằngkhôngtrựctiếptraotặngchohọdânchủ(xétchocùngthìchủnghĩathựcdânbảnthânnóđãkhôngdânchủrồi),nhưngtuythếnócũngtạonênnhữngtiềntốcủamộtchủnghĩatựdohợphiếnvàchủnghĩatưbản.Chodùhiệnnaycácnướckháctrongthếgiớithứbacũngthừanhậnchếđộnghịviện,thìphátbiểucủaWeinervềcốtlõivẫncòncógiátrị.Dĩnhiênđâykhôngphảilànóitốtchochủnghĩathựcdân.Lớnlênởmộtnướcthuộcđịatrướcđây,quanhìnnhậncủachínhbảnthân,tôiđãbiếtđếncácmónthếchấpAnhQuốccũngnhưchủnghĩakỳthịđượcthiếtchếhóavàsựlạmquyền.Tuyvậycũngkhôngthểkhôngthừanhậnrằng,disảntưbảnchủnghĩavàluậtphápcủađếchếAnhđểlạiđãlàmchonhữngthếlực

củanềndânchủtựdomạnhmẽthêm,nếukhôngphảitấtcảthìítracũngtrongrấtnhiềuthuộcđịatrướcđâycủanó.NướcPhápngượclạituycóchophépmộtsốnướcthuộcđịacủamìnhởBắcPhicóđượcquyềnbầucử,nhưngnhìnchungđốivớicácnướcthuộcvùngviễndươngcủanónóíttiếnhànhnhữnggìđểkhuyếnkhíchchủnghĩahợphiếnvàkinhtếthịtrường.Chínhvìvậycũngkhônglấygìlàmngạcnhiên,khisựdânchủhóaquásớmởtấtcảcáctrườnghợpnàyđềukếtthúcbằngmộtthểchếđộctàitànbạo.MôhìnhphươngTây,nhưchúngtađãthấy,cóthểtạonênbênngoàiđịahạtvănhóacủanó

nhữngnềndânchủtựdo.Thờiđiểmvàtrìnhtựcủaquátrìnhdânchủhóaởđâyđóngmộtvaitròquyếtđịnh.Tathấyphầnlớncácquốcgiathếgiớithứba,nhữngnướctronggiaiđoạnbấtổnđịnhvềchínhtrịvàvậtchấtngaysaukhigiànhđộclậpđãtuyênbốthànhlậpchínhthểcộnghòa,chỉtrongvòngmộtthậpkỷđãbiếnđổithànhchínhthểđộctài.GiovaniSartori,nhàkhoahọcchínhtrịtạiđạihọcColumbia--Universitynhậnđịnh,conđườngpháttriểntừchủnghĩatựdohợphiếnthànhdânchủlàkhôngthểđảongược.NhưngngaycảchínhnhữngnướcchâuÂukhiđichệchmôhìnhAnhMỹ(trướchếtlàchủnghĩatưbản,sauđólàdânchủ)trongquátrìnhxâydựngtrậttựxãhộidânchủtựdođềuítthànhcônghơn.KhókhăncủaviệcdânchủhóaquásớmmộtlầnnữadẫnchúngtaquaylạivớichâuÂulụcđịa--trởlạivớithờikỳđầucủathếkỷ20.(*)Ởtạinhữngthuộcđịaxâmchiếmđượcvềsaunàyvàchỉsauítthậpniênđãbịbỏrơi(ChâuPhi,CậnĐông)ngườiAnhđãkhôngcòncọitrọngđếnviệcxâydựngcácthiếtchếvànhànướcphápquyền.Tồitệhơnnữa,quaviệcxácđịnhbiêngiớimộtcáchtùytiệnhọđãđemlạichonhữngngườiđượcbảohộhàngloạtnhữngvấnđềsắctộcvàtôngiáotrầmtrọngtrênconđườngđiđếnđộclập.ÍtnhấtlàtạitiểulụcđịaẤnĐộ,vùngCaribiccũngnhưtạicácvùngdândicưCanada,ÚcvàNewzealandmốiquanhệnhânquảgiữachếđộcaitrịAnhQuốcvànềndânchủdùcáchgìcũngkhôngthểphảnbácđược.ChươngHai

TrênnhữngconđườngquanhcoTrongbuổigiaothờigiữathếkỷ19vàthếkỷ20Wien(1)trởnênmộtthủđôtầmcỡthếgiớimangtínhtiênphong,cởimởvềchínhtrị.ỞđâyRichardStraussvàGustavMahlerđãsoạnnhạc,GustavKlimtvàEgonSchielesángtáctranh.RobertMusilviếtsách,ArthurSchnitzlersoạnkịch,TheodorHerzlviếttiểuphẩm.SigmundFreudphântíchtâmhồnconngười,và

LeoTrotzkihớphồnthínhgiảtrongcáctiệmcàphêthínhphòng,tạinhữngđịađiểmhuyềnthoạicủathànhWien,nơimàgiớitríthứcchâuÂutụhọpđàmluậnnhữngvấnđềthuộcvềtrítuệcaosiêutrongcảmgiáclânglângcủacủacàphê,khóithuốclávàthứcuốngkhôngkémphầnđậmđà.Tạimộttrongnhữngquáncàphêđó,hìnhnhưlàLandtmannthìphải,vàomộtsớmmùaxuânnăm1895SigmundFreudđãchâmmộtđiếuxìgàvớimộtdángdấpthỏamãn.SongSigmundnếukhôngphảilàFreud(Freudgầnđồngâmvớinghĩathúvị,khoáicảm--ND),thìcáisựhútthuốcđósẽchẳngmangmộtýnghĩanàosâusắc.Đóchẳngphảilàmộtthútiêukhiểntầmthường,màmộtdấuhiệucủatựdo--chốnglạinềndânchủ.ThángbathànhWienđãbầuchọnphầntửdântộccựcđoanKarlLuegervàochứcvụthịtrưởngthànhphố,mộtkẻmịdânvàcơhội,đãlợidụngđượckhôngkhíbàiDoTháithờiđóđểtrụclợivềchínhtrị.DobởingaycảvuaFranzJosephcũngcoiôngnàylàmộtmốinguyhiểmđốivớivấnđềdânquyền,chonênngàiđãtừchốikhôngchấpthuậnviệcbổnhiệmchínhthứcôngtavàochứcvụđó.MộttiềnlệtronglịchsửcủaquốcvươngvùngsôngĐanuýp.Trongsựvụnàynhàthờcônggiáo,tổchứcthứhaicủađếchếvỗnxưanayvẫnđượctônkính,đãủnghộnhàvua-đólàđiềuđãlàmchogiớitríthứcthànhWienvềnguyêntắclàđốithủcủathánhgiávàvươngmiệnđãtrởnênbốirốikhiphảiphálệđểvàopheủnghộbềtrênchốnglạinhândân.Vớiđiếuxìgàcủamìnhngườichacủaphântíchtâmlýđãchâmlênngọnlửavuimừngnhonhỏ,đểcôngkhaichúcmừngquyếtđịnhcủanhàvua.MặcdùLuegerhoàntoànkháchẳnnhữnggìcủamộtngườidânchủđiểnhình,thếnhưngconđườngcôngdanhcủaôngtalạicóđượcnhờvàoquátrìnhdânchủhóangàycàngtăngcủaxãhộiÁo.Chođếnnhữngnămsáumươicủathếkỷ19vẫnchỉcónhữngngườigiàu,tầnglớptrunglưucóhọcmớiđượcthamgiabầucử,điềuquantâmchínhcủahọlàtựdongônluận,chủnghĩahợphiếnvàchủnghĩatựdokinhtế;sựthuhútmangtínhtiếnbộvàcótầmcỡthếgiớimàWiencóđượclànhờvàoviệcgiớihạnquyềnbầucửnày.Theoyêucầucủanhữngngườitheochủnghĩatựdotrongnhững

nămtámmươivàchínmươingàycàngcónhiềucôngdânđượckêugọithamgiabầucử,vàcáingượcđờicủanólàđãđưađếnmộtsựđảongược,chốnglạitựdo:nhữngngườicôngnhânvànôngdângiờđâykhicóđượcquyềnbầucử,họhoàntoànchẳngcònquantâmgìđếnnhữngcốgắngcảicáchcủagiớitưsản,ngượclạingàycànglêntiếngủnghộmạnhmẽhơnnhữnglờihôhàocủanhữngngườixãhộichủnghĩavàcủanhữngngườidântộccựcđoan.Luegnerđãraobánmộtcáchkhéoléodướicáimác"xãhội--thiênchúagiáo"mộtđềcươngchínhtrịtừnhữngnộidungsáorỗngcủachủnghĩacộngsảnvàchủnghĩadântộc.AdolfHitler,thờikỳởWiencũngđãđượcchứngkiếngiaiđoạncầmquyềncủaLuegner,trongquyển"Đờichiếnđấucủatôi"(MeinKampf)đãcónhắcđếnvàsauđókhenngợisựkiệnnày;tuynhiênsựsóngđôigiữachủnghĩaXãhộiChủnghĩaquốcgiavàchủnghĩaXãhộiChủnghĩaThiênchúagiáokhôngthểbácbỏđược.HitlercũngđãthủlợiđượctừchínhcáiđộnglựcdânchủđãtừngchắpcánhchosựnghiệpcủaLueglernày.Đôikhingườitacũngcónghethấy,rằngnhữngngườiXãhộichủnghĩaquốcgia(Nazi)thựcralàđãgặpmaytrongbầucửhoặcviệcgiànhđượcquyềnlựccủahọchínhralàmộtcuộcđảochínhđượccheđậymộtcáchkhéoléo.SongsựthựclàđảngCôngnhânXãhộichủnghĩaquốcgiaĐức(còngọilàĐảngQuốcxã)ngaytừnăm1930,tứclàchỉ11nămsaukhiđượcthànhlập,trongmộtkhungcảnhđảngpháirõràngtươngđốinhỏđãđạtđược18%sốphiếubầuđồngthờilàvịtríthứhaitrongbảngxếphạng.Trongcảhaicuộcbầucửquốchộicủanăm1932đảngmàuNâu(màutượngtrưngchoNazi)đãđạtđược37%và33%sốphiếu,cảhailầnđềulàcánhmạnhnhấttrongquốchội,trongkhiđóđảngDânchủxãhộiđứngvịtríthứhaichỉđạtđượccó21%cũngnhư20%.Vàtrongcuộcbầucửnổitiếngnăm1933đảngcủanhữngngườiXãhộichủnghĩaquốcgiađãchiếmđượcđến44%sốphiếubầu,nhiềutươngđươngvớitổngsốphiếucủabađảngpháiởhạngtiếptheocộnglại,kếtquảnàyđãdẫnđếnviệcHitlerđượcủyquyềnthànhlậpchínhphủ.Đượcthànhlậpsauchiếntranhthếgiớilầnthứnhất,nềncộnghòaWeimarnổibậtbởimộthệthốngnghịviệnphứctạp,bởichếđộtựdobáochícũngnhưbầucửphổthôngđầuphiếuvàbìnhđẳng.ĐảngCôngnhânXãhộichủnghĩaquốcgiaĐứcđãsửdụnghệthốngnàyđểtậphợpnhaulạivàcũngđểtiếnhànhthâmnhậpvàocácthànhphốnhỏ.CáccơquannhànướccủanướcĐứcbịkhủnghoảngxôđẩytrongnhữngnăm20và30rõràngđãmấtđinhiềuquyềnthế;mộtthựctếxãhộingàycàngtrởnênthấtvọnghơndườngnhưlàhìnhphạtchosựlừadốicủanhữnglờihứahẹntừchủnghĩaTựdovàchủnghĩaHợphiến.Laođaovìsiêulạmphátvàkhủnghoảngkinhtế,đámđôngvàngaycảtầnglớptrunglưuchỉcònbiếtbámvàohìnhtượngmộtlãnhtụmạnhmẽvàcươngquyếtmàhiệnthâncủanólàHitler,ngườicóthểgiúpvựcdậyđượcđấtnước.Chànghọasĩtậtnguyềncàngkíchđộngmạnhmẽthìlạicàngtrởnênđượclòngdân.VềviệcnàynhàchínhtrịhọcngườiMỹJackSnydertrongcôngtrìnhnghiêncứuđiềutratỉmỉcủamìnhvềquátrìnhhìnhthànhnềndânchủđãkếtluậnnhưsau:"ỞgịaiđoạncuốicủanềncộnghòaWeimarchủnghĩadântộctoàntrịvàkỳthịchủngtộcđãcakhúckhảihoànkhôngnhữngnhưbấtchấp,màchínhcòndosựdânchủhóa."MâuthuẫngiữaTựdovàDânchủnảysinhkhôngchỉởmỗiWienvàWeimar.KhắpmọinơitạichâuÂucuốithếkỷ19đầuthếkỷ20ChủnghĩadântúychínhtrịđãtấncôngkhuấyđảoChủnghĩatựdo,vàtrongphầnlớncáctrườnghợpnóđãđánhbạichủnghĩanày.Vìthế,chínhbảnthânvuaFranzJoseph,ngườisuốthainămkịchliệtchốnglạisựbổnhiệmLuegervàochứcvụthịtrưởngthànhphố,nhưngrồicuốicùngđếnlầnthắngcửthứtưcủanhữngkẻmịdânôngtacũngđànhphảithayđổiýkiến.ỞPháptừnăm1871Chủnghĩacộnghòatựdo--chốngquânchủ,cựckỳsôiđộngđãbịcáclựclượngCánhtảxãhộichủnghĩalẫncácphầntửtrungthànhvớinhàvua,cũngnhưgiớiquýtộcvànhàthờđồngthờitấncôngmạnhmẽ.ChỉítthậpkỷsauđóngaychínhởnướcAnh,cáinôivàthànhtrìcủaChủnghĩatựdohiệnđại,đảngTựdomộtthờicótầmcỡcũngđãbịđảngLaoĐộng(LabourParty)cựcđoanvàcácthếlựcbảothủlấnátvềmặtchínhtrị.Dohậuquảcủaquátrìnhdânchủhóavềchínhtrị,cươnglĩnhônhòacủanhữngngườitheoChủnghĩatựdovớitrọngtâmnhằmvàocácquyềncơbản,kinhtếthịtrườngvàchủnghĩahợphiến,hơnnữalạiđứngbêncạnhsựtuyêntruyềnmàumèđầykíchđộngcủanhữngnhómcộngsản,tôngiáovàtheochủnghĩadântộc,chonênhầunhưchẳngđượcmấyaiđểýđến.NhữngngườiXãhộichủnghĩavàDântộccựcđoanlúcđókhôngphảilànhữngngườiduynhấtđãkíchđộngsựnổigiậncủadânchúng.NhândịpthànhlậpmớiđếchếĐứcthủtướngđầutiên

củađếchế,OttovonBismarck,năm1871đãmởrộngquyềnbầucửchotấtcảđànôngĐức,bởivìtheoquanđiểmcủaôngtasựgiớihạnthànhphầncóquyềnbầucửchođếnlúcđóđãlàmtăngkhảnăngtrúngcửcủacácứngcửviêntheoChủnghĩatựdoxuấtthântừgiớitưsảnthànhthị.Quầnchúng,theonhưtínhtoáncủaBismarck,quađâysẽbỏphiếuchonhữngthànhphầnbảothủtrungthànhvớinhàvua.VớinhữnglậpluậntươngtựnhưthếngườiđồngnhiệmvớiôngtaởAnh,BenjaminDisraeli,đãgiànhđượcsựủnghộcủacánhbảothủtạihạviệnđốivớivấnđềcảicáchluậtbầucửnăm1867,chophépđasốđànôngđếnđộtuổiđibầuđượcthamgiabầucử.Songđểcóthểchắcchắncóđượcsốphiếubầucủagiớicôngnhânvànôngdân,tầnglớpthượnglưubảothủphảilàmsaovevãnđượcsốcửtrimớicóthêmnày.ChínhvìthếmàBismarckvànhữngngườikếnhiệm,trongcuộcvậnđộngtranhcửnàocũngkhướctừviệcsửdụngnhữnglờikêugọisốngsượngnhằmvàotìnhcảmdântộccũngnhưkhướctừviệcsửdụngồạtnhữngbiểutượngkíchđộng.Sựtínhtoánđãđemlạikếtquả,cánhbảothủngâyngấttừthắnglợinàyđếnthắnglợikhác,khôngnhữngthếlạicònlàmchiarẽtầnglớptrunglưuthànhnhómnghetheonhữnglờihôhàovềtổquốccủacánhtảvànhómởlạitrungthànhvớiniềmtinvàoChủnghĩatựdo.Đểtỏrathânthiệnvớitầnglớpcửtrimớitầnglớpưutútrongcánhbảothủđãsửdụngngàycàngnhiềucácbiệnphápgâysợhãivàphânhóa.Nhữngngườithiênchúagiáo,xãhộichủnghĩavàcácnhómxãhộikhácbịchụpmũlà"kẻthùquốcgia"vàbịcoilànhữngkẻchốngđốibêntrongvàbênngoài,đượcxếplàđốitượngbắtbuộccủachiếnlượcchínhtrịcầnđànáp.ĐểlấylòngcácloạiLobbycóthếlựcvídụnhưHiệphộihảiquân,giớichínhtrịtậpdượtchínhsáchbênmiệnghốchiếntranh,chuẩnbịchiếntranhxâmlượcvàủnghộquanđiểmtấncông,bànhtrướngvìquyềnlợiquốcgia.Tháiđộnàyđạtđếnđỉnhcaothểhiệnquahàngloạtcácchínhsáchđượchoannghênhnhiệtliệtởtrongnướcnhưngvềmặtđốingoạilạilànhữngnướccờcựckỳsailầmđãgópphầnquyếtđịnhgâynêncuộcchiếntranhnăm1914.TạisaonướcĐứckhôngphảilànướcAnh.

NhưvậyDânchủbanđầuđãhoàntoànkhônglàmchonướcĐứctrởnêntựdohơn.Chỉsaukhicónhữngđảolộnmãnhliệt(thuatrậntrongthếchiếnthứ2,bịchiếmđóng,bịchiacắt,bịbênngoàicưỡngbứcphảiđổimớitrậttựchínhtrị)nướcĐứchaychíítlàởmiềnTâynướcnàyhệthốngxãhộitựdodânchủmớiđượcđịnhhình.TuynhiênngaytừthờiBismarckvàvuaWilhelm,cũnggiốngnhưởhầukhắpmọinơitạichâuÂu,trênđấtnướccủacácnhàthơvànhàtưtưởngnàyđãcómộttràolưutựdotiếnbộmạnhmẽ.Haitruyềnthốngvậtlộnvớinhaugiànhđịavịthốngtrịtạichâulục:mộtbênlàchủnghĩatựdovàmộtbênlàtônsùngquyềnlựcmangtínhmịdântheokiểuLuegnervàHitler.Nếunhưnhữngngườitheochủnghĩatựdonửađầuthếkỷ20chỉbiếtđếnthuathiệtthìởnửasauthếkỷnàychủnghĩatoàntrịđãbịlộtmặtnạvàbịbắtbuộcphảivềvườn.Cuộctranhgiànhnàygiảithíchvìsaocónhiềunướcchỉchọnnhữngconđườngquanhcocáchtrởđểđiđếndânchủtựdovàtrongquátrìnhđócónhữnglúclầmlạcsavàocáchmạngxãhội,chủnghĩaphátxíthoặcchiếntranh.Mặcdùởmộtvàinước(Bỉ,HàLan,cácnướcvùngScandinavia)quátrìnhcũngđãxảyratươngtựnhưởAnh,nguyênnhânđượcgiảinghĩalàdovìcócùngcácđiềukiệngầnnhưnhau,chẳnghạnsớmcóxuhướngchuyểnsangchủnghĩatưbản.Thếnhưngngượclại,lịchsửcủacácsiêucườngchâuÂu,màtrướchếtlàcácnướcĐức,ÁoHung,vàPhápchothấytrongđóliêntụccónhữngđổvỡ.Nghiêncứuchúngcóthểlàmchoviệchiểubiếtvềcácvấnđềcủadânchủhóahiệnnaytrởnêndễdànghơn-đặcbiệtlàngàynaykhikhôngcómộtvùngnàohộiđủcácđiềukiệngiúpchotrậtdânchủtựdotrưởngthànhlớnmạnhnhưđãtừngcóởAnhvàMỹ.RấtnhiềunơiởchâuÁ,châuMỹLatinhvàchâuPhiđangnằmtrongtìnhtrạngphatrộnphứctạptươngtựnhưởchâuÂukhixưa.ChínhvìlẽđómàtrongcácnềndânchủnontrẻphầnnàođãđượccảnhbáovềchínhnhữngcơnlốctrướcđâyđãtừngquétquaWienvàBerlinvàolúcchuyểngiaocủahaithếkỷvừaqua.ViệcnghiêncứuvềsựpháttriểnkhôngđồngđềuởchâuÂulụcđiavàởnướcAnhcủanhàxãhộihọcngườiAnhgốcĐứcđượctiếnhànhdựatrênmộtcâuhỏiđơngiản:tạisaonướcĐứcthờiđóđãkhônggiốngnướcAnh.Câutrảlờidĩnhiênsẽphứctạphơnnhiều.MộttrongnhữngyếutốquyếtđịnhđólànướcĐứcthiếumộtđặctínhchủchốtcủamôhìnhAnh:mộttầnglớptưsảnđộclậpvềkinhtếvàchínhtrị.GiớitưsảnAnhsinhratrongcuộccáchmạngcông

nghiệp,dựatrêncơsởtựdokinhdoanhvàchếđộtựhữuđãchiếnthắngchếđộphongkiến,cảitạolạiđấtnướctheohìnhảnhcủahọvàbiếnnóthànhmộtquốcgiathươngmạinăngđộng,thôngthoángvềxãhộivàthânthiệnvớikinhdoanh.DướiảnhhưởngcủatầnglớpthươnggiamớidânAnhđãtrởthànhmột"dântộcbuônvặt",Napoleonđãtừngdiễucợtnhưvậy.TươngphảnvớinólàquátrìnhcôngnghiệphóaởnướcĐức,đượcchỉđạotừcáccơquannhànước,đượcxúctiếnbởichínhsáchbaocấp,cácđiềuluậtbảohộvàchínhsáchthuếxuấtnhậpkhẩu.GiớitưsảnĐứckhôngmạnhlên,khôngthốngnhất,thuầnphụcmộtcáchtrungthànhnhànướcvàtầnglớpquýtộcphongkiến.ChínhvìvậymàKarlMarxđãtỏrakhinhbỉgiaicấptưsảnPhổlà"tầnglớpchuyênmônvônghềnghiệptronglịchsửthếgiới".NhưngmặtkhácnướcĐứclạicómộthệthốngcôngquyềnhoạtđộngrấthiệuquả,điềubảnthânnócóthểtựhào;dùsaođinữacáccơquannhànướccủanótrongquátrìnhcôngnghiệphóavàđôthịhóacũngđãgiảiquyếtcácvấnđềnảysinh(ytế,giaothông,hưutrí)đặcbiệttiếnbộhơnvàhiệuquảhơnbấtkỳmộtnướcchâuÂunàokhác.HậuquảdĩnhiênlàgiớikinhdoanhĐức,đánglýphảigiữkhoảngcáchthìhọlạihăngháinhiệttìnhvevãnđểlấylòngnhàcầmquyền.Cảmnhậnvinhhạnhlớnnhấtcủamộtthươnggiađólàkhiđượctấnphongdanhhiệungườicócôngđónggópchocộngđồng,bởiđốivớingườiĐứcmộtchứcdanhnhànướccònquýhóahơnnhiềulầnsovớicácdanhtướcquýtộcvàtàisảnđấtđai.VaitròtráingượcgiữabáochíAnhvàbáochíĐứccũnglàmộtnétđặcbiệt:TrongkhicácnhàbáoAnhsửdụngtấtcảnanhvuốtđểbảovệsựđộclậpcủamình,thìcáctờbáođầutiêncủanướcPhổlạiđượcvuaFriedrichđạiđếđíchthânsánglập--làcơquantuyêntruyềnchínhthốngthuộcnhànước.Hầunhưsuốttoànbộthếkỷ19kinhtếĐứckhônghềcóđòihỏichẳnghạnnhưphảiđượctựdohóa,màchỉtìmcáchthỏahiệpvớigiớiquýtộcvẫnđangcònrấtnhiềuquyềnlực.Bởivậyđấtnướcnàyđãtồntạiđồngthờinhữngyếutốcủamộtxãhộitưsảnhiệnđạicũngnhưnhữngtàndưcủamộttrậttựphongkiếntiềncôngnghiệp.Nhưmộtngườiđươngthờiđãnhậnđịnh,"đólàmộtdântộccôngnghiệptrongbộtrangphụcchínhtrịcủamộtnhànướcnôngdân,mộtnhàmáyhiệnđại,đựợclắpđặttrongnhữngchuồngtrạivànhàkhochứacỏcũkỹ,vớinhữngmáymócmớitinhnằmchấtđốngcaotớitậnnhữngthanhxàmụcruỗngđượcbaoquanhbởinhữngbứctườngđấtmàtrênđóhọđụcbắtnhữngthanhđỡbằngsắt."Độingũcũvẫnnắmchắcdâycươngtrongtay.Vàonăm1891có62%côngchứccủanhànướcPhổxuấtthântừgiớiquýtộc.Consốphụcvụtrọngngànhngoạigiaocòncaohơn;nhânsựcủabộngoạigiaonăm1914có8hoàngtử,29bátước,20namtước,54quýtộccấpthấp,nhưngchỉcó11nhàtưsản.NướcPhápđặctrưngbởimộtnhànướcmạnhvàmộtxãhộidânsựyếuớtcũngchỉđạtđếnchủnghĩatựdosaukhiđãđiquamộtconđườngvòngtươngtự.Nhữnglựclượngxãhội,ởAnhđãgiúpchođấtnướcđứngvữngvàpháttriển,thìởĐạiPhápcùngvớigiớiquýtộcphụthuộcnhàvuavàvớigiớithươnggiachúngchỉtồntạinhưmộtcáibóng."CambrigeEconomicHistoryofEurope"đãliệtkênhữngđặcđiểmcơbảncủamộthìnhthứcchínhphủtưsảnđạidiệncủathếkỷ18,trongđó,ngoàicáctínhchấtkhác,gồmcónhànướcphápquyền,bìnhđẳngtrướcluậtpháp,quyềntưhữu,quyềntựdokinhdoanhvàcácquyềncơbản;ởPháp,theonhưcáctácgiả,trướccáchmạnghoàntoànkhôngcónhữngđiềunày.NhưvậycónghĩalàngườiPhápđãvươnđếndânchủmàkhônghềbắtnguồntừmộttruyềnthốnghiếnpháptựdo.Sựtựdođượctuyêncáovẫnchỉlàlýthuyết,bởivìtrongthựctếngườitakhôngbảovệnó:Quyềnlựcnhànướcđãkhôngđượcphânchiamàcũngchẳngbịgiámsátbởicáctổchứctưdoanh,cáchộiđoànhoặccácnhàthờđộclập.NhữngnhàcáchmạngPhápchorằngnhữngyêucầucủaMontesquieuvềviệcgiớihạnvàcânbằngquyềnlựclàkhôngthíchhợp.Thayvìnhưvậy,quyềnlựctuyệtđốicủanhàvuanayđượcchuyểntoànbộkhônggiớihạnquachoquốchộimớithànhlập,vàngaylậptứcquốchộiđãtiếnhànhchophépbắtgiữvàhànhquyếthàngnghìncôngdâncủanó,tịchthutàisảnhoặctrừngphạtvìtộicónhữngniềmtinriêng.Tấtcảđềunhândanhnhândân.KhôngphảitựnhiênmàngườitacũngcòngọichếđộcủanhữngngườiJacobinlàmột"nềndânchủtoàntrị";nólàthídụđầutiêncủathờihiệnđạivềmộthìnhthứcnhànướcdânchủkhôngcótựdo.NgườiPhápđãđặtnhànướclêntrênxãhội,nềndânchủlêntrênhiếnpháp,sựbìnhđẳnglêntrênsựtựdo.Vàvìvậy,nướcPhápsuốtnhữnggiaiđoạndàicủathếkỷ19tuyrằngdânchủ,bởiaicũngđượcthamgiabầucử,nhưngkhônglấygìlàmtựdo;ởAnhhoặcởMỹrõràngtựdocánhânđượccoitrọnghơnnhiều.HệthốngPháplàhiệnthâncủaCharlesLouisNapoleon

Bonaparte,ngườitừ1848đến1852giữcươngvịtổngthốngvàtiếptheođótrịvìnướcPhápvớidanhhiệuhoàngđếNapoleonIII.Mộtmặtôngtacóđượcsựđồngtìnhcủanhândântrongviệctiếnhànhbầucửvàtrưngcầudâný;mặtkhácôngtalạisửdụngcáccôngcụcủamộtnhànướcmậtvụđểđànáptựdotưtưởng,tựdongônluậnvàtựdohànhđộng.Nềncộnghòathứbađượckhaisinhsaukhiôngtabịlậtđổ,giốngnhưnhiềucuộcthửnghiệmvềtựdokhácởchâuÂugiàcỗi,đóchỉlàmộtmànđệm.Chỉsaukhithếchiếnthứhaikếtthúc,nghĩalàhơn150nămsaucáchmạnghoặcsauhaivua,haihoàngđế,hoặcsaubốnnềncộnghòavàmộtnềnchuyênchếtiềnphátxítnướcPhápmớiđếnđượcbếnbờcủatựdocũngnhưdânchủ.MãiđếntậnhômnaynướcPhápvẫngiữmộthìnhthứcnhànướcmàngườisánglậpranóCharlesdeGaulleđãđặctrưnghóalàmột"nềnquânchủcóbầucửmangtínhdânchủ".Ôngtanghĩmộtcáchthựctâmđấylàmộtchứngchỉchấtlượng.Gầnthànhdânchủ

ChâuÂulụcđịacũngcòncónhữngkhuônmặtkhác,sớmánhlêntiềmnăngdânchủ-tựdo.Mặtdùliêntụcbịlấnátrangoàinhưngtrườngpháitựdolúcnàocũnghiệndiện,ngaycả,vângtrênhếtlàởnướcĐức.Vàonăm1900,theođánhgiácủacácchuyêngia,đólàmộtđấtnướctiếnbộbậcnhấtthếgiới.Nósởhữumộthiếnphápđượchệthốnghóa,hợpthờiđại,mộtbộmáyhànhchínhphâncấprõràngcũngnhưmộthệthốngbảohiểmxãhộiđầutiêntrênthếgiới.Vănhóachínhtrịcủanómangtínhtựdo,cảmnhậnthẩmmỹởcácthànhphốlớnvàởthủđôBerlinhầunhưmangtínhtiềnphong.Năm1887WoodrowWilson,khiấyđangcònlàgiáosưtạiPrincetonvàlàtácgiảchuyênngànhcóuytínvềhọcthuyếtnhànướcđốichiếuđãxácnhậnnướcPhổlàmộthệthốngmẫumực,đượcsuyxétchínchắn,và"gầnnhưhoànhảo",hệthốngđóđãgòmộtchếđộquanliêuíchkỷ,tùytiệnthànhmộtcôngcụhướngtớiphụcvụlợiíchcộngđồngcủamộtnềnhànhchínhcôngbằng".ViệcchínhlạilàWilson,ngườivềsaunàytrêncươngvịtổngthốngđãlãnhđạocuộcchiếntranhđánhlạinhữngngườiĐứcđángkhâmphục,âucũnglàmộtghinhậnmỉamaicủalịchsử.Dùsaochăngnữađếchếnày,theođánhgiácủacácnhàkhoahọcchínhtrịđươngthời,cóxuhướngpháttriểntốthơnnhữngngườilánggiềngAnglo-Saxoncủanó.NhànướcAnh,bịcholàquátậptrung,đãđểchohạviệncóquánhiềuquyềnhành,đãcùngvớithượngviện,nơitậptrungcủacácquýtộcbệnhhoạn,tạonênmộtsựlỗithờivềchínhtrị,chẳnghềcólấymộthiếnphápthànhvănvàcốbámchặtlấynhữngtậptụckhóhiểuđingượclạitấtcảmọicốgắnghiệnđạihóa.NướcĐứctạithờiđiểmchuyểngiaothếkỷrõràngđangtrênđườngtiếntớidânchủ.ThếnhưngsauđóchiếntranhthếgiớithứnhấtậpđếnvàđãlấyđiriêngcủanướcĐứchaitriệusinhmạng,đẩycảdântộcvàotìnhtrạngcùngkhổđóinghèovàcuốicùngtrừngphạtbởihiệpướcVersaillesnhụcnhã.TrongnhữngnămtiếptheosauđódòngngườinhậpcưđôngđảocógốcBalan,gốcĐứcởNgacùngvớinhữngngườidicưĐôngÂukhácđãđẩyđấtnướcnàytớigiớihạncủasứcchịuđựng.Siêulạmphátvàkhủnghoảngkinhtếthếgiớicũngđãgópthêmmộtphầnvàođó.CáclựclượngtựdocủaxãhộiĐứcđãbịcácthếlựckháchùngmạnhhơnđèbẹp;trậttựcôngtanvỡ.LạmphátphimãđượcnhàsửhọcNiallFergusonđánhgiámộtcáchchínhxáclà"Cuộccáchmạngchốnglạigiớitưsản",đãnuốtchửngmọitàisảntiếtkiệmcủagiớitrunglưuvàlàmchogiớinàytrởnênxalạvớinềncộnghòa.Trongmộtbầukhôngkhínhưvậynhữngthếgiớiquancựcđoanvànhữngkẻcựcđoanchínhtrịdễdàngtìmthấyngườinghetheo.NgườinàođọcngượcsáchsửtừcuốilạisẽthiênvềchorằngconđườngsailạccủanướcĐứcdướithờiHitlerlàsốphậnriêngbiệtcủamộtdântộc.NhưngnướcAnhvànướcMỹcũngcónhữngtranguámtươngtựnhưvậy.Ởđócũngcónhữngkẻmịdânkhôngtừbấtkểthứgìvàtronggiaiđoạntrìtrệtrầmtrọngcũngđãvuimừngvìcóvốsốngườitìmđến.Nếunhưnhữngnướcnàybảnthânchúngsaumộtcuộcchiếnthấtbạicũngphảihaimươinămtrờinếmmùitủinhục,loạnlạc,kinhtếsuythoáicólẽchínhchúngcuốicùngrấtcóthểcũngkhôngcònđượcnhữngngườinhưRoosevelthoặcChurchilllãnhđạomàbiếtđâulạibịhạgụcbởimộtkẻkíchđộngcỡnhưHueyLonghoặcOswaldMosley.ThếchiếnthứnhấtđãvạchmộtđườngkếtthúcchếđộquânchủởnhiềunướcchâuÂu,đồngthờinócũnggâynêncảnhtànphákhốcliệtđếnnỗisaunàycảlụcđịađãtrởthànhlòấpcủachủnghĩaphátxítvànhữngkẻchuyênquyền.Trongnhữngnăm30Chủnghĩatựdobịlấnátđồngthờitừcảhaiphíahữuvàtả;cácđốithủcộngsảnvàphátxítcủanóđãhọcđượccáchsửdụngnềndânchủđểtấncônglạinó.Chỉchođếnsaumộtcuộcchiếnnữagiữacácdântộccuối

cùngnhữngkẻmịdânmớibịvôhiệuhóahoàntoàn.NhờsựgiúpđỡhàophóngcủanướcMỹtạichâuÂutừnăm1945mộttrậttựchínhtrịmớiđãhìnhthành.Nămmươinămsaunóđãđạtđượcnhiềuhơnnhữnggìmàcácdântộccủanótừngmơước.Sựchốngđốinềndânchủtựdotừphíacánhhữuvốndĩcónguồngốcphongkiếnsautrởthànhphátxítđãhầunhưđãbịđẩyluihoàntoàncùngvớisựkếtthúccủacuộcchiến;chỉcònmộttrườnghợpngoạilệđólàvùngbánđảoIberia.SongcảnhàđộctàiTâyBanNhaFrancolẫnkẻđồngnhiệmvớiôngtalàAntonioSalazarởBồĐàoNhađềukhôngtỏrachothấycóthamvọngxuấtkhẩuhìnhthứccaitrịcủamình.Nếunhưnềndânchủsau1945bịđedọa,thìphầnlớnđềubởicácđảngcộngsảntrungthànhvớiMoscou.TuyvậyliênminhphươngTâycũngđãthànhcôngngaycảtrongviệcxuatancáibóngmakinhkhủngđó.Nhữnggìtiếptheosauđóhiếmkhiđượcphảnánh,mặcdùthựcranórấtngoạnmục:CũngvẫnmảnhđấtTâyÂunày,nơimàChủnghĩatựdođãphảivậtlộnvớicáchệtưtưởngcánhtảvàcánhhữuhànghaitrămnămròng,đãchuyểnhóacứnhưlàmộtđiềudĩnhiênthànhmộtnềnchínhtrịônhòa,trungthànhvớihiếnpháp.MarkLillathuộcđạihọcChigagotrongmốiliênquanvớivấnđềnàyđãnóivề"mộtcuộccáchmạngnhungthứhai":NềnhòabìnhđượcnướcMỹgiámsát,sựgiàucólàmnênđượctrongbathậpkỷpháttriểnchưatừngthấy,vàsựhoànthiệncủanhànướcphúclợilàcáigiácácđảngpháicánhTảphảitrảbằngviệcmấtđisựủnghộtruyềnthốngtừphíagiaicấpcôngnhân.[…]ỞtấtcảcácnướcTâyÂuquyềnlựcnhànướcngàynaygắnliềnvớimộtbảnhiếnpháp,cócáctòaánđộclập,cócácđảngpháicạnhtranhvớinhau,phổthôngđầuphiếu,mộtchỉhuytốicaothuộcvềdânsựđốivớilựclượnganninhvàquốcphòng,tựdohộihọp,tựdotínngưỡng,mộttầnglớptrunglưurộngkhắpcũngnhưmộtnềnkinhtếhướngtớinhucầu.Chodùcácđảngpháimớitầmcỡđịaphươngvàquốcgiatậphợpnhaulại,chodùthỉnhthoảngcũngxảyranhữngxungđộtcónguồngốcsắctộcvàcáccuộcluậnchiếnvềvấnđềnhậpcưthìđếnnaychưahềcómộtnơinàoởchâuÂutínhchínhđángcủamộtchínhphủtựdobịcáobuộcvớicáchthứctươngtựnhưđãtừngxảyravàonhữngnămhaimươi.TrongnhữngnămbảymươiHyLạp,TâyBanNha,BồĐàoNhalànhữngnướcTâyÂucuốicùngbướclênsânkhấuthamgiavàomànkịchdânchủtựdocủalụcđịa.Hồikếtthúccủamànkịchnàyđãgiónglêntiếngchuôngbáohiệunhữngđổithayvàonăm1989.VềmặtlịchsửhọgắnliềnvớiPhươngTây,nhiềudântộcĐôngÂunăm1945khôngmayđãđượcHồngQuân"giảiphóng"vàbịkìmkẹptrongvòngảnhhưởngcủanhànướcXôViết.TươngtựnhưnướcMỹ,ởĐôngÂucũngcónhữnglựclượngxãhộinỗlựcthamgiachốnglạiquyềnlựcngoạibang,đãđónggópvàocôngcuộctựdohóachochínhcộngđồngcủamình--đólàNhàthờvàCôngđoànởBaLan,xãhộidânsựởTiệpKhắc,mộttầnglớpưutúquyếtchícảicáchởHungary,mộttầnglớptrunglưusốlượngnhỏtrongcảbanước.SaukhitựgiảiphóngkhỏinanhvuốtcủaLiênXôhọđãnhanhchóngxâydựngcáccơcấudânchủtựdo,chođếnnaynhữngcơcấunàyđãthểhiệnmộtsựbềnvữngđángkể.NgaycảkhinhữngnướccộngsảntrướcđâynhưRomaniavàBulgariavẫncònphảirấtkhónhọctrongviệccảitạoxãhộithìchâuÂusaugần15nămsụpđổcủađếchếXôViếtcũngđãgầnnhư"bìnhanvàtựdo",nhưcựutổngthốngGeorgeBush(Bushcha)đãtừngmơmộng.Từsựgiàucócủacácdântộc

