tula su lucha pa libertat. rebelion di katibu na kòrsou na...

8
Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl

Upload: others

Post on 24-Dec-2019

9 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 2 21-7-2011 10:27:36

Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP

Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl

85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 3 21-7-2011 10:27:42

Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP

Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl

Mariska Hammerstein

ku ilustrashon di Ruud Bruijn

Tula su lucha pa libertat

Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795

85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 3 21-7-2011 10:27:45

Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP

Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl

Masha danki na Charles do Rego, ku a verifiká datonan históriko di e

kuenta akí.

E kantika di protesta den e kuadro na página 24 ta saká for di e buki:

Tambú, de legale en kerkelijke repressie van Afro-Curaçaose volks-

uitingen, De Walburg Pers, 1997, di René V. Rosalia.

Título original: Tula’s vrijheidsstrijd

De slavenopstand op Curaçao van 1795

Teksto: Mariska Hammerstein

Ilustrashon: Ruud Bruijn

Redakshon: Ida Schuurman

Tradukshon: Jeroen Heuvel

Adaptashon di teksto: Laura Quast

Kuido di buki: Merel van Dam, Editorial SWP

Ilustrashon di mapa: Anco Nanninga

Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP

Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl

Pa Bélgika: www.epo.be

85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 4 21-7-2011 10:27:45

Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP

Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl

Índise

Bèk den tempu (di katibu) 6

Miserikòrdia pa un pober katibu! 9

Kuminsamentu di e rebelion 12

E karta kòrtiku di Caspar van Uytrecht 16

Awa di huramentu 19

Pániko na Punda 25

Promé morto 29

Viktoria pa katibu 32

E kòmbersashon ku pader Schinck 36

E di dos atake riba Porto Marí 42

Welmu van Uytrecht 46

Fransje 51

Traishoná 54

E kastigu 57

Bèk na Kenepa atrobe 60

Kon a bai despues… 63

Ora bo topa un palabra ku un *, bo ta haña su nifikashon na

final di e kapítulo.

85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 5 21-7-2011 10:27:45

Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP

Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl

6

Bèk den tempu (di katibu)

S klabitut a eksistí masha hopi aña. Ni maske sklabitut ta prohibí

ofishalmente, tin pais kaminda tipo di abusu asina ta eksistí ainda.

Den tempu antiguo di Egipto i Imperio Romano tabatin katibu kaba. Katibu

ta hende ku no ta liber, sino hende ku mester hasi trabou duru pa djis un

tiki kuminda, paña simpel i un dak di palu di maishi riba nan kabes. For di

siglo dieskuater arabirnan tabata konosé komèrsio di katibu pretu afrikano.

Piratanan bárbaro na Afrika nort tabata bende katibu blanku kristian.1

Sinembargo e palabra ‘katibu’ ta laga nos pensa prinsipalmente riba katibu

afrikano. For di siglo diessinku portuguesnan, i mas despues spañónan,

ingles, franses i hulandesnan a hiba katibu pa kolonianan na Merka. Eu-

ropeanonan tabata stiwa nan den bodega di barku, kaminda katibunan

mester a drumi skouru na skouru pegá banda di otro. Esun ku a sobrebibí

krusamentu di oséano ku tabata tuma algun siman, mester a para ibui i sin

paña bistí den marshe, pa wòrdu bendí manera bestia. Asina den un par di

siglo a hiba sigur un diesun mion katibu afrikano Merka.

Un di e sentronan di komèrsio di katibu tabata Kòrsou. Na aña 1499

spañónan a tuma poseshon di e isla. E tempu ei ta indjan tabata biba ei-

nan, nan a yama e indjannan ei Indios Curaçaos. Ta esei a pone ku nan a

yama Kòrsou Curaçao. Spañónan tabata konsiderá Kòrsou i sobrá Antia

‘islas inútiles’ pasobra nan no por a haña oro ni plata einan.

