Prof.Dr.Emel Zengin

KANSER Basit tanımıyla “kanser ya da tümör”

dokunun otonom büyümesidir.

Kanser, organizmada hücrelerin kontrolsüz bir

şekilde çoğalması, büyümesi, çevredeki ve

uzaktaki dokulara yayılması (metastaz)

sonucunda ilgili dokuların ya da tüm vücudun

fonksiyon bozukluğuna yol açan bir hastalıktır.

Kötü huylu (malign) olduğunda ise ölüme neden olur.

Kanser ve komplikasyonlarından ölüm,

Amerika ve birçok batı ülkesinde,kardiyovasküler

hastalıklardan sonra ikinci sırada yer almaktadır.

Normal hücrelerin gelişimi, büyümeyi arttıran

“protoonkogenler” tarafından düzenlenirken,

hücrelerin gereksiz çoğalmaları ise büyümeyi

kısıtlayıcı “tümör baskılayıcı genler”

tarafından dengede tutulur.

Kanser oluşumu;

Onkogen ekspresyonunun aktivasyonu,

Tümör baskılayıcı genlerin ise inaktivasyonu ya

da kaybı sonucunda başlar.

Tümörün indüksiyon evresinde saptanabilmesi,

klinik bulguların henüz belirti vermemesi

nedeniyle mümkün olamamaktadır.

İkinci faz olan in situ fazda kanseri

yakalayabilmek erken tanı için en iyi şans olarak

görülmektedir.

Kanserin erken teşhisi, tedavi sonucundan

başarı elde edilmesinde en büyük ve en önemli

etkendir.

Tümör dokusunun, cerrahi yöntemlerle

tamamen çıkarılabilecek kadar küçük iken tanı

konulmuş olması, tedavide en ideal olanıdır.

Ancak pek çok kanser belirti verdiğinde;

ya cerrahi yöntemlerle alınamıyacak kadar

büyük,

ya da kanser hücreleri diğer dokulara

yayılmıştır (metastaz).

TÜMÖR BELİRTEÇLERİ NELERE

DENİR?

Kanserli dokulardan kaynaklanan, kana ve

çeşitli vücut sıvılarına geçen biyolojik maddeler

tümör belirteçleri (marker) olarak

adlandırılırlar.

Fetal dokuya benzeyen tümör dokuları

farklılaşımlarına göre;

iyi farklılaşmış,

zayıf farklılaşmış

anaplastik (şekilsiz) olarak derecelendirilirler.

Tümör belirteçleri de, tümörün farklılaşım

durumunun biyokimyasal ya da immünolojik

göstergeleri olarak değerlendirilirler.

Tümör belirteçleri, embriyolojik olarak

bağlantılı dokuların, maddeleri yeniden eksprese

etmesi sonucunda ortaya çıkarlar.

İDEAL BİR TÜMÖR BELİRTECİ NASIL OLMALIDIR?

Belirlenen tümör türü için özgül olmalı,Vücut sıvılarında saptanabilmeli,Küçük tümörlerin erken tanısı ve taranmasında

duyarlı olmalı,Tümör kitlesi ile plazma düzeyleri arasında

korelasyon olmalı,Sağlıklı kişilerde ve benign durumlarda

bulunmamalı,Sağlıklı kişilerde saptanabilenler, kanserli

olgularınkilerden çok daha düşük düzeylerde olmalı,

Metastaz varlığında vücut sıvılarında saptanabilmeli.

Ancak günümüzde bilinen pek çok tümör

belirteci “prostat spesifik antijen” dışında ,

hem tek tür için özgül değil, hem de taramalarda

yeterince duyarlı değildirler.

Bir çoğu aynı dokunun değişik tümörlerinde

bulunurlar.

TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN KLİNİK KULLANIM

AMAÇLARI

Neoplazi taraması,

Risk belirlemesi,

Kanser tanısı,

Kanserin klinik sınıflandırılması,

Tedavi seçimi,

Tedaviye yanıtın izlenmesi,

Prognozun belirlenmesi,

Rekürrens saptanması,

Metastaz takibi

Tümör belirteçleri daha ziyade, ilk tedavi

tamamladıktan sonra, hastalık durumunun

tanımlanmasında ve izlenecek tedavi

seçeneklerinin değerlendirilmesinde kullanılır.

