türk hava kurumu uçak tasarımları

MAKALE

Cilt: 54Sayı: 638 Mühendis ve Makina 54

Aircraft Desings of Turkish Aeronautical Association

Mert SülümbazTürk Hava Kurumu Üniversitesi,Hava Ulaştırma Fakültesi,Pilotaj Bölümü, Ankara [email protected]

Kürşad Melih Güleren*

Yrd. Doç. Dr., Türk Hava Kurumu Üniversitesi,Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi,Uçak Mühendisliği Bölümü, [email protected]

TÜRK HAVA KURUMU UÇAK TASARIMLARIÖZETBu çalışmada Türkiye Cumhuriyeti’nin en köklü kuruluşlarından biri olan, 1925 yılında ulu önder Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK’ün talimatıyla kurulmuş Türk Hava Kurumunun, kuruluşundan bu-güne kadar gerçekleştirmiş olduğu tasarımlar ve bu tasarımların hem Türk Havacılığı’nda hem de Dünya Havacılığı’nda nasıl bir önem arz ettiği anlatılmıştır.

Kuruluşundan hemen bir yıl sonra, 1926 yılında başlayan ve günümüze kadar gelen tasarım ve üretim süreci boyunca hangi uçakların ele alındığı ve Türk Hava Kurumu bünyesinde gerçekleştirilen yerli tasarımların nasıl büyük devlere ilham kaynağı olduğu bu çalışmada aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Türk hava kurumu, uçak tasarımı, yerli üretim

ABSTRACTThe aircraft designs of Turkish Aeronautical Association, which is one of the well-established organi-zations of Republic of Turkey-commenced in 1925 by the direction of the great leader Mustafa Kemal Atatürk-, are revealed in this study including the many important contributions that were made by the Association for the Turkish and World Aviation.

The design and production of these aircraft that have been considered from the year 1926-only a year after its establishment-till today and how these national designs by the Turkish Aeronautical Associa-tion have been a source of inspiration are presented in this study.

Keywords: Turkish aeronautical association, aircraft design, domestic production

* İletişim yazarı

Geliş tarihi : 19.12.2012Kabul tarihi : 25.02.2013

Güleren, K. M., Sülümbaz, M. 2013. “Türk Hava Kurumu Uçak Tasarımları,” Mühendis ve Makina, cilt 54, sayı 638, s.54-61.

Cilt: 54Sayı: 638Mühendis ve Makina 55

Mert Sülümbaz, Kürşad Melih Güleren

1. GİRİŞ

Türk Havacılık tarihi 1002 yılında Gazneliler zama-nında İmam el Cevheri’nin Nişabur-Horasan’daki Büyük Cami’den yaptığı atlayışla başlamıştır. Maale-

sef vücuduna bağladığı kanat satıhları kendisini taşıyamamış ve hızla yere çarparak şehit olmuştur [1]. Havacılık tarihi bu kadar eski olan Türkler, pek fazla bilinmese de önemli uçak tasarımlarına imza atmış, bunları üretmiş ve uçurmuştur. Tay-yare ve Motor Anonim Şirketi (1925-1928), Kayseri Tayyare Fabrikası (1930-1942), Eskişehir Tayyare Fabrikası (1932), Nuri Demirağ Tayyare Fabrikası (1936-1943) ve TUSAŞ – Türk Havacılık ve Uzay Sanayi A.Ş. (1984-) önemli uçak imalatı kuruluşlarından bazılarıdır. Türk Hava Kurumu ise Etimesgut’ta Tayyare Fabrikası adı altında 1938 ile 1950 yıl-ları arasında önemli uçak tasarımlarına imza atmış, bunları üretmiş ve bazı Avrupa ülkelerine ihraç etmiştir.

Bu makalede hem bu zaman diliminde hem de fabrikanın ka-patılmasıyla başlayıp günümüze kadar devam eden süreçte Türk Hava Kurumunun gerek yabancı ortaklarla oluşturduğu gerekse kendisine ait tasarımları anlatılmaktadır.

2. TÜRK HAVA KURUMU

Türk Hava Kurumu, Cumhuriyet’in ilanından sadece 16 ay sonra, 16 Şubat 1925’te Mustafa Kemal Atatürk’ün emirle-riyle “Türk Tayyare Cemiyeti” adıyla kurulmuştur. Kuruluş amacı,

• Türkiye’de havacılık sanayisini kurmak,• Havacılığın askeri, ekonomik, sosyal ve siyasal önemini

anlatmak,• Askeri, sivil, sportif ve turistik havacılığın gelişmesini

sağlamak,• Havacılık faaliyetleri için gerekli araç ve gereçleri hazırla-

mak, • Personel yetiştirmek ve uçan bir Türk Gençliği yaratmak

olarak belirlenmiştir [2].

Bütün bu amaçlara hizmet etmek adına 15 Ağustos 1925 yı-lında Alman Junkers Anonim Şirketi ortaklığında TOMTAŞ (Tayyare, Otomobil, Motor Türk Anonim Şirketi) kurulmuştur ve 125.000 TL olan sermayesi Türk Tayyare Cemiyeti tarafın-dan ödenerek gereken altyapı ve personel desteği satın alın-mıştır. TOMTAŞ tesislerinde görev alacak kalifiye personeli yetiştirmek adına 23 Nisan 1926 yılında Tayyare Makinist Mektebi kurulmuştur. Bunu, 6 Ekim 1926 tarihinde Kayseri’de hizmete açılan TOMTAŞ Uçak ve Motor Fabrikası izlemiştir. Sektörün yoğunlaşan ihtiyaçlarını karşılamak adına 1928 yı-lında Eskişehir Uçak Fabrikası, Eskişehir Uçak Motoru Fabri-kası ve Hava İkmal Merkezi kurulmuştur. 1940 yılında kuru-

lan Etimesgut Uçak Fabrikası, 1944 yılında kurulan Gazi Uçak Motoru Fabrikası, 1950 yılında açılan Ankara Rüzgâr Tüneli ve Ankara Akköprü Planör Atölyesi de dönem içerisinde Türk Hava Kurumu çatısı altında hizmete başlamıştır [3].

Aynı zaman dilimlerinde, Türk havacılığında önemli yerleri olan sivil girişimler de gözlenmiştir. Vecihi Hürkuş, Nuri De-mirağ ve Selahaddin Alan tasarım ve prototip çalışmaları ya-pan çeşitli tesislerle birlikte, seri imalat yapan uçak fabrikaları ve havacılık okulları kurmuşlardır [3,4].

3. TASARIM VE ÜRETİMLER

Dönem içerisinde Türk Hava Kurumu projelerini, motorlu ve motorsuz uçaklar olarak iki ana başlık altında hayata geçir-miştir. THK – 1, THK – 3, THK – 4, THK – 6, THK – 7, THK – 8, THK – 9, THK – 13, THK – 14 motorsuz olarak (planör), Breguet XIX B2, Miles Magister, THK – 2, THK – 5, THK – 10, THK – 11, THK – 12, THK – 15, THK – 16 ise motorlu olarak tasarlanmıştır [5].

3.1 Planör Tasarımları

İkinci Dünya Savaşı yıllarında birçok ülke kendi nakliye planörlerini üretmiş, bu sayede paraşütle indirme yapmanın mümkün olmadığı durumlarda düşman hatlarının gerisine sessiz ve isabetli şekilde asker sevkiyatı yapabilmişti. Bu tak-tik avantajı değerlendirmek isteyen Türk Hava Kurumu, THK – 1 adında, 16 piyade taşıma kapasiteli, alttan tek kanatlı, ta-mamen ahşap yapıda bir planör ürettir. Ancak THK – 1 henüz proje aşamasındayken, hava nakliyatı C – 47 gibi büyük nak-liye uçaklarının egemenliğine girmiştir. Bu sebepten dolayı THK – 1 projesi, ilk uçuşunu yapamadan iptal edilmiştir. Di-ğer yandan THK – 1’in gövdesi, birkaç yıl sonra üretilip ihraç edilecek ilk Türk uçağına temel oluşturmuştur [6].

THK – 3, Türk Hava Kurumunun yabancı lisans altında üret-tiği planörlerdendir. Planörün orijinali DFS Habicht adıyla

Şekil 1. Türk Hava Kurumu Uçak Fabrikası [38]


Türk Hava Kurumu Uçak Tasarımları

THK – 4’ten 40 adet üretilerek eğitim amaçlı kullanılmıştır. Türk Hava Kurumu projelerinin Makine Kimya Endüstrisi Kurumuna devri esnasında MKEK – 6 adını almıştır [8].

THK – 6, Türk Hava Kurumu mühendisleri tarafından gelişti-rilmiş olan 6. nesil planör tasarımıdır. Projenin üretim aşama-sından önce iptal edildiğinden günümüzde bir örneği bulun-mamaktadır [9].

İlk uçuşunu 1931 yılında Franklin PS-2’den esinlenerek li-sanssız olarak üretilen THK – 7, Türk Hava Kurumu tara-fından üretilen 7. nesil uçaktır. 1946 yılından başlayarak 40 adet üretilen THK – 7, tayyare römorkunun dışında, Şekil 5’te görüldüğü gibi özelleştirilmiş araçlarla da sürat kazandırmak suretiyle çekilebilir [9].

THK – 8, Türk Hava Kurumu mühendisleri tarafından gelişti-rilmiş olan planör tasarımlarındandır. Proje Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumuna devredilmeyen çalışmalar arasındadır.

DeutscheForschungs - AnstaltfürSegelflug (Alman Planör Uçuşları Araştırma Enstitüsü) lisansıyla üretilmiştir. Türk Hava Kurumu tarafından 6 adet üretilen THK – 3, tek kişilik olup, akrobatik amaçlar için kullanılmıştır [7]. Bu planörün Şekil 3’teki teknik çizimi görülmektedir.

THK – 4, Türk Hava Kurumunun lisanssız olarak ürettiği tasarımı U-s4 planöründen esinlenen bir uçaktır. U-s4, Rus Antonov – 1 planörünün eğitim amaçlı üretilen ikinci neslidir.

Şekil 2. THK-1 Planörü [6, 36]







Üretim aşamasından önce iptal edildiğinden günümüzde bir örneği bulunmamaktadır [9].

THK – 9, Sovyetler Birliği yapımı Sheremetev Sh-5 planörü-nün İngilizce ‘reverseengineering’ olarak adlandırılan lisans-sız üretimidir. Projenin Makina ve Kimya Endüstrisi Kurumu-na devrinden sonra THK-9, MKEK 7 olarak anılmıştır [10].

THK – 13, 1948 yılında Yüksek Mühendis Yavuz KANSU tarafından, uçan kanat prensibinden yola çıkılarak tasarlan-mıştır. Tasarımın önem taşıyan bir diğer noktasıysa, 2. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle ülkelerine dönen Polonyalı Mü-hendislerin ardından Türk Mühendislerin vardıkları noktayı göstermekti. O tarihlerde rüzgâr tüneli henüz faaliyette olma-dığı için THK – 13’ün 1/10 ölçekli modeli, bir THK – 5 uçağı-nın üzerine koyularak gerekli testler yapılmıştır. Önce Test Pi-lotu Kadri Kavukçu, daha sonra Test Pilotu Cemal Uygun’un kumandasında çeşitli test uçuşları yapılan planörün uçuşları bazı kırımların ardından askıya alınmıştır. 1949 yılında Paris Havacılık Fuarı’nda sergilenen ve yurt dışında çok büyük ilgi gören proje, kazadan sonra çeşitli gerekçelerle geliştirilme-miştir. Ancak soru işaretleri bu tarihten sonra başlamıştır. İlk uçuşu 1944 yılında gerçekleştirilen Alman yapımı HortenHo 229, 1947 yapımı Northrop YB-49, 1949 yapımı Northrop YB-35 ve 1989 yapımı Northrop Grumman B-2 Spirit ile kar-şılaştırıldığında, bu uçakların THK -13, ile aralarında birçok benzerlik bulunmaktadır. Teknik detaylar incelendiğinde ise

THK – 13, emsallerinden motorsuz olması sebebiyle ayrılır. THK – 13’ün Alman HortenHo 229 ile aynı dönem içerisinde üretilmiş olması, savaş sonrası ülkelerine dönen yabancı mü-hendisler hakkında bazı iddiaların çıkmasına da sebep olmuş-tur. Amerikan Northrop yapımı uçan kanatlarının tasarımları-nın HortenHo 229 ve THK – 13 uçaklarıyla benzerliği dikkat çekicidir [11, 12, 13, 14, 15, 39]. Bu olgu yakın dönem içeri-sinde üretilen uçakların tasarımlarında birbirlerinden ne denli esinlenildiğinin bir göstergesidir. O tarihlerde dünyanın yeni yeni küreselleşmeye başladığı düşünüldüğünde ise tasarımda-ki benzerlikler havacılık ve mühendislik alanındaki bilgilerin yayılma hızının birer simgesi niteliğindedir.

THK – 14, 1950 yılında yalnızca bir adet üretilen eğitim pla-nörüdür. Diğer planörlerin aksine kokpit tasarımı tandem de-ğil, pilotlar yan yana oturabilecek şekilde dizayn edilmiştir [9].

3.2 Motorlu Uçak Tasarımları

Bréguet XIX B2, hafif bombardıman ve keşif görevlerin-de kullanılmak üzere Fransız SociétédesAteliersd’Aviation Louis Bréguet firması tarafından üretilmiştir. Tasarımı MarcelVuillermet’e ait olan uçağın ilk uçuşu Mart 1922’de olmuştur. Uçağın başlıca kullanıcısı Fransız Hava Kuvvet-leridir. Bréguet XIX dünya genelinde 2700 adet üretilmiştir. Türk Hava Kurumu tarafından 1926 yılında 20 adet üretilmiş-

Şekil 7. THK-13 Planörü (sol üst) [36], HortenHo 229 (sağ üst) [14], Northrop YB-49 (sol alt) [12], NorthropGrumman B-2 (sağ alt) [11]



tir. Üretim işlemi sadece hazır olan parçaların birleştirilmesi şeklinde olmuştur. Yapısal açıdan ise, iki kişilik, çift kanatlı, çeşitli silahlar eklenebilen bir uçaktır. Gövde uzunluğu 9,61 m, kanat açıklığı 14,83 m, yerden yüksekliği ise 3,69 m’dir. Kanat alanı 50 m2, boş ağırlığı: 1387 kg, maksimum kalkış ağırlığı 2500 kg olan uçağın motoru Lorraine 12Ed piston, 336kW (450 hp). Azami sürati 214 km/sa, menzili 800 km, servis tavanı 7200 m olan Bréguet XIX B2 Türk Hava Kuv-vetleri tarafından uzun yıllar kullanılmıştır [9, 16].

Miles Magister 14 (Maggie), İngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri ve Deniz Kuvvetlerinin kullanımı için üretilen, iki kişilik, alt-tan kanatlı bir eğitim uçağıdır. Miles Aircraft tarafından üre-tilen uçağın tasarımı ise G. H. Miles’e aittir. İlk uçuşu 1937 yılında gerçekleşen Maggie 14’ten dünya genelinde 1303 tane vardır ve bunların 84 tanesi lisanslı olarak Türk Hava Kuru-mu tarafından üretilmiştir. Kanat açıklığı, 10,31 m, yüksekliği 2,77 m, kanat alanı: 16,3 m2 olan uçağın boş ağırlığı 570 kg, maksimum kalkış ağırlığı ise 845 kg’dır. 1 adet de Havilland-GipsyMajor I inverted inline piston, 130 hp (97 kW) moto-ruyla donatılan Miles Magister 14’ün azami sürat: 212 km/sa, menzili 610 km ve servis tavanı: 5500 m’dir. Uçak, Türk Hava Kuvvetleri tarafından uzun yıllar kullanılmıştır [9, 17].