Na 1634 Hulanda a hòrta Kòrsou for di e spañónan. Hulanda, ku den e

tempu ei ainda tabata yama Repúblika di Paisnan Abou Uní, a mira hopi

bentaha den e posishon stratégiko di e isla akí. Kòrsou ta situá djis banda

di Sùit-Amérika kaminda Hulanda i por ehèmpel su enemigu mortal Spaña

tabatin kolonia. Kòrsou su haf tabata protehé e barkunan hulandes bon,

1. Por lesa mas tokante esaki den un otro tomo di e seri Historische Helden: Jan Janse, piratenkapitein in Marokko.

85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 6 21-7-2011 10:27:45

Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP

Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl

7

ei hulandesnan tabata hasi

komèrsio i tabata stòk ku-

minda i bebida. For di Kòr-

sou tambe nan por a ataká

spañónan. Despues Hulanda

a konkistá Ruba, Boneiru,

Sint-Maarten, Statia ku Saba

tambe. E seis islanan ei nan

a yama Antia Neerlandes. Ei

nan a kuminsá ku plantashi

i gobernador general Pieter

Stuyvesant a hasi di Kòrsou

e sentro di komèrsio di katibu

hulandes.

Hulanda tabata bende katibu via Willemstad ku Sürnam, Antia Grandi i

otro kolonia na Merka. Klaro ku katibunan tabata haña e tipo di bida akí

teribel i masha humiliante. Esun ku kurashi, tabata hui bai òf sabotiá tra-

bou na plantashi. Hopi biaha katibunan tabata gaña malu. Esun ku no por

a soportá mas tabata mata su kurpa. Hopi kaminda a konosé rebelion di

katibu. Na Kòrsou ya for di 1750 esaki a sosodé i despues atrobe na 1795.

Míles di katibu a partisipá na e rebelion di 1795. E biaha ei tabata mas ku

un simpel protesta: tabata un lucha pa libertat pa tur katibu na Kòrsou.

Lider di e lucha ei tabata Tula.

Dos idioma

Den tempu kolonial hulandes tabata idioma ofisial na Kòrsou, pero mayor

parti di e poblashon tabata papia papiamentu. P’esei diferente plantashi

tabatin dos nòmber, por ehèmpel:

Knip - Kenepa Sint Hironimus - San Hirónimo

Sint Jan - San Juan Sint Kruis - Santa Krus

85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 7 21-7-2011 10:27:51

Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP

Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl

8

E rebelion di 1795 no a bin kai for di shelu. Algun aña promé katibunan

na e kolonia franses Saint Domingue (e Haiti di awe) a hiba un rebelion

grandi. Na 1794 nan a fòrsa gobièrnu franses pa duna tur katibu nan li-

bertat bèk. Fransesnan no por a hasi nada otro ku abolí sklabitut, pasobra

nan mes tabatin nan revolushon djis un par di aña promé. E revolushon ei

tabata pa libertat, igualdat i fraternidat pa tur siudadano. Pues esei tambe

mester a konta pa tur katibu franses!

Danki na e kantidat di barku ku tabata bai bini kontinuamente entre e kolo-

nianan, tur hende - di shon blanku te katibu pretu - tabata sa ku e katibu-

nan di Saint Domingue a gana nan lucha.

Na kuminsamentu di ougùstùs 1795 ya a surgi un rebelion chikitu na plan-

tashi Santa Catharina na Bándariba. Katibunan a menasá di kòrta blanku-

nan na pida pida, manera a sosodé na Saint Domingue. Outoridatnan kolo-

nial a sa di dominá e rebelion akí mesora i nan a kere ku asina a solushoná

e problema. Blankunan no tabata sa ku den sekretu un parti di e katibunan

tabata prepará un gran lucha pa liberashon. Bo por lesa den e buki akí kon

e lucha ei a bai i kiko a sosodé ku Tula i e otro katibunan.

Gobernador ta e direktor na kabes di gobièrnu (Konseho Kolonial) di un

kolonia. Katibunan ta yama e gobernador shon grandi.

Kolonia: Un tera ku un otro pais ta goberná. Hopi biaha ta usa e tera ei pa

agrikultura i komèrsio.

Plantashi: Kunuku pa planta ariba den un kolonia. Katibunan mester a

traha den e kunukunan ei. Ántes Hulanda tabatin entre otro plantashi di

katuna, rùber, kòfi, te, suku i kakou.

85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 8 21-7-2011 10:27:52

Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP

Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl