tula su lucha pa libertat. rebelion di katibu na kòrsou na...
TRANSCRIPT
85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 2 21-7-2011 10:27:36
Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP
Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl
85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 3 21-7-2011 10:27:42
Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP
Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl
Mariska Hammerstein
ku ilustrashon di Ruud Bruijn
Tula su lucha pa libertat
Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795
85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 3 21-7-2011 10:27:45
Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP
Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl
Masha danki na Charles do Rego, ku a verifiká datonan históriko di e
kuenta akí.
E kantika di protesta den e kuadro na página 24 ta saká for di e buki:
Tambú, de legale en kerkelijke repressie van Afro-Curaçaose volks-
uitingen, De Walburg Pers, 1997, di René V. Rosalia.
Título original: Tula’s vrijheidsstrijd
De slavenopstand op Curaçao van 1795
Teksto: Mariska Hammerstein
Ilustrashon: Ruud Bruijn
Redakshon: Ida Schuurman
Tradukshon: Jeroen Heuvel
Adaptashon di teksto: Laura Quast
Kuido di buki: Merel van Dam, Editorial SWP
Ilustrashon di mapa: Anco Nanninga
Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP
Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl
Pa Bélgika: www.epo.be
85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 4 21-7-2011 10:27:45
Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP
Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl
Índise
Bèk den tempu (di katibu) 6
Miserikòrdia pa un pober katibu! 9
Kuminsamentu di e rebelion 12
E karta kòrtiku di Caspar van Uytrecht 16
Awa di huramentu 19
Pániko na Punda 25
Promé morto 29
Viktoria pa katibu 32
E kòmbersashon ku pader Schinck 36
E di dos atake riba Porto Marí 42
Welmu van Uytrecht 46
Fransje 51
Traishoná 54
E kastigu 57
Bèk na Kenepa atrobe 60
Kon a bai despues… 63
Ora bo topa un palabra ku un *, bo ta haña su nifikashon na
final di e kapítulo.
85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 5 21-7-2011 10:27:45
Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP
Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl
6
Bèk den tempu (di katibu)
S klabitut a eksistí masha hopi aña. Ni maske sklabitut ta prohibí
ofishalmente, tin pais kaminda tipo di abusu asina ta eksistí ainda.
Den tempu antiguo di Egipto i Imperio Romano tabatin katibu kaba. Katibu
ta hende ku no ta liber, sino hende ku mester hasi trabou duru pa djis un
tiki kuminda, paña simpel i un dak di palu di maishi riba nan kabes. For di
siglo dieskuater arabirnan tabata konosé komèrsio di katibu pretu afrikano.
Piratanan bárbaro na Afrika nort tabata bende katibu blanku kristian.1
Sinembargo e palabra ‘katibu’ ta laga nos pensa prinsipalmente riba katibu
afrikano. For di siglo diessinku portuguesnan, i mas despues spañónan,
ingles, franses i hulandesnan a hiba katibu pa kolonianan na Merka. Eu-
ropeanonan tabata stiwa nan den bodega di barku, kaminda katibunan
mester a drumi skouru na skouru pegá banda di otro. Esun ku a sobrebibí
krusamentu di oséano ku tabata tuma algun siman, mester a para ibui i sin
paña bistí den marshe, pa wòrdu bendí manera bestia. Asina den un par di
siglo a hiba sigur un diesun mion katibu afrikano Merka.
Un di e sentronan di komèrsio di katibu tabata Kòrsou. Na aña 1499
spañónan a tuma poseshon di e isla. E tempu ei ta indjan tabata biba ei-
nan, nan a yama e indjannan ei Indios Curaçaos. Ta esei a pone ku nan a
yama Kòrsou Curaçao. Spañónan tabata konsiderá Kòrsou i sobrá Antia
‘islas inútiles’ pasobra nan no por a haña oro ni plata einan.