THK – 2, Türk Hava Kurumunun kendi adıyla ürettiği 2. nesil uçaktır. 2. Dünya Savaşı sırasında Avrupa’dan kaçıp

Türkiye’ye sığınan ve Uçak Fabrikalarının kurulmasına ön-cülük eden mühendislerStanisławRogalski, JerzyTeisseyre ve LeszekDulęba tarafından tasarlanan THK – 2, ilk uçu-şunu 1944 yılında gerçekleştirmiştir. Geleneksel yapıdaki alttan kanatlı, eliptik kanat alanı olan uçak toplanabilir iniş takımlarına sahiptir. Tek pilota sertifiyeli uçak, bir adet de Ha-villandGipsyMajor ve 123 kW (165 hp) motora sahiptir. İlk ikisi prototip olmak üzere toplamda 6 adet üretilmiştir. Proje geliştirilmek üzere Makine Kimya Endüstrisi Kurumuna dev-redilmiş MKEK – 2 adıyla çalışmalara başlanmıştır. Ancak yeni bir üretim gerçekleştirilmemiştir. THK – 2, 1950’li yılla-ra kadar Türk Hava Kuvvetleri tarafından kullanılmıştır [18].

THK – 5, hava ambulans ve hafif nakliye amaçlarıyla 1945 yılında üretilmeye başlanmış, iki adet de HavillandGipsyMa-jor, 123 kW (165 hp) motoru yüklenmiş bir uçaktır. Gelenek-sel, alttan kanatlı ve ahşap bir gövdeye sahip olan THK – 5 toplanabilir iniş takımlarına sahiptir. Uçağın üç farklı tasarı-mı mevcuttur. Bunlardan mürettebat dışında iki sedye ve bir sağlık görevlisi taşıma kapasitesine sahip olanına THK – 5, 6 kişilik hizmet kategorisinde görev yapması planlanan sürüme THK – 5A ve sonraki üretimlere de THK – 10 adı verilmiştir. İlk sürümden 10 adet, ikinci sürümden ise üç adet üretilmiştir. THK – 5A’yı Türk Hava Kurumunun ürettiği tüm uçaklardan

Şekil 8. THK- Bréguet XIX B2 Uçağı [9, 16, 1]

Şekil 9. THK- Miles Magister 14 Uçağı [9,17, 1]

Şekil 10. THK-2 Motorlu Uçağı [18, 1]




ayıran en büyük özelliği ihraç edilen ilk Türk uçağı olması-dır. 6 Eylül 1951 günü 503 seri numarasıyla TC – THK – AY kayıt koduyla hizmete sunulan uçak, Danimarka’ya satılarak OY – ACK kayıt koduyla 961 saat 20 dakika havada kalmıştır. Önceleri hava ambulansı olarak kullanılan ve ATC tarafından TYRKEN (Türk) olarak anılan uçak, 1960 yılında bir hava taksi şirketine satılmıştır. 18 Kasım 1961 yılında Nørresundby, Danimarka’da bulunan Aalborg Havaalanı’na (IATA: AAL, ICAO: EKYT) inişi sırasında meydana gelen bir kaza sebebiy-le uçak kal oldu ve servisten çekildi. Daha sonra Lagunen böl-gesinde bir çocuk parkında kaderine terkedildi [19, 20, 21, 22].

THK – 10, THK-5A’nın bir üst modeli olarak tasarlanmıştır. Hava ambulansı ve hafif nakliye amaçlı kullanılan uçak son-raları askeri mühimmat taşımak üzere özelleştirilmiştir. THK – 5 ile alanındaki başarısını kanıtlayan Türk Hava Kurumu, yalnızca üç adet THK – 10 üretmiştir [9, 19].