Mộtquốcgiakhôngthểrũbỏđượclịchsửcủamình,nhưngchắcchắnrằngnócóthểkiếntạođượctươnglaivàcóthểđịnhhướngđểtiếntớimộtnềndânchủtựdo.KhôngchỉởnhữngnướcthếgiớithứbamàcòncảởnhữngnướcngưỡngthuộcchâuMỹLatinhviệcđạttớinhữngquanhệdânchủbềnvữnglànhiệmvụvừaquantrọngvừakhókhăn.Nhữngaimuốnđánhgiákhảnăngthắnglợicủanhữngvùngnày,phảihiểubiếtlịchsửvàphảinghiêncứuxemnhữngyếutốnàosẽtạođiềukiệnthuậnlợichosựđộtphácủaTựdovàcủaChủnghĩahợphiến.Đơngiảnnhấtlàđểchosứcchốngchọivềmặtchínhtrịcủamộtnềndânchủnontrẻtựchứngminhquathànhtíchkinhtếcủanó,chínhxáchơnlà:quathunhậpbìnhquânđầungười.NhàxãhộihọcngườiMỹSeymourMartinLipsetnăm1959đãdiễnđạtmốiquanhệqualạinàybằngmộtcôngthứcđơngiảnnhưsau:"mộtđấtnướccànggiàucó,ởđónềndânchủsẽcàngnhiềukhảnăngđứngvững."TheoLipsetsựgiatăngnănglựckinhtếcủamộtxãhộisẽkéotheosựgiatăngkhảnănggiữvữngtrậttựdânchủtựdocủanó.Luậnđiểmcủaôngtađãkíchthíchnhữngngườiủnghộlẫnnhữngngườiphảnđối,tùytheohoàncảnh,đãlênkếhoạchthuthậpsốliệurộngkhắp,tiếnhànhnhữngphântíchhồiquyvàmổxẻcácgiảthiết.Chodùsau40

nămnghiêncứuvẫntồntạinhữnghạnchếnàynọvànhữngbảolưuđốivớiluậnđiểmcủaLipset,điềuđócũngkhônghềlàmthayđổichútnàogiátrịcủanóvềmặtnguyêntắc.Chắcchắnrằngcũngcónướcnghèonàyhoặcnướcnghèokiamaymắnđạtđượcbướcnhảyvọttớidânchủ;songrấthiếmkhinềndânchủđóđứngvữngđược(mộtngoạilệđólàẤnđộ,tôisẽnóivềtrườnghợpnàysau).TrongmộtnghiêncứutoàndiệnnhấtchođếnnayvềvấnđềnàycácnhàchínhtrịhọcPrezeworskivàLimongiđãtiếnhànhphântíchthốngkêsựtiếntriểnvềkinhtếvàchínhtrịcủatấtcảcácquốcgiasuốtthờigiantừ1959đến1990.Ởđâychothấynềndânchủtạicácnướccóthunhậpđầungườihàngnăm(per-capita)íthơn1500USDtheogiátrịtiềntệhiệnnaysẽcóđượctuổithọtrungbìnhgần8năm.Vớinăngsuấtlaođộngtrongkhoảngtừ1500đến3000USD,tínhtrungbìnhnócóthểtồntạiđến18năm.Trên6000USDnềndânchủcóvẻnhưtồntạivĩnhviễn;xácsuấtchonguycơthayđổichínhquyềnbởimộtchínhthểchốngdânchủlúcnàychỉcòncỡ1/500.32nhànướcdânchủvớithunhậpbìnhquânđầungườitrên9000USDđãcótổngcộngtrênlưngmìnhtấtcả736nămtồntạivàchođếnnaychúngvẫntiếptụctồntại.Trongsố69nềndânchủcóthunhậpíthơn,chỉcònsốngsótlại30quốcgia--tươngứngvớitỷlệrơirụnglà56%.Kếtluận:Việcthiếtlậpmộthìnhthứcnhànướcdânchủchắcchắnsẽthànhcông,chừngnàotổngthunhậpquốcdân(BIP)tínhtheođầungườiítnhấtcũngphảicỡ3000USD.Consốnàysẽvẫncònđúngngaycảkhivậndụngnóvàocáctrườnghợpcủaquákhứ.NhưởchâuÂuchẳnghạn,năm1820,khihầunhưtấtcảcácnướclầnđầutiênthựchiệnxongcôngcuộccảicáchluậtbầucử,lúcđóthunhậpquốcdânđầungườitươngđươngvớigiátrịtiềnbâygiờlà1700USD,đếnnăm1870tăngdầnlên2700USDvàsátđếnlúcxảyrathếchiếnthứnhấtởvàokhoảng4800USD.Chodùngườitachỉcóthểướclượngmôtcáchtươngđốichínhxáctổngthunhậpquốcdântrênđầungườichonhữngthờiđạitrướcđây,cácgiátrịtínhtoánthuđượcvẫnđạttớicậndướicủadải,theonhưlậpluậnbanđầusẽtạođiềukiệnthuậnlợichoquátrìnhchuyểnđổitớidânchủ.Hoàntoànphùhợpvớiđiềunày,cácquanhệdânchủtựdobềnvữngởphầnlớncácnướcchâuÂuchỉđếntậnsaunăm1945mớihìnhthành,khimàthunhậpbìnhquânđầungườihàngnămđạttới6000USD.Nếuquansátcáckếtquảthắnglợicủaviệcdânchủhóatrongbamươinămcuối,bắtđầutừTâyBanNha,HyLạp,vàBồĐàoNha,ngườitasẽthấy,tấtcảcácnướcnàytạithờiđiểmchuyểnđổiđềunằmởcậntrêncủadảithunhậpquốcdântheođầungườihàngnăm(BIP).Saunăm1989nhữngnềndânchủtrẻĐôngÂunàocókhảnăngkiệntoànnềndânchủnhanhnhấtchínhlànhữngquốcgiacóthunhậpquốcdânnằmtrongxuhướngtiếntớinhữnggiátrịcaonhấttronggiảitừ3000đến6000USD:BaLan,TiệpKhắc,Hungary.NgượclạiRomaniavàAlbanianằmởcậndướinêncầncómộtthờigianlâuhơnhẳn.LuậnđiểmvềtácđộngqualạigiữasựgiàucóvànềndânchủnhưvậycólẽkhôngnhữngchỉđúngchochâuÂumàcònđượcxácnhậnlàđúngchocảquákhứ.Chắcchắnlịchsửcủatựdokhôngthểgiảithíchđượcđơnthuầntừmộtnguyênnhân;Doconsốlớncácnướcđượckhảocứu,hơnnữachúngnằmtrảirộngtrênnhiềulụcđia,cóvănhóarấtkhácbiệtvàđượcnghiêncứuởnhiềugiaiđoạnlịchsửkhácnhau,tuynhiênvẫnđángngạcnhiênởchỗngườitađãđiđượcxanhưthếnàochỉvớimộthìnhmẫusuyluậnduynhấtvàđơngiản.ViệckhẳngđịnhtínhxácđángvềmặtchínhtrịcủaBIPhoàntoànkhônglàmgiảmđiýnghĩađốivớinhữngthànhtíchđitrướcmởđườngcủacáccánhânriênglẻtrongcuộcđấutranhchodânchủ.Hoàntoànngượclại:khôngcónhữngcáiđầudẫnđườngvàkhôngcónhữngphongtràocáchmạng,xảthânvìtựdosẽkhôngbaogiờcósựthayđổichínhquyền.ỞđâygợilạinhữngcáitênnhưVaclavHavel,NelsonMandela,LechWalesahoặcKimDaeJung.Đốivớicácnhàphântíchđiềuquantâmtrướchếtlàcácđiềukiệndẫnđếnthànhcôngcủanhữngngườinày--ngaycảkhinếunhưmốiquantâmđókhôngphảilúcnàocũngcóđượcsựthôngcảm.TrongtrườnghợpNamHànmộtnhàbìnhluậnđãbựcbộichorằng,khôngphảithunhậpbìnhquânđầungườiđãtạođiềukiệnchonềndânchủmàlà"mộtýnguyệncấtthànhtiếng".Hẳnlàthế.ỞUganda,BạchNgavàAiCậpdĩnhiêncũngcónhữngconngườikhôngkémphầncươngquyếtvàchuộngcônglýnhưngmặcdùvậyhọchưabaogiờtạonổiviệcdânchủhóaquêhươnghọ.NgaycảnhữngthànhviêntíchcựccủaphongtràodânchủNamHànvàonhữngnămsáumươi,bảymươi,vàtámmươicũngđãphảichịunếmmùithấtbại;KimDaeJung,từmộtngườibấtđồngchínhkiếntrởthànhtổngthống,suốtgầnnhưtấtcảquãngthờigiannàynằmtrongnhàtù.Tạisaoôngtavàonhữngnăm70khôngđạttớinhữnggìvàcuốicùngcũngđãthànhcôngvàonhữngnămchínmươi?Cóphải

nguyênnhânởsựđộtnhiênbừngtỉnh"ýnguyệncấtthànhtiếng"củaôngta?ĐểtiếnhànhcảicáchchínhtrịởĐàiLoan,chínhtrịgiacósứccuốnhútvàlàchủxuấtbảncủatạpchí"TựdochoTrungQuốc",ôngLeiChen,vàonăm1960đãtiếnhànhthànhlậpĐảngdânchủTrungQuốc.LeicũngđầynhiệthuyếtgiốngnhưthànhviêntíchcựccủaphongtràođòinhânquyềnởĐàiLoan,ôngChenSchuibian,ngườinăm2000đãtrúngcửtổngthống.Tạisaocũnglàngườiđấutranhchonhânquyềnmộtngườiđạtđếnthắnglợicònngườikiathìkhông?Ngaycảnhàsửhọcchodùthôngtháinhấtcũngkhôngthểnàotiênđoánđựợcbaogiờmộtnướcsẽtrởthànhdânchủ.Quáphứctạp,quáđặcthùđólàmốitươngquancủacácyếutốtácđộng.TạisaoTâyBanNhamãiđếnnăm1977mớikếtnốiđượcvàohàngngũdânchủ?Bởivìnhàđộctàitựchomìnhquyềncaitrịsuốtđờicủanóđãđưađấtnướcđếnbênbờvựcthẳmvàonăm1975.TạisaoHungarymãiđếnnăm1989?VìtrướcđấynếutiếnhànhdânchủhóahọsẽbịđedọacanthiệpbởiHồngquân.ThếtạisaoẤnđộngaytừnăm1947đãđạtđếndânchủ?BởivìngườiAnhkhiđóđãphảinhảracáiphầnnàycủađếchếthựcdâncủahọ.Việcliệtkêcóthểtiếptụctiếpdiễn.Nhưngthúvịhơncảvẫnlà,cáigìđãgiúpchomộthệthốngdânchủtiếptụctồntại.Mộtsựthayđổichínhquyềncóthểcónhiềunguyênnhânrấtkhácnhau:Chiếntranh,khủnghoảngkinhtế,sựquađờicủanhàcầmquyền.Thếnhưngmộtnềndânchủđượcnhândândựngnêntừđốngđổnátcủamộtthểchếđộctàithìsựtồntạilâudàicủanóphụthuộcvàođâu?Câutrảlờimạchlạcnhấtcótínhlịchsửchocâuhỏinàyđãvàvẫnsẽlàmứcđộgiàucócủamộtdântộc.Tạisaosựgiàucólạikhuyếnkhíchtựdo?ChúngtahãynghĩđếnchâuÂu.Sựtăngtrưởngkinhtếđãtạonênhaitiềnđềquantrọngnhấtcủamộtquátrìnhtựdohóavàdânchủhóabềnvững:Thứnhấtnóđảmbảochocácnhómxãhộithenchốt,cụthểlànhómcácnhàkinhdoanhvàcácnhàtưsản,cómộttầmảnhhưởngkhôngphụthuộcvàoquyềnlựcnhànước.Thứhai,nhànướctrongcáccuộcthươnglượngvớicácnhómnàysẽhọckiềmchếlòngthamvàtínhkhíbấtthườngcủamình,họctôntrọngluậtchơivànếunhưkhôngchiềutheotoànbộýnguyệncủaxãhộithìítnhấtcũngphảichiềutheonguyệnvọngcủatầnglớpưutúnàođó.Kếtquả--thườngkhôngchủý--làsựgiatăngtựdo.Nhưvậysẽchẳngcógìphảingạcnhiên,khisựmiêutảnhữngbiếnđổixãhộitạiĐàiLoantrongnhữngnămtámmươivàchínmươiMinxinPeiđãnhắcđếnquátrìnhchuyểnđổicủaChâuÂu:Sựtăngtrưởngchóngmặtđãgiảiphóngmộtlựcđẩytựdohóavớicườngđộlớnđếnmứcbảnthânchínhquyềncũngkhôngnghĩđến.KhinềnkinhtếĐàiloanbắtđầuvàoguồng,cáchiêntượngđặctrưngđikèmcủamộtxãhộitưbảncũngbắtđầuthểhiện:Tỷlệthoátnạnmùchữ,việcsửdụngcácphươngtiệntruyềnthôngđạichúngvàthunhậpbìnhquânđầungườitănglên;tầnglớpthịdânphânhóathànhcácthànhphầncôngnhân,thànhphầntrunglưucónghềnghiệpvàcácnhàkinhdoanh.Thànhphầncuốiđãgiữđượcsựđộclậpmộtcáchđángngạcnhiên.MặcdùnhỏbévàtổchứclỏnglẻonhưngnóđãthoátkhỏiảnhhưởngcủađảngThốngnhất.Hìnhmẫunày,cósửađổiđôichút,đượclặplạikhắpmọinơitạichâuÁ.GiốngnhưởchâuÂu,ởđâytựdohóatrongkinhtếtrướchếtđãdẫnđếnsựhìnhthànhmộtxãhộidânsự,nhữngthậpkỷtiếptheosauđólàsựhìnhthànhmộttrậttựdânchủchưahoànchỉnh.VàcũnggiốngnhưchếđộchuyênquyềnởchâuÂu,chếđộchuyênquyềnchâuÁhầunhưkhôngýthứcđượcvềquátrìnhdânchủhóađangngấmngầmxảyra.Quaviệctậptrungmạnhmẽvàotăngtrưởngvàhiệnđạihóa,họđãkhởiđộngmộtphảnứngdâychuyền:Ngaycảbảnthânkẻđộctàicũngmongmuốncótăngtrưởng,songhọsẽbịcuốntrôinếunhưhọchophépđiềuđóxảyra!Tăngtrưởngkinhtếsẽlàmthúcđẩysựhìnhthànhtầnglớptrunglưucóhọc,mộthạtầngcơsởđanguyêncũngnhưmộtxãhộidânsựphânnhánhrộngkhắpngàycàngkhógiámsát.[…]Cóthểđếnđiểmđónhànướcchuyênquyềnsẽđiđếnquyếtđịnhnớilỏngtaynắmvữngchắc--mộtsailầmtaihại,bởivìtrongkhônggianđượcchophéptựdonhưvậysựbấtmãnbấylâubịdồnnénsẽbùngphátvàlớnmạnhlên,thànhsựđốilậpcôngkhaimộtkhiliênkếtđượcvớinhau,DiễntảcủanhàsửhọcPhillipNordliênquanđếnquátrìnhdânchủhóacủanướcPhápởgiaiđoạnFindesiecle(1890bis1914),cũngphùhợpmộtcáchtươngtựchocácsựkiệnởchâuÁmộttrămnămsauđó.Maymắnthaychonhữngainghèokhó.

Dĩnhiênsựgiàucóchỉđemlạitựdochocácdântộcbảnthânhọđãtựmìnhlàmnênsựgiàu

cóđó.Cónhữngquốcgiađãđạtđếnsựgiàucótrongvòngnửathếkỷmớiđâymặcdùvậyhọvẫnlànhữngquốcgiađộctài--trongsốđócóNigeria,VenezuelacũngnhưcácvươngquốcvùngVịnh.ỞđónguồnthunhậptừkhaithácdầumỏđãkhôngtạonênđượcsựtiếnbộvềchínhtrịbởivìcácnướcnàyvềmặtkinhtếđềurấtlạchậusovớichâuÂuvàchâuÁ.Họkhôngtrảiquanhữngbướcpháttriểntheohìnhmẫutưbản,đitừxãhộinôngnghiệpsangxãhộicôngnghiệpđếnxãhộidịchvụ,màchỉvớinhữnglợinhuậncóđượctừviệckhaithácnhữngtàinguyêncóvẻnhưvôtậncủamìnhđểđặtmuatừnướcngoàinhữngthứtượngtrưngchotínhchấthiệnđại-đólànhữngcôngtrìnhxâydựnghoànhtráng,nhữngbệnhviện,biệtthự,ôtô.Ngườidânvềcơbảnkhôngcógìthayđổi,họvẫnvậynhưtừxưatớinay:thôlỗvàchẳngđượchọchànhđếnnơiđếnchốn.Trậttựxãhộicổxưavẫntiếptụctồntại.Đểcóthểvậnhànhcáccơsởytế,trườnghọcvàđàiphátsóng,cáccơquancôngquyềnbêncạnhkiếnthứchọcònphảinhậpkhẩucảnhânviênchuyênngànhtừnướcngoài.Thếgiớilàmănnộiđịaphụthuộchoàntoànvàobầusữanhànước.Mộtvàiconsốchứngminh:Mặcdùthunhậpđầungườicaonhưngchỉcó62%ngườitrưởngthànhởẢRậpSaudibiếtđọcvàviết,tínhriêngnữcòníthơnnữa,chỉcómộtnửabiếtđọcbiếtviết;ởKuwait,KatarvàCộnghòaẢRậpthốngnhấtEmiratconsốnàytuynhiêncũngđãlênđượctới¾tổngsốngườitrưởngthành.Ngượclại,PhilippinvàTháilan,nhữngnướcđónggópphầnlựclựclượnglaođộngkhôngnghềnghiệpquantrọngchocácnướcvùngVịnh,cũngcótới95%ngườitrưởngthànhbiếtđọc,biếtviết--mặcdùchúnglànhữngnướcđứnggầnnhưcuốibảngvềmặtnàyởvùngĐôngÁ.Nếunhưsựkhaisánghayítnhấtlàsựthôngthạochữnghĩacủamộtdântộcquảthựclàđiềukiệncầncóchodânchủvàchoviệcthamgiavàoquátrìnhquyếtđịnh,nhưvậycónghĩalàcácnướckhaithácdầumỏthuộcthếgiớiẢRậpsauhàngchụcnămdưthừacủacảivẫncòncómộtsốvấnđềcầnphảikhắcphục.Tăngtrưởngkinhtếtưbảnchủnghĩacótácđộngtốtnhấtđếnxãhộidânchủtựdo.Vớisựkhẳngđịnh,hìnhthứcnhànướcthíchhợpnhấtcủachủnghĩatưbảnlànềndânchủtưsản,KarlMarxthuộcvàomộttrongnhữngngườiđầutiênnhậnramốiquanhệnày(điềuhoàntoànkhônglàmôngtathíchthú).TheoquanđiểmcủaMarx,chủnghĩatưbảnsảnsinhramộttầnglớptưsảntháovátnăngđộng,nónhấtthiếtsẽgạtbỏchủnghĩaphongkiếnvàthaythếbằngmộttrậttựtrongđótàisản,cácgiaokèohợpđồng,cácquyđịnhbắtbuộcvàcácquyềnlợiphápchếkhácsẽđượchưởngsựbảovệđặcbiệt.Nếugiớitưsảnthiếuđikhátvọngnày,sẽkhôngcócáccuộccảicáchxãhội.VídụnhưởchâuMỹLatinhsựtăngtrưởngkinhtếtrongthếkỷ20chủyếudocácbiệnphápmangtínhtưbảnnhànướckhởiđộng,hỗtrợ.Đểbảovệbổnglộccủamình,cácquanchứcđịaphươngliênminhvớigiớiquânsựvàtầnglớpquanliêutạonênmộtmớnhằngnhịt,rốirắmgồmcácquyđịnhvàđiềukhoảnthuếkhóa,nhữngthứđãđemlạichogiaicấpthốngtrịnhữngkhoảnthubéobở-từtổnthấtcủasựpháttriểnkinhtếcótổchứcvềchínhtrịvàkinhtế.Giớikinhdoanhtrunglưusốngmộtcuộcđờivôvịdướilưỡigươmcủanhànước.ChođếngầnđâytìnhtrạngchínhtrịởchâuMỹLatinhvẫnlàmngườitaliêntưởngtớitìnhcảnhnướcĐứcởthếkỷ19.Bởivậychắcchắnkhôngphảilàđiềutìnhcờ;nếuChilê,nướctừbỏtrướctiênvàmộtcáchcươngquyếtnhấttruyềnthốngnàyđãmởcửachokinhtếthịtrườngcũngnhưtựdobuônbán,ngàynayxétvềmặttàichínhlàtốtnhấtvàvềmặtxãhộilàổnđịnhnhất.Tàinguyêngiàucólàđiềucảntrởcảtiếnbộchínhtrịlẫntiếnbộkinhtế.Saukhiphântíchsốliệucủa97quốcgiathuộcthếgiớithứbatrongkhoảngthờigiantừ1971đến1989cáckinhtếgiathuộcđạihọcHarvard,SachsvàWarner,đãđiđếnkếtluận,trữlượngtàinguyêndồidàovàthấtbạichínhtrịkinhtếluônđisonghànhvớinhau.Mộtđấtnướccàngcónhiềunguồntàinguyênvềkhoángsản,nôngnghiệpvànguyênliệuthìnhịpđộpháttriểnkinhtếtrungbìnhcủanócàngchậm.CácnướcnhưẢRậpSaudivàNigerialànhữngthídụđiểnhìnhchotrườnghợpnày.NhữngvùngnghèotàinguyênnhưĐôngÁpháttriểnvớinhịpđộnhanhnhất.Nhữngvùngtrữlượngtàinguyênởmứctrungbình,trongđócóchâuÂu,nhịpđộpháttriểnnằmởmứcđâuđógiữahaivùngtrên.Tuynhiêncũngcómộtsốtrườnghơpngoạilệ:Chile,MalaysiavàUSAmặcdùcólượngtàinguyênthiênnhiêndồidàonhưngđồngthờicũnglànhữngnướcpháttriểnnhanhvềkinhtếvàchínhtrị.Mặcdùvậyđộtincậycủaquytắcđơngiảntrêncũngrấtđángngạcnhiên.Tạisaosựgiàucókhôngxuấtpháttừnỗlựccủaconngườilạitrởthànhvấnđề?Bởivìnókìm

hãmsựhìnhthànhcácthiếtchếchínhtrị,chếđộluậtpháphiệnđạicũngnhưmộtbộmáyhànhchínhcónănglực.Quansátmộtcáchtỉnhtáochothấymỗimộtchínhthểđềutìmcáchmởrộngmộtcáchcựcđạiquyềnlựcvàphạmvihoạtđộngtàichínhcủanó.Chínhvìthếmàởnhữngđấtnướccónguồntàinguyênnghèonànnókhôngcócáchnàokháclàmởđườngchoxãhộitựtiếntớisựphồnvinhvàbònrútmộtphầntừđóquathuếkhóa.Vớicáinhìnnhưvậy,quảnhiênsựnghèonànđãđemlạimaymắnchochâuÁ,bởichínhvìthếmàcácgiớilãnhđạochuyênchếcủanóphảikiênquyếttrongchínhsáchtrậttựxãhộinhằmtăngthunhậpquốcdânvànhưvậymớicócáiđểlấpđầyngânkhốnhànước.Nhữngchínhthểsốngbằngtàinguyênthiênnhiên,mộtđiềuquádễ,chỉlànhữngkẻđượcủytháctrôngcoitàisảnquốcgia.Họkiếmđượctiềntừsựphongphúvềkhoángsảnvàdầumỏmàkhônghềphảiđặtrachomìnhnhiệmvụlớnlaonào,khôngphảitạoramôtkhungluậtphápvàthiếtchếđểtrongđókinhtếcóthểpháttriểnmạnhmẽ(hãynhìnNegeria,Venezuela,ẢRậpSaudi).Ngaytừthếkỷ13nhàthơngườiThổNhĩKỳJussufđãviếtnênđiềunhậnbiếtnàytrongnhữngvầnthơmộcmạcsau:Mộtlãnhchúa,muốntựkhẳngđịnhmình,Cầnphảicóvôvànkỵsĩ,línhchiến.Đểnuôimộtđộiquân,rấttốnkém!Nhiềunhưvậychỉmộtdântộcgiàumớicó.Giàucóchỉcóđược,nếuquyềnlựcchínhđáng.Songchỉcầnthiếuduynhấtđiềuđó,Thìtấtcảnhữngcáikháccũngchẳngđểlàmgì,Vànhưvậygiangsơncủalãnhchúasẽtiêutan.Từđóđưađếnkếtluậnngượclại:Nếubộtàichínhnằmquágầnnguồntiền,chẳnghạn,bởivìnóthuđượctiềntừviệcchosửdụngmộttrụcđườnggiaothônghuyếtmạch(trườnghợpAiCập)hoặcnhưnhiềunướcchâuPhi--đượctrợcấptừbênngoàiquacáckhoảnviệntrợpháttriển,nhưvậycộngđồngsẽcứlạchậumãivềmặtchínhtrị.Mộtnhànước,khinguồntàichínhriêngcủanócànglớn,thìnócàngcóthểdễdàngtừbỏviệcthuthuế.Songchínhbảnthânviệcnộpthuếnàylạilàcơsởđểngườidânđòihỏiphảicónhữnghànhđộngđáplạitừphíacôngquyềnthểhiệnởviệckiểmtoántàichính,ởluậtphápvàtrậttựxãhộichođếntựdocánhânvàquyềnđượcthamgiaquyếtđịnh.Từsựđổicháctiềnthuếlấyquyềnđượccùngquyếtđinh,nhànướchiệnđạicóđượctínhchínhđángcủanó.Mộtchínhphủchitiêukhôngcósựđónggóptàichínhcủacôngdânsẽkhôngphảilànhànướcmàlàmộtquốcvươngvànhữngaimưulợivớinókẻđólànhàcungcấpcủatriềuđình,khôngphảilàdoanhnhân.TriềuđìnhẢRậpSaudihànhxửvớiquầnthầncủanótheotinhthần:"vềkinhtếchúngtôiđòihỏiởcácngườiítnhưthếnào,thìvềchínhtrịcácngườicũngphảitrôngchờởchúngtôiítnhưvậy.”ĐòihỏinổitiếngcủacáchmạngMỹ(notaxationwithoutrepresentation--khôngcósựđóngthuếmàkhôngcóđạidiệncủamìnhởnghịviện)quađóđãbịđảongược:Khôngphảiđóngthuế,nhưngcũngkhôngđượcthamgiaquyếtđịnh.Tấtcảnhữngcáiđókhôngcónghĩa,nghèonànvềtàinguyênlàniềmhyvọngduynhấtđốivớisựtiếnbộ.Sựnghèođóikhônglàmnêndânchủmàcũngchẳnglàmnêntưbản;cácthiếtchếchínhtrịvữngchắc,trìnhđộlãnhđạovàmộtchútmaymắncũnglànhữngthứcầncóđểtiếnbộ.Thỉnhthoảngnhữngnướcđựợcthiênnhiênưuđãicũngpháttriểnrấtphồnthịnh--hệtnhưnhữngđứatrẻconnhàgiàucókhôngphảivìthếmàtựđộngtrởthànhnhữngkẻthấtbạitrongtrườngđời.ỞphầnlớncácnướcphươngTâyviệcdânchủhóađượckhởiđầuởgiaiđoạn,khiđótìnhhìnhkinhtếcácnướcnàytốthơnnhữngnướckháccònlạitrênthếgiới.TuynhiênmặcdùvậytavẫncầnphảichúýtớinhữngưuthếđặcbiệtcủangườichâuÂu:Cuộctranhgiànhkhônghồikếtgiữanhànướcvànhàthờ,giữaCôngGiáovàTinLành,giữaquýtộcvàtriềuđìnhđãlàmnảysinhcácthiếtchếtựdovàđãgiớihạnđượcquyềnlựccủanhànước.NhữngmâuthuẫntươngtựđãvàvẫnđangcóbênngoàichâuÂu;vìvậysựkhôngđồngnhấtvềmặtchínhtrịcủaẤnđộvớinhiềuvùng,tôngiáovàngônngữkhácbiệtchophépđảmbảotươnglaicủađấtnướclàmộtnềndânchủhơnlàlàmnguyhại.ỞBaLanmộtnhàthờđộclậpvàvữngmạnhđãcócôngtrongviệclàmnênnềndânchủ.Cuốicùngđiềunhậnthứccònlạilà:Chodùcónhữngtiềnđềlịchsửnhấtđịnhvềchínhtrị,vềthiếtchếtạođiềukiệnthuậnlợichonềndânchủ,thìsựtăngtrưởngcủakinhtếtưbảnvẫnlàphươngthứchiệuquảnhấtđểloạitrừchếđộphongkiếncũngnhưđểxâydựngmộtnhànướchiếnđịnhvàhoạtđộngcóhiệuquả.Lờikhenchonhànước

Nhiềungườibênhvựcthịtrườngtựdotheophảnxạđãđặtchủnghĩatưbảnvàovịtríđốilậpvớinhànước--đặcbiệt,khiđềcậpđếnvấnđềmangtínhbứcxúcnhưthuếmáchẳnghạn.

Nhưngtráilạinếuquansátmộtcáchvôtưsẽchothấymộthìnhảnhkháchơn.Quảthựcởthếkỷ20cónhiềunơimộtbộmáynhànướcgiàucóđãbópnghẹtnềnkinhtế;tuynhiên,từcáinhìnlịchsử,chỉmộttậpthểchínhđáng,cókhảnănghànhđộngmớibanbốđượcluậtchơivàphápluật,nhữngthứtưbảnphảilệthuộcvào.Chắcmộtđiều:khôngcóquyềnlựccôngbảovệtàisảntư,quyềnconngười,báochívàngườitiêudùng,trừngphạtviphạmhợpđồngvàngănchặnđộcquyềnsẽkhôngcónhànướcphápquyềnmàchỉcóluậtrừng.Aimuốnbiết,cuộcsốngthiếusựcómặtcủaquyềnlựcnhànướcsẽnhưthếnào,hãynhìnvàochâuPhi.Đíchthịđókhôngphảilàthiênđườngcủakinhtếthịtrường.Ởnhữngnướcpháttriểnthườngnhànướcphảigiúpsứcđểtạosứcbậtchotưbản.TrongviệcnàyhọlạicũngđãhọctheogươngchâuÂu,nơihệthốngtưbảnbắtđầubằngviệcđểquyềnlựctrungươngtướcđoạtđấtcanhtáccủachủnôtrêndiệnrộngnhằmđưavàosửdụngsaochogầngũivớithịtrường.Quađósựkhángcựcủacácđạiđịachủ,làtầnglớpxãhộiphảnđộngnhấtvềmặtchínhtrị,đãbịbẻgãy.Đồngthờihàngtrămngànhectađấthoanghóađượctáchkhỏihệthốngphongkiếnvàđưavàokinhtếthịtrường.Chủsởhữumới,thườnglànhữngchưhầutrướcđây,họhoặctiếptụccanhtáctrênđấtđóvàthuhoạchđượcnhiềuhơndocósựkhíchlệtừquyềnsởhữuđấtđai,hoặchọbáncũngnhưchoaiđóthuêđểcanhtác.Tómlại,khôngcósựphânphốilạimộtcáchồạtchắccólẽsẽkhôngbaogiờcóchủnghĩatưbản.ViệchiệnđạihóanôngnghiệpởchâuÂuđãkéodàihàngthếkỷ.Bấtkỳnơiđâuthuộcthếgiớithứbatrongvòngnămmươinămtrởlạiđâyngườitacóthểđấutranhđểtiếnhànhcảicáchruộngđất,thìởđóđềucónhữngkếtquảtươngtự:đấtđaicủađịachủphongkiếnbịtướcđoạtvàquyềnsởhữuchúngđượctraochonhữngtáđiềnhàngbaothếhệnayđãsốngvàlàmviệctrênđó.Ngoàichuyệnđiềunàyphùhợpvớisựcôngbằng,hơnthếnữaquađóđấthoanghóa-ởtrongcáccộngđồngtiềncôngnghiệpthườnglànguồncógiátrịlớnnhấtđãđượcđưavàosửdụngvàtrởnênthànhphầncủathịtrường.KhôngchỉởchâuÁ,cụthểlàNhậtbản,ĐàiLoan,vàNamHàn,màcòncảởchâuMỹLatinh(CostaRica,Mexico,Chile)cácbiệnphápnàyđãđónggópmộtphầnquyếtđịnhváoquátrìnhpháttriểnkinhtếvàchínhtrị.TrongthờikỳchiếntranhlạnhcảicáchruộngđấtđãbịtầnglớpbảothủởTâyÂulênán,bởichỉriêngcáiýtưởngđóthôiđãthấybaymùichủnghĩaMarxvàhơnnữanólạicònđượcphíacánhtảủnghộ.Trongthựctếcảicáchruộngđấtđãkhuyếnkhíchchủnghĩatưbảnvànhưvậygiántiếpđếndânchủ.Chúnglàbướcquyếtđịnhtrênconđườngthoátkhỏixãhộinôngnghiệptiếnvàothếgiớihiệnđạidânchủ-tưbản.Nhữngnướcthuộcthếgiớithứba,ởđóviệcphânchialạiđấtđaithấtbại(Pakistant,mộtphầncủaTrungvàNamMỹ,SimbabwevàcácnướcchâuPhikhác),vẫntiếptụcbịvướngmắctrongnềnkinhtếtựcungtựcấp,họvẫnbịtầnglớpưutúkiểugầnnhưphongkiếnchènépvàcómộtmốiquanhệcăngthẳngtươngứngđốivớinềndânchủ.NgaycảvớiẤnđộđúnglà:Nềndânchủhoạtđộngtồitệnhấtởnhữngnơi,tạiđócảicáchruộngđấtbịthấtbại--chẳnghạnởcácbangmiềnBắcUttarPradeschvàBihar.ỞUSAtừlâuđãtồntạisựnhấttrírộngkhắpvềmốiquanhệgiữatưnhânsởhữuruộngđấtvàtựdo.Điềunàyđượcthểhiệnrõràngnhấttrongcáigọilà"luậtnhàcửavườntược”(homesteadact)banhànhsaucuộcchiếntranhlykhai,thừanhậncôngdâncóquyềnđòihỏiđượcchiađấtmàkhôngphảitrảtiền.HernadodeSoto,ngườiPeru,mộttríthứcchuyểnsanghoạtđộngphongtrào,chorằngviệcphầnđôngnhànướcthuộccácnướcthếgiớithứbađãkhôngchấpthuậntraoquyềnsởhữuđấtđaichocáccôngdânvôsảnlàcảntrởchínhđốivớisựtiếnbộvềmặtkinhtế(tôithêmvào:vàchínhtrị).Lànsóngmới

Ởnơinàotrongtươnglaichúngtasẽthấynềndânchủnảynở?Quảthựckhóđoántrướcđượcđịađiểmchínhxáctạiđócuộcthửnghiệmdânchủsắptớisẽxảyra,bởivìđiềunàyphụthuộcvàoquánhiềuyếutố.Nhưngmặcdùvậyngườitacũngđượcphépmạnhdạndựđoánxem,trongnhữngmôitrườngsinhtháinàocáicâyđósẽcóthểđâmrễ.ỨngcửviêncónhiềutriểnvọngnhấtđólàMexico,sởdĩnhưvậy,vìnhìnchungnóđãđitheoconđườngchâuÁ,màthựcchấtlàmộtthểhiệnkháccủaconđườngtrênđóchâuÂuđãtrảiqua:đitừcảicáchkinhtếtiếnđếncảicáchchínhtrị.Kểtừngàylậphiếnvàonăm1926nhànướchiệnđạiMexiconằmchắctrongtaycủaĐảngCáchmạngHợphiến(PartioRevolucionarioInstitutional,PRI),chodùnóchophépcómộthìnhthứcbầucửgầnhoànthiệnvàmộtviệndânbiểu.Songsaucuộckhủnghoảngvaynợhồi

đầunhữngnămtámmươicuốicùngđảngđộcquyềncũngđãchuyểnhướngsangconđườngcảicáchkinhtếđầythamvọng,mởcửađấtnướcchogiaothươngquốctếvàhạnchếviệccanthiệpvàothịtrườngnộiđịa.Đúngnhưmongđợi,cáccảicáchthịtrườngđãkéotheoquátrìnhhiệnđạihóahệthốngluậtphápcũngnhưgiảmbớtcăngthẳngrộngkhắptrongchínhsáchđốinội.ĐườnglốinàyđãnhậnđượcxunglựcmạnhmẽnhấtcủamìnhtừhiệpướctựdomậudịchBắcMỹNAFTA(NorthAmericanFreeTradeAgreement),vớihiệpướcnàyviệcmởcửavàchuyểnhướngtưbảncủaMexicođãđượccủngcốvữngchắc.KhoảngcuốinhữngnămchínmươiđảngPRIsauđócũngđãbắtđầubắttayvàoviệchiệnđạihóaxãhội.Mùahènăm2000nhờcóviễnkiếnvàlòngdũngcảmcủatổngthốngErnestoZedillođấtnướcnàyđãtiếnhànhcuộcbầucửtựdođầutiêntronglịchsửcủamình,vàngườithắngcửlàlãnhtụđốilậpVicenteFox.MexicokhôngchỉchuyểnđổitheonhữngdấuchâncủađôngÁmàcòntiếpnhận,ítralàởmiềnTây,cũngmộtnềnbáochítồitệtươngtự.NgoạitrừnhữngcảicáchsâurộngvềluậtphápvàkinhtếđảngPRIvẫnlàmộtđảngcứngnhắcvàchuyênquyền.MặcdùMexicocóthểchứngminhrằngmìnhđãliêntụctiếnhànhquátrìnhtựdohóatrongsuốthaithậpkỷliềntừnhữngnămchínmươi,nhưngđấtnướcnàythườngxuyênvẫnbịcoilàmộtđấtnướcthiếutựdo.TạithờiđiểmchuyểnđổidânchủthunhậpbìnhquânđầungườicủaMexiconằmvàokhoảngtrên9000USD,điềunàytheonhưconsốlýthuyếttrìnhbàyởtrênđãminhchứngchomộtsựđổihướngbềnvững.Nếuchúngtatiếnhànhtìmkiếmnhữngnướccónăngsuấtlaođộngnằmtrongkhoảngtừ5000USDđến6000USD,bắtđầutừngưỡngnàytrởđixácxuấtcủamộtsựổnđịnhchínhtrịsẽtănglên,vànếutaloạibỏrangoàitấtcảnhữngnướcsốngchủyếubằngviệcbóclộttàinguyênthiêncủamìnhlúcđósẽchỉcònlạiRomania,BạchNga,Bulgaria,Kroatia,Malaysia,ThổNhĩKỳ,Morocco,Tunisia,vàIran.Nhiềunướctrongsốnàyđãđạthoặcvượtngưỡngthunhậpđầungườinhưđãnêura:Romania(6800USD),BạchNga(7550USD),Bulgaria(5530USD),Kroatia(7780USD).Dochúngcóthểtìmlạiđượcnhữngkinhnghiệmđốivớicácthểchếtựdotronglịchsửcủamình,chonênnhữngứngcửviênnày--cũnggiốngnhưcácnướcchâuÂukháctrướcchúng--sẽcónhiềukhảnăngtạorađượcbướcnhảytớidânchủngaycảkhivớimộtthunhậpđầungườithấp.BạchNga,dovìnướcnàyvềkinhtếphụthuộcđặcbiệtmạnhvàoLiênbangNgachonênđâysẽlàmộttrườnghợpngoạilệ,nhưngchắcchắnrằngtrongmộtthờigiankhôngxanósẽmởcửahướngvềphươngTâymộtkhinhàđộcquyềnbầucửAlexanderLukaschenkocủanókhôngcònnữa.HainướcnửadânchủMalaysiavàThổNhĩKỳcóthunhậpquốcdânđầungườilà8360USDvà7030USD,consốnàycủachúngđãvượtxacáigiớihạnkỳảokia,chonênởđâykếtquảđượcdựđoáncũngsẽrấttốt.MalaysiađitheoconđườngchâuÁ.Nótiếnhànhtựdohóakinhtế,trongkhitựdochínhtrịvẫnởtrongtìnhtrạngbịtróichặt(gầnđúngtheonghĩađencủatừnàyđốivớicánhânchínhtrịgiahàngđầuđangbịgiamgiữAnwarIbrahim),vàchỉchophépquátrìnhdânchủhóaxảyramộtcáchmiễncưỡng.VềphầnThổNhĩKỳchothấycóvẻcónhiềutriểnvọnghơn,nhưngđâycũnglàmộttrườnghợpkhókhăn.Chodùrấtmuốnngườitacũngkhôngthểnàocoinólàhìnhmẫucủadânchủđược.Ngườiđứngđầunhànướcquabầucửđãtừngbịgiớiquânsựlậtđổbalầnrưỡi.Mộtnửalầntrongđóxảyrathờikỳnăm1998khiquânđộihạbệchínhphủliênhiệpdonhữngngườihồigiáolãnhđạo;nhàbáoCengizCandarđánhgiásựkiệnnàylà"cuộcđảochínhthờihậuhiệnđại”.LựclượngquânsựThổNhĩKỳtựcoimìnhlàngườibảovệtínhthếtục,điềumàhọđãliênkếtvớicácquantòacùngchíhướngbảovệmộtcáchrấtquyếtliệt.Mặcdùnhữngtầnglớpưutúnàytrênthựctếđãcóđónggópvàoquátrìnhhiệnđạihóavàổnđịnhcủađấtnước,songsựhăngháitháiquácủahọtừlâuđãtrởnênlỗithời.Đặcbiệt,hiệnnayởThổNhĩKỳcómộtđộnglựcđangtácđộngrộngkhắptớiquátrìnhtựdohóa:đólàviệcphấnđấuđểđượckếtnạpvàokhốiLiênhiệpchâuÂu;nóépbuộcđấtnướcnày,phảingàycàngthíchứngvớinhữngchuẩnmựccủaCộngđồngchâuÂu.ThêmvàođóquốchộiThổNhĩKỳvàotháng10năm2001đãthayđổimộtlúc43điềukhoảntronghiếnpháp--vàquátrìnhcảicáchtiếptụctiếnbước.Vớimộttầmnhìnchiếnlượcrõrànghơn,cácthànhviêncộngđồngchâuÂucóthểtiênđoán,rằngsựgianhậpcủaThổNhĩKỳsẽsớmtạonênnhữngthuậnlợitolớnchocảhaiphía,vàsẽchỉrachothếgiớithấy,mộtxãhộihồigiáodânchủ,hiệnđạicóthểtrôngcậyvàophươngTây.

HaiứngcửviêntiếptheolàchếđộđộctàiTunisia(6090USD)vàVươngquốcMorocco(3410USD);trướchếtvềmặtkinhtếhaichínhthểnàyđangdầntrênđàpháttriển.TổngthốngTunisiaZineElAbidineBenAliđãgiữcươngvịnàytừgầnhaithậpkỷnay,nắmchắcdânchúngtrongtayvàtiếnhànhrấtítnhữngbiệnphápđểmởcửađấtnướcvềmặtchínhtrịhoặcđểcảitổhệthốngphápluật.MặcdùvậyTunisiacũngrấtvuimừngvềsựpháttriểnkinhtếđầyấntượngvàđồngđều.ThànhphầntrunglưutrongdânchúngdướithờiBenAliướcđoánđãtănglênmườilầnvàhiệnnaychiếmkhoảnggầnnửadânsố.Sựtrỗidậyvềkinhtếđếnmộtlúcnàođósẽdẫnđếnviệcluậtphápđượcđảmbảonhiềuhơn,dẫnđếntựdođilại,tựdobáochí,songđiềuđángtiếclàsựđộtphávẫncứđểphảimongđợi.TìnhhìnhMoroccochothấycònmờmịthơn.Tấtcảđềukhôngvượtrakhỏinhữnglờituyênbố,hứahẹnlongtrọng.QuốcvươngMohamedVIthừahưởngtừngườichamộtcơcấucaitrịgiốngnhưthờitrungcổ.Liêntụclặplạivàhoàntoànthuyếtphụcnhàvuatrẻtuổinàyđãnhiềulầntuyênbốủnghộcảicáchkinhtế,thựcthinhànướcphápquyền,thựcthiquyềnbìnhđẳngvàtựdochotấtcảmọiquầnthần;nămnămtrôiquatừkhiôngtalênngôiđếnnaythựctrạngđấtnướchầunhưchẳngcảithiệnđượcbaonhiêu.NếusosánhvớiphầncònlạicủathếgiớiẢRậpdùsaochăngnữacảTunisialẫnMoroccovẫnlànhữngxãhộimởởmứcvừaphải.Nếunhưhọđạtđượcsựtựdohóavềchínhtrịvàkinhtế,điềuđósẽlàmộttínhiệuchotoànthểnhânloại,rằngvềcơbảnbấtkỳnềnvănhóanào,bấtkỳtôngiáonàovàbấtkỳvùnglãnhthổnàocũngcókhảnăngtrởnêndânchủ.Khôngthểkìmhãmđược

Liệuluậnđiểmvềmốiquanhệnhânquảgiữachủnghĩatưbảnvànềndânchủcóđứngvữngđượchaykhông,điềuđósẽđượcchứngminhtrongthậpkỉtớibằngsựpháttriểncủaTrungQuốc.DanhtiếngcủabanlãnhđạoTrungQuốccólẽkhôngthểgớmgiếchơnđượcnữa.Mộtsốcácchínhkháchvàcácnhàtruyềnthôngchođếnnayvẫntiếptụccoihọtrướchếtlànhững"tênđồtểởBắcKinh”.Tiếngxấunàychắchẳnkhôngcógìlàquáđáng.VụthảmsátởquảngtrườngThiênAnMônlàmộthànhđộngmanrợ.Mặcdùvậysựviệcxảyravềphíanhữngkẻcầmquyềnởđấtnướctrungtâmthếgiớinàycólẽlàmộtsựphảnứngtronglúchốthoảngcủagiớiquanchức,luônluônphảithậntrọngtrongcôngcuộcthửnghiệmhiệnđạihóamộtđấtnướcđôngdânnhấtthếgiớimàkhôngđượcphépđểlỏngdâycương.Nếucuộcthửnghiệmthànhcông,cuốicùnghọsẽlànhữngôngchủxâydựngđángkínhcủamộtsiêucườngcôngnghiệp.Nếuthấtbại,cókhảnăngngườitasẽnémđáhoặclưuđàyhọđiMôngCổ.ĐiềumạohiểmcủangườiTrungQuốcnằmởchỗ,mộtmặtmởcửathịtrường,mặtkháccốgắnglàmsaogiữchođựợctìnhtrạngchínhtrịnhưtrướcđây.KẻnàothíchđùabằngviệcthựchiệnýđịnhsửdụnghệthốngkinhtếtưbảnđểnângcaophẩmgiámộtnhànướccódạnggiốngPhátxít,ngườiđóqủalànhẹdạ.BởivìởBắcKinhngườitathừabiết,rằngviệcchuyểnsangchủnghĩaTưbảnđòihỏinhiềuhơnlàviệccảitạonềnkinhtế,chonênhọđãđồngthờimởđườngchoviệccảicáchhànhchínhvàcảicáchluậtpháp.CuộctranhluậnvềconđườngtốiưuđiđếntựdohóađượccholàcởimởvàkhônggiáođiềumộtcáchđángngạcnhiênđốivớihoàncảnhTrungQuốc.Mộtsốlàngcòntiếnhànhcảbầucửtựdo.LầnđầutiêncácdoanhnhânđượcphépgianhậpđảngCộngsản.Chodùvậy,chínhtrị,nhưtrướcđây,vẫntiếptụcphảichịusựkiểmsoátngặtngèo;mọihànhđộngđốilậpđềubịđànápmộtcáchquyếtliệt.Theoquanđiểmcủatầnglớplãnhđạophíatrên,mộtsựdânchủhóaquásớmởmộtnướcđôngdân,nghèođóivànhiềuthànhphầnnhưTrungQuốcnhấtđịnhsẽdẫnđếnloạnlạc.Ngoàiranhữnglýdoítquênmìnhhơncũngđóngmộtvaitròtrongđó:ĐảngCộngsảnsẽmấtđisựđộcquyền.ThắnglợicủađườnglốicảicáchởTrungQuốcquảlàấntượng.Tronggiaiđoạn1980đến2000thunhậptrungbìnhđãtănggầngấpbatừ1394USDlênđến3976USD.Xấpxỉ170triệungườiTrungQuốcđãvượtrakhỏigiớihạnnghèođói.Lượngxuấtkhẩutừvùngcôngnghiệpvenbiểntăngvọt.Lấyvídụ,nếunhưnăm1981thànhphốShenzhenxuấtkhẩulượnghàngtrịgiá17triệuUSD,thìchỉnămnămsauđóconsốnàyđãtăngtới5,9tỷUSD;đếnnaytổngsốgiátrịhànghóađãđạtđếnngưỡng30tỷUSD.Trongkhiđầutưnướcngoàicũngđãtănglênmạnhmẽ,thìsựchuyểnđổiởcáclĩnhvựckháctỏrakhôngnhanhbằng.Cụthể,tỷlệcácxínghiệplớncủanhànướctrongsảnxuấtcôngnghiệpnăm1980là80%thìđếnnaylà50%,mộtconsốvẫncònquácao(chodùthờigiancuốicótốcđộgiảmtươngđốinhanh).Quátrìnhcảicáchruộngđấtngượclạiđangtrongtìnhtrạngbếtắc.TuynhiênchừngnàoTrungQuốcvẫntiếptục

kiêntrìconđườngcảicáchđãđịnhra,tronghaithậpniêntớiđấtnướcnàysẽvượtlêntrởthànhmộtnềnkinhtếthịtrườngthịnhvượnghòanhậpvớikinhtếthếgiới.Nhưvậyđấtnướcnàyđangđứngtrướcmộtsựđộtbiếncựckỳdữdội.Đểthỏamãnnhữngcamkếtcủamìnhđốivớicơquanthươngmạithếgiới(WTO),chínhphủTrungQuốccầnphảichămlochokinhtếnộiđịatrởnênminhbạch,cóbáocáogiảitrìnhvàcókỷluậtthịtrường.ViệchộinhậpcủanướcnàyvàoWTOtuyxảyrachậmchạp-nhưngvớisứcmạnhcủamộtvụđộngđất.ChodùthừanhậntấtcảnhữngthànhtựumộtvàinhàquansátcoicôngcuộccảitạonướcCộnghòaNhândânlàbằngchứngchoviệc,tựdohóavềkinhtếhoàntoànkhôngđưađếnmộttrậttựmớivềchínhtrị.Xétchocùngthìnhữngngườicộngsảnvẫnngoancốbámgiữvàoquyềnlực.Songngườitakhôngđượcphépquên,rằngTrungQuốcdùsaođinữavẫnlàmộtnướcthuộcthếgiớithứbavớimộttầnglớptrunglưutươngđốimỏng.Bởivìnóvẫntiếptụcbịthốngtrịmộtcáchthiếudânchủ,chonêncũngvìthếmàngườitakhôngnhậnratấtcảnhữnggìđãbiếnđổitrongchínhtrịvàtrongxãhội.Ởthậpniênđầutiêncủacảicáchkinhtế,từ1979đến1989,mộtlựclượngchínhtrịđốilậpđãnhanhchónghìnhthành.Phongtrào"Bứctườngdânchủ”khởiđầutạiBắcKinhsauđólanrộngratrênhaimươitỉnhthành;ởthờiđiểmđỉnhcaocủanóđãphongtràođãcôngbốkhoảng40bàiviếtchỉtríchchínhphủ.Tạiđạihộilầnthứ13đảngcộngsảnTrungQuốcZhaoZiyang,thủtướngkhiấy,vàotháng11đãkhởiđộngviệcchínhthứchóađốilậpchínhtrị.Quốchội,theoZhao,cónhiệmvụhàngđầulàthúcđẩynhanhchóngquátrìnhcảicách.MụctiêucủađảnglàxâydựngnướcCộnghòaNhândânthànhmộtnhànước"xãhộichủnghĩahiệnđại,phồnvinh,vữngmạnh,dânchủ[!],phongphúvềvănhóa.”Sựđadạngvềquyềnlợivàtưtưởngphảiđượcchútrọng,phảitạochoconngườicơhộicũngnhưnhữngdiễnđànđểtraođổitưtưởng.Cuốinhữngnăm80kinhtếTrungQuốcbướcvàothờikỳtăngtrưởngmạnh--cùngvớinólàsựbấtmãnvềchínhtrị.Sailầmtronghoạtđộngkinhtếvàthamnhữngđãđẩybậtnềnkinhtếrakhỏitiếntrìnhcủanó.Chỉriêngnăm1988lạmphátbùngpháttừ8%lênđến18%.Sựchỉtríchchínhphủngàycàngquyếtliệtvàđãlanrộngramộtphầnđángkểtrongcôngchúng.Ngaycảcácdoanhnghiệptưcũngthamgiaphảnđối.ViệctruấtchứclãnhtụđảngcóxuhướngtựdovàtrênthựctếlàlãnhtụpháiđốilậpHuJaobangvàotháng4năm1989đánhdấusựkhởiđầucủamộtchuỗinhữngcuộctuầnhành,biểutìnhngồi,tấtcảhaithángsauđóđãbịchấmdứtbằngmộtcuộctắmmáu:QuânđộixôngvàoquảngtrườngThiênAnMôn,sửdụngxetăng,đạnthật,vàhơicaytấncôngnhữngngườibiểutình.NhữngkhoảngkhôngtựdođượcHuvàZhaothiếtlậpđãbịdẹpbỏ,bảnthânZhaocũngbịsavàovònglaolý.Saumộtgiaiđoạnkhókhăncảicáchkinhtếlạitiếpdiễn.Năm1990ThượngHảiđượcphéplậpthịtrườngchứngkhoán,Shenzhenvàonămkếtheo.HệsốchuyểnđổicủađồngYuanngàycàngdễbịtácđộngdướisứcépcủacáctrungtâmgiaodịchthươngmạiquốctế.ViệctiếptụcnớilỏngcácquyđịnhvềđầutưnướcngoàilàmchodòngchảytưbảnvàoTrungQuốcngàymộtdồidào.TrongchuyếnviếngthămđặckhukinhtếthuộcvùngQuảngĐôngvàShenzhennăm1992,DengXiaoping,ngườicóquyềnlựcmạnhnhấttrongnhànướcđãtuyênbốtánthànhchínhsáchthịtrường.Kểtừđóhầunhưlặnghẳnmọitiếngphảnđối.NướcCộnghòaNhândânliêntụchạnchếtácđộngcủaquyềnlựccôngvàocácvấnđềkinhtế,từngbướchộinhậpvàothịtrườngthếgiới,thíchnghivớiquyđịnhvàluậtchơicủanó.Vềchínhtrịgiaiđoạnnàyítcóchuyểnbiếnhơn,mặcdùgiớilãnhđạoTrungQuốctỏracổvũcácnhàkinhdoanhmớimộtcáchcóchủývàchechởhọdướiđôicánhcủamình;ngaycảnhữnghiệpướcquốctếvềcácquyềnxãhội,vănhóa,vàchínhtrịnócũngđềuthamgia.Dĩnhiêntấtcảnhữngkiểuchấpthuậnnhưvậyvềcơbảnvẫnchỉtrêngiấytờ.SongcũnggiốngnhưhiệpướcHensinkiđãràngbuộcLiênXôtrongtráchnhiệm,cáchiệpướcmàBắcKinhđãkýkếtnhưvậysẽđặtranhữnggiớihạnnhấtđịnhđốivớisựtùytiệncủagiớiquanchứctronghệthống.NếunhưsựphảnkhángvềmặtchínhtrịtạiTrungHoatrongnhữngnămgầnđâytrởnênlắngxuống,điềuđótheoquanđiểmcủacácchuyêngiachỉcónghĩalàcuộckhángcựchốnglạigiaicấpthốngtrịđãbướcsangnhữngconđườngmới:conđườngcủaluậtdânsựvàluậthànhchính.GiốngnhưcácnướcchâuÁkhácởđâynhữngnỗlựchiệnđạihóacủachínhphủcũngđãlàmnảysinhnhữngtácđộngphụngoàiýmuốn.TrongkhuônkhổcácthỏathuậnvớiWTOTrungQuốcđãtiếnhànhcảicáchtrậttựluậtphápcủamìnhvàtrongđóđặcbiệtđãtiếnhànhcủngcốluậtbuônbánvàquyềncôngdân.Hậuquảlàhàngloạtcácvụkiệntụngnổilên,trong