Na 1634 Hulanda a hòrta Kòrsou for di e spañónan. Hulanda, ku den e
tempu ei ainda tabata yama Repúblika di Paisnan Abou Uní, a mira hopi
bentaha den e posishon stratégiko di e isla akí. Kòrsou ta situá djis banda
di Sùit-Amérika kaminda Hulanda i por ehèmpel su enemigu mortal Spaña
tabatin kolonia. Kòrsou su haf tabata protehé e barkunan hulandes bon,
1. Por lesa mas tokante esaki den un otro tomo di e seri Historische Helden: Jan Janse, piratenkapitein in Marokko.
85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 6 21-7-2011 10:27:45
Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP
Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl
7
ei hulandesnan tabata hasi
komèrsio i tabata stòk ku-
minda i bebida. For di Kòr-
sou tambe nan por a ataká
spañónan. Despues Hulanda
a konkistá Ruba, Boneiru,
Sint-Maarten, Statia ku Saba
tambe. E seis islanan ei nan
a yama Antia Neerlandes. Ei
nan a kuminsá ku plantashi
i gobernador general Pieter
Stuyvesant a hasi di Kòrsou
e sentro di komèrsio di katibu
hulandes.
Hulanda tabata bende katibu via Willemstad ku Sürnam, Antia Grandi i
otro kolonia na Merka. Klaro ku katibunan tabata haña e tipo di bida akí
teribel i masha humiliante. Esun ku kurashi, tabata hui bai òf sabotiá tra-
bou na plantashi. Hopi biaha katibunan tabata gaña malu. Esun ku no por
a soportá mas tabata mata su kurpa. Hopi kaminda a konosé rebelion di
katibu. Na Kòrsou ya for di 1750 esaki a sosodé i despues atrobe na 1795.
Míles di katibu a partisipá na e rebelion di 1795. E biaha ei tabata mas ku
un simpel protesta: tabata un lucha pa libertat pa tur katibu na Kòrsou.
Lider di e lucha ei tabata Tula.
Dos idioma
Den tempu kolonial hulandes tabata idioma ofisial na Kòrsou, pero mayor
parti di e poblashon tabata papia papiamentu. P’esei diferente plantashi
tabatin dos nòmber, por ehèmpel:
Knip - Kenepa Sint Hironimus - San Hirónimo
Sint Jan - San Juan Sint Kruis - Santa Krus
85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 7 21-7-2011 10:27:51
Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP
Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl
8
E rebelion di 1795 no a bin kai for di shelu. Algun aña promé katibunan
na e kolonia franses Saint Domingue (e Haiti di awe) a hiba un rebelion
grandi. Na 1794 nan a fòrsa gobièrnu franses pa duna tur katibu nan li-
bertat bèk. Fransesnan no por a hasi nada otro ku abolí sklabitut, pasobra
nan mes tabatin nan revolushon djis un par di aña promé. E revolushon ei
tabata pa libertat, igualdat i fraternidat pa tur siudadano. Pues esei tambe
mester a konta pa tur katibu franses!
Danki na e kantidat di barku ku tabata bai bini kontinuamente entre e kolo-
nianan, tur hende - di shon blanku te katibu pretu - tabata sa ku e katibu-
nan di Saint Domingue a gana nan lucha.
Na kuminsamentu di ougùstùs 1795 ya a surgi un rebelion chikitu na plan-
tashi Santa Catharina na Bándariba. Katibunan a menasá di kòrta blanku-
nan na pida pida, manera a sosodé na Saint Domingue. Outoridatnan kolo-
nial a sa di dominá e rebelion akí mesora i nan a kere ku asina a solushoná
e problema. Blankunan no tabata sa ku den sekretu un parti di e katibunan
tabata prepará un gran lucha pa liberashon. Bo por lesa den e buki akí kon
e lucha ei a bai i kiko a sosodé ku Tula i e otro katibunan.
Gobernador ta e direktor na kabes di gobièrnu (Konseho Kolonial) di un
kolonia. Katibunan ta yama e gobernador shon grandi.
Kolonia: Un tera ku un otro pais ta goberná. Hopi biaha ta usa e tera ei pa
agrikultura i komèrsio.
Plantashi: Kunuku pa planta ariba den un kolonia. Katibunan mester a
traha den e kunukunan ei. Ántes Hulanda tabatin entre otro plantashi di
katuna, rùber, kòfi, te, suku i kakou.
85017 BW HistHeld Tula su lucha pa libertat.indd 8 21-7-2011 10:27:52
Tula su lucha pa libertat. Rebelion di katibu na Kòrsou na aña 1795 Caribpublishing ta pertenesé na Editorial SWP
Pa mas informashon: www.caribpublishing.com / www.niñoboeken.nl