Kanser rekürrensinin saptanabilmesi ise,

tedaviye yeniden başlanmasına ya da tedavide

değişiklik yapılması-na olanak sağlar.

TÜMÖR BELİRTEÇ SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİNDE ÖNEMLİ NOKTALAR

Tedavi öncesi “base line” değeri bilinmeli (Referans aralığı içerisindeki artışlar anlamlı olabilir),

Ne kadar değişimin önemli olduğu bilinmeli ( ilerleyen hastalık olarak en az %25 artış önem taşımakta),

Belirteç yarı ömürleri bilinmeli (Örn.; hCG:12-24 saat, PSA:2-3 gün, AFP:5 gün),

Belirteç düzeyindeki belirgin artış mutlaka teyit edilmeli,

Belirteçler eski sonuçlarla birlikte raporlanmalı,

Laboratuvar ve klinik ekip arasında iletişim sürdürülmeli,

CA 125 menstrüasyon sırasında ölçülmemeli (2-3 kat yüksek),

Kolestazın CA 19-9’u, idrar yolu infeksiyonları ve prostatitin ise PSA düzeylerini yükseltebileceği dikkate alınmalıdır.

Tümör belirteç sonuçlarının YANLIŞ RAPOR

EDİLMESİ, diğer laboratuvar testlerine nazaran,

hastalarda çok daha fazla PANİK etkisi

yaratabileceği unutulmamalıdır.

Başarılı bir cerrahi tedaviden sonra,

belirteç düzeylerinde azalma kaydedilmelidir.

Azalma hızının, belirtecin yarı ömrü ile ilgili

olduğu da gözönünde tutulmalıdır.

Tedaviden sonraki yarı ömrün

beklenenden uzun sürmesi, tümörün

çıkarılmasındaki başarısızlığı düşündür-melidir.

TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN YAPILARINA

GÖRE SINIFLANDIRILMASI

Karbonhidrat yapılı belirteçlerPlasental proteinlerEnzim tümör belirteçlerHormon tümör belirteçleriProtein yapılı belirteçlerOnkofetal antijenlerMonoklonal immünglobulinlerReseptörlerOnkogenlerSüpresör genler

KARBONHİDRAT BELİRTEÇLER (CA)

Karbonhidrat belirteçler, tümör hücresi

yüzeyindeki antijenler veya tümör hücresi

tarafından salınırlar.

Karbonhidrat belirteçler, enzim ve hormonlar gibi

doğal olarak salınan belirteçlere nazaran daha

özgüldürler.

Müsin türü karbonhidrat belirteçler: İsim: Kanser tipi:

CA 15-3 ------------- Meme, over

CA 125 ------------- Over, endometrium, fallop tüp

CA 549 ------------- Meme, over

CA 27.29 ------------- Meme

MCA(mucine like carcinoma-associated antigen)---Meme,

overDU-PAN-2 ------------- Pankreas, akciğer, over, gastrointestinal sistem

Kan grubu antijen türü karbonhidrat belirteçler

İsim: Kanser tipi:

CA 19-9 --------- Pankreas, gastrointestinal sistem, karaciğer

CA 19-5 --------- Gastrointestinal sistem, pankreas, over

CA 50 --------- Pankreas, gastointestinal sistem,kolon

CA 72-4 --------- Over, meme, gastrointestinal sistem, kolon

CA 242 --------- Gastrointestinal sistem, pankreas

PLASENTAL PROTEİNLER İsim: Kanser tipi:

İnsan plasental laktojen(HPL) ----- Trofoblastik, gonad, akciğer, memeİnsan koriyonik gonadotropin(hCG)--Over, trofoblastik, testikülerPlasental alkalen fosfataz ------- Over, akciğer, trofo- blastik, GİS,

hodgkin

ENZİM TÜMÖR BELİRTEÇLER

Enzimlerin kullanımı, onkofetal antijenlerin

bulunma- sından önceydi.