đócórấtnhiềuvụkiệnhànhchính.NgàycàngcónhiềungườiTrungQuốcđưanhànướcratrướcluậtpháp--vàđãthắng.Từconsố0năm1984sốlượngcácvụkiệntụngđãtăngvọtlênđến90557vàonăm1997.WilliamAlfordchuyêngiavềluậtTrungQuốctạiđạihọcHarwardvàđồngthờilànhàquansáthoàinghivềtiếntriểnchínhtrịởnướcCộnghòaNhândânđãbìnhluậnvềcáchiệntượngđikèmxảyratrongquátrìnhcảicáchluậtpháp:Vớicácđiềuluậtmớichínhphủkhôngchỉđưavàocáctừvựngluậtpháp,đạođứcvàchínhtrị,quađógiúpchonhữngnhàphêbìnhcóthểdiễnđạtmộtcáchrõrànghơn,màcònđồngthờicungcấpluônchohọmộtbụcdiễnthuyếttạiđóhọcóthểtrìnhbàytấtcảnhữngbứcxúccótácđộnglớnđếncôngchúngcủamình.Vốnđượcgònắntừnhữngtínhtoánđậmmàusắcchínhtrị,việccôngcụhóaluậtphápmangtínhhìnhthứcđãđượcphíađốilậplạmdụngvàoviệcđấutranhchoquyềnlợicủamình.NhậnđịnhnàycũngđãđượcnhàchỉtríchchínhquyềnnổitiếngXuWenlithừanhận,khiôngtakhuyênnhữngngườibạnchiếnđấucủamìnhtrongtươnglainênhoạtđộng"côngkhaivàphùhợpvớiluậtpháp”.Tìnhcảnhcủacácnhàbấtđồngchínhkiếncóthểđưanhầmđếnsựthừanhận,nhiềudânchủcónghĩalàtựđộngcónhiềutựdo.Ởđâyhiệnnaycóvẻnhưthiênvềtrườnghợpngượclại.Trongnhiềuvấnđềchínhtrịnhàcầmquyềnđãtỏrathôngthoánghơnlàngườidân.SaukhilựclượngkhôngquânbắtgiữmộtmáybaydothámcủaMỹvàotháng3.2001,ởMỹngườitaphẫnnộvềphongcáchđàmphánđượccholàcứngrắncủaBắcKinh.NgượclạitrongkhiđóởTrungQuốcdânchúngchorằngchínhphủđãnhânnhượngphíaMỹquánhiều.TronghàngloạtcácvấnđềtừtrậttựcôngchođếnlậptrườngđốivớiĐàiLoan,NhậtvàMỹchothấydườngnhưngườidânTrungQuốccóvẻbầyđoànhơn,dântộchơn,hunghãnhơnvàítbaodunghơnlàtầnglớplãnhđạocủađảng.ViệchiểuthấuđượcýnghĩthựcsựcủangườiTrungQuốcdĩnhiênkhônghềlàđiềuđơngiản;cuốicùngngườitavẫncứphảidựavàonhữngthămdòthỉnhthoảngđượcchophép.Dĩnhiênđiềunổibậtlàtấtcảnhữngnguồnnàyđềuchỉcùngvềmộthướng.CólẽTrungQuốcđitheomộtkhuônmẫulịchsử;Đức,Áo-Hungvàcácnướcđitheosauhọcủathờihiệnđạicũngvậy,vàobuổigiaothờigiữathếkỷ19và20chúngđềubịnêmchặtgiữamộtbênlàchínhphủngạitựdohóavàmộtbênlànhữngphongtràoquầnchúngmangtínhtrấnáp,cộngsản,phátxítvàdântộccựcđoan.GiớilãnhđạoTrungQuốcvìvậycólẽđãđượccốvấnchuđáo,khôngnhữngkhôngđànáppheđốilậpmàcònkhôngtrìtrệtrongviệcgiảitỏacăngthẳngvềmặtchínhtrị.Chỉcóvớicáccảicáchvềluậtpháp,xãhộivàhànhchínhmớigiúpchochínhphủlàmchủđượctìnhhìnhnộichínhphứctạp.Điềunàyphảiđượcthựchiệnvớiconmắtbaoquátvàvớinhữngbướcđirõràng.Giốngnhưtấtcảnhữngkẻchuyênquyềncóýnguyệncảicáchgiớiquanchứctrongđảngtintưởngvàobiệnphápcânbằngnày,họtinvẫncóthểtiếptụckiểmsoátđượchệthốngchínhtrịmặcchoquátrìnhtựdohóathịtrường.TấmgươngcủahọlànguyênthủtướngLýQuangDiệucủaSingapore,ngườiđãthỏamãnniềmmơướccủatấtcảnhữngngườiđànôngmạnhmẽ,bằngcáchôngtađãhiệnđạihóađấtnướccủamìnhvềkinhtếvàxãhộingoạitrừchínhtrị.Nhữngkẻthốngtrịđộcquyềnkhitiếnhànhtựdohóamộtphầnluônluônlặpđilặplại,rằngcóthểđạtđếnhiệnđạimàkhôngcầnphảidânchủhóa.Song,đólàmộtsựnhầmlẫn.Hấunhưtấtcảnhữngquốcgiacótổngthunhậpbìnhquânđầungườilớnhơn10000USDđềuđượccaitrịmộtcáchdânchủ.ChỉcóSingapore(26000USD)vàcácnướcxuấtkhẩudầumỏởvùngVịnhđingượclạixuhướngnày.Quốcgiađôthịnhỏxíunàysovớicácnướclánggiềngcủanócóđượcsựgiàucónhờvàotàilãnhđạokhéoléocủagiớinắmquyềnchínhtrị.Vịtríđặcbiệtcủanó,mộthònđảophồnvinhkhôngdânchủ,chắcchắnsẽkhôngtồntạimãimãi.NgàynaySingaporecũngđãchothấycónhữngđườngnétchủyếucủachủnghĩahợphiến:nềnkinhtếthịtrườngđượcnêucao,bảovệnhữngquyềncơbảnnhưtựdotínngưỡng,vàtựdođilại,thểhiệnsựcởimởvớithếgiớibênngoài.Ngaycảnhữngcấmđoánkỳquặcđốivớimộtvàitờbáongoạiquốcchẳngbaolâunữacũngsẽthuộcvềquákhứ,đặcbiệtlàviệckếtnốiinternetkhônghềcóbấtkỳmộtsựgiớihạnnào.NgườidânSingaporelànhữngngườicóhọc,hòađồngvớithếgiớivàluônnắmbắtmộtcáchnhanhchóngmọisựkiệnxảyrabênngoàibiêngiới.Diễnđànkinhtếthếgiớivàcácủybanđộclậpkhácluônđềuđặnđánhgiáhònđảonàynhìnchunglàmộttrongnhữngđịađiểmbuônbánvàcũnglàđấtnướccôngnghiệptựdo

nhất,xácnhậnnócómộthệthốnghànhchínhcôngtrongsạch.Mặcdùvậyởđâyvẫncòntồntạikiểmduyệtbáochí,pheđốilậpchẳngcógìđểnóivàkhônghềcóbầucửtựdo.TuynhiênnhữngaithỉnhthoảngghéquaSingaporecũngsẽnhậnthấynhữngdấuhiệucủasựđổithay.Thếhệtrẻkhôngcòncảmthấyđươngnhiênphảihàilòngvớihệthốngchínhtrịcứngnhắc,thếhệgiàdùsaocũngđãthừanhận,mộtsựmởcửalàđiềukhôngthểnàotránhkhỏi.NếunhữngngườikếnhiệmLitrongmườilămnămtớithànhcôngtrongviệcdânchủhóaquốcgiađôthịnàytheonhữngđiềukiệncủahọ,thìhọcóthểcứuvãnđượcquyềnlựcvàsựhậuthuẫncủaxãhội.Nếukhôngtìnhthếđếnmộtlúcnàođósẽđộtngộtthayđổivàsẽquétbăngđicáiđộingũgiànua.Nhưvậykiểugìđinữatacũngcóthểtinrằngtrongvòngmộtthếhệđảoquốcnàysẽhoàntấtbướcchuyểntiếpđếndânchủtựdo.ỞchâuÂunhữngkẻchuyênquyềnthửtiếnhànhmộtcôngcuộctựdohóathườngđónnhậnmộtmộtkếtcụctaihọa.Nhiềukẻđãbịtốngcổrakhỏivịtríquyềnlực,thậmchícókẻcònbịhànhquyết,saukhihọthuatrậntrongmộtcuộcchiếntranhhoặcđãđưađấtnướcvàotrìnhtrạngbithảm.Hiệuứngphụkhôngmongmuốncủanhữngkhủnghoảngvàtranhchấpkiểunhưvậy--sựrađicủachínhthểcũ--làđiềutốtduynhấtđitheovớinó,chẳnghạn:ChiếntranhthếgiớithứnhấtđãhạbệcácnềnquânchủchâuÂu,chiếntranhthếgiớithứhailoạitrừđượcchủnghĩaphátxít.ỞchâuÁquátrìnhxảyraítkinhkhủnghơn;ởđókhủnghoảngkinhtếlànguyênnhân,thayvìnhưchâuÂucầnthiếtphảicónhữngtrậngiaotranh.VídụnhưsuythoáikinhtếgiữanhữngnămtámmươiđãgiángmộtđònvàochínhthểquânphiệtNamHàn,làmchonókhôngthểnàogượnglạiđượcnữa.Dothấtbạitrongcuộckhủnghoảngtàichínhnăm1998tầnglớpchínhtrịkhiấyởTháilancũngnhưngườicầmđầunhànướcIndonesiaSuhartođãbịloạibỏ.ĐảngcộngsảnTrungQuốccũngvậy,trongtrườnghợpnềnkinhtếtrựợtdốcquánhanh,nósẽmấtđiuytíntrongdânchúng.Nhữngkẻđộctàicảicáchsẽđượcthưởngthứcđiềuđó,cũnggiốngnhưlờiMosetrongKinhCựuƯớc:Họcóthểlãnhđạocuộcnổidậyđểđiđếnmiềnđấthứa,nhưngchínhbảnthânhọsẽhầunhưkhôngcóhivọngđếnđượcnơiđấy.NhữngngườicộngsảnTrungQuốccầnphảithỉnhthoảnggiởMarxraxemlại:Ôngtađãbiếtrằng:Nếumộtđấtnướctiếnhànhhiệnđạihóanềnkinhtếcủamình,trởnêntưbảnchủnghĩavàquađómangtínhtưsản,tấtcảnhữngđiềunàycũngsẽcótácđộngngượctrởlạivàohệthốngchínhtrị.Nếungườitacảicáchhạtầngcơsở,thìnhấtđịnhsẽdẫnđếnsựthayđổitrongthượngtầngkiếntrúc.KhôngpháhỏngnhữngýđịnhcủanhữngkẻcầmquyềncủamìnhTrungQuốcđangđứngởngãbađườnggiữadânchủvàrốiloạn.Cuộchànhtrìnhsẽkếtthúcởđâu,hoàntoànphụthuộcvàoquyếtđịnhcủađảngởBắcKinh.LiệunócóđitheonhữngtấmgươngcủanhữngkẻchuyênquyềnchâuÁkhác,nghĩalànóbướcđicùngthờiđạivàtrongsựlôicuốncủaquátrìnhtựdohóakinhtếnócũngchophéptiếnhànhcảicáchchínhtrị?Hoặcnósẽchiếnđấuđếnhơithởcuốicùngnhằmgiữvữngquyềnlực?CơhộicủamộtnềnhòabìnhvàtựdoởchâuÁ--nếukhôngphảilàcủatoànthếgiới-sẽphụthuộcvàoquyếtđịnhnày.ChươngBa

DânChủKhôngCóTựDoKhôngcómộtbứctranhnàominhhọasựkếtthúccủaChủnghĩacộngsảnXôViếttốthơnlàbứchìnhBorisYeltsinđứngtrênchiếcxetăng.MạcTưKhoa,19.08.1991:Mộtnhómly

khaicủabộchínhtrịđãralệnhthiếtquânluậttoànquốc;mộtủybantìnhtrạngkhẩncấptựphongđãtiếnhànhgiamlỏngtạigiatổngbíthưđảngcộngsảnLiênXôMikhailGorbachev,đưaquânvàochiếmđóngthànhphốvàtuyênbốhủybỏcáccảicáchdoGorbachevkhởixướng.Chỉmộtchútnữalàviệckhôiphụcchếđộđộctàithànhcông--nếukhôngcóYeltsinngườiđượcđasốbầulàmtổngthốngnướcCộnghòaNgacáchđấykhônglâuđãđứngralênánhànhđộngđảochính,vàkêugọisựkhángcựcủanhândân,kêugọiquânđảochínhkhôngtuânlệnhchỉhuy.Vớilòngdũngcảmcũngnhưsựnhạycảmvềkịchtínhôngtađãtiếnvềphíanhữngngườilínhđangbaovâytòanhàquốchội(còngọilàNhàTrắngởMoscow)đượcbaobọcbởiđáhoacươngtrắng,trèolênmộtchiếcxetăng,bắttaythânmậtnhữngngườilínhtrênxeđangtrongtâmtrạngbốirốivàứngbiếnmộtcuộchọpbáokhôngchuẩnbịtrước.Phầncònlạilàlịchsử.SongtronggiờphútvĩđạicủanềndânchủNganàyđồngthờimột

tấnbịkịchlớnnhấtcủanócũngđãđượctuyêncáo.Trênchiếcchiếnxavịtổngthốngđãthựchiệnđiềumàsaunàytrởthànhthươnghiệuchotámnămcầmquyềncủamình:ôngtađãban

hànhnhữngsắclệnhtựmìnhđơnphươngquyếtđịnh.KhôngaiphủnhậnviệcYeltsinhồitháng81991đãbảovệtrậtdânchủmỏngmanhchốnglạinhữngngườicộngsảnphảnbội;điềunàycũngđúngvớinăm1993,khiôngtagiảitánquốchộivàđưarahiếnphápmới.Songsựlãnhđạobằngcácsắclệnhđãtrởthànhthóiquen.Khiđốidiệnvớicáckhókhăn,Yeltsinđãkhônghềhuyđộngnhữngngườitrungthànhvớimìnhchẳnghạn,màcũngchẳngđưaracácgiảiphápchínhtrị.Ôngtatuyệtđốitừchốimọithỏahiệp.Thayvìnhưthếôngtalạisửdụngquyềnlựcvàuytíncủamìnhđểláchquamọitiếntrìnhdânchủnghịviệnvàbanhànhhếtsắclệnhnàyđếnsắclệnhkhác--ngaycảđốivớinhữngtrườnghợpkhônghoàntoànkínkẽvềmặtluậtpháp.Khicôngchúngnổiloạn,ôngtaliềnthẳngtaybãibỏbộmáyhànhchínhđịaphươngởhình

thứccủanólúcbấygiờ.Thốngđốcbangnàophảnđốiôngtasathảitứcthì.KhitòahiếnphápNgaquyếtđịnhdỡbỏcácquyềnhạnđặcbiệtgiànhchoTổngthống,ôngtađãphớtlờphánquyếtđóvàcắtcáckhoảntrợcấpcủaviênchánhán,làmchoôngnàycuốicùngkhôngchịunổiphảixintừnhiệm.NgoàicơquancủamìnhraYeltsinhầunhưítquantâmđếncáccơquankháccủanướcNga.Ôngtatranhthủmọicơhộiđểlàmsuyyếucơquanlậpphápvàtưpháp.ChiếndịchChechnyatànbạođượcôngtangấmngầmbàyđặttrongkhikhônghềtôntrọngtấtcảmọithảoluậnthôngthường,cácbiệnphápkiểmsoátvàhòagiải.VàtrongnhữngtuầnlàmviệccuốicùngôngtađãthuxếpmộtsựchuyểngiaoquyềnlựcmànhưnhàsửhọcRichardPipes,mộtngườivốnrấthâmmộYeltsin,đãgọiđólàmộtcuộcđảochính.Sáuthángtrướckhicóbầucửtổngthống,Yeltsinrútluivàohậutrường,đưathủtướngPutinlênlàmngườiđạidiện.NhưvậycuộcbầucửchỉlàmmỗiviệccôngnhậnmộtsựđãrồidoYeltsinsắpđặt.Từvịtrícóưuthếcủamộtngườiđươngnhiệm,Putin,trongkhôngkhíhàohùngcủamộtthủlĩnhquốcgia,ngườilãnhđạothắnglợicuộcchiếntranhôngtađãđứngratranhcửvớimộtnhúmchiếnbinhtrungkiênkhôngmàusắccủacácđảngphái.Chẳngcógìđểbàncãikhiphầnthắngthuộcvềôngta.Tínhkhíthấtthường,giànua,hếtsinhlựcvàcănbệnhnghiệnrượuđãlàmchohìnhảnh

Yeltsintronggiaiđoạncuốicủacuộcđờihoạtđộngchỉcònlàmộthóathạchsốngđốivớitrongnướccũngnhưngoàinước.ChonênđúngraYeltsinchỉlàmộthìnhmẫuđầutiêncủamộtchủngloạicácnhàchínhtrịmới,sinhsôinảynởnhanhchóng:hìnhmẫucủanhữngkẻchuyênquyềnmangtínhmịdân.TừkhiChủnghĩacộngsảnphásảngiốngnhưởnướcNganhiềunơicũngđãtiếnhànhbầucửtựdo,trongkhiphongtháicaitrịvẫngiữnguyêntínhcáchđànáp;hiệntượngnàytôigọilàmộtnềndânchủkhôngcótựdo.SựphụchưngchếđộNgahoàng

NgavàTrungquốclàhaiquốcgiaquantrọngnhấtnằmngoàihệthốngdânchủ--tựdo.Côngcuộctìmkiếmmộthệthốngkinhtếvàxãhộithíchhợpcủahọmangtầmcỡtoàncầu.NếunhưcảhaiquốcgiađềutrởnêndânchủtựdotheokhuônmẫuphươngTây,lúcđótấtcảcácsiêucườngsẽcómộttrậttựnhànướcphápquyền,bềnvữngđượcsinhratừnhândân.Điềunàycólẽchưahẳnlàsựđảmbảochomộtnềnhòabìnhvĩnhcửuvàcũngchưaphảilàsựkếtthúccủatấtcảnhữngkìnhđịchgiữacácdântộc,nhưngchắcchắnchúngtasẽcóđượcmộtthếgiớikhácthânthiệnhơn.Hiệnnaycảhaingườikhổnglồnàydĩnhiênvẫnđangcòntiếnbướctrênmộtconđườngkhác.TrungQuốcđãchophéptiếnhànhcảitổkinhtếvàkémnhiệttìnhhơnđốichúttrongcảicáchluậtphápvàhànhchính,cònđốivớiviệcápdụngdânchủthìngượclạihầunhưchưalàmđượcgì.KhácvớiTrungQuốcnướcNgađầutiênđãtậptrungvàoviệccảitổchínhtrị.Ngaytừthời

GorbachevđãcónhiềuGlasnost(minhbạchvềchínhtrị)hơnlàPrestroika(cảicáchkinhtế).KhôngbaolâusaukhiChủnghĩaCộngsảntừngôicáccuộcbầucửtựdovàbìnhđẳngđãđượctiếnhành,bởingườitahyvọngđiềunàysẽkéotheonhữngquanhệdânchủgiốngnhưởphươngTây.CũngđểbắtchướcchủnghĩatưbảnphươngTây,trướchếtnướcNgavàođầunhữngnămchínmươiđãkhởicôngviệchiệnđạihóanềnkinhtế,tuynhiênđiềunàyhầunhưđãthấtbạihoàntoàn.Đơngiảnhóachodễhiểutacóthếnói,BắcKinhcảitổkinhtếtrướcchínhtrị,trongkhiđóMoscowđitheoconđườngngượclại.NgàynayLiênbangNgatựdohơnCộngHòaNhânDânTrungHoa.Nhânquyềnvàtựdo

báochíđượcđảmbảoởmứcđộcaohơn;thịtrườngítnhấttrênlýthuyếtcảvềmặtcạnhtranhlẫnđầutưnướcngoàiđềucởimởhơn.NgượclạiTrungQuốcvẫncònlàmộtxãhộikhépkín

dướisựgiámsátcủaCộngsản,chodùcũngđãtheođuổinhiềuchươngtrìnhcảicáchvềkinhtếvàluậtphápkhácnhau.Conđườngnàođitớidânchủtựdochothấylàhài

hòahơncả?Nếunhưtăngtrưởngkinhtếvàmộttầnglớptrunglưurộngkhắplàchìakhóađểdẫnđếnổnđịnhchínhtrị,thìTrungQuốcđangđiđúnghướng,bởivìnềnkinhtếcủanótrongmộtphầntưthếkỷvừaquađãtăngtrưởngnhanhchóng.Nếuxuthếnàycứtiếptụcvàkếtthúcởnhànướcphápquyền,lốisốngtưbảnvàcuốicùnglàtựdohóachínhtrị(điềuhoàntoànchưathểcoilàđãđượcướcđịnhtrước),thìlúcđócóthểnóirằngnướcCộnghòaNhândânđãhoàntấtmộtconđườngsựnghiệpđẹpnhưtranh.NướcNgangượclạitừnăm

1991đãphảichịuđựngsựsuygiảmtổngthunhậpquốcdânlêntới40%,mãiđếntậnnhữngnămgầnđâynómớibắtđầuhồiphục--vàngaycảđiềunàychủyếucũngchỉnhờvàoviệcgiádầutăngcao.NếunhưbảnthânLiênBangNgacứtiếptụcthựchiệnnhưhiệnnay(ngayởđâyvánbàicũngvẫnchưangãngũ)vàtạonênmột

nềnchuyênchếcóbầucử,trongđóngàycàngnhiềuquyềnđượcđảmbảotrêngiấytờ,nhưnglạikhôngđượctôntrọngtrongthựctế,vàthamnhũngđượctôncaothànhcáchthứchànhxửtrongchínhtrịvàkinhtế,thìnósẽmãimãivẫnởlạitrongtrạngtháikhôngtựdo.SauđónósẽthoáihóathànhmộtbiếndạngcủacácchínhthểNamMỹtrongnhữngnăm

sáumươivàbảymươi:mangtínhtưbảnchủnghĩavàđượclãnhđạobởimộtliênminhbấtkhảxâmphạmcủacácnhómđặcquyềnđặclợi.ỞchâuMỹLatinhgiớiđạiđịachủliênminhvớigiớiquânsự,ởNgatầnglớpthốngtrịmớiliênkếtvớitầnglớpưutúcộngsảncũ.Ngoại

trừbanướcvùngBalticcácbèđảngquyềnlựckiểunhưvậyrõràngđãtạođượchangổởnhiềuvùngthuộcLiênBangXôViếttrướcđây,ởTrungÁ,ởBạchNga,ởUkraine.

SựpháttriểncủanướcNgađingượclạicảhainguyêntắctrọngtâmcơbảnđượckhaitriểntừbướctrưởngthànhlịchsửcủanềndânchủ-thứnhất:khuyếnkhíchtăngtrưởngkinhtếcótổchức;thứhai:tạonêncácthiếtchếchínhtrịcókhảnănghànhđộng.Moscowđãthấtbạitrongcảhaiviệcnày.KhôngphảiđóinghèođãcảntrởngườiNga,màchínhlàsựgiàucócủahọ.NgaytừthờiXôViếtngườitađãdạychohọcsinh,rằngchúngđangsốngtrongmộtđấtnướcgiàucónhấtthếgiới.Hơilạlàlầnnàyhệthốngtuyêntruyềnđãtiệmcậngầnđếnđượcsựthật.Nếuđánhgiámứcđộphồnvinhcủađấtnướctheotàinguyêncủanó,nướcNgavớitrữlượngdầumỏ,khíđốt,đáquývàkhoángsảnvôcùnglớnsẽchiếmvịtríđầubảngxếphạng.CácnguồntàinguyênthiênnhiênđãkéodàithờiđiểmsụpđổcủahệthốngXôViếtítnhấtlàmộtthếhệvàđãlàmnênsựthấtbạicủacôngcuộcxâydựngmộtnhànướccókhảnănghoạtđộng.TrongthếgiớimơướccủaChủnghĩaCộngsảnXôViếtbộtàichínhkhôngcầnphảitiến

hànhthuthuế,bởithựcratoànbộnềnkinhtếquốcdânlàcủanó.Chỉtiếc,rằngmuộnnhấtlàvàonhữngnăm70phầnlớncácxínghiệpcủanóđãhếttuổiphụcvụ.Thayvìtạoragiátrịgiatăng,chúnglạilàmgiảmgiátrịcủacácnguyênvậtliệuđượcchếbiến.NhànướcXôviếtchitiêuhầunhưchủyếudựavàoviệcbóclộttàinguyênkhoángsảncủamình.KháchẳnvớichếđộđộctàiởNamHànvàĐàiLoannókhướctừviệckhơiđộngtăngtrưởngbằngcácchươngtrìnhkhuyếnkhíchkinhtếhoặcítnhấtcũngbằngcáckhungluậtphápổnđịnh.Cácchínhphủgiàucóvớitínhhợpphápđángnghingờthườngmuasựquýmếncủacácquầnthầnbằngnhữngkhoảnchucấpvềmặtvậtchất(vídụnhưArậpSaudi).NhànướcXôViếtngượclại,họsửdụngkhủngbố.Moscowkhôngmuốntiêuphítiềnbạc,vậtchấtchongườidân,nhữngthứvốndĩđượcđểdànhchocácmụcđíchcaohơn-chẳnghạnnhưđểduytrìmộtbộmáyquânsựkhổnglồ,hoặcđểviệntrợchocácnướcchưhầuthuộcthếgiớithứba.SựsụpđổcủaChủnghĩacộngsảnthừakếlạichoGorbachevmộtnhànước,đủmạnhđểkhủngbốcôngdâncủamình,nhưnglạiquáyếuđểcóthểphụchồinềnkinhtế.YeltsintiếptụclàmtrầmtrọnghóacácvấnđềchínhtrịcủanướcNga.Nhữngngườiủnghộôngtađãlýgiảichonhữnghànhđộngchuyênquyềncủaôngtabằngmộtlýdophùhợp,

ôngtađãbuộcphảitiêudiệtnhữngkẻphảnđộngnguyhiểm.Songđiềutrôngđợiởmộtnhàcảicáchlàôngtasaunhữnghànhđộngthanhtrừngcàngquyếtliệtthìlạiphảiđểchocôngcuộcxâydựngcàngcóýnghĩahơntiếpnối.ViệcJawaharlalNehrutrongcuộckhángchiếnchốnglạithựcdânAnhđãphảingồitù13năm,khônghềngăncảnôngtasau

đó,khiđãtrởthànhthủtướngcủanướcẤnĐộtựdo,bỏracàngnhiềuthờigianhơnnữachoviệcbảotồnnhữngthànhquảcủangườiAnh.NelsonMandelachấpthuậnmộtcuộc

khángchiếnbằngbạolựcvàcựcđoanchốnglạichủnghĩaphânbiệtchủngtộc.MặcdùvậyngaysaukhinhậmchứcôngtađãmờinhữngngườiNamPhidatrắngthamgiavàocôngcuộcxâydựngmộtxãhộimớiđasắctộc.KhácvớiNehruvàMandela,Yeltsinkhôngmấyquantâmđếnviệcxâydựngnhữngthiếtchế

chínhtrị,ngượclạitrênthựctếôngtacònlàmsuyyếutấtcảnhữngcơquannhànướcnàocạnhtranhvớicơquantổngthống,bấtkểđấylàcơquanlậppháp,tòaánhaylàcácthốngđốcbangđượcnhândânbầulên.Hiếnphápcủaôngtanăm1993đãtướcquyềncủaquốchội,xíchchặtcơquantưphápvàgiảithoátngườiđứngđầuquốcgiakhỏimọisựkiểm

soát.CũngđángtiếclàYeltsinđãkhôngthànhlậpđảng,mặcdầuđốivớiôngtanóquádễđểtậphợpvàođócáclựclượngtiếnbộởNga.HơntấtcảmọithứkhácđiềunàycóthểcủngcốvàlàmpháttriểnnềndânchủNga.Songđángtiếcrằngôngtađãbỏlỡcơhội.Nócóthểcóvẻnhưlàchuyệnkhôngquantrọng,nhưngsựthựckhôngphảinhưvậy,nếunhưngườitanhậnthứcrõ,rằngtrongmộtxãhộihiệnđạicácđảngpháilànhữngdiễnđànởđóconngườiphátbiểu,điềuchỉnhvàgiớithiệunhữngquanniệmcủahọvềđạođứcvàchínhtrị."KhôngcónướcMỹmàkhôngcódânchủ,khôngcódânchủmàkhôngcóchínhtrị,khôngcóchínhtrịmàkhôngcócácđảngphái"-côngthứcnàycủanhàsửhọcClintonRossitercóthểvậndụngđượcchotoànthếgiới.Khôngcócácđảngphái,chínhtrịlúcđóchỉcònlàtròchơicủanhữngkẻđộcchiến,củanhữngbăngđảng,củanhữngconngườiquyềnlực.ChínhđiềunàylàtrườnghợpcủanướcNgangàynay.PutinđãhoànhảohóadisảncủaYeltsin.Chẳngphảilàcáccuộccảicách,màlàđịavị"siêu

tổngthống"củaôngta.LậptứcngaytừnămnhậmchứcđầutiênôngtađãxốclạibộmáynhànướcNga.Mụctiêuưutiêncủaônglàcácthốngđốccủa89chủthểthuộcliênbang(cácđoànthểđịaphương),ôngtađãđặt7đạidiệntoànquyềncủamìnhtrướcmũicácvịnàyvàtruấtbỏghếcủahọtronghộiđồngliênbang,tổchứcđạidiệncủacácnướcthànhviênthuộcNga.KểtừđóchỉcòncócácquanchứcdoKremlinsắpđặtngồihọpvớinhau.NgoàiraPutincòngiữriêngchomìnhquyềnđượchạbệnhữngngườicầmđầucáctỉnhnàobịnghingờviphạmluậtpháp.Hạviện,còngọilàDuma,bịôngtathuyếtphụcphảicắtgiảmphầntiềnthuếchuyểngiaochocáctỉnh.NhữngnạnnhântiếptheocủachínhsáchđốiđầucủaphủtổngthốnglàgiớitruyềnthôngcũngnhưcácloạiđầusỏchínhtrịkhéttiếngởNga,nhữngđốitượngnàyđềubịôngtađedọakhámxétvàbắtgiữ.Chiếnthuậtđedọađãpháthuytácdụng.Cảsựtựdobáochítrênthựctếcũngđãbịxóabỏ:Vàothángtư2000mộttậpđoànthânhữuvớiđiệnKremlinđãmuađứtkênhtruyềnhìnhcuốicùngpháttrêntoànlãnhthổcónộidungphêphánchínhphủ(NTW)vàsauđósathảinhữngngườicủabanlãnhđạo.Cácbiêntậpviên,nhânchuyệnchuyểngiaocơquanđãxinthôiviệcvàtìmđếnmộtkênhtruyềnhìnhkháccủaWladimirGusinski,ngườisánglậprađàiNTW,họđãphảinhậnthấy,ngườigiaoviệcmớicủahọnhanhchóngbịsiếtchặttronggọngkìmcủacơquantàichínhNganhưthếnào.Cáccơquaninấntrêndanhnghĩalàđộclậpthìgiờđâynổibậtvớinhữngnhânvậttrungthànhvớiđườnglối.BằngchínhsáchbàntaycứngrắnPutinchỉthỏamãnđựợcmỗinguyệnvọngcủacáccửtri.

TheokếtquảthămdòcủaviệnthămdòFOMthuộcMoscownăm2000có57%ngườiNgaủnghộsựkiểmduyệt.CũngđượcdânchúngủnghộởmứctươngtựlànhữngloạtđạncủaPutinnãvàotầnglớpđầusỏchínhtrị,nhữngkẻthôngthườngđãcóđượcsựgiatăngtàisảnbằngnhữngcáchthứcmờámvàvớinhữngbiệnphápđángngờ.Nhiềuthốngđốctrởthànhnhữngkẻcầmđầuđịaởđịaphươngvớimáuthamnhũngđãngấmđếntậnxươngtủy.Nhưng:NếuôngchủcủađiệnKremlinsuỵtcôngantheodõitấtcảnhữngdoanhnhân,nhữngnhàchínhtrịkhôngchịuphụctùng,khôngsớmthìmuộnôngtasẽkhoétrỗngnhànướcphápquyền.ỞMoscowmộtvuacôngnghiệptươngđốinhỏvàtrongsạchđãtiếtlộvớitôi:"Trongchúngtôichẳngaicóbộcánhsạchsẽcả.KhôngmộtaiởNgalàmănmàlạikhôngviphạmluậtpháp.ĐiềunàyPutincũngbiết.Nếuôngtakhẳngđịnh,sẽchămlogiữvữngtrậttựvàluậtpháp,thìđóchỉlàchuyệntầmphào.Ôngtachỉsửdụngnhữngcáiđóchocácmụcđíchchínhtrịcủamình."Songnhữngaivậndụngmộtcáchchọnlọcluậtphápđểlàmvũkhí,kẻđóđãviphạmnguyêntắccơbảncủabìnhđẳngluậtpháp.Nghiêmtrọnghơnnữalànhữnghậuquảlâudàicủasựtànbạocủatổngthống.Chủnghĩa

đanguyênnảysinhtừsựtranhđuacủacáclựclượngxãhội.WladimirRyschkow,mộttrongsốrấtítnhữngngườitheoChủnghĩaTựdotrongquốchội,đãchỉvàoquákhứ

củachâuÂu:"CácBátướcvàcácNamtước,nhữngngườibựctứcchốnglạitriềuđình,chắcchắnhọchẳngphảilànhữngchàngtraingoanhiền.Nhưnghọđãkhốngchếđượcnềnquânchủ.NếuPutinchiếnthắng,khiđóởnướcNgachẳngcòncókẻnàodámđươngđầuchốnglạiđiệnKremlin.LạimộtlầnnữachúngtaphảitrôngchờvàolòngtốtcủaNgahoàngcủachúngta."PutinlàmộtSahoàngtốt;ôngtamongmuốncómộtđếchếhiệnđại.Theoquanđiểmcủaôngta,nướcNgacầnphảicótrướchếtlàtrậttựvàmộtnhànướcmạnhđểtựdohóanềnkinhtếcủamình.Cólẽtựbảnthânôngtachorằng,đếnmộtngàynàođóLiênbangsẽđủđộchínchomộtnềndânchủ.Nếuôngtakhéoléosắpđặt,cóthểPutinsẽđónggópchosựchuyểnđổiđấtnướccủamìnhthànhmộtnhànướccôngnghiệpvữngbền,ởđónhữngsựtựdođicùngvớicáitênnàyítnhấtcũngcóphầnnàotrởthànhhiệnthực.ĐiềunàydĩnhiênkhôngnhấtthiếtchorằngconđườngNgalàtốt,nghĩalàmộtconđường

tạođiềukiệnnổilênchomộtkẻchấpchínhđànápđốilập,giámhộhệthốngtruyềnthông,cấmđoáncácđảngphái,đểtiếpđóhiệnđạihóanềnkinhtếquanhữngmệnhlệnhđộcđoánvàcuốicùngtrongmộttươnglaixasẽchophépdânchủhóa.Theologicnàycólẽnềndânchủkhôngtựdochođếnnayítnhấtcũngchưagâytáchạigì,bởinóngẫunhiênđãlàmnảysinhramộtkẻchuyênquyềncóhiểubiết,trongtươnglaicóthểmởcánhcửađiđếntựdochođấtnướccủamình.Nhưthếngườitadĩnhiênsẽkhôngchođólànềndânchủmàlàmộtnềnchuyênchếphóngkhoáng--tuynhiênlúcnàocũngtồntạinguycơ,bảnthânPutinhoặcnhữngngườikếnhiệmôngtatéralạilàmộtSaHoàngđộcác,lợidụngquyềnlựctuyệtđốicủamìnhchonhữngmụcđíchkhôngmấycaothượng.Vàđiềunàycólẽcũngkhôngphảilàđiềumớilạ.Nhữngsựlầmđường

SựpháttriểncủanướcNgacónhữngtươngđồngcủanó.ỞchâuPhi,châuÁvàchâuMỹLatinhtronghaithậpkỷcuốiđâycómộtsốthểchếđộctài,ngượcvớinhữngnhànướcphươngTâyvàViễnđôngchúngkhôngthểchắtlọcđượcgìtừmộttruyềnthốngtựdohiến

địnhhoặctưbảnchủnghĩavàđãtiếnhànhdânchủhóamộtcáchhìnhthức--vớinhữngkếtquảthảmhại.TheomộtnghiêncứucủagiáosưthuộcStanford,LarryDiamond,"từnăm1993,làthờigiankhiđómọinướcởTâybáncầuđềucóbầucửngoạitrừCuba,đãcó

đếnmườitrongsốhaimươihainướclớnthuộcchâuMỹLatinhthườngxuyênviphạmquyềnconngười,điềunàykhôngphùhợpvớicácđiềukiệndânchủbềnvững".NgoàitrườnghợpngoạilệđángchúýlàBrazilratìnhhìnhtừđóđếnnayhầunhưchỉcótrầmtrọnghơn.ĐiềunàycũngđúngchoVenezuelavàtổngthốngcủanó,ôngHugoChavez.Khicònlàmột

đạitádothamgiavàocuộcđảochínhhụtnăm1992ôngtađãbịsathảirakhỏiquânđộivàbịgiamgiữhainămliền,năm1998saumộtcuộctranhcửquyếtliệtđầytínhchấtmịdânôngtađãgiànhđượcchứcvụtổngthốngvới56%sốphiếubầu.Quatrưngcầudânýôngtađượcủyquyềnsoạnthảomộthiếnphápmới,truấtquyềncủahànhphápvàtưpháp,mọiquyềnlựcnhànướcđượcchuyểngiaochomột"quốchộiđượchiếnphápxácnhận";92%cửtriđãbỏphiếuchobiệnphápnày.BathángsauđóđảngcủaChavezlạichiếmđược