THK – 11, itici pervaneli ve çatalkuyruklu olmasından ötürü Türk Hava Kurumu tarafından tasarlanan diğer uçaklardan ayrılır. Üç ya da dört koltuklu olarak tasarlanan uçak hafif ge-zinti ve hafif saldırı amaçlarıyla üretilmiştir. Kendisinden 35 yıl sonra üretilen Sadler A-22 Piranha ile dikkat çekici ben-zerlikleri bulunan tasarım, Piranha’nın TG-X1 “Yarasa” pro-jesi kapsamında TAI tarafından yeniden geliştirilmesiyle tek-

rar gün yüzüne çıkmıştır. 1998’de Türk Silahlı Kuvvetleri’nce test edilmesine rağmen yeterince talep görmeyince proje rafa kaldırılmıştır [9, 23, 24, 25, 26].

THK – 12, Türk Hava Kurumunun THK – 5 ve THK – 10’da edindiği başarı ve tecrübelerinin bir ürünüdür. Yolcu ve kargo taşımak üzere tasarlanan uçağın önceki tasarımların aksine iki adet 550 beygirlik Pratt&WhitneyWasp motorla donatılması planlanmıştır. 1949 yılında başlanan proje henüz tasarım aşa-masındayken iptal edilmiştir [9].

THK – 15, Türk Hava Kurumunun Makine ve Kimya Endüst-risi Kurumuna devredilen en geniş kapsamlı projesidir. THK


Şekil 13. THK Müzesi’nde Bulunan THK-11 Motorlu Uçağı [9]

Şekil 14. THK Müzesi’nde Bulunan THK-15 Motorlu Uçağı [27]

Şekil 15. THK-16 Jet Motorlu Uçağı 3-Boyutlu Çizimi

Şekil 16. THK-TAYSU [29]



– 15 adı altında yalnızca iki adet üretilen uçaktan MKEK-4 Uğur adı altında 55 adet üretilmiştir. Miles Magister tasarım-larından esinlenerek tasarlanan uçakların 54 tanesi 1955-1963 yılları arasında Türk Hava Kuvvetleri tarafından kullanılmış-tır. Geriye kalan bir adet THK – 15, Ürdün Kraliyet Hava Kuvvetlerine hibe edilmiştir [27, 28, 29].

THK – 16 ülkemizin ilk jet motorlu uçak projesidir. Mehmet-çik olarak da adlandırılan proje 1950 yılında Yüksek Mühen-dis Selahattin Beler tarafından tasarlanmıştır. İki kişilik bir eğitim uçağı olması planlanan THK-16, iki adet turboprop-TurbomecaPimene motoruyla donatılmak istenmiş; ancak proje henüz üretim aşamasına geçilmeden 1952 yılında iptal edilmiştir [9, 30, 31].

TAYSU (Tarımsal Yangın Söndürme Uçağı) Türk Hava Ku-rumunun 20’nci yüzyılın son on yılında giriştiği bir projedir. Haklarının EPA Aircraft Company Ltd. tarafından satın alın-masıyla lisanslı olarak üretilmiştir. Orijinal tasarım NAC-6 Fieldmaster/Firemaster uçağına aittir. İki adet uçuşa elveriş-li iki adette motorsuz olarak toplamda dört adet üretilmiştir. Üretimlerden biri olan TC-ZBD halen Türkkuşu’nda bulun-maktadır [9, 32, 33].

4. SONUÇ VE ÖNERİLER

Bu çalışmada geçmişten günümüze Türk Hava Kurumu-nun hem kendisinin hem de yabancı ortaklarla birlikte or-taya çıkardığı uçak tasarımları anlatılmıştır. Bu uçakların bir kısmı sadece tasarım aşamasında kalırken bir kısmı ise üretilmiş ve satılmıştır. Hatta bazılarının (THK-13) gü-nümüzde ve geçmişte yer alan önemli savaş uçaklarının üretilmesinde ilham kaynağı olduğu söylenebilir. Bu ça-lışmada vurgulamak istenen yıllar önce yerli kaynaklarla o zamanın teknolojik gelişmişliği ekseninde Türk Hava Kurumunun önemli uçak projelerinde imzası olduğu ger-çeğidir [34,35]. Bu gerçekten hareketle sahip olduğu alt yapılar ve kurmuş olduğu Türk Hava Kurumu Üniversitesi ile akademik yapıyı bütünleştirerek yeni projelere imza atma eşiğindedir. Bunun ilk örneği Türk Hava Kurumunun yerli uçak projesi olacaktır.

Türk Hava Kurumunun bu projesiyle birlikte ülkemizde ha-vacılık alanında önemli bir milli bilinç yerleşmiş durumdadır. Milli Savunma Bakanlığının “Jet Eğitim Uçağı ve Muharip Uçak Kavramsal Tasarım Projesi”, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının “Türk Bölgesel Yolcu Uçağı Pro-jesi” ve TAI’nin “Hürkuş” ve “İnsansız Hava Araçları Pro-jesi” bu bilincin önemli örnekleri arasında gelmektedir. Bu projelerin başarıya ulaşması anlamında hem endüstriden hem de akademik çevreden yetişmiş insan gücü problemi olmadı-ğı düşünülmektedir. Somut olarak önerilen iletişim ve koor-dinasyonun en üst düzeyde sağlanmasıdır. Bu gerçekleşirse

Türkiye yakın ve orta vadede havacılık ve savunma alanında önemli projelere imza atabilecektir.

KAYNAKÇA 1. Kansu,Y., Şensöz, S., Öztuna, Y. 1971. Havacılık Tarihinde

Türkler, Hava Kuvvetleri Komutanlığı, Ankara.

2. “Türk Hava Kurumu Tüzüğü,” 04.12.2008 tarih ve 27074 sa-yılı Resmi Gazete.

3. Yalçın, Dr. O. 2012. “Mühürdarzade Nuri Bey’in (Demirağ) Hayatı ve Çalışmaları (1886-1957),” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sonbahar 2009, dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/1561/16960.pdf, son erişim tarihi: 27 Eylül 2012.

4. İnceöz, S. 1996. “Türkiye’nin İlk Uçak Fabrikasını Kuran Adam: Nuri Demirağ,” Aksiyon Dergisi, sayı 80.

5. Deniz, T. 2000. Türk Uçak İmalatı, Kendi Yayını.

6. airwar.ru, “Turk Hava Kurumu THK-1,” www.airwar.ru/enc/glider/thk1.html, son erişim tarihi: 27 Eylül 2012.

7. aeroengineer.net, “THK-3 Sailplanes of Turkey,” aeroengi-neer.net/history/thk3/index.html, son erişim tarihi: 24 Kasım 2012.

8. Baykal, O. G. “Türkiye’de Uçak Üretim Faaliyetlerinin Ta-rihçesi-4,” airkule.com/default.asp?page=yazar&id=479, son erişim tarihi: 24 Eylül 2012.

9. Deniz, T. “THK,” tuncay-deniz.com/ENGLISH/THK/thk.html, son erişim tarihi: 24 Kasım 2012.

10. “Sheremetev Sh-5,” en.wikipedia.org/wiki/Sheremetev_Sh-5, son erişim tarihi: 27 Eylül 2012.

11. “NorthropGrumman B-2 Spirit,” en.wikipedia.org/wiki/Northrop_Grumman_B-2_Spirit, son erişim tarihi: 24 Kasım 2012.

12. “Northrop YB-49,” en.wikipedia.org/wiki/Northrop_YB-49, son erişim tarihi: 24 Kasım 2012.

13. “Northrop YB-35,” en.wikipedia.org/wiki/Northrop_YB-35, son erişim tarihi: 24 Kasım 2012.

14. “HortenHo 229,” en.wikipedia.org/wiki/Horten_Ho_229, son erişim tarihi: 24 Kasım 2012.

15. Cebeci, U. 2010. “Bir Zamanlar Uçan Kanat Yapmıştık,” hurriyet.com.tr/yazarlar/14031231.asp, son erişim tarihi: 24 Kasım 2012.

16. “Breguet 19,” en.wikipedia.org/wiki/Breguet_19 ,son erişim tarihi: 24 Kasım 2012.

17. “Miles Magister,” en.wikipedia.org/wiki/Miles_Magister, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

18. “THK-2,” en.wikipedia.org/wiki/THK-2, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.



19. “THK-5,” en.wikipedia.org/wiki/THK-5, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

20. Kozanoğlu, Z. 2009. “Bir Zamanlar Kartaldık, İlk Türk Uçağı,” haberhurriyeti.com/HaberDetay/2331-ilk-turk-ucagi.aspx, son erişim tarihi: 24 Kasım 2012.

21. Kozanoğlu, Z. 2010. Yüzyıllar Boyunca Türkiye ve Dani-marka, Alp Yayınevi, İstanbul.

22. Danish Register of Civil Aircraft, “OY-REG,” www.oy-reg.dk/register/214.html ,son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

23. Morrow Project, “The Sadler Piranha: A-22 Light Air Sup-port Aircraft (LASA),” morrowproject.files.wordpress.com/2008/06/thesadlerpiranha1.pdf, son erişim tarihi: 27 Ka-sım 2012.

24. airwar.ru, “Sadler A-22 Piranha,” www.airwar.ru/enc/attack/a22.html, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

25. “Sadler Vampire,” en.wikipedia.org/wiki/Sadler_Vampire, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

26. Deniz, T., “TAI,” tuncay-deniz.com/ENGLISH/TAI/tai.html, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

27. “THK-15,” tr.wikipedia.org/wiki/THK-15, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

28. “MKEK-4,” en.wikipedia.org/wiki/MKEK-4, son erişim ta-rihi: 27 Kasım 2012.

29. Deniz, T. “MKEK,” www.tuncay-deniz.com/ENGLISH/MKEK/mkek.html, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

30. “THK-16,” tr.wikipedia.org/wiki/THK-16, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

31. Emef, “THK-16’dan Bahsedildiğini Duyan Var Mı?,” blog.milliyet.com.tr/thk-16-dan-bahsedildigini-duyan-var-mi-/Blog/?BlogNo=116299, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

32. “NAC Fieldmaster,” en.wikipedia.org/wiki/NAC_Fieldmas-ter, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

33. “NDN/NORMAN AEROPLANE Co.,” daveg4otu.tripod.com/iowweb/ndn.html, son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

34. Alnayrak, B., Dizemen, T. E., Aydıncak, İ., Gürses, Y., Ha-ser, A. B. 2000. “Tayyare’den “Uçak”a: Bir Montaj Öyküsü - I,” Mühendis ve Makina, Aralık 2000, syf. 44-47. arsiv.mmo.org.tr/pdf/00000230.pdf , son erişim tarihi: 27 Kasım 2012.

35. Stuart, K., Sarıgöl, G., Hürtürk, K. 2009. Türkiye’de Ti-cari Havacılık Tarihi 1909-1967: Pervaneli Uçaklar Devri, D Yayınevi, İstanbul.

36. “Havacılık Tarihi,” Planör Uçuş Eğitim Kitabı, Planör Uçuş Eğitim Okulu.

37. Bıyıkoğlu, H. N. 1991. Türk Havacılık Sanayii, Ankara.

38. Er, Ş. 1972. “Etimesgut Uçak Fabrikası ve Endüstrimiz,” Mühendis ve Makina, Cilt:16, Sayı:178.

39. Kılıç, M. 2007. Uçan Kanat THK-13, Türk Hava Kurumu, Ankara.

türk hava kurumu uçak tasarımları

Documents