PSA haricinde hiç biri, kanser tipini ya da

organ tutulumunu tanımlayacak kadar duyarlı ve

özgül değildir. Diğer hücre hasarları sonucunda

da kana salınabilirler.

Genel olarak, enzimler dolaşıma

salındıklarında tümör metastazı oluşmuştur.

Enzim aktivitelerindeki artışlar, malignite

konusunda uyarıcı olarak değerlendirilmektedir.

Enzim ismi Kanser tipi

Prostatik asit fosfataz(PAP)------------ ProstatAmilaz ------------ PankreasKreatin kinaz BB izoenzimi(CK-BB)-- Prostat, akciğer,

meme, kolon, overAlkalen fosfataz ------------------- Kemik, karaciğer, lösemi, sarkomLaktat dehidrogenaz ------------------- Karaciğer, lenfoma, lösemiNöron spesifik enolaz (NSE)---------- Küçük hücreli akciğer,

nöroblastom, melanom, nöroendokrin

tümörler

HORMON TÜMÖR BELİRTEÇLER

Kanserde hormon üretimi iki şekilde artar:

Hormonu üreten dokuda üretim artışı

Hormonu üretmeyen (endokrin olmayan) bir

dokuda üretim artışı (Ektopik sendrom).

Belirli bir kanser türü için tanısal özellik

taşımazlar.

Hormon ismi Kanser tipi

hCG ---------- Trofoblastik , testiküler, over

Epinefrin,norepinefrin---- Feokromositoma ve ilişkili

kanserler

Gastrin -------------------- Glukagonoma

Kalsitonin -------------------- Medüller tiroid karsinomu

Ektopik hormonlar:

ACTH ----------------- Küçük hücreli akciğer

ADH ----------------- Küçük hücreli akciğer,adrenal

korteks, pankreas, duodenal

İnsan plasental laktojen---- Trofoblastik, gonad, akciğer,

meme

Vazoaktif intestinal peptid (VİP)---- Pankreas, bronkojenik,

nöroblastom

ONKOFETAL ANTİJENLER

Fetal yaşam sırasında üretildiklerinden fetusun

serumunda yüksek konsatrasyonda bulunurlar.

Doğumdan sonra düzeyleri düşer. Kanserli

hastalarda tekrardan belirirler (Malign

transformasyon sonucunda bazı genlerin yeniden

aktivasyonu).

İsim: Kanser tipi:

Karsinoembriyojenik antijen(CEA)…Kolorektal, GİS, akci- ğer, pankreas,

meme

Alfa-fetoprotein(AFP) ……… Hepatosellüler, germ hücre

Prostat spesifik antijen(PSA)… Prostat

Doku polipeptid antijeni(TPA)..Çeşitli (meme, kolorektal, mesane, over)Beta-onkofetal antijen………… Kolon

Tenessee antijen …………. Kolon, GİS, mesane

MONOKLONAL İMMUNGLOBULİNLER

Monoklonal paraproteinler (MC:miyeloma

komponentleri) serum elektroforezinde globin

bölgesinde keskin bantlar olarak görülürler.

Multipl miyelomlu olguların 95 %’ inde bu bantlar

görülür.

Bence-Jones proteini idrarda görülen serbest

monoklonal immunglobulin hafif zinciridir.

RESEPTÖR BELİRTEÇLER

Östrojen ve Progesteron reseptörleri

Meme kanseri değerlendirilmesinde hormonal

tedavi ve prognoz belirteci olarak kullanılmaktadır.

Pozitif reseptörlü olan hastalara hormon tedavisi

uygulanmaktadır. Negatif reseptöre sahip hastalara

kemoterapi ve diğer tedavi yöntemleri öngörülür.

GENETİK BELİRTEÇLER

Bir hücrenin kansere dönüşürken

farklılaşması esnasındaki genetik değişikliklerinin

incelenmesi, kanser riskinin değerlendirilmesi ve

taramada önemli yer almaktadır.

Kanser gelişiminde 2 sınıf gen etkindir:

1.Onkogenler (hücre aktivasyon genleri)

2.Baskılayıcı genler (hasarlı DNA’ların

tanınması ve tamiri ile ilgili genler).

İnsan Tümörlerinde Bulunan Bazı Onkogenler Onkogen Fonksiyon Ürün Kanser tipi

N-ras mutasyonu Sinyal iletisi GDP/GTP bağlayıcı Nöroendokrin,

protein AML

K-ras mutasyonu Sinyal iletisi GDP/GTP bağlayıcı Lösemi,lenfoma

protein

c-erb B-2 Büyüme faktör resep. Tirozin kinaz Meme,over,GİS

(Her 2/ neu) amplifikasyonu.

Onkogen Fonksiyon Ürün Kanser Tipi

c-myc translokasyonu Transkripsiyon DNA ile bağlanma Burkitt lenfoması,

düzenlenmesi B ve T hücreli lenfoma,

küçük hücreli akciğer

karsinomu

N-myc amplifikasyonu Transkripsiyon DNA ile bağlanma Nöroendokrin

düzenlenmesi

c-abl/bcr translokasyonu Sinyal iletisi Tirozin kinaz Kronik miyeloid

(Philadelphia kromozomu) lösemi

ÖNEMLİ BAZI TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN SPESİFİK KULLANIMLARI

Alfa-fetoprotein AFP

Albumine benzer onkofetal bir glikoproteindir.

Mide, bağırsak kanalı, fetal yumurtadan salgılanır. Erişkinde karaciğerde sentezlenir.

Sağlıklı kişilerde, serumda10mikrogram%’dan düşük olmalı

Karaciğer (özellikle hepatosellüler karsinoma için belirteç), yumurtalık ve testis kanserlerinde de artar

Embriyonel kökenli tümörlerde prognozu takip etmede kullanılır.

Diğer yükselme nedenleri: Hamilelik ve kronik karaciğer hastalıkları (hepatit B ve hepatit C’nin kansere doğru gidişini erken dönemde tespit etmede önemli).

Karsinoembriyonik antijen CEA

Kolorektal kanserler (özellikle tedavi sonrası

izlemlerde ve cerrahi girişim sonrası nükslerin

araştırılmasında)

GİS

Meme, akciğer, mide, pankreas, safra kesesi, tiroid,

yumurtalık ve rahim kanserleri

Diğer yükselme nedenleri: GİS, karaciğer ve akciğer

iyi huylu tümörleri

Yaş, sigara ve alkol kullanımı.

Human Chorionic Gonadotropin (hCG)

Testis tümörleri

Mol hidatiform

Koryokarsinoma

Diğer yükselme nedenleri: marijuana içilmesi,

primer testis yetmezliği, hamilelik

Prostatik asit fosfataz (PAP)

Prostat kanseri (klinik kullanımını PSA’ya

bırakmıştır).

Diğer yükselme nedenleri: Rektal tuşe, prostat

biyopsisi, iyi huylu prostat büyümesi, akut

prostatit, idrar zorluğu

Prostat spesifik antijen PSA

Prostat kanseri erken tanısıda yüksek derecede

özgül, önemli bir belirteç

Diğer yükselme nedenleri: Mesane

kateterizasyonu, prostat büyümesi, rektal tuşe,

prostat hipertrofisi, akut prostatit, idrar zorluğu.

Kalsitonin

Tiroid bezinin parafoliküler bezinden sentez

edilir.

Medüller tiroid kanseri

Diğer yükselme nedenleri: Hiperparatiroidizm,

böbrek yetmezliği, lösemi, akciğer kanseri,

miyeloproliferatif hastalıklar

CA 125

Over kanserlerinde tümör kitlesi ile korelasyon

gösterir.Tedaviye yanıtın izlenmesi ve rekürrensin

tespitinde kullanılır.

Endometrium ve fallop tüp kanseri

Diğer yükselme nedenleri: Menstrüasyon, hamilelik,

endometriozis, perikardit, çeşitli kanserler.

CA 19-9

Pankreas kanseri (tanı ve takibinde)

Kolorektal, safra yolları, meme, over kanserleri

Aynı zamanda tedavinin başarısını ve nüksleri

izlemede kullanılır.

Diğer yükselme nedenleri: Sarılık, diabetik

nefropati, mide, bağırsak, pakreas, karaciğer iyi

huylu tümörleri

CA 15-3

Göğüs kanseri

Meme kanseri (özgüllüğü düşük olmasına rağmen

bu kanserde önemli bir belirteç, kemoterapiyi

izlemede)

Akciğer, yumurtalık ve karaciğer kanserleri

Diğer yükselme nedenleri: kronik karaciğer

hastalığı, göğüste iyi huylu tümörler, üriner

enfeksiyonlar, akut pankreatit

β-2 mikroglobulin

Multipl miyelom

Hodgkin lenfoma

Diğer yükselme nedenleri: kronik enflamasyon,

viral hepatit, enfeksiyöz mononükleozis

Doku polipetid spesifik antijeni

(Sitokeratin)

TPS

Meme, yumurtalık, serviks, prostat, akciğer ve mide,

bağırsak kanserlerinin izlenmesinde

Diğer yükselme nedenleri: Mide, bağırsak, karaciğer,

pankreas, böbrek hastalıkları, enflamasyon, doku

zedelenmesi.

Laktat Dehidrogenaz LDH

Pek çok kanser türünde yükseklik saptanabilse de

özellikle lösemilerde ve melanomada önemli.

LDH-5 karaciğer ve santral sinir sistemi metastaz

belirteci

Tiroglobulin

Tiroid bezi depo proteinidir.

Tiroid kanserli hastaların izlenmesi ( özellikle

radyoaktif iyod tedavisi almış ya da opere edilmiş

hastalar)

Diğer yükselme nedenleri: Tirotoksitoz, tiroidit,

tiroid adenomu

Alkalen Fosfataz ALP

ALP özellikle karaciğer, kemik ve plasentada

olmak üzere tüm dokularda bulunur.

Normal erişkinde primer olarak karaciğer ve

biliyer sistemden kaynaklanır.

Primer ve sekonder karaciğer kanserleri,

Karaciğer ve kemik metastatik kanserler.

Plasental Alkalen Fosfataz PALP : Regan

izoenzimi

Gebe kadınların serumlarında görülür.

Over, akciğer, trofoblastik ve GİS kanserleri,

seminoma, hodgkin hastalığında yükselir.

BAZI TÜMÖRLERDE ÖNERİLEN SPESİFİK BELİRTEÇLER

Tanı: Prognoz: Tedavi:

Prostat kanseri PSA PSA PSATestiküler tümörler AFP,hCG,LDH AFP,hCG ,LDH

AFP,hCG,LDMeme tümörleri - ER,PR,HER-2 CA15-

3,CEAKolorektal tümörler - CEA CEA Mide kanseri - - -Mesane kanseri - - -Karaciğer kanseri AFP AFP AFPOver kanseri CA 125 CA 125 CA 125Pankreas kanseri CA 19-9 CA 19-9 CA 19-9Tiroid kanseri - -

Tiroglobulin

Erken tespit için tarama testleri:

Prostat kanseri…………….PSAKaraciğer kanseri…………AFP (yüksek riskli

kişiler)Over kanseri ……………..CA 125 (sadece

herediter

sendromlarda)

Tümör belirteçlerinin tayinleri :

Spekrofotometri, neflometri, lüminesan

immünoassay (LIA),enzim immünoassay(EIA) ve

kütle spektrofotometri yöntemleriyle yapılır.

Tümör belirteç sonuçları, taramalarda fazla

olmasa da, daha ziyade hastalığın tanı ,takip, tedavi

ve rekürrensi ile ilgili ipuçları vererek, önemli

kararların alınmasına yardımcı olur.

Ancak bu belirteçlerin çoğu özgül değildir ve

tüm diagnostik testler gibi hastanın “diğer

bulguları ve test sonuçları ile birlikte”

değerlendirilmeleri gerekmektedir.