92%sốghếtrongquốchội.Dựthảohiếnphápchophépkéodàinhiệmkỳcủatổngthốngthêmmộtnăm,tạođiềukiệnchoôngtatáitrúngcử,bãibỏmộttronghaiviệndâncử,hạnchếquyềngiámsátdânsựđốivớilựclượngvũtrang,traochochínhphủnhiều

quyềntácđộngvàonềnkinhtếvàchophépbanlãnhđạomớiđượcsathảicácchánhán."Chúngtađangtiếnthẳngtớitaihọa",ôngJorgeOlavarria,nghịsĩlâulâunămvàđồngminhtrướcđâycủaChavezđãcảnhbáo."Hiếnphápnàyđãđầylùichúngtatrởlạihàngtrămnămvàlàmchogiớiquânsựtrởnêncánhtaymangvũkhícủamộtphongtràochínhtrị."Tháng12năm1999hiếnphápsửađổiđãđượcthôngquavới71%sốphiếuthuận.MặcdùChavezkhônggiữđượclờihứađưakinhtếđilênmạnhmẽ,nhưngchưabaogiờthànhphầnủnghộôngtagiảmxuốngdưới65%.Đầunăm2002cóvẻnhưgióbắtđầuđổichiều:Sựbấtmãnrộngkhắpdosuythoáikinhtếvàdophongtháilãnhđạothôbạocủangườicầmđầunhànướcđãbùngphátthànhphongtràoquầnchúngbiểutìnhchốngđối.NhữngngườicầmđầuquânđộivàkinhtếđãtiếnhànhđảochínhvàbắtgiữChavezvàotháng4năm2002.Haingàysauôngtađượcthảtựdotrởlại,vàtrongvòngmộttuầnkẻquyếnrũtàiba,đượctínhchấthoàntoànkhôngdânchủcủacuộcđảochínhlàmgiatăngthêmsựủnghộ,giờđâyđãlạingồichắctrênyên.Venezuelasởhữumộtthứ,cáimàđốivớimộtnềndânchủhoàntoànkhácvớisựthuậnlợi:đóchínhlàsựgiàucóvềtàinguyênthiênnhiên,trongđấyphảikểđếntrữlượngdầumỏvàoloạinhiềunhấtnằmngoàivùngTrungcậnđông.Hậuquảcủađiềunàylàquảnlýtồitrongkinhtế,thamnhũngcũngnhưmộtsựxuốngcấpcủacácthểchếxãhội.BốntrongnămngườidânVenezuelasốngdướimứcnghèokhó--vàđiềunàyxảyratrongmộtđấtnước,ởđótrướcđâyhaimươinămcómứcsốngthuộcvàohàngsungtúcnhấtchâuMỹLatinh.VềnguyêntắcđấtnướcvùngCarribeannàyđãchínmuồichomộtcuộccáchmạng.ThayvìnhưvậythìnólạinhậnđượcmộtCaudillo(lãnhtụ)mới,mộtquanchứcdâncử,kẻtựnhậnmìnhlàngườiđứngrabảovệđấtnướcchốnglạiphầncònlạicủathếgiới(ámchỉnướcMỹ).ChínhvìvậyôngtatrởnênrấtthânthiếtvớiFidelCastro,SaddamHussein,vàngaycảvớinhânvậtkỳquáiMu'ammarGadhafi.Tệhơnnữa:ChavezcổvũchomộtniềmtinđãbámrễsâuởchâuMỹLatinh,rằngnhữngthayđổicótínhxâydựngíttrôngchờvàomộtxãhộiđanguyên,trongđócácđảngpháivàcácnhómquyềnlợitranhđấugiannanđểđiđếnthốngnhấtcáccảicáchtừngbướcmột,hơnlàtrôngvàomộtvịcứutinhmớimẻ,ngườisắpxếplạiđấtnướcvàkhuyếncáomộtthờiđạivàngsonbắtđầu.ÝtưởngnàytrongnhữngnămvừaquađãlanrộngkhắpvùngAndes.NếunhưtìnhtrạngkinhtếtrìtrệcủachâuMỹLatinhtiếptụckhôngcógìthayđổi,cóthểýtưởngnàyrồiđâysẽtiếptụclanrộngratoànbộchâulục.ChâuPhitrongnhữngthậpniênvừaqualàmộtsựthấtvọngtrênmọiphươngdiện.Việcdiễnrabầucửđađảngở42trongsố48nhànướcdađenởPhichâutừnăm1990đếngiờ,đãlàmtrỗilênniềmhyvọng,rằngthờiđạicủacácnhàđộcquyềnthamlamvàcủasựđútlóttrànlanđãđếnhồikết.TờNewYorkTimesthậmchícòncholàlànsóngbầucửnàyởtrongmộtnhịpthởvớisựchuyểnmìnhcủaĐôngÂuthờihậucộngsản.Songđóquảlàmộtsựsosánhkhậpkhiễng:MặcdùviệcdânchủhóatrongnhiềumặtđãđónggópvàoviệcmởcửavềchínhtrịcũngnhưgiảiphóngngườidânchâuPhi;songcùngvớiđiềuđósựmấtổnđịnhcũngđếntheolàmchogiatăngthamnhũngvàvôchínhphủởhàngloạtcácquốcgia.ChuyêngiavềChâuPhi,ôngMichaelChegevìvậyđãrútrakếtluận,ởchâulụcĐenngườita"đãquáchútâmvàohệ

thốngđađảng"vàvìvậyđãbỏqua"nhữngquytắccơbảncủaChủnghĩaTựdohợphiến".BởiphầnlớnchâuPhitừngàyđótrởđikhôngcótiếntriểnvềkinhtếlẫnnhànướcphápquyền,chonênởđấycũngkhómàtìmrađượcnhữngquytắcnhưvậy.Chắcchắnchẳngphảingẫunhiên,rằngởhainước,tạiđósựtựdohóacótiếnbộvượtxanhấtlạilànhữngnướccóthunhậpbìnhquânđầungườinằmtrêngiảinguyhiểm3000USD-6000USD:NamPhiđạtđược8500USD,Botawana6600USD(cảhaitrịsốđềutăngmạnhdotàinguyênthiênnhiên).Nhữngđiềunàydĩnhiênkhôngcónghĩalàdướithờicủanhữngkẻthốngtrịtrộmcướpkhixưamọiviệcđềutốthơn;ngượclạiphảithấyrõ,rằngtrướcmỗimộtcôngcuộcdânchủhóakếtiếpphầnchâulụcĐencầnthiếtphảicómộtnềnchínhtrịcótrìnhđộ.KhiquansáthọctrògươngmẫunhưMozambique,đấtnướcsausáunămnộichiếnđãtrởthànhmộtnềnkinhtếthịtrườngdânchủvàcókhảnănghoạtđộng,ngườitakhôngđượcphépquênrằngđằngsaucáiđóthườngẩnchứamộtsựtrợgiúptíchcựctừnướcngoàivàtừphíaLiênhiệpquốc.ViệctrợgiúpđóchắcchắnkhôngphảigiànhchotấtcảmọinướcchâuPhi.ỞvùngtrungÁ,vídụnhưKyrgyzstanngaycảnhữngcuộcbầucửđôichúttựdocũngđãthườngsảnsinhranhữngcơquanhànhphápsiêumạnh--gâykhókhăncholậppháp,tưpháp,quyềncôngdânvàcáctổchứckinhdoanh.Ởmộtsốnướchầunhưkhôngcócảbầucử;nhữngkẻchuyênchếmịdânnắmquyềnquyếtđịnh.ChẳnghạntổngthốngAzerbaijanGaidarAliyevtrướcđâylàlãnhđạoKGBvàlàủyviênbộchínhtrịđảngCộngsảnLiênbangXôviết.Ngườitiềnnhiệmcủaôngtađãbịchínhôngtađảochínhlậtđổnăm1993.Mặcdùvậynhữngngườithôngthạotìnhhìnhđềuchorằng,nếungaybâygiờcóbầucửnghiêmchỉnhAliyevvẫncứtrúngcửnhưthường.Thếnhưngngaycảnếunhưngườianhhùngdântộctrởthànhngườilãnhđạodântộc,cũngkhôngcónghĩalàmộtthờiđạivinhquangsẽtựđộngmởra:Georgeiachođếncuốinăm2003đấtnướcnàynằmdướiquyềnlãnhđạocủaEduardShevardnadzenổitiếng,ngườiđãtừnglàmbộtrưởngngoạigiaothờiGorbachevvàcócôngđónggópquantrọngvàoviệcchấmdứtcuộcchiếntranhlạnh.Chínhngaycảôngtacũngđãsửasanglạikếtquảbầucử(hìnhnhưkhôngtừmộtlýdothúcbáchnào)vàkhôngcókhảnăngngănchặnnạnthamnhũngcũngnhưbảovệcácquyềncủacôngdâncủamình.Phổcủanềndânchủkhôngtựdotrảirộngtừnhữngtộilỗinhỏ(Argentina)đếnxâmphạmnặngnề(Ukraine,Venezuela)vàthậmchígầnnhưđộctài(Kazakhstan).MặcdùbầucửởnhữngnướcnàyhiếmkhicóđượcsựnghiêmchỉnhnhưởcácnướcphươngTây,tuyvậynóvẫncóthểđượccoilàphươngtiệnthamgiaquyếtđịnhcũngnhưlàthướcđomứcđộủnghộcủangườidânđốivớicácứngcửviên.Sựphatrộncóvẻnhưnghịchlýtừdânchủvàgiámhộbiếnthiêntùytheonước,nhưngcóthểtìmthấyđượcởkhắpmọinơi.Nhưthulượmcóđượctừtổngkếtduynhấtthườngxuyênvềsựpháttriểndânchủvàluậtpháphợphiếncủatừngquốcgia,chothấysựxuấthiệncủahiệntượngdânchủkhôngtựdotrongnhữngthậpkỷgầnđâyngàycàngnhiềulên.Nếunhưtrongsốnhữngquốcgiavàonăm1990phấnđấutiếntheoconđườngdânchủchỉcó22%đượctínhvàothuộcdạngnày,thìđếnnăm1992thànhphầnnàyđãtănglênđến35%vàđếnnăm1997đãlà50%.Chodùđồthịnàytừbấyđếnnayđãcóchiềuhướngđixuốngthìvẫncứcònkhoảngmộtnửasốnềndânchủnontrẻlàkhôngtựdo.Cómộtsốngườichođólàgiaiđoạngiữa,mộttiếntrìnhchạyràmàcácxãhộidânchủtrongnhữngnămthángnontrẻcủamìnhđềuphảitrảiquamộtlần.TheoquanđiểmcủaEconomistChủnghĩaTựdohợphiếntrưởngthành"trướchếttừnềndânchủ".Mộtluậnđiểmthườngthấy.Nhưngliệucóđúngvậykhông?CáccuộcbầucửởTrungÁvàởchâuPhicótạonênđượckhônggiantựdochínhtrị?Haylànóchỉđượcdùngnhưmộtchiếclànhođểkhéocheđậychonhữngkẻchuyênquyềnvànhữngkẻmịdân?Bởivìởnhiềunướcquátrìnhchuyểnđổivẫnđangtiếptụctiếpdiễn,chonênmộtkếtluậncuốicùngcólẽcònquásớm.Tuynhiênnhữngtínhiệubáotrướcchothấytìnhhìnhlàxấu:Nhiềunềndânchủkhôngtựdo,trongsốđógầnnhưtoànbộnằmởvùngTrungÁ,đãnhanhchóngbiếndạngthànhchếđộđộctài.Bầucửcầnphảiđượctiếnhànhchỉđểhợpthứchóaviệctiếmquyềntrướcđó.ỞchâuPhingượclạiquátrìnhdânchủhóamộtcáchvộivãthườngđưađếnkếtquảuyquyềncủanhànướctrungươngbịcoithường,kíchđộngxuhướnglykhaivàcácmâu

thuẫnsắctộc.Mộtsốnơi,vídụnhưVenezuelavàPeru,cáccấutrúccơbảncủamộtnềndânchủđãtrụvữngđược,thếnhưngnóvẫnbịcácthựctiễnthiếutựdolẫnát.VàcuốicùngcónhữngkịchbảnnhưởCroatiavàSlovakia,tạiđóquảthậtcácnềndânchủkhôngtựdođãchuyểnđộngtheohướngchủnghĩahợphiếnvàhiệnđại;trongcáctrườnghợpnàycácyếutốdânchủthểhiệnlànhữngchấtxúctácchocảicách,bởivìnóđãlàmnênmộtđiềuđitrướctấtcảcácdạngnhànướckhác:nóđãtốngcổnhữngkẻănbámrakhỏicửavàtạođiềukiệnchomộtsựchuyểngiaoquyềnlựcônhòa.MặckhácởCroatiacũngnhưởSlovakiamứcthunhậpbìnhquânđầungườivới6698USDvà9624USDcũngđãthuộcvàoloạicao.ỞnhữngnướcnghèohơnngoàichâuÂucóvẻnhưbướcchuyểnđổitừmộtnềndânchủthiếutựdosangmộtnềndânchủtựdotuythếvẫnchưacóthểdiễnra.VídụtrườnghợpPakistan:Thángmườinăm1999tổngtưlệnhquânđội,tướngPervezMusharrafđãđộtnhiêntiếnhànhcuộcđảochínhlậtđổthủtướngdâncửNawazSharif-thếnhưngcuộcđảochínhnhưthế(cuộcthứtưtrongcũngchừngấythậpkỷ)lạigâyraítxônxaohơnlàâmhưởngcủanótrongdânchúng.NgườidânPakistanchẳnghềnhỏmộtgiọtnướcmắttiếcthươngsựrađicủamộtnềndânchủgiảhiệuđãtừngngựtrịđấtnướchọmườimộtnăm,mườimộtnămròngcầmquyềnSharifvàngườitiềnnhiệmcủaôngta,bàBenazirBhuttođãvơvétlàmgiàu,đưabạnbèthânquenvàocácchứcvụtòaán,sathảicáctỉnhtrưởng,chophépnhữngkẻhồigiáocựcđoanbanhànhnhữngluậtphạthàkhắcvàđụckhoétngânsáchquốcgia.Năm1998mộttờbáolớnởPakistanđãcôđọngtìnhhìnhđấtnướctrongmộttiêuđề"Dânchủphátxít:Tiếmquyền,bópnghẹtđốilập!".PhươngTây,màchủyếulàbáochíMỹnhìnvấnđềđươngnhiênlàkhác;họđồngthanhlênáncuộcđảochính.Trongcuộcchạyđuabầucửtổngthốngvàonăm2000khiđềcậpđếnsựkiệnđó,GeorgeBush,Bushcon,mặcdùkhôngthểnhớnổitênvịsếpmớicủađấtnướcđó,nhưngvẫnthểhiệnniềmtinrằng,ôngấysẽ"ổnđịnhtìnhhìnhkhuvực"--vìvậymàtờWashingtonPostlậptứcsauđóđãlăngmạôngtalàkẻdịgiáo.Hainămsauvàđượcủnghộbởisựđộtbiếnsaungày11.09,Musharrafđãtiếnhànhtriệtđểnhữngcảicáchhànhchính,xãhội,giáodụcvàkinhtếđếnnỗibảnthânnhữngngườiủnghộôngtacũngkhôngngờnổi.Ôngtahầunhưkhônghềnhậnđượcmộtsựyểmtrợnàotừphíanhữngđạidiệndâncử;mặcdùvậynếuôngtagiànhđượcthắnglợi,thìcũngchỉbởiôngtakhôngvìtínhtoántrongchiếnlượctranhcửmàphảiđểýđếnquyềnlợicủacácđạiđịachủ,củanhữngkẻhồigiáocựcđoanquânphiệtvàcủacácthủlĩnhbộtộc.Ngaycảkhinếunhưđốivớimộtnhàđộctàikhôngcógìđảmbảorằngôngtavềlâudàiphảicónghĩavụđốivớicộngđồng,thìngườitacũngphảicôngnhậnMuschrrafởchỗ,chưacómộtchínhtrịgiadâncửnàocủaPakistanđãhànhđộngmộtcáchtáobạo,kiênquyếtvàhiệuquảnhưôngta.Chắcchắngầnđâyvịtướngđãtỏranhiềuchuyênquyềnvàítphóngkhoánghơnnhưcáivẻbênngoàibanđầu.Songbấtchấptấtcảnhữngsựphảnkhángcủacáccánhphongkiến,tôngiáoôngtavẫntiếptụckiêntrìconđườnghiệnđạihóavàphitôngiáohóa.ViệccảitổlạiđấtnướcPakistanvềkinhtếvàchínhtrịlàmộtchủtrươnghầunhưvôvọng.NếuthànhcôngthìđiềunàycũnggiốngnhưtrườnghợpcủaLiênbangNga,nókhôngbắtnguồntừlịchsửtrướcđấycủađấtnướclànềndânchủ(khôngtựdo),màlàtừsựtácđộngcủamộtkẻchuyênquyềnphóngkhoáng.

NhữngcạmbẫycủadânchủNhữngsựdèdặtcủachúngtôiđốivớinhữngkẻchuyênquyềnđượcbầulênởNga,Trung

Á,vàChâuMỹLatinhngàynaycólẽđãđượcnhữngngườitheoChủnghĩaTựdoởthếkỷ19nhưJohnStuardMillbiếtđến.Trongphầndẫnnhậpcuốnkinhđiểncủamình"LuậnvềTựdo"ôngtacónhắcđếnsuynghĩnảysinhtrongquátrìnhdânchủhóa,rằngngườitatrướcđó"đãtựnhấnmạnhquánhiềuvềtầmquantrọngcủaviệcgiớihạnquyềnlực.Điềunày[…]

làmộtphươngphápphòngngừachốnglạinhữngkẻcầmquyềnmàquyềnlợicủahọthườngxuyênđingượcvớiquyềnlợicủanhândân."Ởđâunhândânvàkẻcầmquyềnđồngtìnhvớinhauthìbiệnphápnàytrởnênthừa,bởivì:"nhưvậydânchúngkhôngcầnphảiđượcbảovệkhichốnglạinguyệnvọngcủachínhhọ."CóvẻnhưđểkhẳngđịnhlýlẽnàytổngthốngnướcCộnghòaBạchNga,ngườithắngcửvớiđasốtuyệtđốinăm1994,đãtrảlờichocâuhỏivềvấnđềgiớihạnquyềnlựccủaôngtanhưsau:"Hoàntoànkhôngcóchuyệnlàđộctài.Tôiđếntừ

trongdânchúng,vàtôisẽđạidiệnchohọ."ĐiểmmàởđấyChủnghĩaTựdohợphiếncọsátvớinềndânchủđólàphạmviquyềnlực

củabạolựcnhànước:Chủnghĩahợphiếntìmcáchđểkiểmsoátquyềnlực;Dânchủngượclại,tìmcáchtậptrunghóavàsửdụngquyềnlưc.BởivậyđốivớinhiềunhàtheoChủnghĩaTựdoởthếkỷ18và19điềunhắctớiliềntrênđâychínhlàmốihiểmnguyđốivớisựtựdo.

Sựđòihỏiquyềnlựctuyệtđốicủacácchínhquyềndâncửkhiếnchochúngcókhuynhhướngtậptrunghóaquyềnlựccông--nếucầnthiết,cóthểsựdụngnhữngbiệnphápvihiến,vàthườngđemlạinhữnghậuquảđángthấtvọng.Kếtquảcuốicùnglàmộtchếđộchuyênchếbạongượcđượchợpthứchóamộtcáchdânchủ.Trongnhữngthậpkỷgầnđâycácchínhphủdâncửnhândanhnhândânvớimộtsựhợp

thứcđẹpđẽnhấtđãcắtxénảnhhưởngvàquyềncủacácphầntửkháctrongxãhội,bấtkểvềchiềungang(quaviệclàmsuyyếucáctổchứccạnhtranhđốivớiquyềnlựcnhànước)hoặcvềchiềudọc(quaviệclàmhưhỏngcáccơquancôngquyềnđịaphươngvàvùnglãnhthổ,cáctổchứckinhdoanhvàcácthànhphầnhoạtđộngđộclậpnàykháccũngnhưbáochí).NhữngcáitênnhưPutin,LukashenkovàChavezđãđượcthốtra.SongngaycảbảnthântổngthốngArgentinatrướcđây,mộtngườithựcsựcótâmhuyếttrongvấnđềcảicách,trongthờigiantámnămcầmquyềncũngđãbanhànhtới300sắclệnh,nhiềugấpba

lầnsốsắclệnhcủatấtcảnhữngngườiđồngnhiệmtrướcđócộnglại,tínhtừnăm1853.AskarAkayev,ngườiđượcbầuvàochứcdanhtổngthốngKyrgyzstanvới60%sốphiếu,năm1996đãcóđượcmộtcáchdễdàngnhưtrởbàntayviệcgiatăngquyềnhạncủamìnhquatrưngcầudâný;ôngtagiờđâycóquyềnbổnhiệmtấtcảcácbộtrưởngtrừthủtướng,tuynhiênchứcvụnàycũnglạidoôngtađềđạt.Nếungườidoôngtađềcửbalầnkhôngđượcquốchộithôngquaôngtađượcphépgiảitánquốchội.Sựchiếmđoạttheochiềudọckhôngthuhútsựchúýnhiềunhưtheochiềungang,nhưnglại

xẩyrarộngkhắphơn.TrongvòngbathậpkỷvừaquacácchínhphủtrungươngẤnĐộvàPakistanđãliêntụcviệnmọicớđểgiảitáncácquốchộitiểubangvàđặtcácbangđótrựctiếpdướiquyềnquảnlýcủamình.Đỡbiđáthơnmộtchút,songcũngkiểucáchnhưvậy:ChínhphủdâncửcủacácnướccộnghòavùngTrungPhiđãxóabỏquyềntựquyếttruyềnthốngcủacáctrườngđạihọc,đểsátnhậpchúngvàobộmáynhànướctrungương.SựhămdọacóhệthốngthườngthấycủacơquananninhđốivớibáochíởcácnướctừPeruquaUkrainechođếnPhillipineđãcướpđicủaxãhộimộtcơquankiểmsoátquantrọng;ởchâuMỹLatinhthậmchínhữngnhàdânchủcấptiếncótiếngvídụnhưAlejandroToledongườiPerucũngđãtừngnhiềulầnlợidụngquyềnlựctổngthốngcủamìnhđểbịtmiệngcácđốithủchínhtrị.SựcưỡngđoạtquyềntựchủđặcbiệttrầmtrọngởcácnướcchâuMỹLatinhvàcácnướcsinhratừLiênbangXôviết,cólẽbởivìởcảhaikhuvựcđềudocácchếđộtổngthốngcaitrị.Nhữngngườigiữvaitròchủđạocủanócóxuhướngtựcoimìnhlànhữngchiếcloacủanhândân,khimàhọchỉđượcbầulênbởimộtđasốtươngđối.Dobởicáctổngthốngkhôngtuyểnmộcácbộtrưởngtừnhữngngườiđứngđầuđảngphái,màtừnhómnhữngngườithâncậnnhấtvớimình,chonênkhônghềcólýdođểkiểmsoátlẫnnhaugiữanhữngthànhviênchínhphủthuộcchếđộtổngthống.Nếuchínhsáchcủaôngtamộtkhicóvachạmvớicácquanđiểmcủabênlậppháphoặcbêntưpháp,thìngườiđứngđầunhànướcdễbịmắcvàotìnhtrạngbỏquaviệcthươnglượngtốnnhiềuthờigianvàbỏquanhữngcốgắngnhằmtạonênmốiliênminh,đểhướngmộtcáchtrựctiếptớingườidân.Vềưuđiểmcũngnhưnhượcđiểmcủachếđộtổngthốngsovớichếđộcómộtchínhphủmangtráchnhiệmtrướcquốchội,cáchọcgiảvẫnchưađitớinhấttrí;Cácxunglựccưỡngđoạtchắcchắncóthểnổilêntrongcảhaitrườnghợp--hơnnữa,nếunhưthiếucácđốicựcnhưmộtcơquanlậpphápcóýthứctựgiác,mộttòaánđộclập,cácđảngpháichínhtrị,cáccơquanhànhchínhđịaphươngcũngnhưcáctrườngđạihọcvàgiớitruyềnthôngtựdo.NhiềunướcchâuMỹLatinhkếthợpchếđộtổngthốngvớibầucửtheotỷlệ(proportionalrepresentation),nhưvậycónghĩalàhệthốngđađảngvớithủlĩnhquốcgiamịdân.Mộtcơcấurấtbấpbênh.Nhữngkẻcưỡngđoạttuyệtnhiênkhôngbảođảmchosựổnđịnhvànănglựcchínhtrị.Mộtchínhphủmạnhvàmộtchínhphủtốtlàhaivấnđề,chúngcóthểtriệtthoáilẫnnhau.ChâuPhibệnhhoạnbởichínhsựthamlamquyềnlựccũngnhưdosựyếukémcủachínhphủ.

NhữngnướcvídụnhưMỹngượclạicómộtnhànướcmạnh,hiệuquả,mặcdùchínhquyềntrungươngkhôngđượcphéplàmtấtcả.Bởivìhọquẳngcảhaikháiniệmvàomộtnồi,chonênnhiềulýthuyếtgiavàchínhtrịgiaphươngTâyđãủnghộquátrìnhxâydựngmộtnhànướctrungươngmạnhmẽởthếgiớithứba--đặcbiệtkhinhữngngườicầmquyềncủanhữngnướcđóđãlậpluậnchosựđóiquyềnlựccủamìnhlàbởicósựđòihỏiphảiloạibỏcơcấuphongkiến,chốnglạinềnkinhtếthânhữu,xóabỏcácđặcquyềnđặclợivàchỉnhđốnlạirốiloạnxãhội.Chodùcáclậpluậnnàykhôngphảilàkhôngcócơsở,nhưngnhữngngườibảovệnóđãnhầmlẫngiữamộtnhànướcchínhđángvớimộtnhànướccóquyềnlựctuyệtđối.Vớimộtchínhsáchliênminhthíchhợpcácchínhphủbịràngbuộcvàotínhhợphiếnhoàntoàncókhảnăngđemlạitrậttựvànếucầnthiếtcóthểrataymộtcáchcứngrắn.Chỉcóđiềutấtcảsẽlâuhơnmộtchút.Ngoàiradấuhiệurõràngnhấtchothấymộtchínhphủđượcthừanhậnđólàviệcchấphànhnghĩavụđóngthuế,bởivìsuychocùngbộtàichínhphảilệthuộcvàocáccôngdânđóngthuếmộtcáchtựnguyện.Khôngcómộtnhànướcnàocóđủngườiđểlàmviệcđônđốcthuế,đểcóthểthuhếtsốthuếcòntồnnợcủacáchãngcũngnhưcácgiađình.Việcthấtthuthuếmộtcáchphilýởcácnướcthứbađãthểhiệnrõmộtđiềuvềtínhchínhđángcủanhànướcvàcácchínhsáchcủanótrongconmắtngườidânởđấynhưthếnào.ỞđâymộtlầnnữavídụvềnướcNgađãchothấynóquảđángđểhọchỏi.TừkhiliênbangXôViếtsụpđổcácnhàhànlâmvàcácnhàbáonướcngoàiđãthanphiềnvềsựyếukémcủabộmáynhànướcNga,cáiđượcdẫnrachủyếulàvấnđềthiếunănglựctrongviệcthuthuế--mộttiêuchuẩnđánhgiákhônglấygìlàmrõràng,nếungườitabiếtrằngđâylàlầnđầutiênmộtnhiệmvụnhưvậyđượcđặtratrongthờiđạihậucộngsản.NhànướcNgavàonăm1991vềcơbảnvẫncònđủsứclực,tuynhiênnóphảichốngchọilạithamnhũngvàsựmấtđiphầnlớntínhchínhđáng.ĐượcPutinổnđịnhvàcảitổthuhẹplại,ngàynaynhànướcliênbangxétvềmặtthuếthuđượcchothấykhôngkémgìcácnướcchâuÂulánggiềng.Thếnhưngnhữngmốilongạivốncótrướcđâycủacácnhàlýthuyếtlạitácđộngvàochỗkhác:CácchínhtrịgiaphươngTâyđãphảnứngmộtcáchquáthôngcảmđốivớisựchuyênquyềnvàđốivớisốlượngsắclệnhquánhiềucủaBorisYeltsin.Ngườitađãtinvàosựkhẳngđịnhcủaôngta,quyềnlựctrungươngbịtổnthươngnaycầnphảiđượclàmchomạnhtrởlại.Putinđãkếtthúccuộctranhcãicótínhhànlâmnàybằngphươngtiệnchínhtrị.ChỉtrongvòngítthángsaukhicầmquyềnôngtađãtạođượcsựchấpnhậnyêusáchquyềnlựccủaKremlinđốivớicáccơquannhànướckhác,vàchứngminh,rằngthểchếXôViếtcũvẫncònhoạtđộngtốt.Ởđâuquaconđườngcơchếkhôngđạtđếnmụcđích,ôngtatiếnhànhviệc"thuyếtphục".Cácvịdânbiểuvàcácquantòa,nhữngngườiđichệchđườnglốicủaKremlin,cócơphảichịucảnhhysinhtrợcấpvàquyềnlợiưuđãi(QuốchộiNgachẳngcóquyềnquyếtđịnhvềthunhậpcủabảnthânmìnhlẫnvềcáckhoảnchiphínộibộkhác).ĐiềunàycũnggiảithíchsựđồngýkhôngphảilúcnàocũngthấycủaHộiđồngLiênbangđốivớiviệcthunhỏchínhmìnhvàvớiviệcbịtướcđoạtmộtphầnquyềnlực.Dựthuvềthuếcủanăm2000đãđượcbộtàichínhđônđốcthugomđếnđồngxucuốicùng.Nhưđãthấy,khôngphảibộtàichínhNgalàconbệnhmàchínhlàYeltsin.Vớingườiđànôngmớiởvịtrícầmđầu,cứngrắn,cươngquyếtnhànướcđãkhỏemạnhtrởlại--điềunàykhôngcónghĩanóđãđượccholàhoàntoàntíchcựckhôngcóhạnchế:ViệctrởlạicủaquyềnlựctrungươngtrênthựctếlàsựđiềuchỉnhđángphảilàmtừlâunhằmđạtđếnsựsiêuquyềnlựccủanhànướcXôViết.Lịchsửđãdạy,việctậptrunghóakhôngcókiểmsoátvànềndânchủtựdorấtkhóhòahợpvớinhau.Sựgiatăngquyềnthamgiavàocácquyếtđịnhchínhtrịđượcđặtrahồithếkỷ19sởdĩđượccácnướcnhưAnhhoặcThụyĐiểnhấpthụtốt,làvìởđócáchộinghịdânbiểu,cáchộiđồngđịaphương,hộiđồngkhuvựcđựợcthànhlậpthừthờitrungcổvẫncònnguyênvẹn.MộttìnhcảnhrõràngkhókhănhơnđốivớitựdovàdânchủngượclạiđãxảyraởPháp,Phổvàcácnướckhác,ởđóchếđộquânchủđãđạtđượcsựtậptrungquyềnlựctheochiềudọclẫnchiềungang(khôngphảingẫunhiênmàởvùngtrungtâmTâyBanNhanhữngngườiKatalan,vốncótruyềnthốngbảovệsựtựchủcủamìnhmộtcáchkiêncườngquanhiềuthếhệ,đãtrởthànhđộitiênphongcủaChủnghĩaTựdo).NướcMỹcũngđãchịuđựngđượctốthơntrongviệcnhạnhchóngmởrộngquyềnbầucử,dobởitừlâuđãcóbộ

khungchínhyếugồmcácthiếtchếliênbang,địaphươngvàtưnhân.NhàsửhọcArthurSchlessingerđưaratưliệuvàonăm1922,giốngnhưnămmươinămđầutừngàylậpquốchầunhưtấtcảcácbangcũngnhưngvôsốnhữngnhàvậnđộnghànhlangvàcácnhómchínhtrịđơnlẻđềuchămchúvàoviệcngăncảnchínhquyềntrungương.ẤnĐộcũngvậy,làmộtnềndânchủtựdoítnhấtcũngởtrongcáckhuynhhướng,ởthờikỳmớiđâykhôngphảinótồntạiđượckhôngdo,màchínhlàdocósựđộclậpcủacácvùngmiềnvớingônngữ,vănhóa,vàhoàncảnhmuônmàumuônvẻ.Sựtảnquyềnđãvàsẽvẫnlàmộttrongcácphươngtiệntincậynhấtđểkiểmsoátquyềnlựcnhànước.Sựchuyênchếcủađasố

Bêncạnhnhữngkẻchuyênquyềnđượcdâncửthìbảnthânngườidâncũngcólỗiđốivớiviệclợidụngquyềnlựccủanhữngkẻđó.NgaytừlâuchađẻcủahiếnphápMỹ,ôngJamesMadisontrongloạtbàiviết"Nhữngngườichủtrươngchếđộliênbang"đãchỉranhữngmốinguyhiểmđedọahệthốngdânchủtừphíađasố,vàTocquevillecũngđãcảnhbáo:"Quyền

lựckhônggiớihạncủađasốnằmtrongbảnchấtcủanềndânchủ."ỞphươngTâynhờcóluậtbảovệcánhânvàbảovệthiểusốđượcsuynghĩmộtcáchthấuđáochonênvấnđềnàyđãlắngxuống.Tạinhiềunướcpháttriểnhiệnnaycùngvớitràolưudânchủhóathànhphầnđasốởnhữngnướcđóphầnthìimlặng,phầnthìlớntiếngtìmcáchxóabỏsựphânquyền,chàđạpquyềnconngườicũngnhưvứtbỏnhữngnguyêntắccơbảnđãcótừlâuvềsựkhoandungvàquyềnbìnhđẳng.Nhânđâytôicũngtrìnhbàymộtsốquansátcóđượctừquêhươngtrướcđâycủatôi.Việc

ẤnĐộmặcdầunghèođóicùngcựcvẫnphấnkhởivềmộtnềndânchủliêntụchoạtđộngtừnăm1947đếnnayđãlàmchonótrởthànhmộtđiềucấmkỵtrongtranhluậnvềhìnhthứcnhànướcnày.AithửtìmbằngchứngđểchứngminhviệcdânchủhóathànhcôngkhôngnhấtthiếtđòihỏiphảicómộtnềnkinhtếphồnvinhcóthểviệndẫnẤnĐộ--ngoàirakhônghềcómộtvídụnàokhácnữa.Sựkhenngợidĩnhiêncũngcólýcủanó:ẤnĐộtương

đốitựdo,cókhilạicònquáphóngkhoángđằngkhác.Songđằngsaumặttiềndânchủcũngđãxảyranhữngđiềukhôngyêntâm.TrongnhữngthậpkỷsaunàyẤnĐộngàycàngxadầnhìnhảnhlýtưởngtronglòngnhữngngườingưỡngmộnó.Khôngphảirằngtựthânnềndânchủbịsuythoái;ởnhữngđiểmtrọngyếuẤnĐộcòndânchủhơnnữalàkhác.Nhưngnócũngđãítdunghòahơn,ítcởimởvớithếgiớihơn,íttrungthànhvớiluậtpháphơn,vàíttựdophóngkhoánghơntrướcđây.Vàcảhaixuhướngnày--dânchủhóavàthuhẹptựdo--đềuphụthuộclẫnnhau.HệthốngnghịviệnẤnĐộđượcnướcAnhvàđảngQuốcĐại(IndiaNationalCongress,INC)

lậpnên.Cácthiếtchếtrongđónhưtưpháp,lậppháp,quảntrịdânsựvàmộtnềnbáochí(vềmặtlýthuyết)tựdochủyếuđềuđượcngườiAnhtaọravànắmquyềnlãnhđạo.TrongđóngườibảnxứẤnĐộrấttiếckhôngđượcdiễmphúcthamgiavàocácvịtríchủchốt.Cùng

vớiviệcgiảithựcdânhóacấutrúcnềntảngnàyvàonăm1947đãđượcchuyểngiaochonhândân,dướisựchấpbútcủađảngQuốcĐạihọđãxâydựngtrêncơsởđómộtnhànướcdânchủcủachínhmình.MặcdùINClàlựclượngchủđạotrongcuộcchiếnđấuchống

lạichínhquyềnthựcdân,tuynhiêntừquanđiểmgiảiphóngdântộcchođếncôngviệctrongcácủybancủacủanóđềuđượcxâydựngtheohìnhmẫucủaAnh.TòaánẤnĐộhoạtđộngdựatheothủtụctốtụng,luậtphápvàánlệcủangườiAnh.NghịviệnliênbangởNew-DelhinoitheocácnghithứcvàtậpquáncủađiệnWestminsterchođếnngaycảviệcchấtvấnhàngtuầnđốivớingườiđứngđầuchínhphủ.KhôngcógiasảnthừakếnàytừngườiAnhvàcủađảngQuốcĐạicólẽkhócóthểtưởngtuợngnềndânchủẤnĐộsẽcóđượchìnhthứcnhưngàyhômnay.JawaharlalNehru,thủtướngđầutiêncủanềncộnghòa,tựcọimìnhlà"vịtoànquyềncuốicùngcủaAnhquốcởẤnĐộ".LàconcủamộtluậtgiathânvớinướcAnhvàđãđượcAnhhóa,ôngtađượcmộtgiasưgiảngdạyvềlịchsửvàvănhọcnướcAnh.ÔngtađãđượchưởngsựgiáodụcvàdạydỗcủamộtGentlemanchânchính,đượchọctạitrườngnộitrútưcódanhtiếngtạikhuHarrowthuộcthànhLondon,làsinhviêntạiCambridge,lạicònhọcthêmnghềluậtsưởLondon.NgaycảsaukhituyênbốtrởlạivớiChủnghĩadântộcẤnĐộthếgiớiquancủaNehruvẫnlàthếgiớiquancủatầnglớptríthứccánhtảngườiAnhởthậpniên40.

ẤnĐộtrongthờiđạiNehru(1947-1964)chophépđánhgiámộtcáchchínhxácnhấtđólàhệthốngdânchủđộcđảng.Việcbầucửđượctiếnhànhmộtcáchtựdovàbìnhđẳng,songdolàngườicócônggiảiphóngđấtnướcvàlàlựclượngchínhtrịduynhấtvớisốngườiủnghộrộngkhắpmọinơichonênđảngHộinghịDântộcđãởthếápđảotrêntấtcảmọiphươngdiện.Việcchiếm2/3sốđạibiểutrongnghịviệnliênbangvànghịviệnđịaphươngkhôngphảilàđiềuhiếmthấy.NhữnglợithếchínhthứchoặckhôngchínhthứccóđượctừđótrênthựctếđãchothấykhôngthểtạonênmộtlựachọnkhácvớiđảngINC.NhưvậycũngtươngtựtrườnghợpđảngDânchủởmiềnNamnướcMỹ,đảngINCkiểmsoáttoànbộcácgiaiđoạnhìnhthànhnguyệnvọngchínhtrị.TrongthểchếnghịviệnẤnĐộcómộtđảngpháibìnhđẳnghơnnhữngđảngpháicònlại,tuynhiênnóvẫnluôntheoChủnghĩaTựdovàcamkếtthúcđẩyviệcthựcthihiếnphápmộtcáchnghiêmchỉnh.Nehrutôntrọngcáctruyềnthốngdânchủtựdovớimộtsựtuânthủcaonhất,ôngđặcbiệtcóýthứcđốivớisứmệnhxãhộicủalậpphápvàcủabáochí.Ôngtachútrọngđếnsựđộclậpcủatưpháp-chodùvìvậymàôngtađãphảichịuchấpnhậnmộtvàithấtbạivềchínhtrịtrướctòaán.Sựtáchbiệtgiữatôngiáovànhànướccũngnhưsựkhoandungvềmặttôngiáođốivớiôngtalànhữngđiềukhôngthểviphạm.Mặcdùcóuyquyềnrấtlớntrongdânchúngôngtavẫnchấpnhậnnhữngýkiếnkhácbiệt,vàngaycảtrongđảngcũngnhưtrongchínhphủôngthườnghayluilạiphíasaunhườngquyềnđiềukhiểnchongườiđạidiệncủamình.Trongthờithơấucủatôi,vàocuốinhữngnămsáumươi,đầunhữngnămbảymươingườitavẫncòncảmnhậnthấycáidisảnđượcđểlạinày,nhưngnócũngđãbắtđầuphainhạt.ĐảngQuốcĐạiđãbiếnchấttừmộtphongtràocơsởsốngđộngthànhmộtvươngtriềuthấphèn,đượcấnđịnhbởiIndiraGandhivàvớinhiệmvụhàngđầulàthờphụngbàchúacủamình.ĐứcbàGandhithựcthimộtnềnchínhtrịmịdân,hiếmkhiphùhợpvớihiếnpháp,thườngmangtínhcáchápđặt,nhưquốchữuhóanhàbăng,xóabỏđặcquyềncủatầnglớpquýtộc.Tuynhiênhầunhưkhôngxâmphạmđếntínhđộclậpcủatưpháp,sựtựdobáochívàsựkhoandungvềmặttôngiáo.VớithờigianniềmtincủađảngHộinghịdântộcđốivớinhữngthiếtchếvàcácgiátrịnàydĩnhiênđãtrởnênsútgiảm,cũnggiốngnhưvịtrícủanólàmộtcơquancaitrịđấtnướcđangsavàotìnhtrạngbịlunglay.Nhữngkẻtháchthứcmớiđãbướcravũđài,đầutiênlàĐảngNhândânẤnĐộthuộccácphầntửtheođạoHinducựcđoan(BharatiyaJanataPartyBJP),làmộttrongvôsốnhữnghộiđoàntrẻ,nhiềuthamvọng,cómặtởkhắpcácvùngmiền,trongcáctôngiáovàđẳngcấpkhácnhau.Xuhướngnàylàmchohệthốngchínhtrịcóthêmmộtlượngcửtrixuấtthântừtầnglớpnghèokhóởnhữngvùngsâuvùngxavàthuộcđẳngcấpxãhộithấp;nếutỷlệngườithamgiabầucửvàonhữngnămnămmươivàokhoảng45%,thìgầnđâytỷlệnàyđãtăngcaolêntrên60%.NhàchínhtrịhọcngườiẤnĐộYogendraYadavnhậnthấytrongđâyđangcó"mộtsựchuyểnbiếnthầmlặng,nhưngcơbản",nómởraconđườngđivàochínhtrịchosốđôngthuộctầnglớptrướcđâybịngăncản.SongcácđảngpháimớinảysinhđãlàmchoẤnĐộkhôngchỉdânchủhơnmàcònkémtựdohơn.VớilờituyênchiếnđốichốngchủnghĩaphitôngiáocủaNehru,vớiChủnghĩadântộc-HinducóvõtrangcũngnhưvớinhữngkíchđộngchốngHồigiáovàchốngThiênchúagiáođảngNhândânẤnĐộđãtiếnhànhcáchoạtđộngtuyêntruyềnchínhtrị.HọtổchứcmộtcuộcvậnđộngtrêntoànquốcnhằmgiậtđổmộtnhàthờHồigiáonằmởthànhphốAyodhyathuộcmiềnBắcẤnĐộ,nơiđượccholàquêhươngsảnsinhrathánhRamcủađạoHindu.ViệcRamchỉtồntạitronghuyềnthoại,việcnhắcnhởđạoHinduvềhòabìnhvàkhoandung,việcẤnĐộđãtừngđểlạisaumìnhnhữngđổvỡkhủngkhiếpdonhữnghànhđộngbạolựccónguồngốctôngiáo(nhânsựkiệnởAyodhyađộtnhiênlạibùngpháttrởlại)-tấtcảnhữngcáinàyđốivớiBJPkhônglàđiềuđángquantâm.Miễnsaonhữngsựlăngmạđầythủhậncủahọgiúpchohọníugiữđượcsốcửtritruyềnthốngcủamình.Mãigầnđâykhitiếnhànhthànhlậpchínhphủliênhợp,lúcđóđảngNhândânmớibắtbuộcphảihạbớtgiọngđiệuchốnglạiHồigiáo,Thiênchúagiáovàcácthànhviêncủacácđẳngcấpthấphơnđểgiữchođảngkhỏibịchỉtrích.MặcdùvậyhọvẫntiếptụctheođuổidựánHinduhóaẤnĐộcủamình;bêncạnhviệcxétlạisửsáchvớimụcđíchhạthấphoặcxóabỏhoàntoànvaitròcủaHồigiáovàcủacácthànhphầnthiểusốkhác,chươngtrìnhnàycònbaogồmcảviệcxâydựngbộmônchiêmtinhhọctrongtrườngđạihọcvàsửdụngmộtcáchphôdiễncácbiểu

tượngcủađạoHindunơicôngcộng.MỗikhibịdồnvàothếbívềmặtchínhtrịđảngBJPlạiquayrasửdụngbiệnphápkíchđộngvềtôngiáo.Chẳnghạnnăm2002cũngởtạibangGujarat:Trongmộthànhđộngtànáccómộtkhônghai,chínhphủcủađảngBJPđãchophép,vângđãủnghộcuộcthảmsáthàngngànđànông,đànbàvàtrẻemHồigiáovôtộicũngnhưđãcưỡngbứchàngchụcngànngườikhácphảirờibỏlàngmạcvàthànhphốcủahọ.ĐâylàcuộctànsátnhómngườithiểusốđầutiêntronglịchsửẤnĐộđựợcchínhquyềnchínhthứckhuyếnkhích.Vàtấtcảchothấy,nóđãđượcnhữngthânhữutheođạoHinducủađảngNhândânẤnĐộvỗtayđónnhận.Vớiýđịnhkiếmlợitừnhữngcuộcnổiloạn,tạiGujaratchủtịchđảngBJPcònlêncảkếhoạchsauđóítthángsẽchophéptiếnhànhbầucử;maymắnthayủybanbầucửtrunglậpđãchorằngviệcbầucửtrongtìnhtrạngnhưvậylàkhôngthíchhợp.SựkhôngkhoandungđốivớitôngiáochỉlàmộtkhíacạnhcủatìnhtrạnghiệnhànhtrongnềndânchủẤnĐộ.Tìnhtrạngthamnhũngvàbẻcongluậtphápcótổchứccòntácđộngvàochínhtrịmạnhhơnthếnữa.ĐiềunàydễnhậnthấyởbangUttarPradesh,banglớnnhấtcủaẤnĐộ,quêhươngcủaNehruvànhiềunhânvậttămtiếngkháccủađảngQuốcĐại,nơigiờđâyđảngBJPvàhaiđảngcủađẳngcấpthấpkhácđangcótiếngnóichính.Hệthốngchínhtrịdohọthiếtlậpnênrấtxứngđángvớitêngọi"Banditocracy--dânchủkẻcướp".Hếtnămnàyquanămkháccáckếtquảbầucửbịsửađổi,thùngphiếubịnhétđầynhữngláphiếugiảmạo.Kẻthắngcửphânchiacácchứcvụhànhchính,đôikhicảchứcvụtrongtòaánchobạnbèthânthuộcvàthuầnhóapheđốilậpbằngviệcđútlót.Quảlàmộtthảmkịch:Hàngtriệungườithuộcnhómcửtrimớithuộcđẳngcấpthấpđãbịlừabởinhữnglờihứahẹnđầumôichótlưỡicủanhữngkẻtựphonglàđạidiệnchodânchúng,nhữngkẻkhôngcógìkháctrongđầungoàichuyệnđụckhoétngânsáchnhànướcvàlợidụngquyềnlựcđểkiếmlợichoriêngbảnthânmình.Tháng11năm1997mộtđiểmđáymớiđãđượcđạtđến.Đểđảmbảochiếmđượcchắcchắnđasốtrongquốchộiđịaphương,thủtướngbangUttarPradeshđãgiatăngnhânsựnộicáccủaôngtalênđến93thànhviên(bằnglời:chínmươiba).Nhưvậyôngtacóthểdụdỗcácnghịsĩcủapheđốilậpchạysanghàngngũcủamìnhbằngviệchứahẹncácchứcvụtrongchínhphủ.Trongsốnhữngđồngnghiệpmớinàycónhữnghìnhthùđángngờ.Mườichínngườicótiềnsựđượclưugiữtronghồsơ,đókhôngphảilànhữnglỗilặtvặt.BộtrưởngbộnghiêncứukhoahọcHariShankarTiwarichẳnghạn,đãbịtìnhnghicónhúngtayvàochínvụgiếtngười,mườivụâmmưugiếtngười,bavụcướpvàbavụbắtcóc.ÔngRaghurajPratapSingh,códanhhiệu"Bộtrưởngvềviệcthựchiệnchươngtrình",đãbịđiềutratrong25trườnghợp,trongđócóhaivụgiếtngười,bavụâmmưugiếtngườivànhiềuvụbắtcóc.NgườicùngtênvớiôngtaPratapSinghnhờvàoquyềnchứcđãtựcọimìnhnhưmộtôngchúaphongkiến.NhữnggìxảyraởtrangtrạicủaôngtađãđượctạpchítintứcOutlookcủaẤnĐộmiêutảlạinhưsau:Trênsânlâuđàicủamìnhôngtathiếtlậpmộttòaánxửlýnhanhkếttộinhữngngườichăncừungơngác,tuyênbốphạthọbằngtiềnhoặcđánhđòn.Nhữngkẻdướiquyền-nhữngkẻđángthươngnghèokhó,đànbà,contrẻ--nằmphủphụcdướichânôngta,cầuxinđượcthatội.Trướccửacơngơikiêncốđámđôngdânchúngsángnàocũngvậy,họđứngsắphàngchờôngđiquađểđượckínhcẩncúimìnhthểhiệnlòngkínhtrọng.[…].Ôngchủ28tuổicưỡingựaquýgiốngRoss,nuôivoi,vàlàmcảvùnghoảngsợvớixeLandRover,điđâucũngcócậnvệsúngốngđầymình.Theohồsơcảnhsátôngtađãtừngthủtiêunhữngaitráitaigaimắt,đãtừngkiếmsốngbằngbắtcóctốngtiềnvàcướpbóc.Thếnhưngconđườngdanhnghiệpcủaôngnàyvẫncứthăngtiến.Ngaytronglầntranhcửđầutiênôngtađãgiànhđượcthắnglợi,khichưađầy24tuổixuân.Đólànăm1993.Banămsauđóôngtalạithượngđài.NgoàiđảngBJPrachẳngcóaidámrađọsứccùngông.HãyđếnvớimộtngàynhưmọingàyởẤnĐộ.TuynhiênởphươngTâyngườitacũngchỉthíchquansátmộtcáchđạikhái.Thayvìnhưthếchúngtalạitrầmtrồvềmộtdântộcvớihàngtriệucửtrivàvềmộtnềndânchủlớnnhấtthếgiới.Cònnhữngngườiđượcnóiđếnthìnhìnsựviệcvớiconmắtkhác--vídụnhàbàonổitiếngKuldipNayar,đãđánhgiásựkiệnxảyraởUttarPradeshlà"sựhạsátnềndânchủngaygiữabanngày",hoặcnhưnhàbáoPremShankarJha,theoôngtathìvănhóachínhtrịởđó"đãbịkéoluilạikhoảnghaitrămnăm".SựkiệnxảyraởUttarPradeshhoàntoànkhônghềlàmộttrườnghợpcábiệt.

TìnhtrạngthamnhũngởcácbangbêncạnhnhưBiharvàHaryanacònsảnsinhranhữngungnhọtkỳquáihơn.NgaycảtrongmôitrườngquốchộiliênbangvàtrongchínhphủtrungươngtạiNew-Dehlicũngchothấycónhiềubiểuhiệnkhủnghoảngnhưthế,chodùhìnhthứccóthểgiảmnhẹhơn.NgànhtưpháptừchỗlàhònngọccủanềndânchủẤnđộđãthoáihóathànhđầytớphụcvụchonhữngchínhkháchthamnhũng.Xavềnăm1975,đólàthờimàmộtvịquantòacấpnhỏđãtruấtghếnghịviêncủađứcbàGandhidovìbàtađãviphạmluậtbầucử,hoặcnăm1981,tbờimàmộtđồngnghiệpcũngcươngtrựcnhưvậyđãdámđốiđầuvớimộtchínhtrịgiaquyềnlựcnhấtẤnĐộ,thủtướngcủabangMaharashagiàucó.Ngượclạingàynaynhữngngườithắngcửthườngtìmphươngtiệnvàcáchthứcđểbốtrínhânsựtrongnhữngcơquanluậtphápphíadướitheoýcủamình.Cácquantòađáplạiđiềuđó,bằngviệcđểlộnguyệnvọngmộtcáchkịpthờichonhữngứngcửviêncókhảnăngtrúngcửbiếtvàhyvọngvớicáchđóhọsẽcóthểđượcởlạichứcvụvàhơnnữakhivềhưusẽđượcthưởngcôngbởisựcungphụngcủamình.NgoạitrừtòaántốicaoởNewDehliratrongthờigiangầnđâykhônghềcómộtcơquantưphápnàocóthểchứngmìnhđượcrằngmìnhđộclậpkhôngphụthuộcvàobấtcứphepháinào,nhữngcáimàngườidântrướcđâymộtthếhệvẫncòncóthểtinđược.ThamnhũngluôncóởẤnĐộtừxưađếnnay;chođếntậnnhữngnămbảymươinóvẫnchỉlàmộtbônghoatrongcánhrừngcácđiềukhoảncủaluậtkinhdoanhvàvìthếsoranócũngkhônglấygìlàcóhại.Cácdoanhnghiệptưnhânbôitrơncácquanchứcđểcóthểnhậnđượccácloạigiấyphép.Điềunàybópméosựcạnhtranh,nhưngkhônglàmsuychuyểnđếnnềntảngcủanhànước.Trongchínhtrịcũngvậytìnhtrạngtrụclợiphiphápcũngnằmtronggiớihạn.CảNehrulẫnngườikếnhiệmcủaôngtaLalBahadurShastri,cũngnhưcácthànhviênchínhphủkháctrongnhữngnămnămmươivàsáumươichưahềbaogiờbịnghingờlàđãbịmuachuộcbằngtiềncủa.Điềuquantrọngnhấtchắcchắnlàtínhchínhtrựctrongcôngviệcxétxử.Năm1958khiNehrumuốncửmộttrongnhữngluâtgiacónănglựcnhấtcủaẤnĐộ,ôngMohamedaliCurrimChagla,vàochứcvụđạisứtạiHoaKỳ,hộiđồngluậtgiaBombayđãphêphánđiềunàybằngtấtcảmọihìnhthức.Mộtquantòađilàmviệcchobênhànhphápđólàđiềuhọlosợsẽlàmhủyhoạihìnhảnhcủamộtnềntưphápđộclập.Cònngàynayviệccửmộtvịmũcaoáodàiluônngoanngoãnphụctùngvàomộtchứcvụnàođógầngũivớichínhphủsẽchẳngcóaibậntâmngăncản.ChínhvìthếkhắpmọinơiởẤnĐộthamnhũngvàlợidụngquyềnlựcđãcóthểliêntụcmọclênbừabãi,mànhữngkẻphạmtộikhônghềsợbịtruycứutráchnhiệmtrướctòaán.Cốgắngđơnđộccủavịlãnhđạoủybanbầucử,ítnhấtlàlosaochoquátrìnhbỏphiếuđượchợplệ,đãcạnkiệttừlâu.Saunàymớithấyrõ,rằngChủnghĩaTựdođượcsắpđặtbởiINCdướithờiNehruđãbịlãngquên,khimàcácđảngpháimới,cónănglựcnổilên,hòhétkêugọikhôngúpmởphảiđoànkếtcácđẳngcấp,cáccộngđồngngônngữvàtôngiáonhằmtìmkiếmsựủnghộ.KhôngcóđốitượngnàokhácđểcóthểlấyralàmvídụvềvấnđềnàytốthơnlàsựthayđổivềmặtcảnhquanvàkinhtếởthànhphốBombayquêhươngtôi.Sựtăngtrưởngcủatrungtâmchínhtrịvănhóanàycóđượctrướchếtnhờvàonhữngthànhphầnthiểusốthầmlặngcủanó,đólànhữngdoanhnhânngườivùngVịnh,nhữngthươnggiađếntừGujarat,nhữngchủtiệmănngườiHồigiáovà,cuốicùngnhưngkhôngkémphầnquantrọng,lànhữngngườiAnh.KhácvớiCalcuttavàNew-DehliBombaychưabaogiờlàthủphủcủachínhquyềnthựcdân.NgườitacóthểtưởngtượngđólàmộtdạnghòahợpkiểuẤnĐộgiữaNewYorkvàLosAngeles:giàucómớinổilên,nguyênthủymộcmạc,sôiđộng,hướngtớinăngsuất,nhưngkhoandung.Giốngnhưnhiềuthànhphốcảng,ởđónhữnglàngióbiểncũngtoátlênhươngvịcủamộtthếgiớibaola,vĩđại.Quarồi!TronghaimươinămgầnđâysựlớnmạnhcủaChủnghĩadântộcHinduvàkiểuchơiđịaphươngcủanó,mộtdạngchủnghĩasôvanhcủađẳngcấpMaratha,đãpháhoạimộtcáchcóhệthốngthànhphốBombay.KẻđitiênphongcủaphongtràonàylàđảngđịaphươngShivSena,đượcgọitheotêncủaShivaji,mộtthủlĩnhbăngđảngởthếkỷ17đãnổilênchốnglạinhữngkẻđạoHồicóthếlực(mogul)ởDelhi.ĐảngnàyđãtuyênbốgiảiphóngMaharashtravàthủphủBombaythoátkhỏiảnhhưởngcủangoạibang.DovìnhữngngườitheođạoHồichỉmớiđếnẤnĐộcáchđâycó800năm,chonênhọđãbịnhữngđệtửcủađảng

ShivSenakhôngcôngnhậnlàngườibảnxứ.Biểuhiệnrõràngnhấtcủachiếndịchnàylàviệcsửalạitoànbộtênđịaphương,tênđườngvàtêncáccôngtrìnhxâydựngkhôngcóliênquangìđếnngônngữHindu;đỉnhcaocủanólàviệcđổitênBombaythành"Mumbai"vàonăm1966,mộtsựviệc,trướchếtđãlộttrầntínhchấtgiảtạocủaChủnghĩadântộcHindu.TrướckhibịngườiBồđàonhachiếmđoạtkhôngcómộtthànhphốnàocótênMumbai,cùnglắmlàchỉcómộtlàngđánhcánhỏ.Bombaylàdochínhquyềnthuộcđịanghĩra,cũngnhưSingaporehoặcHồngKông."Mumbai"chẳngliênquangìđếnquákhứ,màchỉlàviệcđemmộthuyềnthoạivàothựctế.Trongquytắcđặttênvàquytắctríchdẫnthoạtđầucóvẻnhưchỉlànhữnggìliênquanđếnbềmặt.Thựcrađằngsaunóchứađựngmộtsựthayđổivềgiátrịsâurộng,nhữngsựthayđổinàytrongthờikỳchiếntranhcóthểsẽđưađếnnhữngtranhchấpđẫmmáu.TrongthậpkỷvừaquanhữngngườitheođạoHồiởBombay,nhómthiểusốmạnhnhấtvềsốlượng,đãtrởthànhmụctiêucủacủanhữngcuộctấncôngtànbạokểtừkhicósựchiacắtÂnđộvàonăm1947.Hàngchụcngànngườiđãbịgiếthại,hàngtrămngànngườiđãphảithoátthânvềvùngnôngthôn,mộtsựtráingượckhủngkhiếpđólàsựkhôngbìnhthườngcủahướngtrốnchạynày,lẽranhữngnhómbịbạcđãisẽđitìmsựbìnhquyềnvàbìnhđẳngvềcơhộiởcácthànhphốmớiphải.Mộtủybankiểmtrađộclậpđãchỉtríchtòaánvàcảnhsátđãbỏrơicácnạnnhân,chẳngnhữngthếthậmchíthỉnhthoảngcòntiếptayvớinhữngkẻnổiloạn-mộtchỉtríchđãkíchđộngmáutrảthùcủanhữngngườiHồigiáovàbầukhôngkhíchínhtrịcủatoànbộMaharashtrađãbịđầuđộcbởisựphảnkhángmangmàusắctôngiáo,ởmứcđộchưahềcómộtchứngnhânlịchsửnàotừngđượcchứngkiến.Hìnhảnhnàylặplạikhắpmọinơitrênđấtnước,gầnđâylàởGujarat.BịhứngchịukhôngchỉriêngcóngườiHồigiáo:Từđầunăm1998chođếncuốinăm1999ởẤnĐộsốngườitheođạoThiênChúabịnhữngkẻcuồngtíngiếthạinhiềugấpbốnlầnsốbịgiếttrongsuốt35nămtrướcđó.Vàmặcdùngườitakhôngthốngkêđượcđầyđủnhữngtộiácnhưvậytừnăm1999,thìnhữngsốliệuđócũngđángđủđểkinhhoàngvềđộlớn.Bêncạnhnhữngtộiphạmgiếtngườilànhữnglànsóngbạoloạn,ởđókinhthánhbịthiêucháy,nhàthờbịđậpphávàcácnữtusĩbịhãmhiếp.Lạiởđâycũngvậycácnhàchứctráchtrongđạiđasốtrườnghợpđãngăncảncôngtácđiềutrahoặccốtìnhdâydưakéodài.Nhữngcăngthẳngvềsắctộccóđộtuổidàinhưviệcchépsử;khônghiếmtrườnghợpnhữngnhàđộctàichủýkíchđộngtrongvấnđềnày.Cáiđángbuồnđólàmứcđộvữngvàngmàcácnềndânchủnontrẻkhiphảiđốimặtvớicáccăngthẳngđó.Songvềcơbảncũngdễnhậnracáicơchếcủanó:Trongcuộcđấutranhgiànhphânbổquyềnlựccácnhàchínhtrịđãchiêutậpthêmngườivàotầnglớpcửtritrungthànhcủamìnhbằngcáchtạonênmộtcảmgiác"chúngta"đượccáchbiệtmộtcáchkhéoléovớihìnhảnhmộtkẻthùkhôngrõràng.Việccácmâuthuẫnsắctộcvàtôngiáotrởnêntrầmtrọng,dovậykhôngthểtránhkhỏi.Đôikhinóleothangthànhmộtcuộcchiếntranh.

ChiếntranhNgày8.121996chínhtrịgiacaocấpcủaPháp,nguyênbộtrưởngbộvănhóa,JackLangđã

quyếtđịnhtrongchớpnhoángbayđếnBelgrad.NguyêndochuyếnđinàycủaôngtalàsựkiệnhàngngànsinhviênNamTưbiểutìnhphảnđốitổngthốngcủahọ,ôngSlobodanMilosevic--ngườimàngườiPhápcũngnhưphầnđônggiớitríthứcphươngTâycholàkẻchịutráchnhiệmgâyracuộcchiếntranhtạivùngBalkan.Langmuốnthểhiệnsựủnghộtạichỗcủamìnhđốivớipheđốilập.ThếnhưngchưakịpđượclãnhđạocủaphongtràotiếpđóntạivănphòngcủahọtạiviệntriếthọcthuộcđạihọcBelgrad,thìôngtađãbịhọtốngcổra,đóngchocondấu"KẻthùcủadântộcSerbia"vàralệnhtrụcxuất.Nhưsaunàymớivỡlẽ,giớitríthứcưutúkhôngcảmthấyviệctổngthốngcủamìnhđãphátđộngchiếntranhlàmộtđiềutộilỗi,màlỗichínhlàởchỗôngtađãbịthấtbại.Sựkiệnrắcrốiđóđãlàmsángtỏquanniệmthườngthấyvàcũnghaybịnhầmlẫnkhicho

rằngdânchủlàcáibảođảmchosựthôngcảmgiữacácdântộcvàhòabình;nócóthể,nhưngcũngkhôngnhấtthiếtlànhưvậy.Trongkhimộtnềndânchủkhaiphóngchínchắnthôngthườngsẽcókhảnăngđiềuhòacácmâuthuẫnsắctộcmộtcáchkhôngbạolựcvàcóthểchungsốngmộtcáchhòabìnhvớicácnềndânchủkhác,thìviệcthiếtlậphìnhthứcnhànướckiểunàytrongmộtxãhộiphânrẽ,khôngcótruyềnthốnghiếnphápsẽtiếpsứcchochủnghĩadântộc,làmsâuđậmthêmcácmâuthuẫnsắctộc,vàthổibùngngọnlửanộichiến.

CáccuộcbầucửđượcthựchiênngaysaukhichếđộcộngsảnởLiênXôvàNamTưsụpđổđãđưanhữngkẻlykhailênnắmquyềnlựcvàđólàđiềubáohiệusựtanrãcủanhữngđấtnướcnày.Nếuchỉcóvậycũngchưalấygìlàmđaubuồn,bởisựthốngnhấtcủacácnướcđóthựcracũngchỉđượcduytrìbằngbạolực;songbởicácnướcmớilikhaikhôngđảmbảo

chovôsốnhữngthànhphầnthiểusốcóđượcmộtchútnàoquyềnđượcbảovệ,cócácthiếtchếhoặcquyềnthamgiaquyếtđịnh,cuốicùngnhữngsựlykhaivộivãđãsathẳngvàocáivòngmaquỷcủanổiloạn,đànápvàxungđộtchiếntranh.Aimuốnthắngtrongmộtcuộc

tranhcử,ngườiđóphảitựđithuthậpphiếubầu.Trongcácxãhội,ởđókhôngcósựchungsốngônhòagiữacácsắctộccũngchẳngcósựthíchnghivớivănhóachủđạo,ngườitacóthểtươngđốidễdàngquytụquanhmìnhnhữngkẻủnghộbằngsựkỳthịtôngiáohoặcsắctộc.Mộtnhómcóchungnguồngốcsắctộcmộtkhinắm

đượcquyềnlựctrongtaynósẽtìmcáchloạitrừcácsắctộckhác.Thỏahiệp?Khôngthểcó!Mayratrongnhữngvấnđềcụthểnhưchínhsáchnhàcửa,chínhsáchytế,chínhsáchxãhộingườitacòncóthểthốngnhấtvớinhau.Thếthìconđườngtrungdungnằmở

chỗnào,nếunhưngườitatranhcãivớinhauvềvấnđềquốcgiáođíchthực?Sựcạnhtranhvềchínhtrịđượcthểhiệntrongnhữngphạmtrùthuộcloạitrắngđensẽnhanhchóngtiếpnhậnmộthìnhthứcbạolực.ChẳnghạnởChâuPhinhữngngườibấtđồngchínhkiến,nhữngkẻnổiloạncóvũtrang,vànhữngthànhphầnđảochínhthườngđấutranhchốnglại

chínhquyềntheochủnghĩavịchủng(ethnocentric)vốnđượcsốđôngdânchúngủnghộ.HainhàkhoahọcMỹ,nhữngngườiđãnghiêncứuvềsựsụpđổcủacácnềndânchủởChâuPhivàChâuÁtrongnhữngnămsáumươiđãrútrakếtluận,Chủnghĩanghịviệnsẽkhôngcóhyvọngtồntạitrongmộtmôitrườngởđósựưutiênđốivớitínhsắctộcđượcnhấnmạnh.Nhữngnghiêncứumớiđây,đặcbiệtđốivớitìnhcảnhởChâuPhivàTrungÁđãcủngcốthêmchonhậnđịnhbiquannày.ThêmvàođónhànghiêncứuvềmâuthuẫnDonaldHorowitzcóviết:"Nhìnvàotổngkếtđángbuồn[…]vềnhữngthấtbạicủanềndânchủtrongcácxãhộiphânrẽ[…]ngườitachỉmuốngiơtaylênváitrời.Bầucửđểlàmgì,nếunhưkếtcuộcnóchỉđưađến,nhưởZambia,sựthaythếmộtchínhphủBembabằngmộtchínhphủNyanjacũnghẹphòithiểncậnnhưvậyhoặcnhưởBeninkhimộtbăngđảngquyềnlựcởphươngNamđượcthaythếbởimộtbăngđảngởphươngBắc,mộtbăngđảngthuộcvàocánhtảcũngyhệtnhưtấtcảcácbăngđảngkhácởkhắpmọimiềnđấtnước?"Tronglĩnhvựcnghiêncứuvềquanhệgiữacácdântộctrongthậpkỷvừaquacómộtcuộctranhluậnsôinổixungquanhvấnđề"hòabìnhmangtínhdânchủ".Đượchiểulàxoayquanhnhậnđịnh,cácnềndânchủhiệnđạichưabaogiờtiếnhànhchiếntranhchốnglạinhau.Ngoạitrừnhữngvấnđềcónộidungthúcbách(cuộcnộichiếncủanướcMỹnằmởđâutrongbứctranhtổngthể?Cóphảivấnđềhòabìnhítliênquanđếnhìnhthứcnhànướcmàchủyếuliênquanđếnchínhsáchngănđebằngvũkhínguyêntử?),thìkếtquảthốngkêtựnóđãtháchthứcsựmâuthuẫn.Nếungườitađểýtớiconsốcótỷlệtươngđốinhỏcủacảcáccộngđồngdânchủcũngnhưcủacáccuộcchiếntranhtrongvònghaitrămnămvừaqua,thìtheonhưnhàphêbìnhDavidSpiro,sựngưngchiếngiữanhữngnhànướcnàychỉmangtínhchấtngẫunhiênthuầntúy.Khôngcóaitronggiađìnhôngtađãtừngtrúngxổsố,songchẳngcóaitrongsốnhữngngườiđãtừngbịsựmaymắnbỏrơimộtcáchtriệtđểnhưvậylạibiếtcáchlýgiảivềmốitươngquanđángngờnày.Nhưnggiảsử"nềnhòabìnhdânchủ"quảthậtđángchúývềmặtthốngkê:thìngườitaphảigiảithíchnónhưthếnào?ImmanuelKant,ngườichatinhthầncủaýtưởngnày,chorằng,việcquyếtđịnhvềchiếntranhvàhòabìnhtrongmộtnềndânchủsẽđượctiếnhànhbởinhữngaiphảitrảgiáchohậuquảcủachúng--cónghĩalàngườidân;chonênvìthếmàhọphảiứngxửmộtcáchthậntrọngtươngứng.Theođóthìcácnhànướcdânchủvềcơbảnphảiônhòahơnlàcácnhànướckhác,nhưngđiềunàyđượcchứngminhlàkhôngđúng.Tráilại:Nhữngnướcnàythườngtiếnhànhchiếntranhnhiềuhơnvàsửdụngnhữngvũkhínặnghơn;chỉcóđốivớinhữngnướcgiốnghọhọmớigiữtháiđộngoạigiao.Lànguyênnhâncóthể,khiquansátkỹthấynổilên,ởnhữngnềnhòabìnhdânchủđượcđềcậptớiđúnghơnphảiđượccoilànhữngnềnhòabìnhkhaiphóng.ĐốivớiKantdânchủcónghĩalànềnđộctàicủađámđông.ĐểchốnglạiôngtađềxuấtmôhìnhCộnghòa,vàchỉcómìnhnómớicókhảnăngtrởnênmộtnền"Hòabìnhvĩnhcửu".NhànướccộnghòatheoKantđượcđặctrưngbởisự

phânchiaquyềnlực,bởinhànướcphápquyền,bởisựbảovệcácquyềncơbảnvàởmộtmứcđộnàođóbởiquyềnđượcthamgiaquyếtđịnhvềchínhtrị(chodùkhôngphảiởhìnhthứccủaquyềnphổthôngđầuphiếu).Ngaycảcácđiềukiệngiữanhànướcvớinhaucủamộtnềnhòabìnhvĩnhcửucũngvậndụngchủnghĩahợphiếnvàchủnghĩakhaiphóngcủanềncộnghòa.Việccôngnhậnqualạicácquyềncủanhữngcôngdânngoạiquốc,việccómộthệthốngkiểmtravàhòagiảinhằmngănchặnsựđơnphươngtuyênbốchiếntranh,việctựdohóakinhtếvàtựdothươngmạitấtcảsẽlàmchocácdântộcxíchlạigầnnhau,làmchochiếntranhđắtgiávàkhuyếnkhíchsựhợptáctrongcôngviệc.TừchỗnàynhàchínhtrịhọcvàlàngườinghiêncứuvềKant,MichaelDoyel,trongtácphẩmcủamìnhWayofWarandPeacexuấtbảnnăm1997đãnhấnmạnh,khôngthểtrôngchờmộtsựthúcđẩyhòabìnhtừmộtnềndânchủkhôngcócácyếutốtựdohợphiến:Kantcoiviệctuyệtđốihóanguyêntắcđasốkhônglàgì.Aikhẳngđịnh,cácnềndânchủlàtuyệtđốiônhòakhôngcóngoạilệ,kểcảtrongcácquanhệđốinộilẫntrongcácquanhệđốingoại,dĩnhiênkhôngthểviệndẫnôngta.Nhiềucộngđồngmangtínhcùngthamgiaquyếtđịnhđãthểhiệnlàmấttựdo.Ngaytừlâutrướcthờihiệnđạisựcaitrịtừnhândânđãđiliềnvớitínhhungbạo(Thucydides)vàtínhđếquốc(Machiavelli).[…]Mộtcửtribìnhthườnghoàntoàncóthểbỏphiếucho"sựlàmtrongsạchsắctộc"củamộtcộngđồngkhácđượchợpthànhmộtcáchdânchủ.Việcphânbiệtgiữacácnềndânchủtựdokhaiphóngvàcácnềndânchủkhôngtựdocònlàmlộramộtđiềukháclạnữamangtínhthốngkê.SaukhiđánhgiámộtkhốilượngsốliệuphongphúhainhàkhoahọcchínhtrịSnydervàMansfieldđãnhậnthấy,rằngcácnhànướcsắptrởnêndânchủtronghaitrămnămvừaquarõrànglâmvàocáctranhchấpmangtínhquânsựnhiềuhơnlànhữngquốcgiachuyênchếổnđịnhhoặccácnềndânchủtựdokhaiphóng.Ởnhữngnướcthiếuvắngtruyềnthốnghiếnphápvữngchắcthườngcáclựclượngdântộccựcđoanvànhữngkẻhiếuchiếnkiếmđượclợinhiềunhấttừquátrìnhdânchủhóa:Mộtkhihệthốngchínhtrịđượcmởra,lúcđóđạidiệncủacácquyềnlợikhácnhausẽcóđượcảnhhưởngvàcóthểdễdànghơntạonênsựchúý.Đểtựkhẳngđịnhmình,cácnhàchínhtrịvàquânsự(màđườngcôngdanhphầnlớngắnliềnvớichếđộtrướcđây)tìmcáchvậnđộngquầnchúngthamgiavàmộtsựnghiệpchungcủadântộc.Thêmvàođóhọnhiệttìnhkhuachiênggõmõ,hướngtớimộtđườnglốiđốiđầuvềmặtngoạigiaovàchấpnhậnviệcnóichuyệnvớinhaubằngvũkhí.CácvídụlịchsửcóđủtừPhápthờiNapolenonIII,chotớithờivuaWilhemởĐứcvàtriềuđạiTaishoởNhật,sangđếnArmenia,AzerbaijanvàcácnướcthuộcNamTưcũ.Nếungàynaytồntạisựhòabìnhgiữacácnềndânchủ,điềuđóchẳngcómấyliênquanđếnnguyêntắcđasố.

Làmgì?Ngườitacóthểthửbỏquakhôngnhắcđếnnhữngkhókhăntronggiaiđoạnđầucủanền

dânchủnhưthểmộtđềtàikhôkhan,thìtrongbấtcứtrườnghợpnàonócũngcóliênquanđôichútđếncáccốvấnchínhtrịvàcácnhàhànlâm.Tuynhiênlýthuyếtcầnphảinhanhchóngđúngmức,đểtheokịpvớithựctiễn.Nhiềunướcđứngtrướccâuhỏiconđườngdânchủnàolàphùhợpnhấtvớihọ,vàđặcbiệtlàchínhsáchngoạigiaocủaHoaKỳđãliêntụcsuynghĩ,cầnphảiphảnứngnhưthếnàođốivớinhữngtiếnbộhoặcthấtbạicủacácnướckháctrênconđườngđó.Aiởđâyxuấtpháttừmộtnềntảnglýthuyếtsailầm,kẻđónhấtđịnhsẽthấtbạitrongthựctế--nhưđãtừngxảyraởIndonesiachẳnghạn,tạiđóchắcchắnngườitaphảitiếnhànhcảitạomộtcáchthậntrọnghơnchứkhôngnhưtrườnghợpxảyravàonăm1998.Vớithôithúcmãnhliệtmuốncóngaylậptứcmộtnềndânchủ,IWF(quỹtiềntệthếgiới)vàHoaKỳkhiđóđãthamgiavàoviệctướcbỏquyềnlựccủanhàđộctàilâunămSuharto.Songhọđãtínhnhầmtheonghĩađúngnhấtcủatừnày.TheotiêucácchuẩnđánhgiátrìnhbàytrongchươngtrướcIndonesiasẽđượckhuyênlà

khôngnêntrởthànhứngcửviêndânchủ.ThứnhấtnósốngbằngnguồntàinguyêncủamìnhnhiềuhơntấtcảcácnướccònlạitạiĐôngnamÁ.Thứhai,nókhôngcócácthiếtchếchínhtrịchínhđáng,bởiShuharto,lẽraphảiquantâmđếnviệcxâydựngchúngthìôngtalạiđểđấtnướcchonhữngcậnthầncủamìnhquảntrị.Vàthứba,dânchủhóađượctiếnhànhkhithunhậpbìnhquânđầungườicòntươngđốithấpmớichỉcó2650USD.Kếtquảthuđượcthậtđángxấuhổ:Từ1998đếnnaytổngthunhậpquốcdânbịgiảmđimộtnửa;thànhtựukinhtế

củacảmộtthếhệbịxóabỏ.HaimươitriệungườiIndonesiabịtụtxuốngmứcnghèo.Vũđàichínhtrịtừkhitrởthànhnơiaicũngbướcvàođượcđãbịnhữngkẻhồigiáochínhthốngsửdụngchoviệcđọckinhcầunguyệnđểchođámđôngthínhgiảtinvàonhữnglờihứahẹncứurỗiđọctheotrongkhihọvẫncònmơhồchưabiếtphảilàmgìvớibàigiảngvềýthứccôngdân.Hiệnđãcó20%cácvịdânbiểuchobiết,họthựchiệncôngviệccủaquốchộinươngtheocácniềmtintôngiáocủamình.Hơnnữa,dobởilựclượngHồigiáobịchínhtrịhóađãbịcácphongtràolykhaibiếnthànhcôngcụ,chonênsựtrỗidậycủanókhôngchỉnguyhiểmđốivớiviệcphitôngiáohóa,màcònảnhhưởngtớisựthốngnhấtcủađấtnướcIndonesia.Trongkhithamnhũngvàthóibaochedungtúngchongườinhànởrộmạnhmẽtrongsựrốiloạnnày,thìmộtphầncáccảicáchkinhtếbịđìnhchỉkhôngđược

thựchiện.IWFvàchínhphủHoaKỳmặcdùkhôngphảichỉmìnhhọcólỗitrongtấtcảmọitrường

hợp,nhưnghọphảichịusựchỉtríchvìđãlàmchotínhchínhđángcủachínhphủIndonesiabịtổnthươngvàđãthúcđẩysựsụpđổnhanhchóngcủanóqualờikêugọingaylậptứcphảicónhữngđiềuchỉnhquyếtliệtvềcơcấunhânkỳkhủnghoảng1998.Giánhưhọđãhiểuđượcrằngviệccảicáchsẽdẫnđếnsựkhôngổnđịnhvềmặtchínhtrịnhưthếnào,thìcóthểhọđãhạthấpthamvọngcủamìnhvàbằnglòngvớichiếnlựctiếnhànhtừngbướcnhỏ.ChínhquyềnSuhartodĩnhiêncónhữngsailầmmangtínhhìnhthức,nhưngnóđãđảmbảođượctrậttự,đảmbảođượctìnhtrạngphitôngiáovàđãmởcửathịtrường.Đốivớimộtnướcthuộcthếgiớithứbađiềunàyđãvượtquámứctàmtạm,hơnnữakhimànhữnglựachọnkháccóthểchấpnhậnđượcđằngnàocũngchưathấyởđâu.Bởivậytốthơnlàviệccảicáchtoàndiệncólẽkhiđónêntiếnhànhmộtcuộchiệnđạihóatừngbước-ítnhấtđốivớingườidânIndonesiabìnhthườngthìsựcanthiệpcủaphươngTâytrênhếtlàphảiđemlạilợiíchchohọ.Khôngởđâusựlựachọnmộtcáchkhókhăngiữaổnđịnhvàhỗnloạn,giữatựdokhai

phóngvàdânchủ,giữaphitôngiáovàtôngiáocuồngtínlạithườngtrựchơnnhưởvùngTrungcậnĐông.ChínhtạinơinàyHoaKỳcầnphảiđượctrangbịtốtchokhảnănglýthuyếtlẫnthựctiễncủamình.ChươngBốn

HồiGiáo,TrườngHợpĐặcBiệtTrongmọihìnhthứclộnglẫycủacácsânkhấukếtiếpnhaucũngvẫnchỉcómộtnghithứcduynhất:mộtquanchứcngoạigiaocaocấpcủaHoaKỳtiếnvàocungđiệnnằmởHelopolis

thuộcvùngngoạiôCairo,nơimàtừđótổngthốngHosniMubarakthốngtrịtoànAiCập.Vịkháchlướttrênhànhlangđượclátbằngđáhoacương,đixuyênquacácdãyphòngsangtrọngđượctrangbịtrànngậpcáckiểuđồgỗbắtchướcthờicáchoàngđếđượcmạvànglộnglẫytheophongcáchmàngườitadiễucợtkhibónggiónóiđếnvịvuacuốicùngcủaAiCậpvớitêngọi"LouisFarouk",vàcuốicùng,saukhiđãquamặtkhôngbiếtbaonhiêutrạmgác,ôngtacũngđãđếnđượcgiantiếpđón,tạiđóngàitổngthốngđangchờđểnghênhtiếpôngtavớinhữngnghithứclongtrọngnhất.NgườitacùngnhautỏýkhenngợimốiquanhệHoaKỳ-AiCập,thảoluậnvềcácvấnđềchẳnghạnnhưtiếntrìnhhòabìnhtạiPalestine.MộtcáchthậntrọngphíaHoaKỳláicâuchuyếnsangđềtàiquyềnconngười,tỏýủnghộđườnglốinhẹnhàngđốivớipheđốilậptạiAiCập,ủnghộtăngcườngtựdobáochívàphảnđốiviệcgiamgiữcácnhàtríthức.Mubarakbắtđầukhóchịuvàgắtgỏngtrảlời:"Nếutôichấpthuậnnhữngđiềuđó,thìAiCập

nàysẽrơingayvàotaynhữngkẻhồigiáocựcđoan.Liệuôngcómuốnvậy?"Câuchuyệnđếnđâylạiquaytrởlạivớivềtiếnđộcủaquátrìnhhòabình.TừnhiềunămnaygiữaHoaKỳvàcácnướcẢRậpđãcónhữngcuộcnóichuyệnkiểunhư

vậy.KhibịtổngthốngBushthúcép,phảiđồngývớikếhoạchhòabìnhthươngthảotạiCampDavidvàotháng7năm2001,ngườicầmđầuPalestineYasserArafatđãtrảlờiđạikháinhưsau:"Nếutôichấpthuậnkếhoạchnày,thìngàymaipháiHamassẽlênnắmchínhquyền."HoàngtửBandarBinSultan,ngườiphátngônkhéoléonhấtcủaquốcvươngẢRậpSaudi,đãthườngxuyênchốngtrảlạisứcépngoạigiaocủaHoaKỳvớilýdo,lựachọnkháccókhảnăngxảyranhấtđốivớihệthốnghiệnhànhcólẽkhôngphảilàmộtnềndânchủtheonghĩacủaJefferson,màlàmộtnhànướcthầnquyềntheokiểuTaliban.Điềutồitệnhấtởđâycólẽlàhìnhnhưtấtcảbangườiđềucólý.CácchínhthểởTrungĐông

cóthểlàchuyênquyền,thamnhũngvàbấttài;thếnhưngdùsaochúngvẫncòntựdohơn,khoandunghơnvàđanguyênhơnlàcái,theonhưdựđoán,nếuđượcsẽcónhiềukhảnăngnhấttrongsốcóthểthaythếvịtrícủanó.BầucửtựdoởnhiềunướcẢRậpsẽcólợinhiềuhơnchonhữngchínhtrịgiacóquanđiểmgầngũivớiquanđiểmcủaBinLadenhơnlàchonhữngngườicóquanđiểmcởimởvớithếgiớigiốngnhưvuaAbdullacủaJordanchẳnghạn.KhiEmircủaKuwaitnăm1999muốnmởrộngluậtbầucửchochophụnữ,nghịviệnđượcthiếtlậpmộtcáchdânchủcósốđôngápápđảolànhữngngườihồigiáocựcđoanđãlàmthấtbạiýđịnhnày.BêncạnhđógầnnhưônhòanổilênsángkiếncủathếtửAbdallathuộcẢRậpSaudichophépphụnữđượcláixeôtô(doviệccấmláixehiệngiờchonênởArậpSaudicótớinửatriệungườinhậpcưtừẤnĐộ,Philippinvàcácnướckháchànhnghềláixeriêng.)Songdobịpháitôngiáobảothủvậnđộngchốngđốicuốicùngthìvịthếtửcũngđànhphảithayđổiýkiến.NhữngcăngthẳngtươngtựxuấthiệnthườngxuyênkhắpmọinơitrongthếgiớiẢRập.Dẫu

ởOman,Qatar,Bahrain,JordanhoặcởMarocco,gầnnhưtrongtấtcảcácvấnđềchínhtrịcácchếđộquânchủđềutỏrathôngthoánghơnlàbảnthânnhữngxãhộimàhọthốngtrị.NgaycảởtrongvùngthuộcPalestine,nơinhữngngườitheochủnghĩadântộcphitôngiáonhưPLOđãtừlâulàlựclượngchínhtrịmạnhmẽnhất,thìnhữngnhómtôngiáovànhữngnhómcóvũtrangtầmcỡnhưHamasvàHồiGiáoDschihadchủyếuvẫnđượctầnglớptrẻủnghộ.Mặcdùthôngthạomọithủthuậtdiễnthuyếttranhcửthôngthường,nhiềuđảngpháiHồiGiáođãbịnỗikhinhbỉđốivớithểchếdânchủxóimòn,họcoiđólàhìnhthứcnhànướcphươngTây.Mộtkhithắngcửvàcóchínhquyềntrongtay,họsẽdựnglênngaytứcthìmộtthểchếthầnquyềntheokiểucủahọ,trungthànhvớiphươngchâm:mộtngười,mộtphiếubầu--nhưngchỉmộtlần.NhữngphảnứngtráingượcnhaucủacácquốcgiaẢRậpvàcủacáccôngdâncủachúngđối

vớicuốnbăngVideođượcquânđộiMỹtìmthấyởKabulnăm2001cũngđãcungcấpnhiềubàihọcbổích.CuốnbăngchothấyBinLadenđãtỏravuimừngvàthỏamãnnhưthếnàokhitiếtlộnhữngtìnhtiếtcụthểvềcuộctấncôngkhủngbốhôm11.09cùngvớisựthiệthạimànóđãgâyravớiconsốnạnnhâncao.HầuhếtcácchínhphủtrongvùngđềuchorằngnộidungcuốnbăngVideolàxácthực,vìvậycũnglàbằngchứngchosựphạmtộicủaBinLaden.ĐếnnỗiHoàngtửBandarcũngphảinóira:"CuốnbăngVideochothấymộtbộmặttànác,khôngtínhngườicủamộtkẻsátnhân,mộtkẻkhôngtôntrọngsựbấtkhảxâmphạmđốivớimạngsốngconngườicũngnhưkhôngtôntrọngnhữnggiáolýthuộcvềđứctincủachínhbảnthânmình."NgượclạitộctrưởngMohammedSaleh,mộtnhàtuhànhđồngthờilàngườichỉtríchchínhquyềncóuytínởẢRậpSaudi,đãtuyênbốrằngcuốnbăngđólàgiả.AbdulLatifArabiat,đảngtrưởngcủađảngMặttrậnhànhđộngHồiGiáo,cònhỏi:"PhảichăngngườiMỹtinrằngcộngđồngthếgiớiđủnguđểthừanhậnrằngcuốnbăngnàycómộtcơsởthuyếtphụcnàođó?"Bìnhthườngracôngviệccủanhữngphepháiđốilậplàthúcépđấtnướccủahọmổxẻ

nhữngsailầmbảnthân.ỞTrungĐônghoàntoànkhác,đólànơicácluậtsưcủanềndânchủlànhữngngườiđầutiênlẩnmìnhtrongnhữngtròchơitưởngtượng,trongchốibỏsựthậtvàtrongảogiác.Cácloạithuyếtâmmưuđangmùanởrộ--vídụnhưviệckhẳngđịnh,đứngđằngsausựtấncôngvàoWorldTradeCenterthựcralàcơquanmậtvụcủaMossadcủaIsrael.Trongmộtcuộcthămdòhồitháng2.2002tạichínquốcgiaẢrậpdohãngtruyềnthôngCNNthựchiện,kếtquảchothấy61%nhữngngườiđượcthămdòkhôngtinrằngvụkhủngbốcónguồngốctừthếgiớiẢRập.AlJazeeralàchươngtrìnhphátquavệtinhtựdođầutiêntrongvùngnhằmvàocáckhángiảtheochủnghĩadântộcẢRập,mộtchươngtrìnhgầngũivớingườidânvàhiệnđại;rấtnhiềuchươngtrìnhphátđượccácmoderatorlàphụnữđiềuhành.Kênhnàycũngtruyềnđinhữngtintứcbịkiểmduyệtởcáckênhchínhthống.Mặcdùvậyởđâychủnghĩadântộc,chủnghĩabàiMỹ,chủnghĩabàiDoTháivàTràolưutôngiáochínhthốngcựcđoancủanhiềungườiẢRậpcũngđượcphụcvụmộtcáchhàophóng.Bịchàxátgiữanhữngnhànướcchuyênquyềnvànhữngxãhộikhôngtựdo,thếgiớiẢRập

đãkhôngcóđượcmảnhđấtmàumỡtrênđónềndânchủkhaiphóngcóthểsinhsôinảynở.TácđộngqualạigiữahaithếlựcnàyđãtạođiềukiệnchoChủnghĩatôngiáocựcđoanpháttriểnvàlàmchobạolựcbùngphát:Mộtnhànướccàngthểhiệnthiếutựdo,thìlựclượngđốilậpcàngtrởnêncựcđoanmãnhliệt--điềunàylạidẫnđếnviệcnhànướccàngmạnhtayđànáphơnnữa.CócáigìđócứnhưlàđiềungượclạiđốivớilịchsửpháttriểncủaphươngTây,nơi

màchủnghĩaTựDokhaiphóngđãtạođiềukiệnchoDânchủ,vàtừđónólạitácđộngtíchcựctrởlạivàoTựdo.ConđườngẢRậpchođếnnayđãdẫntớiđộctài,vàtừđónảysinhrachủnghĩakhủngbố.Dĩnhiênởđâychỉđềcậpđếnnhữngbiểuhiệnnổibậtnhấtcủamốiquanhệđặcbiệtbịrốiloạngiữanhànướcvàxãhội.Thêmvàođólàsựtêliệtcủanềnkinhtế,bếtắcvềmặtxãhộivàsựđầuhàngcủatầnglớptríthứcưutú.TrungĐôngnằmtrongsựtươngphảndễnhậnthấysovớiphầncònlạicủahànhtinh,nơi

màTựDovàDânchủtừhàngthậpkỷnayđangởthếđitới.Trongmộtnghiêncứutừnăm2002việnnghiêncứutưnhân"FreedomHouse"ởHoaKỳđãđánhgiá¾tấtcảcácquốcgiatrênthếgiớilàtựdohoặcítnhấtcũngcónhữngmặtnàođótựdo.RiêngvớivùngTrungĐôngchỉcó28%cácquốcgiađượcđánhgiálàđãđạtđượcmộttronghaidanhhiệutrên-xuhướnggiảmdầnvàđãkéodàitừhaimươinămnay.Đểsosánh:Hơn60%cácquốcgiachâuPhiđượcđánhgiáítnhấtlàcónhữngmặtnàođótựdo.Từ11.09.2001nhữngkhiếmkhuyếtvềmặtchínhtrịcủacácnướcẢRậpđãđánhđộngsự

chúýcủachúngtanhiềuhơnbấtkỳlúcnào.Câuhỏiđặtralà,vìsaomàđếnnỗicótìnhtrạngnhưvậy.Làmsaomàvùngnàylạitrởnênmộttrườnghợpvôvọngtrongchínhtrịthếgiới?Từđâunảysinhratháiđộcựtuyệtcủahọ?Tạisaohọcứluônlẽođẽotheosausựpháttriểncủathếgiớihiệnđại?ThếGiớiHồiGiáoRộngLớn

BinLadenbiếtvìsao.TrongcáchnhìncủaôngtacácchínhphủẢRậpđãcóquáíttốchấtHồiGiáo;chỉriêngviệcquaylạichútrọngđếntôngiáocũngcóthểđưanhữngngườiHồiGiáotrởvềvớiconđườngđúngđắn.DânchủđượcôngtacholàphátminhcủaphươngTây,màviệckiênđịnhvàotựdovàkhoandungcủanósẽdẫnđếnsựsuyđồivềmặtđạođứcvàxãhội.ThủlĩnhcủaAl-QaedavàcáctổchứctươngtựmongmuốnlậtđổítnhấtlàchínhphủcủacácnướcẢRập,nếukhôngphảilàcủatấtcảcácnướctheođạoHồi,vàthaythếvàođómộttrậttựtuântheotriệtđểnhữnggiáolýHồiGiáo,nhữngđiềumàhìnhthứcnhànướcKhilafahvàquytắcsốngShariaởthếkỷthứ7đãdựavào.TấmgươngđểnoitheođốivớihọhiệnnaylànhómTalibanởAfghanistan.CùngquanđiểmvớiBinLadencũngcómộtvàinhàbìnhluậnphươngTâyđãđịnhvị

nguyênnhâncủasựhỗnloạnởTrungĐôngnằmởtôngiáo.NhữngthuyếtgiaHoaKỳtrêntruyềnhìnhnhưPaulJohnsonvàJerryFalwell,nhữngnhàbáovớitầmcỡcủamộtPaulJohnsonhoặcWilliamLindđãmôtảHồiGiáolàmộtýthứchệlạchậu,thiếutựdo.Đểtăngthêmtínhđứngđắncácnhàphântíchđãcốgắnglậpluậnrạchròihơn:NhữngngườitheotràolưuchínhthốngđãcoiHồiGiáolàsợidâyđịnhhướngchotấtcảmọihoạtđộngcủađờisốngtrongđóbaogồmcảchínhtrị.GiáolýcủađạoHồiđượcxâydựnglênmộtcáchcóhệthốngngaytừthếkỷthứbảyvàthứtámthếnhưngnóhầunhưkhônghềchứađựngmộtquanniệmgiátrịnàotrongcácquanniệmgiátrịmàngàynaychúngtacóthểkếthợpđượcvớinềndânchủ.ChuyêngiavềArậpElieKedouriechẳnghạnđãviết:"Ýtưởngvềmộtcơquanđạidiện,bầucửtựdovàrộngkhắp,cácthiếtchếphảituânthủcácđiềuluậtmàquốchộiđãbanhành,luậtphápđượcbảovệbởicơquantưphápđộclập,táchrờitôngiáokhỏinhànước[…]lànhữngđiềuhoàntoànxalạđốivớitruyềnthốngchínhtrịcủangườiHồiGiáo."CuốnkinhKorantruyềnbámộtmôhìnhthốngtrịđộctàilàđiềukhôngcònnghingờgìnữa.

CuốnsáchthiêngliêngnàycủangườitheođạoHồichứađựngđầyrẫynhữngvídụvềnhữngvịvuachínhtrực,nhữngquannhiếpchínhngoanđạovànhữngánquananhminh.SongkinhthánhcủađạoThiênchúacũngkhônghơngìtrongviệcchedấusựgầngụicủamìnhđốivớinhànướcchuyênchế.Cácvuachúatrongkinhcựuướckhônghềquantâmđếncáckhátvọngdânchủ.NgaybảnthânvuaSalomonvốnđượccangợivềsựsángsuốtcũnglàmộtvịvuachuyênchế.Trongsáchcủamọicuốnsách(kinhthánh-ND)cócảnhữngchỗmànhữngngườiủnghộchếđộnôlệvàápbứcphụnữđãlấyralàmdẫnchứng.Nhưngbảnchấtcủamộttôngiáochỉchứađựngmộtphầntừnhữngkinhsáchcủanó.GiốngnhưkinhthánhcủađạoThiênChúavàkinhTorah,kinhKoranlàmộttậphợpnhữngđoạnvănmangchấtthơvàcũngthườngrấtmâuthuẫn.Vànhữnggìcóliênquantớisựphatrộngiữathầnquyềnvàthếquyền,thìđạoThiênChúarõràngchiếmvịtríhàngđầu.SuốtnhiềuthếkỷnhàthờThiênChúagiáođãgiữvữngảnhhưởngcủamìnhvàchưahềcómộtvuachúaHồiGiáonàocóthểđạtđượcmứcđộnhưvậy.CáccơhộikiếntạovềchínhtrịcủangườiDoTháitrongbấtcứtìnhhuốngnàocũngít

ỏihơn,bởinhữngngườinàychođếnkhinhànướcDoTháiđượcthànhlậpvốnchỉlànhữngnhómthiểusốrảiráckhắpmọinơi.Trongviệcnghiêncứucácnguồntưliệuthànhvăncủacáctôngiáolớntrênthếgiớitakhôngđượcphépquênmộtđiều:Phầnlớntấtcảnhữngtưliệunàyđềubắtnguồntừnhữngthờiđạixaxưa,chúngmangdấuấncủachếđộquânchủ,chếđộphongkiến,củacáccuộcchiếntranhvàcủasựbấtannóichung.Chúnglàvàmãimãilàsảnphẩmcủathờiđạicủachúng.TuythếrấtnhiềunhữngnhàbáchọcphươngTâycủathếkỷ19vàđầuthếkỷ20đạidiện

choquanđiểm,Hồigiáokhuyếnkhíchtínhnôlệchoquyềnlực.QuanđiểmnàychắcchắnxuấtpháttừhìnhảnhđươngthờicủađếchếOttomanlàquêhươngcủahàngtrămtriệutínđồHồiGiáolàmviệcngoanngoãn,nhữngngườitrongbuổicầunguyệnngàythứsáuđãcấtcaotiếnghátngợicavuacủamìnhđangngựtạithànhConstantinopolexacách.TuyvậyphầncònlạicủathếgiớihồiđóvềmặtkhúmnúmtrướcnhữngbậccóphẩmhàmvềchínhtrịcũngđãtỏrachẳngkémgìnhữngngườiOttoman:NgaHoàngđượchưởngsựtônkínhthựcsựvềmặttôngiáo;ởNhậtBảnnhàvuađượccoilàthượngđếdướitrần.MặcdùnhữngvươngquốcÁChâunhìnchungcóchuyênchếhơncácvươngquốcphưongTây,thìnhữngkẻthốngtrịHồiGiáohànhxửcũngkhôngđếnnỗichuyênquyềnnhưtầnglớpthốngtrịTrungQuốc,NhậtBảnhoặcNga.NếuHồiGiáocómộtxuhướngcốhữuđángđểnhắcđến,chắcchắnđókhôngphảilàtính

cungphụngtầnglớpthốngtrịmàchínhlàđiềungượclại.NhưngàynayởtấtcảcácquốcgiaHồiGiáochothấy,đạoHồinhìnchungtrongbảnthânnóchứađựngsứcmạnhchốngđối.SựchophépcủahànhhànhđộngnàycólẽđượcsuyratừmộtloạtcáccâutrongHadith(nhữnglờidạycủatiêntriMohammed),theođómộttínđồđạoHồichỉphảicónghĩavụtuânphụcôngchủcủamìnhdướitrầnthếchừngnàonhữngmệnhcủaôngtađưaracònphùhợpvớinhữngđiềuluậtcủađứcchúatrời.Nếukẻthốngtrịđòihỏimộtsựviphạmtínngưỡng,cónghĩalànóđãliềulĩnhđốivớiquyềnlựccủamình:"Nếuanhtabịralệnhlàmmộtcáigìđótộilỗi,thìanhta,mộttínđồđạoHồichẳngnhữngđượcphépkhôngvânglờingườiđó[kẻthốngtrị]màcònđượcphépkhôngtuântheomệnhlệnhcủanó."Tôngiáoluônluônlàmộtcáigìđómơhồ.Chínhđiềunàyđãhấpdẫnnhiềungười,bởimỗi

ngườiđềucóthểtựlýgiảinhữngđiềucấmcủagiáopháitheocáicáchthíchhợpvớimình.Mặtkhácngườitacũngrấtdễsavàocáctộilỗi.Thếnàorồicũngsẽtìmrađượcmộtphéptắc,màngườitađãviphạmnó.ĐạoHồituythếkhôngcóhệthốngtổchứcnhàthờ,khôngcógiáohoànghoặccáctổnggiámmục,lànhữngngườicóthểquyếtđịnhmộtsựdiễngiảimangtínhbắtbuộcvềđứctin.DovậyaicóýđịnhchốnglạinhànướcđềucóthểlấylýdorằngcáinhànướcnàyđãhànhxửkhôngđúngvớiđạolýHồiGiáo.ỞđâyđạoHồivàđạoTinLànhđềugiốngnhau:Cónghĩalà,nhưmọitínđồTinLànhkhônghọchànhđếnnơiđếnchốn,chodùtênanhtalàFalwellhoặcRobersonđềucóthểđóngvaimộtlãnhtụtinhthần,mộttínđồHồiGiáobấtkỳnàocũngđượcphépchomìnhquyềnphánxửvềđứctin.TrongmộtcộngđồngtôngiáokhôngchínhthứccógiớitănglữcảBinLadenlẫnmộttàixếtắcxingườiPakistanởNewYorkcũngđềucóthểcóthẩmquyềnnhưnhautrongviệcđưaramộtFatwa(ýkiếnvềluậtpháp).Nóimộtcáchkhác:ĐiểmrắcrốiđốivớiHồiGiáoítnằmởsựlấnátcủaquyềnlựctôngiáohơnlàthiếunó.ViệcquansátnhữngtácnhâncủasựrốiloạnhiệnnayởTrungĐôngđãcủngcốthêmcho

nhậnđịnhsau:ỞcácnướcnhưAiCập,ẢRậpSaudivàAlgeriacácnhómHồiGiáocựcđoansửdụngbạolựcđểchốnglạinhữngchínhphủ,theođánhgiácủahọ,đãđichệchkhỏiconđườngchínhđạo.BinLadenvàngườiđạidiệncủaôngtaAimanSawahiri,cảhaikhôngphảilànhữngngườimộđạo,đềubắtđầusựnghiệpcủamìnhtrongbóngtối,họchốnglạiđườnglốichínhtrịkhông"mangtínhHồiGiáo"củachínhquốcgiaquêhươnghọ.SawahiribựctứcvớiAiCậpvìtổngthốngAnwarSadatcủanướcnàynăm1978đãkýhòaướcvớiIsrael,cònBinLadennăm1991đãkhởiđầuvớiviệcvuaFahdchấpthuậnchoquânđộiMỹđồntrútrênđấtẢRập.TrongmộtlờikêugọiđứnglêntiếnhànhcuộcchiếntranhthầnthánhBinLadenđãbiệnhộchocuộckhángchiếnvũtrangchốnglạilãnhđạonhànướcẢRậpSaudivớilýdonhànướcđãsuyđồivềniềmtintôngiáo:"ChínhquyềnnàyđãphảnbộiUmma(cộngđồngtấtcảnhữngngườitheođạoHồi),đứngvềphíaKafir(nhữngkẻvôđạo)vàđãâmmưucùngvớinhữngkẻvôđạochốnglạinhữngngườitheođạoHồi."RấtnhiềungườiđãhưởngứnglờikêugọinổidậycủaBinLaden.

GiớicầmquyềnởTrungĐôngdĩnhiễnsẽcảmthấydễchịu,nếunhưnhữngtínđồHồiGiáothểhiệnnhiềuhơnnữasựkínhtrọngtrướcnhữngđấngcóchứccóquyền.Câuhỏivềvấnđềthờiđiểmcũngđãđượcđặtra:NếunhưđạoHồilànguyênnhâncủavấn

đề,thìtạisaođúngvàolúcnàymớinổramâuthuẫntôngiáo?TạisaochủnghĩaHồiGiáocựcđoanchỉsaukhicáchmạngIranthànhcôngmớichiếmthếthượngphong?Từ14thếkỷnayHồiGiáovàphươngTâyđãchungsốngcạnhnhau,trongđóthờigianhòabìnhrõràngdàihơnnhữnggiaiđoạnchiếntranh.Cácchuyêngiađãđưaradẫnchứng,rằngcácnhómthiểusố,màtrướchếtlàcộngđồngDoTháichođếntậnnhữngnăm40chưahềsốngchungvớimộtnềnvănhóachủđạomạngtínhtôngiáonàolạidễchịunhưđãtừngchungsốngvớinhữngngườitheođạoHồi.ChínhvìthếmàTrungĐônghàngthếkỷđãchìatayđónnhậnvôsốnhữngnhómthiểusốquyếtđịnhchọnđấtnàylàmquêhương.ViệcsaukhinhànướcIsraelđượcthànhlậpnăm1948cóhàngtriệunguờiDoTháiđãrờibỏhoặcbịxuađuổikhỏivùngđấtẢrậplàđiềuaicũngbiết.Songkhôngcómộtaihỏirằng,tạisaotrướcđólạicónhiềungườisốngởđónhưvậy.ĐiểmyếutrongnhiềuluậnđiểmvềbảnchấtcủađạoHồilàviệccáctôngiáoíthìnhthành

nêntừcáckinhsáchhơnlàtừtậpquáncủacáctínđồ.Luậnđiệucủanhữngngườitheotràolưuchínhthốngchỉlànhữngtiếngnóicủamộtthiểusố,trongkhimàcuộcsốnghàngngàycủaphầnlớnnhưngngườitheođạoHồikhônghềcómộtbằngchứngnàochothấycósựkhướctừphươngTâyvànhữnggìhiệnđạinằmtrongcácđứctincủahọ.Indonesia,làmộtnướccósốngườitheođạoHồinhiềunhất,từkhituyênbốđộclậpvàonăm1949nóđượccaitrịmộtcáchhoàntoànthếquyền.Ngượclạipheđốilậpmangtínhtôngiáohầunhưchẳngcóchútsứcnặngnào,chodùtrongmộtvàigiaiđoạnhọcópháttriểnmạnhlên.LànướcđangpháttriểnthuộcdạngkiểumẫucủaNgânhàngthếgiớikhixưađấtnướccủanhữnghònđảonàyvớiviệctựdohóanềnkinhtếvàvớitốcđộtăngtrưởnghàngnămvàokhoảng7%suốtbathậpkỷliềnđãchứngminhrằngHồiGiáocũngdunghợpđượcvớichủnghĩatưbản.SauIndonesia,cácnướcPakistan,BangladeshvàẤnĐộlànhữngnướccócácnhómdântheođạoHồiđôngnhất;riêngẤnĐộđãcótới120triệungườidânlàtínđồHồiGiáo.Cảbanướcnàykhôngchỉđãcókinhnghiệmvớinềndânchủ,màtấtcảđềuđãtừngbầunhữngphụnữvàovịtríđứngđầucơquanquyềnlựcnhànướctừlâu--trướccảcácnướcphươngTây.Tómlại,chodùcómộtvàikhíacạnhvềmặtlýthuyếtcủađạoHồiđingượclạivấnđềnữquyền,nhưngtrongthựctế,cuộcsốngđãthểhiệnrấtnhiềucáikhácvớiđiềuđó.VàhơnnữanókhônghềlàconđườngriêngđặcbiệtcủaNamÁ:TrướckhiAfghanistanrơivàotìnhtrạnghỗnloạnvàchuyênchếbạongượcsuốthaimươinămròng,ởđóđãcóhơn40%bácsĩlàphụnữ.KabulthuộcvàomộttrongnhữngthànhphốtựdonhấtchâuÁ.ChodùBinLadencóthểđãhãnhdiệnvớiphiênbảnTalibancủaHồiGiáo.ĐiềunàydứtkhoátkhônghềđúngđốivớiđạiđasốngườidânAfghanistan,nhưđãđượcnhậnrakhiquansátnhữngngườiđànôngtụtậpnhaulạiởKabulvàMasar-i-SharifsaukhichếđộHồiGiáocựcđoanbịlậtđổ,đểlạiđixemcine,điuốngbia,nghenhạc,đinhảyhoặcđithảdiều.CuốicùngcólẽởđâylàThổNhĩKỳ.KhốidâncưtheođạoHồilớnthứnămđangsốngtrong

mộtnềndânchủcònrấtnhiềukhiếmkhuyếtnhưngvẫnhoạtđộngđượcmộtcáchtàmtạm,làthànhviêncủaNATOvàsắptớiđâycólẽsẽđượckếtnạpvàokhốiCộngđồngchâuÂu.NếutínhthêmcácnướcdânchủnontrẻnhưNigeriavàMali,tasẽcóđượcmộtcáinhìncânbằnghơnvềthếgiớiHồigiáorộnglớn.Dĩnhiênđókhônghẳnlàmộtkhungcảnhyênbình;cácnướctheođạoHồiphầnđôngthuộcvàothếgiớithứbavớinhữngvấnđềaicũngbiếtnhưnghèođói,thamnhũngvàsailầmvềkinhtế.Tuynhiêncôngthức"Hồigiáođồngnghĩavớiápbức"tỏrakhôngcócơsở.CũngnhưvậytạiFreedomHousengườitađãđiđếnkếtluận,phầnđôngnhữngngườiHồiGiáongàynàyđangsốngtrongnềndânchủbầucử(electoraldemocracies).NếuDânchủvàHồiGiáoquảnhiênkhônghòahợpđượcvớinhau,thìDânchủđãphảitrốnchạytámtriệungườiHồiGiáonày.KhôngphảivănhóaHồiGiáolànguyêncớđểlolắng,màlàvùngTrungĐông.Trongsắc

màusặcsỡtạiđótoànbộphổcủanhữngpháttriểnsailầmđãphôratrướcconmắtdukhách,nhữngthứmàngàynayngườitaliênkếtchúngvớimộttừgợicảmgiácbấtanHồiGiáo.Iran,AiCập,Syria,Iraq,miềnTâyJordan,dảiGaza,cácnướcvùngVịnh:Độctàiđủmàusắccómặtkhắpmọinơi,khôngthấychútdấuvếtnàocủamộttrậttựtựdo-dânchủ.Sứchấpdẫncủachủ

nghĩaChínhthốngHồiGiáocóthểthườngxuyênnhậnthấyđược,dùlàởnhữngcuộctranhluậnnảylửatrongphòngkín,haylàởnhữngbuổitruyềngiảngđầytínhchiếnđấutạicácnhàthờHồiGiáo.Đâychínhlàđếchếcủanhữnglácờbịđốtcháy,củanhữngMullah(giáosĩHồiGiáo)đầyquyếnrũ,củanhữngkẻđánhbomtựsát.HoaKỳđãtiếnquânvàoAfghanistanmặcdùchưahềcómộtngườidânPakhtunnàothamgiavàoviệctấncôngkhủngbốngườiMỹ.AfghanistanchỉlàtrạihuấnluyệnmộtlựclượngvũtrangẢRậpnhằmđánhvàonướcMỹ.LàquêhươngchínhgốccủađạoHồikhuvựcẢRậpvẫnlàvùngcốtlõicủathếgiớiHồiGiáo;

tuythếnóchỉlàmộtphầncủathếgiớiđó,hơnnữavềsốlượngcònnhỏhơn.Íthơn¼tổngsốngườitheođạoHồilàngườiẢRập.ỞphươngTâyngườitacóxuhướngsửdụngtấtcảcáckháiniệmHồiGiáo,CậnĐông,ẢRậpnhưlàmộttừđồngnghĩa.Mặcdùnghĩacủachúnghoàntoànkhônggiốngnhau.TínhcáchngườiẢRập

Cóphảitôivừagianlận?Cóphảitôiđãđưavàocửatrướcbằngchứngchứngminhchocuộcsốnghàngngàycủatínđồhồigiáophùhợpvớidânchủvàtựdolàcáchnhìnnhậnchung,đểrồilạirướcvàolốisaumộtlýthuyếtvănhóanữa--lầnnàyvềngườiẢRập?SuốttừthờibắtđầucónhữngsĩquanthuộcđịaAnhphụcvụtạiTrungĐônghồithếkỷ19vàđầuthếkỷ20,ởphươngTâyngườitađãđồnđạinhiềuvềtínhcáchcủangườiẢRập.MộtphátngôntiêubiểuxuấtxứtừJohnBagotGlubb,còngọilàGlubbPasha,chỉhuyđộiquânlêdươngngườiẢRập,thuộcquânchínhquyJordan:

Chúngtôiđểchohọtựquản,nhưngcôngviệcnàyhọkhônglàmđược,bởivìxuấtpháttừbảnchấthọcóxuhướngtrởthànhđộctài.Cácthiếtchếdânchủtrongtayhọđềubịbiếndạngthànhnhữnghậutrườngcủanhữngtròmưutoanvàcủanhữngcuộcđảochính.Thayđổitrangphục,songthủnhữngvaichínhvẫnchỉlànhữngkẻtrướcđấy--chođếnkhimộtcáichếttànbạolôihọrakhỏisânkhấu.NgaybảnthânnhânvậtphưulưumạohiểmngườiAnhThomasEdwardLawrence,nhà

chiếnlượcquânsự,ngườibạncủacộngđồngẢRập,ngườiđãđượcđồnghươngcủaôngta,DavidLean,dựngthànhmộttượngđàiđiệnảnhquathiênanhhùngcamànảnhrộngLawrencecủaẢRập,đãkhắchọanhữngchiếnhữucủamìnhlànhữngkẻbịđiềukhiểnbằngtìnhcảmvàdễbịtácđộng:

NgườiẢRậpcóthểbịmộtýtưởnglôicuốngiốngnhưbịkéođibằngmộtsợidây;sựthuầnphụcmộtcáchkhôngnghingờvàocảmtínhcủamìnhđãlàmchohọtrởthànhnhữngkẻnôlệtựnguyện.[…]Trítuệcủahọtămtốivàkỳlạ,đầyrẫynhữngtháicựctráingược,thiếuvắngsựgiáodụcnghiêmkhắc,nhưngcháybỏngvàđángsợtrongđứctinhơnbấtkỳmộtaikháctrêncõiđờinày.Ítbộctrựchơn,nhưngkhôngkémphầncayđộcEvelynBaring,ngườivềsautrởthànhLord

Cromer,cũngđãnóivềnănglựctựquảncủangườiẢRập.Làtổnglãnhsự,BaringtrênthựctếlàkẻđộcquyềncaitrịAiCậptừnăm1883đếnnăm1907.TrongcâuchuyệnnặngnềcủaôngvềđấtnướcnàyôngtađãsosánhtínhcáchphươngĐôngvớitínhcáchphươngTâynhưsau:

Mộtsựthoảimáirấtdễchuyểnsangthànhgiảdối,làđặctrưngcủatínhcáchphươngĐông.[…]KiểunghĩcủangườiphươngĐông[…]giốngnhữngngõnhỏđẹpnhưtranhđãlấyđimọisựcânđốicủathànhphốcủachúng.LogiccủangườiphươngĐônglàcảmộtsựcẩuthả,bừabãi,xuêxoa,tắctrách,khôngchuđáo,khôngtỷmỷđếnmứcđángngạcnhiên.NhữngnhậnxétkiểuvơđũacảnắmnàyvềngườiphươngĐôngngàynaynghecóvẻxalạ,

chúnglàmngườitanhớlạicáitròxảotrágiảkhoahọcnhưkiểuhọcthuyếtvềsọnão.Hơnnữanhữngthứnàybảnthântrongnóđãchứađầyrẫynhữngmâuthuẫn.Nếungườita,nhưthườngthấyởthờiđó,gộpcảngườiẤnĐộvàngườiTrungQuốcvàolà"ngườiphươngĐông",thìsauđấyngườitaphảidiễngiảithếnàovềnhữngthànhtựuđángkhâmphụccủahọtrongkhoahọctựnhiên,trongtoánhọcvàtrongcáclĩnhvựckhácnữacủalýtrí?Giờđâytừtháicựcnàychúngtahiểnnhiênđãlạisavàotháicựckhác.NhữngnhàĐôngphươnghọcbuổibanđầu,nhữngngườitựgiammìnhtrongkhuônmẫusáorỗngcủavănhóađãbịthaythếbởimộtthếhệnhữnghọcgiảmớiđúngmựchơnvềchínhtrị,nhữngngườikhôngcòndámmộtlầnđặtracâuhỏivìsaotrongcácnướcẢRậplạitồntạimộtbầukhôngkhíchínhtrịvàxãhộicóhạiđếnnhưvậy.Cũngnhưvậyviệctrôngchờvàosựtựphêphántừkhuvựcnàychỉlàđiềuhãohuyền.NhữngtácgiảẢRậprõràngđãchútrọngnhiềuhơnvàoviệclậtlạinhữngnhậnxétvukhống

củanhữngnhàĐôngphươnghọcđãquađờitừlâu,hơnlàvàoviệctìmhiểutườngtậncộinguồncủasựcùngkhổtrongthếgiớiẢRập.Khôngthểnàobácbỏcácsựkiệnhiểnnhiên:Trongkhi63%tấtcảcácnướcởđóđãcóbầu

cử,thìđiềunàylạikhônghềcóởdùchỉởmộtnướcduynhấtcủa22nướcthànhviênthuộckhốiẢRập.Chodùcómộtsốchínhphủ(nhưJordan,Marocco)tựdokhaiphónghơnlànhữngnướckhác,thìphầnđôngcácnướcnàyđềucựckỳphảnđộng.LịchsửhiệnđạicủakhuvựclàmộttấnbịkịchcómộtkhônghaiKhôngbiếtbaonhiêulầntrongnămmươinămvừaquangườitađãtừngthấydânchúngvùngCậnĐônghânhoanđónchàonhữngnhàđộctàicủahọ,cứnhưnhữngkẻđólànhữngđấngcứuthếđượcđứcchúatrờicửxuống?DùlàGamalAbdelNasser,MuammarGaddafihoặcSaddamHussein-tấtcảhọđềusungsướngtrướcniềmtônkínhchânthànhcủađámđôngquầnchúng.Sốítnhữngnhànghiêncứuvềvănhóatrongkhuvựcđãviệndẫnvàocấutrúcthứbậcchặt

chẽcủaxãhộiẢRập.ChẳnghạnBahgatKorany,mộtngườigốcAiCập,viếtrằng,nhữngbàithuyếttrìnhvềchínhtrịcủangườiẢrậpđãđược"đơmđặtbởinhữnglờibónggióvềconngườisángsuốtcóquyềnhànhtuyệtđối,ngườilãnhđạoanhdũng,ngườicầmláikhoandungđộlượng,bậctrưởnggiáođángtônkính."TheoquanđiểmcủaHalimBarakat,ngườiLebanon,cáccấutrúcgiatrưởngvànhữngthanggiátrịcủagiađìnhđãlanvàocuộcsốngcôngviệc,vàotrườnghọccũngnhưvàocáchộiđoànxãhội,vàochínhtrịvàtôngiáo.Khắpmọinơiđềucầncómộthìnhtượngngườichađứngtrênđámthầndâncủaôngta,mộtmìnhquyếtđịnh,đòihỏiphảituânphụcvôđiềukiện,khôngchấpnhậnbấtcứlờiphảnkhángnào.Nhữnghìnhmẫumàhìnhtượngmộtngườichanoitheođólànhữngnhânvậtgánhváctrọngtráchvídụnhưcácquânvương,lãnhchúa,nhữngnhàchínhtrị,thàygiáo,nhữngngườigiaoviệcvànhữngcấptrênthuộcvàovịtríthượngđỉnhcủakimtựthápquyềnlực.Nhữngaiđãtừngđạtđếnnhữngvịtrínày,lúcđóchỉcónhững"lãolàng"ởthứbậccaohơnmớicóthểbứnghọrakhỏinơiđó.HìnhmẫucủakẻtheochủnghĩaSôvanhẢRậpchúngtacũngsẽgặptrongcáctiểuthuyết

củanhàvănAiCậpđượcgiảiNobelNagibMachfus.Bộbatácphẩm"NgườiCairo"nổitiếngcủaôngtađãkểlạitrongcáctập"Giữacáccungđiện","Cungđiệucủaướcvọng",cũngnhư"Cỏmật"vềcuộcsốngcủathươnggiaSaidAchmedAlGawwad.ÔngSaid("ÔngPhán"),nhưvợôngtavẫngọi,làmộtTổngtrấntrongnhàkhôngaiđượcphépcãilại.Cảgiađìnhkhúmnúmtrướcôngta,đứngnghiêmnhưtượngchođếnkhiôngtadùngxongbữatối;chỉsauđóvợvàcácconôngmớiđượcphépăn.Nếuhọliềulĩnhkhôngxinphépôngđirađường,ôngtaliềntrừngphạthọbằngcáchđuổivềnhàchamẹvợ.Cáitên"ÔngPhán"ngàynayđượcngườiAiCậpdùngđểchỉtấtcảcáckiểuđộctài,từnhữngôngchồngđộcđoántronggiađìnhchođếntổngthốngcủamộtđấtnước.NhiềusếpcủacácquốcgiaẢRậpmangdángdấpcủamột"ÔngPhán":Nasser,mộtlãnhtụ

chuyênchếngờisáng,đầyhấpdẫnđượcngườidânvừatinyêuvừakhiếpsợ,Sadatngườikếtụcôngtacũngvậy,mộtconngườivớicôngdâncủamìnhtronggiâyphúttànbạonhấtcũngvẫnnói"cácconcủata".ChúngtacũngnhậnthấyÔngPhántrongcáctộctrưởngởcácnướcvùngVịnh,khinhữngngườinàylắngnghenhữngnỗilotoanvàsựthiếuthốncủathầndântrongcácbuổitiếpdânhàngtháng--hẳnđãđượcthanhlọckỹlưỡng-lắngnghenỗilosợcủamộtngườichatrướctìnhtrạngốmđaucủađứacongái,lắngnghemộtkẻthưakiệnnàokhácđangtrìnhbàycuộctranhcãivớihàngxómvềmộtmảnhruộng.Ngườithìđượcvươngônggiớithiệuđếnbộytế,ngườithìđượcgiớithiệuđếnbộnộivụ.NhữngkẻmaymắnđóliềncúimìnhhôntayđấngquânvươngvàcảmơnAllahvìđãchocóđượcmộtsựtrịvìnhânái.Ôngtaliềnphẩytay,nhưthểmuốnnóirằng,ôngtachỉthựchiệnnghĩavụvàtráchnhiệmcủamình."Tôicoitrọngsựgầngũivớidânchúngcủamình,đểcóthểthỏamãnđượcnguyệnvọngcủahọ;chínhvìthếmàaicũngcóthểgặptôitạicácbuổitiếpdânbấtcứlúcnàohọmuốn",câunàyđựợctríchdẫntừphátbiểucủavuavàlànhàlậpquốcAbdulAsisIbnSaud.Nhữngtìnhcảmbaola,nhữngngườiđànôngmạnhmẽ,nhữngbậctrưởnggiáosắtthép:

ConngườiphươngTâytiếnbộcólẽcóthểsẽlắcđầuvìnhữngđiềunày,nhưngcóđiềuvẫncứphảithừanhận,rằngđâyhoàntoànkhôngchỉlànhữngđặctínhriêngbiệtcủaphươngĐông.TànnhẫnhệtnhưhọđãtừngchửirủathậmtệnềnvănhóaẢRập,cácsĩquanthựcdânAnhcũngđãcôngkíchnhữngngườiTrungQuốc,NhậtBản,ẤnĐộvànhữngngười"phươngĐông"bấtkỳnàođóhoặclà"ngườichâuÁ"nóichung.Ởmứcđộtươngtựcũngphảingạcnhiêncho

nhữngkẻđộctàitaitiếngởphầnđôngcácnướcchâuÁvàchâuPhimãiđếntậngầnđây--ngườitanghĩđếnnhữngnhânvậtnhưAchmedSukarno(Indonesia),JuliusNyerere(Tanzania),JuanPeron(Argentina)hoặcJosefTito(NamTư)-đãcaitrịđấtnướcnhưthếnào.NgaycảđốivớilịchsửphươngTâyngườitacũngkhôngcầnphảigiởngượclạiquálâu,đểcóthểbắtgặpcácnhàđộctàiđãđượcđámđôngdânchúngthánphụcbấtchấpcảbảntínhnguyhiểmcủahọ:Franco,Salazar,Mussolini,Hitler.PhươngTâymặcdùtừmộtvàithếkỷnaynhìnchungcótỏratiếnbộvàtựdohơnphươngĐông,nhưngbảnthânnócũngđãcómộttruyềnthốnggiatrưởngvớiđộtuổihàngthiênniênkỷ.Cáchđâychẳnglấygìlàmlâu,ởphươngTâythiênchúagiáongườiphụnữvẫncònlàtàisảnriêngcủađànông.SongtrongkhiphươngTâytiếptụcpháttriểnđilênvàphầnlớnthếgiớicònlạicũngvậychậmnhấtlàtừnhữngnămnămmươinócũngđãtiếnhànhhiệnđạihóa,thìngườiẢRậpvẫncứcònloayhoayvớinhữngcấutrúcchínhtrịxãhộilạchậu.ChínhtrịcủangườiẢRậpkhôngphảilàđặcsảnvănhóa,chỉđơngiảnlànóđãbịmắccứngtrongmộtvòngquaycủathờigian.KhimàvùngMaghrebvàCậnĐôngtựgiảiphóngkhỏicácđếchếthựcdânchâuÂuvàogiữa

thếkỷ20,khôngaicóthểngờrằnghọlạibịsalầyđếnmứcđộnhưvậy.CácnướcchâuÁkhác,vídụnhưNamHànhoặcMalaysia,từmộtđiểmxuấtphátvềcơbảnlàtồihơnnhưngđãpháttriểnmộtcáchtốtđẹphơnnhiều;vàchínhnhữngnướcnàyvàothời1945aicũngchorằngchúngkhôngcókhảnăng.TheonhậnđịnhchungcácnướcẢRậptìnhtrạngcủahọkhiđólàtốtnhất,sovớitấtcảnhữngnướckháccũngvừamớithoátkhỏiáchthựcdân.Beirut,Damascus,CairovàBaghdadtỏracóvănhóahơn,kinhdoanhpháttriểnhơn,cởimởvớithếgiớibênngoàihơnlàphầnđôngcácthủđôkhácởchâuÁvàchâuPhi--cóvậycũngchẳnglấygìđángngạcnhiên,nếubiếtrằngngườiẢRậplànhữngngườikếthừamộtnềnvănminhpháttriểncao,nhữngthànhtíchvềkhoahọc,triếthọcvàquânsựcủahọchođếnnayvẫncòngâyấntượngmạnhmẽ.Họđãphátminhrađạisốhọc,đãgiữgìnnhữngtácphẩmcủaAristotlestừngbịphươngTâyquênlãng,đãchiếnthắngnhữngđếchếmạnhnhấtcủathờiđạihọ.NghệthuậtvàvănhóacủaHồiGiáođãpháttriểnởtrìnhđộcao,khimàchâuÂuvẫncònchìmđắmtrongđêmtrườngtrungcổ.TrongnhữngnămbốnmươivànămmươingườitahyvọngvàothếgiớiẢRậpsẽtiếpnối

đượcnhữngthànhquảtronglịchsử.MặcdùcónhữngtháiđộdèdặtđốivớiphươngTâysauthờikỳthựcdânngườitavẫnhướngtớiHoaKỳ."HìnhảnhcủaHợpChúngQuốcHoaKỳởthờiđiểmđóthậtrạngrỡ",nhàbáongườiAiCậpMohammedHeikalđãnóinhưvậy."NướcAnhvànướcPháplànhữngđếquốctànlụivàđángcămghét.NướcNganằmcáchxa8000km,vàýthứchệcộngsảnquátráingượcvớiHồiGiáo.NgượclạinướcMỹsauthếchiếnthứhaicàngtrởnêngiàucóhơn,hùngmạnhhơnvàhấpdẫnhơnnhưchưatừngcó."TầnglớpưutútrẻtuổiẢRậplàtầnglớptiếnbộvàphitôngiáo;trongmộtnghiêncứuđượclàmchonguyệtsanAtlanticnhàvănIschakHusseinnăm1956thậmchíđãviết:"ĐạohồiđãtiếntheohướngđigầngiốngnhưcủacáctôngiáophươngTâyvớiviệctáchnhàthờrakhỏinhànước."Ngàynaythấyluậnđềnàytỏratáobạobaonhiêu,thìlạicàngthấynóphùhợpvớiniềmtinthủaấy.KểtừđócácnướcẢRậpngàycàngtuộtdốc.Nếuchúngtamuốnhiểunguyênnhâncủasựkhủnghoảngnày,chúngtakhôngcầnphảinghiêncứutoànbộnămtrămnămđãqua,màchúngtacóthểchỉcầntậptrungvàonămmươinămmớiđây.

ThấtbạitrongchínhtrịNgườitahầunhưkhôngcòntưởngđược,vớisựsungsướngnhưthếnàocảkhuvựcđãtỏra

khithấyNasserlêncầmquyềnvàocuốinhữngnăm50.HàngthậpkỷkéodàinhữngngườiẢRậpđãphảinằmphủphụctrướcnhữngquanchứcthuộcđịavànhữngônghoàngbảnđịasuyđồi.Giờđâyướcmơvềđộclậpvàtựdocủahọđãtrởthànhhiệnthực--vàNasserchínhlàđấngcứuthế,ngườicầmláihiệnđạicủakỷnguyênsauchiếntranh.SinhratạivùngAlexandriathuộcquyềnquảntrịcủangườiAnh,mộtthànhphốtầmcỡthếgiớimangnhiềuhươngsắccủavùngĐịatrunghảihơnlàcủaphươngĐông,NassertrướchếtbịảnhhưởngdosựphụcvụtrongđộiquânAiCậpvốnđãbịphươngTâyhóamộtcáchmạnhmẽ.Trongbộcompleđượccắtmayvừavặnvàvớikínhrâmthanhnhãôngtađãtỏralàmộthìnhtượngbảnhbaotrêntrườngquốctế."ConsưtửcủaAicập"gầmvangkềugọichủnghĩadântộcẢRập.NassermuốnđemlạichonềnchínhtrịẢRậpmộtsứcbậtmớiquanhữngýtưởngnhưsựtự

quyết,chủnghĩaxãhộivàtìnhđoànkết.ĐólànhữngkháiniệmhiệnđạicủaphươngTây.Giốngnhưrấtnhiềuchínhtrịgiacủathếgiớithứba,tổngthốngAiCậplàmộtđộcgiảtrungthànhcủatạpchítiếngAnhNewStatesman;hiếnchươngdânquốccủaôngtanăm1962cóthểcóxuấtxứtừsựchấpbútcủatầnglớptríthứccánhtảởParishoặcLondon.Ngaybảnthânniềmsaymêtolớncủaôngta,ChủnghĩadântộcẢRập,cũngcónguồngốcchâuÂu,nólàmộtphiênbảncủachủnghĩadântộcgiànhchochocộngđồngcócùngchungmộtngônngữ,mộtkiểuchủnghĩadântộcnửasauthếkỷ19đầutiênđãthốngnhấtnướcÝvàsauđólànướcĐức.TrướckhiđồngĐôladầulửalàmchocácnướcvùngVịnhtrởthànhconlừađẻtrứngvàng,

thìAiCậplànướccótiếngnóiquyếtđịnh.HoàibãocủaNesserđãlôicuốntoànbộkhuvực.TừđảngBaathvàcáctướnglĩnhcủaSyria,củaIraqchođếncácquốcvươngbảothủởvùngVịnhtấtcảcácchínhphủđềucómộtkiểunóigiốngnhau.Khắpmọinơingườitaquyếttâmtiếnhànhhiệnđạihóa--điềumàtheonhưquanđiểmthôngthườngđòihỏiphảicómộtsựcânbằnggiữaviệctiếpnhậncáctàisảntinhthầncủacácnướcphíamặttrờilặnvàsựkhángcựchốnglạihiệntượngđammêquyềnlựckiểuphươngTây.KhôngchỉcóngườiẢRậpsuynghĩnhưvậy.Nhiềudântộc(TrungQuốc,ẤnĐộ,đếchế

Ottoman)đượckhíchlệbởinhữnggìxảyraởphươngTâyđãtìmkiếmcáchvượtquasựlạchậu.TronglịchsửhiệnđạicáctầnglớptrênthuộcHồiGiáoởđâyđãtỏrađặcbiệtcóthamvọng.KểtừsựthấtbạicủađếchếOttomantrướcthànhVienna(1683)ngườiẢRậpđãýthứcđược,rằngcầnphảihọcmộtsốthứcủaphươngTây;việcchiếmđóngAiCậpcủaNapoleonBonaparte1798đãkhơidậytrongdânchúngbảnxứmộtsựkhâmphụckhôngngừngdànhchonềnvănminhphươngTây.NhưngườitacóthểđọcđượcởnhàsửhọcAlbertHourani,nhữngquanđiểmtựdonhậpkhẩutừchâuÂutrongthếkỷ18và19đãđượctrảiquamộtthờikỳrựcrỡcủachúngởCậnĐông.ChếđộthựcdânAnhcuốithếkỷ19đầuthếkỷ20đãkhơidậynhữngtrôngchờvàotìnhhữu

nghị,điềuchẳngbaolâusauđóđãbịthấtvọng;đốivớisựkhâmphụcphươngTâycủatầnglớpưutúẢRậpnỗithấtvọngđóchẳnghềlàmnóthayđổichútnào.TạitrườngđạihọcVictoriaởAlexandriacácvuachúavàtướnglĩnhđãhọcngônngữvàphongcáchxửsựcủacácGentlemenngườiAnh.NhiềungườithamgiahọctạiOxford,CambridgehoặcởHọcviệnquânsựtạiSandhurst(mộttruyềnthống,màchođếnnaytriềuđìnhJordanvẫnduytrì,mặcdùgiờđâyhọcũngđãcửcáchoàngtửcủamìnhđếnhọctạicáctrườngcủaMỹ).SauthếchiếnthứnhấtởcácnướcnhưAiCập,Lebanon,IraqvàSyriakhingườitatăngcườnghơnsuynghĩvềviệcmởcửatrêncácmặtchínhtrịvàxãhội,cóvẻnhưmộtthờiđạimới,tựdobắtđầumởra.Songnhữngnhàphêbìnhtheochủnghĩatựdophóngkhoángcủanhàvuavàcủagiớiquýtộccũcùngvớinhữngngườinàyđãbịmộtýthứchệmạnhmẽhơn,phùhợpvớitinhthầnthờiđạiquétsạch,đólàýthứchệtuyêntruyềnvềmộtnhànướcxãhộichủnghĩakiểuẢRậpđượcgiớiquânsựủnghộ.NhưngđốivớinhữngkẻkhoácáocomplethuộcđảngBaathvàthuộctrườngpháiNasser,vângvấnđềchỉxoayquanhviệc:đưaquêhươngmìnhtiếnkịpvớithờiđạihiệnđại.Hướngđimớivềchínhtrịchẳngbaolâuđãtỏralàconđườngsailầm.Vớimộtnhiệttình

caođộgiớicầmquyềnẢRậpđãtrôngchờvàonhữngýtưởngtồimàviệchiệnthựchóachúngcủahọcòntồihơnnữa.Côngcuộcthínghiệmvềchủnghĩaxãhộiđãdẫntớiquanliêuvàbếtắc.Khôngcókhẳnăngđiềuchỉnhnhữngsailầmtrongviệclậpkếhoạchởtrungương,chonênnềnkinhtếchưahềbaogiờthựcsựpháttriển.Đánglýraphảidầndầntiếnhànhviệcdânchủhóa,thìcácnướcẢRậplạimắccứngtrongchếđộđộctài;chủtrươngkhôngliênkếtđượckhoatrươngầmỹcủahọđãbịLiênxôlợidụng.Cácnướcriêngbiệtcàngchútâmmạnhmẽvàoquyềnlợidântộc,thìsựthốngnhấtcủakhốiẢRậpcàngđổvỡnặngnềhơn.GiữacácnềnquânchủthânphươngTây(cácnướcvùngVịnh,Jordan)vàcácnướccộnghòaquânquảncáchmạng(Syrian,Iraq)đãbùngnổmộtcuộcchiếntranhlạnhphiênbảnCậnĐông;điềutaihạinhấtđólàkhôngbiếtbaonhiêulầnthấtbạimộtcáchđángtráchtrongcuộcchiếnvớiIsrael.Thảmbạicủacuộcchiếntranh6ngàynăm1967trongchừngmựcđãđánhdấumộtbướcngoặc,khimànóphơibàysựđổvỡcủaxãhộiẢRậpđượccheđậybởisựquảngcáobảnthânmộtcáchkhoatrươngkhoáclác.NhữnggìcònlạisauđócủachủnghĩadântộcẢRập,cũngđãbịxóabỏhoàntoànmuộnnhấtlàđếnkhiSaddamHusseintiếnquânvàoKuwait.Trongtầmmắtsựtuộtdốcvẫnchưachothấyđiểmdừngởđâu.AiCậpgiờđâyrasao?Viễn

kiếncủachủnghĩaNasserbỗngchốchóathànhmộtcơnảomộngkhôngcóhồithứctỉnh.Nếunhưhoạtđộngcủachínhphủcóđượcchútgìgọilàtínhhiệuquả,thìđóchỉlàviệcđànápbấtkỳhiệntượngđốilậpnàovàxỏmũixãhộidânsự.NhàchínhtrịhọcMỹgốcLebanonFouadAjamiđãphànnàn,rằngởAiCập,trungtâmđờisốngtinhthầnmộtthờicủangườiẢRập,đãkhôngthểxuấtbảnnổi400cuốnsáchmộtnăm,trongkhiđóởIsraeldânsốchỉbằngmộtphầnmườiđãcósốđầusáchgấpmườilần.CùngtrongngữcảnhnàyAjamicũngđãđưaralờicảnhbáocủanhàbáoKarimAlrawi:"Áplựchiệnđạihóa,cáiđènặnglênAiCậptừlúcnótiếpxúcvớichâuÂuđầuthếkỷ19vàcũngchínhcáiđóchođếnnayđãthúcđẩysựpháttriểncủaAiCập,giờđâyđãquayhướngngượctrởlại."TuythếtìnhtrạngcủangườiAiCậpvẫncòntốthơntìnhtrạngcủanhữngngườiởcácnước

lánggiềngkhác.Syria,mộttrongnhữngnhànướccảnhsátthiếutựdonhấthiệnnay,ởđóchínhphủcóthểtựtiệnbắtnhốtvàtànsát30000ngườimàkhônghềbịtrừngphạt-nhưđãtừngxảyranăm1982tạiHama(vàđiềunàyđãxảyraởmộtđấtnướcmàcácthànhphốcủanóliêntụccóngườisinhsốngchođếnnàyvàthuộcvàoloạilâuđờinhấttrênthếgiới).IraqngàyxưathuộcvàonhữngquốcgiatiếnbộnhấtvàthếtụcnhấtcủavùngCậnĐông;cónhiềuphụnữthamgiavàođờisốngnghềnghiệp,cácnhànghệsĩcóthểtựdothểhiện,cácnhàbáocóthểlàmmọicôngviệccủamìnhmàkhônghềbịngăncản.Bamươinămsauđóđấtnướcnàyđãthoáihóathànhmộtchuồngtrạibẩnthỉucủakẻhoangtưởngtựđại.SaddamHusseinlàôngchủduynhấtcủađấtnước,kẻđãsửdụngvũkhíhóahọctấncôngmộtbộphậndânchúngcủamình--nhữngngườiKurd.Lebanon,mộtđấtnướcthựcralàđanguyênvàcởimởvớithếgiới,chẳnggìthủđôcủanócũngđãtừngđượcđánhgiálà"PariscủaphươngĐông",đãbịđẩyxuốngvựcthẳmcủakhủngbốvànộichiếnvàđangrấtkhónhọcđểtìmđườngthoátrakhỏinơiđó.Cácnướckểtrêncócùngchungquákhứmangtínhchuyênchếvềmặtnhànước,quákhứ

nàykếthợpvớitiếnbộkỹthuậtcủathờiđạivàvớicácphươngpháptheodõingàycànghoànthiệnđãtạonênmộtchủnghĩaẢRậptântoàntrị.TheoquanđiểmcủasửgiavềHồiGiáoBenardLewis,nhữngkẻđộctàilẻtẻhiệnnaythựcramạnhmẽhơnlànhữngđấngthốngtrịoanhliệtmộtthờinhưvuaSuleimanlỗilạccủathếkỷ16hoặcnhưtrưởnggiáoHarunal-Rashidbấttửtrongtruyệncổtíchmộtngànmộtđêmlẻ.NhữnglãnhđịamớitrởnêngiàucócủacáctộctrưởngởvùngVịnhchẳnghạn,nơivuachúacủahọtrướcđâyđãphảiđểchonhữngbộtộcngườiBeduinkhókiểmsoátrờikhỏiđấtnước,ngàynayđãđủkhảnăngsửdụngmậtvụ,lựclượnganninh,quânđộigiữchặtngườidântrongvòngkiềmtỏa.Sựbấtmãnvàgiậndữcủanhữngquầnthầnđãthểhiệnởkhắpmọinơi,đólànhữngngườibịgiamgiữtronglồngson,chodùđượchưởngmộtphầnnàođótừsựgiàucócủacácôngchủ,nhưngvẫnkhôngthểtạonênđượcsựchúývềmặtchínhtrị.NgườiMỹtrôngchờsựcámơncủangườiẢRậpđốivớiviệchọđãcanthiệpvàocuộcchiếnvùngVịnh;chẳnggìđinữabằnghànhđộngđóngườitađãcứuđượcKuwaitvàẢRậpSaudi.TráilạitừgócnhìncủangườiẢRậpsựviệcđượcdiễntảlàngườiMỹđãvộivãtiếnhànhviệccứugiúptriềuđìnhKuwaitvàArậpSaudi,mộtnétdiễntảcókhácbiệttuynhỏnhưngmangtínhquyếtđịnh.Vàonhữngnămcuốicủathậpkỷ80trongkhimọingười,từMoscowvàPraguequaSeoul

đếnJohanesburg,vuimừngtrướcsựsụpđổcủacácchínhthểcònsótlại,thìngườiẢRậpvẫntiếptụcbứtrứtchịuđựngnhữngchếđộđộctàithamnhũngvàcácthểchếquânchủgiànua.Nhữnghệthống,trongnhữngnăm60hứahẹnmộtsựchuyểnmìnhđitớimộtbếnbờmới,cuốicùnglạitrậtralànhữngchếđộđộctàitrộmcắpthốirữa,màsựchánghétđốivớinóchắcchắnđãbịsựthiếuhụtvềtínhchínhđánglàmchosâusắcthêm.Trongmộtxuhướngtráingượckhôngthểtưởngtượngnổisovớitràolưuthếgiới,khắpmọinơiởCậnĐôngconngườingàynaytrênthựctếítcótựdohơncáchđây40năm.Liệucòncóbaonhiêunướctrêntráiđấtnày,ngườitacóthểlặplạinhữngđiềunhưvậyđốivớichúng?ThấtBạiTrongKinhTế

Chậmnhấtlàtừngày11tháng9năm2001anhchàngnàyđãcómặtởmọicuộchộinghịvàhộithảovềđềtàichốngkhủngbố:đólàsứđồcủasựtổnthương,ngườiđãlậpluậnmộtcáchcựckỳsâusắc,rằngngườitakhôngchỉphảichốnglạichủnghĩakhủngbốdướidạng

triệuchứng,màcònphảinhổsạchgốcrễcủanó.TiếpsauđólàlờikêugọicấpthiếtvềviệcphảitáibảnmộtkếhoạchMarschallvớimụctiêu,xóabỏđóinghèotạicácnướctheođạoHồi.

Liệuailàngườicònmuốnchốngđốilạimộtđềnghịcaoquýnhưvậy?Cómộtviệcnhỏởđâyđãbịcốtìnhbỏqua:KhôngphảinhữngngườinghèovànhữngngườibịtướcđoạtmọiquyềnđãgianhậpvàohàngngũAlKaida.Ởvịtríhàngđầucủatổchứcgiờđâyngườitađãbiết:NhómBinLadencôngbốcómột

lượngtàisảnriêngcỡnămtỷDollar.NhiềunhânvậtthâncậnkháccủaOsamacũngvậy,trongsốđóphảikểđếnSawahiri,vốnlàmộtphẫuthuậtgiaxuấtthântừmộtgiađìnhcótiếngtămởAiCập.NgườichalàgiáosưtạiđạihọcCairo,ngườiônglàtrưởnggiáotạiAzhar,mộthọcđườngnổitiếngnhấtcủangườiSunnitheođạoHồi,mộtngườibáclàtổngthưkýthứnhấtcủaLiênminhẢRập.NgaycảviênphicônggieochếtchócMohammedAtta,ngườiđãđiềukhiểnmộttronghaimáybayđâmvàotòanhàtrungtâmthươngmạiquốctế,cũngxuấtthântừmộtgiađìnhcótínhcáchtôngiáotrungdungởAiCập.Chacủahắnlàluậtsư.Mohammedcóhaingườichịemgái,mộttrongđólàgiáosư,ngườikialàbácsĩ.Hắncũngđãtheohọcđạihọc,nhưnhiềubạnbèkháccủahắnởHamburg.NgaycảởnhữngthứbậcthấphơntrongtổchứcAl-Qaedaphầnnhiềuđềulànhữngđànôngxuấtthântừtầnglớptrunglưucóhọcvấnđạihọc.ỞđiểmnàyJohnWalkerLindhngườivùngCalifornia,gianhậpAl-QaedatạiAfghanistan,cónhữngcáichungvớicácchiếnhữutheođạoHồikhácnhiềuhơnlàngườitabấtchợttưởngtượngra.Nếuanhchàngnàybịlọtkhỏibộlọc,thìđiềuđótrướchếtcólẽcũngchỉvìanhtamớicóbằngtrunghọcphổthông,nếuđemsosánhvớinhữngkỹsưcóchứngchỉtrongsốcácchiếnhữucủamìnhrõrànganhtakémhẳnvềtrìnhđộ.Trởthànhlòấpcủakhủngbốlạichínhlànhữngnướcmàsựgiàucócủanótrongthờigian

cuốinhữngnămbamươiđãgiatăngmạnhnhất.Mườilămtrongsốmườichínkhôngtặchồi09.11làcôngdânẢRậpSaudi,nướcxuấtkhẩudầulớnnhấtthếgiới.Khócóthểgiảthiếtrằngsựnghèođóilànguyênnhântứcgiậncủahọ.AiCậplàvùngtuyểnquânlớnthứhaicủaAl-Qaeda,sosánhvớithếgiớikhôngthểnóiđólàmộtnướckhôngcógiasảngì:Vớithunhậpbìnhquânđầungười3690USDmộtnămnóđứngvàohàngtrungbình;việctăngtrưởng5%mỗinămtrongsuốtbathậpkỷvừaquacũngđãnóilênđiềugìđó,chodùkhixétđếntốcđộtăngtrưởngdânsốkhoảng3%cóthểmứcnàytươngđốisuýtsoát.Nhiềuquốcgiatìnhcảnhcònxấuhơnnhiều,nhưngkhônghềcótầnglớpthanhniênvìvậymàsẵnsàngthamgiavàođộingũphicôngKamikazeđểlaoxuốngnhữngkhốinhàvănphòngcaotầng.Nếunhưnghèođóilàlýdothườngthấyđốivớichủnghĩakhủngbố,thìnhữngkẻámsátđóthayvìđếntừcácquốcgiaCậnĐôngcólẽchúngphảiđếntừcácnướcPhiChâuhoặcNamÁ.Ngaycảsựkhôngbìnhđằngcũngchưađủđểcoiđólàmộtlờigiảithích.Mộtthướcđođược

sửdụngrộngrãiđểxácđịnhmứcphânbốthunhậpđólàchỉsốcótênGini.ChỉsốGinicủamộtquốcgiacàngnhỏ,thìmứccáchbiệtcàngít.ChỉsốcủaBarazillà60,củaBỉlà25.AiCậpcóchỉsố28,9,consốnàykhôngnhữnggầnnhưnằmdướiconsốcủatấtcảcácnướcchâuMỹLatinh,màcòndướiphầnlớncácnướcđangpháttriển.ThunhậpđượcphânbổởnướccộnghòavùngsôngNilnàythậmchícònđồngđềuhơncảcủanướcPháp,lànướcđạtchỉsố32,7.Nếuởđấy30%sốngườigiàunhấttrongdânchúngchiếmhữuhơn65%tổngsảnlượngquốcdân,thìcónghĩalàtầnglớptươngtựởAiCậpcũngsẽphảivừalòngvới64%.Ngượclạituyvậyvẫncòncótới14,2%tổngsảnlượngquốcdâncủaAiCậprơivào30%nhữngngườinghèonhấtcủaxãhội,trongkhithànhphầntươngtựởPhápphảixoaysởtrongconsố10%.ỞnhữngnướcvùngVịnh,nơikhôngcôngbốnhữngsốliệuchínhthức,cólẽmứcchênhlệchthunhậpcònlớnhơn,chodùkhôngđếnmứcnhưởBrazil,ColumbiahoặcNigeria.MặcdùvậykhủnghoảngởvùngẢRậpthểhiệnmộtchiềukíchkinhtế.Giốngnhưtrường

hợpnướcNga,khôngphảisựnghèokhólàvấnđề,màchínhlàsựthừathãi.Tạisaotrữlượngtàinguyênphongphúvềnguyêntắclạilàsựcảntrởđốivớicôngcuộchiệnđạihóa,hợppháphóavàđốivớisựpháttriểnkinhtếcủamộtquốcgia,điềunàychúngtađãphântíchởtạicáchđâymộtchương.Vùngcậnđônglàmộtđốitươngtrựcquantuyệtvờicholýthuyếtnhưvậyvềsựgiàucókhôngxứngđáng,nókhôngchỉđúngchocácnướcxuấtkhẩudầumỏlớn--hãynhìnsangAiCập:bêncạnhthunhậpkhiêmnhườngvềdầuvàkhíđốt,nhưngkhôngphảilàkhôngquantrọng,hàngnămđấtnướcnàycònnhậnđược2tỷUSDtiềnphíthuđượctừtàubèđiquakênhSuezvà2,2tỷUSDtiềnviệntrợtừUSA.ThêmvàođólàmộtlượngtiềnđángkểdocáccôngnhânxuấtkhẩulaođộngcủaAicậpgửivềquênhàtừcácnướcvùngVịnh.TổngkếtlạiAiCậpnhưvậyđãcóđượcmộtphầnthunhậpdưdậtmàkhôngphảibỏcôngbỏsứcgìnhiều.Một

vídụkhácđólàJordan,mộtđấtnướcsoracóchiềutiếnbộvàtựdohơn,đấtnướcnàyhàngnămđượcnhậnmộttỷUSDtiềnhỗtrợtừbộtàichínhMỹ.Cóthểcóngườichorằngđâylàconsốquánhỏkhôngđángkể.Chođếnkhibiếtđược,rằngtổngthunhậpquốcdâncủaJordanmớicóđược17tỷUSD--thìchỉriêngconsốcủamộtnướcchirađểtrợgiúppháttriểncũngđãgầnbằng6%củaconsốtrên.Đồngtiềnkiếmđượcdễdàngđãkìmhãmsựtiếnbộvềkinhtếvàchínhtrị.Mộtkhinhà

nướccóthểchitiềnramàkhôngcầnđếnthuthuế,cónghĩalànósẽkhôngcónghĩavụđềnđáplạichongườidândướidạngcủamộtngânsáchcôngkhai,củanhữngquyếtđịnhminhbạchhoặccủaquyềnđượcthamgiaquyếtđịnh.Lịchsửđãdạy,rằngmộtngânkhốquốcgiaphụthuộcvàotiềnthuếđónggópsẽchútrọngởmứcđộcaohơnđếnnguyệnvọngcủadânchúngvàmởrộngchohọphạmvithamgiaquyếtđịnh.GiớicầmquyềnởCậnĐôngđãđòihỏikhôngnhiềuởsựđónggópcủathầndân,nhưngcũngchẳnglàmchohọđượcbaonhiêu.Mộttácđộngphụcóvấnđềnữacủasựgiàucódotàinguyênphongphúlà:Nhànướcđủsứcđểchophépmìnhquyềnquấynhiễungườidân,bởinósẵncóđủphươngtiệntiềncủađểxâydựnglựclượnganninhvàquânđội.ThếchonênẢRậpSaudivàOmanmỗimộtnướctrongđóđãchiratới13%tổngthunhậpquốcdânchoquânsự,Kuwaitchikhoảng8%.KhoảnchichoquốcphòngcủaIraqtrướccuộcchiếnvùngVịnhlầnthứnhấtđượcdựđoánvàokhoảngtừ25%đến40%,mộtphầntrongđóđượctínhtừcuộcchiếnchốngIran,phầnkháctừkhoảnchichobộmáybảovệnhànướccủađảngBaathtuatủakhắpmọinơi.Khôngbiếttừbaogiờcácnướcxuấtkhẩudầugiàucóđãcốtựlừadốimìnhrằngtiếnbộcó

thểmuađượctừbênngoài?CơnđóidữdộiaicũngbiếtcủaSaudivàKuwaiđốivớicácsảnphẩmtiêudùngphươngTâytừHamburgerquaRolexđếnCadillaccầnphảiđượcđưaralàmbằngchứng.Việcnhậpkhẩuhànghóadĩnhiênđặcbiệtdễdànghơnviệcnhậpkhẩucơcấuchomộtxãhộihiệnđạibaogồmkinhtếthịtrường,hệthốngđảngphái,nghĩavụgiảitrìnhvànhànướcphápquyền--vàđốivớitầnglớpcaitrịcũngđỡnguyhiểmhơn.CólẽchínhvìvậymàđặcbiệtlàcácquốcgiavùngVịnhhọđãưutiênlựachọnphiênbảnhỗnhợpcủahiệnđại,trongđóbêncạnhhànghóathậmchícảlựclượnglaođộngcũngđượcnhậpvào.Bộmặtbênngoàihàonhoánggiờđâyđãđượcnướcngoàicungcấp.Nếumainàynguồndầumỏcạnkiệt,ởnhữngnướcđósẽchẳngcógìcònlạitừsựgiàucócủanóhàngchụcnămnayngoàimộtnhucầutựdođượcvunđắpcaođộ.

NỗiSợBịPhươngTâyHóaKhoảngmườinămtrướcđâytrongmộtcâuchuyệnvớimộttríthứcgiàngườiẢRậptôiđã

trútsựbấtmãncủamìnhvềviệcCậnĐôngngượcvớiViễnĐôngđãkhôngtheokịpsựpháttriểntrongvấnđềmởcửakinhtếvàchínhtrị."ỞSingapore,HồngKông,vàSeoul,ngườitađãlàmđúng!",tôicangợithànhquảđạtđượccủanhữngconHổphươngĐông.Ngườitiếpchuyệntôi,mộtnhàbáonhãnhặn,lịchthiệp,đọcnhiềuvàcócảmtìnhvớiphươngTây,đãđứngdậyvàtrảlờivớimộtgiọngnghiêmkhắc:"HọchỉđượccáibắtchướcphươngTây.ThànhphốnơiđótrôngchẳngkhácgìmộtsựsaochéprẻtiềncủaHoustonhoặcDallas.Đốivớinhữnglàngchàikhixưanhữngcáiđócóthểlàđẹp.Cònđốivớichúngtôithìngượclại,chúngtôilànhữngngườikếthừamộtnềnvănminhpháttriểncao.ChúngtôikhôngmuốntrởthànhcáisânsaucủaphươngTây."ChínhlòngtựtônnàyvànỗisợbịmấtmátlàkhókhănchủyếucủangườiẢRập.Nhữngcái

đóđãcảntrởsựtrỗidậycủanềnkinhtếvàlàmchomỗimộtcảitiếnvềmặtchínhtrịtrởnênmộtsựthửtháchvềlòngkiênnhẫn.NgườiMỹthíchthúvềtấtcảnhữnggìmớimẻvàítkhibịthấtvọngvềđiềuđó.PhươngĐôngngượclạiđãđượchiệnđại(Moderne)thântặnghếtthấtbạinàyđếnthấtbạikhác.Dùlàchủnghĩaxãhội,chủnghĩaphitôngiáohoặcchủnghĩadântộc,tấtcảnhữngconđườngđưađếnvinhquangcótiếnglàtốtđềutrởthànhngõcụt.Nhữngnhàquansáttrẻhơncóthểđặtcâuhỏi,tạisaonhữngquốcgiaẢRậpkhônglàmđiềutốithiểulàtáchtôngiáorakhỏinhànước.Câutrảlờilà:Bởivìsuốtphầnlớnthờigiancủathếkỷ20họđãcốgắnglàmđiềuđóvàbởivìdânchúngquychochủnghĩaphitôngiáovàmôhìnhphươngTâylànguyênnhânthấtbạicủachínhphủkhiấy.Nỗitứcgiận,đánglýphảihướngvàonhữngchínhtrịgiacủamìnhthìnhữngngườiẢRậplạichĩanóvàophươngTây.Quátrìnhtoàncầuhóangàycàngmạnhmẽkhởiđầutừnhữngnăm90đãđưangườiẢRập

vàotìnhtrạnglưỡnglự:Mởcửađủđểchophéphiệnđạilôimìnhrakhỏinhữnglềthóiquen

thuộchàngngày,tuynhiênsẵnsàngchoviệcnhảylêncontàucủahiệnđạithìchưa.NhiềungườiẢRậpthưởngthứcnhữngchươngtrìnhvôtuyến,cácmónănnhanhvànướcgiảikhátmàumè;nhưngchođếnnayhọvẫntrôngchờmộtcáchtuyệtvọngvàosựgiảiphóngkhỏinhữngkìmkẹpxãhội,vàonhữngcơhộipháttriểnthêm.Tiềmnăngtăngtrưởngvàtăngtốcvẫnkhôngđượcsửdụngchừngnàođámnhữngkẻcanhchừnggiàcỗivẫncònbỏvàotúiriêngcủamìnhtấtcả.ỞkhuvựcẢRậpquátrìnhtoàncầuhóađãtrưngbàyrahìnhảnhméomócủachínhmình,đólàsựtrànngậphànghóaphươngTâyvànhữngquảngcáorùmbengcủaphươngTâykhônghềchứađựngmộtýnghĩasâuxanàohết.Đốivớitầnglớpbêntrênnócónghĩatrướchếtlàmộtsựmờichàohànghóarộngkhắphơn;nócũnglàmchomộtsốngườihoangmang,bởinóđedọacơsởquyềnlựcchođếnnaycủahọ.SựthayđổiliêntụctừhấpdẫnsangchốibỏdovìlốisốngphươngTâyliênquantớihiệnđại

đãlàmchonhiềungườiẢRậpbốirối.Thanhniên,phầnđôngđượcđàotạotốthơnnhữngngườicha,đãrờibỏnhữngxómlàngngủquêncủamình,họrađitớinhữngthànhphốlớnồnào,đầyắpnhữngngườinhưCairo,Beirut,Damascushoặcđếncácthànhphốthuộccácnướckhaithácdầumỏđểlàmăn(cónhữngthờikỳgần10%sốdânđếntuổilàmviệclàmviệctạicácnướcvùngVịnh).Khungcảnhxalạđậpvàomắthọvớisựchênhlệchtộtbựcvềmứcsống,vớicảnhvộivãvàtrànngậpsựkíchđộng.Đặcbiệtsựhiệndiệncủanhữngphụnữkhôngtrùmkhănchemặttrênđườngphố,trongxebus,trongtiệmcafe,tạinơilàmviệcđãlàmchohọđaubuồn.Bịquátảibởinhữngcảnhtráingượccủalốisốnghiệnđại,họmuốnđượchưởngphầngiàucócủamôitrườngmớimàkhôngphảitừbỏtruyềnthốngvàsựvữngtinvàomôitrườngcũ.QuátrìnhtoàncầuhóađãbắtgặpcácnướcẢRậptrongmộtgiaiđoạngaycấnvềmặtnhân

khẩuhọc:tạiđóhiệnnaycósốlượngnhữngngườitrẻtuổivượtquámứcthôngthường.Hơnmộtnửadânsốtrẻhơntuổi25;baphầntưsốngườiởẢRậpSaudicóđộtuổidưới30.Mộtphầnlớnthanhniêndướitácđộngcủatestosteronđãgâynênsựnáoloạntrongxãhội;gầnnhưtấtcảmọihànhđộngtộiphạmđãđươcgâyrabởinhữngphạmnhânnamtínhthuộcnhómtuổitừ15đến25.Hãynhốtcáiđámsứckhỏenửavờinàylại,cácnhàxãhộihọcđãgợiýnhưvậy,tộiphạmbạolựcsẽgiảmđi95%.Khôngphảitựnhiênmàcôngviệcxãhộihóanhữngnamthanhniênởtrườnghọcvàhộiđoànlạilàmộttrongnhữngnhiệmchínhcủacáccộngđồngdânsự.Nếunhưlớptrẻsinhratừnhữngnămcótỷlệsinhđẻcaovàđộtuổitrưởngthànhcủachúngtrùngvớinhữnggiaiđoạncăngthẳngvềkinhtếhoặcxãhội,thìnhữngcăngthẳngnàythườngsẽbùngphátratừdạngsựphảnđốichotớibạoloạncôngkhai.Nhữngtươngquannhưvậyluôncómặttrongsuốtquátrìnhlịchsử,vídụnhưởPhápvàođêmtrướccủacáchmạng1789,ởIranngaytrướckhiShahbịhạbệnăm1979.ỞUSAcũngvậy,năm1968khinhữngxáotrộnxãhộimạnhmẽnhấtxảyratừkhicókhủnghoảngkinhtếthếgiớibùngphátcũnglàlúctỷlệđànôngđạtđếnmứccaonhất.ỞkhuvựcẢRậpsốđànôngdưthừanàysẽtìmsựcứuvớttronglòngcủatôngiáo.TrởLạiVớiĐứcTin

MặcdùNasserlàmộtngườingoanđạo,nhưngkhôngbaogiờôngtacóýnghĩ,trộnlẫnchínhtrịvàtôngiáovàovớinhau,bởiôngtacảmthấyđiềuđólàlạchậu--cáinàylàmchocácđảngHồiGiáonhỏrấtbựcbội,chẳnggìthìhọcũngđãủnghộôngtalêncầmquyền.Chínhvìthếmànhómcóảnhhưởngnhiềunhấttrongsốcácnhómnày,cótêngọilàTìnhanhemHồiGiáo,đầunhữngnămnămmươiđãquyếtđịnhtrởthànhlựclượngđốilập,hơnnữahọkhônghềngầnngạisửdụngbạolực.Nasserđãrataycựckỳcứngrắn:ÔngtaralệnhbắtgiữhàngngàncánbộcủatổchứcTìnhanhemHồiGiáo,sáungườibịtửhìnhvàonăm1954.TrongsốnhữngngườibịbắtgiamcóSaidQutb,mộtngườikhônglấygìlàmnổibậtvàvớingòibútlôngngỗngđãphácthảocuốnsách"NhữngCộtMốcLịchSử",đólàbảntuyênngônvềnềnchínhtrịHồiGiáohiệnđại.QutblăngmạNasserlàmộtngườiHồiGiáotồitệ,côngviệclãnhđạokhôngmangtínhHồi

Giáo.VềcơbảnđốivớiQutbtấtcảcácchínhphủẢRậpđềumắcphảitínhxấunày.PhácthảothaythếcủaôngtavềmộtcộngđồngđượccaitrịtriệtđểtheođúngkinhKoranlàmộttrongnhữngtâmniệmcốtlõicủanhữngngườitheođạoHồipháichínhthốngcótừnhữngnămtámmươicủathếkỷ19.KhinhữngkẻcầmquyềnởthờiđạisauNasserngàycàngtrởnêncáchbiệtvớidânchúng,càngđộcđoánhơnvàthamnhũnghơn,thìcàngcónhiềungườihơntìmđến

vớinhữngtổchứcnhưTìnhanhemHồiGiáo,làtổchứcítracũngkháchẳnvớicáctổchứcthuộcchínhphủởchỗchúngcốgắngtrởthànhchỗdựachoconngườitrongmộtthếgiớiđầybiếnđộng.TrongtácphẩmcơsởTheArabPredicament,FouadAjamikhinghiêncứumỗiquanhệthăngtrầmcủangườiẢRậpđốivớichínhtrị,cóviếtrằng,côngviệcchiêumộcủanhữngkẻtheotràolưuchínhthốngđãđạtđượcnhiềuhơn,bởivìnómờichàomộtsựcùngđónggóp.ĐiềunàyphânbiệtđạoHồichínhthốngvớikiểuvănhóachínhtrị,ởđó"côngdânbịxếpxuốnghàngkhángiảvàbịđòihỏiphảiđểtấtcảmọiviệcchogiớichứctráchchămlo.Xétvềmặtniềmtinbịmấtmátnóđãkếtnốiconngườivàomộttruyềnthống,cótácdụnglàmchohọbìnhtâm."NhữngngườiẢRậpvốnhaythanthântráchphậnđãtìmvàthấyđượctrongHồiGiáonhữngtiếngnóiphảnkhángmạnhmẽ.VềmặtnàycóthểnóiđạoHồihầunhưkhôngcóđốithủcạnhtranh.CácquốcgiaẢRậplà

mộtmiềncôquạnhvềchínhtrị.Khônghềcómộtcảnhquanđảngphái,khônghềcóbáochítựdovàhầunhưkhôngtồntạicơhộiđểcóthểnóilênnhữngýkiếnkhácbiệt.ChínhvìvậymàngườitađãthảoluậncácvấnđềchínhtrịtrongcácMosque(nhàthờiHồiGiáo).Bởivìđólànơiduynhấtcóthểtránhkhỏiđượcsựkiểmsoátcủanhàcầmquyền,đólànơiquytụvànângcaolòngcămghétđốivớichếđộ,nơikếtnốicácphepháiđốilậplạivớinhautrongcácthôngđiệpvềđứctin.Hỗnhợpgiữatôngiáovàchínhtrịnàylàmộthỗnhợpcựckỳdễgâynổ.Tôngiáo,ítnhấtlàthuộccácdòngcóchungôngtổAbraham,đềulớngiọngđòihỏimộtvịtrítuyệtđốichomình,trongkhitrongchínhtrịvấnđềđặtralàphảicókhảnăngtiếntớithỏahiệp.Kếtquảcủamốimâuthuẫngiữacácmụcđíchnàylàsựcựcđoanmộtcáchvôlươngtâmvềchínhtrị,vớiphươngchâmhàngđầu"Tấtcảchochiếnthắng".SựnổitiếngcủacáctổchứcHồiGiáokhôngchỉbởivìchúngkhônggiớihạnmìnhtrongviệc

truyềnđạo.TừtổchứcTìnhanhemHồiGiáoquaHamasđếnHezbollahtấtcảđềuchàomờicácdịchvụytế,dịchvụtưvấnvàcácđiểmtrúngụtạmthờichonhữngngườilâmvàohoàncảnhkhókhăn.Nhữngaichỉmộtlòngtinvàoxãhộidânsự,sẽphảilongạikhinhậnra,rằngởCậnĐôngnhữngxãhộinhưvậychủyếuhìnhthànhtừcácnhómphảnđốiChủnghĩatựdokhaiphóng.NhàchínhtrịhọcngườiMỹ,bàSheriBermanthấyởđâycósựtươngđồngvớithắnglợicủachủnghĩaPhátXít,khichủnghĩanàyliêntụcmuasựủnghộcủadânchúngbằngcácdịchvụxãhội:

Nếunhànướcvàcácđảngpháichínhtrịthấtbại,vìhọkhôngcótínhchínhđáng,khôngcómộtchươngtrìnhhànhđộnghoặckhôngđảmbảođượcnhữngnhucầuthiếtyếuchodânchúng,thìthườngsẽcónhữngtổchứcthứbanhảyvàolấpchỗtrốngđó.DobởitôngiáoởcácquốcgiaHồigiáođươngnhiênđượcchấpnhậnvềtínhchínhđáng,chonênchẳngcógìngạcnhiên,khitôngiáođãsửdụngnhữngnhómnhưvậylàmmảnhđấtpháttriển.HồiGiáolàmộthiệntượngđặctrưngchokhuvực,songcơchếnềntảngcủanótươngtựnhưsựlênngôicủaChủnghĩaxãhộidântộc(Nazi),ChủnghĩaphátxítcũngnhưChủnghĩamỵdânởHoaKỳ.NếuchỉcómộtnguyêndochovấnđềHồiGiáo,thìđóchínhlàsựthấtbạicủacácthiếtchế

chínhtrịtrêncácquốcgiaquêhươngcủanó.Mộtđộnglựccựclớnmàphongtrào1979đãnhậnđượcđólàsựkiệnAyatollahRuhollahKhomeinilậtđổvuaIran,mộtngườikiênđịnhtrongvấnđềủnghộnướcMỹ.CuộccáchmạngcủanhữngngườiShiiteđãkhôngchỉkhẳngđịnh,rằngmộttổchứcđốilậpkiênquyếtcóthểđươngđầuthắnglợivớimộtkẻthốngtrịhùngmạnhnhất,màcũngcònkhẳngđịnh,rằngcáclựclượngtiếnbộ,nhưnềngiáodụcởcácnướcđangpháttriển,tựnócóđôilúcđãlàmchosựrốiloạntrầmtrọngthêm.Chođếnsâutậnnửathứhaicủathếkỷ20nhữngngườiHồiGiáoởCậnĐôngtrongcácxómlàngvàthànhphốnhỏphầnlớnvẫncònmùchữ.Đạogiáohọthựchànhvẫnởdạngdândã,đượccảibiênchothíchhợpvớivănhóavànhucầucủaconngườiđịaphương.Trongnhữngcộngđồngđadạng,khoandungnàyngườitathờphụngnhữngvịthánhthần,bảotồncácthánhtích,hátnhữngbàithánhcavàtônvinhcáctácphẩmnghệthuậtthủcông--tấtcảnhữngthứđó,lànhữnggìmàđạoHồixétchokỹsẽcấmđoán.Trongnhữngnămbảymươibắtđầucóhiệntượngrờibỏlàngquê.Rấtnhiềungườiđãđếncácvùngthànhphốđểtìmkiếmviệclàm,nơimàthóiquenhànhđạocủahọvốngắnliềnvớinhữngtậptụcvàlềthóicủavùngquêsẽbịmấtđi.Aihọcđọc,ngườiđócáchgìcũnghấpthụmộtđạoHồimới,tuyêncáovềmộtthếhệtrẻcácnhàvăn,nhàtruyềngiáovàcácgiáoviênthầnhọc.Tínngưỡngnàykhôngphùhợpvớithờiđại,màtrừutượng,đặtnặngvàocâuchữ,mangtínhthanhgiáo--

mộtđạoHồicủacácnhàthuyếtgiáo,khôngphảilàtôngiáocủaquầnchúng.CũngmộtcáchthứcnhưvậyKhomeiniđãdùngđếnnhữngphươngtiệntrợgiúpđơngiảnnhưnghiệuquả:đólàcácbăngghiâmcasset.TrongnhữngnămbảymươingườitađãnhậplậunhữngbăngcassetghithôngđiệpcủaôngtatừParis,nơiôngtasốnglưuvong,vàoIran,tạiđóchúngđượccoilàphươngtiệnđấutranhchốnglạichếđộShahtànbạovàđượcdìngiữmộtcáchtốtnhất.NgoàiratrongnhữngbàithuyếtgiảngđượcghilạibằngbăngcassetAyatollahcòntuyêntruyềnchomộtđứctinmới,mangtínhkíchđộngvàkhổhạnh,coitấtcảnhữnggìthuộcvềphươngTâylà"độcác",kếttộiUSAvàkêugiọiđứnglênđấutranhchốnglại"nhữngkẻvôđạo".TuynhiênKhomeinikhôngphảilàngườiduynhấtđãcôngcụhóatôngiáochocácmụcđíchchínhtrị.Thấtvọngvớiquátrìnhhiệnđạihóatrongđómộtphầnthìnửavời,mộtphầnthìquávộivã,lạicònbámvíuvàocácniềmtincũ,chonênngaycảtầnglớptríthứccũngđảkíchlại"nọcđộcphươngTây",phỉbángnhữngngườiIrantiếnbộ,cởimởđốivớiphươngTâylànhữngkẻ"mấtgốc".TừquêhươngmớiLondonhoặcParisđầydễchịunhữngkẻtrụclợinàycủahệtưtưởngthờiđạiđãchửirủachủnghĩaphitôngiáovàxãhộitiêuthụcủanướcMỹ,cangợiđạoHồilàmộtsựlựachọnkhác.ĐốivớinhữngngườinghèonhấttrongsốnhữngngườinghèoởCậnĐông,nhữngngườitrướctiênbiếtquýlươngthực,thựcphẩmvàthuốcmentừphươngTâytathấyđiểmđặcbiệtcủanhữnglýthuyếtnàylànóíthấpdẫnhọhơnlàhấpdẫnnhữngngườicóđôichúthọchànhrờibỏlàngquê,đitìmkiếmnơitunghiệphoặcviệclàmởnhữngthànhphốlớnthuộcẢRậpvàcácnướcphươngTây.Sựmấtphươnghướngnơiđấtkháchquêngườiđãlàmchonhữngngườinhưvậydễtinvàonhữnglờihứahẹngiảithoátcủađứctinmớivà"chânchính".ĐiềukỳlạlàchínhchủnghĩabìnhquâncủađạoHồicủangườiSunnilạidọnđườngchochủnghĩaHồiGiáochínhthống,bởinómộtmặtcóthểđộngviêntấtcảnhữngaiyếuđuối,mặtkháckhôngmộtaitrongsốnhữngngườitheonóđượcphépbìnhphẩmvềýthứctôngiáocủatínđồHồiGiáokhác.NếuởthờitrungcổngườicóquyềnphánxéttrongcácvấnđềthuộcvềtínngưỡngtheosựthỏathuậnchungphảilànhữngnhàthầnhọcHồigiáo(Ulema),thìtừthờiMaududivàQutbnhữngnhàtưtưởngtiênphongcủachủnghĩahồigiáocũngcóđượcthẩmquyềnnày.Họthườngxuyêntuyênbốnhữngngườinàotheoquanđiểmcủahọđanglàmột"tínđồHồiGiáotốt"vàailàkhông.Nhữngaikhôngthuộcloạitốtsẽbịrútphépthôngcôngngaylậptức,vàđiềunàygâysợhãitrongmọingười.ChínhtrịcũngsợkhôngdámđộngchạmđếnnhữngtínđồHồiGiáocựcđoan.Bịnhữngkẻtrungthànhvớiđườnglốimộtcáchnôlệlàmmấtuytín,tầnglớptríthứcưutúvàhàngchụcngànngườithuộctầnglớptrêncũngngạitranhluậnvớitầnglớptănglữcósuynghĩtùytiện.Kếtquảlà,hầunhưchẳngcònlấymộtaitrongsốnhữngngườiHồiGiáoônhòadámchỉtênnhữngkẻcựcđoantrongsốnhữngngườitheotràolưuchínhthốnghoặcthậmchíchỉtríchhọ.GiốngnhưnhữngngườiđạidiệnchoquanđiểmtrungdungởBắcÁiNhĩLan,nhiềungườiẢRậpsợbịđànápnếunhưđứnglênkhuyếncáophảisaochođúngmực.CuốicùngngaycảnhânvậtđượctônkínhnhưNagibMachfuscũngchỉvìchỉtríchnhẹnhàngnhữngngườiHồiGiáocựcđoanmàđãbịđâmchếtgiữaphố.Vàcứthếđasốđãlẩntrốntrongimlặng.TôibiếtđếnxuhướngnàytừquêhươngẤnĐộcủamình,nơimàHồiGiáovớimuônvàndiệnmạo,vớisắcmàuvuitươivàsôinổicủamộtthờitraitrẻcủatôiđãtừtừchậmchắcđôngquánhlạithànhmộtgiáolýbuồntẻ,khắtkhe,bịkhốngchếbởinhữngnhàthầnquyềnhẹphòinhỏmọnvànhữngcảnhsáttínngưỡng.ChẳngnơiđâusựsuyvongnàylạidễnhậnthấyhơnlàởtrongcácnềnquânchủthựcralàônhòatạivùngVịnh,trongsốđótrướchếtphảikểđếnẢRậpSaudi.TriềuđìnhSaudiđãchơivớilửa:Đểlàmlạchướngsựchúývàochínhsáchđốinộivàchínhsáchkinhtếđangcóvấnđề,nóđãđểchonhữngkẻcựcđoantrongnộibộgiớitănglữHồiGiáotùynghihànhđộngvàhyvọngrằngquađósẽgiántiếpcóđượctínhchínhđáng.Hệthốnggiáodụcnằmdướiquyềnđiềuhànhcủanhữngnhàthầnhọcđãbịcôngchứchóavàcựckỳbảothủ.ChủyếungườiSaudiđảmbảotàichínhchocáctrườnghọckinhKoran(Madrasah)quacáctổchứcthiệnnguyệntưnhân,nhữngtrườngnàylànơitruyềnbáchủnghĩaWahabismrađủcácquốcgiakhácnhau-đâylàmộtchipháiHồiGiáokhắcnghiệtcủadòngSunniđượcphầnđôngnhữngngườithuộctràolưuchínhthốngnoitheo.TrongsuốtbathậpkỷcôngviệctruyềngiáocủachủnghĩaWahabismđãnuôidưỡngdạydỗhàngchụcngànnhữngkẻcựcđoanhọchànhnửavời,nhữngkẻtiếpxúcvớinhữnggìhiệnđạivàvớinhữngngườikhôngtheoHồigiáobằngmộttháiđộ

hằnhọc.KẻđộcácsốmộttrongconmắthọdĩnhiênlàHoaKỳ.ChủnghĩaWahabismđãmauchóngtrởthànhmónhàngxuấtkhẩuđượcưachuộng,vàkhôngchỉtrongkhuvựcẢRập.Làquàchothêmthườngtrongđónócóchứakèmtheomộtchươngtrìnhchínhtrịphiếndiệnđượccắttỉasaochophùhợpvớikháchhàngsởtại.ChínhvìvậymànhữngtínđồHồiGiáoIndonesia,nhữngngườitrướcđâyhaimươinămvẫncònchưahềbiếttớiPalestinenằmởđâu,thìgiờđâyđãđồngcảmmộtcáchnhiệtthànhvớisựxungđộttạiđó.NgaycảtrongbảnthânkiếntrúcảnhhưởngcủatínhẢRậpcũngngàycànglấnátmộtcáchmạnhmẽ.MặcdùnhữngngườithợtàihoacủaHồiGiáotừlâuvẫnluônkếthợpnhữngyếutốmangphongcáchẢRậpvớicácyếutốđịaphương(phongcáchHindu,Java,Nga).Tràolưuhiệntạingượclạiđangtìmcáchloạibỏnhữngyếutốhìnhdángcủacácnềnvănhóa,vídụnhưcủaIndonesiahoặccủaMalaysia,đãbịcholàítmangtínhHồiGiáo(haylà:ẢRập).MộtquốcgiamàsựnhậpkhẩuchủnghĩaHồiGiáocựcđoanđãđặcbiệtgâyranhiềutáchạiđólàPakistan.SaukhitướngZiaul-Hag,ngườiđộcquyềncaitrịđấtnướcnàytrongnhữngnămtámmươi,tiếnhànhthủtiêutấtcảnhữngnhàbấtđồngchínhkiến,ôngtađãbịlâmvàotìnhcảnhbuộcphảitìmkiếmcáilựclượngliênkếttrongkhốinhữngngườitheotràolưuchínhthốngtạiPakistan.VớisựtrợgiúptiềnbạcvàcốvấntừẢRậpSaudiôngtađãthiếtlậphàngtácáctrườngdạykinhKoran.ThêmvàođócuộcxâmlăngAfghanistancủaquânđộiXôViếtđãthuhúthàngđoànngườitrongđóchủyếulànhữngthánhchiếnquângốcẢRập,đangsụcsôimuốnngaylậptứcđánhđuổiquântộiphạmcộngsảnrakhỏiđấtnướclánggiềng.KhôngcósựtrợgiúpvềtàichínhvàphươngtiệntừẢRậpSaudichắcchắnsẽkhôngcóđộingũTaliban,vàPakistancũngsẽkhôngtrởthànhpháođàicủanhữngngườitheotràolưuchínhthốngnhưngàynaychúngtađangthấy.VớisựxíchgầnlạiphíaHồigiáo,Ziađãkiếmđượcmộtsựcôngnhậnđángngờ--bằngcáigiáphảitrảchosựổnđịnhxãhộitrênđấtnướccủamình.Khắpmọinơinhữngkẻcựcđoancóvũtrangđãởtrongtưthếsẵnsànglaovàocuộcchiến,trướctiênlàủnghộTaliban,sauđólàcanthiệpvàomốixungđộttạivùngKashmirvàhiệnnaychúngđangtháchthứcchínhphủphitôngiáocủatướngMusharaf.Từlâucácquanniệmcótừthờitrungcổcủahọđốivớiviệcbángbổthánhthần,đốivớivaitròcủaphụnữvàđốivớinhữngsaiphạmtrongkinhtếtíndụngđãlàmnhiễmbẩnnềnchínhtrịvàhệthốngluậtphápcủaPakistan.Pakistankhôngphảilàtrườnghợpduynhất.CácxuhướnglạchậutươngtựcóthểthấyởnhiềunướckhácnhauvídụnhưYemen,IndonesiavàPhilippin.TrongnhữngnămtámmươivàchínmươigiữaIranvàẢRậpSaudi,cảhailànhữngquốcgiaphiềntoáinhấtvềtôngiáocủavùngCậnĐông,đãlàmmộtcuộctranhđuathựcsựđểgiànhđịavịthốngtrịtrongvùngảnhhưởngcủađạoHồi-vớikếtquảlà,quanniệmtôngiáocựcđoanvốnchỉgiớihạntrongvùngcủahọnayđãtrànlanrakhắpthếgiới.SựtoàncầuhóacủađạoHồibắtđầukhởipháttừđây.CuộcCảiCáchHồiGiáo

ViệcCậnĐôngtỏralàmộtlòlửabạoloạnkhéttiếng,cólẽphầnnhiềunằmởvănhóaẢRậphơnlàởHồigiáo.MặcdùvậynhiềunhàquansátphươngTây,vàngaycảmộtsốtínđồHồiGiáonữa,cũngđềuchorằngvấnđềnàycókhảnănggiảiquyếtđượcvớisựtrợgiúpcủatôngiáo.ĐểlàmviệcnàyhọđòihỏiđốivớiHồiGiáophảicómộtsựtáchbiệtrõrànggiữanhàthờvànhànước,mộtcuộccảicáchHồiGiáo,màởnóngườitatrôngchờcũngsẽcómộttácđộngtươngtựnhưcuộccảicáchđãtừngxảyraởphươngTây.ĐiềuđượcđánhgiálàmộtđónggóptolớncủacảicáchởphươngTây,đólàtrongkhuvựcảnhhưởngcủaThiênChúagiáonóđãtạoramộtđược"sựquaylưnglạivớinhữnghiểubiếtđượccholàchắcchắn"vàvìthếgiớitănglữđãbịtướcđikhảnăngbắtbuộcnhữngngườibìnhthườngnhấtphảilàmhoặckhôngđượcphéplàmnhữnggì.Côngcuộccảicáchđãbẻgãyuytínvàquyềnlựccủagiớitănglữ;đặcbiệtlànóđãkếtthúcsựđộcquyềncaitrịcủahệthốnggiáohộiđốivớitíndân.Mộthệthốngnhàthờquyềnthếkhônggiớihạn,màngườitacầnphảigiảiphóngngườidân

rakhỏinó,khônghềcótrongđạoHồi.KhácvớihệthốngnhàthờCônggiáovàmộtvàinhómđạoTinLànhnhỏ,đạoHồichẳnghềbiếtđếngiớitănglữcũngnhưkhônghềbiếtđếnmộtcấpbậcđạogiáotốicao.NgượcvớinhàthờThiênChúa,Mosque(nhàthờHồiGiáo)khôngphảilàcơquanthầnhọc,màchỉlàđịađiểm,tạiđóngườitatụhọpnhaulạiđểcầunguyện.Thườngcũnghaycónhữngcuộccầunguyệnđượctiếnhànhgiữamộtđámđôngtrongđómộtngườithuộclòngnhấtcácbàikinhsẽđứngradẫnlời.Dokhôngcótòathánhtốicao,chonênđương

nhiênnhànướcđứngtrêntôngiáo--ởchâuÂuđólàtácđộngphụcủacáccuộcchiếntranhtôngiáo--ởcácnướctheođạoHồiđólàđiềuđươngnhiên.NhânvậtKhaliftrướchếtlàmộtquannhiếpchínhthếtục,khôngphảilàngườisánglậpranhàthờ,mộtngườinhưvậyôngtachưabaogiờtựthấycầnthiếtphảitựvệchốnglại.ÔngtađểchoxâydựngMosque,bảotrợcáchọcgiảvềtôngiáo,nhưngkhôngtácđộngvàocácgiáolý.Chừngnàolãnhchúatạođiềukiệnchoquầnthầncủamìnhcầunguyện,thìchừngđótheonhưđãđượcghiởmộttrongnhữngHadith(tậpsáchvềđạolýcủangườiHồiGiáoND)sựthốngtrịcủaôngtacònmangtínhchínhđáng.ĐiềunàylàmchoviệckêugọitiếnhànhcảicáchđốivớiHồiGiáotrởnênthừa:TạisaongườiHồiGiáolạiphảitiếnhànhmộtquátrìnhlịchsử,chỉđểgiảiquyếtmộtvấnđềxalạđốivớihọ?ViệcnhữngngườiHồiGiáochưahềcómộtđấngchăndânđứngtrênhếttấtcảđểhọcóthể

tỏlòngtônkínhvớiôngta,đóchínhlàđiểmcốtlõicủasựkhóxử.SaukhinhàtiêntriMohammedthốngnhấtuyquyềnthếtụcđãcótừngànnămcùngvớiuyquyềnthầnlinhvàobảnthânmìnhthìviệctáchrờichúngrađốivớicácthếhệsaunàykhôngcònlàvấnđềđểbànluận.Điềunàyđãlàmgiảmbớtsựkhókhănchocảkẻthốngtrịlẫnkẻchốngđốitrongviệcbiệnminhchocáchànhđộngxuấtpháttừđứctincủamình.NếumộtlãnhchúaluôntìmrađượcmộtthầytuđểxácđịnhchotínhchínhdanhcủamìnhtrướcđứcChúatrời,thìnhữngkẻbỏđạocũngcóthểdựavàonhauđểlàmđiềunày.ĐếntậnbâygiờtấtcảnhữnglãnhđạotheođạoHồitừvuaSaudichođếnBinLadenđềuduytrìmộtđámcậnthầntănglữchoriêngmình.Songquyđịnhnàocũngcóngoạilệ.NhánhShiatựphonglàquốcđạoởIranquảthựchọđã

cómộtbộmáyquyềnlựcthầnquyền,đượcxâydựngnênsaunăm1979vớicơcấurấtphứctạptrongđócómộtngườiđứngđầutươngtựnhưgiáohoàngcủaThiênChúagiáo.BernardLewisnhìnthấyởđấymầmmốngcủamộtcuộccảicáchkiểuIranđãđượcsắpđặt:Khomeiniđã"ThiênChúagiáohóa"cáccơquanHồiGiáo,bằngcáchôngtatựnângmình

lênđịavịcủamộtgiáohoàngkhôngbaogiờsaiphạmvàđãtạoramộthệthốngnhàthờcótổchức,trongđónhữngđạidiệncủanóđảmnhậnnhữngchứctráchgiốngnhưcácHồngygiáochủ,cácTổnggiámmụcvàcácChacố.TấtcảnhữngcáiđóchúnghoàntoànchẳngcógìdínhdángtớicáctruyềnthốngHồigiáo.Theocáchnhìnnhưvậy,thìkháiniệm"cáchmạngHồigiáo"sẽchứađựngmộtýnghĩa,màbìnhthườngrangườitakhôngliêntưởngtớitácđộngcủaKhomeini.[…]CóthểngườiHồiGiáosẽtáobạothửnghiệmviệccứuchữacănbệnhThiênChúagiáocủahọvớimộttrịliệukhôngkémphầnThiênChúagiáohơn:táchrờinhànướcvớinhàthờ.ThậtlàtrớtrêumộttácđộngcảicáchlâubềnlạiđếnchínhtừnhànướcthầnquyềnIran.

Rấtcóthể,nhânvậtđitiênphongnàycủachủnghĩaHồiGiáoởCậnĐôngsẽdẫndắtkhuvựcrakhỏicáingõcụt.Nếuđiềuđóxảyra,dĩnhiênkhôngphảivìIranlàmộtnướcdânchủnhưnhữngkẻcầmquyềnđãtừngkhẳngđịnh.ĐểlàmđiềuđónềndânchủIrankhôngcónhiềukhảnăng.Kẻnàoứngcửchomộtchứcvụnàođó,kẻđósẽđượccácMullah(giáosĩHồiGiáo)kiểmtratậnchântơkẽtóc,mộtnềnbáochítựdodĩnhiênlàkhônghềcó,vàcáccuộcbiểutìnhcủasinhviênnếucầnthiếtcũngsẽbịđànápquyếtliệt.Cácgiáosĩquyếtđịnhtấtcả,trongkhiđótổngthốnglàmvìMohammedChatami,mộttriếtgiavàlànhàthầnhọclịchthiệp,cũngchỉbàytỏtháiđộmộtcáchdĩhòaviquývàtránhsaokhôngđểlạihậuquả.Tuynhiênngườitakhôngđượcphépđánhgiáthấptầmquantrọngcủatínhiệutừsốlượngcaonhữngngườiủnghộvànhữngphátbiểumạngtínhcảicáchcủaôngta.TừnhữnglýdocóthểhiểuđượcIransẽbiếnđổitrongmộtsựphatrộngiữacáchmạngvàtiếnhóađểtrởthànhmộtnềndânchủtrầntục.Nhữngngườitheogiáolýthầnchủđãlàmchokinhtếđấtnướcsasút,đãkhóamiệngdânchúngvềmặtchínhtrịvàđãlàmchocảmộtthếhệtrẻIranbịtrởnênxalạvớichínhquêhươngcủamình.Quantrọnghơnnữa:Cùngvớisựthấtbạihiểnnhiêncủanhànướcthầnquyền,IrandựánkiểumẫucủachủnghĩaHồiGiáoquốctếcũngđãbịthấtbại,mộtdựánchođếnlúcđósuốttừMaghrebsangtậnTrungÁđãđượctuyêntruyềnnhưlàmộtlựachọnkhácđầyhuyềnbíđốivớihiệnthựcnghèođóiđangtồntại.ỞIranngườitađãthấyrõ:Tràolưuchínhthốnglàhiệnthựccùngkhổ.NếumộtlúcnàođấyởđólạicómộtMullahraobánviễnkiếnmangtínhgiáolýthầnchủ,cólẽmọingườisẽphẩytaycámơn.NhìnvàosựpháttriểncủaIrancóthểngườitasẽmongmuốnđểchonhữngkẻtheotrào

lưuchínhthốnglênnắmquyềnkhắpmọinơitạiCậnĐôngvànhưvậychúngsẽbịmấtđimãi

mãisựtínnhiệmcủamình.TheocáilogicđómộtchínhthểcủacácgiáosĩhồigiáomangtínhdântộcẢRậpsẽkíchđộngmộtcuộcnổidậykhắpmọinơi,nótrướctiênsẽđưađếnmộtcuộccảicáchHồiGiáovàcuốicùngsẽkếtthúcởmộtnềndânchủ.Nhữngailậpluậnkiểunhưvậy,ngườiđóđãmắcphảisailầmtrongtưduyvìđãápdụngmộtkinhnghiệmriêngcủanhữngngườiShiiteởIranchophầncònlạicủanhữngngườiSunnitrongthếgiớiẢRập.ChúngtacũngkhôngquênnhữnggìnhữngngườitheogiáolýthầnchủđãgâyrađốivớinhândânIrantrongsuốt25nămvừaqua:Nềnvănhóasốngđộngkhixưacủanóđãbịbópnghẹt,kinhtếtồitệ,mứcsốngsuysụptrầmtrọng.Mộtcuộchànhtrìnhxuyênđịangụcđểrồimaymắnlắmmớitìmthấyđượclốira,nghechừngcóvẻkhôngphảilàgiảiphápđểcóthểgiớithiệuchocácquốcgiakhác.MặcdùtạiBangladesh,Pakistan,ThổNhĩKỳvàởIranđãchỉra,rằnguytíncủanhững

ngườiHồiGiáocựcđoanbịgiảmsút,chừngnàohọcònthamgiatrongcáccôngviệccótínhchínhtrịhàngngày;cáckếtquảthămdòchothấyhọđứngởvịtríthấphơnsovớicácđảngpháicóvịthếtrongxãhội.Cáccửtriđãhiểu,rằngmặcdùsốngtrongmộtnhànướcthầnquyềnthìđườngphốngườitavẫncứphảitựquétdọn,tiềnbạcvẫncứphảitựquảnlý,trẻemvẫncứphảitựdạydỗ.Cácgiáosĩhồigiáocóthểtruyềngiảngrấtcuốnhút;nhưnglãnhđạođấtnướcthìhọlạichẳnghềbiếtchútgì.ChínhvìvậymàngườitasẽcònphảitrôngđợilâulắmmớithấyđượcsựthayđổicủahệthốngởAiCậpvàSaudi,vàtrongtrườnghợpxấunhấtcóthểnhữngnướcnàysẽphảitrảiquahàngchụcnămthăngtrầm.Nếugiảnhưnhữngkẻcầmquyềnởcácnướcnàychợtcóýtưởngmởrộngchonhữngnhàbấtđồngchínhkiếnthamgiavàochínhtrịvàquađóbắtbuộcphảitranhluậnvớinhauvềcácvấnđềcụthểthayvìlânglângtrongnhữnggiấcmơthànhkínhgiữabanngày,thìcólẽnhữngkẻcựcđoansẽmauchóngmấtđisứchấpdẫn.Đểđạtđượcviệcnàyngườitachẳngcầnphảilàmcáiviệcquamộtđêmđưadânchủvào--màchỉcầndũngcảmtiếnhànhcảicách.VídụnhưởAiCậpthunhậpbìnhquânđầungườisuýtsoát4000USD/năm,nhưvậycũngđãđạtđếnngưỡngchothấydấuhiệucủamộtcuộcthayđổivềchínhtrị.Song,mặcdùtạiđâytừlâumộttầnglớptrunglưucùngvớimộtxãhộidânsựđãđượchìnhthành,nhưngnhữngngườitheochủnghĩaHồiGiáovẫnchưađượcphépthamgiabầucử.TrongkhiđóquốchộiAiCậpđằngnàocũngchẳngcógìđểnói.Việcđànápbấtkỳmộthiệntượngđốilậpnào,chodùhọlànhữngngườimangmàusắcChủnghĩatựdohoặcHồiGiáo,tấtcảđềucólợichonhữngkẻcựcđoan.Mộtsốítcácchínhthể,nhưJordanvàMaroccođãchophépnhữngngườichỉtríchhọcómộtkhoảngkhônghoạtđộngnàođó,vàhọđãcóđượcnhữngkinhnghiệmtốthơnđốivớichuyệnnày.Nếugiảnhưnhữngngườitheotràolưuchínhthốnghòahợpmạnhmẽhơnvàocáchệthốngtạicácquốcgiaquêhươnghọ,cólẽngườidânđãkhôngtônhọthànhnhữnganhhùngmàchỉcoihọnhưnhữngchínhtrịgiađịaphươngbìnhthường.RõràngrằngtạiCậnĐôngcóítnhucầuvềcảicáchtôngiáohơnlànhucầuvềcảicáchchính

trịvàkinhtế.LờihôhàovềmộtHồiGiáohiệnđạiđãđirangoàitrọngtâmcủavấnđề.CũngnhưvậyởcácnướcmặttrờilặnnhữngngườiđitiênphongcủaphongtràocấptiếnđãkhôngchờđợiđểxemliệucóthểnhàthờsẽđiđếnquyếtđịnhdiễngiảimộtcáchtựdohơncácgiáolýThiênChúagiáo.Xãhộivẫntiếptụcpháttriển,vàthầnhọcphảitìmcáchtựđiềuchỉnhchothíchhợp.Nhiềuđịnhkiếnbảothủ,mànhữngngườitheođạoHồivấncònbắmchắcvàođó,cũngthuộcvàonhữngchuẩnmựcgiátrịcủaThiênchúagiáo.Cácđiềucấmđầucơtrụclợi,cấmcờbạcăntiềntrongkinhKoran,nhữngquyđịnhcủanóvềănuốngkiêngkhemtấtcảđềutìmthấynhữngnộidungtươngtựnhưvậytrongkinhthánhcủađạoThiênChúa.TuynhiênnhữngngườitheođạoThiênChúasốngchủyếutrongnhữngxãhội,tạiđóhướngpháttriểnđãtừlâuđềudochínhtrịvàkinhtếquyếtđịnh;đứctincủahọphảithíchnghivớiđiềunày.ỞphươngTâytôngiáophụcvụchoviệckhơidậytrạngtháinộitâmvềtínngưỡng,khôngphảilàmộthướngdẫnsửdụngdànhchocuộcsốngxãhộithườngngày.Theokinhthánhviệcthủdâm,tănggiávôtộivạ,mặcáoquầnlàmtừcácloạisợikhácnhauchođếnnayvẫnbịcoilàđiềutộilỗi;tuynhiênngaycảnhữngngườitintheođạoThiênChúanhấtcũngkhôngcòncoikinhthánhlàthướcđochotấtcảmọisựvật.AigiờđâylêntiếngphảnđốichorằngHồiGiáolàkhác,ngườiđórõràngcólý.Thếnhưng

liệucóphảiHồiGiáothựcsựkhácbiệtđếnnỗingaycảtrongmộtmôitrườngtưbản,dânchủ,hiệnđạinóvẫnhoàntoànmiễndịchvớimọisựcảicách?Tạiđâyvấnđềnàycũngđãcónhững

vídụchứngminhđiềungượclại:NhữngcộngđồngHồigiáohiệnđạicóthểlấyrađểsosánhđãcótừlâuởThổNhĩKỳ,ởBosnia,ởMaylaysia,vàvớisựdèdặtởNamÁnữa.CólẽcònrõrànghơnthếnữađólàsựcómặtcủatầnglớpthiểusốHồiGiáoởbắcMỹvàchâuÂu.ỞtạitấtcảcáckhuvựckểtrênHồiGiáođãtheokịpsựpháttriểncủahiệntạimàkhôngcầnphảicómộtsựcảicáchnào,bởivìởđấyphầnđôngmọingười,chodùchưaphảilàtấtcảnhữngtínđồcủanó,đềuđãtìmthấymộtcơhộiđểsốngchotínngưỡngcủamìnhmàkhôngbịnguhóa,ngoanđạonhưngkhôngtrởthànhcựcđoan.Sựđadạngcủacácconđườngđiđếnhiệnđại(TinLành,Cônggiáo,Chínhthống,MỹLatinh)đượcđềcậpởtrongnhữngchươngtrướcđâycuốicùngcũngchỉđểđưađếnkếtluận:Nếuchínhtrịvàkinhtếđúngđắnthìnhữngcáicònlạitựnósẽđếntheo.Khởihànhtiếntớidânchủ

Côngcuộccảicáchvềkinhtếvàchínhtrịphảiđượcchínhngườidântrongvùngđứngragánhvác.Dânchủ,ChủnghĩatựdophóngkhoángvàChủnghĩaphitôngiáochỉcóthểbắtrễởnhữngnơi,mànếunhưởđóchínhnhữngngườicóliênquantựmìnhtìmramộtgiải

phápchovấnđề.CácnướcphươngTây,màtrướchếtlàHoaKỳ,cóthểvàcầnphảiđitheođểnângđỡquátrìnhnày.HoaKỳtrênthựctếlàthếlựcchiphốitạivùngTrungCậnĐông;khôngcómộtchínhthểnàocóquanhệvớiWashingtonlạikhôngđánhgiácaoýnghĩaquantrọngbậcnhấtnày.Dodầumỏ,docáctínhtoánquânsựvàdocácquanhệđặcbiệtvớiIsraelngườiMỹsẽcòntiếptụcbậnbịulâudàivớivùngnày,họtrongtươnglaivẫnphảitrợgiúpchínhphủAiCập,vẫnphảibảovệquốcvươngSaudi,vàvẫnphảilàmcáiviệcdànxếp,hòagiảigiữaIsraelvàPalestine.Chẳngphảiđãđếnlúcđòihỏimộtsựđềnbù?KhôngđòihỏicácnướcvùngCậnĐôngmộtsựđáplạinguyệnvọngvềmặtchínhtrị,cónghĩalà,đểnguyêntấtcảnhưcũ,tứclàchútrọngvàosựổnđịnhbằngphongcáchngoạigiaocổđiển.Nhưngkhốnnỗivấnđềlạiởchỗ,cácquanhệtrongvùngtấtcảhoàntoànkháchẳnnhữnggìđượcgọilàổnđịnh.NgaycảnhữngngườichỉchấpnhậnquyềnlợichiếnlượccủaHoaKỳ,cũngphảithừanhận:NướcMỹchỉcóthểngủyênhơn,nếunóđónggópvàoviệclàmchocácchínhthểởvùngCậnĐôngkhôngcòncóýđịnhhôhàohếtphongtràochốngđốinàyđếnphongtràochốngđốikhácmangtínhkhủngbố,cựcđoannhưđãkéodàichođếntậnngàynay.Đểlàmđiềuđó,phươngTâytrướchếtphảinhìnnhậnra,rằngởCậnĐôngvấnđềtạmthời

khôngphảilàtiếnhànhdânchủ.CáicấpthiếthơncảđólàChủnghĩatựdophóngkhoángmangtínhhợphiếncóđảmbảo--vàđiềunàynhưchúngtađãthấy,làcáigìđóhoàntoànkhác.Đặtvấnđềmộtcáchrõràngnhưvậysẽđạtđượcnhiềuthứ:Ngườinàobiết,nómuốnđitớiđâu,ngườiđóthườngđếnđíchsớmhơn.Kẻđốithoạivớichúngtatrongkhuvựcsẽcảmthấynhẹnhõmhơnkhibiết,rằngchúngtakhôngnhấtthiếtmuốnngayngàymaiởchỗhọphảicóbầucửtựdo.Đểđổilạihọsẽphảiíthàilònghơnvớiviệcchúngtatrongmộtloạtcácvấnđềkhácsẽkhôngtỏracóýđịnhbuônglỏng.DovậyngườiSaudiđãđếnlúcphảingừngngayviệckhuyếnkhíchmộtcáchchínhthứchoặcbánchínhthứcđốivớiChủnghĩacựcđoantrườngpháiWahabiya-chodùđâylàmónhàngxuấtkhẩuquantrọngthứhaicủahọ.Nếucóaiđóchorằng,điềunàyđãđộngchạmđếnquyềntựdobàytỏýkiến,thìnóđúnglànhưvậy.VươngtriềuphảinắmđượcgáynhữngnhânvậtmũcaoáodàitronggiáopháivànhữngđạidiệntoànquyềncủangànhgiáodụcvàcấmhọkhôngđượcnghiêngngólấyleChủnghĩacựcđoan.ỞCairochúngtasẽkiênquyếtđòitổngthốngMubarakphảilàmsaochấmdứtcácbiểuhiệnchốngMỹhoặcbàiDoTháitrongcácphươngtiệnthôngtinnhànướcvàđòiđượcpháthànhcácýkiếnkhôngchínhthống.Cónhiềucáitrongđótrầmtrọnghơnlànhữnggìngườitahiệnnaynghehoặcđọcđược,nhưngcũngcónhữngcáitốt.Cáicơbảnvẫnlà,nhữngđiềuconngườiquantâmcầnphảiđượcđemrabànluận--khôngchỉvềhànhđộngcủangườiMỹởvùngVịnh,màcònvềcácchínhsáchcủachínhphủcủamình.VịnvàoIsrael,ởcácnướcẢRậpngườitacóthểxinlỗinhiềuchuyệnvàcóthểđánhlạc

hướngchúýđốivớinhữngthấtbạicủamìnhmộtcáchtuyệtvời.Ởbấtkỳnơiđâucácquốcgiađềucóthểcómâuthuẫnvớinhauvềmặtngoạigiao(vídụnhưgiữaTrungQuốcvàNhậtBản),nhưnghiếmcónơinàocácquanhệlạibịđầuđộcđếnmứcđộnhưởdọcbiêngiớiIsraelvàcácnướcẢRập.PhẫnnộvềviệcIsraelchiếmđóngdảiGazavàvùngTâyJordanđốivớingườiẢRậpngàynayaiđónếumuốnđượccoilàngườitốtđềuphảicómộttháiđộnhưvậy.Nhưngchodùtháiđộphẫnnộnàyđượcnhữngkẻcầmquyềncayđộckíchđộnglênmộtcáchgiảtạo,

thìngườitacũngkhôngthểđơngiảnlàmngơ.QuađàiphátAlJazeeravàcácdiễnđànvềchínhtrịđãhìnhthànhnênmộtcộngđồngmớitheoChủnghĩadântộcẢRập,mànộidungcâuchuyệnchínhcủanólànỗithốngkhổcủanhữngngườidânPalestine.Nếuvấnđềnàykhôngđượcgiảiquyết,nósẽliêntụcdấylênthànhvấnđềnổibật,sẽlàmnặngnềthêmmốiquanhệgiữaHoaKỳvàtoànthểthếgiớiHồiGiáovànhưmộtlưỡigươmDamocleslơlửngtrênđầuIsrael.HoaKỳsẽtiếptụccónghĩavụđảmbảoanninhchoIsrael,nhưngđồngthờikhôngđượcphépbỏquênsựchúýđốivớianninhcủachínhbảnthânmìnhvàđốivớicácquyềnlợicủangườiPalestine.ĐiềutốtnhấtlàcảbaphíathốngnhấtđựợcvớinhautrongnhiệmvụđảmbảoanninhchoIsraelvàgiúpchongườiPalestinetrongviệcthànhlậpnênmộtnhànướccủariêngmình.MộtnềnhòabìnhgiữaIsraelvàPalestinechodùkhôngthểuốnnắnlạiđượcnhữngpháttriểnsailầmtrongcácnướcẢRập,nhưngítnhấtnócũngđónggópmộtphầntrongviệcgiảmbớtcăngthẳnggiữacácnướcnàyvớiphươngTây.Hợplýhơndĩnhiênđólàviệccảicáchkinhtếvàcảicáchchínhtrị--theođúngnhưtrìnhtự

đượcviết.Chodùtìnhtrạngbấtcậptrongkhuvựckhôngđơnthuầnchỉdonhữngnguyênnhânbắtnguồntừkinhtếgâynên,songđánglýranócũngcầnphảiđónggópmộtcáigìđóvàoviệcgiảiquyếtvấnđề.Việcchủnghĩatưbảnlàconđườngchắcchắnnhấtnhằmkiểmsoátquyềnlựcnhànướccũngnhưtạoramộttầnglớptrunglưu,chúngtađãtừngthảoluậntỉmỉ.GiốngnhưởTâyBanNha,BồĐàoNha,Chile,ĐàiLoan,NamHànvàMexico,ởCậnĐôngcũngvậy,cảicáchkinhtếcóthểchuyểnsangcảicáchchínhtrị.Việchiệnđạihóakinhtếsẽtạođiềukiệnthuậnlợichosựpháttriểnmộtnhànướcphápquyền(khôngcóluậthợpđồngkhôngcóChủnghĩatưbản),choviệcmởcửarabênngoài,choviệctiếpcậnvớicácloạithôngtinvàchưahếtnócòntạonênsựlớnmạnhcủamộtgiaicấpkinhdoanh.ĐặcbiệtcácthươnggiaẢRậpvàcácchủxínghiệpđãngầmtrôngchờmộtcuộcthayđổihệthống,bởisựcởimở,nhữngluậtchơitincậyvàsựổnđịnhxãhộilànhữngđiềutốtđốivớikinhdoanh.Nhữngnhàkinhdoanhnàylànhữngngườiđầutiênthayvìliêntụcsinhsựvàgâychiếnvớinhau,họđềumongmuốncósựtiếnbộ.Nghiêngvềphíanhữnglợithếvậtchấtthiếtthựchọsẵnsàngtừbỏnhữngýthứchệmangtínhcảmtính.Nhưngbởivìsốnhữngngườithíchxâydựngnhữnglâuđàibằngcáthơnlàbậnrộnvớicácvấnđềthựcdụnghiệnnayđangchiếmsốđông,chonênởTrungCậnĐôngcóhiệncóhiệntượng,tựanhưđiềumàWinstonChurchillthờiđóđãnóivềvùngBalkan:Nólàmnênnhiềulịchsửhơnlànócóthểtiêuthụ.ThếgiớikinhdoanhCậnĐôngphụthuộchoặcvàodầumỏhoặcvàocácmốiquanhệvới

cácgiađìnhcủanhữngkẻthốngtrị.Chếđộsởhữucủahọvềbảnchấtkhôngphảilàtưbảnchủnghĩa,màlàphongkiến,tươngứngvớicácảnhhưởngchínhtrị.Mộttầnglớpkinhdoanh,xứngđángvớitêngọicủanó,cóthểthểhiệnrõlàđộnglựcchomộtcuộcthayđổitrongkhuvựcvàkéotheotấtcảcáclựclượngkháctrongxãhội.Nếunhưvănhóacũngđóngmộtvaitrònhưvậy,thìlạicàngtốt,bởivìởđâynósẽđượcnhiệtliệthoannghênh.TừhàngngànnămnaydântộcẢRậplàmộtdântộcthươngmạivàkinhdoanh;cơsởkinhdoanhlâuđờinhấtcólẽlàcácBazaar(chợvùngẢRập).HồiGiáocũngvậy,đốivớithươngmạivềnguyêntắcnócũngrấtcởimở(bảnthânMohammedcũnglàmộtthươnggia).DobởingườidânCậnĐôngxétchocùngcũngphảitựmìnhđấutranhchosựnghiệphiệnđạihóakinhtếvàchínhtrị,chonêngiờđâyvấnđềsẽphụthuộcvàoviệcmộtnhómxãhộisaukhiđãđạtđượcvịtríthuậntiệntừquátrìnhcảicáchliệucótiếptụcđẩymạnhcôngviệcnày.Mộtkịchbảnnhưthếxemracũngkhôngđếnnỗitồi.Từlâuđãcónhữngchuyểnđộngtrong

khuvực:JordanđãgianhậpWTO,đãkýkếtmộthiệpđịnhtựdothươngmạivớiHoaKỳ,mộtphầncácxínghiệpnhànướccủanóđãđượctưnhânhóavànócũngđãkhuyếnkhíchcảđếnviệcgiaothươngvớiIsrael.ẢRậpSaudicũngvậy,đangcốgắngđểgianhậpWTO.AiCậpđangtiếnhànhnhữngbướccảicáchrụtrè,BahrainvàCácTiểuVươngQuốcẢRậpThốngNhấtđangthửvượtquasựphụthuộcvàodầumỏ.TiểuvươngquốcDubaihiệnchỉcó8%tổngthunhậpquốcdântừkinhdoanhdầumỏvàđãtuyênbốcóýđịnhtrởthànhmộttrungtâmthươngmạivàtàichínhquốctế,một"SingagpurecủaCậnĐông"(hyvọng,rằngnócũngsẽhọchỏiviệcđốixửcủađảoquốcđốivớicácthànhphầnsắctộcvàtôngiáothiểusốvìquyềnlợicủachínhbảnthânmình).NgaynhưẢRậpSaudicũngđãnhậnthứcđược,rằngnhiềunhấtlàmộttrongsốbangườinhậnviệctrẻtuổisẽlàmviệctrongngànhcôngnghiệpdầumỏ.HiệnnaytổngthốngAlgeriaAbdelasisBouteflikađangmờichàomộtcáchtuyệtvọngcácnhàđầutưnướcngoài

nhằmcảitạolạinềnkinhtếquốcdânđangbịtổnthương.ViệckiêntrìcáccuộccảicáchđangđượcquảngbálàcôngviệchàngđầuởAiCập.Chodù

JordancóthủlĩnhquốcgiavàohàngtiếnbộhơnvàẢRậpSaudicóvìtríchiếnlượcquantrọnghơndotrữlượngdầumỏcủanó.SongnướccộnghòavùngsôngNilvẫnlàtrungtâmtinhthầncủavùngẢrập.Điềucósứcthuyếtphụchơntấtcảmọiphântíchkinhtếvàtấtcảnhữngphátngônđầynhiệthuyếtđãđượcnhữngtiếnbộvềkinhtếvàchínhtrịcủanóchứngminh,đólàviệcHồiGiáovàHiệnđạiđãchấpnhậnlẫnnhauvàthựctếlàngàynayngườiẢRậpởkhắpmọinơitrênthếgiớicũngđãmởrộngcửađốivớitấtcảmọicơhội.Vànhưvậy,cũnggiốngnhưcácnướcĐôngÁđãtừngđượcnhữngthànhcôngcủanềnkinhtếNhậtBảntruyềnchocảmhứng,giờđâycácnướcvùngCậnĐôngđangcầnphảicómộtconngựakéocủakhuvực.Chẳngbaolâunữacũngsẽxuấthiệnthêmmộtứngcửviênmớichonhiệmvụnày:đólà

Iraq.TrướckhiSaddamHusseinbiếncảđấtnướcthànhtrườngthửnghiệmsựđiênkhùngcủamình,ngườiIraqthuộcvàonhữngdântộctiếnbộnhất,cóhọcnhấtvàthếtụcnhấtcủakhuvực.Quantrọnghơncảdầumỏđólàsựgiàucóvềnguồnnướctừbaođờinaycủaquốcgianày.Iraqlàlưuvựccủahaidòngsông(vùngnàycótêngọilàMesopotamia)vàthuộcvàovùngcónềnvănminhlâuđờinhấtcủanhânloại.Baghdad,từhàngngànnămnaylàmộtthủđôpháttriểnrựcrỡ,nằmcáchvườntreoBabylon,mộttrongbảykỳquancủathếgiới,50kmvềphíaBắc.Trongnhữngnămnămmươiđấtnướcnàyđãcómộtxãhộidânsựpháttriểncao;nhiềukỹsư,bácsĩvàkiếntrúcsưlàphụnữ.VớimộtchươngtrìnhtáitạonghiêmtúcvàdàihạnngườitacóthểxâydựnglạiđấtnướcnàytrởnênnhànướcCậnĐôngđầutiên,ởđóvănhóaẢRậpđượckếthợpvớisựnăngđộngvềkinhtế,vớisựkhoandungvềtôngiáo,vớichủnghĩatựdophóngkhoángvềmặtchínhtrịvàmộtthếgiớiquanhiệnđại.Vàsựthắnglợinhưthườngthấysẽchínhlànhữngtấmgươngđểmọingườinoitheo.TheoThomasO’Neil,mộtchínhtrịgianhànòivànguyênphátngônviêncủaHạnghịviện

HoaKỳ,thìchínhtrịluônđượccholàmangtínhđịaphương.Điềunàycũngđúngvớichínhtrịcủasựtứcgiận.Chẳngphảicuộcchiếngiữacácnềnvănminhđãđượcviệndẫnmộtcáchliêntục,chẳngphảisựxâmnhậpcủacácdâychuyềnđồănnhanh,vàcũngchẳngphảichínhsáchđếquốccủaHoaKỳđãkhuấyđộngnỗibấtmãncủangườidânẢRậpbìnhthường,màchínhlàthựctếđóinghèocủaanhtadướisựcaitrịcủamộtchínhphủđộcđoán,tướcđoạttựdo,ngăncảnkhôngchophépanhtacóđượcmộtchútnàoquyềnđượcthamgiavàocácvấnđềchínhtrị.DĩnhiênnhữnggìanhtatínhsổvớinhữngngườiMỹ,đóchínhlàsựthôngđồngcủahọvớinhữngkẻlàmhạianhta.AitinrằngvấnđềnàychỉxảyratạikhuvựcẢRập,vàngườiẢRậpkiểugìcũngchẳngbao

giờtựthayđổi,thìhãynênnhớ,rằngtrướcđây25nămđãcónhữngcuộcbiểutìnhchốngMỹquyếtliệtởnhữngquốcgianhưChile,MexicovàNamHàn.Nguyênnhâncủanỗitứcgiậnkhiđócũnggiốnghệthiệnnay:ConngườiđaukhổdướisựthốngtrịcủacácchínhquyềnmànhữngkẻbảotrợcủachúngđãlàmchochúngtrởthànhđạidiệncủanướcMỹ.Vớithờigiannhữngkẻđộctàitrởnênphóngkhoánghơn,cuốicùnghọcũngđãchophéptiếnhànhcảicáchvềkinhtếvàchínhtrị;chấtlượngcuộcsốngtăngdần.VìvậychonênsựtứcgiậnđốivớiHoaKỳgiờđâyđãgiảmxuốngởmứcphảnkhángthườngthấyđólàsựchốnglạichủnghĩađếquốctrongvănhóa.NếutrongtươnglạichủnghĩabàiMỹchỉgiớihạnởnhữngcuộcbiểutìnhchốngMỹcủangườiẢRậptrướccáctiệmMcDonald,thìnhưvậycũngđãđạtđượcnhiềulắmrồi.HệThốngPhứcTạpCủaNhữngBánhRăng.

TruyềnbáTựDovàDânchủkhôngphảilàcôngviệcdễdàng.SongkhôngvìthếmàphươngTâyvàđặcbiệtlàHoaKỳlạiđượcphépchánnản.Tươngtựnhưthếtìnhtrạngnàykhôngđượcphépđưađếnviệcngườitachínhthứccôngnhậncácchínhthểđànáptựdochỉlàloạitaihọađượccholànhỏnhặt;đúngđắnhơnlàphảithểhiệnmộttháiđộrõràng.Sựvộivã,xảyrakhiépbuộcmộtsốnướcphảitiếnhànhbầucửtrongnhữngnămvừaqua,thườngchothấylàphảntácdụng.ỞnhữngquốcgianhưBosnia,nơicôngdâncủanóchỉvàithángsaukhikýkếthiệpđịnhDaytonđãđượckêugọithamgiabầucử,thìchínhnhữnglựclượngvịchủngtộcquabầucửlạitrởnênnhữngthếlựcmạnhmẽ,chúngđãliêntụcpháhoạicôngcuộcxâydựngmộttrậttựtựdo-dânchủ.Nhữngkẻphânbiệtchủngtộctiếptụcnắmgiữquyềnlực,tiếptụcnắmtrongtayhệthốngtưphápquanhữngđồngđảngcủamình,nắmvữngsựđiềukhiểnhệthốngcảnhsát.Hễthốngcũđãtiếptụctồntạivàkìmhãmsựđộtphánhiềunămliềnnếukhôngphải

làcảhàngchụcnăm.ỞĐôngTimorvàởAfghanistanngượclạichothấyíchlợicủamộtgiaiđoạnchuyểntiếplâuhơn.Nhìnchung,trướckhithựchiệncuộcbầucửtrêntoànlãnhthổvớisựthamgiacủanhiềuđảngpháingườitacầnphảicónămnămđểtiếnhànhcảicáchvềchínhtrịvàxâydựngcácthiếtchếxãhội-trướchếtbởivìởđó,nơitươngtựnhưIraqcónhữngsựtươngphảnmạnhmẽvềđịaphương,sắctộchoặctôngiáođangngựtrị.Chỉcónhưvậymớihyvọng,rằngbầucửsẽdiễnratrongmộtkhônggian,trongđấyxãhộidânsự,cáchoạtđộngtưpháp,cácđảngpháivàhệthốngkinhtếđãhoạtđộngtừtrướcđó.Giốngnhưmọinơitrongcuộcsốngởđâynócũngtùythuộcvàothờiđiểmthíchhợp.Làmchochủnghĩahợphiếnănsâuvữngchắcvàotrongmộtxãhộilàmộtviệckháckhó

khănhơnsovớiviệctổchứcthựchiệncáccuộcbầucử.Côngcuộctựdohóavàdânchủhóangườitachỉđạtđượcsựbềnvữngkhitiếnhànhchúngbằngnhữngbướcđinhỏ;mộtcuộcbầucửcũngchínhlàmộtbướcđinhưvậy-khôngíthơnmàcũngchẳngnhiềuhơn.Dobởiđiềunàygiờđâycũngđãđượcbànluậnởkhắpmọinơi,trongcáccơquanchứcnăngvàcáchộiđoàntừthiệntưnhân,chonêncảhailoạicơquannàyngàycàngquaysangủnghộcácquốcgiathếgiớithứbatrongviệccủngcốcáccơcấuđượctổchứctheonguyêntắctựdohiếnđịnh.CơquantàitrợnhưQuỹhỗtrợdânchủquốcgiaHoaKỳNED(NationalEndowmentforDemocracy)hoặccơquanviệntrợpháttriểnUSAID(UnitedStatesAgencyforInternationalDevelopment)đềukhuyếnkhíchmởcửathịtrường,thànhlậpcáccôngđoànvàcácđảngpháicũngnhưxâydựngmộtcơquantưphápđộclập.Mặcdùvậycuốicùngcáccuộcbầucửluônvẫnlàcáiquyếtđịnh.Chừngnàomộtchínhthểcóthểchứngminhrằngnóđãđượcnhândânlựachọnquabầucử,lúcđóWashingtonvàphầncònlạicủathếgiớisẽchoquatấtcả,chodùngườiđứngđầunhànướcđólàYeltsin,làAskarAkayevhoặclàCarlosMenem.Cáccuộctranhcửlàthứrấtănkháchtrongvôtuyếntruyềnhình.Thếnhưnglàmcáchnàođểđemnhànướcphápquyềnlênmànhình?Vàquảđúnglàcómộtcuộcsốngsaukỳbầucử--ítnhấtlàđốivớicáccửtri.Ngượclạisựthiếuvắngcáccuộcbầucửbìnhđẳngvàtựdochodùlàmộtkhiếmkhuyết,

nhưngnhưthếcũngcònlâumớiđồngnghĩavớisựđộctài.Làmtheonguyệnvọngcủangườidânlàmộtđạolýcủanhànướctrongnhiềuđạolýkhác,trungthànhvớihiếnpháptựdongượclạilàmộtthướcđotốthơnđểđánhgiámộtchínhquyền.Nhânphẩmconngườivàquyềntựquyếtđặtcơsởtrêncácquyềncơbản,quyềntựdokinhdoanhvàquyềntựdotínngưỡng.Mộtnhànướcliêntụccócáchànhđộngmởrộngcácquyềnnày,ngườitakhôngđượcphépđơngiảnchụpchonócáimũlàchếđộchuyênquyềnngaycảkhibịnócaitrịmộtcáchkhôngdânchủ.ỞSingapore,Malaysia,JordanvàMaroccocóthểlàchếđộđanguyênvềchínhtrịchưađượcpháttriểnmấy;bỏquađiềunàythìmọingườidânởđóvềmặtđờisống,vềtựdocánhânvàhạnhphúcriêngtưcóthểnóilàhọđượcđảmbảohơnởnhữngnướcđộctàichínhhiệu(Iraq,Libya)hoặcởnhữngnướcdânchủthiếutựdo(Venezuela,Nga,Ghana).HơnnữaniềmhyvọngđượcxâydựngtrênviệcChủnghĩatưbảnmangtínhtoàncầusẽthúcđẩyquátrìnhtựdohóavàviệcthịtrườngvàđạođứcsẽcủngcốlẫnnhautrởnênvữngchắchơn.Nhiệmvụchínhtrịkinhtếnặngnềnhấtcólẽlàquátrìnhhiệnđạihóacủacácquốcgiavốn

đượcthiênnhiênưuđãivềmặttàinguyên.Chođếnnaycóthểnóirằngmọicốgắngđềuđãthấtbạitrongviệcgiữchocácnướcnàycóđượcmộtcáchứngxửcótráchnhiệmđốivớinhữngnguồnthunhậptrờichonày.Ngânhàngthếgiớiđãtheođuổimộtkếhoạchhứahẹnnhiềutriểnvọngtừnăm2002tạicộnghòaChad.MặcdùquốcgiaTrungPhinàyđầyhấpdẫnvớinhữngcánhđồngdầumỏbaola,sựquantâmcủacácnhàđầutưngoạiquốcvẫncònrụtrè,họchưadámđầutưmạnhdovìliêntụccóhiệntượngmấtổnđịnhvềchínhtrị.Songđểtạođiềukiệnkhoanhvùngvàkhaithác,nhàbăngđãđứngrabảotrợdựántrướccáctổhợpđaquốcgiavàtrợgiúpchínhphủChadbằngcáckhoảnchovay.Đểđáplạinhưlàmộtkếtquảứngtrướcquốchộiphảiramộtđiềuluật,theođó80%thunhậptừdầumỏphảiđượcchidùngchoytế,giáodụcvàcáchạtầngcơsởtrongnước,5%chocácchủđấtlánggiềngcủakhuvựckhaithácvà10%chothếhệtươnglaidướihìnhthứcmộtquỹủythác.Cònlạichínhquyềnđượcgiành5%đểtùynghisửdụng.Đểviệcthựchiệntrênthựctếđúngnhưtrênlýthuyết,nhàbăngrađiềukiệnlàcáclợinhuậnthuđượcphảiđượcchuyểnvàomộttàikhoảntạinướcngoài,tàikhoảnnàysẽdomộthộiđồnggiámsátgồmnhữngcôngdânđộclậpcóuytíncủaCộnghòaChadgiámsát.Nếumôhìnhnàycókếtquảtốt,tấtcảnhữngnướckhôngphụthuộcvàosựtrợ

giúpcủangânhàngthếgiới,cóthểrútrabàihọctừđâyđểbiếnchuyểntaiươngdotàinguyêngiàucóthànhmộtđiềumaymắn.VàcuốicùngchúngtacầncómộtsựphụchưngChủnghĩahợphiến.Chủnghĩathuầntúy

dânchủhiệnnaydẫnđếnhậuquả,khôngaisuynghĩvềviệcmộthiếnphápđốivớimộtnướccôngnghiệpmớisẽcónộidungnhưthếnào.NhữngngườiđitiênphongnhưMontesquieuvàMadisonđãchitiếthóaChủnghĩahợphiếnởthếkỷ18thànhmộthệthốngphânquyền,saochotránhkhỏiviệctậptrungvàlợidụngquyềnlực.Đểđạtđượcđiềunàysẽkhôngđủ,nếunhưchỉnêuramộtdanhmụccácquyềncơbản;ngườitacũngcòncầnphảicónhữngcơchếđểbảovệcácquyềnđó,làmsaochonhànướcmuốnxâmphạmcáctrậttựluậtphápcũngkhôngdễdànggì.Nhữngcáinhưvậymặtkhácsẽđượcđạtđếnbằngcáchkếthợplạicàngnhiềucàngtốtcáctổchứcxãhội,bởinhưMadisonđãnói:"Thamvọngcầnphảiđượcgiảiđộcbởithamvọng."Ngoàirahiếnphápphảicốgắngtrunghòacácxúccảmtháiquácủađámđôngquầnchúng,

bằngcáchbổxungvàoquyếtđịnhcủađasốbằngsựđồngthuậnchínhtrị.HiếnphápcủaNamPhichẳnghạnđólàmộthiếnphápkhácthường,cócấutrúcđôichỗkhôngdânchủ,nógiànhchonhữngnhómthiểusốcóảnhhưởnglớnmangtínhđịaphươngcũngnhưnhữngnhómthiểusốsốngrảiráckhắpđấtnướcnhưbộtộcZuluhoặcnhữngngườidatrắngmộtảnhhưởngquámứcbìnhthường.ThếnhưngchínhcáinàyđãlàmgiatăngkhảnăngtồntạicủanềndânchủNamPhitrướcvấnnạnnghèođóivàcácquanhệxãhộibithảm.Điềuđángtiếctrongthờigiancuốiniềmtinđãsútgiảmđốivớicácbanbộkhônghình

thànhquabầucử,đốivớicácýtưởngđạidiện,đốivớichếđộliênbang,đốivớicácyếutốkiểmtravàcânbằng,lànhữngyếutốmàluậthiếnphápthànhvănvàbấtthànhvăncủachâuÂuđãtrùtính.NhớlạihiếnphápcủathờiCộngHòaWeimar,mặcdùvớitấtcảmọisựchặtchẽnóvẫnkhôngthểchốnglạiđượcchủnghĩaphátxít,sẽcóngườiđạtcâuhỏi,cáctàiliệunhưthếtrongtrườnghợpgaycấnliệucòncógiátrịbằngtờgiấymàtrênđóchúngđượcinra(cứnhưlàbìnhthườngramộthệthốngchínhtrịsẽứngđốitốthơnvớimộtchuỗicácsựkiệngồmviệcthấtbạitrongcuộcchiến,nổiloạn,khủnghoảngkinhtếvàlạmphátphimã).Tấtcảnhữnggìcảntrởmộthệthốngdânchủtrựctiếpđềuđượccoilàsựgiảmạoýnguyệndânchúng.Cáchgiảithíchvõđoánnàycủanguyêntắcđasốcóthểnhìnthấyởkhắpmọinơitrênthếgiới.Songvấnđềlà:Đặcbiệttrongcácnềndânchủnontrẻphươngchâm"Tấtcảchochiếnthắng"đãđượctiếpthumộtcáchquácâuchữ.Việckhôngcómộthiếnphápchungnàophùhợpchotấtcảmọinềnvănhóa,đólàmộtđiều

đươngnhiên.Vấnđềkhôngphảilàviệcquảngbámộthìnhthứcnhànướcnhưlàmộtliềuthuốcvạnnăngvềchínhtrị,màlàởchỗđịnhnghĩamộtcáchmềmdẻokháiniệm"Dânchủtựdo",trongđónhấnmạnhđồngthờicảhaimặtTựDovàDânchủ.Mộtnềndânchủđíchthựclàmộthệthốngnhạycảm,trongđóhaiyếutốnóitrêncùngvớicáclựclượng"trunggian"(Tocqueville)đồngthờitácđộngnhưlàmộthệthốngbánhrăngcơkhíchínhxác.Đểcóthểnhậnthấyrõràngđiềunày,chúngtacầnphảihồitưởnglạimỗimộttruyềnthốngtựdohiếnđịnhđãlàmnêndấuấncủaphươngTây,lànhữngđiềucũngcóthểsẽgiúpchosựlãnhđạonhànướcmộtcáchkhônngoanởbấtkỳnơinàotrênthếgiới.Songsựquansátsẽlàkhôngđầyđủ,khimàchúngtachỉhướngcáinhìncủamìnhvào

nhữngkhuvựckhủnghoảngxaxôi,nghèokhó,nơimàhầunhưchẳngcóchútgìchungvớiphươngTâygiàucóvàdânchủ.Nềndânchủlàmộtcôngtrườngxâydựngliêntục--ởnướcngoàicũngnhưởtrongnước.Ngaycảlịchsửcủacácnướcmặttrờilặncũngđãtừngtrảiquatrongsựgiằngxégiữanguyêntắcđasốvàchủnghĩatựdophóngkhoáng.Trongmộthìnhthứcđãđượcbiếnđổinótồntạichođếntậnngàyhômnay,vângkhôngnhữngthếnócòntiếptụcmởrộng.KhôngcónơinàochỉtạimộtđịađiểmduynhấtlạicóthểkiểmchứngđiềuđómộtcáchdễdàngnhưởHiệpChúngQuốcHoaKỳ.

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach