พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 1

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท

เลมท ๑ ภาคท ๒

ตอนท ๔ ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน คาถาธรรมบท มลวรรคท ๑๘๑

วาดวยมลทน

[๒๘] ๑. บดน ทานเปนดจใบไมเหลอง อนง บรษแหง พระยายม (คอความตาย) ปรากฏแกทานแลว ทาน ตงอยใกลปากแหงความเสอม อนง แมเสบยงทาง ของทานกยงไมม ทานนนจงทาทพงแกตน จงรบ พยายาม จงเปนบณฑต ทานกาจดมลทนไดแลว ไมมกเลสเพยงดงเนน จกถงอรยภมอนเปนทพย. บดน ทานเปนผมวยอนชรานาเขาไปแลว เปนผ เตรยมพรอม (เพอจะไป) สานกของพระยายม อนง

แมทพกในระหวาง (ทาง) ของทานกยงไมม อนง ๑. วรรคน มอรรถกถา ๑๒ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 2

ถงเสบยงทางของทานกหามไม ทานนนจงทาทพง แกตน จงรบพยายาม จงเปนบณฑต ทานเปนผม มลทนอนกาจดไดแลว ไมมกเลสเพยงดาเนน จกไม เขาถงชาตชราอก. ๒. ผมปญญาทากศลอยคราวละนอย ๆ ทก ๆ ขณะโดยลาดบ พงกาจดมลทนของตนได เหมอน ชางทองปดเปาสนมของฉะนน. ๓. สนมตงขนแตเหลก ครนตงขนแตเหลกแลว ยอมกดเหลกนนเอง ฉนใด กรรมทงหลายของตน ยอมนาบคคลผมกประพฤตลวงปญญาชอวา โธนา ไป สทคต ฉนนน. ๔. มนตทงหลาย มอนไมทองบนเปนมลทน เรอนมความในหมนเปนมลทน ความเกยจครานเปน มลทนของผวพรรณ ความประมาทเปนมลทนของ ผรกษา. ๕. ความประพฤตชวเปนมลทนของสตร ความ ตระหนเปนมลทนของผให ธรรมอนลามกทงหลาย เปนมลทนแล ทงในโลกน ทงในโลกหนา เราจะบอก มลทนอนยงกวามลทนนน อวชชาเปนมลทนอยางยง ภกษทงหลาย ทานทงหลายละมลทนนนไดแลว ยอม เปนผหมดมลทน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 3

๖. อนบคคลผไมมความละอาย กลาเพยงดงกา มปกตกาจด (คณผอน) มกแลนไป (เอาหนา) ผ คะนอง ผเศราหมอง เปนอยงาย สวนบคคลผม ความละอาย ผแสวงหากรรมอนสะอาดเปนนตย ไม หดห ไมคะนอง มอาชวะหมดจด เหนอย เปนอยยาก. ๗. นระใด ยอมยงสตวมชวตใหตกลวงไป ๑ กลาวมสาวาท ๑ ถอเอาทรพยทบคคลอนไมใหใน โลก ๑ ถงภรยาของผอน ๆ อนง นระใดยอมประกอบ เนอง ฯ ซงการดมสราและเมรย นระน (ชอวา) ยอม ขดซงรากเหงาของตนในโลกนทเดยว. บรษผเจรญ ทานจงทราบอยางนวา บคคลผมบาปธรรมทงหลาย ยอมเปนผไมสารวมแลว ความโลภและสภาพมใช ธรรม จงอยารบกวนทาน เพอความทกข ตลอดกาล นานเลย. ๘. ชนยอมให (ทาน) ตามศรทธา ตามความ เลอมใส แลชนใดยอมเปนผเกอเขนในเพราะนาและ ขาวของชนเหลาอนนน ชนนนยอมไมบรรลสมาธใน กลางวนหรอในกลางคน กอกศลกรรมอนบคคลใดตด ขาดแลว ถอนขนทาใหมรากขาดแลว บคคลนนแล ยอมบรรลสมาธ ในกลางวนหรอในกลางคน. ๙. ไฟเสมอดวยราคะไมม ผจกเสมอดวยโทสะ ไมม ขายเสมอดวยโมหะไมม แมนาเสมอดวย ตณหาไมม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 4

๑๐. โทษของบคคลเหลาอนเหนไดงาย ฝาย โทษของตนเหนไดยาก เพราะวาบคคลนน ยอมโปรย โทษของบคคลอนเหมอนบคคลโปรยแกลบ แตวา ยอมปกปดโทษของตน เหมอนพรานนกปกปดอตภาพ ดวยเครองปกปดฉะนน. ๑๑. อาสวะทงหลายยอมเจรญแกบคคลนน ผ คอยดโทษของบคคลอน ผมความมงหมายในอนยก โทษเปนนตย บคคลนนเปนผไกลจากความสนไป แหงอาสวะ. ๑๒. รอยเทาในอากาศนนเทยวไมม สมณะ ภายนอกไมม หมสตวเปนผยนดยงแลวในธรรม เครองเนนชา พระตถาคตทงหลายไมมธรรมเครอง เนนชา รอยเทาในอากาศนนเทยวไมม สมณะ ภายนอกไมม สงขารทงหลายชอวาเทยงไมม กเลส- ชาตเครองหวนไหว ไมมแกพระพทธเจาทงหลาย. จบมลวรรคท ๑๘

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 5

๑๘. มลวรรควรรณนา ๑. เรองบตรของนายโคฆาตก [๑๘๒]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภบตรของ นายโคฆาตกคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา ปณฑปลาโสว ทานส เปนตน.

นายโคฆาตกสงใหภรรยาปงเนอ ดงไดสดบมา นายโคฆาตกคนหนงในพระนครสาวตถ ฆาโคแลว ถอเอาเนอลาใหปงแลว นงพรอมดวยบตรและภรยาเคยวกนเนอ และ ขายดวยราคา. เขาทาการงานของคนฆาโคอยอยางนนตลอด ๕๕ ป มได ถวายยาคหรอภต แมมาตรวาทพพหนงในวนหนงแดพระศาสดา ซง ประทบอยในวหารใกล. เขาเวนจากเนอเสย ยอมไมบรโภคภต. วนหนง เขาขายเนอในตอนกลางวนแลว ใหกอนเนอกอนหนงแกภรยา เพอปง เพอประโยชนแกตน แลวไดไปอาบนา. ลาดบนน สหายของเขามาสเรอนแลว พดกะภรยาวา " หลอน จงใหเนอทจะพงขายแกฉนหนอยหนง, (เพราะ) แขกมาทเรอนฉน." ภรยานายโคฆาตก. เนอทจะพงขายไมม, สหายของทานขายเนอแลว บดนไปอาบนา. สหาย. อยาทาอยางนเลย, ถากอนเนอม; ขอจงใหเถด. ภรยานายโคฆาตก. เวนกอนเนอทฉนเกบไวเพอสหายของทานแลว เนออนไมม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 6

เขาคดวา " เนออนจากเนอทหญงนเกบไวเพอประโยชนแกสหาย ของเราไมม, อนง สหายของเรานน เวนจากเนอยอมไมบรโภค, หญงน จกไมให " จงถอเอาเนอนนเองหลกไป. ฝายนายโคฆาตกอาบนาแลวกลบมา, เมอภรยานนคดภตนาเขาไป พรอมกบผกตมเพอตน, จงพดวา " เนออยทไหน ?" ภรยา. นาย เนอไมม. นายโคฆาตก. เราใหเนอไวเพอตองการปงแลวจงไป มใชหรอ ? ภรยา. สหายของทานมาบอกวา " แขกของฉนมา, หลอนจงให เนอทจะพงขายแกฉน," เมอฉนแมตอบวา " เนออนจากเนอทฉนเกบไว เพอสหายของทานไมม, อนง สหายของทานนน เวนจากเนอยอมไม บรโภค," กถอเอาเนอนนโดยพลการเองทเดยวไปแลว. นายโคฆาตก. เราเวนจากเนอ ไมบรโภคภต, หลอนจงนาภต นนไป. ภรยา. ฉนอาจทาอยางไรได, ขอจงบรโภคเถด นาย. นายโคฆาตกตดลนโคมาปงบรโภค นายโคฆาตกนนตอบวา " เราไมบรโภคภต" ใหภรยานาภตนน ไปแลว, ถอมดไปสสานกโคตวยนอยทหลงเรอน แลวสอดมอเขาไป ในปากดงลนออกมาเอามดตดทโคน (ลน) แลวถอไปใหปงบนถานเพลง แลว วางไวบนภต นงบรโภคกอนภตกอนหนง วางกอนเนอกอนหนง ไวในปาก. ในขณะนนเอง ลนของเขาขาดตกลงในถาดสาหรบใสภต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 7

ในขณะนนแล เขาไดวบากทเหนสมดวยกรรม. แมเขาแลเปนเหมอนโค มสายเลอดไหลออกจากปากเขาไปในเรอน เทยวคลานรองไป.๑

บตรนายโคฆาตกหน สมยนน บตรของนายโคฆาตกยนแลดบดาอยในทใกล. ลาดบนน มารดาพดกะเขาวา " ลก เจาจงดบดานเทยวคลานรองไปในทามกลาง เรอนเหมอนโค ความทกขนจกตกบนกระหมอมของเจา, เจาไมตองหวง๒

แมซงแม จงทาความสวสดแกตนหนไปเถด." บตรนายโคฆาตกนน ถกมรณภยคกคาม ไหวมารดาแลวหนไป, กแลครนหนไปแลว ไดไป ยงนครตกกสลา. แมนายโคฆาตกเปนเหมอนโค เทยวรองไปในทามกลาง เรอน ทากาละแลวเกดในอเวจ. แมโคกไดทากาละแลว. ฝายบตรของ นายโคฆาตกไปนครตกกสลา เรยนการงานของนายชางทอง. ลาดบนน อาจารยของเขา เมอจะไปบานสงไววา " เธอพงทาเครองประดบชอเหน ปานน" แลวหลกไป. แมเขากไดทาเครองประดบเหนปานนนแลว. ลาดบนน อาจารยของเขามาเหนเครองประดบแลว ดารวา "ชายผน ไปในทใดทหนง เปนผสามารถจะเลยงชพได" จงไดใหธดาผเจรญวย ของตน (แกเขา). เขาเจรญดวยบตรธดาแลว.

ลกทาบญใหพอ ลาดบนน บตรทงหลายของเขาเจรญวยแลว เรยนศลปะ, ในกาล ตอมาไปพระนครสาวตถ ดารงฆราวาสอยในพระนครนน ไดเปนผม ศรทธาเลอมใส. ฝายบดาของพวกเขาไมทากศลอะไร ๆ เลย ถงความชรา ๑. ชนนเกห วจรนโต เทยวไปอยดวยเขา. ๒. อโนโลเกตวา ไมแลดแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 8

ในนครตกกสลาแลว. ลาดบนน พวกบตรของเขาปรกษากนวา " บดา ของพวกเราแก" แลวใหเรยกมายงสานกของตน พดวา " พวกฉนจะ ถวายทานเพอประโยชนแกบดา " แลวนมนตภกษสงฆ มพระพทธเจา เปนประธาน. วนรงขน พวกเขานมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปน ประธานใหนงภายในเรอนแลว องคาสโดยเคารพ, ในเวลาเสรจภตกจ กราบทลพระศาสดาวา " พระเจาขา พวกขาพระองค ถวายภตนใหเปน ชวภต (ภตเพอบคคลผเปนอย) เพอบดา. ขอพระองคจงทรงทา อนโมทนา แกบดาของพวกขาพระองคเถด."

พระศาสดาทรงแสดงธรรม พระศาสดา ตรสเรยกบดาของพวกเขามาแลว ตรสวา " อบาสก ทานเปนคนแก มสรระแกหงอมเชนกบใบไมเหลอง, เสบยงทางคอกศล เพอจะไปยงปรโลกของทานยงไมม, ทานจงทาทพงแกตน, จงเปนบณฑต อยาเปนพาล" ดงนแลว เมอจะทรงทาอนโมทนา จงไดตรสพระคาถา เหลานวา:- ๑. ปณฑปลาโสว ทานส ยมปรสาป จ ต๑ อปฏ ตา อยโยคมเข จ ตฏส๒

ปาเถยยมป จ เต น วชชต. โส กโรห ทปมตตโน ขปป วายม ปณฑโต ภว นทธนตมโล อนคโณ ทพพ อรยภมเมหส. ๑. อรรถกถา เปน เต. ๒. ปตฏส.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 9

"บดน ทานเปนดจใบไมเหลอง, อนง บรษแหง พระยายม (คอความตาย) ปรากฏแกทานแลว. ทาน ตงอยใกลปากแหงความเสอม, อนง แมเสบยงทาง ของทาน กยงไมม. ทานนน จงทาทพงแกตน, จงรบ พยายาม จงเปนบณฑต ทานกาจดมลทนไดแลว ไมมกเลสเพยงดงเนน จกถงอรยภมอนเปนทพย."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บาทพระคาถาวา ปณฑปลาโสว ทานส ความวา อบาสก บดนทานไดเปนเหมอนใบไมทเหลองอนขาดตกลง บนแผนดน. ทตของพระยายม พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา ยมปรสา. แต คาน พระองคตรสหมายถงความตายนนเอง. อธบายวา ความตายปรากฏ แกทานแลว. บทวา อยโยคมเข ความวา กทานเปนผตงอยแลวใกลปากแหง ความเสอม คอใกลปากแหงความไมเจรญ. บทวา ปาเถยย ความวา แมเสบยงทางคอกศลของทานผจะไปส ปรโลก กยงไมม เหมอนเสบยงทางมขาวสารเปนตน ของบคคลผเตรยม จะไป ยงไมมฉะนน. สองบทวา โส กโรห ความวา ทานนนจงทาทพงคอกศลแกตน เหมอนบคคลเมอเรออบปางในสมทร ทาทพงกลาวคอเกาะ (แกตน) ฉะนน, และทานเมอทา จงรบพยายาม คอจงปรารภความเพยรเรว ๆ จงเปนบณฑต ดวยกายทาทพงกลาวคอกศลกรรมแกตน. ดวยวา ผใด ทากศลในเวลาทตนยงไมถงปากแหงความตาย สามารถจะทาไดนนแล,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 10

ผนนชอวาเปนบณฑต. อธบายวา ทานจงเปนผเชนนน อยาเปนอนธพาล. สองบทวา ทพพ อรยภม ความวา ทานทาความเพยรอยอยางน ชอวาผกาจดมลทนไดแลว เพราะความเปนผนามลทนมราคะเปนตนออก เสยได, ชอวาไมมกเลสเพยงดงเนน คอหมดกเลส เพราะไมมกเลสเพยง ดงเนน จกถงชนสทธาวาสภมเปนทอยแหงพระอรยบคคลผหมดจดแลว ๕ ภม.๑

ในกาลจบเทศนา อบาสกตงอยในโสดาปตตผลแลว. เทศนาไดม ประโยชน แมแกหมชนผประชมกนแลว ดงนแล.

พวกบตรถวายทานอก บตรเหลานน ทลนมนตพระศาสดา แมเพอประโยชนในวนรงขน ถวายทานแลว ไดกราบทลพระศาสดาผทรงทาภตกจแลว ในเวลาทรง อนโมทนาวา พระเจาขา แมภตนพวกขาพระองคถวายใหเปนชวภตเพอ บดาของปวงขาพระองคเหมอนกน, ขอพระองคจงทรงทาอนโมทนาแก บดานนแล." พระศาสดา เมอจะทรงทาอนโมทนาแกเขา ไดตรส ๒ พระคาถา นวา:- อปนตวโยว ทานส สมปยาโตส ยมสส สนตก วาโสป จ เต นตถ อนตรา ปาเถยยมป จ เต น วชชต. ๑. ๕ ภมคอ อวหา ๑ อตปปา ๑ สทสสา ๑ สทสส ๑ อกนฏฐา ๑ ภมทง ๕ นอยในพรหมโลก ชนสทธาวาส เปนทเกดแหงพระอนาคาม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 11

โส กโรห ทปมตตโน ขปป วายม ปณฑโต ภว นทธนตมโล อนงคโณ น ปน ชาตชร อเปหส. "บดน ทานเปนผมวยอนชรานาเขาไปแลว, เปนผเตรยมพรอม เพอจะไป สานกของพระยายม, อนง แมทพก ในระหวางหาง ของทาน กยงไมม, อนง ถงเสบยงทางของทาน กหามไม, ทานนนจงทา ทพงแกตน, จงรบพยายาม จงเปนบณฑต ทานเปน ผมมลทนอนกาจดไดแลว ไมมกเลสเพยงดงเนน จกไมเขาถงชาตชราอก."

แกอรรถ ศพทวา อป ในบทวา อปนตวโย ในพระคาถานน เปนเพยง นบาต. ทานมวยอนชรานาไปแลว คอมวยผานไปแลว ไดแกมวยลวง ไปแลว. อธบายวา บดน ทานลวงวยทงสามแลว ดงอยใกลปากของ ความตาย. บาทพระคาถาวา สนปยาโตส ยมสส สนตก ความวา ทาน ตระเตรยมจะไปสปากของความตายตงอยแลว. บาทพระคาถาวา วาโสป จ เต นตถ อนตรา ความวา พวกคน เดนทาง ยอมพกทากจนน ๆ ในระหวางทางไดฉนใด; คนไปสปรโลก ยอมพกอยฉนนนไมได. เพราะคนไปสปรโลกไมอาจเพอจะกลาวคาเปนตน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 12

วา " ทานจงรอสก ๒-๓ วน, ขาพเจาจะใหทานกอน จะฟงธรรมกอน." กบคคลเคลอนจากโลกนแลว ยอมเกดในปรโลกทเดยว, คานนพระศาสดา ตรสหมายเอาเนอความน. บทวา ปเถยย น พระผมพระภาคเจาตรสไวในหนหลงแลวกจรง แล ถงอยางนน พระศาสดาทรงถอเอาในพระคาถาแมน กเพอทรงทา ใหมนบอย ๆ แกอบาสก. แมพยาธและมรณะ กเปนอนทรงถอเอาใน บทวา ชาตชร นเหมอนกน. ก พระผมพระภาคเจาตรสอนาคามมรรค ดวยพระคาถาในหนหลง, ตรสอรหตมรรคในพระคาถาน. แมเมอเปนเชนนนอบาสก เมอพระศาสดา แมทรงแสดงธรรมดวยสามารถแหงมรรคเบองบน กบรรลโสดาปตตผล เบองตา แลวจงบรรลอนาคามผลในเวลาจบอนโมทนาน ตามกาลงอปนสย ของตน เหมอนเมอพระราชาทรงปนพระกระยาหารขนาดเทาพระโอษฐ ของพระองค แลวทรงนาเขาไปแกพระโอรส, พระกมารทรงรบโดยประ- มาณพระโอษฐของพระกมารเทานนฉะนน. พระธรรมเทศนาไดมประโยชนแมแกบรษททเหลอ ดงนแล. เรองบตรของนายโคฆาตก จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 13

๒. เรองพราหมณคนใดคนหนง [๑๘๓]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพราหมณ คนใดคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา "อนปพเพน เมธาว" เปนตน.

พราหมณทาความเกอกลแกภกษ ดงไดสดบมา วนหนง พราหมณนนออกไปแตเชาตร, ไดยนแลด พวกภกษหมจวร ในทเปนทหมจวรของพวกภกษ. กทนนมหญางอกขน แลว. ตอมาภกษรปหนงหมจวรอย, ชายจวรเกลอกกลวทหญา เปยกดวย หยาดนาคางแลว. พราหมณเหนเหตนนนแลวคดวา " เราควรทาทนให ปราศจากหญา" ในวนรงขน ถอจอบไปถากทนน ไดทาใหเปนทเชน มณฑลลาน. แมในวนรงขน เมอภกษมายงทนน หมจวรอย, พราหมณเหน ชายจวรของภกษรปหนง ตกไปบนพนดนเกลอกกลวอยทฝน จงคดวา " เราเกลยทรายลงในทนควร" แลวขนทรายมาเกลยลง.

พราหมณสรางมณฑปและศาลา ภายหลงวนหนง ในเวลากอนภตไดมแดดกลา. แมในกาลนน พราหมณเหนเหงอไหลออกจากกายของพวกภกษผกาลงหมจวรอย จงคด วา "เราใหสรางมณฑปในทนควร" จงใหสรางมณฑปแลว. รงขนอกวนหนง ไดมฝนพราแตเชาตร. แมในกาลนน พราหมณ แลดพวกภกษอย, เหนพวกภกษมจวรเปยก จงคดวา " เราใหสรางศาลา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 14

ในทนควร" จงใหสรางศาลาแลวคดวา "บดน เราจกทาการฉลองศาลา," จงนมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ใหภกษทงหลายนงทงภายใน ทงภายนอก ถวายทาน, ในเวลาเสรจภตกจ รบบาตรพระศาสดา เพอ ประโยชนแกการทรงอนโมทนา แลวกราบทลเรองนนทงหมด จาเดม ตงแตตนวา " พระเจาขา ขาพระองคยนแลดอยในทน ในเวลาทพวก ภกษหมจวร, เหนเหตการณอยางน ๆ จงใหสรางสงน ๆ ขน."

พระศาสดาทรงแสดงธรรม

พระศาสดาทรงสดบคาของเขาแลว ตรสวา " พราหมณ ธรรมดา บณฑตทงหลายทากศลอยคราวละนอย ๆ ทก ๆ ขณะ, ยอมนามลทน คออกศลของตน ออกโดยลาดบทเดยว" ดงนแลว จงตรสพระคาถา นวา :- ๒. อนปพเพน เมธาว โถก โถก ขเณ ขเณ กมมาโร รชตสเสว นทธเม มลมตตโน. "ผมปญญา (ทากศลอย) คราวละนอย ๆ ทก ๆ ขณะ โดยลาดบ พงกาจดมลทนของตนได เหมอน ชางทอดปดเปาสนมทองฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อนปพเพน คอ โดยลาดบ, ผประกอบ ดวยปญญาอนรงเรองในธรรม ชอวา เมธาว. สองบทวา ขเณ ขเณ ความวา ทากศลอยทก ๆ โอกาส. บาทพระคาถาวา กมมาโร รชตสเสว ความวา บณฑตทากศล อยบอย ๆ ชอวาพงกาจดมลทน คอกเลสมราคะเปนตนของตน, ดวยวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 15

เมอเปนอยางนน บณฑตยอมเปนผชอวามมลทนอนขจดแลว คอไมมกเลส เหมอนชางทองหลอมแลวทบทองครงเดยวเทานน ยอมไมอาจไลสนมออก แลวทาเครองประดบตาง ๆ ได. แตเมอหลอมทบบอย ๆ ยอมไลสนม ออกได, ภายหลง ยอมทาใหเปนเครองประดบตาง ๆ หลายอยางได ฉะนน. ในกาลจบเทศนา พราหมณดารงอยในโสดาปตตผลแลว. เทศนา ไดมประโยชนแมแกมหาชนแลว ดงนแล. เรองพราหมณคนใดคนหนง จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 16

๓. เรองพระตสสเถระ [๑๘๔]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษรปหนง ชอตสสเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา "อยสาว มล สมฏ ต" เปนตน.

พระตสสะมอบผาสาฎกเนอหยาบใหพสาว ดงไดสดบมา กลบตรชาวเมองสาวตถคนหนง ไดบรรพชาอปสมบท แลว ปรากฏชอวา " พระตสสเถระ." ในกาลตอมา พระตสสเถระนนเขาจาพรรษา ณ วหารในชนบท, ไดผาสาฎกเนอหยาบประมาณ ๘ ศอก จาพรรษา ปวารณาแลว, ถอผา นนไปวางไวใกลมอพสาว. พสาวนนดารวา " ผาสาฎกผนนไมสมควร แกนองชายเรา" แลวตดผานนดวยมดอนคม ทาใหเปนชนนอยชนใหญ, โขลกในครก แลวสาง ดด กรอ ปน ใหเปนดายละเอยด ใหทอเปน ผาสาฎกแลว.

พระเถระเตรยมจะตดจวร ฝายพระเถระ กจดแจงดายและเขม, นมนตภกษหนมและสามเณร ผทาจวรใหประชมกนแลว ไปยงสานกพสาว พดวา " พจงใหผาสาฎก ผนนนแกฉน, ฉนจกใหทาจวร." พสาวนน นาผาสาฎกประมาณ ๙ ศอกออกมาวางไวใกลมอของ พระผนองชาย. ทานรบผาสาฎกนนมาพจารณาแลว พดวา " ผาสาฎก ของฉนเนอหยาบ ประมาณ ๘ ศอก, ผนนเนอละเอยด ประมาณ ๙ ศอก,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 17

ผามใชผาสาฎกของฉน, นเปนผาสาฎกของพ, ฉนไมตองการผาผนน พจงใหผาสาฎกผนนนแหละแกฉน." พสาวตอบวา " ทานผเจรญ นเปน ผาของทานทเดยว, ขอทานจงรบผานนเถด." ทานไมปรารถนาเลย. ลาดบนน พสาวจงบอกกจทตนทาทกอยางแกพระเถระนนแลว ไดถวายวา " ทานผเจรญ นนเปนผาของทานทเดยว, ขอทานจงรบผา นนเถด." ทานถอผานนไปวหาร เรมจวรกรรม.

พระเถระหวงใยในจวร ตายแลวเกดเปนเลน ลาดบนน พสาวของทานจดแจงวตถมยาคและภตเปนตน เพอ ประโยชนแกภกษสามเณรผทาจวรของพระตสสะนน. กในวนทจวรเสรจ พสาวใหทาสกการะมากมาย. ทานแลดจวรแลว เกดความเยอใยในจวรนน คดวา "ในวนพรงน เราจกหมจวรนน" แลวพบพาดไวทสายระเดยง, ในราตรนน ไมสามารถใหอาหารทฉนแลวยอยไปได มรณภาพแลว เกด เปนเลนทจวรนนนนเอง.

พระศาสดารบสงไมใหแจกจวร ฝายพสาว สดบการมรณภาพของทานแลว รองไหกลงเกลอกใกล เทาของพวกภกษ. พวกภกษทาสรรกจ (เผาศพ) ของทานแลวพดกนวา " จวรนนถงแกสงฆทเดยว เพราะไมมคลานปฏฐาก, พวกเราจกแบงจวร นน" แลวใหนาจวรนนออกมา. เลนวงรองไปขางโนนและขางนวา " ภกษพวกนแยงจวรอนเปนของเรา." พระศาสดาประทบนงในพระคนธกฎเทยว ทรงสดบเสยงนนดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 18

โสตธาตเพยงดงทพย ตรสวา " อานนท เธอจงบอก อยาใหพวกภกษ แบงจวรของตสสะ แลวเกบไว ๗ วน." พระเถระใหทาอยางนนแลว.

พระศาสดารบสงใหแจกจวรของพระตสสเถระ แมเลนนน ทากาละในวนท ๗ เกดในวมานชนดสตแลว, ใน วนท ๘ พระศาสดารบสงวา " ภกษทงหลาย จงแบงจวรของตสสะแลว ถอเอา." พวกภกษทาอยางนนแลว. พวกภกษสนทนากนในธรรมสภาวา " เหตไรหนอแล พระศาสดา จงใหเกบจวรของพระตสสะไวสน ๗ วน แลวทรงอนญาตเพอถอเอาใน วนท ๘."

ตณหาทาใหสตวถงความพนาศ พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา "ภกษทงหลาย บดนพวก เธอนงประชมสนทนากนดวยเรองอะไรหนอ ?" เมอภกษเหลานนกราบทล วา "ดวยเรองชอน," ตรสวา "ภกษทงหลาย ตสสะเกดเปนเลนทจวร ของตน, เมอพวกเธอจะแบงจวรนน วงรองไปขางโนนและขางนวา ' ภกษพวกนแยงจวรอนเปนของเรา,' เมอพวกเธอถอเอาจวรอย. เขา ขดใจในพวกเธอแลวพงเกดในนรก, เพราะเหตนน เราจงใหเกบจวรไว; กบดนเขาเกดในวมานชนดสตแลว. เพราะเหตนน เราจงอนญาตการถอ เอาจวรแกพวกเธอ," เมอภกษพวกนนกราบทลอกวา "พระเจาขา ขน ชอวาตณหานหยาบหนอ" จงตรสวา " อยางนนภกษทงหลาย ขนชอวา ตณหาของสตวเหลานหยาบ; สนมตงขนแตเหลก ยอมกดเหลกนนเอง ยอมใหเหลกพนาศไป ทาใหเปนของใชสอยไมได ฉนใด; ตณหาน (ก)

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 19

ฉนนนเหมอนกน เกดขนภายในของสตวเหลานแลว ยอมใหสตวเหลานน เกดในอบายมนรกเปนตน ใหถงความพนาศ ' ดงนแลว จงตรสพระ- คาถานวา :- ๓. อยสา ว มล สมฏ ต ตหฏาย ตเมว ขาทต เอว อตโธนจารน สาน กมมาน นยนต ทคคต. "สนมตงขนแตเหลก ครนตงขนแตเหลกแลว ยอมกดเหลกนนเอง ฉนใด; กรรมทงหลายของตน ยอมนาบคคลผมกประพฤตลวงปญญาชอวาโธนา ไป สทคต ฉนนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อยสา คอแตเหลก. บทวา สมฏ ต คอตงขนแลว. บทวา ตทฏาย คอครนตงขนแตเหลกนน. ในบทวา อตโธนจารน บณฑตพงทราบวนจฉยดงน. ปญญาเปนเครองพจารณาปจจย ๔ วา " การบรโภคน เปนประ- โยชนดวยปจจยเหลาน" แลวบรโภค พระผมพระภาคเจาตรสวาโธนา, บคคลประพฤตกาวลวงปญญาชอวาโธนานน ชอวา อตโธนจาร. พระผมพระภาคเจาตรสเปนคาอธบายไวดงนวา " สนมเกดขนแต เหลก ตงขนแตเหลก ยอมกดเหลกนนเอง ฉนใด; กรรมทงหลายของ ตน คอกรรมเหลานนชอวาเปนของตนนนแหละ เพราะตงขนในตน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 20

ยอมนาบคคลผไมพจารณาปจจย ๔ แลวบรโภค ชอวาผประพฤตกาวลวง ปญญาชอวาโธนา ไปสทคต ฉนนนเหมอนกน. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระตสสเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 21

๔. เรองพระโลฬทายเถระ [๑๘๕]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระโลฬทาย- เถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา "อสชฌายมลา มนตา" เปนตน.

พระโลฬทายอวดดอยากแสดงธรรม ดงไดสดบมา พวกอรยสาวกประมาณ ๕ โกฏในพระนครสาวตถ ถวายทานในเวลากอนภตแลว ในเวลาหลงภตจงถอวตถทงหลายมเนยใส นามน นาผง นาออย และผาเปนตน ไปวหารแลวฟงธรรมกถาอย, กในเวลาฟงธรรมแลวเดนไป ยอมกลาวคณของพระสารบตรและพระ- โมคคลลานะ. พระอทายเถระ สดบถอยคาของอรยสาวกเหลานนแลว จงพดวา " พวกทานฟงธรรมกถาของพระเถระทงสองนน ยงกลาวถงอยางนนกอน, ฟงธรรมกถาของฉนแลว จกกลาวอยางไรหนอแล ?" พวกมนษย ฟงถอยคาของทานแลวคดวา " พระเถระแมน จก เปนพระธรรมกถกองคหนง, พวกเราฟงธรรมกถาของพระเถระแมน ควร." วนหนง พวกเขาอาราธนาพระเถระวา๑ " ทานขอรบ วนนเปน วนฟงธรรมของพวกกระผม," ถวายทานแกพระสงฆแลวพดวา " ทาน ขอรบ ขอทานพงกลาวธรรมกถาในกลางวนเถด." ฝายพระเถระนน รบนมนตของพวกมนษยนนแลว.

พระเถระไมสามารถแสดงธรรมได เมอพวกมนษยนนมาในเวลาฟงธรรมแลว พดวา "ทานขอรบ ๑. ยาจตวา=ขอหรอวงวอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 22

ขอทานจงกลาวธรรมแกพวกกระผมเถด," พระโลฬทายเถระนงบนอาสนะ แลว จบพดอนวจตรสนอย, ไมเหนบทธรรม แมบทหนงพดวา " ฉน จกสวดสรภญญะ, ขอภกษรปอนจงกลาวธรรมกถา" ดงนแลว กลง (จาก อาสนะ). มนษยพวกนน นมนตภกษรปอนใหกลาวธรรมกถาแลว นมนต พระโลฬทายขนอาสนะอก เพอตองการสวดสรภญญะ. พระโลฬทายนน ไมเหนบทธรรมอะไร ๆ แมอก จงพดวา " ฉนจกกลาวในกลางคน, ขอ ภกษรปอนจงสวดสรภญญะ" แลวกลง มนษยพวกนน นมนตภกษรป อนใหสวดสรภญญะแลว นาพระเถระมาในกลางคนอก. พระเถระนน กยง ไมเหนบทธรรมอะไร ๆ แมในกลางคน พดวา " ฉกจกกลาวในเวลา ใกลรงเทยว, ขอภกษรปอนจงกลาวในเวลากลางคน" แลวกลง. มนษย พวกนน นมนตภกษรปอนใหกลาวแลวในเวลาใกลรง กนาพระเถระนน มาอก. พระเถระนน แมในเวลาใกลรง กมไดเหนบทธรรมอะไร ๆ.

พระเถระถกมหาชนไลไปตกหลมคถ มหาชน ถอวตถทงหลายมกอนดนและทอนไมเปนตน คกคามวา "พระอนธพาล เมอพวกขาพเจากลาวสรรเสรญพระสารบตรและพระโมค- คลลานะ ทานพดอยางนนและอยางนน, บดน เหตไรจงไมพด ?" ดงนแลว กตดตามพระเถระผหนไป. พระเถระนนหนไปตกลงในเวจกฎแหงหนง. มหาชนสนทนากนวา "พระโลฬทาย เมอถอยคาสรรเสรญคณ พระสารบตรและพระโมคคลลานะเปนไปอย อวดอางประกาศความทตน เปนธรรมกถก, เมอพวกมนษยทาสกการะแลว พดวา ' พวกกระผมจะ ฟงธรรม,' นงบนอาสนะถง ๔ ครง ไมเหนบทธรรมอะไร ๆ ทสมควร จะพงกลาว ถกพวกมนษยถอวตถทงหลายมกอนดนและทอนไมเปนตน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 23

คกคามวา ' ทานถอตวเทาเทยม๑กบพระสารบตรและพระโมคคลลานเถระ ผเปนเจาของพวกเรา' ไลใหหนไปตกลงในเวจกฎแลว.

บรพกรรมของพระโลฬทาย

พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดน พวก เธอนงประชมกนดวยเรองอะไร ?" เมอพวกภกษกราบทลวา " ดวยเรอง ชอน," จงตรสวา " ภกษทงหลาย มใชแตในบดนเทานน, แมในกาล กอน โลฬทายน กจมลงในหลมคถเหมอนกน " ดงนแลว ทรงนาอดต นทานมา ตรสชาดก๒นใหพสดารวา :- "สหาย เราม ๔ เทา, สหาย แมทานกม ๔ เทา. มาเถด สหะ ทานจงกลบ, เพราะเหตไรหนอ ทาน จงกลวแลวหนไป ? สกร ทานเปนผไมสะอาด มขน เปอนดวยของเนา มกลนเหมนฟงไป; ถาทานประสงค ตอส, เราจะใหความชนะแกทาน นะสหาย" ดงนแลว ตรสวา " ราชสหในกาลนนไดเปนสารบตร, สกรไดเปน โลฬทาย." พระศาสดา ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ตรสวา " ภกษ ทงหลาย โสฬทายเรยนธรรมมประมาณนอยแท, อนง มไดทาการทอง เลย; การเรยนปรยตอยางใดอยางหนงแลว ไมทาการทองปรยตนน เปน มลทนแท" ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา:- ๑. ยคคคาห คณหส=ถอความเปนค. ๒. ข. ชา. ทก. ๒๗/๕๑. อรรถกถา. ๓/๑๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 24

๔. อสชฌายมลา มนตา อนฏานมลา ฆรา มล วณณสส โกสชช ปมาโท รกขโต มล. "มนตทงหลาย มอนไมทองบนเปนมลทน, เรอน มความไมหมนเปนมลทน, ความเกยจคราน เปน มลทนของผวพรรณ, ความประมาท เปนมลทนของ ผรกษา."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา อสชฌายมลา เปนตน ความวา เพราะปรยตหรอศลปะอยางใดอยางหนง เมอบคคลไมทอง ไมประกอบ เนอง ๆ ยอมเสอมสญ หรอไมปรากฏตดตอกน; ฉะนน พระผมพระ- ภาคเจาจงตรสวา "อสชฌายมลา มนตา." อนง เพราะชอวาเรอนของบคคลผอยครองเรอน ลกขนเสรจสรรพ แลวไมทากจ มการซอมแซมเรอนทชารดเปนตน ยอมพนาศ ฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา "อนฏานมลา ฆรา." เพราะกายของคฤหสถหรอบรรพชต ผไมทาการชาระสรระ หรอ การชาระบรขาร ดวยอานาจความเกยจคราน ยอมมผวพรรณมวหมอง; ฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา "มล วณณสส โกสชช." อนง เพราะเมอบคคลรกษาโคอย หลบหรอเลนเพลนดวยอานาจ ความประมาท, โคเหลานนยอมถงความพนาศ ดวยเหตมวงไปสทมใชทา เปนตนบาง ดวยอนตรายมพาลมฤค๑ และโจรเปนตนบาง ดวยอานาจการ ๑. พาลมค-เนอราย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 25

กาวลงสททงหลาย มนาขาวสาลเปนตนของชนพวกอนแลวเคยวกนบาง, แมตนเอง ยอมถงอาชญาบาง การบรภาษบาง. กอกอยางหนง กเลสทงหลายลวงลาเขาไปดวยอานาจความประมาท ยอมยงบรรพชตผไมรกษาทวาร ๖ ใหเคลอนจากศาสนา; ฉะนน พระ- ผมพระภาคเจาจงตรสวา "ปมาโท รกขโต มล." อธบายวา กความ ประมาทนน ชอวาเปนมลทน เพราะความประมาทเปนทตงของมลทน ดวยการนาความพนาศมา. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระโลฬทายเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 26

๕. เรองกลบตรคนใดคนหนง [๑๘๖]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภกลบตรคน ใดคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา "มลตถยา ทจจรต" เปนตน.

สามละอายเพราะภรยาประพฤตนอกใจ ดงไดสดบมา มารดาและบดานากลสตรผมชาตเสมอกนมาเพอ กลบตรนน. นางไดเปนหญงมกประพฤตนอกใจ๑ ( สาม) จาเดมแตวนทนา มาแลว. กลบตรนนละอาย เพราะการประพฤตนอกใจของนาง ไมอาจ เขาถงความเปนผเผชญหนาของใครได เลกกศลกรรมทงหลาย มการ บารงพระพทธเจาเปนตน โดยกาลลวงไป ๒-๓วน เขาไปเฝาพระศาสดา ถวายบงคมแลวนง ณ ทสมควรขางหนง เมอพระศาสดาตรสวา " อบาสก เพราะเหตไร เราจงไม (ใคร) เหนทาน ?" จงกราบทลความนนแลว.

สตรเปรยบเหมอนของ ๕ อยาง ลาดบนน พระศาสดาตรสกะกลบตรนนวา " อบาสก แมในกาล กอน เรากไดกลาวแลววา ' ขนชอวาสตรทงหลาย เปนเชนกบแมนา เปนตน. บณฑตไมควรทาความโกรธในสตรเหลานน,' แตทานจาไม ได เพราะความเปนผอนภพปกปดไว" อนกลบตรนนทลอาราธนาแลว ตรสชาดก๒ ใหพสดารวา:- ๑. อตจารน ผมกประพฤตลวง. ๒. ข. ช. ๒๗/๒๑ อรรถกถา. ๓/๙๘.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 27

"ธรรมดาสตรในโลก เปนเหมอนแมนา หนทาง โรงดม (สรา) ทพกและบอนา, เวลายอมไมมแกสตร เหลานน." ดงนแลว ตรสวา " กอบาสก ความเปนผมกประพฤตนอกใจ เปน มลทนของสตร, ความตระหน เปนมลทนของผใหทาน, อกศลกรรม เปนมลทนของสตวทงหลายในโลกนและโลกหนา เพราะอรรถวา เปน เครองยงสตวใหฉบหาย, แตอวชชา เปนมลทนอยางยอดยง กวามลทน ทงปวง" ดงนแลว ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา :- ๕. มลตถยา ทจจรต มจเฉร ททโต มล มลา เว ปาปกา ธมมา อสม โลเก ปรมห จ ตโต มลา มลตร อวชชา ปรม มล เอต มล ปหนตวาน นมมลา โหถ ภกขโว. " ความประพฤตชว เปนมลทนของสตร, ความ ตระหน เปนมลทนของผให, ธรรมอนลามกทงหลาย เปนมลทนแล ทงในโลกน ทงในโลกหนา, เราจะ บอกมลทนอนยงกวามลทนนน, อวชชาเปนมลทน อยางยง ภกษทงหลาย ทานทงหลาย ละมลทนนน ไดแลว ยอมเปนผหมดมลทน."

แกอรรถ ความประพฤตนอกใจ ชอวา ความประพฤตชวในพระคาถานน. ๑. ไดแก กาหนด, เขตแดน, ความจากด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 28

กแมสาม ยอมขบไลสตรผมกประพฤตนอกใจออกไปเสยจากเรอน, สตร นนไปสสานกของมารดาบดา (กถก) มารดาบดาขบไลดวยคาวา "เอง ไมมความเคารพตระกล เราไมอยากเหนแมดวยนยนตาทงสอง" สตร นนหมดทพง เทยวไปยอมถงความลาบากมาก; เพราะเหตนน พระศาสดา จงตรสความประพฤตชวของสตรนนวา " เปนมลทน." บทวา ททโต แปลวา ของผให. กเมอบคคลใดในเวลาไถนา คด อยวา " เมอนานสมบรณแลว , เราจกถวายภตทงหลาย มสลากภต เปนตน," เมอขาวกลาเผลดผลแลว, ความตระหนเกดขน หามจตอน สมปยตดวยจาคะ, บคคลนน เมอจตสมปยตดวยจาคะ ไมงอกงามขนได ดวยอานาจความตระหน ยอมไมไดสมบตสามอยาง คอ มนษยสมบต ทพยสมบต (และ) นพพานสมบต; เพราะฉะนน พระศาสดาจงตรสวา " ความตระหนเปนมลทนของผให." แมในบทอน ๆ ซงมรปอยางน ก มนยเชนนเหมอนกน. สองบทวา ปาปกา ธมมา ความวา กอกศลธรรมทงหลายเปน มลทนทงนน ทงในโลกน ทงในโลกหนา. บทวา ตโต ความวา กวา มลทนทตรสแลว ในหนหลง. บทวา มลตร ความวา เราจะบอกมลทน อนยงแกทานทงหลาย. บทวา อวชชา ความวา ความไมร อนมวตถ๑ ๘ นนแล เปน มลทนอยางยง. ๑. พงด อวชชา ๘ ในธรรมวภาคปรเฉทท ๒ หมวด ๘.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 29

บทวา ปหนตวาน ความวา ภกษทงหลาย ทานทงหลายละมลทน นนไดแลว ยอมเปนผหามลทนมได. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองกลบตรคนใดคนหนง จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 30

๖. เรองภกษชอจฬสาร [๑๘๗]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภสทธวหารก ของพระสารบตรเถระ ชอจฬสาร จงตรสพระธรรมเทศนานวา "สชว อหรเกน" เปนตน.

พระจฬสารไดโภชนะเพระทาเวชกรรม

ดงไดสดบมา วนหนง พระจฬสารนนทาเวชกรรมแลวไดโภชนะ อนประณตแลว ถอออกไปอย พบพระเถระในระหวางทาง จงเรยนวา " ทานขอรบ โภชนะน กระผมทาเวชกรรมไดแลว, ใตเทาจกไมได โภชนะเหนปานนในทอน, ขอใตเทาจงฉนโภชนะน, กระผมจกทา เวชกรรม นาอาหารเหนปานนมาเพอใตเทาตลอดกาลเปนนตย." พระเถระ ฟงคาของพระจฬสารนนแลว กนงเฉย หลกไปแลว. ภกษทงหลายมาส วหารแลว กราบทลความนนแดพระศาสดา.

ผตงอยในอเนสนกรรมเปนอยงาย พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย ธรรมดาบคคลผไมมความ ละอาย ผคะนอง เปนผเชนกบกา ตงอยในอเนสนา ๒๑ อยาง ยอม เปนอยงาย, สวนบคคลผสมบรณดวยหรและโอตตปปะ ยอมเปนอยยาก" ดงนแลว ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา:- ๖. สชว อหรเกน กากสเรน ธสนา ปกขนทนา ปคพเภน สงกลฏเน ชวต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 31

หรมตา จ ทชชว นจจ สจคเวสนา อลเนนาปคพเภน สทธาชเวน ปสสตา. "อนบคคลผไมมความละอาย กลาเพยงดงกา มปกตกาจด (คณผอน) มกแลนไป (เอาหนา) ผ คะนอง ผเศราหมอง เปนอยงาย. สวนบคคลผม ความละอาย ผแสวงหากรรมอนสะอาดเปนนตย ไม หดห ไมคะนอง มอาชวะหมดจดเหนอย เปนอย ยาก."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา อหรเกน คอผขาดหรและโอตตปปะ. อธบายวา อนบคคลผเหนปานนน อาจเรยกหญงผมใชมารดานนแลวา " มารดาของเรา" เรยกชายทงหลายผมใชบดาเปนตนนนแล โดยนย เปนตนวา "บดาของเรา" ตงอยในอเนสนา ๒๑ อยาง เปนอยโดยงาย. บทวา กากสเรน ไดแก เชนกาตวกลา. อธบายวา เหมอนอยาง วา กาตวกลา ใครจะคาบวตถทงหลายมยาคเปนตน ในเรอนแหง ตระกลทงหลาย จบ ณ ททงหลายมฝาเรอนเปนตนแลว รวาเขาแลดตน จงทาเปนเหมอนไมแลด เหมอนสงใจไปในทอน และทาเปนเหมอนหลบ อย กาหนดความเผอเรอของพวกมนษยไดแลวกโผลง, เมอพวกมนษย ไลวา " ส ส " อยนนแล กคาบเอาอาหารเตมปากแตภาชนะแลวบนหน ไปฉนใด; แมบคคลผไมมความละอายกฉนนนเหมอนกน เขาไปบาน กบภกษทงหลายแลว ยอมกาหนดททงหลาย มทตงแหงยาคแลภต เปนตน, ภกษทงหลายเทยวไปบณฑบาตในบานนน รบเอาอาหารสกวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 32

ยงอตภาพใหเปนไป ไปสโรงฉนพจารณาอย ดมยาคแลว ทากมมฏฐาน ไวในใจ สาธยายอย ปดกวาดโรงฉนอย; สวนบคคลนไมทาอะไร ๆ เปนผบายหนาตรงไปยงบาน, เขาแมถกภกษทงหลายบอกวา " จงดบคคล น " แลวจองดอย ทาเปนเหมอนไมแลด เหมอนสงใจไปในทอน เหมอน หลบอย ดจกลดลกดม ทาทเปนดจจดจวร พดวา " การงานของเรา ชอโนนมอย " ลกจากอาสะเขาไปบาน เขาไปสเรอนหลงโคหลงหนง บรรดาเรอนทกาหนดไวแลวแตเชา, เมอหมมนษยในเรอน แมแงม ประต๑แลวนงกรอดายอยรมประต, เอามอขางหนงผลกประตแลวเขาไป ภายใน. ลาดบนน มนษยเหลานนเหนบคคลนนแลว แมไมปรารถนา กนมนตใหนงบนอาสนะ แลวถวายของมยาคเปนตนทมอย, เขาบรโภค ตามตองการแลว ถอเอาของสวนทเหลอดวยบาตรหลกไป, บคคลนชอวา ผกลาเพยงดงกา, อนบคคลผหาหรมไดเหนปานน เปนอยงาย. บทวา ธสนา ความวา ชอวาผมปกตกาจด เพราะเมอคนทงหลาย กลาวคาเปนตนวา " พระเถระชอโนน เปนผมความปรารถนานอย," กาจดคณของคนเหลาอนเสย ดวยคาเปนตนวา " กแมพวกเราไมเปนผม ความปรารถนานอยดอกหรอ ?" กมนษยทงหลายฟงคาของคนเหนปาน นนแลว เมอสาคญวา " แมผนกเปนผประกอบดวยคณ มความเปนผ ปรารถนานอยเปนตน" ยอมสาคญของทตนควรให. แตวาจาเดมแตนน ไป เขาเมอไมอาจเพอยงจตของบรษผรทงหลายใหยนด ยอมเสอมจาก ลาภแมนน. บคคลผมปกตกาจดอยางน ยอมยงลาภทงของตนทงชองผอน ใหฉบหายแท. ๑. โถก กวาฏ ปธาย ปดบานประตหนอยหนง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 33

บทวา ปกขนทนา ความวา ผมกประพฤตแลนไป คอผแสดงกจ ของคนเหลาอนใหเปนดจกจของตน. เมอภกษทงหลายทาวตรทลานพระ- เจดยเปนตนแตเชาตร นงดวยกระทาไวในใจซงกมมฏฐานหนอยหนง แลวลกขน เขาไปบานเพอบณฑบาต, บคคลนนลางหนา แลวตกแตง อตภาพ ดวยอนหมผากาสาวะมสเหลอง หยอดนยนตาและทาศรษะ เปนตน ใหประหารดวยไมกวาด ๒-๓ ทเปนดจวากวาดอย เปนผบาย หนาไปสซมประต, พวกมนษยมาแตเชาตร ดวยคดวา "จกไหวพระเจดย จกกระทาบชาดวยระเบยบดอกไม" เหนเขาแลว พดกนวา "วหารน" อาศยภกษหนมน จงไดการปฏบตบารง, ทานทงหลายอยาละเลยภกษ น" ดงนแลว ยอมสาคญของทตนพงใหแกเขา. อนบคคลผมกแลนไป เชนน เปนอยงาย. บทวา ปคพเภน ความวา ผประกอบดวยความคะนองกายเปนตน. สองบทวา สงกลฏเน ชวต ความวา กอนบคคลผเลยงชวตเปนอย อยางน ชอวาเปนผเศราหมองแลว เปนอย. การเปนอยนน ชอวาเปน อยชว คอเปนอยลามกแท. บทวา หรมตา จ ความวา อนบคคลผสมบรณดวยหรและโอต- ตปปะ เปนอยยาก. เพราะเขาไมกลาวคาวา "มารดาของเรา" เปนตน กะหญงผมใชมารดาเปนตน เกลยดปจจยทเกดขนโดยไมชอบธรรมดจคถ แสวงหา (ปจจย) โดยธรรมโดยเสมอ เทยวบณฑบาตตามลาดบตรอก สาเรจชวตเปนอยเศราหมอง. บทวา สจคเวสนา ความวา แสวงหากรรมทงหลาย มกายกรรม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 34

เปนตนอนสะอาด. บทวา อลเนน ความวา ไมหดหดวยความเปนไป แหงชวต. สองบทวา สทธาชเวน ปสสตา ความวา กบคคลเหนปานนยอม เปนผชอวา มอาชวะหมดจด, อนบคคลผมอาชวะหมดจดแลวอยางนนน เหนอาชวะหมดจดนนแลโดยความเปนสาระ ยอมเปนอยไดยาก ดวย อานาจแหงความเปนอยเศราหมอง. ในเวลาจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษชอจฬสาร จบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 35

๗. เรองอบาสก ๕ คน [๑๘๘]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภอบาสก ๕ คน ตรสพระธรรมเทศนานวา "โย ปาณมตมาเปต" เปนตน.

อบาสกเถยงกนในเรองศล

ความพสดารวา บรรดาอบาสกเหลานน อบาสกคนหนงยอมรกษา สกขาบท คอเจตนาเครองงดเวนจากการยงชวตสตวใหตกลวงไปอยาง เดยว. (สวน) อบาสกทงหลายนอกน ยอมรกษาสกขาบททงหลายนอกน. วนหนง อบาสกเหลานนเกดทมเถยงกนวา " เรายอมทากรรมททาไดโดย ยาก. เรายอมรกษาสงทรกษาไดโดยยาก" ไปสสานกของพระศาสดา ถวายบงคมแลวกราบทลความนน.

พระศาสดาทรงตดสน

พระศาสดา ทรงสดบถอยคาของอบาสกเหลานนแลว มไดทรง กระทาศลแมขอหนงใหตาตอย ตรสวา "มศลทงหมดเปนของรกษาไว โดยยากทงนน" ดงนแลว ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา :- ๗. โย ปาณมตมาเปต มสาวาทจ ภาสต โลเก อทนน อาทยต ปรทารจ คจฉต สราเมรยปานจ โย นโร อนยชต อเธวเมโส โลกสม มล ขนต อตตโน. เอว โภ ปรส ชานาห ปาปธมมา อสตา มา ต โลโภ อธมโม จ จร ทกขาย รนธย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 36

" นระใด ยอมยงสตวมชวตใหตกลวงไป ๑, กลาวมสาวาท ๑, ถอเอาทรพยทบคคลอนไมใหใน โลก ๑, ถงภรยาของผอน ๑, อนง นระใดยอม ประกอบเนอง ๆ ซงการดมสราและเมรย นระน (ชอวา) ยอมขดซงรากเหงาของตนในโลกนทเดยว. บรษผเจรญ ทานจงทราบอยางนวา 'บคคลผมบาป- ธรรมทงหลาย ยอมเปนผไมสารวมแลว' ความโลภ และสภาพมใชธรรม จงอยารบกวนทาน เพอความ ทกข ตลอดกาลนานเลย."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บาทพระคาถาวา โย ปาณมตมาเปต ความวา บรรดาประโยคทงหก มสาหตถกประโยค๑เปนตน นระใดยอมเขาไปตด อนทรยคอชวตของผอน แมดวยประโยคอนหนง. บทวา มสาวาท ความวา และยอมกลาวมสาวาท อนหกเสยซง ประโยชนของชนเหลาอน. บาทพระคาถาวา โลเก อทนน อาทยต ความวา ยอมถอเอาทรพย อนบคคลอนหวงแหนแลว ดวยบรรดาอวหาร (การนาเอาไป) ทงหลาย มไถยาวหาร (การนาเอาไปโดยขโมย) เปนตน อวหารแมอนหนงใน สตวโลกน. บาทพระคาถาวา ปรทารจ คจฉต ความวา นระเมอผดใน ๑. ประโยคแหงการฆาม ๖ คอ สาหตถกประโยค ๑ นคสคคยประโจค ๑ อาณตตประโยค ๑ ถาวรประโยค ๑ วชชามยประโยค ๑ อทธมยประโยค ๑ สาหตถกประโยคนน ไดแกการทา ดวยมอตนเอง. สมนตปาสาทกา ๑/๕๒๖.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 37

ภณฑะทงหลาย ทบคคลอนรกษาและคมครองแลว ชอวายอมประพฤต นอกทาง. บทวา สราเมรยปาน ไดแก การดมซงสราและเมรยอยางใดอยาง หนงนนเทยว. บทวา อนยชต คอ ยอมเสพ ไดแก ยอมกระทา ใหมาก. สองบทวา มล ขนต ความวา ปรโลกจงยกไว. กในโลกนนนแล นระนจานองหรอขายขาด แมซงทรพยอนเปนตนทนมนาและสวนเปนตน อนเปนเครองทจะพงดารง (ตน) อยได ดมสราอย ชอวายอมขดซง รากเหงาของตน คอเปนคนหาทพงมได. เปนคนกาพราเทยวไป. พระศาสดา ยอมตรสเรยกบคคลผทากรรมคอทศล ๕ ดวยคาวา เอว โภ. บทวา ปาปธมมา ไดแก ผมธรรมลามก. บทวา อสตา ไดแก ผเวนแลวจากการสารวม มการสารวมทางกายเปนตน. พระบาลวา อเจตสา ดงนบาง. ความวา ผไมมจต. สองบทวา โลโภ อธมโม จ ไดแก โลภะและโทสะ. แทจรง กเลสชาตแมทงสองน เปนอกศลโดยแท. บาทพระคาถาวา จร ทกขาย รนธย ความวา ธรรมเหลาน จงอยาฆา อยยาย (ซงทาน) เพอประโยชนแกทกขทงหลายมทกขใน นรกเปนตน ตลอดกาลนาน. ในกาลจบเทศนา อบาสก ๕ คนนนตงอยในโสดาปตตผลแลว. พระธรรมเทศนาไดมประโยชน แมแกชนผประชมกนแลว ดงนแล. เรองอบาสก ๕ คน จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 38

๘. เรองภกษหนมชอตสสะ [๑๘๓]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษหนม ชอตสสะ ตรสพระธรรมเทศนานวา "ททาต เว ยถาสทธ" เปนตน.

พระตสสะนนทาชนอนแตชมเชยญาตของตน ไดยนวา พระตสสะนนเทยวตเตยนทานของพระอรยสาวก แม ๕ โกฏ คอ อนาถบณฑกคฤหบด นางวสาขาอบาสกา (เปนตน ). แมถง อสทสทาน๑กตเตยนเหมอนกน, ไดของเยนในโรงทานของอรยสาวก เหลานน ยอมตเตยนวา " เยน " ไดของรอน ยอมตเตยนวา " รอน " แมเขาใหนอย ยอมตเตยนวา " เพราะเหตไร ชนเหลานจงใหของเพยง เลกนอย ?" แมเขาใหมาก ยอมตเตยนวา " ในเรอนของชนเหลาน เหน จะไมมทเกบ, ธรรมดาบคคลควรใหวตถพอยงอตภาพใหเปนไปแกภกษ ทงหลายมใชหรอ ? ยาคและภตเทานยอมวบตไปไมมประโยชนเลย," แตกลาวปรารภพวกญาตของตนเปนตนวา " นาชมเชยเรอนของพวกญาต ของเรา เปนโรงเลยงของภกษทงหลาย ผมาแลวจากทศทงส" ดงน แลว ยอมยงคาสรรเสรญใหเปนไป.

พวกภกษสอบสวนฐานะของพระตสสะ กพระตสสะนน เปนบตรของผรกษาประตคนหนง เทยวไปกบ พวกชางไมผเทยวไปยงชนบท ถงพระนครสาวตถ บวชแลว. ครงนน ภกษทงหลายเหนเธอผ (เทยว) ตเตยนทานของมนษย ๑. หาทานเสมอเหมอนมได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 39

ทงหลายอยอยางนน คดกนวา " พวกเราจกสอบสวนภกษนน " จงถาม วา " ผมอาย พวกญาตของทานอยทไหน ?" ไดฟงวา " อยในบานชอ โนน " จงสงภกษหนมไป ๒-๓ รป. ภกษหนมเหลานนไปในบานนนแลว อนชนชาวบานนมนตใหนง ทโรงฉนแลวกระทาสกการะ จงถามวา เดกหนมชอตสสะออกจากบาน นไปบวชแลว มอยหรอ ? ชนเหลาไหนเปนญาตของตสสะนน." มนษย ทงหลาย (ตาง) คดวา " ในบานน เดกผออกจากเรอนแหงตระกลไป บวชแลว ไมม; ภกษเหลานน พดถงใครหนอ ?" แลวเรยนวา " ทานขอรบ กระผมทงหลายไดยนวา ' บตรของผรกษาประตคนหนง เทยวไปกบพวก ชางไม บวชแลว;' ทานทงหลายเหนจะกลาวหมายเอาผนนกระมง ?"

จบโกหกได ภกษหนมทงหลายทราบวา พวกญาตผใหญของตสสภกษหนมนน ไมมในบานนนแลว (จงพากน) กลบไปสพระนครสาวตถ แจงเรองนน แกภกษทงหลายวา " ทานผเจรญ พระตสสะยอมเทยวพดเพอถงสงอน หาเหตมไดเลย." แมภกษทงหลายกกราบทล (เรองนน) แดพระ- ตถาคต.

บรพกรรมของพระตสสะ

พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย ภกษชอวาตสสะนนยอมเทยว โออวด ในบดนเทานนหามได; แมในกาลกอน เธอกไดเปนผโออวด แลว," อนภกษทงหลายทลวงวอนแลว ทรงนาอดตนทานมาแลว ทรง ยงกฏาหกชาดก๑นใหพสดารวา :- ๑. ข. ชา. ๒๗/๔๐. อรรถกถา. ๒/๓๒๖.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 40

"นายกฏาหกนน ไปสชนบทอน จงพดอวดซง ทรพยแมมาก, นายมาตามแลว พงประทษราย, กฏาหก ทานจงบรโภคโภคะทงหลายเถด." ดงนแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย กบคคลใดเมอชนเหลาอนใหซงวตถ นอยกตาม มากกตาม เศราหมองกตาม ประณตกตาม หรอใหวตถแก ชนเหลาอน (แต) ไมใหแกตน ยอมเปนผเกอเขน; ฌานกด วปสสนา กด มรรคและผลกด ยอมไมเกดขนแกบคคลนน" ดงนแลว เมอจะ ทรงแสดงธรรมไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา :- ๘. ททาต เว ยถาสทธ ยถาปสาทน ชโน ตตถ โย มงกโต โหต ปเรส ปานโภชเน น โส ทวา วา รตต วา สมาธ อธคจฉต. ยสสเจต สมจฉนน มลฆจจ สมหต ส เว ทวา วา รตต วา สมาธ อธคจฉต. "ชนยอมให (ทาน) ตามศรทธา ตามความ เลอมใสแล, ชนใด ยอมเปนผเกอเขนในเพราะนา และขาวของชนเหลาอนนน, ชนนนยอมไมบรรล สมาธในกลางวนหรอในกลางคน. กอกศลธรรมอน บคคลใดตดขาดแลว ถอนขนทาใหมรากขาดแลว, บคคลนนแล ยอมบรรลสมาธ ในกลางวนหรอใน กลางคน."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 41

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บาทพระคาถาวา ททาต เว ยถาสทธ ความ วา ชนเมอใหบรรดาวตถมของเศราหมองและประณตเปนตน อยางใด อยางหนง ชอวายอมใหตามศรทธา คอ ตามสมควรแกศรทธาของตน นนแล. บทวา ยถาปสาทน ความวา กบรรดาภกษผเปนเถระและภกษ ใหมเปนตน ความเลอมใสในภกษใด ๆ ยอมเกดขนแกบคคลนน, เมอ ถวาย (ทาน) แกภกษนน ชอวายอมถวายตามความเลอมใส คอตาม สมควรแกความเลอมใสของตนนนแล. บทวา ตตถ เปนตน ความวา ยอมถงความเปนผเกอเขนในเพราะ ทานของชนอนนนวา " เราไดวตถเลกนอย, เราไดของเศราหมอง." บทวา สมาธ เปนตน ความวา บคคลนนยอมไมบรรลสมาธดวย สามารถแหงอปจารสมาธ และอปปนาสมาธ หรอดวยสามารถแหงมรรค และผล ในกลางวนหรอในกลางคน. สองบทวา ยสส เจต ความวา อกศลกรรมนน กลาวคอความ เปนผเกอเขนในฐานะเหลานน อนบคคลใดตดขาดแลว ถอนขน ทาใหม รากขาดแลว ดวยอรหตมรรคญาณ. บคคลนนยอมบรรลสมาธ มประการ ดงกลาวแลว. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษหนมชอตสสะ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 42

๙. เรองอบาสก ๕ คน [๑๙๐]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภอบาสก ๕ คน ตรสพระธรรมเทศนานวา "นตถ ราคสโม อคค" เปนตน. ไดยนวา อบาสกเหลานนใครจะฟงธรรม ไปสวหาร ถวายบงคม พระศาสดาแลวนง ณ สวนสดขางหนง. กความดารวา " ผนเปนกษตรย ผนเปนพราหมณ, ผนเปนคนมงม, ผนเปนคนยากจน, เราจกแสดงธรรม ใหยวดยงแกผน, จกไมแสดง (ธรรมใหยวดยง) แกผน" ยอมไมเกด ขนแกพระพทธเจาทงหลาย. พระศาสดา เมอจะทรงแสดงธรรมปรารภบคคลใดบคคลหนง ยอม ทรงทาความเคารพธรรมไวเปนเบองหนา แลวจงแสดง ประหนง เทพเจาผมฤทธบนดาลใหนาในอากาศหลงไหลลงอยฉะนน. กบรรดา อบาสกเหลานน ผนงแลวในสานกของพระตถาคตผทรงแสดง (ธรรม) อยอยางนน อบาสกคนหนงนงหลบแลวเทยว, คนหนงนงเขยนแผนดน ดวยนวมอ, คนหนงนงเขยาตนไม, คนหนงนงแหงน (หนา) มองด อากาศ, แตคนหนงไดฟงธรรมโดยเคารพ. พระอานนทเถระ ถวายงานพดพระศาสดาอย แลดอาการของ อบาสกเหลานน กราบทลพระศาสดาวา "ขาแตพระองคผเจรญ พระองค ทรงบนลอลนดจมหาเมฆคารน ทรงแสดงธรรมแกอบาสกเหลาน, แต อบาสกเหลานน เมอพระองคตรสธรรมอย, นงทากรรมนและน." พระศาสดา. อานนท เธอไมรจกอบาสกเหลานนหรอ ?

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 43

อานนท. ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไมรจก พระเจาขา.

ประวตเดมของอบาสก ๕ คน

พระศาสดา. กบรรดาอบาสกเหลานน อบาสกผนงหลบแลวนน เกดในกาเนดแหงงสน ๕๐๐๐ ชาต พาดศรษะไวบนขนดทงหลายหลบแลว. แมในบดน ความอมในการหลบของเขายอมไมม, เสยงของเรายอมไม เขาไปสหของเขา. อานนท. ขาแตพระองคผเจรญ พระองคตรสโดยลาดบหรอตรส เปนตอน๑ ๆ ? พระศาสดา. อานนท แทจรง แมพระสพพญตญาณ กไมอาจทรง กาหนด ซงความอบตของอบาสกนน ผอบตอยในระหวาง ๆ อยางนคอ ' ความเปนมนษยตามกาล, ความเปนเทพตามกาล, ความเปนนาคตาม กาล,' แตอบาสกนนเกดแลวในกาเนดแหงนาคสน ๕๐๐ ชาตโดยลาดบ แมหลบอย (ก) ไมอมในการหลบเสยเลย. ฝายบรษผนงเขยนแผนดนดวยนวมอ เกดในกาเนดไสเดอนสน ๕๐๐ ชาตโดยลาดบ ขดแผนดนแลว, ถงบดนกเขยนแผนดนอย ดวย อานาจความประพฤตทตนไดเคยประพฤตแลว ในกาลกอนยอมไมฟง เสยงของเรา. ฝายบรษผนงเขยาตนไมอยนน เกดแลวในกาเนดลงสน ๕๐๐ ชาต โดยลาดบ, ถงบดนกเขยาตนไมอย ดวยสามารถแหงความประพฤตทตน ไดเคยประพฤตมาแลวในกาลกอนนนเทยว. เสยงของเรายอมไมเขาหของ เขา. แมพราหมณผนงแหงน (หนา) มองอากาศอยนน กเกดเปน (หมอ) ๑. อนตรนตรา=ในระหวาง ๆ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 44

ผบอกฤกษสน ๕๐๐ ชาตโดยลาดบ, ถงบดน แมในวนนกยงแหงน (หนา) ดอากาศอย ดวยสามารถแหงความประพฤตทตนไดเคยประพฤต มาแลว ในกาลกอนนนเทยว. เสยงของเรายอมไมเขาหของเขา. สวนพราหมณผฟงธรรมโดยความเคารพนน เกดเปนพราหมณผ ทองมนต๑ ถงฝงแหงเวท ๓ สน ๕๐๐ ชาตโดยลาดบ, ถงบดน กยอมฟง ธรรมโดยเคารพ เปนดงเทยบเคยงมนตอย. อานนท. ขาแตพระองคผเจรญ พระธรรมเทศนาของพระองค ยอมแทรกอวยวะทงหลาย มผวเปนตน (เขา) ไปจดเยอกระดกตงอย; เพราะเหตไร อบาสกเหลานแมเมอพระองคทรงแสดงธรรมอย จงไมฟง โดยเคารพ ? พระศาสดา. อานนท เธอเหนจะทาความสาคญวา ' ธรรมของเรา อนบคคลพงฟงไดโดยงายกระมง ? ' อานนท. ขาแตพระองคผเจรญ กธรรม (ของพระองค) อน บคคลพงฟงไดโดยยากหรอ ? พระศาสดา. ถกแลว อานนท. อานนท. เพราะเหตไร ? พระเจาขา. พระศาสดา. อานนท บทวา ' พทโธ ' กด ' ธมโม ' กด ' สงโฆ ' กด อนสตวเหลานนไมเคยสดบแลว ในแสนกลป แมเปนอเนก: เพราะ- ฉะนน สตวเหลานนจงไมสามารถฟงธรรมนได: แตในสงสารมทสดอน ใคร ๆ ตามรไมได สตวเหลานนฟงดรจฉานกถามอยางตาง ๆ นนแล มา ๑. มนตชฌายกพราหณโณ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 45

แลว: เพราะฉะนน สตวเหลานจงเทยวขบรองฟอนราอยในททงหลาย มโรงดมสราและสนามเปนทเลนเปนตน . จงไมสามารถจะฟงธรรมได. อานนท. ขาแตพระองคผเจรญ อบาสกทงหลายนน อาศยอะไร จงไมสามารถ ? ลาดบนน พระศาสดาตรสแกพระอานนทวา " อานนท อบาสก เหลานน อาศยราคะ อาศยโทสะ อาศยโมหะ อาศยตณหา จงไมสามารถ: ชอวาไฟ เชนกบดวยไฟคอราคะไมม, ไฟใดไมแสดงแมซงเถา ยอมไหม สตวทงหลาย; แทจรง แมไฟซงยงกลปใหพนาศ ทอาศยความปรากฏ แหงอาทตย ๗ ดวงบงเกดขน ยอมไหมโลก ไมใหวตถไร ๆ เหลออยเลย กจรง, ถงกระนน ไฟนนยอมไหมในบางคราวเทานน; ชอวากาลทไฟคอ ราคะจะไมไหม ยอมไมม: เพราะฉะนน ชอวาไฟเสมอดวยราคะกด ชอวา ผจบเสมอดวยโทสะกด ชอวาขายเสมอดวยโมหะกด ชอวาแมนาเสมอ ดวยตณหากด ไมม" ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา :- ๙. นตถ ราคสโม อคค นตถ โทสสโม คโห นตถ โมหสม ชาล นตถ ตณหาสมา นท. "ไฟเสมอดวยราคะ ไมม, ผจบเสมอดวยโมหะ ไมม, ขายเสมอดวยโมหะ ไมม. แมนาเสมอดวย ตณหา ไมม."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ราคสโม ความวา ชอวาไฟเสมอดวย ราคะ ยอมไมม ดวยสามารถแหงอนไมแสดงอะไร ๆ เชนควนเปนตน ตงขนเผาภายในนนเอง. บทวา โทสสโม ความวา ผจบทงหลาย มผ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 46

จบคอยกษ ผจบคองเหลอม และผจบคอจระเขเปนตน ยอมสามารถจบ ไดในอตภาพเดยวเทานน, แตผจบคอโทสะ ยอมจบโดยสวนเดยวทเดยว เพราะฉะนน ชอวาผจบเสมอดวยโทสะยอมไมม. สองบทวา โมหสม ชาล ความวา กชอวาขายเสมอดวยโมหะ ยอม ไมม เพราะอรรถวารงรดและรวบรดไว. บทวา ตณหาสมา ความวา เวลาเตมกด เวลาพรองกด เวลาแหง กด ของแมนาทงหลาย มแมนาคงคาเปนตน ยอมปรากฏ, แตเวลาเตม หรอเวลาแหงแหงตณหา ยอมไมม, ความพรองอยางเดยวยอมปรากฏ เปนนตย เพราะฉะนน ชอวาแมนาเสมอดวยตณหา ยอมไมม เพราะ อรรถวาใหเตมไดโดยยาก. ในกาลจบเทศนา อบาสกผฟงธรรมอยโดยเคารพนน ตงอยใน โสดาปตตผลแลว. พระธรรมเทศนาไดมประโยชนแมแกชนผประชมกน แลว ดงนแล. เรองอบาสก ๕ คน จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 47

๑๐. เรองเมณฑกเศรษฐ [๑๙๑]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอทรงอาศยภททยนครประทบอยในชาตยาวน๑ ทรง ปรารภเมณฑกเศรษฐ ตรสพระธรรมเทศนานวา "สทสส วชชมเส" เปนตน.

พระศาสดาเสดจไปภททยนคร

ไดยนวา พระศาสดาเมอเสดจเทยวจารกไปในองคตตราปถชนบท ทงหลาย ทรงเหนอปนสยโสดาปตตผลของคนเหลาน คอเมณฑกเศรษฐ ๑, ภรรยาของเศรษฐนน ชอวานางจนทปทมา ๑, บตรชอธนญชยเศรษฐ ๑, หญงสะใภชอนางสมนเทว๒ ๑, หลานสาวชอวสาขา ๑, ทาสชอปณณะ ๑, จงเสดจไปสภททยนคร ประทบอยในชาตยาวน . เมณฑกเศรษฐไดสดบ การเสดจมาของพระศาสดาแลว.

เหตทไดนามวาเมณฑกเศรษฐ ถามวา " กเพราะเหตไร เศรษฐนนจงชอวา เมณฑกเศรษฐ ?" แกวา ไดยนวา แพะทองคาทงหลายประมาณเทาชาง มาและโคอสภะ ชาแรกแผนดนเอาหลงดนหลงกนผดขนในทประมาณ ๘ กรส ทขางหลง เรอนของเศรษฐนน. บญกรรมใสกลมดาย ๕ สไวในปากของแพะเหลานน. เมอมความตองการดวยเภสชมเนยใส นามน นาผง และนาออยเปนตน หรอดวยวตถมผาเครองปกปด เงนและทองเปนตน ชนทงหลานยอมนา กลมดายออกจากปากของแพะเหลานน. เนยใส นามน นาผง นาออย ๑. ปาไมมะล ๒. ทอน ๆ วา สมนาเทว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 48

ผาเครองปกปด เงนและทอง ยอมไหลออกจากปากแพะแมตวหนง กเปน ของเพยงพอแกชาวชมพทวป. จาเดมแตนนมา เศรษฐนนจงปรากฏวา เมณฑกเศรษฐ.

บรพกรรมของทานเศรษฐ ถามวา กบรพกรรมของเศรษฐนนเปนอยางไร ? แกวา ไดยนวา ในกาลแหงพระพทธเจาทรงพระนามวาวปสส เศรษฐนนเปนหลานของ กฎมพชออวโรชะ ไดมชอวา อวโรชะ ซงมชอพองกบลง. ครงนน ลงของเขาปรารภเพอจะสรางพระคนธกฎเพอพระศาสดา. เขาไปสสานก ของลงแลว กลาววา " ลง แมเราทงสองจงสรางรวมกนทเดยว" ใน เวลาทถกลงนนหามวา " เราคนเดยวเทานนจกสรางไมใหสาธารณะกบดวย ชนเหลาอน" จงคดวา "เมอลงสรางคนธกฎในทนแลว, เราควรไดศาลา รายในทน" จงใหคนนาเครองไมมาจากปา ใหทาเสาอยางนน คอ "เสา ตนหนงบดวยทองคา, ตนหนงบดวยเงน, ตนหนงบดวยแกวมณ" ให ทาขอ พรง บานประต บานหนาตาง กลอน เครองมงแลอฐแมทงหมด บดวยวตถมทองคาเปนตนเทยว ใหทาศาลารายสาเรจดวยรตนะ ๗ประการ แดพระตถาคตในทตรงหนาพระคนธกฎ ในเบองบนแหงศาลารายนน ไดมจอมยอด ๓ ยอด อนสาเรจแลวดวยทองคาอนสกเปนแทงแกวผลก และแกวประพาฬ. ใหสรางมณฑปประดบดวยแกว ในททามกลางแหง ศาลาราย. ใหตงธรรมาสนไว. เทาธรรมาสนนนไดสาเรจดวยทองคาสสก เปนแทง แมแคร ๔ อนกเหมอนกน. แตใหกระทาแพะทองคา ๔ ตว ตงไวในภายใตแหงเทาทง ๔ แหงอาสนะ. ใหกระทาแพะทองคา ๒ ตว ตงไวภายใตตงสาหรบรองเทา. ใหกระทาแพะทองคา ๖ ตว ตงแวดลอม มณฑป: ใหถกธรรมาสนดวยเชอกเสนเลกสาเรจดวยดายกอนแลว จงให

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 49

ถกดวยเชอกอนสาเรจดวยทองคาในทามกลาง แลวใหถกดวยเชอกสาเรจ ดวยแกวมกดาในเบองบน; พนกแหงธรรมาสนนน ไดสาเรจดวยไม จนทน. ครนใหศาลารายสาเรจอยางนนแลว เมอจะกระทาการฉลองศาลา จงนมนตพระศาสดาพรอมดวยภกษ ๖ ลาน ๘ แสน ไดถวายทานตลอด ๔ เดอน. ในวนสดทายไดถวายไตรจวร. บรรดาภกษเหลานน จวรม คาพนหนง ถงแกภกษผใหมในสงฆแลว. เขาทาบญกรรม ในกาลแหงพระวปสสพทธเจาอยางนนแลว เคลอน จากอตภาพนน ทองเทยวไปในเทวดาและในมนษยทงหลาย ในภทร- กปน เกดในสกลเศรษฐมโภคะมากในกรงพาราณส ไดมนามวา พาราณส- เศรษฐ.

เศรษฐประสบฉาตกภย วนหนง เศรษฐไปสทบารงพระราชา พบปโรหต จงกลาววา " ทานอาจารย ทานตรวจดฤกษยามหรอ ?" ปโรหต. ขอรบ ผมตรวจด , เราทงหลายจะมการงานอะไรอน ? เศรษฐ. ถาอยางนน ความเปนไปในชนบทจกเปนเชนไร ? ปโรหต. ภยอยางหนง จกม. เศรษฐ. ชอวาภยอะไร ? ปโรหต. ฉาตกภย๑ ทานเศรษฐ. เศรษฐ. จกม เมอไร ? ปโรหต. จกม โดยลวงไป ๓ ป แตปน. เศรษฐ ฟงคานนแลวใหบคคลทากสกรรมเปนอนมาก รบ (ซอ) ๑. ภยคอความอดอยากหรอความหว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 50

จาเพาะขาวเปลอกแมดวยทรพยทมอยในเรอน ใหกระทาฉาง ๑,๒๕๐ ฉาง บรรจฉางทงหมดใหเตมดวยขาวเปลอก. เมอฉางไมพอ กบรรจภาชนะม ตมเปนตนใหเตมแลว ขดหลมฝงขาวเปลอกทเหลอในแผนดน. ใหขยา ขาวเปลอกทเหลอจากทฝงไวกบดวยดน ฉาบทาฝาทงหลาย. โดยสมยอนอก เศรษฐนน เมอภยคอความอดอยากถงเขาแลวก บรโภคขาวเปลอกตามทเกบไว, เมอขาวเปลอกทเกบไวในฉางและใน ภาชนะมตมเปนตนหมดแลว, จงใหเรยกชนผเปนบรวารมาแลว กลาววา " พอทงหลาย ทานทงหลายจงไป จงเขาไปสภเขาแลวเปนอย ประสงคจะ มาสสานกของเรา กจงมาในเวลาทมภกษาอนหาไดงาย, ถาไมอยากจะมา, กจงเปนอยในทนนเถด." ชนเหลานนไดกระทาเหมอนอยางนนแลว. สวนทาสผทาการรบใช๑ คนหนง ชอวาปณณะ เหลออยในสานกของ เศรษฐนน. รวมเปนคน ๕ คนเทานนคอ เศรษฐ ภรรยาของเศรษฐ บตรของเศรษฐ บตรสะใภของเศรษฐกบนายปณณะนน (ทยงคงเหลออย). ชนเหลานน แมเมอขาวเปลอกทฝงไวในหลมในแผนดนหมดสน แลว. พงดนทฉาบไวทฝาแลว แชนา ยงอตภาพใหเปนไปดวยขาวเปลอก ทไดแลวจากฝานน. ครงนน ภรรยาของเศรษฐนน เมอความหวครอบงาอย เมอดน สนไปอย พงดนทเหลออยในสวนแหงฝาทงหลายลงแลว แชนา ไดขาว- เปลอกประมาณกงอาฬหกะ๒ ตาแลว ถอเอาขาวสารประมาณทะนานหนง- ใสไวในหมอใบหนง เพราะความกลวแตโจรวา " ในเวลาเกดฉาตกภย ๑. เวยยาวจจกโร โดยพยญชนะแปลวา ผกระทาซงกรรมแหงบคคลผขวนขวาย. ๒. อาฬหกะ หนงคอ ๔ ทะนาน กงอาฬหกะ= ๒ ทะนาน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 51

พวกโจรมมาก" ปดแลวฝงตงไวในแผนดน. ลาดบนน เศรษฐมาจากท บารงแหงพระราชาแลว กลาวกะนางวา " นางผเจรญ ฉนหว, อะไร ๆ มไหม ?" นางนน ไมไดกลาวถงสงทมอยวา " ไมม " กลาววา " นาย ขาวสารมอยทะนานหนง." เศรษฐ. ขาวสารทะนานหนงนน อยทไหน ? ภรรยา. ฉนฝงตงไว เพราะกลวแตโจร. เศรษฐ. ถากระนน หลอนจงขดมนขนมาแลว หงตมอะไร ๆ เถด. ภรรยา. ถาเราจกตมขาวตม, กจกเพยงพอกน ๒ มอ; ถาเราจก หงขาวสวย, กจกเพยงพอเพยงมอเดยวเทานน; ฉนจกหงตมอะไรละ ? นาย. เศรษฐ. ปจจยอยางอนของพวกเราไมม, พวกเราตอบรโภคขาว สวยแลวกจกตาย; หลอนจงหงขาวสวยนนแหละ. ภรรยาแหงเศรษฐนน หงขาวสวยแลว แบงใหเปน ๕ สวน คดขาวสวยสวนหนงวางไวขางหนาของเศรษฐ.

เศรษฐถวายภตแกพระปจเจกพทธเจา ในขณะนน พระปจเจกพทธเจาองคหนงทภเขาคนธมาทน ออก จากสมาบต. ทราบวา ในภายในสมาบต ความหวยอมไมเบยดเบยน เพราะผลแหงสมาบต, แตวา เมอพระปจเจกพทธเจาทงหลายออกจาก สมาบตแลว ความหวมกาลงยอมเกดขน เปนราวกะวาเผาพนทองอย; เพราะฉะนน พระปจเจกพทธเจาเหลานน ตรวจดฐานะทจะได (อาหาร) แลว จงไป. กในวนนน ชนทงหลาย ถวายทานแกพระปจเจกพทธเจาเหลานน แลว ยอมไดสมบต บรรดาสมบตมตาแหนงเสนาบดเปนตนอยางใดอยาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 52

หนง; เพราะฉะนน พระปจเจกพทธเจาแมนน ตรวจดอยดวยทพยจกษ ดารวา ฉาตกภย เกดขนแลวในชมพทวปทงสน, และในเรอนเศรษฐ เขาหงขาวสก๑อนสาเรจดวยขาวสารทะนานหนงเทานนเพอคน ๕ คน; ชน เหลานนจกมศรทธา หรออาจเพอจะทาการสงเคราะหแกเราหรอหนอ แล ? " เหนความทชนเหลานนเปนผมศรทธา ทงสามารถเพอจะทาการ สงเคราะห จงถอเอาบาตรจวรไปแสดงตนยนอยทประต (เรอน) ขางหนา ของเศรษฐ. เศรษฐนน พอเหนทานเขากมจตเลอมใส คดวา " เรา ประสบฉาตกภยเหนปานน เพราะความทเราไมใหทานแมในกาลกอน. กแลภตนพงรกษาเราไวสนวนเดยวเทานน, สวนภตทเราถวายแลวแก พระผเปนเจา จกนาประโยชนเกอกลมาแกเราหลายโกฏกป " แลวนา ถาดแหงภตนนออกมา เขาไปหาพระปจเจกพทธเจา ไหวดวยเบญจางค- ประดษฐ นมนตใหเขาไปสเรอน เมอทานนงบนอาสนะแลวจงลางเทา (ของทาน) วาง (ถาดภต) ไวบนตงทอง แลวถอเอาถาดภตนน มา ตกลงในบาตรของพระปจเจกพทธเจา. เมอภตเหลอกงหนง, พระปจเจก- พทธเจา เอามอปดบาตรเสย. ทนน เศรษฐจงกลาวกะพระปจเจกพทธเจานนวา " ขาแตทาน ผเจรญ นเปนสวนหนงแหงขาวสกทเขาหงไวเพอคน ๕ คน ดวยขาวสาร ทะนานหนง, กระผมไมอาจเพอจะแบงภตนใหเปน ๒ สวน, ขอทาน จงอยากระทาการสงเคราะหแกกระผมในโลกนเลย, กระผมใครเพอจะ ถวายไมใหมสวนเหลอ" แลวไดถวายภตทงหมด. กแลครนถวายแลว ไดตงความปรารถนาวา " ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาอยาไดประสบ ๑. แปลหกประโยคกรรมเปนประโยคกตต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 53

ฉาตกภยเหนปานน ในทขาพเจาเกดอกเลย, ตงแตบดนไป ขาพเจาพง สามารถเพอจะใหภตอนเปนพชแกชาวชมพทวปทงสน, ไมพงทาการงาน เลยงชพดวยมอของตนเอง, ในขณะทขาพเจาใชใหคนชาระฉาง ๑,๒๕๐ ฉางแลว สนานศรษะนงอยทประตแหงฉางเหลานนแลว แลดในเบองบน เทานน ธารแหงขาวสาลแดง พงตกลงมายงฉางทงหมดใหเตมเพอ ขาพเจา, และผนนนแหละจงเปนภรรยา, ผนนนแหละจงเปนบตร, ผน นนแหละจงเปนหญงสะใภ, ผนนนแหละจงเปนทาสของขาพเจา ใน สถานทขาพเจาเกดแลว ๆ."

ทง ๕ คนปรารถนาใหไดอยรวมกน ฝายภรรยาของเศรษฐนน กคดวา " เมอสามของเราถกความหว เบยดเบยนอย เรากไมอาจเพอจะบรโภคได" จงถวายสวนของตนแก พระปจเจกพทธเจาแลวตงความปรารถนาวา "ขาแตทานผเจรญ จาเดม แตน ดฉนไมพงประสบฉาตกภยเหนปานน ในสถานทดฉนเกดแลว, อนง แมเมอดฉนวางถาดภตไวขางหนา ใหอยซงภตแกชาวชมพทวปทงสน, ดฉนยงไมลกขนเพยงใด, ทแหงภตทดฉนตกแลว ๆ จงเปนของบรบรณ อยอยางเดมเพยงนน, ทานผนแหละจงเปนสาม, ผนแหละจงเปนบตร, ผนแหละจงเปนหญงสะใภ, ผนแหละจงเปนทาส (ของดฉน)," แมบตร ของเศรษฐนน กถวายสวนของตนแกพระปจเจกพทธเจาแลว ตงความ ปรารถนาวา " จาเดมแตนไป ขาพเจาไมพงประสบฉาตกภยเหนปานน, อนง เมอขาพเจาถอเอาถงกหาปณะหนงพน แมใหกหาปณะ แกชาว ชมพทวปทงสนอย ถงนจงเตมอยอยางเดม, ทานทงสองนนนแหละจง เปนมารดาบดา, หญงคนนจงเปนภรรยา, ผนจงเปนทาส ของขาพเจา."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 54

แมลกสะใภของเศรษฐนน ถวายสวนของตนแกพระปจเจกพทธเจาแลว กตงความปรารถนาวา "จาเดมแตนไป ดฉนไมพงพบเหนฉาตกภยเหน ปานน, อนง เมอดฉนตงกระบงขาวเปลอกกระบงหนงไวขางหนา แมให อยซงภตอนเปนพชแกชาวชมพทวปทงสน ความหมดสนไปอยาปรากฏ. ทานทงสองนนนแหละจงเปนแมผวและพอผว, ผนนนแหละจงเปนสาม. ผนนนแหละจงเปนทาส (ของดฉน)." แมทาสของเศรษฐนน กถวาย สวนของตนแกพระปจเจกพทธเจาแลว กตงความปรารถนาวา "จาเดม แตนไป ขาพเจาไมพงพบเหนฉาตกภยเหนปานน, คนเหลานทงหมดจง เปนนาย, และเมอขาพเจาไถนาอย, รอย ๗ รอยประมาณเทาเรอโกลน คอ 'ขางน ๓ รอย ขางโนน ๓ รอย ในทามกลาง ๑ รอย, จงเปนไป." นายปณณะนน ปรารถนาตาแหนงเสนาบดกสามารถจะไดในวนนนเทยว. แตวา ดวยความรกในนายทงหลาย เขาจงตงความปรารถนาวา "คน เหลานนนแหละจงเปนนายของขาพเจา." ในทสดแหงถอยคาของชน ทงหมด พระปจเจกพทธเจากลาววา "จงเปนอยางนนเถด" แลวกระทา อนโมทนาดวยคาถาของพระปจเจกพทธเจาแลวคดวา "เรายงจตของชน ทงหลายเหลานใหเลอมใส ยอมควร" จงอธษฐานวา "ชนเหลาน จง เหนเราจนถงภเขาคนธมาทน" ดงนแลวกหลกไป. แมชนเหลานน ได ยนแลดอยเทยว. พระปจเจกพทธเจานนไปแลว แบงภตนนกบดวย พระปจเจกพทธเจา ๕๐๐ องค. ดวยอานภาพแหงพระปจเจกพทธเจานน ภตนนเพยงพอแลวแกพระปจเจกพทธเจาทงหมด. ชนแมเหลานนไดยน แลดอยทเดยว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 55

อานสงสของการถวายทาน กเมอเวลาเทยงลวงไปแลว ภรรยาเศรษฐลางหมอขาวแลวปดตงไว, ฝายเศรษฐถกความหวบบคน นอนแลวหลบไป. เศรษฐนนตนขนใน เวลาเยน กลาวกะภรรยาวา " นางผเจรญ ฉนหวเหลอเกน, ขาวตง๑

กนหมอมอยบางไหมหนอ ?" ภรรยานน แมทราบความทตนลางหมอตง ไวแลว กไมกลาววา " ไมม " " คดวาเราเปดหมอขาวแลวจงจะบอก" ดงนแลว จงลกขนไปสทใกลหมอขาวแลวเปดหมอขาว. ในขณะนนเอง หมอขาวเตมดวยภต มสเชนกบดอกมะลตม ได ดนฝาละมตงอยแลว. ภรรยานนเหนภตนนแลว เปนผมสรระอนปตถก ตองแลว กลาวกะเศรษฐวา " จงลกขนเถดนาย, ดฉนลางหมอขาวปด ไว, แตหมอขาวนนนนเตมดวยภต มสเชนกบดวยดอกมะลตม, ชอวา บญทงหลายควรทจะกระทา, ชอวาทานควรจะให; ขอทานจงลกขนเถด นาย, บรโภคเสยเถด." ภรรยานนไดใหภตแกบดาและบตรทงสองแลว. เมอบดาและบตรนนบรโภคเสรจแลว นางนงบรโภคกบดวยลกสะใภแลว ไดใหภตแกนายปณณะ. ทแหงภตอนชนเหลานนตกแลว ๆ ยอมไมสน ไป. ปรากฏเฉพาะตรงทตกดวยทพพคราวเดยวเทานน. ในวนนนนนแล ฉางเปนตน กกลบเตมแลวโดยทานองทเตมใน กอนนนแล. นางใหกระทาการโฆษณาในเมองวา " ภตเกดขนแลวใน เรอนของเศรษฐ, ผมความตองการดวยภตอนเปนพชจงมารบเอา." มนษยทงหลาย ถอเอาภตอนเปนพชจากเรอนของเศรษฐนนแลว. แม ชาวชมพวปทงสน กอาศยเศรษฐนน ไดชวตแลวนนแล. ๑. เมลดขาวอนไฟไหมทงหลาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 56

เศรษฐและคณะไปเกดทภททยนคร

เศรษฐนนเคลอนจากอตภาพนนแลว บงเกดในเทวโลก ทองเทยว อยในเทวโลกและมนษยโลก ในพทธปบาทกาลน บงเกดในสกลเศรษฐ ในภททยนคร. แมภรรยาของเขาบงเกดในสกลมโภคะมาก เจรญวยแลว กไดไปสเรอนของทานเศรษฐนนนนเอง. แพะทงหลายมประการดงกลาว แลว อาศยกรรมในกาลกอนของเศรษฐนนผดขนแลวทภายหลงเรอน, แมบตรกไดเปนบตรของทานเหลานนแหละ, หญงสะใภกไดเปนหญง สะใภเหมอนกน, ทาสกไดเปนทาสเทยว. ตอมาวนหนง ทานเศรษฐใคร จะทดลองบญของตน จงใหคนชาระฉาง ๑,๒๕๐ ฉาง สนานศรษะแลว นงทประต แหงนดเบองบน. ฉางแมทงหมดเตมแลวดวยขาวสาลแดง มประการดงกลาวแลว. เศรษฐนนใครจะทดลองบญแมของชนทเหลอ จงกลาวกะภรรยาและบตรเปนตนวา "เธอทงหลาย จงทดลองบญแมของ พวกเธอเถด." ลาดบนน ภรรยาของเศรษฐนน ประดบแลวดวยเครอง อลงการทงปวง, เมอมหาชนกาลงแลดอยนนแล, ใชใหคนตวงขาวสาร ทงหลาย ใหหงขาวสวยดวยขาวสารเหลานน นงบนอาสนะอนเขาปลาด แลวทซมประต ถอทพพทองคาแลวใหปาวรองวา "ผมความตองการดวย ภตจงมา แลวไดใหจนเดมภาชนะทชนผมาแลว ๆ รบเอา. เมอนาง นนใหอยแมจนหมดวน กปรากฏเฉพาะตรงท ตกดวยทพพเทานน. ก ปทมลกษณะเกดเตมฝามอขางซาย, จนทรลกษณะเกดเตมฝามอขางขวา, เพราะนางจบหมอขาวดวยมอซาย จบทพพดวยมอขวา แลวถวายภตจน เตมบาตรของภกษสงฆ แมของพระพทธเจาในปางกอนทงหลาย ดวย ประการดงนแล. กเพราะเหตทนางถออาธมกรกกรองนาถวายแกภกษสงฆ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 57

เทยวไป ๆ มา ๆ; ฉะนนจนทรลกษณะจงเกดเตมฝาเทาเบองขวาของนาง, ปทมลกษณะจงเกดจนเตมฝาเทาเบองซายของนางนน. เพราะเหตน ญาตทงหลายจงขนานนามของนางวา " จนทปทมา."๑ แมบตรของเศรษฐนน สนานศรษะแลว ถอเอาถงกหาปณะพนหนง กลาววา " ผมความตองการดวยกหาปณะทงหลายจงมา" แลวไดใหจน เตมภาชนะทชนผมาแลว ๆ รบเอา. กหาปณะพนหนงกคงมอยในถงนน เอง. แมลกสะใภของเศรษฐนน ประดบดวยเครองอลงการทงปวง ถอ เอากระบงขาวเปลอกแลว นงทกลางแจง กลาววา " ผมความตองการ ดวยภตอนเปนพช จงมา" แลวไดใหจนเตมภาชนะทชนผมาแลว ๆ รบเอา. กระบง (ขาวเปลอก) กคงเตมอยตามเดมนนเอง. แมทาสของ เศรษฐนน ประดบแลวดวยเครองอลงการทงปวง เทยมโคทงหลายท แอกทองคาดวยเชอกทองคาถอเอาดามปฏกทองคา ใหของหอมอนบคคล พงเจมดวยนวทง ๕ แกโดยทงหลาย สวมปลอกทองคาทเขาทงหลาย ไปส นาแลวขบไป. รอย ๗ รอยคอ " ขางน ๓ รอย ขางโนน ๓ รอย ใน ทามกลาง ๑ รอย " ไดแตกแยกกนไปแลว. ชาวชมพทวปถอเอาสงของ บรรดาภต พช เงนทองเปนตน ตามทตนชอบใจจากเรอนของเศรษฐ เทานน. เศรษฐผมอานภาพมากอยางนน สดบวา " ไดยนวา พระศาสดา เสดจมาแลว" จงคดวา " เราจกกระทาการรบเสดจพระศาสดา" ออก ไปอย พบพวกเดยรถยในระหวางทาง, แมถกพวกเดยรถยเหลานนหาม ๑. หมายความวา มลกษณะเหมอนพระจนทรและดอกปทม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 58

อยวา " คฤหบด ทานเปนผกรยวาทะ๑ จะไปสสานกของพระสมณโคดม ผเปนอกรยวาทะ๓ เพราะเหตไร ? กมไดเชอถอยคาของพวกเดยรถยเหลานน เทยว ไปแลว ถวายบงคมพระศาสดาแลว นง ณ สวนสดขางหนง.

โทษของคนอนเหนไดงาย ลาดบนน พระศาสดาตรสอนบพพกถาแกเศรษฐนน. ในเวลาจบ เทศนา เศรษฐนนบรรลโสดาปตตผล แลวกราบทลความทตนถกพวก เดยรถยกลาวโทษแลวหามไวแดพระศาสดา. ครงนน พระศาสดาตรสกะ ทานเศรษฐนนวา " คฤหบด ขนชอวาสตวเหลานนยอมไมเหนโทษของตน แมมาก, ยอมโปรยโทษของชนเหลาอนแมไมมอยกระทาใหม ราวกะบคคล โปรยแกลบขนในทนน ๆ ฉะนน " ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา:- ๑๐. สทสส วชชมเส อตตโน ปน ทททส ปเรส ห โส วชชาน โอปนาต ยถาภส อตตโน ปน ฉาเหต กลว กตวา สโ. "โทษของบคคลเหลาอนเหนไดงาย, ฝายโทษ ของตนเหนไดยาก; เพราะวา บคคลนน ยอมโปรย โทษของบคคลเหลาอน เหมอนบคคลโปรยแกลบ, แตวายอมปกปด (โทษ) ของตน เหมอนพรานนก ปกปดอตภาพดวยเครองปกปดฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา สทสส ความวา โทษคอความพลง- ๑. ผกลาววา กรรมอนบคคลทาแลว ชอวาเปนอนทา. ๒. ผกลาววา กรรมอนบคคลทาแลว วา ไมเปนอนทา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 59

พลาดของบคคลอน แมมประมาณนอย อนบคคลเหนไดงาย คออาจเพอ จะเหนไดโดยงายทเดยว, สวนโทษของตน แมใหญยงอนบคคลเหนไดยาก. บทวา ปเรส ห ความวา เพราะเหตนนนนแล บคคลนนยอม โปรยโทษทงหลายของชนเหลาอนในทามกลางสงฆเปนตน เหมอนบคคล ยนบนทสงแลวโปรยแกลบลงอยฉะนน. อตภาพชอวา กล ดวยสามารถทประพฤตผดในนกทงหลาย ในคา วา กลว กตวา สโ๑ น. เครองปกปด มกงไมทพอหกไดเปนตน ชอวา กตวา (ในคาวา " กตวา" น ). นายพราน ชอวา สโ (ในคาวา "สโ" น.) อธบายวา นายพรานนกประสงคจะจบนกฆา ยอมปกปดอตภาพดวยเครองปกปด ฉนใด, บคคลยอมปกปดโทษของตนฉนนน. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองเมณฑกเศรษฐ จบ. ๑. แกอรรถตอนน บางอาจารยเหนวาใชวนจฉย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 60

๑๑. เรองพระอชฌานสญญเถระ [๑๙๒]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระเถระ รปหนงชอ อชฌานสญญ ตรสพระธรรมเทศนานวา "ปรวชชาน- ปสสสส" เปนตน.

คณวเศษใหเกดแกผเพงโทษผอน

ไดยนวา พระเถระนนเทยวแสหาแตโทษของภกษทงหลายเทานน วา " ภกษน ยอมนงอยางน, ภกษน ยอมหมอยางน." พวกภกษ กราบทลแดพระศาสดาวา " ขาแตพระองคผเจรญ พระเถระชอโนน ยอม กระทาอยางน." พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย ภกษผตงอยในขอวตรกลาว สอนอยอยางน ใคร ๆ ไมควรตเตยน, สวนภกษใด แสวงหาโทษของ ชนเหลาอน เพราะความมงหมายในอนยกโทษ กลาวอยางนแลวเทยวไป อย, บรรดาคณวเศษมฌานเปนตน คณวเศษแมอยางหนง ยอมไมเกด ขนแกภกษนน. อาสวะทงหลายเทานน ยอมเจรญอยางเดยว" ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา:- ๑๑. ปรวชชานปสสสส นจจ อชฌานส โน อาสวา ตสส วฑฒนต อารา โส อาสวกขยา. "อาสวะทงหลายยอมเจรญแกบคคลนน ผคอย ดโทษของบคคลอน ผมความมงหมายในอนยกโทษ เปนนตย, บคคลนน เปนผไกลจากความสนไปแหง อาสวะ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 61

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา อชฌานส โน ความวา บรรดา ธรรมทงหลายมฌานเปนตน ธรรมแมอยางหนง ยอมไมเจรญแกบคคลผ ชอวามากไปดวยการยกโทษ เพราะความเปนผแสหาโทษของชนเหลาอน วา "ควรนงอยางนน, ควรหมอยางน" เปนตน โดยทแทอาสวะทงหลาย ยอมเจรญ; เพราะเหตนน บคคลนน จงชอวาเปนผอยไกล คอแสนไกล จากความสนไปแหงอาสวะ กลาวคอพระอรหต. ในเวลาจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระอชฌานสญญเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 62

๑๒. เรองสภททปรพาชก [๑๙๓]

ขอความเบองตน พระศาสดา ผทมแลวบนพระแทนเปนทปรนพพาน ในสาลวน ของเจามลละทงหลาย อนเปนทแวะพก ใกลพระนครกสนารา ทรง ปรารภปรพาชกชอวาสภททะ ตรสพระธรรมเทศนานวา "อากาเสว ปท นตถ" เปนตน.

บรพกรรมของสภททะ ไดยนวา ในอดตกาล สภททปรพชกนน เมอนองชายใหทานอน เลศถง ๙ ครง ในเพราะขาวกลาครงหนง, ไมปรารถนาเพอจะให ทอถอย แลว ไดใหในกาลเปนทสด. เพราะฉะนน จงไมไดเพอจะเฝาพระศาสดา ทงในปฐมโพธกาล ทงในมชฌมโพธกาล, แตวาในปจฉมโพธกาล ในเวลาเปนทปรนพพาน แหงพระศาสดา คดวา "เราถามความสงสยของตน ในปญหา ๓ ขอ กะปรพาชกทงหลายซงเปนคนแก ไมถามกะพระสมณโคดม ดวยความ สาคญวา ' เปนเดก,' กบดน เปนกาลปรนพพานของพระสมณโคดมนน, วปฏสารพงบงเกดแกเราในภายหลง เพราะเหตไมถามพระสมณโคดม" แลวเขาไปเฝาพระศาสดา แมถกพระอานนทเถระหามอย เขาไปแลวส ภายในมาน เพราะความทพระศาสดาทรงกระทาโอกาสแลว ตรสวา "อานนท เธออยาหามสภททะเลย, สภททะจงถามปญหากะเรา" จงนง ใกลขางลางเตยงทลถามปญหาเหลานวา " ขาแตพระสมณะผเจรญ ชอวา รอยเทาในอากาศ มอยหรอหนอแล ? ชอวาสมณะภายนอกแตศาสนาน มอยหรอ ? สงขารทงหลายชอวาเทยง มอยหรอ ? "

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 63

พระศาสดาทรงแกปญหาของสภททะ

ลาดบนน พระศาสดา เมอจะตรสบอกความไมมแหงรอยเทา ในอากาศเปนตนเหลานนแกเขา จงทรงแสดงธรรมดวยพระคาถาเหลานน วา:- ๑๒. อากาเสว ปท นตถ สมโณ นตถ พาหโร ปปจาภรตา ปชา นปปปจา ตถาคตา. อากาเสว ปท นตถ สมโณ นตถ พาหโร สงขารา สสสตา นตถ นตถ พทธานมชต. "รอยเทาในอากาศนนเทยว ไมม; สมณะภาย นอก ไมม; หมสตวเปนผยนดยงแลวในธรรมเครอง เนนชา, พระตถาคตทงหลาย ไมมธรรมเครองเนนชา รอยเทาในอากาศนนเทยวไมม, สมณะภายนอก ไมม, สงขารทงหลาย (ชอวา) เทยง ไมม, กเลสชาต เครองหวนไหว ไมมแกพระพทธเจาทงหลาย."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ปท ความวา ชอวารอยเทาแหงสตวไร ๆ อนบคคลพงบญญตวา " มรปอยางน" ดวยสามารถแหงสและสณฐาน ในอากาศน ไมม. บทวา พาหโร ความวา ชอวาสมณะผดารงอยในมรรคและผล ภายนอกแตศาสนาของเรา ไมม. บทวา ปชา ความวา หมสตว กลาวคอสตวโลกน ยนดยงแลว ในธรรมเครองเนนชามตณหาเปนตนเทานน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 64

บทวา นปปปจา ความวา สวนพระตถาคตทงหลาย เปนผชอวา ไมมธรรมเครองเนนชา เพราะความทพระองคตดธรรมเครองเนนชา ทงปวงไดขาดแลว ทควงแหงไมโพธนนแล. ขนธ ๕ ชอวาสงขาร, ในขนธ ๕ เหลานน ขนธอยางหนงชอวา เทยง ไมม. บทวา อชต ความวา กชนทงหลายพงถอเอาวา " สงขารทงหลาย เปนสภาพเทยง" ดวยบรรดากเลสชาตเครองหวนไหว คอตณหามานะ และทฏฐอนใด, แมกเลสชาตเครองหวนไหวนนอยางหนงมไดมแกพระ- พทธเจาทงหลาย. ในเวลาจบเทศนา สภททปรพาชกตงอยแลวในอนาคามผล. พระ- ธรรมเทศนา ไดมประโยชนแมแกบรษทผประชมกนแลว ดงนแล. เรองสภททปรพาชก จบ. มลวรรควรรณนา จบ. วรรคท ๑๘ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 65

คาถาธรรมบท ธมมฏฐวรรคท ๑๙๑

วาดวยอรรถกถาคดทชอบธรรมของนกปราชญ [๒๙] ๑. บคคลไมชอวาตงอยในธรรม เพราะเหตท นาคดไปโดยความผลนผลน สวนผใดเปนบณฑต วนจฉยคดและไมใชคดทงสอง ยอมนาบคคลเหลา อนรปโดยความละเอยดลออ โดยธรรมสมาเสมอ ผนนอนธรรมคมครองแลว เปนผมปญญา เรากลาว วาตงอยในธรรม. ๒. บคคลไมชอวาเปนบณฑต เพราะเหตเพยง พดมาก (สวน) ผมความเกษม ไมมเวร ไมมภย เรากลาววา เปนบณฑต. ๓. บคคลไมชอวาทรงธรรม เพราะเหตทพด มาก สวนบคคลใด ฟงแมนดหนอย ยอมเหนธรรม ดวยนามกาย บคคลใดไมประมาทธรรม บคคลนน แลเปนผทรงธรรม. ๔. บคคลไมชอวาเปนเถระ เพราะมผมหงอก บนศรษะ ผมวยแกรอบแลวนน เราเรยกวา แกเปลา (สวน) ผใดมสจจะ ธรรมะ อหงสา สญญมะ และ ทมะ ผนนแล ผมมลทนอนคายแลว ผมปญญา เรากลาววา เปนเถระ.

๑. วรรคน มอรรถกถา ๑๐ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 66

๕. นระผมความรษยา มความตระหน โออวด จะชอวาคนด เพราะเหตสกวาทาการพดจดจาน หรอ เพราะมผวกายงามกหาไม สวนผใดตดโทสชาต ม ความรษยาเปนตนนไดขาด ถอนขนใหรากขาด ผนน มโทสะอนคายแลว มปญญา เราเรยกวา คนด. ๖. ผไมมวตร พดเหลาะแหละ ไมชอวาสมณะ เพราะศรษะโลน ผประกอบดวยความอยากและความ โลภจะเปนสมณะอยางไรได สวนผใดยงบาปนอย หรอใหญ ใหสงบโดยประการทงปวง ผนนเรากลาววา เปนสมณะ เพราะยงบาปใหสงบแลว. ๗. บคคลชอวาเปนภกษ เพราะเหตทขอกะคน พวกอนหามได บคคลสมาทานธรรมอนเปนพษ ไม ชอวาเปนภกษ ดวยเหตเพยงเทานน ผใดในศาสนาน ลอยบญและบาปแลว ประพฤตพรหมจรรย ในโลก ดวยการพจารณาเทยวไป ผนนแล เราเรยกวา ภกษ. ๘. บคคลเขลา ไมรโดยปกต ไมชอวาเปนมน เพราะความเปนผนง สวนผใดเปนบณฑตถอธรรม อนประเสรฐ ดจบคคลประคองตาชง เวนบาปทง- หลาย ผนนเปนมน เพราะเหตนน ผใดรอรรถทงสอง ในโลก ผนนเรากลาววา เปนมน เพราะเหตนน. ๙. บคคลไมชอวาเปนอรยะ เพราะเหตทเบยด- เบยนสตว บคคลทกลาววา เปนอรยะ เพราะไม เบยดเบยนสตวทงปวง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 67

๑๐. ภกษ ภกษยงไมถงอาสวกขย อยาเพงถง ความวางใจ ดวยเหตสกวาศลและวตร ดวยความ เปนพหสต ดวยอนไดสมาธ ดวยอนนอนในทสงด หรอ (ดวยเหตเพยงรวา) เราถกตองสขในเนกขมมะ ซงปถชนเสพไมไดแลว. จบธมมฏฐวรรคท ๑๙

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 68

๑๙. ธมมฏฐวรรควรรณนา ๑. เรองมหาอามาตยผวนจฉย [๑๙๔]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภมหาอามาตย ผวนจฉย ตรสพระธรรมเทศนานวา "น เตน โหต ธมมฏโ" เปนตน.

พวกภกษเหนมหาอามาตยรบสนบน ความพสดารวา วนหนง พวกภกษเทยวบณฑบาตในบานใกล ประตดานทศอดร แหงนครสาวตถ กลบจากบณฑบาตแลวมาสวหารโดย ทามกลางพระนคร. ขณะนน เมฆใหญตงขนยงฝนใหตกแลว. ภกษ เหลานน เขาไปสศาลาททาการวนจฉยอนตงอยตรงหนา เหนพวก มหาอามาตยผวนจฉยรบสนบนแลว ทาเจาของไมใหเปนเจาของ จงคด วา " โอ ! มหาอามาตยเหลานไมตงอยในธรรม, แตพวกเราไดมความ สาคญวา ' มหาอามาตยเหลานทาการวนจฉยโดยธรรม," เมอฝนหาย ขาดแลว, มาถงวหาร ถวายบงคมพระศาสดานง ณ สวนสดขางหนงแลว กราบทลความนน.

ลกษณะบคคลผตงอยและไมตงอยในธรรม พระศาสดาตรสวา "ภกษทงหลาย พวกอามาตยผวนจฉย เปนผ ตกอยในอานาจอคตมฉนทาคตเปนตน ตดสนความโดยผลนผลน ไมชอวา เปนผตงอยในธรรม, สวนพวกทไตสวนความผดแลว ตดสนความโดย ละเอยดลออ ตามสมควรแกความผดนนแหละ เปนผชอวาตงอยในธรรม" ดงนแลว ไดตรสพระคาถาเหลานวา:-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 69

๑. น เตน โหต ธมมฏโ เยนตถ สหสา นเย โย จ อตถ อนตถจ อโภ นจเฉยย ปณทโต อสาหเสน ธมเมน สเมน นยต ปเร ธมมสส คตโต เมธาว ธมมฏโต ปวจจต. " บคคลไมชอวาตงอยในธรรม เพราะเหตทนา คดไปโดยความผลนผลน; สวนผใดเปนบณฑต วนจ- ฉยคดและไมใชคดทงสอง ยอมนาบคคลเหลาอนไป โดยความละเอยดลออ โดยธรรมสมาเสมอ, ผนน อนธรรมคนครองแล เปนผปญญา เรากลาววา "ตงอยในธรรม."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา เตน แปลวา เพราะเหตเพยงเทานนเอง. บทวา ธมมฏโ ความวา บคคลผตงอยในธรรมเครองวนจฉย ท พระเจาแผนดนทงหลายจะพงทรงกระทาดวยพระองค ไมเปนผชอวาตงอย ในธรรม. บทวา เยน แปลวา เพราะเหตใด. บทวา อตถ ความวา ซงคดทหยงลงแลวอนควรตดสน. สองบทวา สหสา นเย ความวา บคคลผตงอยในอคต๑มฉนทาคต เปนตน ตดสนโดยผลนผลน คอโดยกลาวเทจ. อธบายวา จรงอย ผใด ตงอยในความพอใจ กลาวมสาวาท ยอมทาญาตหรอมตรของตนซงมใช เจาของนนแลใหเปนเจาของ, ตงอยในความชง กลาวเทจ ยอมทาคน ทเปนศตรของตนซงเปนเจาของแทจรงไมใหเปนเจาของ, ตงอยในความ ๑. อคต ๔ คอ ๑. ฉนทาคต ๒. โทสาคต ๓. โมหาคต ๔. ภยาคต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 70

หลง รบสนบนแลวในเวลาตดสน ทาเปนเหมอนสงจตไปในทอน แลด ขางโนนและขางน กลาวเทจ ยอมนาบคคลอนออกดวยคาวา " ผนชานะ, ผนแพ," ตงอยในความกลว ยอมยกความชานะใหผเปนใหญบางคนนนแล แมทถงความแพ; ผน ชอวายอมนาคดไปโดยความผลนผลน. ผนนไมเปน ผชอวาตงอยในธรรม. บาทพระคาถาวา โย จ อตถ อนตถจ ความวา ซงเหตทจรง และไมจรง. สองบทวา อโภ นจเฉยย ความวา สวนผใดเปนบณฑต วนจฉยเหตทเปนคดและไมเปนคดทงสองแลวยอมกลาว. บทวา อสาหเสน คอ โดยไมกลาวเทจ. วา ธมเมน แปลวา โดยธรรมเครองวนจฉย คอหาใชโดยอานาจอคต มฉนทาคตเปนตนไม บทวา สเมน คอ ยอมนาบคคลเหลาอนไป คอใหถงความชานะหรอ ความแพโดยสมควรแกความผดนนเอง. สองบทวา ธมมสส คตโต ความวา ผนนอนธรรมคมครองแลว คออนธรรมรกษาแลว ประกอบแลวดวยปญญาอนรงเรองในธรรม ชอวา มปญญา พระผมพระภาคเจาตรสวา "ผตงอยในธรรม" เพราะเปนผตงอย ในธรรมเครองวนจฉย. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองมหาอามาตยผวนจฉย จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 71

๒. เรองภกษฉพพคคย [๑๙๕]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษฉพพคคย ตรสพระธรรมเทศนานวา "น เตน ปณฑโต โหต " เปนตน.

ภกษฉพพคคยทาโรงภตใหอากล

ไดยนวา ภกษเหลานนเทยวทาโรงภตใหอากลในวดบาง ในบานบาง. ครนวนหนง ภกษทงหลายถามภกษหนมและสามเณรผทาภตกจในบาน แลวมา วา " ทานผมอาย โรงภตเปนเชนไร ?" ภกษหนมและสามเณร ตอบวา " อยาถามเลย ขอรบ," พวกภกษฉพพคคย กลาววา ' พวกเรา แหละเปนผฉลาด, พวกเราเปนบณฑต จกประหารภกษเหลาน โปรย หยากเยอทศรษะแลวนาออกไป ' แลวจบหลงพวกกระผมโปรยหยากเยอ อย ทาโรงภตใหอากล." ภกษทงหลาย ไปสสานกพระศาสดาแลว กราบ ทลความนน.

ลกษณะบณฑตและไมใชบณฑต พระศาสดาตรสวา ภกษทงหลาย เราไมเรยกคนพดมาก เบยดเบยนผอนวา ' เปนบณฑต,' แตเราเรยกคนทมความเกษม ไมมเวร ไมมภยเลยวา " เปนบณฑต " ดงนแลวตรสพระคาถานวา :- ๒. น เตน ปณฑโต โหต ยาวตา พห ภาสต เขม อเวร อภโย ปณฑโตต ปวจจต. "บคคลไมชอวาเปนบณฑต เพราะเหตเพยงพด มาก; (สวน) ผมความเกษม ไมมเวร ไมมภย เรา กลาววา เปนบณฑต."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 72

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ยาวตา เปนตน ความวา บคคลไม ชอวาเปนบณฑต เพราะเหตทพดมากในทามกลางสงฆเปนตน, สวน บคคลใด ตนเองเปนคนมความเกษม ชอวาไมมเวร เพราะเวร ๕ ไมม ผไมมภย คอภยยอมไมมแกมหาชน เพราะอาศยบคคลนน, ผนนชอวา " เปนบณฑต" ดงนแล. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษฉพพคคย จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 73

๓. เรองพระเอกทานเถระ [๑๙๖]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระขณาสพ ชอวาเอกทานเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา "น ตาวตา ธมมธโร" เปนตน

พวกเทวดาใหสาธแกเทศนาของพระเถระ

ไดยนวา พระเถระนน อยในราวไพรแหงหนงแตองคเดยว. อทาน ททานชาชองมอทานเดยวเทานนวา:- "ความโศกทงหลาย ยอมไมมแกบคคลผมจต มนคง ไมประมาท เปนมน ศกษาในทางแหงโมน- ปฏบต ผคงท ระงบแลว มสตทกเมอ." ไดยนวา ในวนอโบสถ ทานปาวรองการฟงธรรมเอง ยอมกลาว คาถาน. เสยงเทวดาสาธการดจวาเสยงแผนดนทรด. ครนวนอโบสถวนหนง ภกษผทรงพระไตรปฎก ๒ รป มบรวารรปละ ๕๐๐ ไดไปสทอยของทาน. ทานพอเหนภกษเหลานน กชนใจ กลาววา " ทานทงหลายมาในทน เปนอนทาความดแลว, วนน พวกกระผมจกฟงธรรมในสานกของทาน ทงหลาย." พวกภกษ. ทานผมอาย กคนฟงธรรมในทน มอยหรอ ? พระเอกทาน. ม ขอรบ, ราวไพรน มความบนลอลนเปน อนเดยวกน เพราะเสยงเทวดาสาธการในวนฟงธรรม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 74

พวกเทวดาไมใหสาธการแกเทศนาของภกษ ๒ รป

บรรดาภกษ ๒ องคนน พระเถระผทรงพระไตรปฎกองคหนง สวดธรรม, องคหนงกลาวธรรม. เทวดาแมองคหนงกมไดใหสาธการ. ภกษเหลานน จงพดกนวา " ทานผมอาย ทานกลาววา ' ในวนฟงธรรม พวกเทวดาในราวไพรน ยอมใหสาธการดวยเสยงดง,' นชออะไรกน ?" พระเอกทาน. ในวนอน ๆ เปนอยางนน ขอรบ, แตวนนกระผม ไมทราบวา ' นเปนเรองอะไร.' พวกภกษ. ผมอาย ถาอยางนน ทานจงกลาวธรรมดกอน. ทานจบพดวชนนงบนอาสนะแลว กลาวคาถานนนนแล. เทวดา ทงหลายไดใหสาธการดวยเสยงอนดง.

พวกภกษตเตยนเทวดา ครงนน ภกษทเปนบรวารของพระเถระทงสองงยกโทษวา " เทวดา ในราวไพรน ใหสาธการดวยเหนแกหนากน, เมอภกษผทรงพระไตรปฎก แมกลาวอยประมาณเทาน, กไมกลาวแมสกวาความสรรเสรญอะไร ๆ. เมอพระเถระแกองคเดยวกลาวคาถาหนงแลว, พากนใหสาธการดวยเสยง อนดง." ภกษเหลานนแมไปถงวหารแลว กราบทลความนนแดพระ- ศาสดา.

ลกษณะผทรงธรรมและไมทรงธรรม

พระศาสดาตรสวา ภกษทงหลาย เราไมเรยกผเรยนมากหรอ พดมากวา ' เปนผทรงธรรม ' สวนผใดเรยนคาถาแมคาถาเดยวแลวแทง ตลอดสจจะทงหลาย, ผนนชอวาเปนผทรงธรรม" ดงนแลว ตรส พระคาถานวา:-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 75

๓. น ตาวตา ธมมขโร ยาวตา พห ภาสต โย จ อปปมป สตวาน ธมม กาเยน ปสสต ส เว ธมมธโร โหต โย ธมม นปปมชชต. บคคล ไมชอวาทรงธรรม เพราะเหตทพดมาก; สวนบคคลใด ฟงแมนดหนอย ยอมเหนธรรมดวย นามกาย, บคคลใด ไมประมาทธรรม, บคคลนนแล เปนผทรงธรรม."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ยาวตา เปนตน ความวา บคคลไม ชอวาผทรงธรรม เพราะเหตทพดมาก ดวยเหตมการเรยน และการ ทรงจาและบอกเปนตน. แตชอวาตามรกษาวงศ รกษาประเพณ. บทวา อปปมป เปนตน ความวา สวนผใดฟงธรรมแมมประมาณ นอย อาศยธรรมะ อาศยอรรถะ เปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรม กาหนดรสจจะมทกขเปนตน ชอวายอมเหนสจธรรม ๔ ดวยนามกาย. ผนนแล ชอวาเปนผทรงธรรม. บาทพระคาถาวา โย ธมม นปปมชชต ความวา แมผใดเปนผม ความเพยรปรารภแลว หวงการแทงตลอดอยวา " (เราจกแทงตลอด) ในวนน ๆ แล" ชอวายอมไมประมาทธรรม, แมผนกชอวาผทรงธรรม เหมอนกน. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระเอกทานเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 76

๔. เรองพระลกณฏกภททยเถระ [๑๙๗]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระลกณ- ฏกภททยเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " น เตน เถโร โหต" เปนตน.

พวกภกษเหนพระเถระเขาใจวาเปนสามเณร

ความพสดารวา วนหนง เมอพระเถระนนไปสทบารงพระศาสดา พอหลกไปแลว, ภกษผอยปาประมาณ ๓๐ รป พอเหนทานกมาถวาย บงคมพระศาสดาแลวนง พระศาสดาทอดพระเนตรเหนอปนสยแหงพระ- อรหตของภกษเหลานนแลว ตรสถามปญหานวา " พระเถระองคหนง ไปจากน พวกเธอเหนไหม ?" พวกภกษ. ไมเหน พระเจาขา. พระศาสดา. พวกเธอเหนพระเถระนนมใชหรอ ? พวกภกษ. เหนสามเณรรปหนง พระเจาขา. พระศาสดา. ภกษทงหลาย นนไมใชสามเณร, นนเปนพระเถระ. พวกภกษ. เลกนก พระเจาขา.

ลกษณะเถระและมใชเถระ

พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย เราไมเรยกวา ' เถระ ' เพราะ ความเปนคนแก เพราะเหตสกวานงบนอาสนะพระเถระ, สวนผใด แทง ตลอดสจจะทงหลายแลว ตงอยในความเปนผไมเบยดเบยนมหาชน, ผน ชอวาเปนเถระ" ดงนแลว ไดตรสพระคาถาเหลานวา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 77

๔. น เตน เถโร โหต เยนสส ปลตสโร ปรปกโก วโย ตสส โมฆชณโณต วจจต. ยมห สจจจ ธมโม จ อหสา สโม ทโม ส เว วนตมโล ธโร โส เถโรต ปวจจต. " บคคล ไมชอวาเปนเถระ เพราะมผมหงอกบน ศรษะ ผมวยแกรอบแลวนน เราเรยกวา 'แกเปลา,' (สวน) ผใด มสจจะ ธรรมะ อหงสา สญญมะ และทมะ, ผนนมมลทนอนตายแลว ผมปญญา, เรากลาววา "เปนเถระ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ปรปกโก ความวา อนชรานอมไป รอบแลว คอถงความเปนคนแกแลว . บทวา โมฆชณโณ ความวา ชอวา แกเปลา เพราะภายในไมมธรรม เครองทาใหเปนเถระ. บทวา สจจจ ความวา กบคคลใดมสจจะทง ๔ เพราะความ เปนผแทงตลอดดวยอาการ ๑๖ และมโลกตรธรรม ๙ อยาง เพราะความ เปนผทาใหแจงดวยญาณ. คาวา อหสา นน สกวาเปนหวขอเทศนา. อธบายวา อปปมญญา- ภาวนาแม ๔ อยาง มอยในผใด. สองบทวา สโม ทโม ไดแก ศล และอนทรยสงวร. บทวา วนตมโล คอ มมลทนอนนาออกแลวดวย มรรคญาณ. บทวา ธโร คอ สมบรณดวยปญญาเปนเครองทรงจา. บทวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 78

เถโร ความวา ผนน พระผมพระภาคเจาตรสวา " เถระ" เพราะความเปน ผประกอบดวยธรรมเครองทาความเปนผมนคงเหลานน. ในกาลจบเทศนา ภกษเหลานนตงอยในพระอรหตแลว ดงนแล. เรองพระลกณฏกภททยเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 79

๕. เรองภกษมากรป [๑๙๘]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษมากรป ตรสพระธรรมเทศนานวา " น วากกรณมตเต " เปนตน. พระเถระบางพวกอยากไดลาภสกการะ ความพสดารวา สมยหนง พระเถระบางพวกเหนภกษหนมและ สามเณรทาการรบใชทงหลายมอนยอมจวรเปนตน แกอาจารยผบอก ธรรมของตนนนแล คดวา " แมเรากฉลาดในลทธพยญชนะ, ผลอะไร ๆ ไมมแกเราเลย; ผฉะนน เราพงเขาไปเฝาพระศาสดา ทลอยางนวา ' ขาแตพระองคผเจรญ พวกขาพระองคเปนผฉลาดในลทธพยญชนะ, ขอ พระองคจงบงคบภกษหนมและสามเณรทงหลายวา ' พวกเธอแมเรยน ธรรมในสานกของอาจารยอนแลว ยงไมสอบทานในสานกของภกษเหลาน แลว อยาสาธยาย,' ลาภสกการะจกเจรญแกเราทงหลาย ดวยอาการอยางน แล." พระเถระเหลานน เขาไปเฝาพระศาสดาแลว กราบทลอยางนน. พระศาสดาทรงสดบถอยคาของภกษเหลานนแลว ทรงทราบวา " ใคร ๆ กพดเชนนนได ดวยสามารถประเพณในพระศาสนานเทานน, แตภกษ เหลานเปนผอาศยลาภสกการะ" จงตรสวา " เราไมเรยกพวกเธอวา 'คนด' เพราะเหตสกวาพดจดจาน,๑ สวนผใดตดธรรมมความรษยาเปนตนเหลาน ไดแลว ดวยอรหตมรรค ผนแหละชอวาคนด" ดงนแลว ไดตรสพระ- คาถาเหลานวา:- ๑. เพราะเหตสกวาการกระทาซงคาพด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 80

๕. น วากกรณมตเตน วณณโปกขรตาย วา สาธรโป นโร โหต อสสก มจฉร สโ. ยสส เจต สมจฉนน มลฆจจ สมหต ส วนตโทโส เมธาว สาธรโปต วจจต. "นระผมความรษยา มความตระหน โออวด จะชอวาเปนคนด เพราะเหตสกวาทาการพดจดจาน หรอเพราะมผวกายงามกหาไม, สวนผใดตดโทส- ชาต มความรษยาเปนตนนไดขาด ถอนขนใหราก ขาด, ผนนมโทสะอนคายแลว มปญญา เราเรยกวา 'คนด."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา น วากกรณมตเตน ความวา เพราะ เหตสกวาทาการพด คอสกวาถอยคาอนถงพรอมดวยลกษณะ. บทวา วณณโปกขรตาย วา คอ เพราะความเปนผยงใจใหเอบอาบโดยมสรระ สมบรณดวยวรรณะ. บทวา นโร เปนตน ความวา นระผมใจรษยาใน เพราะลาภของคนอนเปนตน ประกอบดวยความตระหน ๕ อยาง๑ ชอวา ผโออวด เพราะคบธรรมฝายขาศก จะชอวาคนด เพราะเหตเพยงเทาน หามได. สองบทวา ยสส เจต เปนตน ความวา สวนบคคลใดตดโทสชาต ๑. ตระหน ๕ อยาง คอ อาวาสมจฉรยะ ตระหนทอย. กลมจฉรยะ ตระหนสกล. ลาภมจฉรยะ ตระหนลาภ. วณณมจฉรยะ ตระหนวรรณะ ตระหนธรรม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 81

มความรษยาเปนตนนไดขาดแลว ดวยอรหตมรรคญาณ ถอนขน ทาให รากขาดแลว, บคคลนนมโทสะอนคายแลว ประกอบดวยปญญาอนรงเรอง ในธรรม พระผมพระภาคเจาตรสวา " คนด." ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล เรองภกษมากรป จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 82

๖. เรองภกษชอหตถกะ [๑๙๙]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในกรงสาวตถ ทรงปรารภภกษชอ หตถกะ ตรสพระธรรมเทศนานวา "น มณฑเกน สมโณ " เปนตน.

พระหตถกะพดอวดด

ไดยนวา ภกษนนพดฟงไป กลาววา " ทานทงหลายพงไปสท ชอโนน ในกาลโนน, เราจกทาวาทะ" แลวไปในทนนกอน กลาวคา ทงหลายเปนตนวา " ดเถดทานทงหลาย, พวกเดยรถยไมมาเพราะกลวผม, นแหละเปนความแพของพวกเดยรถยเหลานน" เทยวพดฟงไป กลบ- เกลอนคาอนดวยคาอน.

ลกษณะสมณะและผมใชสมณะ พระศาสดาทรงสดบวา "ไดยนวา ภกษชอหตถกะทาอยางนน" แลวรบสงใหเรยกเธอมา ตรสถามวา " หตถกะ ไดยนวาเธอทาอยางนน จรงหรอ ?" เมอเธอกราบทลวา " จรง," จงตรสวา "เหตไฉน เธอจง ทาอยางนน ? ดวยวาผทามสาวาทเหนปานนน จะชอวาเปนสมณะ เพราะ เหตสกวามศรษะโลนเปนตนเทานนหามได; สวนผใด ยงบาปนอยหรอ ใหญใหสงบแลวตงอย ผนแหละชอวาสมณะ" ดงนแลว ไดตรสพระ- คาถาเหลานวา:- ๖. น มณฑเกน สมโณ อพพโต อลก ภณ อจฉาโลภสมาปนโน สมโณ ก ภวสสต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 83

โย จ สเมต ปาปาน อณถลาน สพพโส สมตตตา ห ปาปาน สมโณต ปวจจต. "ผไมมวตร พดเหลาะแหละ ไมชอวาสมณะ เพราะศรษะโลน, ผประกอบดวยความอยากและ ความโลภ จะเปนสมณะอยางไรได; สวนผใด ยง บาปนอยหรอใหญใหสงบโดยประการทงปวง, ผนน เรากลาววา 'เปนสมณะ' เพราะยงบาปใหสงบ แลว."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา มณฑเกน ความวา เพราะเหตสกวา ศรษะโลน. บทวา อพพโต คอเวนจากศลวตรและธดงควตร. สองบทวา อลก ภณ ความวา ผกลาวมสาวาท ประกอบดวยความอยากในอารมณ อน ยงไมถง และดวยความโลภในอารมณอน ถงแลว จกชอวาเปนสมณะ อยางไรได. บทวา สเมต ความวา สวนผใดยงบาปนอยหรอใหญให สงบ, ผนน พระผมพระภาคเจาตรสวา ' เปนสมณะ' เพราะยงบาป เหลานนใหสงบแลว. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษชอหตถกะ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 84

๗. เรองพราหมณคนใดคนหนง [๒๐๐]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพราหมณ คนใดคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา "น เตน ภกข โส โหต" เปนตน.

พราหมณอยากใหพระศาสดาเรยกตนวาภกษ ไดยนวา พราหมณนนบวชในลทธภายนอกเทยวภกษาอย คดวา "พระสมณโคดมเรยกสาวกของตนผเทยวภกษาวา ภกษ,' การทพระ- สมณโคดมเรยกแมเราวา ' ภกษ ' กควร." เขาเขาไปเฝาพระศาสดา ทลวา " ขาแตพระโคดมผเจรญ แมขาพเจากเทยวภกษาเลยงชพอย, พระองค จงเรยกแมขาพเจาวา 'ภกษ."

ลกษณะภกษและผมใชภกษ ลาดบนน พระศาสดาตรสกะพราหมณนนวา "พราหมณ เราหา เรยกวา ' ภกษ ' เพราะอาการเพยงขอ (เขาไม), เพราะผสมาทานธรรม อนเปนพษแลวประพฤตอย ยอมเปนผชอวาภกษหามได, สวนผใดเทยว ไปดวยพจารณาสงขารทงปวง, ผนนชอวาเปนภกษ" ดงนแลว ไดตรส พระคาถาเหลานวา :- ๗. น เตน ภกข โส โหต ยาวตา ภกขเต ปเร วสส ธมม สมาทาย ภกข โหต น ตาวตา. โยธ ปจ ปาปจ พาเหตวา พรหมจรยวา สงขาย โลเก จรต ส เว ภกขต วจจต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 85

"บคคลชอวาเปนภกษ เพราะเหตทขอกะคนพวก อนหามได, บคคลสมาทานธรรมอนเปนพษ ไมชอวา เปนภกษ ดวยเหตเพยงเทานน; ผใดในศาสนาน ลอยบญและบาปแลว ประพฤตพรหมจรรย (รธรรม) ในโลก ดวยการพจารณาเทยวไป ผนนแลเราเรยก วา 'ภกษ.'

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ยาวตา ความวา ชอวาเปนภกษ เพราะ เหตสกวาขอกะชนพวกอนหามได. บทวา วส๑ เปนตน ความวา ผท สมาทานธรรมไมเสมอ หรอธรรมมกายกรรมเปนตน อนมกลนเปนพษ ประพฤตอย หาชอวาเปนภกษไม. บทวา โยธ เปนตน ความวา ผใด ในศาสนาน ลอยคอบรรเทาบญและบาปแมทงสองนดวยมรรคพรหมจรรย ชอวาเปนผประพฤตพรหมจรรย. บทวา สงขาย คอ ดวยญาณ. บทวา โลเก เปนตน ความวา บคคลรธรรมแมทงหมดในโลก มขนธโลก เปนตน อยางนวา "ขนธเหลานเปนภายใน, ขนธเหลานเปนภายนอก" เทยวไป, ผนนพระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา ' ภกษ ' เพราะเปนผทาลาย กเลสทงหลายดวยญาณนนแลว. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพราหมณคนใดคนหนง จบ. ๑. บาลเปน วสส.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 86

๘. เรองเดยรถย [๒๐๑]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพวกเดยรถย ตรสพระธรรมเทศนานวา "น โมเนน" เปนตน.

เหตททรงอนญาตอนโมทนากถา ไดยนวา พวกเดยรถยเหลานนทาอนโมทนาแกพวกมนษย ใน สถานทตนบรโภคแลว, กลาวมงคลโดยนยเปนตนวา " ความเกษมจงม, ความสขจงม, อายจงเจรญ; ในทชอโนนมเปอกตม, ในทชอโนนมหนาม, การไปสทเหนปานนนไมควร" แลวจงหลกไป. กในปฐมโพธกาล ใน เวลาทยงไมทรงอนญาตวธอนโมทนาเปนตน ภกษทงหลายไมทาอน- โมทนาแกพวกมนษยในโรงภตเลย ยอมหลกไป. พวกมนษยยกโทษวา "พวกเราไดฟงมงคลแตสานกของเดยรถยทงหลาย, แตพระผเปนเจา ทงหลายนงเฉย หลกไปเสย." ภกษทงหลายยกราบทลความนนแดพระ- ศาสดา. พระศาสดาทรงอนญาตวา " ภกษทงหลาย ตงแตบดนไป ทานทง- หลายจงทาอนโมทนาในททงหลายมโรงภตเปนตน ตามสบายเถด, จงกลาว อปนสนนกถาเถด" ภกษเหลานนทาอยางนนแลว.

พวกเดยรถยตเตยนพทธสาวก

พวกมนษยฟงวธอนโมทนาเปนตน ถงความอตสาหะแลว นมนต ภกษทงหลาย เทยวทาสกการะ. พวกเดยรถยยกโทษวา " พวกเราเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 87

มนทาความเปนผนง, พวกสาวกของพระสมณโคดมเทยวกลาวกถามาก มาย ในททงหลายมโรงภตเปนตน.

ลกษณะมนและผไมใชมน พระศาสดาทรงสดบความนน ตรสวา " ภกษทงหลาย เราไมกลาว วา ' มน ' เพราะเหตสกวาเปนผนง; เพราะคนบางพวกไมร ยอมไมพด, บางพวกไมพด เพราะความเปนผไมแกลวกลา, บางพวกไมพด เพราะ ตระหนวา ' คนเหลาอนอยารเนอความอนดยงนของเรา; เพราะฉะนน คนไมชอวาเปนมน เพราะเหตสกวาเปนคนนง, แตชอวาเปนมน เพราะ ยงบาปใหสงบ." ดงนแลว ไดตรสพระคาถาเหลานวา :- ๘. น โมเนน มน โหต มฬหรโป อวททส โย จ ตลว ปคคยห วรมาทาย ปณฑโต ปาปาน ปรวชเชต ส มน เตน โส มน โย มนาต อโภ โลเก มน เตน ปวจจต. " บคคลเขลา ไมรโดยปกต ไมชอวาเปนมน เพราะความเปนผนง, สวนผใดเปนบณฑตถอธรรม อนประเสรฐ ดจบคคลประคองตาชง เวนบาป ทงหลาย, ผนนเปนมน, ผนนเปนมน เพราะเหต นน; ผใดรอรรถทงสองในโลก, ผนนเรากลาววา ' เปนมน ' เพราะเหตนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา น โมเนน ความวา กบคคลชอวาเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 88

มน เพราะโมนะคอมรรคญาณ๑ กลาวคอขอปฏบตเครองเปนมน กจรงแล, ถงอยางนน ในพระคาถาน พระผมพระภาคเจาตรสวา โมเนน หมายเอา ความเปนผนง. บทวา มฬหรโป คอ เปนผเปลา. บทวา อวททส คอ ไมรโดยปกต. อธบายวา " กบคคลเหนปาน นน แมเปนผนง กไมชอวาเปนมน; อกอยางหนง ไมชอวาโมไนยมน, แตเปนผเปลาเปนสภาพ และไมรโดยปกต. บาทพระคาถาวา โย จ ตล ว ปคคยห ความวา เหมอนอยาง คนยนถอตาชงอย, ถาของมากเกนไป, กนาออกเสย, ถาของนอย, ก เพมเขา ฉนใด; ผใดนาออก ชอวาเวนบาป ดจคนเอาของทมากเกนไป ออก. บาเพญกศลอยดจคนเพมของอนนอยเขา ฉนนนเหมอนกน; กแล เมอทาอยางนน ชอวาถอธรรมอนประเสรฐ คอสงสดทเดยว กลาวคอศล สมาธ ปญญา วมตต วมตตญาณทสสนะ เวนบาป คอกรรมทเปนอกศล ทงหลาย. สองบทวา ส มน ความวา ผนนชอวาเปนมน. หลายบทวา เตน โส มน ความวา หากมคาถามสอดเขามาวา " กเพราะเหตไร ผ นนจงชอวาเปนมน ?" ตองแกวา " ผนนเปนมน เพราะเหตทกลาว แลวในหนหลง." บาทพระคาถาวา โย มนาต อโภ โลเก ความวา บคคลผใดร อรรถทงสองน ในโลกมขนธเปนตนน โดยนยเปนตนวา "ขนธเหลาน เปนภายใน, ขนธเหลานเปนภายนอก" ดจบคคลยกตาชงขนชงอย ฉะนน. หลายบทวา มน เตน ปวจจต ความวา ผนน พระผมพระ- ภาคเจาตรสเรยกวา ' เปนมน ' เพราะเหตนน. ๑. ญาณอนสมปยตดวยมรรค.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 89

ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองเดยรถย จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 90

๙. เรองพรานเบดชออรยะ [๒๐๒]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพรานเบด ชออรยะคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา "น เตน อรโย โหต" เปนตน.

พรานเบดตองการใหพระศาสดาตรสเรยกตนวาอรยะ

ความพสดารวา วนหนง พระศาสดาทรงเหนอปนสยแหงโสดา- ปตตมรรคของนายอรยะนน เสดจเทยวบณฑบาตในบานใกลประตดานทศ อดร แหงกรงสาวตถ อนภกษสงฆแวดลอม เสดจมาแตบานนน. ขณะนน พรานเบดนนตกปลาอยดวยเบด เหนภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ไดทงคนเบดยนอยแลว. พระศาสดาเสดจกลบ ประทบยนอย ณ ทไมไกลพรานเบดนน ตรส ถามชอของพระสาวกทงหลาย มพระสารบตรเถระเปนตนวา " เธอชอไร ? เธอชอไร ?" แมพระสาวกเหลานน กกราบทลชอของตน ๆวา " ขา- พระองคชอสารบตร, ขาพระองคชอโมคคลลานะ" เปนตน. พรานเบด คดวา " พระศาสดายอมตรสถามชอสาวกทกองค, เหนจกตรสถามชอของ เราบาง."

ลกษณะผเปนอรยะและไมใชอรยะ พระศาสดาทรงทราบความปรารถนาของพรานเบดนน จงตรสถาม วา " อบาสก เธอชอไร ?" เมอเขากราบทลวา " ขาพระองคชออรยะ พระเจาขา " ตรสวา " อบาสก ผทฆาสตวเชนทานจะชอวาอรยะไมได,

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 91

สวนผทตงอยในความไมเบยดเบยนมหาชนจงจะชอวาอรยะ" ดงน แลว ตรสพระคาถานวา :- ๙. น เตน อรโย โหต เยน ปาณาต หสต อหสา สพพปาณาน อรโยต ปวจจต. "บคคลไมชอวาเปนอรยะ เพราะเหตทเบยด- เบยนสตว; บคคลทเรากลาววา ' เปนอรยะ' เพราะ ไมเบยดเบยนสตวทงปวง."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา อหสา ความวา เพราะไมเบยดเบยน. มคาอธบายไวเชนนวา: " บคคลไมเปนผชอวาอรยะ เพราะเหตท เบยดเบยนสตวทงหลาย; สวนผใดตงอยไกลจากความเบยดเบยน เพราะ ไมเบยดเบยนสตวทงปวงดวยฝามอเปนตน คอเพราะความทตนตงอยแลว ในภาวนาเมตตาเปนตน, ผนพระผมพระภาคเจาตรสเรยกวา ' อรยะ." ในกาลจบเทศนา พรานเบดตงอยในโสดาปตตผลแลว. เทศนาได มประโยชนแมแกบคคลผประชมกนแลว ดงนแล. เรองพรานเบดชออรยะ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 92

๑๐. เรองภกษมากรป [๒๐๓]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษมากรป ผถงพรอมดวยคณมศลเปนตน ตรสพระธรรมเทศนานวา "น สลพ- พตมตเตน" เปนตน. ไดยนวา บรรดาภกษเหลานน บางพวกไดมความคดอยางนวา " พวกเรามศลสมบรณแลว, พวกเราทรงซงธดงค, พวกเราเปนพหสต, พวกเราอยในเสนาสนะอนสงด, พวกเราไดฌาน, พระอรหตพวกเราได ไมยาก, พวกเราจกบรรลพระอรหต ในวนทพวกเราปรารถนานนเอง." บรรดาภกษเหลานน แมภกษผเปนอนาคามไดมความคดเชนนวา " บดน พระอรหตพวกเราไดไมยาก. วนหนง ภกษเหลานนแมทงหมดเขาไปเฝา พระศาสดา ถวายบงคมแลวนงอย อนพระศาสดาตรสถามวา " ภกษ ทงหลาย กจแหงบรรพชตของพวกเธอถงทสดแลวหรอหนอ ?" ตางก กราบทลอยางนวา "ขาแตพระองคผเจรญ พวกขาพระองคเหนปานนน; เพราะฉะนน พวกขาพระองคจงคดวา ' พวกเราสามารถเพอบรรลพระ- อรหตในขณะทปรารถนาแลว ๆ นนเอง' ดงนแลวอย." พระศาสดาทรงสดบถอยคาของภกษเหลานนแลว ตรสวา " ภกษ ทงหลาย ชอวาภกษจะเหนวา ' ทกขในภพของพวกเรานอย, ดวยคณ สกวาความเปนผมศลบรสทธเปนตน หรอดวยคณสกวาความสขของพระ- อนาคามไมควร, และยงไมถงความสนอาสวะ ไมพงใหความคดเกดขนวา ' เราถงสขแลว " ไดตรสพระคาถาเหลานวา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 93

๑๐. น สลพพตมตเตน พาหสจเจน วา ปน อถวา สมาธลาเภน ววตตสยเนน วา ผสาม เนกขมมสข อปถชชนเสวต ภกข วสสาสมาปาท อปปตต อาสวกขย. "ภกษ ภกษยงไมถงอาสวกขย อยาเพงถงความ วางใจ ดวยเหตสกวาศลและวตร ดวย ความเปน พหสต ดวยอนไดสมาธ ดวยอนนอนในทสงด หรอ (ดวยเหตเพยงรวา) ' เราถกตองสขในเนกขมมะ ซง ปถชนเสพไมไดแลว."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา สลพพตมตเตน คอ ดวยเหตสกวา ปารสทธศล ๔ หรอสกวาธดงคคณ ๑๓. บทวา พาหสจเจน วา ความวา หรอดวยเหตสกวาความเปนผ เรยนปฎก ๓. บทวา สมาธลาเภน ความวา หรอดวยอนไดสมาบต ๘. บทวา เนกขมมสข คอ สขของพระอนาคาม. เพราะฉะนน ภกษ อยาเพงถงความวางใจ ดวยเหตมประมาณเพยงรเทานวา ' เราถกตองสข ของพระอนาคาม.' บทวา อปถชชนเสวต ความวา อนปถชนทงหลายเสพไมได คอ อนพระอรยะเสพแลวอยางเดยว. ภกษเหลานน พระผมพระภาคเจาเมอ ทรงทกภกษรปใดรปหนง กตรสวา " ภกษ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 94

บทวา วสสาสมาปาท ความวา อยาเพงถงความวางใจ. มคา อธบายไวฉะนวา " ภกษ ชอวาภกษเปนผยงไมบรรลพระอรหต กลาว คอความสนไปแหงอาสวะ ไมพงถงความวางใจวา ' ภพของเรานอย นด หนอย ' ดวยเหตสกวา ความเปนผมคณมศลสมบรณเปนตนนเทานน; เหมอนคถแมมประมาณนอยกยงมกลนเหมนฉนใด, ภพแมมประมาณนอย กเปนเหตใหเกดทกขฉนนน." ในกาลจบเทศนา ภกษเหลานนตงอยในพระอรหตแลว, เทศนา ไดมประโยชนแมแกบคคลผประชมแลว ดงนแล. เรองภกษมากรป จบ. ธมมฏฐวรรควรรณนา จบ. วรรคท ๑๙ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 95

คาถาธรรมบท มรรควรรคท ๒๐๑

วาดวยมรรคมองค ๘ ประเสรฐ

[๓๐] ๑. บรรดาทางทงหลาย ทางมองค ๘ ประเสรฐ บรรดาสจจะทงหลาย บท ๔ ประเสรฐ บรรดาธรรม ทงหลาย วราคะประเสรฐ บรรดาสตว ๒ เทา และ อรปธรรมทงหลาย พระตถาคตผมจกษประเสรฐ ทางนเทานนเพอความหมดจดแหงทสสนะ ทางอน ไมม เพราะฉะนนทานทงหลายจงดาเนนตามทางน เพราะทางนเปนทยงมารและเสนามารใหหลง ดวยวา ทานทงหลายดาเนนไปตามทางนแลว จกทาทสดแหง ทกขได เราทราบทางเปนทสลดลกศรแลว จงบอก แกทานทงหลาย ทานทงหลายพงทาความเพยร เครองเผากเลส พระตถาคตทงหลายเปนแตผบอก ชนทงหลายผดาเนนไปแลว มปกตเพงพนจ ยอม หลดพนจากเครองผกของมาร. ๒. เมอใด บณฑตยอมเหนดวยปญญาวา สงขาร ทงปวงไมเทยง เมอนน ยอมหนายในทกข ความ หนายในทกข นนเปนทางแหงความหมดจด. เมอใด บณฑตยอมเหนดวยปญญาวา สงขาร ทงปวงเปนทกข เมอนน ยอมหนายในทกข ความ

๑. วรรคน มอรรถกถา ๑๐ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 96

หนายในทกข นนเปนทางแหงความหมดจด. เมอใด บณฑตยอมเหนดวยปญญาวา ธรรม ทงปวงเปนอนตตา เมอนน ยอมหนายในทกข ความ หนายในทกข นนเปนทางแหงความหมดจด. ๓. กบคคลยงหนมแนนมกาลง (แต) ไมขยน ในกาลทควรขยน เขาถงความเปนผเกยจคราน มใจ ประกอบดวยความดารอนจมแลว ขเกยจ เกยจคราน ยอมไมพบทางดวยปญญา. ๔. บคคลผมปกตรกษาวาจา สารวมดแลวดวย ใจ และไมควรทาอกศลดวยกาย พงยงกรรมบถ ทงสามเหลานใหหมดจด ทงยนดทางททานผแสวง หาคณประกาศแลว. ๕. ปญญายอมเกดเพราะการประกอบแล ความ สนไปแหงปญญา เพราะการไมประกอบ บณฑต รทาง ๒ แพรงแหงความเจรญ และความเสอมนน แลว พงตงตนไวโดยประการทปญญาจะเจรญขนได. ๖. ทานทงหลายจงตดกเลสดจปา อยาตด ตนไม ภยยอมเกดแตกเลสดจปา ภกษทงหลาย ทานทงหลายจงตดกเลสดจปา และดจหมไมตงอย ในปาแลว เปนผไมมกเลสดจปาเถด เพราะกเลสดจ หมไมตงอยในปา ถงมประมาณนดหนอยของนรชน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 97

ยงไมขาด ในนารทงหลายเพยงใด เขาเปนเหมอน ลกโคทยงดมนานม มใจปฏพทธในมารดาเพยงนน. ๗. เธอจงตดความเยอใยของตนเสย เหมอน บคคลถอนดอกโกมท ทเกดในสรทกาลดวยมอ จง เจรญทางแหงสนตทเดยว (เพราะ) พระนพพานอน พระสคตแสดงแลว. ๘. คนพาลยอมคดวา เราจกอยในทนตลอดฤด ฝน จกอยในทนในฤดหนาวและฤดรอน หารอนตราย ไม. ๙. มจจพานระนน ผมวเมาในบตรและปศสตว ผมใจของรนอารมณตาง ๆ ไป เหมอนหวงนาใหญ พดพาเอาชาวบานผหลบไปฉะนน. ๑๐. บณฑตทราบอานาจเนอความวา บตรทง- หลาย ยอมไมมเพอตานทาน บดาและพวกพองทง- หลายกไมมเพอตานทาน เมอบคคลถกความตาย ครอบงาแลว ความตานทานในญาตทงหลายยอมไมม ดงนแลว เปนผสารวมในศล พงชาระทางเปนทไป พระนพพานใหหมดจดพลนทเดยว. จบมรรควรรคท ๒๐

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 98

๒๐. มรรควรรควรรณนา ๑. เรองภกษ ๕๐๐ รป [๒๐๔]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบในพระเชตวน ทรงปรารภภกษ ๕๐๐ รป ตรสพระธรรมเทศนานวา "มคคานฏงคโก" เปนตน.

พวกภกษพดถงทางทตนเทยวไป ดงไดสดบมา ภกษเหลานน เมอพระศาสดาเสดจเทยวจารกไปใน ชนบทแลวเสดจมาสกรงสาวตถอก, นงในโรงเปนทบารง พดมรรคกถา ปรารภทางทตนเทยวไปแลว โดยนยเปนตนวา " ทางแหงบานโนนจาก บานโนนสมาเสมอ, ทางแหงบานโนน (จากบานโนน ) ไมสมาเสมอ, ม กรวด, ไมมกรวด."

อรยมรรคเปนทางใหพนทกข พระศาสดา ทรงเหนอปนสยแหงพระอรหตของภกษเหลานน เสดจ มายงทนนแลว ประทบนงเหนออาสนะทเขาปไว ตรสถามวา " ภกษ ทงหลาย บดนพวกเธอนงสนทนากนดวยกถาอะไรเลา ?" เมอภกษ เหลานนกราบทลวา " ดวยกถาชอน," ตรสวา " ภกษทงหลาย ทางท พวกเธอพดถงน เปนทางภายนอก ธรรมดาภกษทากรรมในอรยมรรค จงควร, (ดวยวา) ภกษเมอทาอยางนน ยอมพนจากทกขทงปวงได" ดงน แลว ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา:-.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 99

๑. มคคานฏงคโก เสฏโ สจจาน จตโร ปทา วราโค เสฏโ ธมมาน ทปทานจ จกขมา เอเสว มคโค นตถโ ทสสนสส วสทธยา. เอตห ตเมห ปฏปชชถ มารสเสต๑ ปโมหน เอตห ตเมห ปฏปนนา ทกขสสนต กรสสถ. อกขาโต โว มยา มคโค อาย สลลสตถน ตเมหห กจจ อาตปป อกขาตาโร ตถาคตา ปฏปนนา ปโมกขนต ฌายโน มารพนธนา. "บรรดาทางทงหลาย ทางมองค ๘ ประเสรฐ, บรรดาสจจะทงหลาย บท ๔ ประเสรฐ, บรรดาธรรม ทงหลาย วราคะประเสรฐ, บรรดาสตว ๒ เทา และ อรปธรรมทงหลาย พระตถาคตผมจกษประเสรฐ; ทางนเทานน เพอความหมดจดแหงทสสนะ ทาง อนไมม, เพราะฉะนน ทานทงหลายจงดาเนนตาม ทางน เพราะทางนเปนทยงมารและเสนามารให หลง, ดวยวา ทานทงหลายดาเนนไปตามทางนแลว จกทาทสดแหงทกขได; เราทราบทางเปนทสลดลกศร แลว จงบอกแกทานทงหลาย, ทานทงหลาย พงทาความเพยรเครองเผากเลส, พระตถาคตทงหลาย เปนแตผบอก, ชนทงหลายผดาเนนไปแลว มปกต เพงพนจ ยอมหลดพนจากเครองผกของมาร." ๑. อรรถกถา มารเสนปปโมหน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 100

บรรดาบทเหลานน บทวา มคคานฏงคโก ความวา ทางทงหลาย จงเปนทางไปดวยแขงเปนตนกตาม เปนทางทฏฐ ๖๒ กตาม บรรดา ทางแมทงหมด ทางมองค ๘ อนทาการละทาง ๘ มมจฉาทฏฐเปนตน ดวยองค ๘ มสมมาทฏฐเปนตน ทานโรธใหเปนอารมณ ยงกจมอนกาหนด รทกขเปนตน ในสจจะแมทงสใหสาเรจ ประเสรฐคอยอดเยยม. บาทพระคาถาวา สจจาน จตโร ปทา ความวา บรรดาสจจะ เหลาน แมทงหมด จงเปนวจสจจะอนมาแลว (ในพระบาล) วา " บคคล พงกลาวคาสตย, ไมพงโกรธ," เปนตนกตาม, เปนสมมตสจจะอนตาง โดยสจจะเปนตนวา " เปนพราหมณจรง, เปนกษตรยจรง" กตาม, เปนทฏฐสจจะ (โดยนย) วา๑ " สงนเทานนจรง, สงอนเปลา," เปนตน กตาม, เปนปรมตถสจจะ อนตางโดยสจจะเปนตนวา " ทกขเปนความจรง อนประเสรฐ" กตาม, บท ๔ มบทวา " ทกข เปนความจรงอนประเสรฐ " เปนตน ชอวาประเสรฐ เพราะอรรถวาทกขอนโยคาวจรควรกาหนดร เพราะอรรถวาสมทยอนโยคาวจรควรละ เพราะอรรถวานโรธอนโยคาวจร ควรทาใหแจง, เพราะอรรถวามรรคมองค ๘ อนโยคาวจรควรเจรญ เพราะอรรถวาแทงตลอดไดดวยญาณอนเดยว๒ และเพราะอรรถวาแทง ตลอดไดโดยแนนอน. บาทพระคาถาวา วราโค เสฏโ ธมมาน ความวา บรรดาธรรม ทงปวง วราคะ กลาวคอพระนพพาน ชอวาประเสรฐ เพราะพระพทธ- พจนวา๓ ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายทปจจยปรงแตงกด ทปจจยไม ๑. อง. ทสก. ๒๔/๒๑๐. ๒.แปลวา:- เพราะอรรถวา แทงตลอดไดในขณะเดยวกนกม. ๓. ข. อต. ๒๕/๒๙๘.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 101

ปรงแตงกด มประมาณเพยงไร, บรรดาธรรมเหลานนวราคะเรากลาววา เปนยอด." บาทพระคาถาวา ทปทานจ จกขมา ความวา บรรดาสตว ๒ เทา อนตางโดยเทวดาและมนษยเปนตนแมทงหมด พระตถาคตผมจกษ๑ ๕ ประการเทานน ประเสรฐ. จ ศพท มอนประมวลมาเปนอรรถ ยอม ประมวลเอาอรปธรรมทงหลายดวย; เพราะฉะนน แมบรรดาอรปธรรม ทงหลาย พระตถาคตกเปนผประเสรฐ คอสงสด. บาทพระคาถาวา ทสสนสส วสทธยา ความวา ทางใดทเรา (ตถาคต) กลาววา " ประเสรฐ" ทางนนเทานน เพอความหมดจดแหง ทสสนะคอมรรคและผล; ทางอนยอมไมม. บทวา เอต ห ความวา เพราะเหตนน ทานทงหลายจงดาเนน ทางนน นนแหละ. กบทวา มารเสนปปโมหน นน พระผมพระภาคเจายอมตรสวา " เปนทหลงแหงมาร คอเปนทลวงแหงมาร." บทวา ทกขสส ความวา ทานทงหลายจกทาทสด คอเขตแดน แหงความทกขในวฏฏะแมทงสนได. บทวา สลลสตถน เปนตน ความวา เราเวนจากกจทงหลาย ม การไดฟง (จากผอน) เปนตน ทราบทางนน อนเปนทสลดออกคอยาย ไดแกถอนออกซงลกศรทงหลาย มลกศรคอราคะเปนตน โดยประจกษ แกตนแลวทเดยว จงบอกทางน, บดนทานทงหลายพงทา ไดแกควรทา ความเพยรคอสมมปปธาน อนถงซงการนบวาอาตปปะ เพราะเปนเครอง ๑. มงสจกข จกษคอดวงตา ๑ ทพพจกข จกษทพย ๑ ปญญาจกข จกษคอปญญา ๑ พทธจกข จกษแหงพระพทธเจา ๑ สมนตจกข จกษรอบคอบ ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 102

เผากเลสทงหลาย เพอประโยชนแกการบรรลทางนน. เพราะพระตถาคต ทงหลายเปนแตผบอกอยางเดยว, เพราะฉะนน ชนทงหลายผปฏบตแลว ดวยสามารถแหงทางทพระตถาคตเจาเหลานนตรสบอกแลว มปกตเพง ดวยฌานสองอยาง ยอมหลดพนจากเครองผกแหงมารกลาวคอวฏฏะอน เปนไปในภมสาม. ในเวลาจบเทศนา ภกษเหลานนดารงอยแลวในพระอรหตผล. พระธรรมเทศนาไดสาเรจประโยชนแมแกบคคลผประชมกนแลว ดงนแล. เรองภกษ ๕๐๐ รป จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 103

๒. เรองภกษ ๕๐๐ รปอนอก [๒๐๕]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษ ๕๐๐ รป ตรสพระธรรมเทศนานวา " สพเพ สงขารา" เปนตน.

ภกษเรยนกมมฏฐาน

ดงไดสดบมา ภกษเหลานนเรยนกมมฏฐานในสานกพระศาสดาแลว แมพากเพยรพยายามอยในปา กไมบรรลพระอรหต จงคดวา " เราจก เรยนกมมฏฐานใหวเศษ" ดงนแลวไดไปสสานกพระศาสดา.

ทางแหงความหมดจด พระศาสดาทรงพจารณาวา " กมมฏฐานอะไรหนอแล เปนท สบายของภกษเหลาน ?" จงทรงดารวา " ภกษเหลาน ในกาลแหง พระพทธเจาทรงพระนามวากสสป ตามประกอบแลวในอนจจลกษณะสน สองหมนป, เพราะฉะนน การแสดงคาถาดวยอนจจลกษณะนนแลแกเธอ ทงหลาย สก ๑ คาถายอมควร ดงนแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย สงขาร แมทงปวงในภพทงหลายมกามภพเปนตน เปนสภาพไมเทยงเลย เพราะ อรรถวามแลวไมม " ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา :- ๒. สพเพ สงขารา อนจจาต ยทา ปาย ปสสต อถ นพพนทต ทกเข เอส มคโค วสทธยา. "เมอใด บณฑตยอมเหนดวยปญญาวา ' สงขาร ทงปวงไมเทยง,' เมอนน ยอมหนายในทกข, ความ หนายในทกข นนเปนทางแหงความหมดจด."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 104

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน หลายบทวา สพเพ สงขารา เปนตน ความ วา เมอใดบณฑตยอมเหนดวยวปสสนาปญญาวา " ขนธทงหลายทเกด ขนแลวในภพทงหลายมกามภพเปนตน ชอวาไมเทยง เพราะตองดบใน ภพนน ๆ เอง," เมอนน ยอมหนายในทกขอนเนองดวยการบรหารขนธ น, เมอหนายยอมแทงตลอดสจจะทงหลาย ดวยสามารถแหงกจ มการ กาหนดรทกขเปนตน. บาทพระคาถาวา เอส มคโค วสทธยา ความวา ความหนายใน ทกข นนเปนทางแหงความหมดจด คอแหงความผองแผว. ในเวลาจบเทศนา ภกษเหลานนตงอยในพระอรหตผลแลว. เทศนา ไดสาเรจประโยชนแมแกบรษททประชมกนแลว ดงนแล.

เรองภกษ ๕๐๐ รปอนอก จบ. แมในพระคาถาท ๒ เรองกอยางนนเหมอนกน. กในกาลนน พระผมพระภาคเจา ทรงทราบความทภกษเหลานน ทาความเพยรในอน กาหนดสงขารโดยความเปนทกขแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ขนธแม ทงปวง เปนทกขแท เพราะอรรถวาถกทกขบบคน" ดงนแลว จงตรส พระคาถานวา:- สพเพ สงขารา ทกขาต ยทา ปาย ปสสต อถ นพพนทต ทกเข เอส มคโค วสทธยา. " เมอใด บณฑตยอมเหนดวยปญญาวา ' สงขาร ทงปวงเปนทกข,' เมอนน ยอมหนายในทกข, ความ หนายในทกข นนเปนทางแหงความหมดจด."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 105

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ทกขา ความวา ชอวาเปนทกข เพราะ อรรถวาถกทกขบบคน. บททเหลอ กเชนกบบทอนมในกอนนนแล. แมในพระคาถาท ๓ กมนยเชนนนเหมอนกน. กในพระคาถาท ๓ น พระผมพระภาคเจาทรงทราบความทภกษเหลานนเปนผตามประกอบ แลว ในอนกาหนดสงขารโดยความเปนอนตตา ในกาลกอนอยางสนเชง แลว ตรสวา " ภกษทงหลาย ขนธแมทงปวงเปนอนตตาแท เพราะ อรรถวาไมเปนไปในอานาจ" ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา:- สพเพ ธมมา อนตตาต ยทา ปาย ปสสต อถ นพพนทต ทกเข เอส มคโค วสทธยา. " เมอใด บณฑตยอมเหนดวยปญญาวา ' ธรรม ทงปวงเปนอนตตา,' เมอนน ยอมหนายในทกข, ความหนายในทกข นนเปนทางแหงความหมดจด."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน สองบทวา สพเพ ธมมา พระผมพระภาคเจา ทรงประสงคเอาขนธ ๕ นเอง. บทวา อนตตา ความวา ชอวา อนตตา คอวางเปลา ไมมเจาของ ไดแกไมมอสระ เพราะอรรถวาไมเปนไปในอานาจ เพราะใคร ๆ ไม อาจใหเปนไปในอานาจวา " ธรรมทงปวง จงอยาแก จงอยาตาย." บททเหลอ กเชนกบบททมแลวในกอนนนเอง ดงนแล. เรองภกษ ๕๐๐ รปอนอก จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 106

๓. เรองพระปธานกมมกตสสเถระ [๒๐๖]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระปธาน- กมมกตสสเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา "อฏานกาลมห" เปนตน.

พวกภกษประสงคจะกราบทลคณทตนได ไดยนวา กลบตรชาวกรงสาวตถประมาณ ๕๐๐ คน บวชในสานก พระศาสดา เรยนกมมฏฐานแลวไดไปสปา. บรรดาภกษเหลานน รปหนง พกอยในทนนเอง. ทเหลอทาสมณธรรมอยในปา บรรลพระอรหต คด วา " พวกเราจกกราบทลคณอนตนไดแลวแดพระศาสดา" ได (กลบ) ไปยงกรงสาวตถอก. อบาสกคนหนง เหนภกษเหลานนผเทยวบณฑบาต อยในบานแหงหนง ในทประมาณโยชนหนงแตกรงสาวตถ จงตอนรบ ดวยวตถทงหลายมยาคและภตเปนตน ฟงอนโมทนาแลว จงนมนตเพอ ประโยชนแกการฉนในวนรงขน. ภกษเหลานน ไปถงกรงสาวตถในวนนนเอง เกบบาตรและจวร ไวแลว ในเวลาเยนเขาไปเฝาพระศาสดา ถวายบงคมนงอยแลว. พระ- ศาสดา ทรงแสดงความยนดอยางยงกบดวยภกษเหลานน ไดทรงทาการ ตอนรบแลว.

ความไมรจกกาลใหเกดความเดอดรอน ขณะนน ภกษสหายแหงภกษเหลานน ผยงเหลออยในทนน คดวา " เมอพระศาสดาทรงทาการตอนรบภกษเหลานน พระโอษฐยอม ไมพอ (จะตรส), แตหาตรสปราศรยกบดวยเราไม เพราะมรรคและผล

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 107

ของเราไมม, ในวนนแหละเราบรรลพระอรหตแลว จกใหพระศาสดา ตรสปราศรยกบดวยเรา." ภกษแมเหลานนทลลาพระศาสดาวา " พวก ขาพระองคอนอบาสกคนหนง ในหนทางเปนทมา นมนตเพอฉนเชาใน วนพรงน จกไปในทนนแตเชาเทยว." ลาดบนน ภกษผสหายแหงภกษ เหลานน เดนจงกรมตลอดคนยงรง ลมลงทแผนหนแผนหนงในทสด จงกรม ดวยอานาจแหงความหลบ. กระดกขาแตกแลว. เธอรองดวย เสยงดง. พวกภกษผเปนสหายเหลานนของเธอจาเสยงได ตางวงเขาไปขาง โนนและขางน. เมอภกษเหลานน ตามประทปทากจทควรทาแกภกษนน อยนนแล, อรณขนแลว. ภกษเหลานนไมไดโอกาสไปบานนน.

ทรงแสดงชาดกในเรองไมรจกกาล ลาดบนน พระศาสดาตรสกะภกษเหลานนวา " ภกษทงหลาย พวก เธอไมไปสบาน เปนทเทยวภกษาหรอ ? ภกษเหลานน ทลรบวา " อยาง นน พระเจาขา " แลวกราบทลเรองนน. พระศาสดาตรสวา " ภกษ ทงหลาย ภกษนนทาอนตรายลาภของพวกเธอในบดนเทานนหามได, แม ในกาลกอน เธอกไดทาแลวเหมอนกน" อนภกษเหลานนทลวงวอน แลว ทรงนาอดตนทานมา ตรสชาดก๑ใหพสดารวา:- " บคคลใด ยอมปรารถนาจะทากจทควรทากอน ไว (ทา) ภายหลง, บคคลนน ยอมเดอดรอนภาย- หลง, เหมอนมาณพผหกกงไมกมฉะนน." ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๓. อรรถกถา. ๒/๑๑๙. วรณชาดก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 108

ไดยนวา ภกษเหลานนไดเปนมาณพ ๕๐๐ ในกาลนน, มาณพผ เกยจครานไดเปนภกษน, สวนอาจารยไดเปนพระตถาคตดวยประการฉะน. พระศาสดา ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ตรสวา " ภกษ ทงหลาย กบคคลใดไมทาความขยน ในกาลทควรขยน เปนผมความ ดารอนจมแลว เปนผเกยจคราน, บคคลนนยอมไมบรรลคณวเศษอนตาง โดยคณมฌานเปนตน" ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา :- ๓. อฏานกาลมห อนฏหาโน ยวา พล อาลสย อเปโต สสนนสงกปปมโน กสโต ปาย มคค อลโส น วนทต. " กบคคลยงหนมแนนมกาลง (แต) ไมขยนใน กาลทควรขยน เขาถงความเปนผเกยจคราน มใจ ประกอบดวยความดารอนจมแลว ขเกยจ เกยจคราน ยอมไมประสบทางดวยปญญา."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อนฏหาโน ความวา ไมขยนคอ ไมพยายาม. สองบทวา ยวา พล ความวา เปนผตงอยในความเปนคน รนหนม ทงถงพรอมดวยกาลง. สองบทวา อาลสย อเปโต ความวา ยอมเปนผเขาถงแลวซงความเปนผเกยจคราน คอกนแลว ๆ กนอน. บทวา สสนนสงกปปมโน ความวา ผมจตประกอบดวยความดารอนจม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 109

ดงลงแลว เพราะมจฉาวตกสาม.๑ บทวา กสโต ไดแกผไมมความเพยร. บทวา อลโส ความวา บคคลนน เกยจครานมาก เมอไมเหนอรยมรรค อนพงเหนดวยปญญา จงชอวา ยอมไมประสบ คอไมได. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระปธานกมมกตสสเถระ จบ. ๑. มจฉาวตก ๓ คอ ๑. กามวตก ตรกในกาม ๒. พยาบาทวตก ตรกในการพยาบาท ๓. วหงสาวตก ตรกในการเบยดเบยนคนอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 110

๔. เรองสกรเปรต [๒๐๗]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภสกรเปรต ตรสพระธรรมเทศนานวา "วาจานรกข" เปนตน.

พระมหาโมคคลลานเถระเหนเปรต ความพสดารวา วนหนงพระมหาโมคคลลานเถระลงจากภเขาคชฌกฏ กบพระลกขณเถระ ไดทาการยมแยมในประเทศแหงหนง อนพระลกขณ- เถระถามวา " ทานผมอาย อะไรหนอ เปนเหตแหงการทาความยมแยม ใหปรากฏ ?" กลาววา " ทานผมอาย กาลนมใชกาลแหงปญหาน, ทาน ควรถามผมในสานกของพระศาสดา " ดงนแลว เทยวบณฑบาตในกรง ราชคฤหกบพระลกขณเถระนนเอง กลบจากบณฑบาตแลวไปสพระเวฬวน ถวายบงคมพระศาสดาแลวนง. ลาดบนน พระลกขณเถระถามความนนกะทาน. ทานกลาววา " ผมอาย ผมไดเหนเปรตตนหนง, สรระของมนประมาณ ๓ คาวต, สรระนนคลายสรระของมนษย สวนศรษะของมนเหมอนศรษะของสกร, หางของมนเกดทปาก, หมหนอนไหลออกจากปากนน, ผมคดวา ' เรา ไมเคยเหนสตวมรปอยางน ' ครนเหนเปรตนนแลว จงไดทาการยมแยม ใหปรากฏ."

พระศาสดาตรสรบรอง พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย พวกสาวกของเรามจกษอย หนอ " แลวตรสวา " แมเรากไดเหนสตวนนทควงแหงตนโพธเหมอน กน. แตไมพด ดวยอนเคราะหแกชนเหลาอนวา ' กชนเหลาใดไมพง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 111

เชอตอเรา, ความไมเชอนน พงมกรรมมใชประโยชนเกอกลแกชนเหลา นน, บดนเราไดโมคคลลานะเปนพยาน จงกลาว, โมคคลลานะพดจรง ภกษทงหลาย." ภกษทงหลายฟงเรองนแลว ทลถามพระศาสดาวา "ขาแตพระองค ผเจรญ กบรพกรรมของเปรตนนเปนอยางไร ?" พระศาสดาตรสวา " ถาอยางนน พวกเธอจงฟงเถด ภกษทงหลาย" แลวทรงนาอดตนทาน มา ตรสบรพกรรมของเปรตนน (ดงตอไปน) :-

บรพกรรมของสกรเปรต

ไดยนวา ในกาลแหงพระพทธเจาทรงพระนามวากสสป พระเถระ ๒ รปพรอมเพรยงกนในอาวาสใกลหมบานตาบลหนง. ในพระ ๒ รปนน รปหนงมพรรษา ๖๐, รปหนงมพรรษา ๕๙, รปทมพรรษา ๕๙ นน ถอบาตรและจวรของพระเถระนอกนเทยวไป, ไดทาวตรปฏบตทกอยาง เหมอนสามเณร. เมอพระเถระทงสองนนอยพรอมเพรยงกน ดจพนอง ทอยในทองมารดาเดยวกน, พระธรรมกถกรปหนงมาสทอย (ของพระ- เถระทงสอง) แลว กกาลนน เปนวนธมมสสวนะ. พระเถระทงสอง สงเคราะหพระธรรมกถกแลวพดวา " ทานสตบรษ ขอทานจงกลาว ธรรมกถาแกพวกผมเถด. " พระธรรมกถกนน กกลาวธรรมกถาแลว. พระเถระทงสองมจตยนดวา " พวกเราไดพระธรรมกถกแลว " รงขน พาทานเขาไปบณฑบาตยงบานใกลเคยง ทาภตกจเสรจในบานนนแลว กลาววา " ทานผมอาย ขอทานจงกลาวธรรมกถาหนอยหนงจากททไดพก ไวในวนวาน" แลวนมนตใหทานกลาวธรรมแกพวกมนษย. พวกมนษย ฟงธรรมกถาแลว นมนตแมเพอตองการ (ใหฉน) ในวนรงขน. พระ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 112

เถระทงสองพาพระธรรมกถกนนเทยวบณฑบาต ในบานเปนทเทยวภกษา บานละสองวนโดยรอบ อยางน. พระธรรมกถกคดวา "พระเถระสอง รปน เปนผออนโยนยงนก, การทเราใหพระแมทงสองรปนหนไปเสย แลวอยในวดนควร." ในตอนเยนทานไปสทบารงของพระเถระในเวลาท ภกษทงสองลกไปแลว กลบเขาไปหาพระมหาเถระแลวพดวา "ทาน ผเจรญ เรองบางอยางทผมควรพดมอย," เมอพระมหาเถระกลาววา "จงพดเถด ผมอาย." คดหนอยหนงแลวพดวา "ทานผเจรญ ขน ชอวาการพดมโทษมาก" ไมพดอะไร แลวหลกไป. พระธรรมกถกนน ไปสสานกแมของพระอนเถระกไดทาอยางนนเหมอนกน. ในวนท ๒ ทาน กทาอยางนนเหมอนกน, ในวนท ๓ เมอความรวนเรอยางยงเกดแกพระ- เถระทงสองนนแลว, เขาไปหาพระมหาเถระแลวพดวา "ทานผเจรญ คาบางอยางทผมควรจะพดมอย, แตผมไมอาจพดในสานกของทานได." ถกพระเถระรบเราวา "ไมเปนไร คณ, จงพดเถด" จงกลาววา "ทาน ผเจรญ กทาไม พระอนเถระจงไมถกกบทาน ?" พระมหาเถระ. ทานสตบรษ ทานพดอะไรนน; ผมทงสองเปน เหมอนบตรผอยในทองมารดาเดยวกน, ในผมทงสองรป รปหนงไดสงของ แลว รปแมนอกนกเปนอนไดเหมอนกน, โทษของพระเถระนน อนผม เคยเหน ยอมไมม ตลอดกาลมประมาณเทาน. พระธรรมกถก. อยางนนหรอ ? ทานผเจรญ. พระมหาเถระ. อยางนน คณ. พระธรรมกถก. ทานผเจรญ พระอนเถระพดกะผมอยางนวา ' ทาน สตบรษ ทานเปนกลบตร, ทานทาการคบหากบพระมหาเถระนน ดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 113

ทาในใจวา ' พระมหาเถระน มความละอาย มศลเปนทรก, ควรพจารณา แลวจงทา, ตงแตวนทผมมาถง พระอนเถระนนพดกะผมอยางน. พระมหาเถระพอไดฟงคานน กมใจโกรธแคน แตกแลว ดจ ภาชนะทเขาทาดวยดน อนบคคลตดวยไมฉะนน. พระธรรมกถกแมนอกน ลกไปสานกของพระอนเถระ แลวไดพดเหมอนอยางนน. แมพระอนเถระ กไดแตกอยางนนเหมอนกน. ในพระเถระสองรปนน แมรปหนง ชอวา เคยแยกกนเขาไปบณฑบาต ยอมไมม ตลอดกาลเทาน แมกจรง, ถง ดงนน ในวนรงขน พระเถระทงสองไดแยกกนเขาไปบณฑบาต, พระ- อนเถระมาถงกอนแลว ไดยนอยทศาลาเปนทบารง, พระมหาเถระไดมา ถงในภายหลง. พระอนเถระเหนทานแลว จงคดวา "เราควรรบบาตร และจวรของพระเถระนหรอไมหนอ ?" ทานแมคดวา "บดนเราจกไม รบ" ดงนแลว กยงทาจตใหออนได ดวยทาในใจวา "ชางเถด กรรม เหนปานน อนเราไมเคยทา, การทเรายงวตรของตนใหเสยไปไมสมควร" ดงนแลว เขาไปหาพระเถระ กลาววา "ทานผเจรญ ทานจงใหบาตรและ จวร." พระมหาเถระนอกน ชนวตวาดวา "จงไป คนหวดอ, คณ ไมควรจะรบบาตรและจวรของฉน," เมอพระอนเถระนนกลาววา "จรง ละขอรบ, ถงผมกคดแลววา ' จกไมรบบาตรและจวรของทาน," กลาว วา "ทานผมอายผใหม ทาไมทานจงคดวา ' ความเกยวของอะไร ๆ ใน วหารนของเรามอย ?". แมพระอนเถระนอกนกกลาววา "ทานผเจรญ กทาไมทานจงสาคญอยางนวา ' ความเกยวของอะไร ๆ ในวหารนของเรา มอย ? ' นเปนวหารของทาน," แลวถอบาตรและจวรออกไป. ถงพระ- มหาเถระนอกนกไดออกไป ( เหมอนกน ).

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 114

พระเถระทงสองนน ไมไปแมโดยหนทางเดยวกน, รปหนงถอเอา หนทางโดยประตดานปจฉมทศ, รปหนงถอเอาโดยประตดานปรตถมทศ. พระธรรมกถกกลาววา "ทานผเจรญ อยาทาอยางน, อยาทาอยางน" เมอพระเถระกลาววา "จงหยดเถด คณ," แลวกลบ. ในวนรงขนพระ- ธรรมกถกนน เขาไปบานใกลเคยง, เมอพวกมนษยกลาววา "ทานผ เจรญทงสองไปไหน ? ขอรบ," กลาวตอบวา "คณ อยาถามเลย, พระผเปนเจาผเขาถงสกลของพวกทาน วานนทาการทะเลาะกนแลวออก ไป, ฉนแมขอรองอยกไมสามารถจะใหกลบได." ในคนเหลานน คนท โงเขลาไดนงเสย, สวนคนทฉลาดคดวา "ชอวาความพลงพลาดอะไร ๆ ของผเจรญทงสอง เราทงหลายไมเคยเหนสนกาลประมาณเพยงน, ภยเมอ เกดขนแกพระผเปนเจาทงสองนน คงเกดขนเพราะอาศยพระธรรมกถก รปน" แลวไดเปนผถงความเสยใจ. พระมหาเถระแมเหลานน ไมได ความสบายจตในทไปแลว. พระมหาเถระคดวา "โอ ! กรรมของภกษ ใหมหนก, (เพราะ) เธอไดพดกะภกษผจรมา ทตนเหนแลวครเดยววา ' ทานอยาไดทาการคบหากบพระมหาเถระ." ถงพระอนเถระนอกนกได คดวา "โอ ! กรรมของพระมหาเถระหนก (เพราะ) ทานไดพดกะ ผจรมา อนตนเหนแลวเพยงครเดยววา ' อยาไดคบหากบพระอนเถระน." การสาธยายและการทาไวในใจมไดมแลวแกพระเถระทงสองนน. โดย ลวงไป ๑๐๐ ป พระเถระทงสองนนไดไปสวหารแหงเดยวกนในปจฉม- ทศ. เสนาสนะอนเดยวกนนนแล ไดถงแกพระเถระทงสองนน. เมอ พระมหาเถระเขาไปนงบนเตยงแลว, แมพระอนเถระนอกนกไดเขาไป. พระมหาเถระพอเหนพระอนเถระนนกจาได ไมสามารถจะอดกลนนาตา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 115

ไวได. ถงพระอนเถระนอกน กจาพระมหาเถระได มนยนตาอนเตมแลว ดวยนาตา คดวา "เราจะพดหรอไมพดหนอแล ?" แลวคดวา "ขอ นนไมควรเชอ" แลวไหวพระเถระ กลาววา "ขาแตทานผเจรญ ผมถอบาตรและจวรของทานไดเทยวไปตลอดกาลประมาณเพยงน, เออก มรรยาทอนไมสมควรอะไร ๆ ในทวารทง ๖ มกายทวารเปนตนของผม อนทานเคยเหนแลวหรอ ? พระมหาเถระ. ไมเคยเหน ผมอาย. พระอนเถระ. เมอเปนเชนนน ทาไมทานจงไดพดกะพระธรรม- กถกวา ' อยาไดทาการคบหากบพระอนเถระนน ? ' พระมหาเถระ. ผมอาย ผมหาพดอยางนนไม นยวา ทานพด อยางน ในระหวางของเรา. พระอนเถระ. ทานผเจรญ แมผมกมไดพด. ในขณะนน พระเถระทงสองนนกทราบไดวา "พระธรรมกถก นน จกใครทาลายเราทงสอง จงพดอยางนน" แลวยงกนและกนให แสดงโทษแลว. พระเถระทงสองนน ไมไดความสบายใจตลอด ๑๐๐ ป เปนผพรอมเพรยงกนในวนนน ชวนกนวา "มาเถด, เราจกคราพระ- ธรรมกถกนนออกจากวหารนน" แลวหลกไป ไดถงวหารนนโดยลาดบ. แมพระธรรมกถกกเหนพระเถระทงสองแลว เขาไปใกล เพอรบบาตร และจวร. พระเถระทงสองชนวพดวา "ทานไมควรจะอยในวหารน (ตอไป)." พระธรรมกถกนนไมอาจดารงอยได ออกหนไปในทนใด นนเอง. ครงนน สมณธรรมทเธอบาเพญแลวสนสองหมนป มไดอาจ เพอจะทรงเธอไวได. เธอเคลอนจากอตภาพนนแลวเกดในอเวจ ไหม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 116

อยสนพทธนดรหนง มอตภาพมประการดงกลาวแลว เสวยทกขอยท ภเขาคชฌกฏในบดน.

พระศาสดาตรสพระธรรมเทศนา พระศาสดา ครนทรงนาบรพกรรมน ของสกรเปรตนนมาแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ธรรมดาวาภกษ พงเปนผเขาไปสงบดวยกาย เปนตน" แลวตรสพระคาถานวา :- ๔. วาจานรกข มนสา สสวโต กาเยน จ อกสล น กยรา เอเต ตโย กมมปเถ วโสธเย อาราธเย มคค อสปปเวทต. "บคคลผมปกตรกษาวาจา สารวมดแลวดวยใจ และไมควรทาอกศลดวยกาย พงยงกรรมบกทงสาม เหลานใหหมดจด พงยนดทางททานผแสวงหาคณ ปราศแลว."

แกอรรถ ความแหงพระคาถานนวา " บคคล ชอวาผมปกตตามรกษาวาจา เพราะเวนทจรต๑ ๔, ชอวาสารวมใจแลวดวยด เพราะไมยงมโนทจรตม อภชฌาเปนตนใหเกดขน. และเมอสกายทจรต มปาณาตบาตเปนตน ชอวาไมควรทาอกศลดวยกาย, พงยงกรรมบถ ๓ เหลานน ใหหมดจด ดวยอาการอยางน; กเมอใหหมดจดไดอยางนน ชอวาพงยนดมรรคม ๑. วจทจรต ๔ คอ ๑. พดเทจ ๒. พดคาหยาบ ๓. พดสอเสยด ๔. พดเพอเจอ คอตดเสยงซง ประโยชนตนและคนอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 117

องค ๘ อนทานผแสวงหาคณทงหลา มพระพทธเจาเปนตน ผแสวง หาคณคอศลเปนตน ประกาศแลว. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองสกรเปรต จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 118

๕. เรองพระโปฐลเถระ [๒๐๘]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระเถระ นามวาโปฐละ ตรสพระธรรมเทศนานวา " โยคา เว " เปนตน.

รมากแตเอาตวไมรอด ดงไดสดบมา พระโปฐละนนเปนผทรงพระไตรปฎกในศาสนาของ พระพทธเจา ๗ พระองค บอกธรรมแกภกษ ๕๐๐ รป. พระศาสดา ทรงดารวา " ภกษน ยอมไมมแมความคดวา ' เราจกทาการสลดออก จากทกขแกตน; เราจกยงเธอใหสงเวช." จาเดมแตนนมา พระองคยอมตรสกะพระเถระนน ในเวลาทพระ- เถระมาสทบารงของพระองควา " มาเถด คณใบลานเปลา, นงเถด คณ ใบลานเปลา, ไปเถด คณใบลานเปลา, แมในเวลาทพระเถระลกไป ก ตรสวา " คณใบลานเปลา ไปแลว." พระโปฐละนนคดวา " เรายอม ทรงไวซงพระไตรปฎกพรอมทงอรรถกถา, บอกธรรมแกภกษ ๕๐๐ รป ถง ๑๘ คณะใหญ, กเมอเปนเชนนน พระศาสดายงตรสเรยกเราเนอง ๆ วา ' คณใบลานเปลา ' พระศาสดาตรสเรยกเราอยางน เพราะความไมม คณวเศษ มฌานเปนตนแนแท." ทานมความสงเวชเกดขนแลว จงคดวา " บดน เราจกเขาไปสปาแลวทาสมณธรรม" จดแจงบาตรและจวรเอง ทเดยว ไดออกไปพรอมดวยภกษผเรยนธรรม แลวออกไปภายหลงภกษ ทงหมดในเวลาใกลรง. พวกภกษนงสาธยายอยในบรเวณ ไมไดกาหนด ทานวา " อาจารย." พระเถระไปสนสองพนโยชนแลว, เขาไปหาภกษ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 119

๓๐ รป ผอยในอาวาสราวปาแหงหนง ไหวพระสงฆเถระแลว กลาววา " ทานผเจรญ ขอทานจงเปนทพงของกระผม." พระสงฆเถระ. " ผมอาย ทานเปนพระธรรมกถก, สงอะไรชอวา อนพวกเราพงทราบได กเพราะอาศยทาน, เหตไฉนทานจงพดอยางน ? พระโปฐละ. ทานผเจรญ ขอทานจงอยาทาอยางน, ขอทานจง เปนทพงของกระผม.

วธขจดมานะของพระโปฐละ

กพระเถระเหลานนทงหมด ลวนเปนพระขณาสพทงนน. ลาดบนน พระมหาเถระ สงพระโปฐละนนไปสสานกพระอนเถระ ดวยคดวา " ภกษนมมานะ เพราะอาศยการเรยนแท." แมพระอนเถระนนกกลาว กะพระโปฐละนน อยางนนเหมอนกน. ถงพระเถระทงหมด เมอสง ทานไปโดยทานองน กสงไปสสานกของสามเณรผมอาย ๗ ขวบ ผใหม กวาสามเณรทงหมด ซงนงทากรรมคอการเยบผาอยในทพกกลางวน. พระเถระทงหลายนามานะของทานออกได ดวยอบายอยางน.

พระโปฐละหมดมานะ พระโปฐละนน มมานะอนพระเถระทงหลายนาออกแลว จง ประคองอญชลในสานกของสามเณรแลวกลาววา " ทานสตบรษ ขอทาน จงเปนทพงของผม." สามเณร. ตายจรง ทานอาจารย ทานพดอะไรนน, ทานเปน คนแก เปนพหสต, เหตอะไร ๆ พงเปนกจอนผมควรรในสานกของทาน พระโปฐละ. ทานสตบรษ ทานอยาทาอยางน, ขอทานจงเปน ทพงของผมใหได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 120

สามเณร. ทานขอรบ หากทานจกเปนผอดทนตอโอวาทไดไซร, ผมจกเปนทพงของทาน. พระโปฐละ. ผมเปนได ทานสตบรษ, เมอทานกลาววา ' จงเขา ไปสไฟ,' ผมจกเขาไปแมสไฟไดทเดยว.

พระโปฐละปฏบตตามคาสงสอนของสามเณร

ลาดบนน สามเณรจงแสดงสระ ๆ หนงในทไมไกล แลวกลาวกะ ทานวา " ทานขอรบ ทานนงหมตามเดมนนแหละ จงลงไปสสระน." จรงอย สามเณรนน แมรความทจวรสองชนซงมราคามาก อนพระเถระ นนนงหมแลว เมอจะทดลองวา " พระเถระจกเปนผอดทนตอโอวาทได หรอไม" จงกลาวอยางนน. แมพระเถระกลงไปดวยคา ๆ เดยวเทานน. ลาดบนน ในเวลาทชายจวรเปยก สามเณรจงกลาวกะทานวา " มาเถด ทานขอรบ" แลวกลาวกะทานผมายนอยดวยคาๆ เดยวเทานนวา " ทาน ผเจรญ ในจอมปลวกแหงหนง มชองอย ๖ ชอง, ในชองเหลานน เหย เขาไปภายในโดยชอง ๆ หนง บคคลประสงคจะจบมน จงอดชองทง ๕ นอกน ทาลายชองท ๖ แลว จงจบเอาโดยชองทมนเขาไปนนเอง; บรรดา ทวารทงหก แมทานจงปดทวารทง ๕ อยางนนแลว จงเรมตงกรรม๑นไว ในมโนทวาร." ดวยนยมประมาณเทาน ความแจมแจงไดมแกภกษผ เปนพหสต ดจการลกโพลงขนแหงดวงประทปฉะนน. พระโปฐละนน กลาววา " ทานสตบรษ คามประมาณเทานแหละพอละ" แลวจงหยงลง ในกรชกาย๒ ปรารภสมณะธรรม. ๑. คาวา กรรม ในทน ไดแก บรกรรม หรอกมมฏฐาน. ๒. แปลวา ในกายบงเกดดวยธล มในสรระ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 121

ทางเจรญและทางเสอมแหงปญญา

พระศาสดาประทบนงในทสดประมาณ ๑๒๐ โยชนเทยว ทอด พระเนตรดภกษนนแลวดารวา " ภกษนนเปนผมปญญา (กวางขวาง) ดจแผนดน ดวยประการใดแล; การทเธอตงตนไวดวยประการนนนนแล ยอมสมควร." แลวทรงเปลงพระรศมไป ประหนงตรสอยกบภกษนน ตรสพระคาถานวา :- ๕. โยคา เว ชายต ภร อโยคา ภรสงขโย เอต เทวธา ปถ ญตวา ภวาย วภวาย จ ตถตตาน นเวเสยย ยถา ภร ปวฑฒต. "ปญญายอมเกดเพราะการประกอบแล, ความ สนไปแหงปญญาเพราะการไมประกอบ, บณฑตร ทาง ๒ แพรง แหงความเจรญและความเสอมนน แลว พงตงตนไวโดยประการทปญญาจะเจรญขน ได."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา โยคา ความวา เพราะการกระทาไว ในใจโดยอบายอนแยบคายในอารมณ ๓๘. คาวา ' ภร ' นน เปนชอแหงปญญาอนกวางขวาง เสมอดวย แผนดน. ความพนาศ ชอวา ความสนไป. สองบทวา เอต เทวธา ปถ คอ ซงการประกอบและการไม ประกอบนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 122

บาทพระคาถาวา ภวาย วภวาย จ คอ แหงความเจรญและ ความไมเจรญ. บทวา ตถตตาน ความวา บณฑตพงตงตนไว โดยประการท ปญญากลาวคอภรนจะเจรญขนได. ในกาลจบพระคาถา พระโปฐลเถระตงอยในพระอรหตแลว ดงน. . เรองพระโปฐลเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 123

๖. เรองพระเถระแก [๒๐๙]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษแก หลายรป ตรสพระธรรมเทศนานวา " วน ฉนทถ " เปนตน.

พวกกฏมพละฆราวาสออกบวช

ไดยนวา ภกษเหลานนในเวลาเปนคฤหสถเปนกฎมพ เปนผ มงคง มทรพยมาก ในกรงสาวตถ เปนสหายกนและกน ทาบญรวมกน ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลว คดวา " พวกเราเปนคนแก, ประโยชนอะไรดวยการอยครองเรอนของพวกเรา" ดงนแลว ทลขอ บรรพชากะพระศาสดา บวชแลว, แตเพราะความเปนคนแก ไมสามารถ เลาเรยนธรรมได จงใหคนสรางบรรณศาลาไวในทสดวหาร แลวอยรวม กน, แมเมอเทยวไปบณฑบาต โดยมากกไปเรอนของบตรและภรรยา นนแหละแลวฉน.

พวกภกษแกรองไหราพนถงอบาสกา ในภกษเหลานน ภกษรปหนงมภรรยาเกาชอวานางมธรปาณกา. นางไดมอปการะแกภกษเหลานนแมทกรป; เพราะฉะนน ภกษแมทกรป ถออาหารทตนไดแลว ไปนงฉนทเรอนของนางนนแหละ. ฝายนางกถวาย แกงและกบแกภกษเหลานน ตามทตนจดไว. นางอนอาพาธชนดใดชนดหนงถกตองแลว ไดทากาละแลว. ลาดบ นน พระเถระแกเหลานนประชมกนในบรรณศาลาของพระเถระผสหาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 124

กอดคอกนและกนรองไหราพนอยวา " อบาสกาผมรสมออนอรอยทากาละ เสยแลว." และอนภกษทงหลายวงเขาไปโดยรอบ แลวถามวา " นเรอง อะไรกน ? ทาน " จงกลาววา " ทานผเจรญ ภรรยาเกาของสหายของ พวกผมทากาละเสยแลว, นางเปนผมอปการะแกพวกผมเหลอเกน, บดน พวกผมจกไดผเหนปานนนแตไหน, พวกผมรองไหเพราะเหตน."

พระศาสดาตรสกากชาดกแกภกษทงหลาย ภกษทงหลายสนทนากนในโรงธรรมแลว. พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย พวกเธอนงประชมกนดวยเรองอะไรหนอ ? ในบดน " เมอพวกภกษกราบทลวา " ดวยเรองชอน " จงตรสวา " ภกษทงหลาย ไมใชแตในบดนเทานน, แมในกาลกอน เมอนางมธร- ปาณกานนเกดในกาเนดกา เทยวไปรมฝงสมทร ถกลกคลนสมทร (ซด) เขาไปสสมทรใหตายแลว ภกษเหลานน (เกด) เปนกา รองไหราไรแลว, คดวา ' พวกเราจกนานางกานนไป,' จงพากนวดมหาสมทรดวยจะงอยปาก ลาบากแลว." ทรงนาอดตนทานมาแลว ตรสกาก๑ ชาดกใหพสดารวา :- " เออก คางของพวกเราลาแลว, และปากซด, พวกเราจงงดเสยเถด พวกเรา (วดตอไปก) ไม สาเรจ, เพราะหวงนาใหญยงเตมอยอยางเดม." แลวตรสเรยกภกษเหลานนมา ตรสวา " ภกษทงหลาย พวกเธอ อาศยปา คอราคะ โทสะ และโมหะ จงถงทกขน, การทพวกเธอตดปา นนเสย ควร, พวกเธอจกเปนผหมดทกขไดดวยอาการอยางนน" แลว ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา:- ๑. ข. ชา. เอก. ๒๗/๔๒ อรรถกถา. ๒/๕๓๓.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 125

๖. วน ฉนทถ มา รกข วนโต ชายต ภย เฉตวา วนจ วนกจ นพพนา โหถ ภกขโว. ยาว ห วนโถ น ฉชชต อณมตโตป นรสส นารส ปฏพทธมโน ว ตาว โส วจโฉ ขรปโกว มาตร. " ทานทงหลายจงตดกเลสดจปา อยาตดตนไม, ภยยอมเกดแตกเลสดจปา, ภกษทงหลาย ทาน ทงหลาย จงตดกเลสดจปา และดจหมไมตงอยใน ปาแลว เปนผไมมกเลสดจปาเถด; เพราะกเลสดจ หมไมตงอยในปา ถงมประมาณนดหนอยของนรชน ยงไมขาดในนารทงหลายเพยงใด, เขาเปนเหมอน ลกโคทยงดมนานม มใจปฏพทธในมารดาเพยง นน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา มา รกข ความวา กเมอพระศาสดา ตรสวา " ทานทงหลายจงตดปา,' ภกษเหลานนผบวชยงไมนาน ความ คดในความเปนผใครเพอตดตนไมจะเกดขนวา " พระศาสดายอมใหพวก เราถอมดเปนตนตดปา;" เมอเปนเชนนน พระศาสดาเมอจะทรงหาม ภกษเหลานนวา " เราพดคานน หมายเอาปาคอกเลสมราคะเปนตน (ตางหาก ) มไดพดหมายเอาตนไม" จงตรสวา "อยาตดตนไม." บทวา วนโต ความวา ภยแตสตวรายมสหะเปนตน ยอมเกด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 126

จากปาตามปกต ฉนใด; แมภยมชาตเปนตน ยอมเกดจากปาคอกเลส ฉนนน. ในสองบทวา วน วนฏจ๑ น พงทราบวนจฉยวา ตนไมใหญ ชอวาปา, ตนไมเลกทตงอยในปานน ชอวาหมไมตงอยในปา อกอยาง หนง ตนไมทเกดกอนชอวาปา ทเกดตอ ๆ กนมา ชอวาหมไมตงอย ในปา (ฉนใด); กเลสใหญ ๆ อนคราสตวไวในภพ ชอวากเลสดจปา, กเลสทใหผลในปจจบน ชอวากเลสดจหมไมตงอยในปา; อกอยางหนง กเลสทเกดกอน ชอวากเลสดจปา ทเกดตอ ๆ มา ชอวากเลสดจหมไม ตงอยในปาฉนนนเหมอนกน . กกเลสชาตแมทงสองอยางนน อนพระโยค พงตดดวยญาณทสมปยตดวยมรรคท ๔, เพราะเหตนน พระผมพระ- ภาคเจาจงตรสวา " จงตดกเลสดจปา และดจหมไมตงอยในปา." สองบทวา นพพนา โหถ แปลวา ทานทงหลายจงเปนผไมม กเลสเถด. สองบทวา ยาวห วนฏโฑ๒ ความวา หมไมทตงอยในปา คอ กเลสนน ถงมประมาณนดหนอยของนรชน ยงไมขาดในนารทงหลาย เพยงใด, เขากเปนเหมอนลกโคตวยงดมนานม มใจปฏพทธ คอมจต ของในมารดาเพยงนน. ในเวลาจบทศนา พระเถระแกเหลานนตงอยในโสดาปตตผลแลว, เทศนาไดมประโยชนแมแกบคคลผประชมกนแลว ดงนแล. เรองพระเถระแก จบ. ๑. บาลเปน วนถจ. ๒. ยาว ห วนโถ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 127

๙. เรองสทธวหารกของพระสารบตรเถระ [๒๑๐]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภสทธวหารก ของพระสารบตรเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " อจฉนท " เปนตน.

มาณพบวชแลวไดกมมฏฐานไมถกอธยาศย ไดยนวา บตรของนายชางทองคนหนงมรปสวย บวชในสานกของ พระเถระแลว. พระเถระดารวา " พวกคนหนม มราคะหนา" แลวได ใหอสภกมมฏฐานแกทาน เพอกาจดราคะ. แตกมมฏฐานนนไมเปนทสบาย สาหรบทาน; เพราะเหตนน ทานเขาไปสปาแลว พยายามอยสน ๓ เดอน ไมไดแมซงคณมาตรวาความเปนผมจตแนแนวแลว จงมาสสานกของ พระเถระอก, เมอพระเถระกลาววา " ทาน กมมฏฐานมาปรากฏแกทาน แลวหรอ ?" จงบอกความเปนไปนน. ครงนน พระเถระกลาว (กะทาน) วา "การถงการปลงใจวา ' กมมฏฐานไมสาเรจ,' ดงน ยอมไมสมควร" แลวบอกกมมฏฐานนนแหละใหดขนอก แลวไดใหแกทาน. แมในวาระ ท ๒ ทานกไมอาจยงคณวเศษอะไร ๆ ใหเกดขนได จง (กลบ) มาบอก แกพระเถระ. แมพระเถระบอกกมมฏฐานนนเอง ทาใหมเหตมอปมา. ทานกมาบอกความทกมมฏฐานไมสาเรจแมอก. พระเถระคดวา " ภกษ ผทา (ความเพยร) ยอมทราบนวรณธรรม มความพอใจในกามเปนตน ซงมอยในตนวา ' มอย ' และทไมมวา ' ไมม; ' กภกษแมน เปนผทา (ความเพยร) มใชเปนผไมทา, เปนผปฏบต มใชเปนผไมปฏบต; แต เราไมรอธยาศยของภกษนน, ภกษนนจกเปนผอนพระพทธเจาพงแนะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 128

นา " จงพาทานเขาไปเฝาพระศาสดาในเวลาเยน แลวกราบทลความเปน ไปนนทงหมดวา " ขาแตพระองคผเจรญ ภกษนเปนสทธวหารกของ ขาพระองค, ขาพระองคใหกมมฏฐานชอนแกภกษน ดวยเหตน."

พระศาสดาประทานกมมฏฐานทเหมาะแกภกษนน ครงนน พระศาสดาตรสกะพระเถระนนวา " ชอวาอาสยานสยญาณ นน ยอมมแกพระพทธเจาทงหลาย ผบาเพญบารมแลว ยงหมนโลกธาต ใหบนลอแลว ถงความเปนพระสพพญนนแล" แลวทรงราพงอยวา " ภกษนบวชจากสกลไหนหนอแล ?" ทรงทราบวา " จากสกลชางทอง, ทรงพจารณาอตภาพทลวงมาแลว ทรงเหนอตภาพ ๕๐๐ ของภกษนน อนเกดโดยลาดบเฉพาะในสกลชางทอง แลวทรงดารวา " ภกษหนมน ทาหนาทชางทองอยตลอดกาลนาน หลอมแตทองมสสกอยางเดยว ดวย คดวา ' เราจกทาใหเปนดอกกรรณการและดอกปทมเปนตน. อสภปฏกล กมมฏฐานไมเหมาะแกภกษหนมน, กมมฏฐานทพอใจเทานน จงจะเปน กมมฏฐานทสบายแกเธอ" จงตรสวา " สารบตร เธอจกเหนภกษทเธอ ใหกมมฏฐาน ลาบากแลวตลอด ๔ เดอน บรรลพระอรหตในภายหลงภต ในวนนนนแหละ เธอไปเถด" ดงนแลว ทรงสงพระเถระไป ทรง นรมตดอกปทมทอง ประมาณเทาจกรดวยพระฤทธ แลวทรงทาให เปนเหมอนหลงหยาดนาจากใบและกาน แลวไดประทานใหดวยพระดารส วา " เอาเถด ภกษ เธอจงถอเอาดอกปทมนไปวางไวทกองทรายททาย วหาร นงขดสมาธในทตรงหนา แลวทาบรกรรมวา 'โลหตก โลหตก ' (สแดง สแดง). เมอภกษนนรบดอกปทมจากพระหตถของพระศาสดาเทา นน, จตกเลอมใสแลว, ทานไปยงทายวหารพนทรายขนแลว เสยบกาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 129

ดอกปทมทกองทรายนนแลว นงขดสมาธในทตรงหนา เรมบรกรรมวา " โลหตก โลหตก."

ภกษนนสาเรจคณวเศษ ครงนน นวรณทงหลายของทานระงบแลวในขณะนนนนเอง อป- จารฌานเกดแลว. ทานยงปฐมฌานใหเกดขน ในลาดบแหงอปจารฌาน นน ใหถงความเปนผชานาญโดยอาการ๑ ๕ นงอยตามเดมเทยว บรรล ฌานทงหลายมทตยฌานเปนตนแลว นงเลนฌานในจตตถฌานทชานาญ อย. พระศาสดา ทรงทราบวาฌานทงหลายเกดขนแกภกษนนแลว ทรง พจารณาดวา " ภกษนจกอาจเพอยงคณวเศษอนยงใหเกดขนตามธรรมดา ของตนหรอหนอ ?" ทรงทราบวา ' จกไมอาจ ' แลวทรงอธษฐานวา " ขอดอกปทมนนจงเหยวแหงไป" ดอกปทมนนไดเหยวแหงมสดา เหมอน ดอกปทมทถกขยดวยมอฉะนน. ภกษนนออกจากฌานแลว แลดดอกปทม นน เหนอนจจลกษณะวา " ทาไมหนอแล ดอกปทมนถกชรากระทบ แลวจงปรากฏได, แมเมออนปาทนนกสงขารอนชรายงครอบงาไดอยางน, ในอปาทนนกสงขารกไมจาตองพดถง, อนชราคงจกครอบงาอปาทนนก- สงขารแมน." กครนอนจจลกษณะนน อนทานเหนแลว, ทกขลกษณะและ อนตตลกษณะกยอมเปนอนเหนแลวเหมอนกน. ภพ ๓ ปรากฏแลวแก ทานดจไฟตดทวแลว และดจซากศพอนบคคลผกไวทคอ. ในขณะนน พวกเดกลงสสระแหงหนง ในทไมไกลภกษนน เดด ๑. อาการ ๕ คอ อาวชชนะ การนก, สมาปชชนะ การเขา, วฏฐานะ การออก, อธฏฐานะ การตงใจปรารถนา, ปจจเวกขณะ การพจารณา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 130

ดอกโกมททงหลายแลว ทาใหเปนกองไวบนบก. ภกษนนแลดดอกโกมท ทงหลายบนบกและในนา. ลาดบนน ดอกโกมทในนางดงาม ปรากฏ แกเธอประดจหลงนาออกอย, ดอกโกมทนอกนเหยวแหงแลวทปลาย ๆ. ภกษนนเหนอนจจลกษณะเปนตนดขนวา " ชรายอมกระทบอนปาทนนก- สงขารอยางน, ทาไมจงจกไมกระทบอปาทนนกสงขารเลา ?"

จงตดความเยอใย เจรญทางสงบ

พระศาสดาทรงทราบวา " บดน กมมฏฐานปรากฏแกภกษนแลว, ประทบนงในพระคนธกฏเทยว ทรงเปลงพระรศมไป. พระรศมนน กระทบหนาภกษนน, ครนเมอทานพจารณาอยวา " นนอะไรหนอ ?" พระศาสดาไดเปนประหนงวาเสดจมาประทบยนอยทตรงหนา. ทานลกขน แลวประคองอญชล. ลาดบนน พระศาสดาทรงกาหนดธรรมเปนทสบาย ของเธอแลว จงตรสพระคาถานวา:- ๗. อจฉนท สเนหมตตโน กมท สารทกว ปาณนา สนตมคคเม พรหย นพพาน สคเตน เทสต. " เธอจงตดความเยอใยของตนเสย เหมอน บคคลถอนดอกโกมท ทเกดในสรทกาลดวยมอ, จง เจรญทางแหงสนตทเดยว, (เพราะ) พระนพพาน อนพระสคตแสดงแลว."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 131

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา อจฉนท คอ จงตดดวยอรหตมรรค. บทวา สารทก ไดแก ทเกดแลวในสรทกาล. บทวา สนตมคค คอ ซงทางอนมองค ๘ ทยงสตวใหถงพระ- นพพาน. บทวา พรหย คอ จงเจรญ. บทวา นพพาน ความวา เพราะ พระนพพานอนพระสคตทรงแสดงแลว; เพราะฉะนน ทานจงเจรญทาง แหงพระนพพานนน. ในเวลาจบเทศนา ภกษนนตงอยในพระอรหตแลว ดงนแล. เรองสทธวหารกของพระสารบตรเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 132

๘. เรองพอคามทรพยมาก [๒๑๑]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพอคามทรพย มาก ตรสพระธรรมเทศนานวา " อธ วสส " เปนตน.

พอคาไมทราบความตายทจะมาถงตน ดงไดสดบมา พอคานนบรรทกผาซงยอมดวยดอกคา จนเตมเกวยน ๕๐๐ เลม จากกรงพาราณสแลว มาสกรงสาวตถเพอคาขาย. เขาถงฝง แมนาแลว คดวา " พรงนเราจงจกขามแมนา" ปลดเกวยนแลวพกอยท ฝงนนนนแล. ตอนกลางคน มหาเมฆตงขนแลวยงฝนใหตก. แมนาเตม ดวยนาไดทรงอยตลอด ๗ วน. ถงในพระนคร พวกชนกเลนนกษตรกน ตลอด ๗ วน. กจดวยผาซงยอมดวยดอกคาไมม. พอคาจงคดวา " เรา มาสทไกล, ถาเราจกไปอก, ความเนนชากจกม, เราจกอยทาการงาน ของเราในทนแหละ ตลอดฤดฝน ฤดหนาว และฤดรอน แลวขายผา เหลาน." พระศาสดาเสดจเทยวไปบณฑบาตในพระนคร ทรงทราบจต (ความคด) ของเขาแลว ทรงทาความยมแยมใหปรากฏ, พระอานนทเถระ ทลถามเหตแหงการทรงยมแยม จงตรสวา " อานนท เธอเหนพอคามทรพย มากหรอ ?" อานนท. เหน พระเจาขา. พระศาสดา. เขาไมรอนตรายแหงชวตของตน จงไดตงจตเพออย ขายสงของในทนแหละตลอดปน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 133

อานนท. ขาแตพระองคผเจรญ กอนตรายจกมแกเขาหรอ ? พระศาสดาตรสวา " เออ อานนท เขาเปนอยไดตลอด ๗ วน เทานน กจกตงอยในปากแหงมจจ (ตาย) " ดงนแลว ไดทรงภาษต พระคาถาเหลานวา :- " ความเพยรเครองเผากเลส ควรทาในวนน ทเดยว, ใครพงรไดวา ' ความตายจะมในวนพรงน,' เพราะวา ความผดเพยนดวยความตาย ซงมเสนา ใหญนน ไมมเลย.' มนผสงบ ยอมเรยกบคคลผม ปกตอยอยางนน มความเพยร ไมเกยจคราน ตลอด กลางวนและกลางคน นนแลวา ' ผมราตรเดยว เจรญ.๑" อานนท. ขาพระองคจกไปบอกแกเขา พระเจาขา. พระศาสดา. อานนท เธอคนเคยกน กไปเถด. พระเถระไปสทแหงเกวยนแลวเทยวไปเพอภกษา. พอคาตอนรบ พระเถระดวยอาหาร. ลาดบนน พระเถระจงกลาวกะพอคานนวา " ทาน จกอยในทน ตลอดกาลเทาไร ? " พอคา. ทานผเจรญ ผมมาแตทไกล, ถาจกไปอก, ความเนนชา จกม; ผมจกอยในทนตลอดปน ขายสงของ (หมด) แลวจกไป. อานนท. อบาสก อนตรายแหงชวตรไดยาก, การทาความไม ประมาท จงจะควร. ๑. ม. อปร. ๑๔/๓๔๘.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 134

พอคา. ทานผเจรญ กอนตรายจกมหรอ ? อานนท. เออ อบาสก, ชวตของทานจกเปนไปไดตลอด ๗ วน เทานน. เขาเปนผมใจสงเวชแลว นมนตภกษสงฆ มพระพทธเจาเปน ประมข ถวายมหาทานตลอด ๗ วน แลวรบมาตรเพอประโยชนแกการ อนโมทนา.

คนเขลายอมไมรอนตรายแหงชวต

ลาดบนน พระศาสดาเมอจะทรงทาอนโมทนาแกเขา ตรสวา " อบาสก ธรรมดาบณฑตคดวา ' เราจกอยในทนนแหละตลอดฤดฝน เปนตน, จกประกอบการงานชนดน ๆ' ยอมไมควร, ควรคดถงอนตราย แหงชวตของตนเทานน" ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา:- ๘. อธ วสส วสสสาม อธ เหมนตคมหส อต พาโล วจนเตต อนตราย น พชฌต. " คนพาลยอมคดวา ' เราจกอยในทนตลอดฤด ฝน, จกอยในทน ในฤดหนาวและฤดรอน ' หาร อนตรายไม."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อธ วสส ความวา เราจกอยทาการ งานชนดน ๆ ในทน ตลอดฤดฝน ๔ เดอน. บทวา เหมนตคมหส ความวา คนพาลผไมรประโยชนอนเปนไป ในทฏฐธรรมและสมปรายภพ ยอมคดอยางนวา " เราจกอยทาการงาน ชนดน ๆในทนนแหละ ตลอด ๔ เดอน แมในฤดหนาวและฤดรอน."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 135

บทวา อนตราย ความวา ยอมไมรจกอนตรายแหงชวตของตนวา "เราจกตายในกาล ในประเทศ หรอในวยชอโนน." ในกาลจบเทศนา พอคานนดารงอยในโสดาปตตผลแลว, เทศนา ไดมประโยชน แมแกบคคลทประชมกนแลว. ฝายพอคาตามสงเสดจ พระศาสดาแลว กลบมานอนบนทนอน ดวยคดวา " ดเหมอนโรคใน ศรษะจะเกดขนแกเรา," นอนแลวดวยอาการนนแหละ. ทากาละแลว บงเกดในดสตวมาน ดงนแล. เรองพอคามทรพยมาก จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 136

๙. เรองนางกสาโคตม [๒๑๒]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภนางกสาโคตม ตรสพระธรรมเทศนานวา " ต ปตตปสสมมตต " เปนตน.

ความตายเปนของเทยง เรองขาพเจากลาวใหพสดารไวแลว ในการพรรณนาพระคาถาใน สหสสวรรค วา :- "กผใดไมเหนบทอนไมตาย พงเปนอยสน ๑๐๐ ป, ความเปนอยวนเดยว ของผเหนอมตบท ยง ประเสรฐกวาความเปนอยของผนน." กในคราวนน พระศาสดาตรสวา " กสาโคตม เมลดพนธผกกาด ประมาณหยบมอหนง ทานไดแลวหรอ ?" กสาโคตม. ไมได พระเจาขา. (เพราะ) ในบานทงสน คนตาย แหละมมากกวาคนเปนอย.

มจจยอมพานระไปเหมอนหวงนาใหญ ลาดบนน พระศาสดาตรสกะนางวา " ทานเขาใจวา ' บตรของเรา เทานน ตาแลว,' ความตายนน เปนธรรมเทยงแทของสรรพสตว, เพราะมจจราชคราสรรพสตวผมอธยาศยยงไมเตมเปยมเทานน ซดลงไป ในสมทรคออบาย ดจหวงนาใหญ ฉะนน" ดงนแลว เมอจะทรงแสดง ธรรม จงตรสพระคาถานวา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 137

๙. ต ปตตปสสมมตต พยาสตตมนส นร สตต คาม มโหโฆว มจจ อาทาย คจฉต. " มจจ พานระนน ผมวเมาในบตรและปศสตว ผมใจของในอารมณตาง ๆ ไป เหมอนหางนาใหญ พดเอาชาวบานผหลบไปฉะนน."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน สองบทวา ต ปตตปสสมมตต ความวา ซง นระนนผไดบตรและปศสตวทงหลาย ซงถงพรอมดวยรปและกาลงเปนตน แลว มวเมาคอประมาทแลว ดวยบตรและปศสตวทงหลายอยางนวา " บตร ของเรามรปสวย มกาลงสมบรณ ฉลาด สามารถในกจทกอยาง, โคของ เรามรปงาม ปราศจากโรค สามารถนาของไปไดมาก, แมโคของเรา มนานมมาก." บทวา พยาสตตมนส ความวา ชอวาผมใจของแลว (ในอารมณ) เพราะไดบรรดาเงนและทองเปนตน หรอสมณบรขารทงหลาย มบาตร และจวรเปนตน บางอยางเทานนแลว ปรารถนาใหยง ๆ ขนไปกวานน. อกอยางหนง ชอวาผมใจของอยในอารมณตาง ๆ เพราะตองอยในบรรดา อารมณทงหลาย ทจะพงรดวยจกษเปนตน หรอบรรดาสมณบรขาร ทงหลาย มประการดงกลาวแลว ในอารมณและบรขารอนตนไดแลว นนแล. สองบทวา สตต คาม ไดแก หมสตวผเขาถงความหลบ. บทวา มโหโฆว เปนตน ความวา หวงมหานทใหญ ทงลก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 138

ทงกวาง พดชาวบานเหนปานนนไปหมด โดยทสดแมสนขกมใหเหลอไว ฉนใด; มจจยอมพานระมประการดงกลาวแลวไปฉนนน. ในกาลจบเทศนา นางกสาโคตมตงอยในโสดาปตตผลแลว. เทศนา ไดมประโยชนแมแกบคคลผประชมกนแลว ดงนแล. เรองนางกสาโคตม จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 139

๑๐. เรองนางปฏาจารา [๒๑๓]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภนางปฏาจารา ตรสพระธรรมเทศนานวา " น สนต ปตตา " เปนตน.

ไมมใครตานทานมจจได เรองขาพเจากลาวพสดารไวแลว ในการพรรณนาพระคาถาใน สหสสวรรค วา:- " กผใดไมเหนความเกดและความเสอม พงเปน อยสน ๑๐๐ ป, ความเปนอยวนเดยวของผเหนความ เกดและความเสอม ยงประเสรฐกวาความเปนอย ของผนน. " กในกาลนน พระศาสดาทรงทราบนางปฏาจาราวา มความโศก เบาบางแลว จงตรสวา " ปฏาจารา ชอวาปยชนทงหลายมบตรเปนตน ยอมไมสามารถเปนผตานทานหรอปองกน ของบคคลผไปสปรโลกได. เพราะฉะนน ชนเหลานนแมมอย กชอวาไมมแท: อนการทบณฑตชาระศล ใหหมดจดแลว ชาระหนทางเปนทไปพระนพพานเพอตนนนแล ยอม ควร " ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม ไดทรงภาษตพระคาถาเหลาน วา :- ๑๐. น สนต ปตตา ตาณาย น ปตา นป พนธวา อนตเกนาธปนนสส นตถ ญาตส ตาณตา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 140

เอตมตถวส ตวา ปณฑโต สลสวโต นพพานคมน มคค ขปปเม วโสธเย. "บณฑตทราบอานาจเนอความวา ' บตรทงหลาย ยอมไมมเพอตานทาน, บดาและพวกพองทงหลาย กไมมเพอตานทาน, เมอบคคลถกความตายครอบงา แลว, ความตานทานในญาตทงหลายยอมไมม,' ดงนแลว เปนผสารวมในศล พงชาระทางเปนทไป พระนพพานใหหมดจดพลนทเดยว."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ตาณาย ความวา เพอความเปนผตาน ทาน คอเพอประโยชนแกความเปนทพง. ญาตและเพอนผใจดทเหลอเวนบตรและมารดาบดาเสย ชอวาพวก พอง. บทวา อนตเกนาธปนนสส คอ ผถกความตายครอบงา. จรงอย ในปจจบนกาล ปยชนทงหลาย มบตรเปนตน แมเปนผตานทานได ดวย การใหขาวและนาเปนตน และดวยการชวยกจทเกดขนแลว (แต) ใน เวลาตาย ชอยอมไมมประโยชนแกการตานทาน คอเพอประโยชนแก การปองกน เพราะความเปนผไมสามารถเพอกางกนความตาย โดยอบาย อะไร ๆ ได; เพราะเหตนนแล พระผมพระภาคเจาจงตรสวา "นตถ าตส ตาณตา."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 141

บทวา เอตมตถวส ความวา บณฑตทราบเหตนน กลาวคอความ ทชนเหลานน เปนผไมสามารถ เพอจะเปนผตานทานแกกนและกนแลว เปนผสารวม คอรกษา ไดแกคมครองดวยปารสทธศล ๔ พงชาระทาง มองค ๘ เปนทไปพระนพพานใหหมดจดโดยรบดวน. ในเวลาจบเทศนา นางปฏาจาราตงอยในโสดาปตตผลแลว, ชน แมเหลาอนเปนอนมาก บรรลอรยผลทงหลายมโสดาปตตผลเปนตนแลว ดงนแล. เรองนางปฏาจารา จบ. มรรควรรควรรณนา จบ. วรรคท ๒๐ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 142

คาถาธรรมบท ปกณณกวรรคท ๒๑๑

วาดวยหมวดเบดเตลด

[๓๑] ๑.ถาบคคลพงเหนสขอนไพบลย พงสละสขพอ ประมาณเสย ผมปญญา เมอเหนสขอนไพบลย ก พงสละสขพอประมาณเสย. ๒.ผใดยอมปรารถนาสขเพอตน เพราะกอ ทกขในผอน ผนนเปนผระคนดวยเครองระคนคอเวร ยอมไมพนจากเวรได. ๓.กภกษละทงสงทควรทา แตทาสงทไมควร ทา อาสวะทงหลายยอมเจรญแกภกษเหลานน ผม มานะประดจไมอออนยกขนแลว ประมาทแลว สวน สตอนเปนไปในกาย อนภกษเหลาใดปรารภดวยด เปนนตย ภกษเหลานนมปกตทาเนอง ๆ ในกจทควร ทา ยอมไมเสพสงทไมควรทา อาสวะทงหลายของ ภกษเหลานน ผมสต มสมปชญญะ ยอมถงความ ตงอยไมได. ๔.บคคลฆามารดาบดา ฆาพระราชาผเปน กษตรยทงสอง และฆาแวนแควนพรอมดวยเจา- ๑. วรรคน มอรรถกถา ๙ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 143

พนกงานเกบสวยแลว เปนพราหมณไมมทกข ไป อย. บคคลฆามารดาบดา ฆาพระราชาผเปนพราหมณ ทงสองไดแลว และฆาหมวด ๕ แหงนวรณมวจ- กจฉานวรณ เชนกบหนทางทเสอโครงเทยวไปเปน ท ๕ แลว เปนพราหมณไมมทกข ไปอย. ๕. สตของชนเหลาใด ไปแลวในพระพทธเจา เปนนตย ทงกลางวนกลางคน (ชนเหลานน) เปน สาวกของพระโคดม ตนอยดวยด ในกาลทกเมอ สตของชนเหลาใด ไปแลวในพระธรรมเปนนตย ทงกลางวนกลางคน (ชนเหลานน) เปนสาวกของ พระโคดม ตนอยดวยดในกาลทกเมอ สตของชน เหลาใดไปแลวในพระสงฆเปนนตย ทงกลางวนและ กลางคน (ชนเหลานน) เปนสาวกของพระโคดม ตนอยดวยดในกาลทกเมอ สตของชนเหลาใดไป แลวในกายเปนนตย ทงกลางวนทงกลางคน (ชน เหลานน) เปนสาวกของพระโคดม ตนอยดวยดใน กาลทกเมอ ใจของชนเหลาใดยนดแลวในอนไม เบยดเบยนทงกลางวนทงกลางคน (ชนเหลานน) เปนสาวกของพระโคดม ตนอยดวยดในกาลทก เมอ ใจของชนเหลาใดยนดแลวในภาวนา ทงกลาง-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 144

วนและกลางคน (ชนเหลานน) เปนสาวกของพระ- โคดม ตนอยดวยดในกาลทกเมอ. ๖. การบวชกยาก การยนดกยาก เรอนท ปกครองไมดใหเกดทกข การอยรวมกบผเสมอกน เปนทกข ผเดนทางไกลกถกทกขตดตาม เพราะ- ฉะนน ไมพงเปนผเดนทางไกล และไมพงเปนผอน ทกขตดตาม. ๗. ผมศรทธา สมบรณดวยศล เพยบพรอม ดวยยศและโภคะ จะไปประเทศใด ๆ ยอมเปนผอน เขาบชาแลว ในประเทศนน ๆ ทเดยว. ๘. สตบรษทงหลาย ยอมปรากฏในทไกล เหมอนภเขาหมพานต (สวน) อสตบรษยอมไม ปรากฏในทน เหมอนลกศรอนเขาซด (ยง) ไปใน ราตรฉะนน. ๙. ภกษพงเสพทนงคนเดยว ทนอนคนเดยว พงเปนผเดยว ไมเกยจครานเทยวไป เปนผเดยว ทรมานตน เปนผยนดยงในราวปา. จบปกณณกวรรคท ๒๑

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 145

๒๑. ปกณณกวรรควรรณนา ๑. เรองบรพกรรมของพระองค [๒๑๔]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภบรพกรรม ของพระองค ตรสพระธรรมเทศนานวา " มตตาสขปรจจาคา" เปนตน.

เกดภย ๓ อยางในเมองไพศาล

ความพสดารวา ในสมยหนง เมองไพศาลไดเปนเมองมงคงกวาง- ขวาง มชนมาก มมนษยเกลอนกลน. กในเมองไพศาลนนไดมกษตรย ครอบครองราชสมบตตามวาระกนถงเจดพนเจดรอยพระองค. ปราสาท เพอประโยชนเปนทประทบของกษตรยเหลานน กมประมาณเทานน เหมอนกน, เรอนยอดกมประมาณเทานนเหมอนกน; สถานทรนรมยและ สระโบกขรณ เพอประโยชนเปนทประทบอยในพระราชอทยาน กไดม ประมาณเทานนเหมอนกน. โดยสมยอนอก เมองไพศาลนนไดเปนเมองมภกษาหาไดยาก ขาว กลาเสยหาย. ทแรกพวกมนษยทขดสนในเมองไพศาลนน ไดตายแลว (มากกวามาก) เพราะโทษคอความหว. พวกอมนษยกเขาไปสพระนคร เพราะกลนซากศพของมนษยเหลานน อนเขาทงไวในทนน ๆ, มนษย ทงหลายไดตายมากกวามาก เพราะอปทวะทเกดจากอมนษย. อหวาตกโรค เกดขนแกสตวทงหลาย เพราะความปฏกลดวยกลนศพแหงมนษยเหลานน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 146

ภย ๓ อยาง คอ "ภยเกดแตภกษาหาไดยาก ๑ ภยเกดแตอมนษย ๑ ภยเกดแตโรค ๑" เกดขนแลวดวยประการฉะน. ชาวนครประชมกนแลว กราบทลพระราชาวา "มหาราช ภย ๓ อยางเกดขนแลวในพระนครน, ในกาลกอนแตกาลน จนถงพระราชา ชน ๗ ชอวาภยเหนปานนไมเคยเกดขนแลว; เพราะวาในรชกาลของ พระราชาผทรงธรรมทงหลาย ภยเหนปานนยอมไมเกดขน." พระราชารบสงใหทาการประชมชนทงปวงในทองพระโรงแลว ตรสวา "ถาวาความไมทรงธรรมของเรามอยไซร, ทานทงหลายจงตรวจ ดซงเหตนน." ชาวเมองไพศาลตรวจดประเพณทกอยาง ไมเหนโทษ อะไร ๆ ของพระราชา จงกราบทลวา "มหาราช โทษของพระองค ไมม" จงปรกษากนวา "อยางไรหนอแล ภยของพวกเรานพงถงความ สงบ ?" บรรดาชนเหลานน เมอบางพวกกลาววา "ภยพงถงความสงบ ดวยการพลกรรม ดวยการบวงสรวง ดวยการกระทามงคล," ชนเหลา นนทาพธนนทงหมด กไมอาจปองกนได. ชนพวกอนกลาวกนอยางนวา "ครทง ๖ มอานภาพมาก, พอเมอ ครทง ๖ มาในทนแลว, ภยพงสงบไป." อกพวกหนงกลาววา "พระ- สมมาสมพทธเจาเสดจอบตขนแลวในโลก, อนพระผมพระภาคเจาพระองค นนมฤทธมาก มอานภาพมาก ทรงแสดงธรรมเพอประโยชนแกสรรพ- สตว; เมอพระองคเสดจมาในทนแลว, ภยเหลานพงถงความสงบได." ชนแมทกจาพวกชอบใจถอยคาของชนเหลานนแลว กลาววา "เดยวน พระผมพระภาคเจาพระองคนนประทบอย ณ ทไหนหนอแล ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 147

ชาวเมองไพศาลใหไปทลเชญพระศาสดา

กในกาลนน เมอดถเปนทเขาจาพรรษาใกลเขามาแลว, พระศาสดา ทรงประทานปฏญญาแกพระเจาพมพสาร แลวเสดจอยในพระเวฬวน. กโดยสมยนน เจาลจฉวพระนามวามหาล ทรงบรรลโสดาปตตผล พรอมดวยพระเจาพมพสารในสมาคมแหงพระเจาพมพสาร ประทบนงใน ทใกลแหงบรษทนน. ชาวเมองไพศาล ตระเตรยมบรรณาการใหญ สง เจามหาลลจฉวและบตรของปโรหตไปดวยสงวา " ทานทงหลาย จงยง พระเจาพมพสารใหยนยอมแลว นาพระศาสดามาในพระนครน." เจา มหาลลจฉวและบตรปโรหตเหลานนไปแลว ถวายบรรณาการแดพระราชา กราบทลความเปนไปนนใหทรงทราบแลวออนวอนวา " มหาราช ขอ พระองคทรงสงพระศาสดาไปยงพระนครแหงขาพระองค." พระราชา ตรสวา " ทานทงหลายจงรเอาเองเถด" แลวไมทรงรบ (บรรณาการนน). ชนเหลานนเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถวายบงคม แลว ทลออนวอนวา " ขาแตพระองคผเจรญ ในเมองไพศาลเกดภย ๓ อยาง, เมอพระองคเสดจไป, ภยเหลานนกจกสงบ, เชญเสดจเถด พระเจาขา. ขาพระองคทงหลายจะไป." พระศาสดาทรงสดบคาของชน เหลานนแลว ทรงใครครวญอย กทรงทราบวา " ในเมองไพศาล เมอ เราสวดรตนสตร, อาชญาจกแผไปตลอดแสนโกฏจกรวาล, ในกาลจบ พระสตร การบรรลธรรมจกมแกสตวแปดหมนสพน, ภยเหลานนกจก สงบไป" แลวทรงรบถอยคาของชนเหลานน.

พระศาสดาเสดจเมองไพศาล พระเจาพมพสารทรงสดบขาววา " นยวา พระศาสดาทรงรบการ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 148

เสดจไปยงเนองไพศาล " แลว รบสงใหทาการปาวรองในพระนครเขาไป เฝาพระศาสดา ทลถามวา " พระองคทรงรบการเสดจไปเมองไพศาลหรอ พระเจาขา ?" เมอพระศาสดาตรสวา " ขอถวายพระพร มหาบพตร" ทลวา " ถากระนน ขอพระองคทรงรอกอน พระเจาขา, ขาพระองค จดแจงหนทางกอน " แลวรบสงใหปราบพนท ๕ โยชนในระหวางกรง- ราชคฤหและแมนาคงคา (ตอกน) ใหสมาเสมอ ใหจดแจงวหารไวในท โยชนหนง ๆ จงกราบทลกาลเปนทเสดจไปแดพระศาสดา. ครงนน พระศาสดาเสดจเดนทางกบภกษ ๕๐๐ รป. พระราชา รบสงใหโปรยดอกไม ๕ ส โดยสวนสงประมาณเพยงเขา ในระหวาง โยชนหนง ๆ แลวใหยกธงชย ธงแผนผา และตนกลวยเปนตน ใหกน เศวตฉตร ๒ คนซอนกนแดพระผมพระภาคเจา กนเศวตฉตรแกภกษ รปละคนๆ พรอมทงบรวาร ทรงทาบชาดวยดอกไมและของหอมเปนตน ทรงอาราธนาพระศาสดาใหประทบอยในวหารแหงหนง ๆ ถวายมหาทาน แลว ใหเสดจถงฝงแมนาคงคาโดย ๕ วน ทรงประดบเรอในทนน พลาง ทรงสงขาวไปแกชาวเมองไพศาลวา " ชาวเมองไพศาลจงจดแจงหนทาง ทาการรบรองพระศาสดาเถด."

ชาวเมองไพศาลจดการตอนรบพระศาสดา ชาวเมองไพศาลเหลานน คดวา " เราทงหลายจกทาการบชาทวคณ (๒ เทา) แลวปราบพนทประมาณ ๓ โยชน ในระหวางเมองไพศาลและ แมนาคงคา (ตอกน) ใหสมาเสมอ แลวตระเตรยมเศวตฉตรซอน ๆ กน ดวยเศวตฉตร เพอพระผมพระภาคเจา ๔ คน เพอภกษรปละ ๒ คน ทาการบชาอย ไดมายนอยทฝงแมนาคงคาแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 149

พระเจาพมพสาร ทรงขนานเรอ ๒ ลา ใหทาพลบพลา ใหประดบ ดวยพวงดอกไมเปนตน ปลาดพทธอาสนสาเรจดวยรตนะทกอยางไว. พระผมพระภาคเจาประทบนงบนพทธอาสนนน. แมภกษทงหลายกขนส เรอ นงแวดลอมพระผมพระภาคเจาแลว. พระราชาเมอตามสงเสดจลง ไปสนาประมาณเพยงพระศอ กราบทลวา " ขาแตพระองคผเจรญ พระผม- พระภาคเจาเสดจมาตราบใด, หมอมฉนจกอยทฝงแมนาคงคานนนแหละ ตราบนน" สงเรอไปแลวกเสดจกลบ. พระศาสดาเสดจไปในแมนาคงคา สนทางไกลประมาณโยชนหนง จงถงแดนของชาวเมองไพศาล. เจาลจฉวทงหลาย ทรงตอนรบพระศาสดา ลยนาประมาณเพยง พระศอ นาเรอเขายงฝงแลว เชญเสดจพระศาสดาใหลงจากเรอ. พอเมอ พระศาสดาเสดจขนจากเรอเหยยบฝงแมนาเทานน, มหาเมฆตงขนยงฝน โบกขรพรรษใหตกแลว. ในททก ๆ แหง นาประมาณเพยงเขา เพยงขา เพยงสะเอวเปนตน ไหลบาพดพาเอาซากศพทงปวง ใหเขาไปในแมนา คงคาแลว. ภมภาคไดสะอาดแลว. เจาลจฉวทงหลายทลใหพระศาสดา ประทบอยในทโยชนหนง ๆ ถวายมหาทานทาการบชาใหเปน ๒ เทา นาเสดจไปสเมองไพศาล โดย ๓ วน. ทาวสกกเทวราชอนหมเทวดา แวดลอมไดเสดจมาแลว. อมนษยทงหลายหนไปโดยมาก เพราะเทวดา ทงหลายผมศกดใหญประชมกนแลว.

นามนตแหงพระปรตรมอานาจมาก พระศาสดา ประทบยนทประตพระนครในเวลาเยน ตรสเรยก พระอานนทเถระมาแลว ตรสวา "อานนท เธอจงเรยนรตนสตรนแลว เทยวไปกบเจาลจฉวกมารทงหลาย ทาพระปรตรในระหวางกาแพง ๓ ชน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 150

ในเมองไพศาล." พระเถระเรยนรตนสตรทพระศาสดาประทานแลว เอา บาตรสาเรจดวยศลาของพระศาสดาตกนา ยนอยประตพระนครแลว. ระลกถงพระพทธคณของพระตถาคตเหลานนทงหมด จาเดมแตตงความ เพยรไววา " พระบารม ๓๐ ถวน คอบารม ๑๐ อปบารม ๑๐ ปรมตถ- บารม ๑๐ มหาบรจาค ๕ จรยา ๓ คอ โลกตถจรยา ๑ ญาตตถจรยา ๑ พทธตถจรยา ๑ การกาวลงสพระครรภในภพทสด การประสต การเสดจ ออกมหาภเนษกรมณ การทรงประพฤตความเพยร การชานะมาร การ แทงตลอดพระสพพญตญาณเหนอบลลงกไมโพธ การยงพระธรรมจกร ใหเปนไป และพระโลกตรธรรม ๙ " แลวเขาไปยงพระนคร เทยวทา พระปรตรในระหวางกาแพงทง ๓ ตลอด ๓ ยามแหงราตร. เมอคาสกวา " ยงกจ " เปนตน อนพระเถระนนกลาวแลวเทานน, นาทสาดขนไป เบองบนตกลงบนกระหมอมของอมนษยทงหลาย. จาเดมแตการกลาวคาถาวา " ยานธ ภตาน " เปนตน, หยาดนา เปนราวกะวาเทรดเงนพงขนในอากาศ แลวตกลง ณ เบองบนแหงมนษย ทงหลายผปวย. มนษยทงหลายหายโรคในทนใดนนเอง แลวลกขนแวดลอม พระเถระ. กจาเดมแตบทวา " ยงกจ " เปนตน อนพระเถระกลาว แลว อมนษยทงหลายถกเมลดนากระทบแลว ๆ ยงไมหนไปกอน ทอาศย กองหยากเยอและสวนแหงฝาเรอนเปนตน กหนไปแลวโดยประตนน ๆ. ประตทงหลายไมมชองวางแลว. อมนษยเหลานนเมอไมไดโอกาส กทาลาย กาแพงหนไป. มหาชนประพรมทองพระโรงในทามกลางพระนครดวย ของหอมทงปวง ผกผาเพดานอนวจตรดวยดาวทองเปนตนในเบองบน ตกแตงพทธอาสน นาเสดจพระศาสดามาแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 151

พระศาสดา ประทบนงบนอาสนะอนตกแตงแลว. ทงภกษสงฆ ทง หมเจาลจฉวนงแวดลอมพระศาสดาแลว. แมทาวสกกเทวราชอนหมเทวดา แวดลอมแลว ไดประทบยนในโอกาสสมควร. ฝายพระเถระเทยวไปสพระ- นครทงสนโดยลาดบแลว มากบมหาชนผหายโรค ถวายบงคมพระศาสดา นงแลว พระศาสดาทรงตรวจดบรษทแลว ไดทรงภาษตรตนสตรนน นนเอง. ในกาลจบเทศนา การตรสรธรรมไดมแกสตวแปดหมนสพนแลว. พระศาสดา ทรงแสดงรตนสตรนนเหมอนกนตลอด ๗ วน คอแม ในวนรงขน กทรงแสดงอยางนน ทรงทราบความทภยทงปวงสงบแลว ตรสเตอนหมเจาลจฉวแลว เสดจออกจากเมองไพศาล. เจาลจฉว ทงหลายทรงทาสกการะทวคณ นาเสดจพระศาสดาไปสฝงแมนาคงคา โดย ๓ วนอก.

พวกพระยานาคทาการบชาพระศาสดา พระยานาคทงหลายผเกดในแมนาคงคา คดวามนษยทงหลายยอมทา สกการะแดพระตถาคต, เราทงหลายจะทาอะไรหนอ ?" พระยานาคเหลา- นนนรมตเรอสาเรจดวยทองคา เงน และแกวมณ จดตงบลลงกสาเรจดวย ทองคา เงน และแกวมณ ทานาใหดาดาษดวยดอกปทม ๕ ส แลวทล ออนวอนพระศาสดา เพอประโยชนเสดจขนเรอของตน ๆ วา " ขาแต พระองคผเจรญ ขอพระองคทรงทาการอนเคราะหแมแกขาพเจาทงหลาย เถด." มนษยและนาคทงหลายยอมทาการบชาพระตถาคต. เทวดาทงปวง ตงตนแตเทวดาผสถต ณ ภาคพน ตลอดถงพรหม- โลกชนอกนฏฐคดวา " พวกเราจะทาอะไรหนอ ?" แลวทาสกการะ. บรรดามนษยและอมนษยเหลานน นาคทงหลายยกฉตรซอน ๆ กนขน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 152

ประมาณโยชนหนง. ฉตรทซอน ๆ กน อนมนษยและอมนษยทงหลาย คอนาคภายใต มนษยทพนดน ภมมฏฐกเทวดาทตนไม กอไม และภเขา เปนตน อากาสฏฐกเทวดาในกลางหาว ตางกยกขนแลว ตงตนแตนาคภพ ตลอดถงพรหมโลก โดยรอบจกรวาล ดวยประการฉะน. ในระหวาง ฉตรมธงชย, ในระหวางธงชยมธงแผนผา, ในระหวาง ๆ แหงธงเหลานน ไดมเครองสกการะมพวงดอกไม จณเครองอบ และกระแจะเปนตน. เทพบตรทงหลายประดบประดาดวยเครองอลงการทงปวง ถอเพศแหงคน เลนมหรสพ ปาวรองเทยวไปในอากาศ. ไดยนวา สมาคม ๓ แหงเทานน คอ " สมาคมในเวลาแสดงยมกปาฏหารย ๑ สมาคมในเวลาเสดจลงจาก เทวโลก ๑ สมาคมในเวลาลงสคงคาน ๑ " ไดเปนสมาคมใหญ.

พระเจาพมพสารใหเตรยมรบเสดจพระพทธเจาอก ฝายพระเจาพมพสาร ทรงตระเตรยมสกการะทวคณ จากสกการะ อนพวกเจาลจฉวทา ไดทรงยนแลดการเสดจมาของพระผมพระภาคเจาอย ทฝงโนน. พระศาสดาทอดพระเนตรการบรจาคใหญ ของพระราชา ทงหลายใน ๒ ฝงแหงแมนาคงคา และทรงทราบอธยาศยของสตวทงหลาย มนาคเปนตน แลวทรงนรมตพระพทธนรมตพระองคหนง ๆ มภกษ องคละ ๕๐๐ เปนบรวารไวทเรอลาหนง ๆ. พระผมพระภาคเจานนอนหม นาคแวดลอมแลว ไดประทบนง ณ ภายใตแหงเศวตฉตรคนหนง ๆ และ ตนกลปพฤกษและพวงระเบยบดอกไม. ทรงนรมตพระพทธนรมตพระองค หนง ๆ พรอมทงบรวารในโอกาสแหงหนง ๆ แมในเทวดาทงหลายม เทวดาชนภมมฏฐกะเปนตน. เมอหองจกรวาลทงสนเกดเปนประหนงวา มมหรสพอนเดยวและมการเลนอนเดยว ดวยประการฉะนแลว, พระศาสดา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 153

เมอจะทรงทาการอนเคราะหแกนาคทงหลาย ไดเสดจขนสเรอแกวลาหนง. แมบรรดาภกษทงหลายรปหนง ๆ กขนสเรอลาหนง ๆ เหมอนกน. พระยานาคทงหลาย นมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขให เขาไปสนาคภพ ฟงธรรมกถาในสานกของพระศาสดาตลอดคนยงรง ในวนท ๒ องคาสภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ดวยของควรเคยว ดวยของควรบรโภคอนเปนทพย. พระศาสดาทรงทาอนโมทนาแลวออก จากนาคภพ อนเทวดาในจกรวาลทงสนบชาอย ทรงขามแมนาคงคา ดวยเรอ ๕๐๐ ลาแลว. พระราชาทรงตอนรบ อญเชญพระศาสดาใหเสดจลงจากเรอ ทรงทา สกการะทวคณ จากสกการะอนเจาลจฉวทงหลายทาในเวลาเสดจมา นา พระศาสดามาสกรงราชคฤห โดย ๕ วน โดยนยกอนนนแล.

พวกภกษชมพทธานภาพ ในวนท ๒ พวกภกษกลบจากบณฑบาตแลว ในเวลาเยนนงประชม กนในโรงธรรม สนทนากนวา " นาชม ! อานภาพของพระพทธเจา ทงหลาย. นาประหลาดใจ ! เทวดาและมนษยทงหลายพากนเลอมใสใน พระศาสดา; พระราชาทงหลายทรงทาพนทใหสมาเสมอในหนทาง ๘ โยชน ทงฝงนฝงโนนแหงแมนาคงคา เกลยทรายลงลาดดอกไมมสตาง ๆ โดย สวนสงประมาณเพยงเขา ดวยความเลอมใสอนเปนไปแลวในพระพทธเจา, นาในแมนาคงคากดาดาษ ดวยดอกปทม ๕ ส ดวยอานภาพนาค, เทวดา ทงหลายกยกฉตรซอน ๆ กนขนตลอดถงอกนฏฐภพ, หองจกรวาลทงสน เกดเปนเพยงดงวามเครองประดบเปนอนเดยว และมมหรสพเปนอนเดยว."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 154

พระศาสดาเสดจมาแลวตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดน เธอ ทงหลายนงประชมกนดวยกถาอะไรหนอ ?" เมอภกษเหลานน กราบทลวา " ดวยกถาชอน," จงตรสวา " ภกษทงหลาย เครองบชาและลกการะน มไดบงเกดขนแกเราดวยพทธานภาพ, มไดเกดขนดวยอานภาพนาคและ เทวดาและพรหม, แตวาเกดดวยอานภาพแหงการบรจาคมประมาณนอย ในอดต" อนภกษทงหลายทลออนวอนแลว ใครจะประกาศเนอความนน จงทรงนาอดตนทานมาตรสวา :-

เรองสสมมาณพ

ในอดตกาล ในเมองตกกสลา ไดมพราหมณคนหนงชอสงขะ. เขามบตร (คนหนง) เปนมาณพชอสสมะ มอายยางเขา ๑๖ ป. ในวน หนง สสมมาณพนนเขาไปหาบดาแลว กลาววา " พอ ผมปรารถนาจะ เขาไปสเมองพาราณสทองมนต." ลาดบนน บดากลาวกะเขาวา " พอ ถา กระนน พราหมณชอโนนเปนสหายของพอ เจาจงไปสสานกของสหาย นน แลวเรยนเถด." เขารบคาวา " ดละ " แลวถงเมองพาราณสโดย ลาดบ เขาไปหาพราหมณนนแลว บอกความทตนอนบดาสงมาแลว. ลาดบนน พราหมณนนรบเขาไว ดวยคดวา " บตรสหายของเรา " แลวเรมบอกมนตกะเขา ผมความกระวนกระวายอนระงบแลวโดยวนเจรญ๑ สสมมาณพนน เรยนเรวดวย เรยนไดมากดวย ทรงจามนตทเรยนแลว ๆ ไมใหเสอมไป ราวกะวานามนสหะอนเขาเทไวในภาชนะทองคา ตอกาล ไมนานนก ไดเรยนมนตทงหมดอนตนพงเรยนจากปากของอาจารย ทา การสาธยายอย ยอมเหนเบองตนและทามกลางแหงศลปทตนเรยนแลวเทา ๑. คนวนด เปนวนมงคล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 155

นน, (แต) ไมเหนทสด. เขาเขาไปหาอาจารยแลว กลาววา "ผมยอม เหนเบองตนและทามกลางแหงศลปนเทานน, ยอมไมเหนทสด," เมอ อาจารยกลาววา "พอ แมฉนกไมเหน," จงถามวา "ขาแตอาจารย เมอ เปนเชนนน ใครจะรทสด." เมออาจารยกลาววา "พอ ฤษทงหลาย เหลานนยอมอยในปาอสปตนะ, ฤษเหลานนพงร, เจาเขาไปสสานกของ ทานแลวจงถามเถด," จงเขาไปหาพระปจเจกพทธเจาทงหลายแลว ถามวา "ไดยนวา ทานทงหลายยอมรทสดหรอ ?" ปจเจก. เออ เราทงหลายยอมร สสมะ. ถากระนน ขอทานทงหลาย จงบอกแกขาพเจา. ปจเจก. เราทงหลายยอมไมบอกแกคนไมใชบรรพชต, ถาทานม ประสงคดวยทสด, จงบวชเถด. สสมมาณพนนรบวา "ดละ" แลวบวชในสานกพระปจเจกพทธะ เหลานน. ลาดบนน พระปจเจกพทธะเหลานนกลาวแกทานวา "เธอจง ศกษาขอนกอน" แลวบอกอภสมาจารกวตร โดยนยเปนตนวา "ทาน พงนงอยางน, พงหมอยางน." ทานศกษาอยในอภสมาจารกวตรนน เพราะความทตนมอปนสยสมบรณ ตอกาลไมนานนกกตรสรปจเจกสมโพธ ปรากฏในเมองพาราณสทงสน เปนราวกะวาพระจนทรเตมดวงปรากฏอย ในทองฟา ไดเปนผถงความเปนผเลศดวยลาภและเลศดวยยศ. ทานได ปรนพพานตอกาลไมนานเลย เพราะความทแหงกรรมซงอานวยผลใหเปน ผมอายนอยอนตนทาแลว. ลาดบนน พระปจเจกพทธะทงหลาย และ มหาชน (ชวยกน) ทาสรรกจของทานแลว ถอเอาธาตประดษฐานพระ- สถปไวใกลประตพระนคร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 156

ฝายสงขพราหมณ คดวา " บตรของเราไปนานแลว, เราจกรความ เปนไปของเขา" ปรารถนาจะเหนบตรนน จงออกจากเมองตกกสลา ถง เมองพาราณสโดยลาดบ เหนหมมหาชนประชมกนแลว คดวา " ในชน เหลาน แมคนหนงจกรความเปนไปแหงบตรของเราเปนแน." จงเขาไป หาแลว ถามวา " มาณพชอสสมะมาในทน, ทานทงหลายทราบขาวคราว ของเขาบางหรอหนอ ?" มหาชนตอบวา " เออ พราหมณ เราร, สสมมาณพนนสาธยายไตรเพท ในสานกของพราหมณชอโนน บวชแลว ทาใหแจงซงปจเจกโพธปญญา ปรนพพานแลว, นสถปของทานอนเรา ทงหลายใหตงเฉพาะแลว." สงขพราหมณนน ประหารพนดนดวยมอ รองใหคราครวญแลว ไปยงลานพระเจดย ถอนหญาขนแลว เอาผาหม นาทรายมา เกลยลงทลานพระเจดย ประพรมดวยนาในลกจน ทาบชา ดวยดอกไมปา ยกธงแผนผาดวยผาสาฎก ผกฉตรของตนในเบองบนแหง พระสถปแลวกหลกไป.

อานสงสแหงการบรจาคสขพอประมาณ พระศาสดา ครนทรงนาอดตนทานนมาแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย ในกาลนนเราไดเปนสงขพราหมณ, เราไดถอนหญาในลานพระเจดย ของ พระปจเจกพทธะชอสสมะ, ดวยผลแหงกรรมของเรานน ชนทงหลายจง ทาหนทาง ๘ โยชนใหปราศจากตอและหนามทาใหสะอาด มพนสมาเสมอ, เราไดเกลยทรายลงในลานพระเจดยนน, ดวยผลแหงกรรมของเรานน ชนทงหลายจงเกลยทรายลงในหนทาง ๘ โยชนแลว; เราทาการบชาดวย ดอกไมปาทพระสถปนน, ดวยผลแหงกรรมของเรานน ชนทงหลายจง โปรยดอกไมสตาง ๆ ลงในหนทาง ๘ โยชน, นาในคงคาในทประมาณ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 157

โยชนหนงจงดาดาษไปดวยดอกปทม ๕ ส, เราไดประพรมพนทในลาน พระเจดยนน ดวยนาในลกจน, ดวยผลแหงกรรมของเรานน ฝนโบก- ขรพรรษจงตกลงในเมองไพศาล, เราไดยกธงแผนผาขนและผกฉตรไว บนพระเจดยนน, ดวยผลแหงกรรมของเรานน หองจกรวาลทงสน จง เปนราวกะวามมหรสพเปนอนเดยวกน ดวยธงชย ธงแผนผา และฉตร ซอน ๆ กนเปนตนตลอดถงอกนฏฐภพ, ภกษทงหลาย เพราะเหตดงนแล บชาสกการะนนเกดในแกเรา ดวยพทธานภาพกหาไม, เกดขนดวย อานภาพแหงนาคเทวดาและพรหมกหาไม, แตวา เกดขนดวยอานภาพ แหงการบรจาคมประมาณนอย ในอดตกาล ดงนแลว เมอจะทรงแสดง ธรรมจงตรสพระคาถานวา:- ๑. มตตาสขปรจจาคา ปสเส เจ วปล สข จเช มตตาสข ธโร สมปสส วปล สข. " ถาบคคลพงเหนสขอนไพบลย เพราะสละสข พอประมาณเสย, ผมปญญา เมอเหนสขอนไพบลย กพงสละสขพอประมาณเสย [จงจะไดพบสขอน ไพบลย]."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา มตตาสขปรจจาคา ความวา เพราะ สละสขเลกนอยพอประมาณ ทพระผมพระภาคเจาตรสวา "มตตาสข." สขอนโอฬาร ไดแกสขคอพระนพพาน พระผมพระภาคเจาตรสวา สขอน ไพบลย. ความวา ถาบคคลพงเหนสขอนไพบลยนน. ทานกลาวคาอธบายไวดงนวา " กชอวาสขพอประมาณ ยอมเกด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 158

ขนแกบคคลผใหจดแจงถาดโภชนะถาดหนง แลวบรโภคอย, สวนชอวา นพพานสข อนไพบลย คออนโอฬาร ยอมเกดขนแกบคคลผสละสขพอ ประมาณนนเสยแลว ทาอโบสถอยบาง; ใหทานอยบาง; เพราะเหตนน ถาบคคลเหนสขอนไพบลย เพราะสละสขพอประมาณนนเสย อยางนน, เมอเชนนนบณฑตเมอเหนสขอนไพบลยนนโดยชอบ กพงสละสขพอประ- มาณนนเสย. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองบรพกรรมของพระองค จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 159

๒. เรองกมารกากนไขไก [๒๑๕]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภกมารกาผ กนไขไกคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " ปรทกขปธาเนน " เปนตน.

แมไกผกอาฆาตในนางกมารกา

ไดยนวา บานหนงชอปณฑระ อยไมไกลเมองสาวตถ, ในบาน นน มชาวประมงอยคนหนง. เขาเมอไปยงเมองสาวตถ เหนไขเตารม- ฝงแมนาอจรวดแลว ถอเอาไขเตาเหลานนไปสเมองสาวตถใหตมในเรอน หลงหนงแลวเคยวกน ไดใหไขฟองหนงแกกมารกาในเรอนนน. นาง เคยวกนไขเตานนแลว จาเดมแตนน ไมปรารถนาซงของควรเคยวอยาง อน. ครงนนมารดาของนาง ถอเอาไขฟองหนงจากทแมไกไขแลว ได ให (แกนาง). นางเคยวกนไขฟองนนแลว อนความอยากในรสผกแลว จาเดมแตนน กถอเอาไขไกมาเคยวกนเองทเดยว. ในเวลาตกฟอง แมไก เหนกมารกานนถอเอาไขของตนเคยวกนอย ถกกมารกานนเบยดเบยนแลว ผกอาฆาต ตงความปรารถนาวา " บดนเราเคลอนจากอตภาพนแลว พง เกดเปนยกษณ เปนผสามารถจะเคยวกนทารกของเจา" ทากาละแลว บงเกดเปนนางแมวในเรอนนนนนเอง.

การจองเวรกนใหเกดทกข แมนางกมารกานอกน ทากาละแลว บงเกดเปนแมไกในเรอนนน เหมอนกน. แมไกตกฟองทงหลายแลว. นางแมวมาเคยวกนฟองไข เหลานนแลว แมครงท ๒ แมครงท ๓ กเคยวกนแลวเหมอนกน. แมไก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 160

ทาความปรารถนาวา " เจาเคยวกนฟองไขทงหลายของเราตลอด ๓ คราว บดน ยงปรารถนาจะเคยวกนเรา, เราเคลอนจากอตภาพนแลว พงได เพอเคยวกนเจาพรอมทงลก " เคลอนจากอตภาพนนแลว บงเกดเปน นางเสอเหลอง. ฝายนางแมวนอกน ทากาละแลวบงเกดเปนนางเนอ. ในเวลานาง เนอนนคลอดแลว นางเสอเหลองกมาเคยวกนนางเนอนนพรอมดวยลก ทงหลาย. สองสตวนนเคยวกนอยอยางน ยงทกขใหเกดขนแกกนและกน ใน ๕๐๐ อตภาพ ในทสดนางหนงเกดเปนยกษณ, นางหนงเกดเปน กลธดาในเมองสาวตถ. เบองหนาแตน พงทราบโดยนยทกลาวไวแลวในพระคาถาวา " น ห เวเรน เวราน " เปนอาท นนแล. แตในเรองน พระศาสดาตรสวา " กเวรยอมระงบดวยความไมม เวร, ยอมไมระงบดวยเวร," ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรมแกชน แมทงสองงจงตรสพระคาถานวา :- ๒. ปรทกขปธาเนน โย อตตโน สขมจฉต เวรสสคคสสฏโ เวรา โส น ปรมจจต. " ผใด ยอมปรารถนาสขเพอตน เพราะกอทกข ในผอน, ผนน เปนผระคนดวยเครองระคนคอเวร ยอมไมพนจากเวรได."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ปรทกขปธาเนน ความวา เพราะกอ ทกขในผอน, อธบายวา เพราะยงทกขใหเกดขนแกผอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 161

บาทพระคาถาวา เวรสสคคสสฏโ ความวา บคคลนนเปนผ ระคนแลวดวยเครองระคนคอเวร อนตนทาใหแกกนและกน ดวยสามารถ แหงการดาและการดาตอบ การประหารและการประหารตอบ เปนตน. บาทพระคาถาวา เวรา โส น ปรมจจต ความวา ยอมถงทกข อยางเดยว ตลอดกาลเปนนตย ดวยสามารถแหงเวร. ในกาลจบเทศนา นางยกษณตงอยในสรณะทงหลาย สมาทานศล ๕ พนแลวจากเวร, ฝายกลธดานอกนตงอยในโสดาปตตผลแลว, เทศนา ไดมประโยชนแมแกบคคลผประชมกนแลว ดงนแล. เรองกมารกากนไขไก จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 162

๓. เรองภกษชาวนครภททยะ [๒๑๖]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอเสดจอาศยนครภททยะ ประทบอยในชาตยาวน ทรงปรารภภกษชาวนครภททยะ ตรสพระธรรมเทศนานวา " ย ห กจจ " เปนตน.

ภกษละเลยสมณกจ

ดงไดสดบมา ภกษชาวนครภททยะเหลานน ไดเปนผขวนขวาย ในการประดบเขยงเทา. สมจรงตามทพระอบาลเถระกลาวไววา " กโดยสมยนนแล พวก ภกษนครภททยะ ตามประกอบความเพยรในการประดบเขยงเทาชนด ตาง ๆ กนอย : ทาเองบาง ใหคนอนทาบาง ซงเขยงเทาหญาธรรมดา ทาเองบาง ใหคนอนทาบาง ซงเขยงเทาหญาปลอง เขยงเทาหญามงกระตาย เขยงเทาตนแปง เขยงเทาผากมพล, ยอมละทงอทเทส (ศกษาเลาเรยน ธรรมวนย) ปรปจฉา (การไตถาม) อธศล (อนทรยสงวร) อธจต (สมถภาวนา) อธปญญา (วปสสนาภาวนา). ภกษทงหลาย ตาหนโทษ ความททาเชนนนของภกษเหลานน จงกราบทลแดพระศาสดา.

พระศาสดาทรงตาหนโทษแลวเทศนา พระศาสดา ทรงตเตยนภกษเหลานนแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย เธอทงหลายมาดวยกจอยางอนแลว ขวนขวายในกจอยางอนแล " ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม ไดตรสพระคาถาเหลานวา :- ๓. ยห กจจ ตทปวทธ อกจจ ปน กยรต๑ อนนฬาน ปมตตาน เตส วฑฒนต อาสวา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 163

เยสจ สสมารทธา นจจ กายคตา สต อกจจนเต น เสวนต กจเจ สาตจจการโน สตาน สมปชานาน อตถ คจฉนต อาสวา. " ก ภกษละทงสงทควรทา, แตทาสงทไมควร ทา; อาสวะ๑ทงหลาย ยอมเจรญแกภกษเหลานน ผม มานะประดจไมอออนยกขนแลว ประมาทแลว; สวน สตอนไปในกาย อนภกษเหลาใด ปรารภดวยดเปน นตย, ภกษเหลานนมปกตทาเนอง ๆ ในกจทควรทา ยอมไมเสพสงทไมควรทา; อาสวะทงหลายของภกษ เหลานน ผมสต มสมปชญญะ ยอมถงความตงอย ไมได."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน สองบทวา ย ห กจจ ความวา กกรรม มอาทอยางนคอ การคมครองศลขนธอนหาประมาณมได การอยปาเปน วตร การรกษาธดงค ความเปนผยนดในภาวนา ชอวาเปนกจอนควรทา ของภกษ จาเดมแตกาลบวชแลว. แตภกษเหลานละเลย คอทอดทงกจ ทควรทาของตนเสย. บทวา อกจจ เปนตน ความวา กการประดบรม การประดบ รองเทา การประดบเขยงเทา บาตร โอ ธมกรก ประคดเอว องสะ ชอวา เปนกจไมควรทาของภกษ. อธบายวา ภกษเหลาใดทาสงนน, อาสวะ ๑. อาสวะม ๔ คอ กามาสวะ อาสวะคอกาม ๑ ภวาสวะ อาสวะคอภพ ๑ ทฏฐาสวะ อาสวะ คอความเหนผด ๑ อวชชาสวะ อาสวะคออวชชา ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 164

ทง ๔ ยอมเจรญแกภกษเหลานน ผชอวา มมานะประดจไมอออนยกขน แลว เพราะการยกมานะเพยงดงไมออเทยวไป ชอวาประมาทแลว เพราะ ปลอยสต. บทวา สสมารทธา ไดแก ประคองไวดแลว. สองบทวา กายคตา สต ไดแก ภาวนาอนเปนเครองตามเหนกาย. บทวา อกจ จ ความวา ภกษเหลานนยอมไมเสพ คอไมทาสงท ไมควรทานน มการประดบรมเปนตน. บทวา กจเจ ความวา ในสงอนตนพงทา คอในกรณยะ มการ คมครองศลขนธอนหาประมาณมไดเปนตน จาเดมแตกาลบวชแลว. บทวา สาตจจการโน ไดแก มปกตทาเนอง ๆ คอทาไมหยด, อธบายวา อาสวะแมทง ๔ ของภกษเหลานน ผชอวามสต เพราะไมอย ปราศจากสต ผชอวามสมปชญญะ เพราะสมปชญญะ ๔ อยาง คอ ' สาตถกสมปชญญะ สปปายสมปชญญะ โคจรสมปชญญะ อสมโมห- สมปชญญะ ' ยอมถงความตงอยไมได คอถงความสนไป ไดแก ไมม. ในกาลจบเทศนา ภกษเหลานนตงอยในพระอรหตแลว. เทศนาไดม ประโยชนแมแกบคคลทประชมกนแลว ดงนแล. เรองภกษชาวนครภททยะ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 165

๔. เรองพระลกณฏกภททยเถระ [๒๑๗]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระลกณฏก- ภททยเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " มาตร ปตร หนตวา " เปนตน.

อาคนตกภกษเขาเฝาพระศาสดา

ความพสดารวา วนหนงภกษอาคนตกะหลายรปดวยกน เขาไป เฝาพระศาสดา ผประทบนง ณ ทประทบกลางวน ถวายบงคมแลวนง ณ ทควรขางหนง. ขณะนนพระลกณฏกภททยเถระเดนผานไปในทไมไกล แหงพระผมพระภาคเจา. พระศาสดา ทรงทราบวารจต (คอความคด) ของภกษเหลานนแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย พวกเธอเหนหรอ ? ภกษนฆามารดาบดาแลว เปนผไมมทกข ไปอย " เมอภกษเหลานนมองดหนากนและกนแลว แลน ไปสความสงสยวา " พระศาสดา ตรสอะไรหนอแล ?" จงกราบทลวา " พระองคตรสคานนชออะไร ?" เมอจะทรงแสดงธรรมแกภกษเหลานน จงตรสพระคาถานวา:- ๔. มาตร ปตร หนตวา ราชาโน เทว จ ขตตเย รฏ สานจร หนตวา อนโฆ ยาต พราหมโณ. " บคคลฆามารดาบดา ฆาพระราชาผเปนกษตรย ทงสอง และฆาแวนแควนพรอมดวยเจาพนกงาน เกบสวยแลว เปนพราหมณ ไมมทกข ไปอย."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 166

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา สานจร ไดแก ผเปนไปกบดวยผจดการ สวยใหสาเรจ คอเจาพนกงานเกบสวย. กในพระคาถาน บณฑตพงทราบวนจฉยวา ตณหา ชอวามารดา เพราะใหสตวทงหลายเกดในภพ ๓ เพราะบาลวา " ตณหายงบรษใหเกด." อสมมานะ๑ ชอวาบดา เพราะอสมมานะอาศยบดาเกดขนวา " เรา เปนราชโอรสของพระราชาชอโนน หรอเปนบตรของมหาอามาตยของ พระราชาชอโนน" เปนตน. ทฏฐทกชนด ยอมองสสสตทฏฐ และอจเฉททฏฐทงสอง เหมอน ชาวโลกอาศยพระราชาฉะนน, เพราะฉะนน สสสตทฏฐและอจเฉททฏฐ จงชอวาพระราชาผกษตรยสองพระองค. อายตนะ ๑๒๒ ชอวาแวนแควน เพราะคลายคลงกบแวนแควน โดยอรรถวากวางขวาง. ความกาหนดดวยอานาจความยนด ซงอาศย อายตนะนน ดจบรษเกบสวย จดการสวยใหสาเรจ ชอวาเจาพนกงาน เกบสวย. บทวา อนโฆ ไดแก ไมมทกข. บทวา พราหมโณ ไดแก ผมอาสวะสนแลว. ในพระคาถาน มอธบายดงน " ผชอวามอาสวะสนแลว เพราะ กเลสเหลานนมตณหาเปนตน อนตนกาจดได ดวยดาบคออรหตมรรค- ญาณ จงเปนผไมมทกข ไปอย." ในกาลจบเทศนา ภกษเหลานนดารงอยในพระอรหตแลว. ๑. การถอวาเปนเรา. ๒. อายตนะภายใน ๖ มจกษเปนตน. ภายนอก ๖ มรปเปนตน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 167

(พระคาถาท ๒)

แมในพระคาถาท ๒ เรองกเหมอนกบเรองกอนนนเอง. แมในกาลนน พระศาสดาทรงปรารภพระลกณฏกภททยเถระเหมอน กน เมอจะทรงแสดงธรรมแกภกษเหลานน จงตรสพระคาถานวา:- มาตร ปตร หนตวา ราชาโน เทว จ โสตถเย เวยยคฆปจม หนตวา อนโฆ ยาต พราหมโณ. " บคคลฆามารดาบดา ฆาพระราชาผเปนพราหมณ ทงสองไดแลว และฆาหมวด ๕ แหงนวรณมวจกจฉา- นวรณ เชนกบหนทางทเสอโครงเทยวไปเปนท ๕ แลว เปนพราหมณ ไมมทกข ไปอย. "

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน สองบทวา เทว จ โสตถเย คอ ผเปนพราหมณ ทงสองดวย. กในพระคาถาน พระศาสดาตรสสสสตทฏฐและอจเฉททฏฐใหเปน พระราชาผเปนพราหมณทงสอง เพราะพระองคเปนใหญในพระธรรม และเพราะพระองคเปนผฉลาดในวธเทศนา. บณฑตพงทราบวเคราะห ในบท เวยยคฆปจม น วาหนทาง ทเสอโครงเทยวไป มภยรอบดาน เดนไปลาบาก ชอวาทางทเสอโครง เทยวไปแลว. แมวจกจฉานวรณ ชอวาเปนดจทางทเสอโครงเทยวไปแลว เพราะความทวจกจฉานวรณนน คลายกบทนทางอนเสอโครงเทยวไป แลวนน, วจกจฉานวรณเชนกบทนทางทเสอโครงเทยวไปแลวนน เปน ท ๕ แหงหมวด ๕ แหงนวรณนน เพราะฉะนน หมวด ๕ แหงนวรณ จงชอวามวจกจฉานวรณ เชนกบทนทางทเสอโครงเทยวไปแลวเปนท ๕.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 168

ในพระคาถาท ๒ น มอธบายดงนวา " กบคคลฆาหมวด ๕ แหง นวรณมวจกจฉานวรณเชนกบทนทางทเสอโครงเทยวไปแลวเปนท ๕ น ไมใหมสวนเหลอ ดวยดาบคออรหตมรรคญาณ เปนพราหมณ ไมมทกข เทยวไปอย." บททเหลอ เปนเชนกบบททมในกอนนนแล ดงนแล. เรองพระลกณฏกภททยเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 169

๕. เรองนายทารสากฏกะ [๒๑๘]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภบตรของ นายทารสากฏกะ ตรสพระธรรมเทศนานวา " สปปพทธ " เปนตน.

เดกสองคนเลนขลบ

ความพสดารวา เดกในพระนครราชคฤหสองคน คอ " บตรของ บคคลผเปนสมมาทฏฐคนหนง บตรของบคคลผเปนมจฉาทฏฐคนหนง" เลนขลบอยดวยกนเนอง ๆ. ในเดกสองคนนน บตรของบคคลผเปน สมมาทฏฐ เมอจะทอดขลบ. ระลกถงพทธานสสตแลวกลาววา " นโม พทธสส " แลวจงทอดขลบ. เดกนอกนระลกเฉพาะพระคณทงหลาย ของพวกเดยรถยแลว กลาววา "นโม อรหนตาน " แลวจงทอด. ในเดกสองคนนน บตรของบคคลผเปนสมมาทฏฐ ยอมชนะ, เดกคน นอกน ยอมแพ. บตรของบคคลผเปนมจฉาทฏฐนน เหนกรยาของบตร ผเปนสมมาทฏฐนนแลว คดวา " เพอนคนน ระลกแลวอยางนน กลาว แลวอยางนน ทอดขลบไปจงชนะเรา, แมเรากจกทาอยางนน (บาง)" ไดทาการสงสมในพทธานสสตแลว.

เดกผเปนสมมาทฏฐไปปากบบดา ภายหลงวนหนง บดาของเดกผเปนสมมาทฏฐนน เทยมเกวยน แลวไปเพอตองการไม ไดพาเดกแมนนไปแลว บรรทกเกวยนใหเตม แลวดวยไมในดง ขบมาอย (ถง) ภายนอกเมอง ปลอยโคไปในทอนม ความสาราญดวยนา ในทใกลปาชา แลวไดกระทาการจดแจงภต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 170

ลาดบนน โคของเขาเขาไปสเมองกบหมโคทเขาไปสเมองในเวลา เยน. ฝายนายสากฏกะเทยวตดตามโคอย เขาไปสเมองแลวในเวลาเยน พบโคแลวจงออกไปอย ไมทนถงประต กเมอเขายงไมทนถงนนแหละ, ประตปดเสยแลว. ขณะนน บตรของเขาผเดยวเทานน นอนแลวใน ภายใตแหงเกวยนในสวนแหงราตรกาวลงสความหลบแลว.

เจรญพทธานสสตปองกนอมนษยได กกรงราชคฤห แมตามปกตกมากไปดวยอมนษย. อนง เดกน กนอนแลวในทใกลแหงปาชา. พวกอมนษยในทใกลแหงปาชานนเหน เขาแลว. อมนษยคนหนง ผเปนมจฉาทฏฐ เปนเสยนหนามตอพระ- ศาสนา, อมนษยตนหนง เปนสมมาทฏฐ. ในอมนษยทงสองนน อมนษยผเปนมจฉาทฏฐกลาววา " เดกคนน เปนภกษาหารของพวกเรา, พวกเราจงเคยวกนเดกคนน." อมนษยผเปน สมมาทฏฐนอกน หามอมนษยผเปนมจฉาทฏฐนน ดวยคาวา " อยาเลย, ทานอยาชอบใจเลย." อมนษยผเปนมจฉาทฏฐนน แมถกอมนษยผเปน สมมาทฏฐนนหามอย กไมเออเฟอถอยคาของเขา จบเทาเดกครามาแลว. ในขณะนน เดกนนกลาววา "นโม พทธสส" เพราะความท ตนเปนผสงสมในพทธานสสต. อมนษยกลวภยใหญ จงไดถอยไปยน อยแลว.

อมนษยรกษาและบารงเดกผนอนในปาคนเดยว ลาดบนน อมนษยผเปนสมมาทฏฐนอกน กลาวกะอมนษยผเปน มจฉาทฏฐนนวา. " พวกเราทาสงอนไมควรทาเสยแลว, พวกเราจงทา ทณฑกรรมเพอเดกนนเสยเถด" ดงนแลว ไดยนรกษาเดกนน. อมนษย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 171

ผเปนมจฉาทฏฐเขาไปสพระนคร ยงถาดโภชนะของพระราชาใหเตมแลว นาโภชนะมา. ตอมา อมนษยแมทงสองเปนประดจวามารดาและบดาของเดกนน ปลกเดกนนใหลกขนแลว ใหบรโภคโภชนะนน ประกาศความเปนไป นนแลว จารกอกษรทถาดโภชนะ ดวยอานภาพของยกษ ดวยอธษฐานวา " พระราชาเทานน จงเหนอกษรเหลาน, คนอนจงอยาเหน" ดงนแลว จงไป. ในวนรงขน พวกราชบรษทาความโกลาหลอยวา " พวกโจร ลกเอาภณฑะคอภาชนะไปจากราชตระกลแลว" จงปดประตทงหลายแลว คนด เมอไมเหนในพระนคร จงออกจากพระนคร ตรวจดขางโนนและ ขางน จงเหนถาดอนเปนวการแหงทองคาบนเกวยนทบรรทกฟน จงจบ เดกนน ดวยความสาคญวา " เดกนเปนโจร" ดงนแลว แสดง แดพระราชา.

เดกถกไตสวน พระราชาทอดพระเนตรเหนอกษรทงหลายแลว ตรสถามวา " น อะไรกน ? พอ." เดกนนกราบทลวา " ขาแตพระองคผสมมตเทพ ขาพระองคไมทราบ, มารดาบดาของขาพระองคมาใหบรโภคในราตร แลวไดยนรกษาอย. ขาพระองคคดวา ' มารดาบดารกษาเราอย" จงไมม ความกลวเลย เขาถงความหลบแลว, ขาพระองคทราบเพยงเทาน." ลาดบนน แมมารดาและบดาของเดกนน กไดไปสทนนแลว. พระราชาทรงทราบความเปนไปนนแลว ทรงพาชนทงสามนนไปส สานกพระศาสดา กราบทลความเปนไปทงปวงแลว ทลถามวา " ขาแต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 172

พระองคผเจรญ พทธานสสตเทานน ยอมเปนคณชาตเครองรกษาหรอ หนอแล ? หรอวาอนสสตอน แมมธมมานสสตเปนตน กเปนคณชาต เครองรกษา."

พระศาสดาทรงแสดงฐานะ ๖ ลาดบนน พระศาสดาตรสแกพระราชานนวา " มหาบพตร พทธา- นสสตอยางเดยวเทานน เปนคณชาตเครองรกษากหามได, กจตอนชน เหลาใดอบรมดแลวโดยฐานะ ๖. กจดวยอนรกษาและปองกนอยางอน หรอดวยมนตและโอสถ ยอมไมมแกชนเหลานน ดงนแลว เมอจะทรง แสดงฐานะ ๖ ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา :- ๕. สปปพทธ ปพชฌนต ทา โคตมสาวกา เยส ทวา จ รตโต จ นจจ พทธคตา สต. ปปพทธ พชฌนต สทา โคตมสาวกา ส ทวา จ รตโต จ นจจ ธมมคตา สต. ปปพทธ ปพชฌนต สทา โคตมสาวกา ส ทวา จ รตโต จ นจจ สงฆคตา สต. ปปพทธ ปพชฌนต สทา โคตมสาวกา ส ทวา จ รตโต จ นจจ กายคตา สต. ปปพทธ ปพชฌนต สทา โคตมสาวกา ส ทวา จ รตโต จ อหสาย รโต มโน. ปปพทธ ปพชฌนต สทา โคตมสาวกา ส ทวา จ รตโต จ ภาวนาย รโต นโน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 173

" สตของชนเหลาใด ไปแลวในพระพทธเจา เปนนตย ทงกลางวนทงกลางคน, ชนเหลานน เปนสาวกของพระโคดม ตนอยดวยดในกาลทกเมอ. สตของชนเหลาใด ไปแลวในพระธรรมเปนนตย ทงกลางวนทงกลางคน, ชนเหลานน เปนสาวกของ พระโคดม ตนอยดวยดในกาลทกเมอ. สตของชนเหลาใด ไปแลวในพระสงฆเปนนตย ทงกลางวนทงกลางคน, ชนเหลานน เปนสาวกของ พระโคดม ตนอยดวยดในกาลทกเมอ. สตของชนเหลาใด ไปแลวในกายเปนนตย ทง กลางวนทงกลางคน, ชนเหลานนเปนสาวกของพระ- โคดม ตนอยดวยดในกาลทกเมอ. ใจของชนเหลาใด ยนดแลวในอนไมเบยดเบยน ทงกลางวนทงกลางคน, ชนเหลานน เปนสาวกของ พระโคดม ตนอยดวยดในกาลทกเมอ. ใจของชนเหลาใด ยนดแลวในภาวนา ทงกลาง วนทงกลางคน, ชนเหลานนเปนสาวกของพระโคดม ตนอยดวยดในกาลทกเมอ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บาทพระคาถาวา สปปพทธ ปพชฌนต ความวา ชนเหลานนยดสตอนไปแลวในพระพทธเจา หลบอยนนเทยว เมอตน ชอวาตนอยดวยด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 174

บาทพระคาถาวา สทา โคตมสาวกา ความวา ชอวาเปนสาวก ของพระโคดม เพราะความทตนเปนผเกดแลวในทสดแหงการฟงแหง พระพทธเจาผโคตมโคตร (และ) เพราะความเปนคออนฟงอนสาสนของ พระพทธเจาพระองคนนนนแล. สองบทวา พทธคตา สต ความวา สตของชนเหลาใดปรารภ พระพทธคณทงหลายอนตางดวยคณมวา " อตป โส ภควา " เปนตน เกดขนอย มอยตลอดกาลเปนนตย, ชนเหลานน ชอวาตนอยดวยดแม ในกาลทกเมอ. กชนเหลานน เมอไมอาจ (เพอจะกระทา) อยางนนได ทาซงพทธานสสตไวในใจ ในวนหนง ๓ เวลา ๒ เวลา (หรอ) แมเวลา เดยว ชอวาตนอยดวยดเหมอนกน. สองบทวา ธมมคตา สต ความวา สตทปรารภพระธรรมคณ ทงหลาย อนตางดวยคณมวา " สวากขาโต ภควตา ธมโม" เปนตน อนเกดขนอย. สองบทวา สงฆคตา สต ความวา สตทปรารภพระสงฆคณทงหลาย อนตางดวยคณมวา " สปฏปนโน ภควโต สาวกสงโฆ" เปนตน อนเกดขนอย. สองบทวา กายคตา สตความวา สตอนเกดขนอย ดวยสามารถ แหงอาการ ๓๒ ดวยสามารถแหงการอยในปาชา ๙ ดวยสามารถแหง รปฌานมนลกสณอนเปนไปในภายในเปนตน. สองบทวา อหสาย รโต ความวา ยนดแลวในกรณาภาวนา (การเจรญกรณา) อนพระผมพระภาคเจาตรสไวอยางนวา " ภกษนนม ใจสหรคตดวยกรณา แผไปตลอดทศหนงอย."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 175

บทวา ภาวนาย ไดแก เมตตาภาวนา, จรงอย ภาวนาทเหลอ แมทงหมด พระผมพระภาคเจาทรงประสงคเอาในบทวา " ภาวนาย " น เพราะความทกรณาภาวนาพระองคตรสไวแลวในหนหลงแมโดยแท, ถงดงนน เมตตาภาวนาเทานน พระองคทรงประสงคเอาในบทวา " ภาวนาย " น, คาทเหลอ ผศกษาพงทราบโดยนยทกลาวแลวใน คาถาตนนนเทยว. ในกาลจบเทศนา ทารกนนดารงอยในโสดาปตตผล พรอมดวย มารดาและบดาแลว. ครนภายหลง ชนแมทงหมดบวชแลวบรรลพระ- อรหต. เทศนาไดมประโยชนแมแกชนผประชมกนแลว ดงนแล. เรองนายทารสากฏกะ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 176

๖. เรองภกษวชชบตร [๒๑๙]

ขอความเบองตน พระศาสดาเมอทรงอาศยกรงไพศาล ประทบอยในปามหาวน ทรง ปรารภภกษผเปนโอรสของเจาวชชรปใดรปหนง ทพระธรรมสงคาห- กาจารย กลาวหมายเอาวา๑ "ภกษผเปนโอรสของเจาวชชรปใดรปหนง อยในราวปาแหงใดแหงหนง ใกลเมองไพศาล. กโดยสมยนนแล ใน กรงไพศาลมการเลนมหรสพตลอดคนยงรง. ครงนนแล ภกษนนไดยน เสยงกกกองแหงดนตรทเขาดแลวและประโคมแลว คราครวญอย กลาว คาถานในเวลานนวา:- "พวกเราผเดยว ยอมอยในปา เหมอนไมทเขา ทงไวแลวในปา, ในราตรเชนน บดน ใครเลา ? ทเลวกวาพวกเรา." ตรสพระธรรมเทศนานวา "ทปปพพชช ทรภรม" เปนตน.

เสยงกกกองเปนปรปกษตอสมณเพศ ไดยนวา ภกษนนเปนราชโอรสในแควนวชช สละราชสมบตทถง แลวตามวาระ บวชแลว ในกรงไพศาล, เมอทวทงพระนครอนเขาประดบ แลวดวยเครองประดบทงหลาย มธงชยและธงแผนผาเปนตน กระทาให เนองเปนอนเดยวกนกบชนจาตมหาราช, เมอวาระเปนทเลนมหรสพ ตลอดคนยงรง ในวนเพญเปนทบานแหงดอกโกมทเปนไปอย, ไดยน เสยงกกกองแหงดนตร มกลองเปนตนทเขาตแลว และเสยงดนตรมพณ เปนตน ทเขาประโคมแลว, เมอพระราชาเจดพนเจดรอยเจดพระองค, ๑. ส. ส. ๑๕/ ขอ ๗๘๓ วชชปตตสตร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 177

และขาราชบรพารทงหลาย มอปราชและเสนาบดเปนตนของพระราชา เหลานน กมจานวนเทานนเหมอนกน ซงมอยในกรงไพศาล ประดบ ประดาแลว กาวลงสถนนเพอตองการจะเลนนกษตร, จงกรม (เดนกลบ ไปกลบมา) อยทจงกรมใหญ ประมาณ ๖๐ ศอก เหนพระจนทรเตมดวง เดนอยในกลางทองฟา ยนพงแผนกระดาน ณ ทสดจงกรมแลว มองด อตภาพประดจไมทเขาทงไวในปา เพราะความทตนเวนแลวจากผาสาหรบ โพกและเครองอลงการ คดอยวา "คนอนทเลวกวาเรา มอยหรอหนอ ?" แมประกอบดวยคณมการอยปาเปนวตรเปนตนตามปกต ในขณะนน ถก ความไมยนดยงบบคน จงกลาวอยางนน.

เทวดากลาวคาถาใหเกดความสงเวช ทานไดยนคาถาน ซงเทวดาผสงอยในไพรสณฑนน กลาวแลว วา*:- "ทานผเดยว อยในปา เหมอนไมทเขาทงไวใน ปา, ชนเปนอนมาก ยอมกระหยงตอทานนน ราว กะวาพวกสตวนรก กระหยมตอชนทงหลาย ผไปส สวรรคฉะนน. ดวยความประสงควา "เราจกยงภกษนใหสงเวช" ในวนรงขน เขาไปเฝาพระศาสดา ถวายบงคมแลวนง.

พระศาสดาทรงแสดงทกข ๕ อยาง พระศาสดาทรงทราบเรองนนแลว ประสงคจะประกาศความท ฆราวาสเปนทกข จงทรงรวบรวมทกข ๕ อยางแลว ตรสพระคาถานวา :- ๑. ส. ส. ๑๕/ขอ ๗๘๕.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 178

๖. ทปปพพชช ทรภรม ทราวาสา ฆรา ทกขา ทกโข สมานสวาโส ทกขานปตตทธค ตสมา น จทธค สยา น จ ทกขานปตโต สยา. "การบวชกยาก การยนดกยาก เรอนทปกครอง ไมด ใหเกดทกข การอยรวมกบผเสมอกน๑ เปน ทกข ผเดนทางไกล กถกทกขตดตาม, เพราะฉะนน ไมพงเปนผเดนทางไกล และไมพงเปนผอนทกข ตดตาม."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ทปกพพชช ความวา ชอวา การละ กองแหงโภคะนอยกตาม มากกตาม และเครอญาต บวชมอบอระ (ถวาย ชวต) ในศาสนาน เปนการยาก. บทวา ทรภรม ความวา การทกลบตรแมบวชแลวอยางนน สบ ตอความเปนไปแหงชวต ดวยการเทยวไปเพอภกษา ยนดยง ดวยสามารถ แหงการคมครองคณคอศลอนไมมประมาณ และบาเพญขอปฏบตธรรม อนสมควรแกธรรมใหบรบรณ เปนการยาก. บทวา ทราวาสา ความวา กราชกจของพระราชา อสรกจของ อสรชนทงหลาย อนผครองเรอนตองนาไป, ชนขางเคยงและสมณ- พราหมณผประพฤตธรรม อนผครองเรอนตองสงเคราะห, แมเมอเปน อยางน การครองเรอนกเตมไดยาก เหมอนหมอททะลและมหาสมทร; เพราะฉะนน ชอวาเรอนเหลานน ทปกครองไมดจงชอวาใหเกดทกข ๑. ตามนยอรรถกถา ประสงคจะใหหมายความวา การอยรวมกบผไมเสมอกน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 179

คอใหลาบากเพอจะอยครอบครอง เพราะเหตนนนนแล. บาทพระคาถาวา ทกโข สมานสวาโส ความวา จรงอย ชนเหลา ใดเปนคฤหสถ แมเสมอกนโดยชาต โคตร ตระกล และโภคะกตาม เปน บรรพชต เสมอกนโดยคณทงหลาย มศล อาจาระและพาหสจจะเปนตน กตาม (แต) กลาวคาเปนตนวา "ทานเปนใคร ? เราเปนใคร ?" เปน ผขวนขวายในอธกรณอย, ชนเหลานน ชอวาผไมเสมอกน, ชอวาการ อยรวมกบชนเหลานนเปนทกข. บาทพระคาถาวา ทกขานปตตทธค ความวา ชนเหลาใดชอวา ผเดนทางไกล เพราะความเปนผดาเนนไปสทางไกล กลาวคอวฏฏะ; ชน เหลานนถกทกขตดตามแท. สองบทวา ตสมา น จทธค ความวา แมความเปนผอนทกขตด ตาม กเปนทกข แมความเปนผเดนทางไกล กเปนทกข; เพราะฉะนน บคคลไมพงเปนผชอวาเดนทางไกล เพราะการเดนทางไกลกลาวคอวฏฏะ ดวย ไมพงเปนผอนทกขมประการดงกลาวแลวตดตามดวย. ในกาลจบเทศนา ภกษนนเบอหนายในทกขทพระองคตรสใน ฐานะ ๕ แลว ทาลายสงโยชนอนเปนสวนเบองตา๑ ๕ อนเปนสวนเบอง สง๒ ๕ ดารงอยในพระอรหตแลว ดงนแล. เรองภกษวชชบตร จบ. ๑. สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส กามราคะ ปฏฆะ. ๒. รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 180

๗. เรองจตตคฤหบด [๒๒๐]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภจตตคฤหบด ตรสพระธรรมเทศนานวา " สทโธ สเลน สมปนโน " เปนตน.

ลาภสกการะเกดขนแกจตตคฤหบด

เรองขาพเจาใหพสดารแลว ในวรรณนาแหงพระคาถา ในพาล- วรรควา " อสนต ภาวมจเฉยย " เปนตน. แมพระคาถา (น) กมา แลวในพาลวรรคนนเหมอนกน. จรงอย ในพาลวรรคนน ขาพเจากลาว ไววา (พระอานนทเถระ ทลถามพระศาสดาวา) " ขาแตพระองคผเจรญ กสกการะนเกดขนแกคฤหบดนน แมผมาสสานกของพระองคเทานน หรอ ? หรอแมไปในทอนกเกดขนเหมอนกน ? " พระศาสดาตรสวา " อานนท เมอจตตคฤหบดนนมาสสานกของเรา กด ไปในทอนกด, สกการะยอมเกดขนทงนน, เพราะอบาสกน เปนผม ศรทธาเลอมใส สมบรณดวยศล, อบาสกผเหนปานน ยอมไปประเทศ ใดๆ; ลาภสกการะยอมเกดแกเขาในประเทศนน ๆ ทเดยว " ดงนแลว จง ตรสพระคาถานวา :- ๗. สทโธ สเลน สมปนโน ยโสโภคสมปปโต ย ย ปเทส ภชต ตตถ ตตเถว ปชโต. " ผมศรทธา สมบรณดวยศล เพยบพรอมดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 181

ยศและโภคะ จะไปประเทศใด ๆ, ยอมเปนผอน เขาบชาแลว ในประเทศนน ๆ ทเดยว."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา สทโธ ไดแก ผประกอบดวยศรทธา อนเปนโลกยะและโลกตระ. บทวา สเลน ความวา ศลม ๒ อยาง คอ ศลสาหรบผครองเรอน ๑ ศลสาหรบผไมครองเรอน ๑, ใน ๒ อยางนน ศลสาหรบผครองเรอน พระผมพระภาคเจาทรงประสงคเอาในบทน, ความวา ผประกอบดวยศล สาหรบผครองเรอนนน. บาทพระคาถาวา ยโสโภคสมปปโต ความวา ผประกอบแลวดวย ยศสาหรบผครองเรอน กลาวคอความมอบาสก ๕๐๐ เปนบรวาร เชน ของชนทงหลาย มอนาถบณฑกเศรษฐเปนตน และดวยโภคะ ๒ อยาง (คอ) โภคะมทรพยและขาวเปลอกเปนตนอยางหนง คออรยทรพย ๗ อยางหนง. สองบทวา ย ย เปนตน ความวา กลบตรผเหนปานน ไปสประเทศ ใด ๆ ในทศทงหลายมทศตะวนออกเปนตน; ยอมเปนผอนเขาบชาแลวใน ประเทศนนๆ ดวยลาภและสกการะเหนปานนนเทยว. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองจตตคฤหบด จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 182

๘. เรองนางจฬสภททา [๒๒๑]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภธดาของ อนาถบณฑกเศรษฐ ชอจฬสภททา ตรสพระธรรมเทศนานวา " ทเร สนโต ปกาเสนต " เปนตน.

สองเศรษฐทากตกาตอกน ดงไดสดบมา เศรษฐบตรชออคคะ ชาวอคคนครไดเปนสหายของ อนาถบณฑกเศรษฐ ตงแตเวลาทยงเปนหนม. สหายทงสองนน เรยน ศลปะอยในตระกลอาจารยเดยวกน ทากตกาตอกนวา " ในเวลาทเรา ทงสองเจรญวย เมอบตรและธดาเกดแลว, ผใดขอธดาเพอประโยชนแก บตร: ผนนตองใหธดาแกผนน " เขาทงสองเจรญวยแลว ดารงอยใน ตาแหนงเศรษฐในนครของตน ๆ. สมยหนง อคคเศรษฐประกอบการคาขาย ไดไปยงกรงสาวตถดวย เกวยน ๕๐๐ เลม. อนาถบณฑกเศรษฐ เรยกนางจฬสภททาธดาของตน มาสงวา " แม บดาของเจาชออคคเศรษฐมา, กจทควรทาแกเขา จงเปน ภาระของเจา. "

อคคเศรษฐขอนางจฬสภททาเพอบตร นางรบวา " ดละ " จงจดโภชนะมแกงและกบเปนตน ดวยมอของ ตนเอง จาเดมแตวนอคคเศรษฐนนมา, เตรยมวตถตาง ๆ มระเบยบ ดอกไม ของหอม และเครองลบไลเปนตนไว, ในเวลาบรโภค กจดนา สาหรบอาบไว (คอย) ทานเศรษฐนน ตงแตเวลาอาบนาไป ยอมทากจ ทกอยางสาเรจเรยบรอย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 183

อคคเศรษฐ เหนอาจารสมบตของนางสภททานนแลว มจตเลอมใส ในวน หนง นงอยกบ๑อนาถบณฑกเศรษฐ ดวยกถาอนปรารภความสข แลว นกไดวา " ในเวลายงเปนหนม เราทงสองทากตกาชออยางนไว แลว " จงขอนางจฬสภททา เพอประโยชนแกบตรของตน. แตอคค- เศรษฐนนโดยปกตเปนมจฉาทฏฐ; เพราะฉะนน อนาถบณฑกเศรษฐ จงกราบทลความนนแดพระทศพล อนพระศาสดาทรงเหนอปนสยของ อคคเศรษฐแลวทรงอนญาต, จงปรกษากบภรรยา แลวรบคาของอคค- เศรษฐนน กาหนดวน (แตงงาน) แลว, ทาสกการะเปนอนมาก เหมอน อยางธนญชยเศรษฐทาใหนางวสาขาผเปนธดา แลวสงไปฉะนน, เรยกนาง สภททามาแลว ใหโอวาท ๑๐ ขอ เปนตนวา " แม ธรรมดาสตรผอย ในตระกลพอผว ไมควรนาไฟภายในออกไปภายนอก " โดยนยทธนญชย- เศรษฐใหแกนางวสาขานนแล เมอจะสงไป ยดเอากฎมพ ๘ คนใหเปนผ รบรองวา " ถาโทษของธดาขาพเจาเกดขนในทไปแลว, พวกทานตอง ชาระ, " ในวนเปนทสงธดานนไป ถวายมหาทานแกภกษสงฆ มพระ- พทธเจาเปนประมขแลว, สงธดาไปดวยสกการะเปนอนมาก ประหนงจะ แสดงความเจรญแหงผลสจรตทงหลาย อนธดาทาไวแลวในภพกอนให ปรากฏแกชาวโลก. ในเวลานางถงอคคนครโดยลาดบ มหาชนพรอมกบ ตระกลพอผว ไดทาการตอนรบ. ฝายนางจฬสภททานน แสดงตนแกชาวนครทงสน เหมอนนาง วสาขา เพอทาสรสมบตของตนใหปรากฏ ยนอยบนรถเขาไปสนคร รบ เครองบรรณาการทชาวนครสงมาแลว สงไป [ตอบแทน] แกชนเหลา ๑. นงสนทนากนตามสบายกบอนาถบณฑกเศรษฐ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 184

นน ๆ ดวยสามารถแหงวตถตามสมควร ไดทาชาวนครทงสนใหเนอง เปนอนเดยวกบดวยคณของตน.

พอผวใหนางจฬสภททาไหวชเปลอย กในวนมงคลเปนตน พอผวของนาง เมอจะทาสกการะแกพวก ชเปลอย สงไปดวยคาวา " นางจงมาไหวพระสมณะทงหลายของพวกเรา. " นางไมอาจเพอจะดชเปลอยทงหลาย เพราะละอาย ไมปรารถนาจะไป. พอ ผวนน แมสง (ขาว) ไปบอย ๆ ถกนางหามแลว จงโกรธพดวา " พวก เธอจงขบไลมนไปเสย. " นางคดวา " พอผวไมอาจยกโทษแกเรา เพราะ เหตไมสมควรได " ใหคนเรยกกฎมพมาแลว บอกความนน. กฏมพ เหลานน ทราบความทนางไมมโทษ จงใหเศรษฐยนยอมแลว. เขาบอก แกภรรยาวา " ลกสะใภนไมไหวพระสมณะทงหลายของเรา ดวยเขาใจวา " เปนผไมมความละอาย." ภรรยาเศรษฐนน คดวา " พวกสมณะของลกสะใภน เปนเชนไร หนอแล ? นางสรรเสรญพระสมณะเหลานนเหลอเกน " ใหคนเรยกนาง มาแลว พดวา :- " พวกพระสมณะของเจา เปนเชนไร ? เจาจง สรรเสรญพระสมณะเหลานนนกหนา. พระสมณะ เหลานน มปกตอยางไร ? มสมาจารอยางไร ? เจา อนเราถามแลว จงบอกเรองนนแกเรา." ลาดบนน นางสภททาประกาศคณทงหลายของพระพทธเจา และ พระสาวกของพระพทธเจา แกแมผวนนอย ใหแมผวยนดแลวดวยคา ทงหลายมเปนตนอยางนวา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 185

ลกสะใภบอกสมณภาพแกแมผว

" ทานผมอนทรยสงบ มใจสงบ ทานเดน ยนเรยบรอย, มจกษทอดลง พดพอประมาณ, พวกสมณะของฉนเปนเชนนน. กายกรรมของทาน สะอาด. วจกรรมไมมวหมอง, มโนกรรมหมดจดด. พวกสมณะของฉนเปนเชนนน. ทานไมมมลทน ม รศมดจสงขและมกดา บรสทธทงภายใน ภายนอก เตมแลวดวยธรรมอนหมดจดทงหลาย. พวกสมณะ ของฉนเปนเชนนน. โลกฟขนเพราะลาภ และฟบลง เพราะเสอมลาภ, ทานผตงอยอยางเดยวเพราะลาภ และเสอมลาภ. พวกสมณะของฉนเปนเชนนน. โลก ฟขนเพราะยศ และฟบลงเพราะเสอมยศ, ทานผตง อยอยางเดยวเพราะยศและเสอมยศ, พวกสมณะ ของฉนเปนเชนนน. โลกฟขนเพราะสรรเสรญ และ ฟบลงแมเพราะนนทา, ทานผสมาเสมอในเพราะ นนทาและสรรเสรญ, พวกสมณะของฉนเปนเชน นน. โลกฟขนเพราะสข และฟบลงแมเพราะทกข, ทานไมหวนไหวในเพราะสขและทกข, พวกสมณะ ของฉนเปนเชนนน. "

นางจฬสภททานมนตภกษสงฆฉนอาหาร ลาดบนน แมผวกลาวกะนางวา " เจาอาจแสดงสมณะทงหลายของ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 186

เจา แมแกพวกฉนไดหรอ " เมอนางตอบวา " อาจ " จงพดวา " ถา กระนน เจาจงทาโดยประการทพวกฉนจะเหนสมณะเหลานน." นางรบวา " ดละ " ตระเตรยมมหาทานเพอภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขแลว ยนอยบนพนปราสาทชนบน ผนหนาไปเฉพาะพระเชตวน ไหวโดยเคารพ ดวยเบญจางคประดษฐ ระลกถงพระพทธคณทงหลาย ทาการบชาดวย ของหอม เครองอบ ดอกไมและธป กลาว (อญเชญ) วา " ขาแต พระองคผเจรญ ขาพเจานมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข เพอ ฉนเชาในวนรงขน, ดวยสญญาณของขาพเจาน ขอพระศาสดาจงทราบวา เปนผอนขาพเจานมนตแลว " ดงนแลว จงซดดอกมะล ๘ กาไปใน อากาศ. ดอกไมทงหลาย ลอยไปเปนเพดานอนสาเรจดวยระเบยบดอกไม ไดคงทอยเบองบนพระศาสดา ผทรงแสดงธรรมอยในทามกลางบรษท ๔.

สตบรษยอมปรากฏในทไกล ในขณะนน แมอนาถบณฑกเศรษฐสดบธรรมกถาแลว นมนตพระ- ศาสดา เพอเสวยในวนพรงน. พระศาสดาตรสวา " คฤหบด ตถาคต รบภตเพอฉนในวนพรงนแลว," เมออนาถบณฑกเศรษฐกราบทลวา " ขาแตพระองคผเจรญ คนอนมากอนกวาขาพระองคไมม, พระองคทรง รบภตของใครหนอแล ? " ตรสวา " คฤหบด นางจฬสภททานมนตไว แลว." เมอทานเศรษฐกลาววา " นางสภททาอยในทไกลทสดประมาณ ๑๒๐ โยชนแตทนมใชหรอ ? พระเจาขา " ตรสวา " จะ คฤหบด. กสต- บรษทงหลาย แมอยในทไกล ยอมปรากฏเหมอนยนอยเฉพาะหนา " ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 187

๘. ทเร สนโต ปกาเสนต หมวนโตว ปพพโต อสนเตตถ น ทสสนต รตตขตตา ยถา สรา. " สตบรษทงหลาย ยอมปรากฏในทไกล เหมอน ภเขาหมพานต, (สวน) อสตบรษ ยอมไมปรากฏ ในทน, เหมอนลกศรอนเขาซด (ยง) ไปในราตร ฉะนน. "

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา สนโต เปนตน ความวา ปราชญ ทงหลายมพระพทธเจาเปนตน ชอวาสตบรษ เพราะความทกเลสทงหลาย มราคะเปนตน สงบแลว, แตในทน พระผมพระภาคเจาทรงประสงค สตวผมอธการ (บญ) อนทาไวแลว ในพระพทธเจาในปางกอน มกศล- มลสงสมไวแลว (และ) อบรมภาวนาแลววา " สตบรษ. " บทวา ปกาเสนต ความวา แมยนอยทไกล เมอมาสคลองพระญาณ แหงพระพทธเจาทงหลาย ชอวายอมปรากฏได. บทวา หมวนโตว ความวา เหมอนอยางวา ภเขาหมพานตกวาง ๓,๐๐๐ โยชน สง ๕๐๐ โยชน ประดบดวยยอด ๘๔,๐๐๐ ยอมปรากฏ แมแกชนทงหลายผยนอยในทไกล เหมอนตงอยเฉพาะหนา ฉนใด; สต- บรษทงหลายยอมปรากฏ ฉนนน. บทวา อสนเตตถ ความวา บคคลพาล หนกในทฏฐธรรม มปร- โลกอนผานไปแลว เหนแกอามส บวชเพอประโยชนแกชวต ชอวา อสตบรษ, อสตบรษเหลานน แมนงในทน คอในทใกลมณฑลแหงพระ- ชานเบองขวาของพระพทธเจาทงหลาย ยอมไมปรากฏ คอยอมไมทราบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 188

สองบทวา รตต ขตตา คอเหมอนลกศรทยงไปในราตร คอในท มด ประกอบดวยองค๑ ๔. อธบายวา อสตบรษเหลานน ยอมไมปรากฏเพราะความไมมแหง บรพเหต ซงเปนอปนสยเหนปานนน. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน.

วสสกรรมนรมตเรอนยอด ๕๐๐ หลง

แมทาวสกกเทวราชแล ทรงทราบวา " พระศาสดาทรงรบนมนต ของนางจฬสภททาแลว " ทรงบงคบวสสกรรมเทพบตรวา " ทานจงนรมต เรอนยอด ๕๐๐ หลง แลวนาภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ไปส อคคนครในวนพรงน. ในวนรงขน วสสกรรมเทพบตรนน นรมตเรอนยอด ๕๐๐ หลง แลว ไดยนอยทประตแหงพระเชตวน. พระศาสดาทรงเลอกแลว พา ภกษขณาสพผบรสทธทงนน ๕๐๐ รป พรอมดวยบรวารประทบนงใน เรอนยอดแลว ไดเสดจไปยงอคคนคร.

อคคเศรษฐกลบเลอมใสในพระพทธศาสนา แมอคคเศรษฐพรอมดวยบรวาร แลดทางเสดจมาแหงพระตถาคต โดยนยอนนางสภททาใหแลว เหนพระศาสดาเสดจมาดวยสรสมบตใหญ เปนผมใจเลอมใสแลว ทาสกการะดวยวตถทงหลาย มระเบยบดอกไม เปนตน ตอนรบแลว ถวายบงคม ถวายมหาทาน นมนตซาอก ได ถวายมหาทานสน ๗ วน. ๑. วนแรม ๑๔-๑๕ คา ๑ เทยงคน ๑ ดงทบ ๑ กอนเมฆ ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 189

แมพระศาสดา ทรงกาหนดธรรมเปนทสบายของเศรษฐนนแลว ทรงแสดงธรรม. สตว ๘๔,๐๐๐ ทาเศรษฐนนใหเปนตน ไดตรสร ธรรมแลว. พระศาสดา เพอทรงอนเคราะหนางสภททา จงรบสงใหพระ- อนรทธเถระกลบ ดวยพระดารสวา " เธอจงพกอยในทนแหละ " แลวได เสดจไปยงกรงสาวตถทเดยว. ตงแตนนมา ชาวนครนนไดมศรทธาเลอมใส ดงนแล. เรองนางจฬสภททา จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 190

๙. เรองพระเถระชอเอกวหาร [๒๒๒]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระเถระ ชอเอกวหาร ตรสพระธรรมเทศนานวา " เอกาสน " เปนตน.

พวกภกษทลเรองพระเถระแดพระศาสดา ไดยนวา พระเถระนนไดเปนผในปรากฏในระหวางแหงบรษท ๔ วา " นงอยแตผเดยว เดนแตผเดยว ยนแตผเดยว." ตอมาภกษทงหลาย กราบทลพระเถระนนแดพระตถาคตวา " พระเถระน ชอวามรปอยางน พระเจาขา."

ภกษพงเปนผสงด พระศาสดาประทานสาธการวา " สาธ สาธ " ดงนแลวทรงสงสอน วา " ธรรมดาภกษ พงเปนผสงด " แลวตรสอานสงสในวเวก แลวจง ตรสพระคาถานวา :- ๙. เอกาสน เอกเสยย เอโก จรมตนทโต เอโก ทมยมตตาน วนนเต รมโต สยา. " ภกษพงเสพทนงคนเดยว ทนอนคนเดยว, พง เปนผเดยว ไมเกยจครานเทยวไปเปนผเดยว ทรมาน ตน เปนผยนดยงไปราวปา."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน สองบทวา เอกาสน เอกเสยย ความวา ท นงของภกษผไมละมลกมมฏฐาน นงแมในทามกลางแหงภกษตงพน ดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 191

การทาไวในใจนนนนแล ชอวา ทนงคนเดยว. กทนอนของภกษผเขาไป ตงสตไวแลวนอนเหนอทนอนอนเขาปไว ในปราสาทเชนกบโลหปราสาท กด ในทามกลางภกษตงพนรปกด เปนทรองผาลาดอนวจตร อนควร แกคามาก โดย (ตะแคง) ขางขวา ดวยมนสการในมลกมมฏฐาน ชอวา ทนอนคนเดยว. ภกษพงเสพทนงคนเดยวและทนอนคนเดยวเหนปานนน. บทวา อตนทโต ความวา ภกษเปนผไมเกยจคราน ดวยการอาศย กาลงแขงเลยงชวต เทยวไปแตผเดยวในทก ๆ อรยาบถ. บาทพระคาถาวา เอโก ทมยมตตาน ความวา เปนผ ๆ เดยวเทานน ทรมานตน ดวยสามารถแหงการตามประกอบกมมฏฐานในททงหลายม ทพกกลางคนเปนตน แลวบรรลมรรคและผล. บาทพระคาถาวา วนนเต รมโต สยา ความวา ภกษเมอทรมาน ตนอยางนน ชอวา พงเปนผยนดยง ในราวปาอนสงดจากเสยงทงหลาย มเสยงสตรและบรษเปนตนทเดยว. เพราะภกษผมปกตอยพลกพลาน ไม อาจทรมานตนอยางนนได. ในกาลจบเทศนา ภกษเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน. ตงแตนนมา มหาชนยอมปรารถนาการอยคนเดยวเทานน ดงนแล. เรองพระเถระชอเอกวหาร จบ. ปกณณกวรรควรรณนา จบ วรรคท ๒๑ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 192

คาถาธรรมบท นรยวรรค๑ท ๒๒

วาดวยผมธรรมเลวไปนรก

[๓๒] ๑. ผมกพดคาไมจรง ยอมเขาถงนรก หรอแม ผใดทาแลวกลาววา ขาพเจามไดทา ชนแมทงสอง นน เปนมนษยมกรรมเลวทราม ละไปในโลกอนแลว ยอมเปนผเสมอกน. ๒. ชนเปนอนมาก มคอพนดวยผากาสาวะ เปน ผมธรรมลามก ไมสารวม ชนผลามกเหลานน ยอม เขาถงนรก เพราะกรรมลามกทงหลาย. ๓. กอนเหลกอนรอนประหนงเปลวไฟ ภกษ บรโภคยงดกวาภกษผทศล ไมสารวม บรโภคกอน ขาวของชาวแวนแควน จะประเสรฐอะไร. ๔. นระผประมาทชอบเสพภรรยาของคนอน ยอมถงฐานะ ๔ อยาง คอ การไดสงทมใชบญ เปน ท ๑ การนอนไมไดตามความปรารถนา เปนท ๒ การนนทา เปนท ๓ นรก เปนท ๔. การไดสง มใชบญอยางหนง คตลามกอยางหนง ความยนด ของบรษผกลว กบดวยหญงผกลว มประมาณนอย อยางหนง พระราชายอมลงอาญาอนหนกอยางหนง เพราะฉะนน นระไมควรเสพภรรยาของคนอน. ๑. วรรคน มอรรถกถา ๙ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 193

๕. หญาคาทบคคลจบไมด ยอมตามบาดมอ นนเองฉนใด คณเครองเปนสมณะทบคคลลบคลา ไมด ยอมคราเขาไปในนรกฉนนน. การงานอยาง ใดอยางหนงทยอหยอน วตรใดทเศราหมอง พรหม- จรรยทระลกดวยความรงเกยจ กรรมทง ๓ อยางนน ยอมไมมผลมาก. หากวาบคคลพงทากรรมใด ควร ทากรรมนนใหจรง ควรบากบนทากรรมนนใหมน เพราะวาสมณธรรมเครองละเวนทยอหยอน ยงเกลย ธลลง. ๖. กรรมชว ไมทาเสยเลยดกวา (เพราะ) กรรมชวยอมเผาผลาญในภายหลง สวนบคคลทา กรรมใดแลว ไมตามเดอดรอน กรรมนนเปนกรรมด อนบคคลทาแลวดกวา. ๗. ทานทงหลายควรรกษาตน เหมอนกบพวก มนษยปองกนปจจนตนคร ทงภายในและภายนอก ฉะนน. ขณะอยาไดลวงทานทงหลายเสย เพราะวา ชนทงหลายผลวงเสยงขณะ เปนผเบยดเสยดกน ในนรก เศราโศกอย. ๘. สตวทงหลาย ยอมละอายเพราะสงอนไม ควรละอาย ไมละอายเพราะสงอนควรละอาย สมา- ทานมจฉาทฏฐ ยอมถงทคต. สตวทงหลายยอม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 194

ละอายเพราะสงอนควรละอาย สมาทานมจฉาทฏฐ ยอมถงทคต สตวทงหลายมปกตเหนในสงอนไมควร กลววาควรกลว และมปกตเหนในสงอนควรกลววาไม ควรกลว สมาทานมจฉาทฏฐ ยอมเขาถงทคต. ๙. สตวทงหลาย ผมความรวามโทษ ในธรรม ทหาโทษนได มปกตเหนวาหาโทษมได ในธรรมท มโทษ เหนผถอดวยดซงมจฉาทฏฐ ยอมไปสทคต สตวทงหลายรธรรมทมโทษโดยความเปนธรรมมโทษ รธรรมทหาโทษมไดโดยความเปนธรรมหาโทษมได เปนผถอดวยดซงสมมาทฏฐ ยอมไปสสคต. จบนรยวรรคท ๒๒

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 195

๒๒. นรยวรรควรรณนา ๑. เรองนางปรยาชกาชอสนทร [๒๒๓]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภนางปรพาชกา ชอสนทร ตรสพระธรรมเทศนานวา " อภตวาท " เปนตน.

พวกเดยรถยคดตดลาภสกการะพระศาสดา เรองมาโดยพสดารในอทานนนแลวา " กโดยสมยนนแล พระผม- พระภาคเจาเปนผอนมหาชนสกการะ ทาความเคารพ นบถอ บชาแลว " เปนตน. สวนเนอความยอในเรองน มดงตอไปน :- ไดยนวา เมอลาภสกการะเชนกบหวงนาใหญแหงปญจมหานท เกด ขนแกพระผมพระภาคเจาและภกษสงฆแลว, พวกอญญเดยรถยกเสอมลาภ สกการะ เปนผอบแสง ประหนงหงหอยในเวลาพระอาทตยขน รวม ประชมปรกษากนวา " ตงแตกาลแหงพระสมณโคดมอบตขน พวกเรา กเสอมลาภสกการะ, ใคร ๆ ยอมไมรแมความทเราทงหลายมอย, พวกเรา จะพงรวมกนกบใครหนอ ? กอโทษใหเกดขนแกพระสมณโคดม แลวยง ลาภสกการะของเธอใหเสอมสญ. "

พวกเดยรถยใหนางสนทร ทาลายพระเกยรตพระศาสดา ครงนน ความคดไดเกดขนแกอญญเดยรถยเหลานนวา " พวกเรา รวมกบนางสนทรจกสามารถ (ทาได)." วนหนง พวกเขา (แกลง) ไม สนทนากะนางสนทร ผเขาไปยงอารามเดยรถย ไหวแลวยนอย. นางแม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 196

ปราศรยบอยๆ กไมไดคาตอบ จงถามวา " พระผเปนเจาทงหลาย ถก ใครๆ เบยดเบยนบางหรอ ?" เดยรถย. นองหญง นางไมเหนพระสมณโคดมทเทยวเบยดเบยน พวกเรา ทาใหเสอมลาภสกการะหรอ ? นางสนทร. ดฉนควรจะทาอยางไร ในเรองน ? เดยรถย. นองหญง นางแลมรปสวย ถงความเปนผงามเลศ จง ยกโทษขนแกพระสมณโคดม แลวใหมหาชนเชอถอยคา ทาใหเสอมลาภ สกการะ. นางสนทรนน รบรองวา " ดละ " แลวหลกไป ตงแตนนมา นาง ถอเอาสงของมระเบยบดอกไม ของหอม เครองลบไล การบรและของ เผดรอนเปนตน เดนบายหนาตรงไปยงพระเชตวน ในเวลาทมหาชนฟง พระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลวกลบเขาพระนครในเวลาเยน, ถก มหาชนถามวา " ไปไหน " กตอบวา " ไปสานกพระสมณโคดม, ฉนอย ในพระคนกฎเดยวกนกบพระสมณโคดมนน " แลวอยในอารามเดยรถย แหงใดแหงหนง ยางลงสทาง (ทไปยง) พระเชตวนแตเชาตร เดนบายหนา สพระนคร, นางถกมหาชนถามวา " ไปไหนสนทร ? " ตอบวา " ฉนอย ในพระคนกฎเดยวกนกบพระสมณโคดม ใหทานยนดดวยความยนด เพราะกเลสแลว จงกลบมา."

พวกภกษถกพวกเดยรถยหาวาฆานางสนทร แตนนมา โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน พวกเดยรถยใหกหาปณะ แกพวกนกเลงแลวกลาววา " พวกทานจงไปฆานางสนทร แลวหมกไว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 197

ทระหวางกองหยากเยอแหงระเบยบดอกไม ทใกลพระคนธกฎของพระ- สมณโคดมแลวกลบมา. " พวกนกเลงกไดทาอยางนน. ลาดบนน เดยรถยทงหลายไดทาความโกลาหลขนวา " พวกเรา ไมเหนนางสนทร," แลวทลแดพระราชา ถกพระราชาตรสถามวา " พวก ทานมความสงสยทไหน ? " ทลวา " นางสนทรอยในพระเชตวนสนวน เทาน, พวกอาตมภาพไมทราบความเปนไปของนางในพระเชตวนนน." อนพระราชา ทรงอนญาตวา " ถากระนน พวกทานจงไป, คนพระ- เชตวนนนดเถด," พาพวกอปฏฐากของตนไปยงพระเชตวน คนอยทพบ นางสนทรนน ในระหวางกองหยากเยอแหงระเบยบดอกไม จงยกขนเตยง เขาไปยงพระนคร ทลแดพระราชาวา " พระสาวกของพระสมณโคดมฆา นางสนทร แลวหมกไวในระหวางกองหยากเยอแหงระเบยบดอกไม ดวย คดวา ' จกปกปดกรรมลามกทพระศาสดาทา." พระราชา ตรสวา " ถา อยางนน พวกทานจงไปเทยวประกาศใหตลอดพระนครเถด. " พวก เดยรถยพากนกลาวคาเปนตนวา " ขอทานทงหลาย จงดกรรมของพวก สมณสกยบตรเถด " ในถนนแหงพระนครแลว ไดไปยงพระทวารแหง พระราชนเวศนอก. พระราชา รบสงใหยกสรระของนางสนทรขนใสแคร ในปาชาผดบแลวใหรกษาไว. ชาวพระนครสาวตถเวนพระอรยสาวก ทเหลอโดยมากพากนกลาวคาเปนตนวา " ขอทานทงหลาย จงดกรรมของ พวกสมณสกยบตรเถด " แลวเทยวดาพวกภกษ ในภายในพระนครบาง ภายนอกพระนครบาง ในปาบาง. ภกษทงหลาย กราบทลเรองนนแด พระตถาคต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 198

พระศาสดาตรสวา " ถาอยางนน แมพวกเธอจงกลบโจทพวก มนษยเหลานนอยางนน" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๑. อภตวาท นรย อเปต โย วาป กตวา น กโรมต จาห อโภป เต เปจจ สมา ภวนต นหนกมมา มนชา ปรตถ. " ผมกพดคาไมจรง ยอมเขาถงนรก, หรอแม ผใดทาแลว กลาววา 'ขาพเจามไดทา,' ชนแมทง สองนน เปนมนษยมกรรมเลวทราม ละไปในโลก อนแลว ยอมเปนผเสมอกน. "

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อภตวาท ไดแก ผไมเหนโทษของ บคคลอนเลย ทาการกลาวเทจ ตผอนดวยคาเปลา. บทวา กตวา ความวา หรอผใดทากรรมลามกแลว กลาววา " ขาพเจามไดทากรรมนน. " หลายบทวา เปจจ สมา ภวนต ความวา ชนแมทงสองนนไปส ปรโลก ยอมเปนผเสมอกนโดยคต เพราะการเขาถงนรก, คตของชน เหลานนเทานน ทานผรกาหนดไวแลว, แตอายของเขาทานมไดกาหนด ไว; เพราะวาชนทงหลายทาบาปกรรมไวมาก ยอมไหมในนรกนาน ทา บาปกรรมไวนอย ยอมไหมสนกาลเพยงเลกนอยเทานน; กเพราะกรรมท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 199

ลามกของชนแมทงสองนนนนเอง (เปนเหต), เพราะฉะนน พระผม- พระภาคเจาจงตรสวา " นหนกมมา มนชา ปรตถ. " กบทวา ปรตถ สมพนธเขากบบทวา ' เปจจ ' ขางหนา. อธบาย วา ชนผมกรรมเลวทรามเหลานน ละไปในโลกอน คอไปจากโลกน ยอมเปนผเสมอกนในปรโลก. ในเวลาจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล.

พวกฆานางสนทรถกประหารชวต

พระราชา ทรงสงราชบรษไปดวยรบสงวา " พวกเธอจงรความท คนอนฆานางสนทร. " ครงนน นกเลงเหลานนดมสราอยดวยกหาปณะ เหลานน ทาการทะเลาะกนและกน. คนหนงกลาวกะคนหนงวา " แก ฆานางสนทรดวยประหารเพยงทเดยวแลว หมกไวในระหวางกองหยาก- เยอแหงระเบยบดอกไม ดมสราดวยกหาปณะทไดมาจากการประหารนน, เรองนนยกเลกเสยเถด." พวกราชบรษจงจบนกเลงนนไปแสดงแดพระ- ราชา. ลาดบนน พระราชา ตรสถามนกเลงเหลานนวา " พวกเธอฆา นางสนทรหรอ ? " พวกนกเลง. ขาแตสมมตเทพ พระเจาขา. พระราชา. ใครใชพวกเธอใหฆา ? พวกนกเลง. พวกอญญเดยรถย พระเจาขา. พระราชา รบสงใหเรยกพวกเดยรถยมาแลว ทรงบงคบวา " พวก เธอจงไปเทยวกลาวทวพระนครอยางนวา ' นางสนทรน ถกพวกขาพเจา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 200

ผใครยกโทษแกพระสมณโคดมขน ฆาแลว; โทษของพระสาวกของ พระสมณโคดมไมม, เปนโทษของขาพเจาฝายเดยว." พวกเดยรถยไดทา อยางนน. มหาชนผเขลาเชอแลวในคราวนน. พวกเดยรถยกด พวก นกเลงกด ถงอาชญาเพราะการฆาคน. จาเดมแตนนมา สกการะไดม มากแกพระพทธเจาและพระสาวกทงหลาย (ตามเคย) ดงนแล. เรองนางปรพาชกาชอสนทร จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 201

๒. เรองสตวผถกทกขเบยดเบยน [๒๒๔]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภสตวทงหลาย ผอนอานภาพแหงผลทจรตเบยดเบยน ตรสพระธรรมเทศนานวา " กาสาวกณา " เปนตน.

พระมหาโมคคลลานะเหนเปรตมแตรางกระดก

ความพสดารวา ทานพระมหาโมคคลลานะลงจากภเขาคชฌกฏ พรอมกบพระลกขณเถระ เหนอตภาพของเหลาเนรยกสตวมเปรตผมแต รางกระดกเปนตน จงทาการยมแยม ถกพระลกขณเถระถามถงเหตททา การยมแยม กกลาววา " ผมอาย (กาลน ) มใชกาลแหงปญหาน, ทาน พงถามผมในสานกพระตถาคต " อนพระเถระถามในสานกพระตถาคต แลว บอกความทตนเหนเนรยกสตวมเปรตผมแตรางกระดกเปนตนแลว จงบอกกะสหธรรมก ๕ เหลา ผเรารอนอยกบดวยสมณบรขารมบาตรจวร และประคดเปนตน โดยนยวา " ผมอาย ผมลงจากภเขาคชฌกฏ ได เหนภกษในพทธศาสนานไปสอากาศ, แมกายของภกษนนกเรารอน."

ผมกรรมลามกยอมเขาถงนรก พระศาสดาตรสบอกความทสตวเหลานนบวชในศาสนาพระกสสป- ทศพลแลว ไมสามารถทาใหสมควรแกบรรพชา เปนผลามก เมอจะทรง แสดงผลแหงทจรตกรรมของภกษผลามกทงหลาย ซงนงอยแลว ณ ทนน ในขณะนน จงตรสพระคาถานวา:- ๒. ภาสาวกณา พหโว ปาปธมมา อสตา ปาปา ปาเปห กมเมห นรยนเต อปปชชเร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 202

" ชนเปนอนมาก มคอพนดวยผากาสาวะ เปน ผมธรรมลามก ไมสารวม, ชนผลามกเหลานน ยอม เขาถงนรกเพราะกรรมลามกทงหลาย. "

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา กาสาวกณา ไดแก ผมคอพนดวย ผากาสาวะ. บทวา ปาปธมมา แปลวา ผมธรรมลามก. บทวา อสตา ไดแก ผเวนจากการสารวมทางกายเปนตน. อธบายวา บคคลผลามกเหนปานนน ยอมเขาถงนรก เพราะอกศลกรรม ทงหลายทตนทาไว. ชนเหลานน ไหมในนรกนนแลว จตจากนรกนน ยอมไหมแมในเปรตวสยทงหลายอยางนน เพราะกรรมอนเผลดผลทยง เหลอ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองสตวผถกทกขเบยดเบยน จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 203

๓. เรองภกษผอยทฝงแมนาชอวคคมทา [๒๒๕]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอเสดจอาศยเมองไพศาล ประทบอยในปามหาวน ทรงปรารภเหลาภกษอยทฝงแมนาวคคมทา ตรสพระธรรมเทศนานวา " เสยโย อโยคโฬ " เปนตน.

พระศาสดาทรงตเตยนภกษเหนแกทอง เรอง (ม) มาแลวในอตตรมนสสธรรมปาราชกสกขาบทนนแล. ใน กาลนนแล พระศาสดาตรสกะพระภกษเหลานนวา " ภกษทงหลาย ก พวกเธอพากนกลาวคณแหงอตตรมนสสธรรมของกนและกน แกพวก คฤหสถเพอประโยชนแกทองหรอ ? " เมอภกษเหลานนกราบทลวา " ขอรบ พระเจาขา " ดงนแลว, ทรงตเตยนภกษเหลานนโดยอเนกปรยาย แลว ตรสพระคาถานวา :- ๓. เสยโย อโยคโฬ ภตโต ตตโต อคคสขปโม ยเจ ภเชยย ทสสโล รฏปณฑ อสโต. " กอนเหลกอนรอนประหนงเปลวไฟ ภกษ บรโภคยงดกวา, ภกษผทศล ไมสารวม บรโภค กอนขาวของชาวแวนแควน จะประเสรฐอะไร ? " บรรดาบทเหลานน สองบทวา ยเจ ภเชยย ความวา ภกษ ผทศล คอผไมมศล ไมสารวมทางกายเปนตน ปฏญญาตนวา " เราเปน สมณะ " รบกอนขาวทชาวแวนแควนถวายดวยศรทธา อนชอวารฏฐ- ปณฑะอนใด แลวพงฉน, กอนเหลกอนรอนมสประหนงไฟ อนภกษ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 204

บรโภคแลว ยงประเสรฐกวา คอดกวานน. ถามวา เพราะเหตไร ?" แกวา เพราะอตภาพอนเดยว พงถกไฟไหม เพราะการบรโภคกอนเหลก นนเปนปจจย, แตผทศลบรโภคกอนขาวทเขาถวายดวยศรทธาพงไหมใน นรกตงหลายรอยชาต. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษผอยทฝงแมนาชอวคคมทา จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 205

๔. เรองบตรเศรษฐชอเขมกะ [๒๒๖]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภบตรเศรษฐ ชอเขมกะ ซงเปนหลานของอนาถบณฑกเศรษฐ ตรสพระธรรมเทศนา นวา " จตตาร านาน " เปนตน.

เขมกะเปนนกเลงเจาช ถกจบถง ๓ ครง

ดงไดสดบมา นายเขมกะนนเปนผมรปสวย. โดยมากหญงทงหลาย เหนเขาแลว ถกราคะครอบงา ไมสามารถจะดารงอยตามภาวะของตนได. แมเขากไดเปนผยนดยงในปรทารกรรม๑เหมอนกน. ตอมาในเวลากลางคน พวกราชบรษจบเขานาไปแสดงแดพระราชา. พระราชามไดตรสอะไรกะเขา ดวยทรงดารวา " เราละอายตอมหาเศรษฐ " แลวรบสงใหปลอยไป. ฝายนายเขมกะนนกมไดงดเวนเลย. ตอมา (อก) พวกราชบรษกจบเขาแลวแสดงแตพระราชาถงครงท ๒ ท ๓. พระราชา กรบสงใหปลอยเชนเคย. มหาเศรษฐทราบเรองนนแลว พาเขาไปสานก พระศาสดา กราบทลเรองนนแลวทลวา " ขาแตพระองคผเจรญ ขอ พระองคโปรดแสดงธรรมแกนายเขมกะน "

พระศาสดาทรงแสดงโทษแหงปรทารกรรม พระศาสดาตรสสงเวคกถาแกเขาแลว เมอจะทรงแสดงโทษในการ เสพภรรยาของคนอน ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา :- ๑. กรรมคอการคบหาซงภรรยาของผอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 206

๔. จตตาร านาน นโร ปมตโต อาปชชต ปรทารปเสว อป ลาภ นนกามเสยย นนท ตตย นรย จตตถ. อปลาโภ จ คต จ ปาปกา ภตสส ภตาย รต จ โถกถา ราชา จ ทณฑ ครก ปเณต ตสมา นโร ปรทาร น เสว. " นระผประมาทชอบเสพภรรยาของคนอน ยอม ถงฐานะ ๔ อยางคอ: การไดสงทมใชบญ เปนท ๑ การนอนไมไดตามความปรารถนา เปนท ๒ การ นนทา เปนท ๓ นรก เปนท ๔. การไดสงมใชบญ อยางหนง, คตลามกอยางหนง, ความยนดของบรษผ กลวกบดวยหญงผกลว มประมาณนอยอยางหนง, พระราชายอมลงอาชญาอนหนกอยางหนง, เพราะ- ฉะนน นระไมควรเสพภรรยาของคนอน "

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา านาน ไดแก เหตแหงทกขทงหลาย . บทวา ปมตโต ไดแก ประกอบดวยการปลอยสต. บทวา อาปชชต คอ ยอมถง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 207

บทวา ปรทารปเสว ความวา เขาไปเสพภรรยาของคนอนอย ชอ วามกประพฤตนอกทาง. บทวา อปลาภ ไดแก การไดอกศล. บทวา น นกามเสยย ความวา บคคลนนไมไดการนอนอยางท ตนปรารถนา ยอมไดการนอนตลอดกาลนดหนอยเทานน ซงตนไม ปรารถนา. บทวา อปลาโภ จ ความวา การไดสงอนไมเปนบญนอยางหนง คตอนลามก กลาวคอนรก เพราะสงอนไมเปนบญนน (เปนเหต) อยาง หนง ยอมมแกบคคลนน อยางน. สองบทวา รต จ โถกกา ความวา แมความยนดของบรษผกลว นน กบหญงผกลวมประมาณนอย คอมนดหนอย. บทวา ครก ความวา อนง พระราชายอมลงอาชญาอยางหนกดวย สามารถแหงการตดมอเปนตน. บทวา ตสมา เปนตน ความวา บคคลผเสพภรรยาของคนอน ยอมถงฐานะทงหลายมสงมใชบญเปนตนเหลานน; เพราะฉะนน นระจง ไมควรเสพภรรยาของคนอน. ในกาลจบเทศนา นายเขมกะดารงอยในโสดาปตตผลแลว. ตงแต นนมา มหาชนยงกาลใหผานไปอยางสบาย.

บรพกรรมของนายเขมกะ ถามวา " กบรพกรรมของนายเขมกะนน เปนอยางไร ? " แกวา " ดงไดสดบมา ในสมยของพระพทธเจาพระนามวากสสป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 208

เขาเปนนกมวยทเกงทสด ยกธงทอง ๒ แผนขนไวทกาญจนสถปของ พระทศพลแลว ตงความปรารถนาไววา " เวนหญงทเปนญาตสาโลหต เสย หญงทเหลอเหนเราแลวจงกาหนด." นเปนบรพกรรมของเขาดวย ประการฉะน. เพราะฉะนน หญงของคนเหลาอน เหนเขาในทเขาเกดแลว จงไมสามารถเพอจะดารงอยตามภาวะของตนได ดงนแล. เรองบตรของเศรษฐชอเขมกะ จบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 209

๕. เรองภกษวายาก [๒๒๗]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษวายาก รปใดรปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " กโส ยถา " เปนตน.

ภกษเดดหญาแลวสงสย ไดสดบมาวา ภกษรปหนง ไมแกลง เดดหญาตนหนง เมอความ รงเกยจเกดขน, จงเขาไปหาภกษรปหนง บอกความทกรรมอนตนทาแลว ถามวา " ผมอาย ภกษใดเดดหญา, โทษอะไร ยอมมแกภกษนน ? " ลาดบนน ภกษนอกน กลาวกะเธอวา " ทานทาความสาคญวา ' โทษ อะไร ๆ ม' เพราะเหตแหงหญาททานเดดแลว, โทษอะไร ๆ ยอมไมม ในทน, แตทานแสดงแลว ยอมพนได แมตนเลงกไดเอามอทงสอง ถอนหญาแลวถอไว. ภกษทงหลายกราบทลเรองนนแดพระศาสดา.

กรรมทบคคลทายอหยอนไมมผลมาก พระศาสดาทรงตเตยนภกษนนโดยอเนกปรยาย เมอทรงแสดงธรรม ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา:- ๕. กโส ยถา ทคคหโต หตถเมวานกนตต สาม ทปปรามฏ นรยายปกฑฒต. ย กจ สถล กมม สงกลฏจ ย วต สงกสสร พรหมจรย น ต โหต มหปผล. กยรเจ กยรเถน๑ ทฬหเมน ปรกกเม สถโล ห ปรพพาโช ภยโย อากรเต รช. ๑. อรรถกถา. กยรา เจ กยราเถน ตรงกบฉบบพมา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 210

" หญาคาทบคคลจบไมด ยอมตามบาดมอนนเอง ฉนใด, คณเครองเปนสมณะ ทบคคลลบคลาไมด ยอมคราเขาไปในนรก ฉนนน. การงานอยางใด อยางหนงทยอหยอน, วตรใดทเศราหมอง, พรหม- จรรยทระลกดวยความรงเกยจ, กรรมทงสามอยาง นน ยอมไมมผลมาก. หากวาบคคลพงทากรรมใด ควรทากรรมนนใหจรง, ควรบากบนทากรรมนนใหมน เพราะวาสมณธรรมเครองละเวนทยอหยอน ยงเกลย ธลลง."

แกอรรถ หญามคมชนดใดชนดหนง โดยทสดแมใบตาล ชอวา กโส ใน พระคาถานน. หญาคานน ผใดจบไมด ยอมตามบาด คอยอมแฉลบบาด มอของผนน ฉนใด; แมคณเครองเปนสมณะกลาวคอสมณธรรม กฉนนน เหมอนกน ชอวาอนบคคลลบคลาไมด เพราะความเปนผมศลขาดเปนตน. บาทพระคาถาวา นรยายปกฑฒต ความวา ยอมใหเกดในนรก. บทวา สถล ไดแก การงานไร ๆ ทบคคลทา ทาใหเปนการ ยดถอไวยอหยอน โดยทาหละหลวม. บทวา สงกลฏ ความวา ชอวา เศราหมองเพระการเทยวไปใน อโคจร มหญงแพศยาเปนตน. บทวา สงกสสร ไดแก พงระลกดวยความสงสยทงหลาย คอเหน สงฆแมทประชมกนดวยกจอยางใดอยางหนง ในบรรดากจ มกจดวย อโบสถเปนตน แลวระลกดวยความสงสยของตน คอรงเกยจ ไดแก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 211

ระแวงอยางนวา " ภกษเหลาน ทราบความประพฤตของเรา มประสงค จะยกวตรเรา จงประชมกนแนแท. " สองบทวา น ต โหต ความวา พรหมจรรย กลาวคอสมณธรรม นน คอเหนปานนน ยอมไมมผลมากแกบคคลนน, เพราะไมมผลมาก แกเธอ กยอมไมมผลมากแมแกทายกผถวายภกษาแกเธอ (ดวย). บทวา กยรา เจ ความวา เพราะเหตนน บคคลพงทาการงานใด, จงทาการงานนนจรง ๆ. บาทพระคาถาวา ทฬหเมน ปรกกเม ความวา ควรทาการงาน นนใหเปนของอนตนทามนคง คอเปนผมการสมาทานดารงมนทาการงาน นน. บทวา ปรพพาโช ไดแก สมณธรรมทบคคลทาดวยการยดถอ ยอหยอน อนถงภาวะมความขาดเปนตน. บทวา ภยโย ความวา สมณธรรมเหนปานนน ยอมไมสามารถท จะนาออกซงธล มธลคอราคะเปนตน ทมอย ณ ภายใน โดยทแท ยอม เกลยธล มธลคอราคะเปนตน แมอยางอน ณ เบองบนของผนน. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตนแลว. ภกษแมนนดารงอยในความสงวรแลว ภายหลง เจรญวปสสนา บรรลพระอรหต ดงนแล. เรองภกษวายาก จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 212

๖. เรองหญงขหง [๒๒๘]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภหญงขหง คนใดคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " อกต " เปนตน.

หญงขหงทากรรมชวแลวคดปกปด ไดยนวา สามของหญงนนไดทาความเชยชดกบหญงรบใชในเรอน คนหนง. หญงขหงนน มดมอมดเทาหญงรบใชคนนนไวแลวตดหตดจมก ของเขา ขงไวในหองวางหองหนง ปดประตแลว เพอจะปกปดความท กรรมนนอนตนทาแลว (ชวนสาม) วา " มาเถดนาย, เราจกไปวดฟง ธรรม " พาสามไปวดนงฟงธรรมอย. ขณะนนพวกญาตผเปนแขกของ นางมายงเรอน (ของนาง) แลว เปดประตเหนประการอนแปลกนนแลว แกหญงรบใชออก. หญงรบใชนนไปวด กราบทลเนอความนนแดพระ- ทศพล ในทามกลางบรษท ๔.

กรรมชวยอมเผาผลาญในภายหลง พระศาสดาทรงสดบคาของหญงรบใชนนแลว ตรสวา " ขนชอวา ทจรต แมเพยงเลกนอยบคคลไมควรทา ดวยความสาคญวา ' ชนพวก อนยอมไมรกรรมนของเรา ' (สวน) สจรตนนแหละ เมอคนอนแมไมร กควรทา, เพราะวาขนชอวาทจรต แมบคคลปกปดทา ยอมทาการเผา ผลาญในภายหลง, (สวน) สจรตยอมยงความปราโมทยอยางเดยวใหเกดขน ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา:-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 213

๖. อกต ทกกต เสยโย ปจฉา ตปปต ทกกต กตจ สกต เสยโย ย กตวา นานตปปต. " กรรมชว ไมทาเสยเลยดกวา, (เพราะ) กรรม ชว ยอมเผาผลาญในภายหลง, สวนบคคลทากรรม ใดแลว ไมตามเดอดรอน, กรรมนน เปนกรรมด อนบคคลทาแลวดกวา."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ทกกต ความวา กรรมอนมโทษยง สตวใหเปนไปในอบาย ไมทาเสยเลยดกวา คอประเสรฐ ไดแกยอดเยยม. สองบทวา ปจฉา ตปปต ความวา เพราะกรรมนน ยอมเผาผลาญ ในกาลทตนตามระลกถงแลว ๆ ราไป. บทวา สกต ความวา สวนกรรมอนไมมโทษ มสขเปนกาไร ยงสตวใหเปนไปในสคตอยางเดยว บคคลทาแลวดกวา. สองบทวา ย กตวา ความวา บคคลทากรรมใดแลว ยอมไม เดอดรอนในภายหลง คอในกาลเปนทระลกถง ชอวา ยอมไมตามเดอดรอน คอเปนผมโสมนสอยางเดยว, กรรมนนอนบคคลทาแลว ประเสรฐ. ในกาลจบเทศนา อบาสกและหญงนน ตงอยในโสดาปตตผลแลว, กแลชนทงหลายทาหญงรบใชนนใหเปนไท ในทนนนนแล แลวทาให เปนหญงมปกตประพฤตธรรม ดงนแล. เรองหญงขหง จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 214

๗. เรองอาคนตกภกษ [๒๒๙]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษผ อาคนตกะหลายรป ตรสพระธรรมเทศนานวา " นคร ยถา " เปนตน.

พวกภกษไปกรงสาวตถเพอเฝาพระศาสดา

ไดยนวา พวกภกษเหลานน เขาจาพรรษาอยในปจจนตนครแหง หนง ไดอยเปนสขในเดอนแรก. ในเดอนทามกลาง พวกโจรไดมาปลน บานอนทโคจรของภกษเหลานน จบชาวบานเปนเชลยไป. จาเดม แตกาลนน มนษยทงหลายไดพากนมาปฏสงขรณปจจนตนครนน เพอ ประโยชนจะปองกนพวกโจร จงไมไดโอกาสจะอปฏฐากภกษเหลานน อยางแขงแรง. พวกภกษเหลานนจาพรรษาหาความสาราญมได (ครน) ออกพรรษาแลว ไดไปสกรงสาวตถ เพอจะเฝาพระศาสดา ถวาย บงคมพระศาสดาแลว นง ณ ทสมควรสวนหนง.

พระศาสดาตรสถามสขทกขกะภกษเหลานน พระศาสดาทรงทาการปฏสนถารกบภกษเหลานน ตรสถามวา " ภกษทงหลาย พวกเธอพากนอยสบายหรอ ? " เมอภกษเหลานน กราบทล วา " พระเจาขา พวกขาพระองคอยสบายแตในเดอนแรกเทานน, ใน เดอนทามกลาง พวกโจรไดปลนบาน, จาเดมแตกาลนนมนษยทงหลาย พากนปฏสงขรณนคร ไมไดโอกาสจะบารงอยางแขงแรง; เพราะฉะนน พวกขาพระองค จงจาพรรษาหาความสาราญมได " จงตรสวา " ชางเถอะ ภกษทงหลาย, พวกเธออยาไดคดเลย, ธรรมดาวาความอยเปนสขสาราญ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 215

ตลอดกาลเปนนตย อนบคคลหาไดยาก; ธรรมดาวาภกษ รกษาอตภาพ นนแหละ เหมอนกบพวกมนษยเหลานนคมครองนครฉะนน ยอมควร " ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา :- ๗. นคร ยถา ปจจนต คตต สนตรพาหร เอว โคเปถ อตตาน ขโณ โว มา อปจจคา ขณาตตา ห โสจนต นรยมห สมปปตา. " ทานทงหลายควรรกษาตน เหมอนกบพวก มนษยปองกน ทงภายในและภายนอก ฉะนน, ขณะอยาเขาไปลวงทานทงหลายเสย; เพราะ วาชนทงหลายผลวงเสยซงขณะ เปนผเบยดเสยด กนในนรก เศราโศกอย. "

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา สนตรพาหร เปนตน ความวา ภกษ ทงหลาย ปจจนตนครนน อนมนษยเหลานนชวยกนทาทมนทงหลายม ประตและกาแพงเปนตน ชอวาทาใหมนในภายใน เขาทาทมนทงหลาย มปอมและคเปนตน ชอวาทาใหมนในภายนอก เพราะเหตนนปจจนตนคร นน จงเปนเมองทพวกมนษยทาใหมนทงภายในทงภายนอกรกษาแลว ฉนใด; กพวกทานจงเขาไปตงสตไว จงปดทวารทง ๖ อนเปนภายใน ไม ปลอยสตซงรกษาทวาร ทาอายตนะภายใน ๖ เหลานนใหมน ดวยการไม ถอเอาโดยประการทอายตนะภายนอก ๖ ซงยดถออย จะเปนไปเพอขจด อายตนะภายในเสย ไมละสตทรกษาทวาร เพอไมใหอายตนะภายนอก เหลานนเขาไปประพฤตอย ชอวารกษาตนไวฉนนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 216

บาทพระคาถาวา ขโณ โว มา อปจจคา ความวา กผใดไม ปกครองตนอยางนน, ขณะนแมทงสน คอ " ขณะเปนทบงเกดขนแหง พระพทธเจาน ขณะบงเกดในมชฌมประเทศ ขณะอนไดสมมาทฏฐ ขณะ ไมขาดแคลนแหงอายตนะทง ๖ ประการ ยอมกาวลวงเสยซงบคคลผนน; ขณะนนจงอยากาวลวงทานทงหลายไปเสย. บทวา ขณาตตา เปนตน ความวา เพราะวา บคคลเหลาใดลวง เสยซงขณะนน, และขณะนนลวงเสยซงบคคลเหลานน; ชนเหลานนเปน ผเบยดเสยดกนในนรก คอบงเกดในนรกนนแลว เศราโศกอย. ในกาลจบเทศนา ภกษเหลานนเกดความสงเวช ตงอยในพระ- อรหตผลแลว ดงนแล. เรองอาคนตกภกษ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 217

๘. เรองนครนถ [๒๓๐]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพวกนครนถ ตรสพระธรรมเทศนานวา " อลชชตาเย " เปนตน.

พวกนครนถโตวาทะกบพวกภกษ

ความพสดารวา ในวนหนงภกษทงหลายเหนพวกนครนถแลว สนทนากนวา " ผมอาย พวกนครนถเหลานประเสรฐกวาพวกชเปลอย ซงไมปกปดโดยประการทงปวง, (เพราะวา) พวกนครนถทปกปดแมขาง หนาขางเดยวเทานน กเหนจะเปนผมความละอาย (อยบาง)." พวก นครนถฟงคานนแลว กลาววา " พวกเรา ยอมปกปดเพราะเหตนน หามได พวกเราปกปดเพราะเหตน คอกละอองตาง ๆ มฝนและธลเปนตนนนเทยว เปนของเนองดวยชวตนทรย, เมอเปนอยางนน ละอองตาง ๆ มฝนและ ธลเปนตนเหลานน อยาตกลงในภาชนะภกษาทงหลายของพวกเรา " ดงน แลว ทาการพดกบภกษเหลานนอยางมากมาย ดวยสามารถแหงการโต- ตอบวาทะกน. ภกษทงหลายเขาไปเฝาพระศาสดา กราบทลเรองนน ใน กาลทตนนงแลว.

ผสมาทานผดยอมถงทคต พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย สตวทงหลาย ชอวาผละอาย ในสงอนไมควรละอาย ไมละอายในสงอนควรละอาย ยอมเปนผมทคต เปนทไปในเบองหนาแนแท " ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม ไดทรง ภาษตพระคาถาเหลานวา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 218

๘. อลชชตาเย ลชชนต ลชชตาเย น ลชชเร มจฉาทฏ สมาทานา สตตา คจฉนต ทคคต. อภเย ภยทสสโน ภเย จ อภยทสสโน มจฉาทฏ สมาทานา สตตา คจฉนต ทคคต. " สตวทงหลาย ยอมละอายเพราะสงอนไมควร ละอาย ไมละอายเพราะสงอนควรละลาย สมาทาน มจฉาทฏฐ ยอมถงทคต. สตวทงหลาย มปกตเหน ในสงอนไมควรกลววาควรกลว และมปกตเหนใน สงอนควรกลววาไมควรกลว สมาทานมจฉาทฏฐยอม ถงทคต."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อลชชตาเย ไดแก เพราะภาชนะภกษา อนไมควรละอาย. จรงอย ภาชนะภกษา ชอวาสงอนไมควรละอาย. ก สตวเหลานน เมอปกปดภาชนะภกษานนแลวเทยวไป ชอวายอมละอาย เพราะภาชนะภกษาอนไมควรละอายนน. บทวา ลชชตาเย ความวา เพราะองคอนยงหรใหกาเรบอนไม ปกปดแลว. จรงอย องคอนยงหรใหกาเรบ ชอวาสงอนควรละอาย ก สตวเหลานน เมอไมปกปดองคอนยงหรใหกาเรบนนเทยวไป ชอวายอม ไมละอายเพราะสงอนควรละอาย. เพราะเหตนน เมอสตวเหลานนละอาย เพราะสงอนไมควรละอายอย ไมละอายเพราะสงอนควรละอายอย. ชอวา เปนมจฉาทฏฐ เพราะภาวะคอความยดถอเปลา และเพราะภาวะคอความ ยดถอโดยประการอน, สตวเหลานนสมาทานมจฉาทฏฐนนแลวเทยวไปอย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 219

ชอวาสมาทานมจฉาทฏฐ ยอมถงทคตอนตางโดยอบายมนรกเปนตน. บทวา อภเย เปนตน ความวา ภาชนะภกษา ชอวาสงอนไมควร กลว เพราะกเลสคอ ราคะ โทสะ โมหะ มานะ ทฏฐ และภยคอทจรตหา เกดขนเพราะอาศยภาชนะภกษาไม. กสตวทงหลายปกปดภาชนะนนเพราะ ความกลว ชอวามปกตเหนในสงอนไมควรกลววาควรกลว. กองคอนยง หรใหกาเรบนน ชอวาสงอนควรกลว เพราะกเลสทงหลายมราคะเปนตน เกดขนเพราะอาศยอนยงหรใหกาเรบ. และเพราะไมปกปดองคอนยง หรใหกาเรบ จงชอวา ผมปกตเหนในสงอนควรกลววาไมควรกลว. สตวทงหลาย ชอวาสมาทานมจฉาทฏฐ เพราะคาทตนสมาทานการยดถอ เปลานน และการยดถอโดยประการอน ยอมถงทคต. ในกาลจบเทศนา พวกนครนถเปนอนมาก มใจสงเวชแลวบวช, เทศนาสาเรจประโยชนแมแกบคคลผประชมกนแลว ดงนแล. เรองนครนถ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 220

๙. เรองสาวกเดยรถย [๒๓๑]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพวกสาวก- เดยรถย ตรสพระธรรมเทศนานวา " อวชเช " เปนตน.

บตรพวกเดยรถยสอนบตรไมใหไหวสมณะ ความพสดารวา สมยหนงพวกสาวกอญญเดยรถย เหนพวกลก ๆ ของตนพรอมทงบรวาร เลนอยกบพวกลกของพวกอบาสกผเปนสมมา- ทฏฐ ในเวลาลกเหลานนมาเรอนแลว จงตางใหกระทาปฏญาณวา " สมณะ พวกศากยบตร พวกเจาไมพงไหว, แมวหารของสมณะเหลานน พวก เจากไมพงเขาไป." วนหนง ลกของพวกอญญเดยรถยเหลานน กาลง เลนอยในทใกลแหงซมประตนอกพระเชตวนวหาร มความระหายนาขน. ทนน พวกเขาจงสงเดกของอบาสกคนหนงไปสพระวหาร สงวา " เจาไป ดมนาในวหารนนแลว จงนามาเพอพวกเราบาง." เดกนนกเขาไปยง พระวหาร ถวายบงคมพระศาสดาแลวกราบทลความขอนน.

บตรพวกเดยรถยนบถอพระพทธศาสนา ครงนน พระศาสดาตรสกะเดกนนวา " เจาเทานน ดมนาแลวไป จงสงแมพวกเดกนอกนมา เพอตองการแกการดมนาในทนเทยว." เขา ไดทาอยางนน. พวกเดกเหลานนมาดมนาแลว. พระศาสดารบสงใหหา เดกเหลานนมาแลว ตรสธรรมกถาทสบายแกเดกเหลานน ทรงทาเดก เหลานนใหมศรทธามนคงแลว ใหตงอยในสรณะและศล. เดกเหลานน ไปสเรอนของตน ๆ แลว แจงความนนแกมารดาและบดา. ครงนน มารดาและบดาของพวกเขา ถงความโทมนสปรเทวนาวา " ลกของพวก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 221

เรา เกดเปนคนมทฏฐวบตเสยแลว." ครงนน คนทสนทสนมของพวกนน เปนคนฉลาด มากลาวธรรมแกคนเหลานน เพอตองการแกอนยงความ โทมนสใหสงบ. มารดาและบดาของพวกเดกเหลานน ฟงถอยคาของคนเหลานน แลวจงกลาววา " พวกเราจกมอบพวกเดก ๆ เหลานแกพระสมณโคดมเสย ทเดยว" ดงนแลว นาไปสพระวหารพรอมดวยหมญาตเปนอนมาก.

ความเหนเปนเหตใหสตวไปทคตและสคต พระศาสดาทรงตรวจดอาสยะของคนเหลานนแลว เมอจะทรงแสดง ธรรม ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา:- ๙. อวชเช วชชมตโน วชเช จ อวชชทสสโน มจฉาทฏ สมาทานา สตตา คจฉนต ทคคต. วชชจ วชชโต ญตวา อวชชจ อวชชโต สมมาทฏ สมาทานา สตตา คจฉนต สคคต. "สตวทงหลาย ผมความรวามโทษในธรรมทหา โทษมได มปกตเหนวาหาโทษมไดในธรรมทมโทษ เปนผถอดวยดซงมจฉาทฏฐ ยอมไปสทคต. สตว ทงหลาย รธรรมทมโทษ โดยความเปนธรรมมโทษ รธรรมทหาโทษมได โดยความเปนธรรมหาโทษมได เปนผถอดวยดซงสมมาทฏฐ ยอมไป สสคต."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อวชเช คอ ในสมมาทฏฐมวตถ ๑๐ และในธรรมทเปนอปนสยแหงสมมาทฏฐนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 222

บทวา วชชมตโน คอมมตเกดขนวา " นมโทษ." แตสตว เหลานน มปกตเหนวาหาโทษมได ในธรรมทมโทษ คอมจฉาทฏฐม วตถ ๑๐ และคอธรรมอนเปนอปนสยแหงมจฉาทฏฐนน. อธบายวา สตว ทงหลาย ชอวาผถอดวยดซงมจฉาทฏฐ เพราะความทตนถอดวยดแลวซง มจฉาทฏฐนน คอความรธรรมทหาโทษมได โดยความเปนธรรมมโทษ และรธรรมทมโทษ โดยความเปนธรรมหาโทษมไดแลวยดถอมน ยอม ไปสทคต. ความแหงพระคาถาท ๒ บณฑตพงทราบโดยความตรงกนขามกบ ทกลาวแลว. ในกาลจบเทศนา คนเหลานนแมทงหมด ดารงอยในสรณะ ๓ แลว ฟงธรรมอน ๆ อกอย กไดดารงอยในโสดาปตตผล ดงนแล. เรองสาวกเดยรถย จบ. นรยวรรควรรณนา จบ. วรรคท ๒๒ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 223

คาถาธรรมบท นาควรรค๑ท ๒๓

วาดวยความอดกลนตอคาลวงเกนเหมอนชางทนลกศร [๓๓] ๑. เราจกอดกลนคาลวงเกน เหมอนชางอดทนตอ ลกศรทตกจากแลงในสงครามฉะนน เพราะชนเปน อนมากเปนผทศล. ชนทงหลายยอมนาสตวพาหนะท ฝกแลวไปสทประชม พระราชายอมทรงสตวพาหนะ ทฝกแลว บคคลผอดกลนคาลวงเกนไดฝก (ตน) แลว เปนผประเสรฐในมนษยทงหลาย มาอสดร ๑ มาสนธพผอาชาไนย ๑ ชางใหญชนดกญชร ๑ ท ฝกแลวยอมเปนสตวประเสรฐ แตบคคลทมคนฝก แลวยอมประเสรฐกวา (สตวพเศษนน). ๒. กบคคลพงไปสทศทยงไมเคยไปดวยยาน เหลาน เหมอนคนผฝก (ตน) แลว ไปสทศทยงไม เคยไป ดวยตนทฝกแลว ฝกดแลวฉะนนหามได. ๓. กญชร นามวา ชนปาลกะ. ตถมนจด หาม ไดยาก ถกขงไว ไมบรโภคฟอนหญา กญชรระลก ถง (แต) นาควน ๔. ในกาลใด บคคลเปนผกนมาก นกงวง และมกหลบกระสบกระสาย ประหนงสกรใหญทถก ๑. วรรคน มอรรถกถา ๘ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 224

ปรนปรอดวยอาหารฉะนน ในกาลนน เขาเปนคน มนซม ยอมเขาไปถงหองราไป. ๕. เมอกอน จตนไดเทยวจารกไป ตามอาการ ทปรารถนาตามอารมณทใคร (และ) ตามความสบาย วนนเราจกขมมนดวยโยนโสมนสการ ประหนงนาย ควาญชาง ขมชางทซบมนฉะนน. ๖. ทานทงหลาย จงยนดในความไมประมาท จงตามรกษาจตของตน จงถอนตนขนจากหลม ประ- หนงชางทจมลงในเปอกตม ถอนตนขนไดฉะนน. ๗. ถาวาบคคลพงไดสหายผมปญญาเครองรกษา ตว มธรรมเครองอยอนด เปนนกปราชญ ไวเปนผ เทยวไปดวยกนไซร เขาพงครอบงาอนตรายทงสน เสยแลว พงเปนผมใจยนด มสต เทยวไปกบสหาย นน หากวาบคคลไมพงไดสหายผมปญญาเครองรกษา ตว มธรรมเครองอยอนด เปนนกปราชญ ไวเปนผ เทยวไปดวยกนไซร เขาพงเทยวไปคนเดยว เหมอน พระราชาทรงละแวนแควน ททรงชนะเดดขาดแลว (หรอ) เหมอนชางชอวามาตงคะ ละโขลงแลว เทยว ไปในปาตวเดยวฉะนน. ความเทยวไปแหงบคคลคน เดยวประเสรฐกวา เพราะคณเครองเปนสหายไม มอยในชนพาล บคคลนนพงเปนผผเดยวเทยวไป เหมอนชางชอมาตงคะ ตวมความขวนขวายนอย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 225

เทยวไปอยในปาฉะนน และไมพงทาบาปทงหลาย. ๘. เมอความตองการเกดขน สหายทงหลายนา ความสขมาให ความยนดดวยปจจยนอกน ๆ (ตาม มตามได) นาความสขมาให บญนาความสขมาให ในขณะสนชวต การละทกขทงปวงเสยไดนาความ สขมาให ความเปนผเกอกลแกมารดา นาความสข มาใหในโลก อนง ความเปนผเกอกลแกบดา นา ความสขมาให ความเปนผเกอกลแกสมณะ นา ความสขมาใหในโลก อนง ความเปนผเกอกลแก พราหมณนาความสขมาให ศลนาความสขมาให ตราบเทาเรา ศรทธาทตงมนแลว นาความสขมา ให การไดเฉพาะซงปญญา นาความสขมาให การ ไมทาบาปทงหลาย นาความสขมาให. จบนาควรรคท ๒๓

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 226

๒๓. นาควรรควรรณนา ๑. เรองของพระองค [๒๓๒]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในกรงโกสมพ๑ ทรงปรารภพระองค ตรสพระธรรมเทศนานวา " อห นาโคว" เปนตน.

พระศาสดาถกพวกมจฉาทฏฐดา

เรองขาพเจาใหพสดารแลว ในวรรณนาแหงพระคาถาแรกแหง อปปมาทวรรคนนแล. จรงอย ในทนนขาพเจากลาวไวฉะนวา " พระนาง มาคนทยา ไมอาจทาอะไร ๆ แกหญง ๕๐๐ มพระนางสามาวดเปนประมข เหลานนได" จงทรงดารวา " เราจกทากจทควรทาแกพระสมณโคดมให ได" ดงนแลว ใหสนจางแกชาวนครทงหลายแลว กลาววา " ทานทงหลาย พรอมกบพวกผชายทเปนทาสและกรรมกร จงดาจงบรภาษพระสมณโคดม ผเสดจเทยวเขามาภายในพระนคร ใหหนไป." พวกมจฉาทฏฐผไมเลอมใสในพระรตนตรย ไดตดตามพระศาสดา ผเสดจเขาไปภายในพระนคร ดาอย บรภาษอย ดวยอกโกสวตถ ๑๐ วา " เจาเปนโจร เจาเปนคนพาล เจาเปนคนหลง เจาเปนอฐ เจาเปนโค เจาเปนลา เจาเปนสตวนรก เจาเปนสตวดรจฉาน, สคตไมมสาหรบเจา ทคตเทานนอนเจาพงหวง." ๑. นครหลวงแหงแควนวงสะ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 227

พระอานนททลใหเสดจไปนครอนกไมเสดจไป

ทานพระอานนทสดบคานนแลว ไดกราบทลคานกะพระศาสดาวา ' ขาแตพระองคผเจรญ ชาวนครเหลาน ยอมดา ยอมบรภาษเราทงหลาย, เราทงหลายไปในทอนจากพระนครนเถด.' พระศาสดา. ไปไหน อานนท ? พระอานนท. สนครอน พระเจาขา. พระศาสดา. เมอมนษยทงหลายในทนน ดาอย บรภาษอย, เราจก ไปในทไหนอก อานนท ? พระอานนท. สนครอนแมจากนครนน พระเจาขา. พระศาสดา. เมอมนษยในทนน ดาอย บรภาษอย เราทงหลาย จกไปในทไหน (อก) เลา อานนท ? พระอานนท. สนครอนแมจากนครนน (อก) พระเจาขา. พระศาสดา. อานนท การทาอยางนนไมควร, อธกรณเกดขน ในทใด, เมอมนสงบแลวในนนนนแหละ, การไปสทอนจงควร; อานนท กเขาพวกไหนเลา ยอมดา ? พระอานนท. ขาแตพระองคผเจรญ ชนทงหมดจนกระทงทาสและ กรรมกร ยอมดา.

พระศาสดาทรงอดกลนคาลวงเกนได พระศาสดาตรสวา " อานนท เราเปนเชนกบชางทเขาสสงคราม, การอดทนตอลกศรทแลนมาจาก ๔ ทศ เปนภาระของชางทเขาสสงคราม ฉนใด, ชอวาการอดทนถอยคาทชนทศลแมมากกลาวแลว เปนภาระของ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 228

เราฉนนนเหมอนกน " เมอทรงปรารภพระองคแสดงธรรม ไดทรงภาษต พระคาถาเหลาน ในนาควรรควา:- ๑. อห นาโคว สงคาเม จาปาโต ปตต สร อตวยากยนตตกขสส ทสสโล ห พหชชโน. ทนต นยนต สมต ทนต ราชาภรหต ทนโต เสฏโ มนสเสส โยตวากยนตตกขต. วรมสสตรา ทนตา โยตวากยนตตกขต. กชรา จ มหานาคา อตตทนโต ตโต วร. " เราจกอดกลนคาลวงเกน เหมอนชางอดทนตอ ลกศรทตกจากแลงในสงครามฉะนน, เพราะชนเปน อนมากเปนผทศล. ชนทงหลาย ยอมนาสตวพาหนะ ทฝกแลวไปสทประชม, พระราชายอมทรงสตว พาหนะทฝกแลว, บคคลผอดกลนคาลวงเกนได ฝก (ตน) แลว เปนผประเสรฐในมนษยทงหลาย, มา อสดร ๑ มาสนธพผอาชาไนย ๑ ชางใหญชนด กญชร ๑ ทฝกแลวยอมเปนสตวประเสรฐ, แต บคคลทมตนฝกแลว ยอมประเสรฐกวา (สตวพเศษ นน)."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา นาโคว คอ เหมอนชาง. สองบทวา จาปาโต ปตต ความวา หลดออกไปจากธน. บทวา อตวากย ความวา ซงคาลวงเกน ทเปนไปแลวดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 229

สามารถแหงอนรยโวหาร ๘.๑ บทวา ตตกขสส ความวา ชางใหญทเขาฝกหดดแลว เขาสสงคราม เปนสตวอดทน ไมพรนพรงซงลกศรทหลดจากแลงตกลงทตน ชอวา ยอม ทนทานตอการประหารทงหลาย มประหารดวยหอกเปนตนได ฉนใด, เรา กจกอดกลน คอจกทนทานคาลวงเกน มรปอยางนน ฉนนนเหมอนกน. บทวา ทสสโล ห ความวา เพราะโลกยมหาชนนเปนอนมาก เปนผทศล เทยวเปลงถอยคาเสยดสดวยอานาจแหงความชอบใจของตน, การอดกลน คอการวางเฉย ในถอยคานน เปนภาระของเรา. บทวา สมต ความวา กชนทงหลาย เมอจะไปสทามกลางมหาชน ในสมาคมสถาน มอทยานและสนามกรฑาเปนตน เทยมโคหรอมาทฝก แลวเทานนเขาทยานแลว ยอมนาไป. บทวา ราชา ความวา แมพระราชา เมอเสดจไปสทเหนปาน นนนนแหละ ยอมทรงสตวพาหนะเฉพาะทฝกแลว. บทวา มนสเสส ความวา แมในมนษยทงหลายผฝกแลว คอผ สนพยศแลวแล๒ ดวยอรยมรรค ๔ เปนผประเสรฐ. ๑. อนรยโวหาร ๘ คอ:-

๑. อทฏเ ทฏวาทตา ความเปนผมปกตกลาวสงทไมเหนวาเหน. ๒. อสสเต สตวาทตา ความเปนผมปกตกลาวสงทไมไดยนวาไดยน. ๓. อมเต มตวาทตา ความเปนผมปกตกลาวสงทไมรวาร. ๔. อวาเต วาตวาทตา ความเปนผมปกตกลาวสงทไมทราบชดวาทราบชด. ๕. ทฏเ อทฏวาทตา ความเปนผมปกตกลาวสงทเหนวาไมเหน. ๖. สเต อสสตวาทตา ความเปนผมปกตกลาวสงทไดยนวาไมไดยน. ๗. มเต อมตวาทตา ความเปนผมปกตกลาวสงทรวาไมร. ๘. วาเต อวาตวาทตา ความเปนผมปกตกลาวสงททราบชดวาไมทราบชด. ๒. นพพเสว= มความเสพผดออกแลวเทยว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 230

บทวา โยตวากย ความวา บคคลใดยอมอดกลน คอยอมไม โตตอบ ไมพรนพรงถงคาลวงเกนมรปเชนนน แมอนเขากลาวซาซากอย. บคคลผฝกแลวเหนปานนน เปนผประเสรฐ. มาทเกดจากแมมาโดยพอลา ชอวา มาอสดร. บทวา อาชานยา ความวา มาตวสามารถเพอจะพลนรเหตทนายสารถผฝกมาใหกระทา. มาทเกดในแควนสนธพ ชอวา มาสนธพ. ชางใหญทเรยกวากญชร ชอวา มหานาค. บทวา อตตทนโต เปนตน ความวา มาอสดรกด มาสนธพกด ชางกญชรกด เหลานน ทฝกแลวเทยว เปนสตวประเสรฐ, ทยงไมไดฝก หาประเสรฐไม, แตบคคลใด ชอวามตนฝกแลว คอหมดพยศแลว เพราะความทตนเปนผฝกดวยอรยมรรค ๔. บคคลนยอมประเสรฐกวา สตวพาหนะ มมาอสดรเปนตนแมนน คอยอมเปนผยงกวาสตวพาหนะ มมาอสดรเปนตนเหลานนแมทงสน. ในกาลจบเทศนา มหาชนแมทงหมดนน ผรบสนจางแลวยนดา อยในททงหลาย มถนนและทางสามแยกเปนตน บรรลโสดาปตตผลแลว ดงนแล. เรองของพระองค จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 231

๒. เรองภกษผเคยเปนควาญชาง [๒๓๓]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษรปหนง ผเคยเปนนายหตถาจารย ตรสพระธรรมเทศนานวา " น ห เอเตห " เปนตน.

ควาญชางฝกชางใหดไดเพราะไดนยจากภกษ ไดยนวา วนหนง ภกษนนเหนนายควาญชาง* ผตงใจวา " เราจก ฝกชางสกตวหนง" แลวไมอาจเพอจะใหชางสาเหนยกเหตทตนปรารถนา ได อยใกลฝงแมนาอจรวด จงเรยกภกษทงหลายซงยนอยทใกลมาแลว กลาววา " ผมอายทงหลาย หากวานายหตถาจารยน พงแทงชางตวน ในทชอโนนไซร, เขาพงใหมนสาเหนยกเหตนไดโดยเรวทเดยว." เขาสดบ คาของภกษนนแลว จงทาอยางนน กฝกชางตวนนใหเรยบรอยได.๒

ภกษเหลานน จงกราบทลเรองนนแดพระศาสดา.

ฝกตนดแลวยอมไปสทไมเคยไปได พระศาสดารบสงใหเรยกภกษนนมาแลว ตรสถามวา " เขาวาเธอ พดอยางนนจรงหรอ ?" เมอภกษนนทลรบวา " จรง พระเจาขา " ทรง ตเตยนภกษนนแลว ตรสวา " บรษเปลา เธอตองการอะไร ดวยยาน คอชาง หรอยานอยางอน ทฝกแลว ? เพราะชอวาคนผสามารถเพอจะไป สสถานทไมเคยไปดวยยานเหลาน หามไม, แตผมตนฝกดแลวอาจไปส สถานทไมเคยไปได; เพราะฉะนน เธอจงฝกตนเทานน, เธอจะตองการ อะไรดวยการฝกสตวพาหนะเหลานน " แลวตรสพระคาถานวา:- ๑. หตถทมก ซงบคคลผฝกซงชาง. ๒. สทนต ใหเปนสตวทฝกดแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 232

๒. น ห เอเตห ยาเนห คจเฉยย อคต ทส ยถาตตนา สทนเตน ทนโต ทนเตน คจฉต. " กบคคลพงไปสทศทยงไมเคยไปดวยยานเหลา น เหมอนคนผฝก (ตน) แลว ไปสทศทยงไมเคย ไป ดวยคนทฝกแลว ฝกดแลวฉะนนหามได."

แกอรรถ

พระคาถานน มความวา กบคคลไร ๆ พงไปสทศ คอพระนพพาน ทนบวายงไมไดไป เพราะความเปนทศทตนยงไมเคยไป แมโดยทสด ดวยความฝน ดวยยานทงหลาย มยานคอชางเปนตนเหลานได, เหมอน บคคลผฝก (ตน) แลว คอผหมดพยศ มปญญา ไปสทศทยงไมเคยไป แลวนน คอบรรลถงภมแหงทานทฝก (ตน) แลว ดวยตนทฝกแลว ดวยการฝกอนทรยในสวนเบองตน ทรมานดแลว ดวยอรยมรรคภาวนา ในสวนเบองหลงฉะนนกหามได; เพราะฉะนน การฝกตนเทานน จง ประเสรฐสาหรบเธอ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษผเคยเปนควาญชาง จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 233

๓. เรองบตรของพราหมณเฒา [๒๓๔]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในกรงสาวตถ ทรงปรารภพวกบตรของ พราหมณเฒาคนใดคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " ธนปาลโก " เปนตน.

บตรบารงบดาเพราะอยากไดสมบต

ไดยนวา พราหมณคนหนงในกรงสาวตถ มสมบตประมาณ ๘ แสน ทาอาวาหมงคลแกบตร ๔ คน ผเจรญแลว ไดใหทรพย ๔ แสน. ตอมา เมอพราหมณของเขาทากาละ (ตาย) ไปแลว พวกบตรจงปรกษา พรอมกนวา " หากพอของเรานจกนาพราหมณคนอนมาไซร, ดวยอานาจ แหงบตรทงหลาย ทเกดในทองของนาง ตระกลกจกทาลาย; เอาเถด พวกเรา (ชวยกน ) สงเคราะหทาน." พวกเขาบารงพราหมณเฒานน อยดวยปจจยมอาหารเครองนงหมเปนตนอนประณต ทากจมการนวดฟน มอและเทาเปนตนอย ครนบารงแลว วนหนง เมอพราหมณเฒานน นอนหลบกลางวนแลวลกขนแลว, จงนวดฟนมอและเทาพลางพดถงโทษ ในฆราวาสตาง ๆ กนแลว วงวอนวา พวกผมจกทะนบารงคณพอโดย ทานองนตลอดชพ, ขอคณพอโปรดใหแมทรพยทยงเหลอแกพวกผมเถด." พราหมณใหทรพยแกบตรอกคนละแสน แบงเครองอปโภคทงหมดให เปน ๔ สวน มอบให เหลอไวเพยงผานงหมของตน. บตรคนหวปทะน บารงพราหมณนน ๒-๓ วน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 234

พราหมณเทยวขอทานเขากน ตอมาวนหนง ลกสะใภยนอยทซมประต พดกบพราหมณเฒานน ผอาบนาแลวเดนมาอย อยางนวา " ทรพย ๑๐๐ หรอ ๑,๐๐๐ ทคณพอ ใหแกบตรคนหวป ยงกวา (บตรทงหลาย) มอยหรอ, คณพอใหทรพย แกบตรทกคน คนละ ๒ แสนมใชหรอ ? ไฉนคณพอจงไมรจกทางแหง เรอนของบตรทเหลอเลา ?" แมเขาคกคามนางวา " อหญงถอย มงจงฉบหาย," โกรธแลว ไดไปยงเรอนของบตรคนอน, โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน เขาถกลกสะใภ อนใหเตลดไปจากเรอนแมนน ดวยอบายนเหมอนกนแล (ไดไปยงเรอน ของบตรคนอน) เมอไมไดการเขาไปแมในเรอนหลงหนงอยางนดวย ประการฉะน จงบวชเปนชปะขาว เทยวภกษาอย โดยกาลลวงไป ทรดโทรมลงเพราะชรา มสรระเศราหมองเพราะโภชนะไมดนอนลาบาก เทยวภกษาอย (กลบ) มา ทอดหลงลงนอน กาวลงสความหลบแลว ลกขน นงมองดตน ซงมความกระวนกระวายระงบแลว ไมเหนทพงของตน ในบตรทงหลาย จงคดวา " ไดยนวา พระสมณโคดมไมสยวพระพกตร มพระพกตรเบกบาน๑ ตรสถอยคาไพเราะ ทรงฉลาดในการตอนรบ, เรา อาจเขาไปหาพระสมณโคดมแลว ไดรบการตอนรบ." เขาจดแจงผานง ผาหมเรยบรอยแลว หยบภาชนะภกษา ถอไมเทา ไดไปยงสานก พระผมพระภาคเจา. สมจรง แมพระธรรมสงคาหกาจารยทงหลาย กกลาวคานไววา " ครงนนแล พราหมณมหาศาลคนใดคนหนง ผเศราหมอง มผาหม ๑. อตตานมโข มพระพกตรหงาย .

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 235

อนเศราหมอง เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาโดยสถานทพระองคประทบ อย." พระศาสดา ทรงทาปฏสนถารกบเขาผนง ณ สวนขางหนงแลว ได ตรสคานวา " พราหมณ เพราะอะไรหนอแล ทานจงเปนผเศราหมอง มผาหมอนเศราหมอง ?" พราหมณทลวา " ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระองคมบตรอย ๔ คนในโลกน, บตรเหลานน ถกภรรยายยง จงขบขาพระองคออกเสย จากเรอน."

พระศาสดาใหพราหมณเรยนคาถา พระศาสดาตรสวา " พราหมณ ถากระนน ทานจงเรยนคาถา เหลาน เมอหมมหาชนประชมกนในสภา, เมอบตรทงหลาย (ของทาน) นงแลว จงกลาววา:- " ขาพเจาจกเพลดเพลนดวยบตรทเกดแลวเหลา ใด, และปรารถนาความเจรญแกบตรเหลาใด, บตร เหลานนถกภรรยายยง๑ ยอมรกรานขาพเจาเหมอน สนขรกรานสกรฉะนน. ไดยนวา บตรเหลานนเปน อสตบรษ เลวทราม เรยกขาพเจาวา ' พอ พอ ' พวกเขาคอรากษส (มาแลว) โดยรปเพยงดงบตร ยอมทอดทงขาพเจาผถงความเสอม (แก) บดาแม ของเหลาพาลชน เปนคนแก ตองเทยวขอทานทเรอน ของชนเหลาอน เหมอนมาทแกใชการงานไมได ถก ๑. บตรเหลานนคบคดกบภรรยา กวา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 236

เขาพรากไปจากอาหารฉะนน. นยวา ไมเทาของ ขาพเจาแลยงประเสรฐกวา, บตรทงหลายไมเชอฟง จะประเสรฐอะไร. (เพราะ) ไมเทากนโคดกได, อนง กนสนขกได, มไว (ยน) ขางหนาเวลามดกได, (ใช) หยงลงไปในทลกกได, เพราะอานภาพแหงไมเทา คนแกเชนขาพเจา พลาดแลวกกลบยนขน (อกได)."

พราหมณไดอบายด เขาเรยนคาถาเหลานน ในสานกของพระผมพระภาคเจาแลว เมอ พวกบตรประดบประดาดวยสรรพาลงการแลว ยางเขาไปสสภานน นง เหนออาสนะทควรแกคามาก ในทามกลางพวกพราหมณ ในวนประชม พราหมณเหนปานนน, ตกลงใจวา " กาลนเปนกาลของเราแลว" เขา ไปสทามกลางสภา ชมอขนแลวกลาววา " ทานผเจรญ ขาพเจาประสงค จะกลาวคาถาแกทานทงหลาย, ทานทงหลายจกฟงไหม ?" เมอพราหมณ เหลานนกลาววา " กลาวเถด ๆ พราหมณ พวกเราจกฟง," ไดยนกลาว เทยว. กโดยสมยนน มนษยทงหลายมวตรอยอยางนวา " บตรใดใชสอย ทรพยทเปนของมารดาบดา (แต) ไมเลยงมารดาบดา. บตรนนตองถกฆา." เพราะฉะนน บตรของพราหมณเหลานน จงฟบลงแทบเทาของบดา วงวอนวา " คณพอขอรบ ขอคณพอโปรดใหชวตแกพวกกระผมเถด." เพราะความทหทยของบดาเปนธรรมชาตออนโยน เขาจงกลาววา " ทาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 237

ผเจรญทงหลาย ทานทงหลาย อยาใหบตรนอยทงหลายของขาพเจาพนาศ เสยเลย; พวกเขาจกเลยงดขาพเจา." ทนใดนน มนษยทงหลาย จงกลาวกะพวกบตรของเขาวา " ทาน ผเจรญ ตงแตวนนไป หากพวกทานจกไมประคบประคองบดาใหดไซร, พวกเราจกฆาพวกทานเสย." บตรเหลานนกลวแลว เชญบดาใหนง บนตง ยกขนนาไปสเรอนดวยตนเอง ทาสรระดวยนามน ขดส (ใหสะอาด) ใชวตถมกลนหอมเปนตนชโลมแลว ใหเรยกพราหมณทงหลายมาแลว สงวา " ตงแตวนนไป เธอทงหลายจงประคบประคองบดาของพวกฉน ใหด, ถาเธอทงหลายจกถงความประมาทแลวไซร, พวกฉนจกตเตยน เธอทงหลาย" แลวใหบรโภคโภชนะอนประณต.

พราหมณคดถงอปการคณของพระศาสดา พราหมณอาศยโภชนะดและการนอนสบาย โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน กเกดมกาลงมอนทรยเปลงปลง มองดอตภาพแลวดารวา " สมบตน เรา ไดเพราะอาศยพระสมณโคดม" ถอเอาผาคหนงเพอประโยชนแกความ เปนบรรณาการ ไปสสานกของพระผมพระภาคเจา มปฏสนถารอน พระองคทรงทาแลว นง ณ สวนขางหนง วางผาคนนลงแทบบาทมลของ พระผมพระภาคเจาแลว กราบทลวา " ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระองค ชอวาเปนพราหมณ ยอมแสวงหาทรพยเปนสวนแหงอาจารย เพออาจารย, ขอพระโคดมผเจรญ ซงเปนพระอาจารยของขาพระองค โปรดรบทรพย เปนสวนอาจารย." พระผมพระภาคเจาทรงรบผาคนน เพออนเคราะห เขาแลว ทรงแสดงธรรม. ในกาลจบเทศนา พราหมณดารงอยในสรณะแลว จงกราบทล

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 238

อยางนวา " ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระองคถวายธวภต ๒ ทจาก ธวภต ๔ ท ซงบตรทงหลายใหแกขาพระองคนน แดพระองค." ลาดบนน พระศาสดาตรสวา " งามละ พราหมณ, แตเราจกไปส สถานทชอบใจเทานน " แลวทรงสงเขาไป. พราหมณไปถงเรอนแลว บอกพวกบตรวา " พอทงหลาย พระ- สมณโคดมเปนสหายของพอ, พอถวายธวภต ๒ ทแกพระองค, เจา ทงหลายอยาละเลยในเมอพระองคเสดจมาถงนะ," บตรทงหลายรบวา " ดละ คณพอ."

พระศาสดาโปรดบตรพราหมณ วนรงขน พระศาสดาเสดจไปบณฑบาต ไดเสดจไปถงประตเรอน แหงบตรคนหวป (ของพราหมณ), เขาเหนพระศาสดาแลว รบบาตร เชญ เสดจใหเขาไปสเรอน เชญใหประทบนง ณ บลลงกซงควรแกคามากแลว ไดถวายโภชนะอนประณต. พระศาสดาไดเสดจไปสเรอนของบตรพราหมณ ทงสนตามลาดบ คอ วนรงขน ของบตรนอกน, . วนรงขน ของบตรนอกน. พวกเขาทกคนไดทาสกการะอยางนนเหมอนกน. ตอมาวนหนง บตรคนหวป เมอการมงคลปรากฏเฉพาะแลวจงพด กะบดาวา " คณพอขอรบ พวกกระผมจะใหมงคลแกใคร ? " พราหมณ, พอไมรจกคนอน, พระสมณโคดมเปนสหายซงพอ มใชหรอ ? บตรคนหวป. ถากระนน คณพอโปรดนมนตพระองคพรอมกบ ภกษ ๕๐๐ รป เพอฉนในวนพรงน. พราหมณไดทาอยางนน. วนรงขน พระศาสดาพรอมดวยบรวาร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 239

ไดเสดจไปยงบานของเขา. เขานมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ใหนงในเรอนซงฉาบทาดวยโคมยสด ประดบดวยสรรพาลงการแลว องคาสดวยมธปายาสขน และดวยขาทนยะอนประณต. กในระหวางแหงภตนนแหละ บตร ๔ คนของพราหมณนงใน สานกพระศาสดา กราบทลวา " ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระองคทงหลาย ประคบประคองบดาของพวกขาพระองค ไมประมาท, โปรดทอดพระเนตร อตภาพของทานเถด."

บารงมารดาบดาเปนมงคล

พระศาสดาตรสวา " ทานทงหลายทากรรมงามแลว, ชอวาการเลยง มารดาบดา โบราณกบณฑตทงหลาย (เคย) ประพฤตมาแลวเหมอนกน " แลวตรสมาตโปสกนาคชาดก๑ ในเอกาทสนบาตนโดยพสดารวา " เพราะ ชางนนหลกไปเสย ตนออยชางและไมโมกมนจงงอกขนไสว" ดงนเปนตน แลวไดทรงภาษตพระคาถานวา :- ๓. ธนปาลโก นาม กชโร กฏกปปเภทโน ทนนวารโย พทโธ กพล น ภชต สมรต นาควนสส กชโร. "กญชร นามวา ธนปาลกะ ตกมนจด หามได ยาก ถกขงไว ไมบรโภคฟอนหญา กญชรระลกถง (แต) นาควน๒." ๑. ข. ชา. ๒๗/๓๐๓. อรรถกถา. ๖/๑. ๒. สมรต เปนอกรปหนง ของสรต. นาควนสส

แปลกนวา ซงปาแหงไมกากะทง เปนฉฏฐวภตตลงในอรรถแหงทตยาวภตต..

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 240

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ธนปาลโก นาม นนเปนชอของชาง ทพระเจากาสกราช ทรงสงนายหตถาจารยไปใหจบในนาควนอนรนรมย ในครงนน. บทวา กฏกปปเภทโน ความวา ตกมนจด. อนทจรง ในกาล เปนทตกมนของชางทงหลาย หมวกหทง ๒ ยอมแตกเยม, แมตามปกต ในกาลนน ชางทงหลาย ยอมไมนาพาซงขอ ปฏก หรอโตมร ยอมเปน สตวดราย, แตชางธนปาลกะนน ดรายนกทเดยว; เพราะฉะนน พระ- ศาสดาจงตรสวา กฏกปปเภทโน ทนนวารโย. บาทพระคาถาวา พทโธ กพล น ภชต ความวา ชางธนปาลกะ นน มไดถกตกปลอกไว, แตถกเขานาไปสโรงชาง ใหแวดวงดวยมาน อนวจตรแลว พกไวบนพนทซงทาการประพรมดวยของหอม มเพดาน วจตรดาดไว ณ เบองบน แมอนพระราชาใหบารงดวยโภชนะมรสเลศ ตาง ๆ ควรแกพระราชา กมไยดจะบรโภคอะไร ๆ. อนคาวา " พทโธ กพล น ภชต" ( น ) พระศาสดาตรสหมายถงอาการเพยงชางถกสง เขาไปสโรงชาง. สองบทวา สมรต นาควนสส ความวา ชางธนปาลกะนนระลก ถงนาควน ซงเปนทอยอนนารนรมยแทหามได, กมารดาของชางนน ไดเปนสตวถงทกขเพราะพรากจากบตรในปา, ชางนนบาเพญมาตาปต- อปฏฐานธรรมนนแล. ดารวา " ประโยชนอะไรของเราดวยโภชนะน" ระลกถงมาตาปตอปฏฐานธรรม ซงประกอบดวยธรรมเทานน; กชางนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 241

อยในนาควนนนนนแล อาจบาเพญมาตาปตอปฏฐานธรรมนนได, เพราะ- ฉะนน พระศาสดาจงตรสวา " สมรต นาควนสส กชโร" เมอพระศาสดา ครนทรงนาบรพจรยาของพระองคนมาตรสอยนน แล บตรของพราหมณแมทงหมด ยงอสสธารใหไหลแลว มหทยออน เงยโสตลงสดบแลว. ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบถงธรรมเปน ทสบายของพวกเขาแลว จงทรงแสดงธรรมประกาศสจจะทงหลาย. ในกาลจบเทศนา พราหมณพรอมกบบตรและลกสะใภทงหลาย ดารงอยในโสดาปตตผลแลว ดงนแล. เรองบตรของพราหมณเฒา จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 242

๔. เรองพระเจาปเสนทโกศล [๒๓๕]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระเจาปเสน- ทโกศล ตรสพระธรรมเทศนานวา " มทธ ยทา " เปนตน.

พระเจาปเสนทโกศลงวงเพราะเสวยจเกนไป ความพสดารวา สมยหนง พระราชาเสวยขาวสกแหงขาวสารทะนาน หนง กบสปพยญชนะพอควรแกขาวสกนน. วนหนง ทาวเธอเสวย พระกระยาหารเชาแลว ยงไมทรงบรรเทาความเมาในภตไดเลย ไดเสดจ ไปสสานกของพระศาสดา มพระรปอนลาบาก พลกไปขางนและขางน แมถกความงวงครอบงา เมอไมสามารถจะผทมตรง ๆ ได จงประทบนง ณ ทสดขางหนง.

พระศาสดาทรงตการบรโภคจ ลาดบนน พระศาสดาตรสกะทาวเธอวา " มหาบพตร พระองคยง ไมทนไดทรงพกผอนเลย เสดจมากระมง ?" พระราชา. " ถกละ พระเจาขา, ตงแตกาลทบรโภคแลว หมอมฉน มทกขมาก." ลาดบนน พระศาสดาตรสกะทาวเธอวา " มหาบพตร คนบรโภค มากเกนไป ยอมมทกขอยางน" แลวตรสพระคาถานวา :- ๔. มทธ ยทา โหต มหคฆโส จ นททายตา สมปรวตตสาย มหาวราโหว นวาปปฏโ ปนปปน คพภมเปต มนโท.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 243

" ในกาลใด บคคลเปนผกนมาก นกงวง และมก นอนหลบกระสบกระสาย ประหนงสกรใหญ ทถก ปรนปรอดวยอาหารฉะนน ในกาลนน เขาเปนคน มนซม ยอมเขาไปถงหองราไป."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา มทธ ความวา ผอนความทอแทและ ความงวงเหงาครอบงา. บทวา มหคฆโส ความวา ผบรโภคมาก เหมอนอาหรหตถก- พราหมณ อลงสาฏกพราหมณ ตตถวฏฏกพราหมณ กากมาสกพราหมณ และภตตวมมกพราหมณ คนใดคนหนง. บทวา นวาปปฏโ ความวา ถกปรนปรอแลวดวยขาวหมมรา เปนตน. จรงอย สกรบานเขาเลยงไวตงแตเวลายงออน ในเวลามสรระ อวน ไมไดเพอจะออกจากเรอนไปขางนอก สายไปสายมาในทตาง ๆ มใตเตยงเปนตนแลว ยอมนอนหายใจฟดฟาดอยเทานน. ทานกลาวคา อธบายนวา " บคคลผมความงวงงน กนจ และเมอไมอาจยงอตภาพให เปนไปดวยอรยาบถอยางอน มกนอนหลบพลกกลบไปกลบมาตามปกต เหมอนสกรใหญทถกปรนปรอดวยเหยอฉะนน ในขณะใด; ในขณะนน เขายอมไมอาจเพอมนสการไตรลกษณ คอ " อนจจ ทกข อนตตา" ได, เพราะไมมนสการไตรลกษณเหลานน จงชอวามปญญาทบ ยอมเขาหอง คอไมพน ไปจากการอยในหอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 244

พระศาสดาทรงบอกอบายบรรเทากนจ

ในกาลจบเทศนา พระศาสดาไดตรสพระคาถานดวยสามารถอปการะ แกพระราชาวา:- " คนผมสตทกเมอ รจกประมาณในโภชนะทได แลวนน ยอมมโรคภยไขเจบนอย แกชา อายยน." ดงนแลว โปรดใหอตตรมาณพเรยนไวแลว ทรงแนะอบายวา " เธอ พงกลาวคาถานเฉพาะในเวลาทพระราชาเสวย, และพงใหพระราชาทรง ลดโภชนะลงดวยอบายน," เขาไดกระทาเชนน. สมยตอมา พระราชาทรงกระปรกระเปรา มพระสรระเบา ทรงถง ความสาราญ เพราะความททรงมพระกระยาหารทะนานหนงเปนอยางยง ทรงมความคนเคยบงเกดขนในพระศาสดาแลว ทรงใหอสทสทานเปนไป ๗ วน. ในเพราะทรงอนโมทนาทาน มหาชนซงมาประชม (ณ ทนน) บรรลคณวเศษใหญแลว ดงนแล. เรองพระเจาปเสนทโกศล จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 245

๕. เรองสานสามเณร [๒๓๖]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภสามเณร ชอ สาน ตรสพระธรรมเทศนานวา " อท ปเร " เปนตน.

สานสามเณรประกาศธรรม

ไดยนวา สามเณรนนไดเปนบตรนอยคนเดยวของอบาสกาคนหนง. ครงนน นางใหเธอบรรพชาในกาลทเธอเปนเดกทเดยว. ตงแตกาลท บรรพชาแลว เธอไดเปนผมศล สมบรณดวยวตร. เธอไดกระทาวตรแก อาจารย อปชฌายะ และพระอาคนตกะทงหลายทเดยว. ตลอด ๘ วน ของเดอน เธอลกขนแตเชาตร เขาไปตงนาในโรงนา ปดกวาดโรง ธมมสสวนะ ตามประทป ประกาศธมมสสวนะดวยนาเสยงอนไพเราะ. ภกษทงหลายทราบเรยวแรงของเธอแลว ยอมเชอเชญวา " จงกลาวบท ภาณะเถด สามเณร." เธอไมกระทาอดเออนไร ๆ วา " ลมเสยดแทง หทยของผม, หรอโรคไอเบยดเบยนผม" ขนสธรรมาสน กลาวบทภาณะ เหมอนจะใหนาในอากาศตกลง เมอจะลง ยอมกลาววา " ขาพเจาใหสวน บญ ในเพราะการกลาวนแกมารดาและบดาของขาพเจา." มนษยทงหลาย หาทราบความทเธอใหสวนบญแกมารดาและบดาไม.

ยกษณเคยเปนมารดาของสานสามเณร กมารดาของเธอเกดเปนยกษณในอตภาพเปนลาดบ นางมากบ เทวดาทงหลาย ฟงธรรมแลว (เมอจะอนโมทนา) สวนบญทสามเณรให ยอมกลาววา " ฉนขออนโมทนา พอ." กธรรมดาภกษทงหลาย ผสมบรณ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 246

ดวยศล ยอมเปนทรกของโลกพรอมทงเทวโลก; เพราะฉะนน พวกเทวดา ทมความละอาย มความเคารพในสามเณร ยอมสาคญเธอเหมอนมหา- พรหม และกองเพลง. และยอมเหนนางยกษณนนเปนทนาเคารพ เพราะ คารวะในสามเณร; ในสมยทงหลาย มสมยฟงธรรมและสมยทยกษประชม กนเปนตน อมนษยทงหลายยอมใหอาสนะทด นาทด อาหารทด แกนาง ยกษณ ดวยคดวา " นางยกษณตนน เปนมารดาของสานสามเณร" ยกษ ทงหลายแมทมศกดใหญ เหนนางยกษณแลว ยอมหลกทางให, ยอมลก ขนจากอาสนะ.

ยกษณเขาสงกายสามเณร ครนสามเณรนนถงความเจรญ มอนทรยแกกลา ถกความไมยนด ยงบบคน ไมสามารถจะบรรเทาความไมยนดยงลงได ปลอยผมและเลบ ไวยาว มผานงและผาหมมอมแมม ไมแจงแกใครๆ หยบบาตรจวรขน แลว ไดไปเรอนของมารดาลาพงคนเดยว. อบาสกาเหนบตรแลวไหว กลาววา " พอ ครงกอน พอมาในทนพรอมกบอาจารยและอปชฌายะ หรอพรอมกบภกษหนมและสามเณร, เพราะเหตไร ในวนนพอจงมาคน เดยวเลา ?" เธอแจงความทตนกระสน (ใหมารดาทราบ) แลว. อบาสกา มศรทธา แมแสดงโทษในฆราวาสโดยประการตาง ๆ ตกเตอนบตรอย กไมอาจใหเธอยนยอมได (แต) กไมเสอกไสไปเสย ดวยคดวา " ถง อยางไร เธอพงกาหนดไดแมตามธรรมดาของตน" กลาววา " พอ โปรด รออยจนกวาฉนจะจดยาคและภตเพอพอเสรจ, ฉนจกนาผาชอบใจมา ถวายแกพอ ผดมยาค กระทาภตกจแลว" แลวไดตกแตงอาสนะถวาย. สามเณรนงลงแลว. อมาสกาจดแจงยาคและของเคยวเสรจโดยครเดยว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 247

เทานน ไดถวายแลว. ลาดบนน อบาสกาคดวา " เราจกจดแจงภต" นงลงในทไมไกล ซาวขาวอย. สมยนน นางยกษณนนใครครวญอยวา "สามเณรอยทไหนหนอ แล ? เธอไดภกษาหาร หรอยงไมได " ทราบความทเธอนงอยแลว ดวยความเปนผใครจะสก จงคดวา " กเธออยาพงยงความละอายใหเกด ขนแกเราในระหวางเทวดาทงหลายเลย, เราจะไป จกกระทาอนตรายใน การสกของเธอ " ดงนแลว จงมาสงในสรระของสามเณรนน บดคอให ลมลงเหนอแผนดน. เธอมตาทงสองเหลอก มนาลายไหล ดนรนอยบน แผนดน. อบาสกาเหนอาการแปลกนนของบตร รบมาชอนบตรแลว ใหนอนบนตก. ชาวบานทงสนมากระทาการเชนสรวงมพลกรรมเปนตน.

อบาสกาคราครวญ สวนอบาสกาคราครวญ ไดกลาวคาถาเหลานวา :- " ชนเหลาใด ยอมรกษาอโบสถทประกอบดวย องค ๘ ตลอดดถท ๑๔ ท ๑๕ และท ๘ แหงปกษ และตลอดปารหารยปกษ ประพฤตพรหมจรรยอย, ยกษทงหลายยอมไมเลนดวยชนเหลานน ขาพเจา ไดสดบคาของพระอรหนตทงหลายดงน:. ในวนน บดนเอง ขาพเจานนเหนอย ยกษทงหลาย เลนกบ สานสามเณร." นางยกษณฟงคาของอบาสกาแลว จงกลาววา :- " ยกษณทงหลาย ยอมไมเลนกบเหลาชนผรกษา อโบสถประกอบดวยองค ๘ ตลอดดถท ๑๔ ท ๑๕ และ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 248

ท ๘ แหงปกษ และตลอดปารหารยปกษ ผประพฤต พรหมจรรยอย, ทานไดสดบคาของพระอรหนตทง- หลายดงนดแลว." ดงนแลว จงกลาว (ตอไปอก) วา :- " ขอทานจงบอกคานของยกษทงหลาย กะสาน- สามเณร ผรสกขนแลววา ' ทานอยาไดกระทาบาป กรรมในทแจงหรอในทลบ; หากวาทานจกกระทาบาป กรรมกตาม กาลงกระทาอยกตาม ทานถงจะเหาะ หนไป กหามการหลดพนจากทกขไม." นางยกษณตนนนกลาววา " ความพนยอมไมมแกทานผแมกระทา บาปกรรมอยางนแลว เหาะหนไปอยเหมอนนก" ดงนแลว กปลอย สามเณร. สามเณรนน ลมตาขนแลว เหนมารดากาลงสยายผมรองไหสะอก สะอนอย และชาวบานทงสนประชมกนอยแลว ไมทราบความทตนถก ยกษสง จงนกสงสยขนวา " เมอกอนเรานงบนตง, มารดาของเรานง ซาวขาว ณ ทไมไกล, แตบดน เรา (กลบ) นอนเหนอแผนดน; นอะไร กนหนอ ?" นอนอยเทยว กลาวกะมารดาวา :- " โยม ชนทงหลายยอมรองไหถงคนทตายไป แลว หรอยงเปนอย (แต) ไมปรากฏ: โยม โยม เหนฉนซงเปนอย ไฉนจงรองใหถงฉนเลา ? โยม." ครงนน มารดาเมอจะแสดงโทษในการมาเพอจะสกอกของบคคล ผละวตถกามและกเลสกามบวชแลวแกเธอ จงกลาววา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 249

" ลก (ถกแลว) ชนทงหลายยอมรองไหถงชนท ตายไปแลว หรอยงเปนอย (แต) ไมปรากฏ; กผใด ละกามทงหลายไดแลว ยงจะเวยนมาในกามนอก, ลก ชนทงหลายยอมรองไหถงผนนบาง, เพราะเขา (ถง) เปนอยตอไป กเหมอนตายแลว." กแลครนกลาวอยางนนแลว เมอจะแสดงโทษในการครอบครอง เรอน ทาการครอบครองเรอนใหเปนเชนกบเถารงเทยว และใหเปนเชน กบเหว จงกลาวอกวา :- " พอ พอถกยกขนจากเถารงแลว ยงปรารถนา จะตกลงสเถารง (อก), พอ พอถกยกขนจากเหวแลว ยงปรารถนาเพอจะตกลงไปสเหว (อก)." ตอมา เพอจะแสดงวา " ลก ขอพอจงมความเจรญเถด, กฉนจะ ปรบทกขแกใคร จะใหใครชวยคดเนอความนวา ' บตรนอยของเราน อน เรานาออกใหบวชในพระพทธศาสนา ประหนงภณฑะทถกนาออกจาก เรอนซงกาลงถกไฟไหมแลว ยงปรารถนาเพอรมรอนในฆราวาสอก, ขอ ทานทงหลายจงชวยวงเตน จงชวยตานทาน แกขาพเจาดวยเถด" นาง จงกลาวคาถานกะสานสามเณรนนวา :- " ขอทานทงหลาย จงชวยวงเตน ความเจรญจง มแกทาน, ขาพเจาจะปรบทกขแกใครเลา ทานเปน ดจภณฑะ ซงถกนาออกจากเรอนทถกไฟไหมแลว ยงปรารถนาเพอจะถกไหมอก."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 250

สานสามเณรนน กาหนดไดในเมอมารดากลาวอย จงกลาววา " ฉน ไมมความตองการดวยความเปนคฤหสถ." ครงนน มารดาของเธอกลาววา " สาธ พอ" พอใจแลว ใหบรโภคโภชนะอนประณต ถามวา " พอ พอ มกาลฝนเทาไร ?" ทราบความทเธอมกาลฝนครบแลว กจดแจงไตรจวร ให. เธอมบาตรจวรครบ ไดอปสมบทแลว. ตอมา พระศาสดาเมอจะทรงยงความอตสาหะในการขมจตใหเกดขน แกเธอผอปสมบทแลวไมนาน จงตรสวา " ธรรมดาวาจตนเทยวจารกไป ในอารมณตาง ๆ ตลอดกาลนาน, ชอวาความสวสด ยอมไมมแกบคคล ผไมขมจตนนลงไปได, เพราะฉะนน บคคลจงควรทาความเพยรในการ ขมจต เหมอนนายหตถาจารยทาความพยายามในการขมชางมนดวยขอ ฉะนน" แลวตรสพระคาถานวา:- ๕. อท ปเร จตตมจาร จารก เยนจฉก ยตถกาม ยถาสข ตทชชห นคคเหสสาม โยนโส หตถปปภนน วย อกสคคโห. " เมอกอน จตนไดเทยวจารกไป ตามอาการท ปรารถนา ตามอารมณทใคร (และ) ตามความ สบาย, วนน เราจกขมมนดวยโยนโสมนสการ ประหนงนายควาญชาง ขมชางทซบมนฉะนน."

แกอรรถ เนอความแหงพระคาถานนวา; กอนแตน ชอวาจตนเทยวจารกไป ในอารมณทงหลายมรปเปนตนตลอดกาลนาน, ชอวาตามอาการทปรารถนา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 251

ดวยสามารถแหงอาการแหงกเลสทงหลายมราคะเปนตน อนเปนเหต ปรารถนา, ชอวา (เทยวไป) ตามอารมณเปนทใคร ดวยสามารถแหง อารมณเปนทเกดความใครแหงจตนนนนแหละ, ชอวาตามความสบาย เพราะเมอมนเทยวดวยอาการใด ความสขจงม กเทยวไปดวยอาการนน นนแหละ, วนน เราจกขมจตดวยโยนโสมนสการ คอจกไมยอมใหมน กาวลวงได เหมอนบรษผกมขอไว (ในมอ) ผฉลาด คอนายหตถาจารย ขมชางซบมน คอตกมนไวดวยขอฉะนน. ในกาลจบเทศนา ธรรมาภสมยไดมแกเทวดาเปนอนมาก ผเขาไป เพอสดบธรรมพรอมกบพระสาน. กทานผมอายนน เรยนพระพทธรจนะ คอพระไตรปฎกแลว ไดเปนพระธรรมกถกทเชยวชาญ ดารง (ชพ) อย ตลอด ๑๒๐ ป ยงชมพทวปทงสนใหกระฉอนแลวปรนพพาน ดงนแล. เรองสานสามเณร จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 252

๖. เรองชางชอปาเวรกะ [๒๓๗]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภชางชอ ปาเวรกะของพระเจาโกศล ตรสพระธรรมเทศนานวา " อปปมาทรตา" เปนตน.

ชางของพระเจาโกศลตดหลม

ดงไดสดบมา ชางนนในกาลเปนหนม เปนสตวมกาลงมาก โดย สมยอนอก ถกกาลงแหงลมซงเกดขนเพราะชราตดทอน ลงไปสสระใหญ สระหนง ตดอยในหลมแลว ไมไดอาจเพอจะขนได. มหาชนเหนชาง นนแลว จงสนทนากนขนวา " ชางชอแมเหนปานน ยงถงทพพลภาพน." พระราชาทรงสดบเรองนนแลว ทรงบงคบนายหตถาจารยวา " เธอจงไป จงยกชางนนใหขนจากหลม." เขาไปแลวแสดงการรบขนทนน ใหตกลอง รบขนแลว. ชางซงเปนเชอชาตแหงสตวมมานะ ลกขนโดยเรว ดารงอย บนบกได. ภกษทงหลายเหนเหตนนแลว จงกราบทลแดพระศาสดา. พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย ชางตวนนถอนตนขนจากหลมคอ เปอกตมตามปกตกอน, สวนเธอทงหลาย แลนลงแลวในหลมกเลส; เพราะฉะนน แมเธอทงหลายจงเรมตง (ความเพยร) โดยแยบคายแลว ถอนตนขนจากหลมคอกเลสนนเถด" แลวตรสพระคาถานวา:- ๖. อปปมาทรตา โหถ สจตตมนกขถ ทคคา อทธรถตตาน ปงเก สนโนว กชโร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 253

" ทานทงหลาย จงยนดในความไมประมาท, จง ตามรกษาจตของตน, จงถอนตนขนจากหลม ประหนง ชางทจมลงในเปอกตม ถอนตนขนไดฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมาทรตา ความวา ทานทงหลาย จงยนดยงในความไมอยปราศจากสต. บทวา สจตต ความวา จงรกษาจตของตนในอารมณทงหลายมรป เปนตน โดยอาการทมนจะทาความกาวลวงไมได. บทวา สนโน ความวา ชางทจมลงไปแลวในเปอกตมตวนน ทา ความพยายามดวยเทาหนาและเทาหลง ถอนตนขนพนจากเปอกตม ดารง อยบนบกได ฉนใด, แมทานทงหลายกจงถอนตนขนจากหลมคอกเลส คอยงตนใหดารงอยบนบกคอพระนพพาน ฉนนนเถด. ในกาลจบเทศนา ภกษเหลานนดารงอยในพระอรหตผลแลว ดง นแล. เรองชางชอปาเวรกะ จบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 254

๓. เรองสมพหลภกษ [๒๓๘]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอทรงอาศยปาชอปาลไลยกะ ประทบอยในไพรสณฑ ชอรกขตะ ทรงปรารภภกษเปนอนมาก ตรสพระธรรมเทศนานวา " สเจ ลเภถ " เปนตน.

ภกษ ๕๐๐ รปอยากเขาเฝาพระศาสดา

เรองมาในอรรถกถาแหงพระคาถาวา "ปเร จ น วชานนต" เปนตน ในยมกวรรคแลวแล. อนทจรง ขาพเจากลาวเรองนแลววา " การประทบอยของพระตถาคตเจา ผซงพระยาชางในไพรสณฑ ชอรกขตะ นนบารงอย ไดปรากฏไปในสกลชมพทวปแลว. ตระกลใหญมอาทอยางน คอ " ทานอนาถบณฑกเศรษฐ นางวสาขามหาอบาสกา" สงขาวไปจาก พระนครสาวตถแกพระอานนทเถระวา " ทานผเจรญ ขอทานจงแสดง พระศาสดาแกขาพเจาทงหลายเถด." ภกษประมาณ ๕๐๐ รป แมผมปกต อยในทศ ออกพรรษาแลว เขาไปหาพระอานนทเถระ วงวอนวา " อานนท ผมอาย เราทงหลายฟงธรรมกถาเฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจา ตอ กาลนานแลว, ดละ อานนทผมอาย เราทงหลายพงไดเพอฟงธรรมกถา ณ ทเฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจา."

ชางปาลไลยกะจบไมจะตพระอานนท พระเถระ พาภกษเหลานนไป ณ ไพรสณฑชอรกขตะนนแลว ดาร วา " การเขาไปสสานกพระตถาคตเจา ผมปกตประทบอยพระองคเดยว ตลอดไตรมาส พรอมกบภกษมประมาณเทาน ไมสมควร" ดงนแลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 255

องคเดยวเทานนเขาไปเฝาพระศาสดา. ชางชอปาลไลยกะเหนทานแลว จบไมแลนแปรไป. พระศาสดาทอดพระเนตรเหนแลวตรสวา " เจาจง หลกไป ปาลไลยกะ, อยาหาม, นนเปนพทธปฏฐาก." มนทงทอนไม ลงในทนนนนเอง ถามโดยเออเฟอถงการรบบาตรและจวร. พระเถระ มไดให. ชางคดวา " ถาภกษนจกเปนผมวตรอนเรยนแลวไซร, ทานจก ไมวางบรขารของตนลงบนแผนหนทประทบนงของพระศาสดา." พระ- เถระวางบาตรและจวรลงบนพน. แทจรง ภกษผสมบรณดวยวตรทงหลาย ยอมไมวางบรขารของตนลงบนทนงหรอทนอนของคร. พระเถระถวาย บงคมพระศาสดาแลวนง ณ สวนขางหนง. พระศาสดาตรสถามวา " เธอ มารปเดยวเทานนหรอ ?" ทรงสดบความทพระเถระมากบภกษประมาณ ๕๐๐ รป ตรสวา " ภกษพวกนนอยทไหนเลา ?" เมอพระเถระกราบทล วา "ขาพระองค เมอไมทราบจตของพระองค จงพกไวขางนอก (กอน) แลวมาเฝา," ตรสวา " จงเรยกภกษเหลานนเขามาเถด." พระเถระได กระทาอยางนน.

เทยวไปคนเดยวดกวาไปกบเพอนชว พระศาสดาทรงทาปฏสนถารกบภกษเหลานนแลว, เมอภกษเหลา- นนกราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจาเปนพระพทธ- เจาผสขมาล และเปนกษตรยผสขมาล, พระองคผเดยวประทบยนและ ประทบนงอยตลอดไตรมาส ทรงทากรรมททาไดโดยยากแลว, ผกระทา วตรและปฏวตรกด ผถวายวตถมนาบวนพระโอษฐเปนตนกด ชะรอยจะ มไดม," จงตรสวา "ภกษทงหลาย กจทกอยาง ชางปาลไลยกะทาแลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 256

แกเรา, อนทจรง การทบคคลเมอไดสหายผมรปเชนน อยรวมกน สมควร แลว, เมอบคคลไมได การเทยวไปคนเดยวเทานนเปนการประเสรฐ" แลวไดทรงภาษตพระคาถาเหลานไวในนาควรรควา :- ๗. สเจ ลเภถ นปก สหาย สทธจร สาธวหารธร อภภยย สพพาน ปรสสยาน จเรยย เตนตตมโน สตมา. โน เจ ลเภถ นปก สหาย สทธจร สาธวหารธร ราชาว รฏ วชต ปหาย เอโก จเร มาตงครเว นาโค. เอกสส จรต เสยโย นตถ พาเล สหายตา เอโก จเร น จ ปาปาน กยรา อปโปสสกโก มาตงครเญว นาโค. " ถาวา บคคลพงไดสหายผมปญญาเครองรกษา ตว มธรรมเครองอยอนด เปนนกปราชญ ไวเปน ผเทยวไปดวยกนไซร, เขาพงครอบงาอนตรายทงสน เสยแลว พงเปนผมใจยนด มสต เทยวไปกบ สหายนน. หากวา บคคลไมพงไดสหายผมปญญา เครองรกษาตว มธรรมเครองอยเปนอนด เปนนก ปราชญ ไวเปนผเทยวไปดวยกนไซร, เขาพงเทยว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 257

ไปคนเดยว เหมอนพระราชาทรงละแวนแควน ท ทรงชนะเดดขาดแลว (หรอ) เหมอนชางชอวา มาตงคะ ละโขลงแลว เทยวไปในปาตวเดยวฉะนน. ความเทยวไปแหงบคคลคนเดยวประเสรฐกวา, เพราะ คณเครองเปนสหาย ไมมอยในชนพาล; บคคลนน พงเปนผผเดยวเทยวไป เหมอนชางชอมาตงคะ ตว มความขวนขวายนอยเทยวไปอยในปาฉะนน และ ไมพงทาบาปทงหลาย."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา นปก คอผประกอบปญญาเครองรกษา ตน. บทวา สาธวหารธร คอผมธรรมเครองอยอนเจรญ เปนบณฑต. บทวา ปรสสยาน เปนตน ความวา เขาเมอไดสหายผมเมตตาเปน วหารธรรมเชนนน พงครอบงาอนตรายทงหลาย คอ " อนตรายทปรากฏ มสหะและพยคฆเปนตน และอนตรายทปกปด มราคะและโทสะเปนตน " ทงหมดทเดยวแลว พงเปนผมใจยนด มสตมนคง เทยวไป คออยกบ สหายนน. สองบทวา ราชาว รฏ ความวา เหมอนพระราชาผฤาษ ทรงละ แวนแควนผนวชอยฉะนน. ทานกลาวคาอธบายนไววา " พระราชาผม ภมประเทศอนพระองคทรงชนะเดดขาดแลว ทรงละแวนแควนททรงชนะ เดดขาดแลวเสย ดวยทรงดารวา ชอวาความเปนพระราชาน เปนทตง แหงความประมาทอนใหญ, ประโยชนอะไรของเราดวยราชสมบตทเรา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 258

ครอบครองแลว ' ลาดบนนแหละเสดจเขาไปยงปาใหญ ผนวชเปนดาบส แลวเสดจเทยวไปเฉพาะพระองคเดยวในอรยาบถทง ๔ ฉนใด; บคคล พงเทยวไปเฉพาะผเดยวฉนนน." สองบทวา มาตงครเว นาโค ความวา เหมอนอยางวา พระยา ชางตวนไดนามวา " มาตงคะ " เพราะพจารณาเหนอยางนวา " เราแล ยอมอยนวเนยดวยพวกชางพลาย ชางพง ชางสะเทน และลกชางทงหลาย, เรายอมเคยวกนหญาทเขาเดดปลายแลว, และเขายอมเคยวกนกงไมอนพอ๑

หกไดทเขาหกลงแลวๆ. และเรายอมดมนาทขน, เมอเราหยงลง (สทา นา) และกาวขน (จากทานา) เหลาชางพงยอมเดนเสยดสกายไป, ถา อยางไร เราตวเดยวเทานน พงหลกออกไปจากโขลงอย " ดงนแลว ดาเนนไปดวยความร ละโขลงแลว ยอมเทยวไปในปานตามสบายตวเดยว เทานน ในอรยาบถทงปวง ฉนใด;. บคคลพงเทยวไปคนเดยวเทานน แมฉนนน. บทวา เอกสส ความวา ความเทยวไปแหงบรรพชตผยนดยงแลว ในเอกภาพ ตงแตกาลทตนบวช ชอวา ผผเดยวเทานนประเสรฐ. บาทพระคาถาวา นตถ พาเล สหายตา ความวา เพราะคณธรรม น คอ " จลศล มชฌมศล มหาศล กถาวตถ ๑๐ ธดงคคณ ๑๓ วปสสนาญาณ มรรค ผล ๔ วชชา ๓ อภญญา ๖ อมตมหานพพาน" ชอวาคณเครองเปนสหาย. บคคลไมอาจบรรลคณเครองเปนสหายนน เพราะอาศยเหลาพาลชน เพราะฉะนน คณเครองเปนสหาย จงชอวา ไมมในพาลชน. ๑. สาขาภงค ซงรกขาวยวะอนบคคลพงหกคอกงไม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 259

บทวา เอโก เปนตน ความวา เพราะเหตน บคคลพงเปนผ ผเดยวเทานนเทยวไปในอรยาบถทงปวง, และไมพงทาบาปทงหลาย แมม ประมาณนอย. อธบายวา " บคคลนน พงเปนผผเดยวเทานนเทยวไป เหมอนชางชอมาตงคะ ตวมความขวนขวายนอย คอไมมอาลย เทยวไป ตามสบายในสถานททตนปรารถนาแลว ๆ ในปานฉะนน, และไมพงทา บาปทงหลายแมมประมาณนอย. เพราะฉะนน พระศาสดาเมอจะทรงแสดงเนอความนวา " แมทาน ทงหลาย เมอไมไดสหายมรปเชนน พงเปนผเทยวไปคนเดยวเทานน" จงทรงแสดงพระธรรมเทศนานแกภกษเหลานน. ในกาลจบเทศนา ภกษเหลานนแมทง ๕๐๐ รป ดารงอยในพระ- อรหตแลว ดงนแล. เรองสมพหลภกษ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 260

๘.เรองมาร [๒๓๙]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอย ณ กฎซงตงอยในปาทขางปาหมพานต ทรงปรารภมาร ตรสพระธรรมเทศนานวา " อตถมห " เปนตน.

มารทลใหพระศาสดาทรงครองราชสมบต

ไดยนวา ในกาลนน พระราชาทงหลายทรงครอบครองราชสมบต เบยดเบยนเหลามนษย. ครงนน พระผมพระภาคเจาทอดพระเนตรเหน มนษยทงหลายถกเบยดเบยนดวยการลงอาชญา ในรชสมยของพระราชา ผมไดตงอยในธรรม ทรงดารดวยสามารถแหงความกรณาอยางนวา " เรา อาจเพอจะครอบครองราชสมบตโดยธรรม ไมเบยดเบยนเอง ไมใหผอน เบยดเบยน ไมชนะเอง ไมใหผอนชนะ ไมเศราโศกเอง ไมใหผอน เศราโศก หรอหนอ ?" มารผมบาปทราบพระปรวตกขอนนของพระผมพระภาคเจาแลว จง ดารวา " พระสมณโคดมทรงดารวา ' เราอาจเพอครอบครองราชสมบต หรอหนอ ?' บดน พระสมณโคดมนน จกเปนผใครเพอครอบครอง ราชสมบต, กชอวาราชสมบตน เปนทตงแหงความประมาท, เมอพระ- สมณโคดมครอบครองราชสมบตนนอย, เราอาจเพอไดโอกาส; เรา จะไป, จกยงความอตสาหะใหเกดขนแกพระองค." แลวเขาไปเฝาพระ- ศาสดากราบทลวา " ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาจงทรง ครองราชสมบต, ขอพระสคตเจาจงทรงครองราชสมบตโดยธรรม ไม เบยดเบยนเอง ไมใหผอนเบยดเบยน ไมชนะเอง ไมใหผอนชนะ ไม เศราโศกเอง ไมใหผอนเศราโศก."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 261

พระศาสดาตรสถามเหตทมารทล

ครงนน พระศาสดาตรสกะมารนนวา " มารผมบาป กทานเหน อะไรของเรา ผซงทานกลาวอยางน ?" เมอมารกราบทลวา " ขาแต พระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจาแล ทรงอบรมอทธบาททง ๔ ดแลว, กพระผมพระภาคเจาเมอทรงจานงหวง พงทรงนอมนกถงเขาหลวงหมวนต วา " จงเปนทอง" และเขาหลวงททรงนอมนกถงนน พงเปนทองทเดยว, แมขาพระองคจกทากจทควรทาดวยทรพย เพอพระองค, เพราะเหตน พระองคจกทรงครอบครองราชสมบตโดยธรรม" ดงนแลว ทรงยงมาร ใหสงเวชดวยคาถา๑เหลานวา:- " บรรพต พงเปนของลวนดวยทองคาทสกปลง, แมความทบรรพตนน (ทวขน) เปน ๒ เทา๒ กยง ไมเพยงพอแกบคคลคนหนง บคคลทราบดงนแลว พงประพฤตแตพอสม. ผเกดมาคนใด ไดเหนทกข วามกามใดเปนแดนมอบให (เปนเหต), ไฉนผท เกดมาคนนน จะพงนอมไปในกามนนไดเลา ? ผท เกดมารจกอปธ (สภาพเขาไปทรงไว) วา ' เปน ธรรมเครองของ ' ในโลกแลว พงศกษาเพอนาอปธ นนนนแล ออกเสย." แลวตรสวา " มารผลามก โอวาทของทานเปนอยางอนทเดยวแล, ของ เรากเปนอยางอน (คนละอยางกน ), ขนชอวาการปรกษาธรรมกบทาน ๑. ส. ส. ๑๕/๑๗๐. ๒. แมประชมแหงบรรพต ๒ ลกกวา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 262

ยอมไมม, เพราะเรายอมสอนอยางน" แลวไดทรงภาษตพระคาถาเหลาน วา:- ๘. อตถมห ชาตมห สขา สหายา ตฏ สขา ยา อตรตเรน ป สข ชวตสงขยมห สพพสส ทกขสส สข ปหาน. สขา มตเตยยตา โลเก อโถ เปตเตยยตา สขา สขา สามตา โลเก อโถ พรหมตา สขา สข ยาว ชรา สล สขา สทธา ปตฏ ตา สโข ปาย ปฏลาโภ ปานาน อกรณ สข. " เมอความตองการเกดขน สหายทงหลายนา ความสขมาให, ความยนดดวยปจจยนอกน ๆ (ตาม มตามได ) นาความสขมาให, บญนาความสขมาให ในขณะสนชวต, การละทกขทงปวงเสยได นาความ สขมาให. ความเปนผเกอกลแกมารดา นาความสข มาใหในโลก, อนง ความเปนผเกอกลแกบดา นา ความสขมาให. ความเปนผเกอกลแกสมณะ นา ความสขมาให ในโลก, อนง ความเปนผเกอกล แกพราหมณ นาความสขมาให. ศลนาความสขมาให ตราบเทาชรา, ศรทธาทตงมนแลว นาความสขมา ให, การไดเฉพาะซงปญญา นาความสขมาให, การ ไมทาบาปทงหลาย นาความสขมาให."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 263

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา อตถมห ความวา กเมอกจ มการ ทาจวรเปนตนกด มการระงบอธกรณเปนตนกด บงเกดขนแกบรรพชต บาง. (หรอ ) เมอกจ มกสกรรมเปนตนกด มการถกเหลาชนผอาศย รวมดวยฝกฝายทมกาลงยายกด บงเกดขนแกคฤหสถบาง, สหายเหลาใด สามารถเพอยงกจนนใหสาเรจได หรอใหสงบได, สหายผเหนปานนน นาความสขมาให. สองบทวา ตฏ สขา ความวา กแมคฤหสถทงหลาย ผไม สนโดษแลวดวยของแหงตน จงปรารภทจรตกรรมมการตดทตอเปนตน, แมบรรพชตทงหลายผไมสนโดษแลวดวยปจจยของตน จงปรารภอเนสนา มประการตาง ๆ, เพราะเหตน คฤหสถและบรรพชตทงสองนน จงไม ประสพความสขเลย; เพราะฉะนน ความสนโดษดวยของมอยแหงตน นอกน ๆ คอเลกนอยหรอมากมายนเอง นาความสขมาให. บทวา ปญ ความวา กบญกรรมทเรมทาไวตามอธยาศยอยางไร นนแล นาความสขมาใหในมรณกาล. บทวา สพพสส ความวา อนง พระอรหต กลาวคอการละ วฏทกขทงสนไดนนแล ชอวานาความสขมาใหในโลกน. การปฏบตชอบในมารดา ชอวา มตเตยยตา. การปฏบตชอบใน บดา ชอวา เปตเตยยตา การทะนบารงมารดาบดานแล พระผมพระ- ภาคเจาตรสแลวดวยบทแมทงสอง. อนทจรง มารดาและบดาทราบวา บตรทงหลายไมบารงแลว ยอมฝงทรพยอนเปนของมอยแหงตนเสยใน แผนดนบาง ยอมสละใหแกชนเหลาอนบาง, อนง การนนทายอมเปนไป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 264

แกบตรเหลานนวา " คนพวกนไมทะนบารงมารดาบดา," บตรเหลานน ยอมบงเกดแมในคถนรก เพราะกายแตกทาลายไป; สวนบตรเหลาใด ทะนบารงมารดาบดาโดยเคารพ, บตรเหลานนยอมไดรบทรพยอนเปน ของมอยของมารดาบดาเหลานน ทงยอมไดซงการสรรเสรญ, เพราะ รางกายแตกทาลายไป ยอมบงเกดในสวรรค; เพราะฉะนน แมทงสอง ขอน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา " นาความสขมาให " ดงน. การปฏบตชอบในบรรพชตทงหลาย ชอวา สามตา. การ ปฏบตชอบในพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระสาวกแหงพระ- พทธเจาทงหลาย ผมบาปอนลอยเสยแลวเทานน ชอวา พรหมตา. ความเปนคอการบารงพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจาและพระพทธสาวก ทงหลายเหลานนดวยปจจย ๔ พระผมพระภาคเจาตรสแลวแมดวยบท ทงสอง. แมขอน พระองคกตรสวา ชอวานาความสขมาใหในโลก (น). บทวา สล เปนตน ความวา แทจรง เครองอลงการทงหลาย มแกวมณ ตมห และผาแดงเปนตน ยอมงดงามสาหรบชนผตงอยแลวใน วยนน ๆ เทานน, เครองอลงการของคนหนม จะงดงามในกาลแก หรอ เครองอลงการของคนแก จะงดงามในกาลหนม กหาไม, อนง (เครอง อลงการทตกแตงไมถกกาลน) ยอมกอใหเกดความเสยหายถายเดยว เพราะ ใหการครหาบงเกดขนวา " คนนนชะรอยจะเปนบา" สวนประเภทแหง ศลมศล ๕ และศล ๑๐ เปนตน ยอมงดงามในทก ๆ วย ทงแกคนหนม ทงแกคนแกทเดยว, ยอมนามาแตความโสมนสถายเดยว เพราะใหความ สรรเสรญบงเกดขนวา "โอ ทานผนมศลหนอ " เพราะฉะนน พระ- ผมพระภาคเจาจงตรสวา " สข ยาว ชรา สล."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 265

สองบทวา สทธา ปตฏ ตา ความวา ศรทธาทเปนโลกยะและ โลกตระแมทงสองอยาง เปนคณชาตไมหวนไหว ตงมนแลวเทยว นา ความสขมาให. บาทพระคาถาวา สโข ปาปฏลาโภ ความวา การไดเฉพาะ ปญญาแมทเปนโลกยะและโลกตระ นาความสขมาให. สองบทวา ปาปาน อกรณ ความวา อนง การไมกระทาบาป ทงหลายดวยอานาจแหงเสตฆาตะ (คออรยมรรค) นาความสขมาใหใน โลกน. ในกาลจบเทศนา ธรรมาภสมยไดมแกเทวดาเปนอนมาก ดงนแล. เรองมาร จบ. นาควรรควรรณนา จบ. วรรคท ๒๓ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 266

คาถาธรรมบท ตณหาวรรคท ๒๔๑

วาดวยตณหา [๓๔] ๑. ตณหาดจเถายานทราย ยอมเจรญแตคนผม ปกตประมาท เขายอมเรรอนไปสภพนอยภพใหญ ดงวานรปรารถนาผลไมเรรอนไปในปาฉะนน ตณหา นเปนธรรมชาตลามก มกแผซานไปในอารมณตางๆ ในโลก ยอมครอบงาบคคลใด ความโศกทงหลาย ยอมเจรญแกบคคลนน ดจหญาคมบางอนฝนตกรด แลวงอกงามอยฉะนน แตผใดยายตณหานนซงเปน ธรรมชาตลามก ยากทใครในโลกจะลวงไปได ความ โศกทงหลาย ยอมตกไปจากผนน เหมอนหยาดนา ตกไปจากใบบวฉะนน เพราะฉะนน เราบอกกะทาน ทงหลายวา ความเจรญจงมแกทานทงหลาย บรรดาท ประชมกนแลว ณ ทน ทานทงหลายจงขดรากตณหา เสยเถด ประหนงผตองการแฝก ขดหญาคมบาง เสยฉะนน มารอยาระรานทานทงหลายบอย ๆ ดจ กระแสนาระรานไมออฉะนน. ๒. ตนไม เมอรากไมมอนตราย ยงมนคง ถง บคคลตดแลว ยอมงอกขนไดอกทเดยว แมฉนใด ๑. วรรคน มอรรถกถา ๑๒ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 267

ทกขน เมอตณหานสยอนบคคลยงขจดไมไดแลว ยอมเกดขนราไป แมฉนนน กระแส (แหงตณหา) ๓๖ อนไหลไปรนอารมณเปนทพอใจ เปนธรรมชาต กลา ยอมมแกบคคลใด ความดารทงหลายอนใหญ อาศยราคะยอมนาบคคลนนผมทฏฐชวไป กระแส (แหงตณหาทงหลาย) ยอมไหลไปในอารมณทงปวง ตณหาดจเถาวลยแตกขนแลวยอมตงอย กทานทง- หลายเหนตณหานน เปนดงเถาวลยเกดแลว จงตด รากเสยดวยปญญา โสมนสทงหลายทซานไป และ เปอนตณหาดจยางเหนยวยอมมแกสตว สตวทง- หลายนนอาศยความสาราญ จงเปนผแสวงหาความ สข นระเหลานนแล ยอมเปนผเขาถงซงชาตชรา หมสตวอนตณหาผทาความดนรนลอมไวแลว ยอม กระเสอกกระสน เหมอนกระตายอนนายพรานดกได แลวฉะนน หมสตวผของอยในสงโยชนและกเลส เครองของ ยอมเขาถงทกขบอย ๆ อยชานาน หมสตว อนตณหาผทาความดนรนลอมไวแลว ยอมกระเสอก กระสนเหมอนกระตายทนายพรานดกไดแลวฉะนน เพราะเหตนน ภกษหวงธรรมเปนทสารอกกเลสแก ตน พงบรรเทาตณหาผทาความดนรนเสย. ๓. บคคลใด มอาลยดจหมไมอนตงอยในปา ออกแลว นอมไปในปา (คอตปธรรม) พนจากปา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 268

แลว ยงแลนไปสปาตามเดม ทานทงหลายจงแลด บคคลนนนนแล เขาพนแลว (จากเครองผก) ยง แลนไปสเครองผกตามเดม. ๔. เครองจองจาใด เกดแตเหลก เกดแตไม และเกดแตหญาปลอง ผมปญญาทงหลาย หากลาว เครองจองจานนวาเปนของมนคงไม ความกาหนดใด ของชนทงหลายผกาหนดยนดยงนก ในแกวมณและ ตมหทงหลาย และความเยอใยในบตรและในภรรยา ทงหลายใด นกปราชญทงหลายกลาวความกาหนด และครามเยอใยนนวามนคง. ๕. สตวผกาหนดแลวดวยราคะ ยอมตกไปส กระแสตณหา เหมอนแมลงมมตกไปยงใยทตวทา ไวเองฉะนน ธรชนทงหลายตดกระแสตณหาแมนน แลว เปนผหมดหวงใย ละเวนทกขทงปวง. ๖. ทานจงเปลอง (อาลย ) ในกอนเสย จง เปลอง ( อาลย) ขางหลงเสย จงเปลอง (อาลย) ในทามกลางเสย จงเปนผถงฝงแหงภพ มใจหลดพน ในธรรมทงปวง จะไมเขาถงชาตและชราอก. ๗. ตณหายอมเจรญยงแกชนผถกวตกยาย ม ราคะจด เหนอารมณวางาม บคคลนนแลยอมทา เครองผกใหมน สวนภกษใด ยนดในธรรมเปนทเขา ไประงบวตก เจรญอสภฌานอย มสตทกเมอ ภกษ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 269

นนแล จกทาตณหาใหสญสนได ภกษนน จะตด เครองผกแหงมารได. ๘. (ผใด) ถงความสาเรจ มปกตไมสะดง ม ตณหาไปปราศแลว ไมมกเลสเครองยวยวนใจ ได ตดลกศรอนใหไปสภพทงหลายเสยแลว กายน (ของผนน) ชอวาไมมทสด (ผใด) มตณหาไป ปราศแลว ไมมความถอมน ฉลาดในบทแหงนรตต รทประชมแหงอกษรทงหลาย และรเบองตนและ เบองปลายแหงอกษรทงหลาย ผนนแล มสรระมใน ทสด เรายอมเรยกวา ผมปญญามาก เปนมหาบรษ. ๙. เราเปนผครอบงาธรรมไดทงหมด รธรรม ทกอยาง ไมตดอยในธรรมทงปวง ละธรรมไดแลว ทกอยาง พนแลวในเพราะธรรมเปนทสนไปแหง ตณหา รเองแลว จะพงอางใครเลา ( วาเปนอปชฌาย อาจารย) ๑๐. ธรรมทานยอมชนะทานทงปวง รสแหง ธรรมยอมชนะรสทงปวง ความยนดในธรรม ยอม ชนะความยนดทงปวง ความสนไปแหงตณหายอม ชนะทกขทงปวง. ๑๑. โภคะทงหลาย ยอมฆาคนทรามปญญา แต ไมฆาคนผแสวงหาฝงโดยปกต คนทรามปญญา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 270

ยอมฆาตนเหมอนฆาผอน เพราะความทะยานอยาก ในโภคะ. ๑๒. นาทงหลายมหญาเปนโทษ หมสตวนกม ราคะเปนโทษ ฉะนนแล ทานทใหในทานผปราศ- จากราคะ จงเปนของมผลมาก นาทงหลายมหญา เปนโทษ หมสตวกมโทสะเปนโทษฉะนนแล ทาน ทใหในทานผปราศจากโทสะ จงมผลมาก นาทง- หลายมหญาเปนโทษ หมสตวนกมโมหะเปนโทษ ฉะนนแล ทานทใหในทานผปราศจากโมหะจงมผล มาก นาทงหลายมหญาเปนโทษ หมสตวนกมความ อยากเปนโทษ ฉะนนแล ทานทใหในทานผปราศจาก ความอยาก จงมผลมาก. จบตณหาวรรคท ๒๔

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 271

๒๔. ตณหาวรรควรรณนา ๑. เรองปลาชอกปละ [๒๔๐]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภปลาชอกปละ ตรสพระธรรมเทศนานวา " มนชสส " เปนตน.

สองพนองออกบวช ไดยนวา ในอดตกาล ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนาม วากสสป ปรนพพานแลว กลบตรสองคนพนองออกบวชในสานกแหง พระสาวกทงหลาย. บรรดากลบตรสองคนนน คนพไดชอวาโสธนะ, คนนองชอกปละ. สวนมารดาของคนทงสองนน ชอวาสาธน, นองสาวชอตาปนา. แม หญงทงสองนน กบวชแลวใน ( สานก ) ภกษณ. เมอคนเหลานนบวช แลวอยางนน พนองทงสองทาวตรและปฏวตรแกพระอาจรรยและพระ- อปชฌายะอย วนหนง ถามวา " ทานขอรบ ธระในพระศาสนานม เทาไร ?" ไดยนวา " ธระม ๒ อยาง คอ คนถธระ ๑ วปสสนา- ธระ ๑," ภกษผเปนพคดวา " เราจกบาเพญวปสสนาธระ" อยในสานก แหงพระอาจารยและพระอปชฌาย ๕ พรรษาแลว เรยนกมมฏฐานจน ถงพระอรหต เขาไปสปาพยายามอย กบรรลพระอรหตผล.

นองชายเมาในคนถธระ ภกษนองชายคดวา " เรายงหนมกอน, ในเวลาแกจงจกบาเพญ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 272

วปสสนาธระ " จงเรมตงคนถธระ เรยนพระไตรปฎก. บรวารเปนอน มากไดเกดขน เพราะอาศยปรยตของเธอ, ลาภกไดเกดขน เพราะอาศย บรวาร. เธอเมาแลวดวยความเมาในความเปนผสดบมาก อนความทะยาน อยากในลาภครอบงาแลว เพราะเปนผสาคญตววาฉลาดยง ยอมกลาวแม สงทเปนกปปยะ อนคนเหลาอนกลาวแลววา " เปนอกปปยะ," กลาว แมสงทเปนอกปปยะวา " เปนกปปยะ," กลาวแมสงทมโทษวา " ไมม โทษ," กลาวแมสงไมมโทษวา " มโทษ." เธอแมอนภกษผมศลเปนทรก ทงหลายกลาววา " คณกปละ คณอยาไดกลาวอยางน " แลว แสดง ธรรมและวนยกลาวสอนอย กกลาววา " พวกทานจะรอะไร ? พวกทาน เชนกบกามอเปลา" เปนตนแลว กเทยวขตวาดภกษทงหลายอย.

นองชายไมเชอพ ครงนน ภกษทงหลายบอกเนอความนนแมแกพระโสธนเถระผเปน พชายของเธอแลว. แมพระโสธนะเถระเขาไปหาเธอแลว ตกเตอนวา " คณกปละ กการปฏบตชอบของภกษทงหลายผเชนเธอชอวาเปนอาย พระศาสนา; เพราะฉะนน เธออยาไดละการปฏบตชอบแลว กลาว คดคานสงทเปนกปปยะเปนตนอยางนนเลย." เธอมไดเออเฟอถอยคาแม ของทาน. แมเมอเปนเชนน พระเถระกตกเตอนเธอ ๒ - ๓ ครง ทราบ เธอผไมรบคาตกเตอนวา " ภกษนไมทาตามคาของเรา" จงกลาววา " คณ ถาดงนน เธอจกปรากฏดวยกรรมของตน ดงนแลว หลกไป.

นองชายเสยคนเพราะถกทอดทง จาเดมแตนน ภกษทงหลายผมศลเปนทรก แมเหลาอน ทอดทง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 273

เธอแลว. เธอเปนผมความประพฤตชว อนพวกผมความประพฤตชว แวดลอมอย วนหนง คดวา " เราจกสวดปาตโมกข " จงถอพดไปนง บนธรรมาสนในโรงอโบสถแลว ถามวา " ผมอาย ปาตโมกขยอมเปนไป เพอภกษทงหลายผประชมกนแลวในทนหรอ ?" เหนภกษทงหลายนงเสย ดวยคดวา " ประโยชนอะไร ดวยคาโตตอบทเราใหแกภกษ ?" จง กลาววา " ผมอาย ธรรมกด วนยกด ไมม, ประโยชนอะไรดวย ปาตโมกข ทพวกทานจะฟงหรอไมฟง" ดงนแลว กลกไปจากอาสนะ. เธอยงศาสนาคอปรยตของพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวากสสปให เสอมลงแลวดวยอาการอยางน. แมพระโสธนเถระกปรนพพานในวนนน เอง. ในกาลสนอาย ภกษกปละเกดในอเวจมหานรก. มารดาและนอง- สาวของเธอแมนน ถงทฏฐานคตของเธอนนแล ดาบรภาษภกษทงหลาย ผมศลเปนทรกแลว กบงเกดในอเวจมหานรกนนเหมอนกน.

โจรเกดในเทวโลกดวยอานาจของศล กในกาลนน บรษ ๕๐๐ คนทาโจรกรรมมการปลนชาวบานเปนตน เปนอยดวยกรยาของโจร ถกพวกมนษยในชนบทตามจบแลว หนเขาปา ไมเหนทพงอะไรในปานน เหนภกษผอยในปาเปนวตรรปใดรปหนง ไหวแลว กลาววา " ทานผเจรญ ขอทานจงเปนทพงของพวกขาพเจา เถด." พระเถระกลาววา " ชอวาทพงเชนกบศล ยอมไมมแกทานทงหลาย, พวกทานแมทงหมดจงสมาทานศล ๕ เถด." โจรเหลานนรบวา " ดละ" ดงนแลว สมาทานศลทงหลาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 274

ลาดบนน พระเถระตกเตอนโจรเหลานนวา " บดน พวกทาน เปนผมศล; พวกทานไมควรลวงศลแมเพราะเหตแหงชวตเลย; ความ ประทษรายทางใจ กไมควรทา." โจรเหลานนรบวา " ดละ " แลว. ครงนน ชาวชนบทเหลานน (มา) ถงทนนแลว คนหาขางโนน ขางน พบโจรเหลานนแลว กชวยกนปลงชวตเสยทงหมด. พวกโจร เหลานนทากาละแลว กบงเกดในเทวโลก. หวหนาโจรไดเปนหวหนา เทพบตร.

เทพบตรถอปฏสนธในตระกลชาวประมง

เทพบตรเหลานน ทองเทยวไปในเทวโลกสนพทธนดรหนง ดวย อานาจอนโลมและปฏโลม ในพทธปบาทกาลน บงเกดแลวในบาน ชาวประมง ๕๐๐ ตระกล ใกลประตพระนครสาวตถ. หวหนาเทพบตร ถอปฏสนธในเรอนของหวหนาชาวประมง, พวกเทพบตรนอกน ถอ ปฏสนธในเรอนชาวประมงนอกน. การถอปฏสนธและการออกจากทอง มารดาแหงชนเหลานน ไดมแลวในวนเดยวกนทงนน ดวยประการฉะน. หวหนาชาวประมงใหคนเทยวแสวงหาวา " พวกทารกแมเหลาอน ในบานน เกดแลวในวนนมอยบางไหม ?" ไดยนความททารกเหลานน เกดแลว จงสงให ๆ ทรพยคาเลยงดแกชาวประมงเหลานน ดวยตงใจวา " พวกทารกนน จกเปนสหายของบตรเรา." ทารกเหลานนแมทกคน เปนสหายเลนฝนรวมกน ไดเปนผเจรญวยโดยลาดบแลว บรรดาเดก เหลานน บตรของหวหนาชาวประมงไดเปนผเยยมโดยยศและอานาจ.

กปละเกดเปนปลาใหญ แมภกษกปละ ไหมในนรกสนพทธนดรหนงแลว ในกาลนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 275

บงเกดเปนปลาใหญในแมนาอจรวด มสเหมอนทองคา มปากเหมน ดวย เศษแหงวบาก. ตอมาวนหนง สหายเหลานนปรกษากนวา " เราจกจบปลา " จง ถอเอาเครองจบสตวนามแหเปนตน ทอดไปในแมนา. ทนนปลานนได เขาไปสภายในแหของคนเหลานน. ชาวบานประมงทงหมด เหนปลานน แลว ไดสงเสยงเอดองวา " ลกของพวกเราเมอจบปลาครงแรก จบได ปลาทองแลว, คราวน พระราชาจกพระราชทานทรพยแกเราเพยงพอ." สหายแมเหลานนแล เอาปลาใสเรอ ยกเรอขนแลวกไปสพระราชสานก. แมเมอพระราชาทอดพระเนตรเหนปลานน ตรสวา " นนอะไร ? " พวกเขาไดกราบทลวา " ปลา พระเจาขา." พระราชาทอดพระเนตรเหน ปลามสเหมอนทองคา ทรงดารวา " พระศาสดาจกทรงทราบเหตทปลานน เปนทองคา" ดงนแลว รบสงใหคนถอปลา ไดเสดจไปสสานกพระผม- พระภาคเจา. เมอปากอนปลาพออาเทานน พระเชตวนทงสน ไดมกลน เหมนเหลอเกน. พระราชาทลถามพระศาสดาวา " พระเจาขา เพราะเหตไร ปลา จงมสเหมอนทองคา ? และเพราะเหตไร กลนเหมนจงฟงออกจากปาก ของมน ? " พระศาสดา. มหาบพตร ปลานไดเปนภกษชอกปละ เปนพหสต มบรวารมาก ในธรรมวนยของพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวากสสป, ถกความทะยานอยากในลาภครอบงาแลว ดาบรภาษพวกภกษผไมถอคา ของตน ยงพระศาสนาของพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวากสสป ให เสอมลงแลว . เขาบงเกดในอเวจดวยกรรมนนนแลว บดนเกดเปนปลา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 276

ดวยเศษแหงวบาก; กเพราะเธอบอกพระพทธวจนะ กลาวสรรเสรญคณ พระพทธเจาสนกาลนาน, จงไดอตภาพมสเหมอนทองคาน ดวยผลแหง กรรมนน. เธอไดเปนผบรภาษภกษทงหลาย กลนเหมนจงฟงออกจาก ปากของเธอ ดวยผลแหงกรรมนน; มหาบพตร อาตมภาพจะใหปลานน พด. พระราชา. ใหพดเถด พระเจาขา. ลาดบนน พระศาสดาตรสถามปลาวา " เจาชอกปละหรอ ? " ปลา. พระเจาขา ขาพระองคชอกปละ. พระศาสดา. เจามาจากทไหน ? ปลา. มาจากอเวจมหานรก พระเจาขา. พระศาสดา. พระโสธนะพชายใหญของเจาไปไหน ? ปลา. ปรนพพานแลว พระเจาขา. พระศาสดา. กนางสาธนมารดาของเจาเลาไปไหน ? ปลา. เกดในนรก พระเจาขา. พระศาสดา. นางตาปนานองสาวของเจาไปไหน ? ปลา. เกดในมหานรก พระเจาขา. พระศาสดา. บดนเจาจกไปทไหน ? ปลาชอกปละกราบทลวา " จกไปสอเวจมหานรกดงเดม พระเจาขา " ดงนแลว อนความเดอดรอนครอบงาแลว เอาศรษะฟาดเรอ ทากาละ ในทนทนนเอง เกดในนรกแลว. มหาชนไดสลดใจมโลมชาตชชนแลว. พระศาสดาตรสกปลสตร ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงตรวจดวาระจตของบรษทผประชม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 277

กนในขณะนน เพอจะทรงแสดงธรรมใหสมควรแกขณะนน จงตรส กปลสตรในสตตนบาต๑วา " นกปราชญทงหลาย ไดกลาวการประพฤต ธรรม ๑ การประพฤตพรหมจรรย ๑ นน วาเปนแกวอนสงสด" ดงน เปนตนแลว ไดตรสพระคาถาเหลานวา:- ๑. มนชสส ปมตตจารโน ตณห วฑฒต มาลวา วย โส ปลวต หราหร ผลมจฉว วนสม วานโร. ย เอสา สหต ชมม ตณหา โลเก วสตตกา โสกา ตสส ปวฑฒนต อภวฑฒว พรณ. โย เจ ต สหต ชมม ตณห โลเก ทรจจย โสกา ตมหา ปปตนต อทพนทว โปกขรา. ต โว วทาม ภทท โว ยาวนเตตถ สมาคตา ตณหาย มล ขณถ อสรตโถว พรณ. มา โว นฬ ว โสโตว มาโร ภช ปนปปน. " ตณหา ดจเถายานทราย ยอมเจรญแกคนผม ปกตประพฤตประมาท. เขายอมเรรอนไปสภพนอย ใหญ ดงวานรปรารถนาผลไมเรรอนไปในปาฉะนน. ตณหานเปนธรรมชาตลามก มกแผซานไปในอารมณ ตาง ๆ ในโลก ยอมครอบงาบคคลใด ความโศก ทงหลายยอมเจรญแกบคคลนน, ดจหญาคมบางอน ๑. ข. ส. ๒๕/ ขอ ๓๒๑. ธรรมจรยสตร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 278

ฝนตกรดแลวงอกงามอยฉะนน, แตผใด ยอมยาย ตณหานน ซงเปนธรรมชาตลามก ยากทใครในโลก จะลวงไปได, ความโศกทงหลาย ยอมตกไปจากผ นน เหมอนหยาดนาตกไปจากใบบวฉะนน. เพราะ- ฉะนน เราบอกกะทานทงหลายวา ความเจรญจงม แกทานทงหลาย บรรดาทประชมกนแลว ณ ทน ทานทงหลายจงขดรากตณหาเสยเถด, ประหนงผ ตองการแฝก ขดหญาคมบางเสยฉะนน, มารอยา ระรานทานทงหลายบอย ๆ ดจกระแสนาระรานไม ออฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ปมตตจารโน ความวา ฌานไมเจรญ เทยว วปสสนา มรรค และผล กไมเจรญ แกบคคลผมปกตประพฤต ประมาท ดวยความประมาท มการปลอยสตเปนลกษณะ อธบายวา เหมอนอยางวา เครอเถายานทรายรอยรด รงรดตนไมอย ยอมเจรญเพอ ความพนาศแหงตนไมนนฉนใด, ตณหากฉนนน ชอวาเจรญแกบคคล นน เพราะอาศยทวารทง ๖ เกดขนบอย ๆ. บาทพระคาถาวา โส ปรปล๑วต หราหร ความวา บคคลนน คอ ผเปนไปในคตแหงตณหา ยอมเรรอนคอแลนไปในภพนอยใหญ. ถามวา " เขายอมเรรอนไปเหมอนอะไร ? " แกวา " เหมอนวานรตวปรารถนา ผลไม โลดไปในปาฉะนน." อธบายวา วานรเมอปรารถนาผลไม ยอม โลดไปในปา. มนจบกงไมนน ๆ ปลอยกงนนแลว จบกงอน. ปลอย ๑. บาลเปน ปลวต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 279

กงแมนนแลว จบกงอน ยอมไมถงความเปนสตวทบคคลควรกลาวไดวา " มนไมไดกงไมจงนงเจาแลว " ฉนใด; บคคลผเปนไปในคตแหงตณหา กฉนนนเหมอนกน เรรอนไปสภพนอยภพใหญ ยอมไมถงความเปนผท ใคร ๆ ควรพดไดวา " เขาไมไดอารมณแลว จงถงความไมเปนไปตาม ความทะเยอทะยาน." บทวา ย เปนตน ความวา ตณหาอนเปนไปในทวาร ๖ น ชอ วา ลามก เพราะความเปนของชว ถงซงอนนบวา ' วสตตกา ' เพราะ ความทตณหานน เปนธรรมชาตซานไป คอวาของอยในอารมณมรป เปนตน โดยความเปนดจอาหารเจอดวยพษ โดยความเปนดจดอกไมเจอ ดวยพษ โดยความเปนคณผลไมเจอดวยพษ โดยความเปนดจเครองบรโภค เจอดวยพษ ยอมครอบงาบคคลใด, ความโศกทงหลายมวฏฏะเปนมล ยอมเจรญยงในภายในของบคคลนน เหมอนหญาคมบางทฝนตกรดอย บอย ๆ ยอมงอกงามในปาฉะนน. บทวา ทรจจย เปนตน ความวา กบคคลใด ยอมขม คอยอม ครอบงาตณหานน คอมประการทขาพเจากลาวแลว ชอวายากทใครจะ ลวงได เพราะเปนของยากจะกาวลวงคอละได, ความโศกทงหลายมวฏฏะ เปนมล ยอมตกไปจากบคคลนน; คอไมตงอยไดเหมอนหยาดนาตกไป บนใบบว คอบนใบดอกปทม ไมตดอยไดฉะนน. หลายบทวา ต โว วทาม คอ เพราะเหตนน เราขอกลาวกะทาน ทงหลาย. สองบทวา ภทท โว ความวา ความเจรญจงมแกทานทงหลาย, อธบายวา ทานทงหลาย อยาไดถงความพนาศ ดจกปลภกษรปน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 280

บทวา มล เปนตน ความวา ทานทงหลายจงขดรากแหงตณหา อนเปนไปในทวาร ๖ น ดวยญาณอนสมปยตดวยพระอรหตมรรค. ถาม วา " ขดรากแหงตณหานน เหมอนอะไร ? แกวา " เหมอนผตองการแฝก ขดหญาคมบางฉะนน." อธบายวาบรษผตองการแฝก ยอมขดหญาคมบาง ดวยจอบใหญฉนใด; ทานทงหลาย จงขดรากแหงตณหานนเสยฉนนน. สองบาทคาถา๑วา มา โว นฬ ว โสโตว มาโร ภช ปนปปน ความวา กเลสมาร มรณมาร และเทวบตรมาร จงอยาระรานทานทง- หลายบอย ๆ เหมอนกระแสนาพดมาโดยกาลงแรง ระรานไมออซงเกดอย รมกระแสนาฉะนน. ในกาลจบเทศนา บตรของชาวประมงทง ๕๐๐ ถงความสงเวช ปรารถนาการทาทสดแหงทกข บวชในสานกพระศาสดา ทาทสดแหงทกข ตอกาลไมนานเทาไร ไดเปนผมการบรโภคเปนอนเดยว โดยธรรมเปน เครองบรโภค คออเนญชวหารธรรมและสมาปตตธรรม รวมกบพระ- ศาสดา ดงนแล. เรองปลาชอกปละ จบ. ๑. กงพระคาถาสดทาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 281

๒. เรองนางลกสกร [๒๔๑]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภนางลกสกร กนคถตวหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " ยถาป มเล " เปนตน.

พระศาสดาตรสบรพกรรมของนางลกสกร ไดยนวา วนหนง พระศาสดาเสดจเขาไปยงกรงราชคฤห เพอ บณฑบาต ทอดพระเนตรเหนนางลกสกรตวหนง จงไดทรงทาการแยม (พระโอษฐ) ใหปรากฏ. เมอพระองคทรงทาการแยม (พระโอษฐ) อย พระอานนทเถระไดเหนมณฑลแหงทสสโนภาส ซงเปลงออกจากชอง พระโอษฐ จงทลถามเหตแหงการแยม (พระโอษฐ) วา " พระเจาขา อะไรหนอแลเปนเหต ? อะไรเปนปจจยแหงการทาการแยมใหปรากฏ." ลาดบนน พระศาสดาตรสกะพระอานนทนนวา " อานนท เธอ เหนนางลกสกรนนไหม ? " พระอานนท. เหน พระเจาขา. พระศาสดา. นางลกสกรนน ไดเกดเปนแมไก อยในทใกลโรงฉน แหงหนง ในศาสนาของพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวากกสนธะ, นาง ไกนน ฟงเสยงประกาศธรรมของภกษผเปนโยคาวจรรปหนง สาธยาย วปสสนากมมฏฐานอย จตจากอตภาพนนแลว ไดเกดในราชตระกล เปน ราชธดาพระนามวา อพพร, ในกาลตอมา พระนางเสดจเขาไปยงสถาน เปนทถายอจจาระ ทอดพระเนตรเหนหมหนอนแลวยงปฬวกสญญาใหเกด ขนในทนน ไดปฐมฌานแลว, พระนางดารงอยในอตภาพนนจนสนอาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 282

จตจากอตภาพนนแลว เกดในพรหมโลก, กแลพระนางครนจตจาก อตภาพนนแลว สบสนอยดวยอานาจคต จงเกดแลวในกาเนดสกรใน บดน, เราเหนเหตน จงไดทาการแยมใหปรากฏ. ภกษทงหลายมพระอานนทเถระเปนประมข สดบเรองนนแลวได ความสงเวชเปนอนมาก.

ราคตณหาใหโทษมาก พระศาสดา ทรงยงความสงเวชใหเกดแกภกษเหลานนแลว เมอ จะทรงประกาศโทษแหงราคตณหา ประทบยนอยระหวางถนนนนเอง ได ทรงภาษตพระคาถาเหลานวา :- ๒. ยถาป มเล อนปททเว ทเฬห ฉนโนป รกโข ปนเรว รหต เอวมป ตณหานสเย อนหเต นพพตตต ทกขมท ปนปปน. ยสส ฉตตสตโสตา มนาปสสวนา ภสา มหา วหนต ทททฏ สงกปปา ราคนสสตา. สวนต สพพธ โสตา ลตา อพภชช ตฏต ตจ ทสวา ลต ชาต มล ปญาย ฉนทถ. สรตาน สเนหตาน จ โสมนสสาน ภวนต ชนตโน เต สาตสตา สเขสโน เต เว ชาตชรปคา นรา. ตสณาย ปรกขตา ปชา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 283

ปรสปปนต สโสว พาธโต สโยชนสงคสตตา ทกขมเปนต ปนปปน จราย. ตสณาย ปรกขตา ปชา ปรสปปนต สโสว พาธโต ตสมา ตสณ วโนทเย ภกข อากงข วราคมตตโน. " ตนไม เมอรากไมมอนตราย ยงมนคง ถง บคคลตดแลว ยอมงอกขนไดอกทเดยว แมฉนใด, ทกขน เมอตณหานสย อนบคคลยงขจดไมไดแลว ยอมเกดขนราไป แมฉนนน. กระแส (แหงตณหา) ๓๖ อนไหลไปในอารมณเปนทพอใจ เปนธรรมชาต กลา ยอมมแกบคคลใด, ความดารทงหลายอนใหญ อาศยราคะยอมนาฉดบคคลนน ผมทฏฐชวไป. กระแส (แหงตณหาทงหลาย) ยอมไหลไปในอารมณทงปวง ตณหาดจเถาวลยแตกขนแลวยอมตงอย, กทานทง- หลายเหนตณหานน เปนดงเถาวลยเกดแลว จงตด รากเสยดวยปญญาเถด. โสมนสทงหลายทซานไป และเปอนตณหาดจยางเหนยว๑ ยอมมแกสตว, สตว ทงหลายนน อาศยความสาราญ จงเปนผแสวงหา ความสข, นระเหลานนแล ยอมเปนผเขาถงซงชาต ๑. โดยพยญชนะแปลวา เปนไปแลวกบดวยตณหาดจยางเหนยว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 284

ชรา. หมสตวอนตณหาผทาความดนรนลอมไวแลว ยอมกระเสอกกระสน เหมอนกระตายอนนายพราน ดกไดแลวฉะนน, หมสตวผของอยในสงโยชนและ กเลสเครองของ ยอมเขาถงทกขบอย ๆ อยชานาน. หมสตวอนตณหาผทาความดนรนลอมไวแลว ยอม กระเสอกกระสนเหมอนกระตายทนายพรานดกไดแลว ฉะนน. เพราะเหตนน ภกษหวงธรรมเปนทสารอก กเลสแกตน พงบรรเทาตณหาผทาควานดนรนเสย."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา มเล เปนตน ความวา เมอรากทง ๕ (ของตนไมใด) ซงทอดตรงแนวไปใน ๔ ทศ และในภายใต ชอวาไมม อนตราย เพราะอนตรายชนดใดชนดหนง บรรดาอนตรายมการตด การ ผา และการเจาะเปนตน ชอวามนคง เพราะถงความเปนของมนคง ตนไม (นน) แมถกบคคลรานแลว ณ เบองบน ยอมงอกขนไดอกทเดยว ดวยอานาจกงใหญนอย ฉนใด,. ทกขน ทตางดวยทกขมชาตทกขเปนตน เมออนสยคอความนอนเนองแหงตณหาอนเปนไปทางทวาร ๖ อนพระ- อรหตมรรคญาณยงไมขจด คอยงตดไมขาดแลว ยอมเกดราไปในภพนนๆ จนได ฉนนนนนแล. บทวา ยสส เปนตน ความวา ตณหาประกอบดวยกระแส ๓๖ ดวยสามารถแหงตณหาวจรตเหลาน คอตณหาวจรตองอายตนะภายใน ๑๘๑ ตณหาวจรตองอายตนะภายนอก ๑๘๒ ดวยประการฉะน ชอวาไหลไปใน ๑. ๒. ดความพสดารใน อภ. ว. ๓๕/๕๓๐.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 285

อารมณเปนทชอบใจ เพราะอรรถวเคราะหวา ยอมไหลไป คอเปนไป ในอารมณมรปเปนตน อนเปนทชอบใจ เปนธรรมชาตกลา คอมกาลง ยอมมแกบคคลใด, ความดารทงหลาย ชอวาเปนธรรมชาตใหญ เพราะ ความเปนของใหญ โดยอนเกดขนบอย ๆ ไมอาศยฌานหรอวปสสนา อาศยราคะ ยอมนาบคคลนนผชอวามทฏฐชว เพราะความเปนผมญาณ วบตไป. บาทพระคาถาวา สวนต สพพธ โสตา ความวา กระแสตณหา เหลาน ชอวายอมไหลไปในอารมณทงปวง เพราะไหลไปในอารมณ ทงปวงมรปเปนตน ดวยอานาจแหงทวารมจกษทวารเปนตน หรอเพราะ ตณหาทงหมด คอรปตณหา สททตณหา คนธตณหา รสตณหา โผฏ- ฐพพตณหา ธรรมตณหา ไหลไปในภพทงปวง. บทวา ลตา ความวา ตณหาไดซงวา ลตา เพราะอรรถวเคราะห วา เปนเหมอนเครอเถา โดยอรรถวา เปนเครองพวพน และโดยอรรถ วา เปนเครองรงรดไว. สองบทวา อพภชช ตฏต ความวา ตณหาดจเถาวลยเกดขน โดยทวาร ๖ แลว ยอมตงอยในอารมณทงหลายมรปเปนตน. สองบทวา ตจ ทสวา ความวา กทานเหนตณหาดงเครอเถา นน ดวยอานาจแหงทมนเกดแลววา " ตณหาน เมอจะเกดยอมเกดขน ในปยรปและสาตรปน." บทวา ปาย ความวา ทานทงหลายจงตดทราก ดวยมรรค ปญญา ดจบคคลตดซงเครอเถาทเกดในปาดวยมดฉะนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 286

บทวา สรตาน คอแผซานไป ไดแกซมซาบไป. บทวา สเนหตาน จ ความวา และเปอนตณหาเพยงดงยางเหนยว ดวยอานาจตณหาเพยงดงยางเหนยว อนเปนไปในบรขาร มจวรเปนตน, อธบายวา อนยางเหนยวคอตณหาฉาบทาแลว. บทวา โสมนสสาน ความวา โสมนสทงหลายเหนปานนน ยอม มแกสตวผเปนไปในอานาจตณหา. สองบทวา เต สาตสตา ความวา บคคลเหลานน คอผเปนไป ในอานาจแหงตณหา เปนผอาศยความสาราญ คออาศยความสขนนเอง จงเปนผแสวงหาความสข คอเปนผเสาะหาความสข. บทวา เต เว เปนตน ความวา เหลานระผเหนปานนยอมเขาถง ความเกด ความแก ความเจบ และความตายแท ฉะนนจงเปนผชอวา เขาถงชาตและชรา. บทวา ปชา เปนตน ความวา สตวเหลานเปนผอนตณหาทถง ซงอนนบวา " ตสณา " (ความดนรน) เพราะทาซงความสะดงแวดลอม คอหอมลอมแลว. บทวา พาธโต ความวา (สตวเหลานน) ยอมกระเสอกกระสน คอ หวาดกลว ดจกระตายตวทนายพรานดกไดในปาฉะนน. บทวา สโยชนสงคตตา ความวา สตวทงหลายเปนผอนสงโยชน ๑๐ อยาง และกเลสเรองของคอราคะเปนตนผกไวแลว หรอเปนผตด แลวในสงโยชนเปนตนนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 287

บทวา จราย ความวา สตวทงหลายยอมเขาถงทกขมชาตเปนตน ราไปสนกาลนาน คอตลอดระยะกาลยดยาว. บทวา ตสมา เปนตน ความวา เพราะสตวทงหลายผอนตณหา ซงทาความสะดงลอมไว คอรงรดไวแลว, ฉะนน เมอภกษปรารถนา หวงอยซงธรรมทสนกาหนด คอพระนพพาน อนเปนทไปปราศกเลสม ราคะเปนตนเพอตน พงบรรเทา คอพงขบไลนาออกทงเสยซงตณหาผ ทาความสะดงนน ดวยพระอรหตมรรคนนเทยว. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน. นางลกสกรแมนนแล จตจากอตภาพนนแลว เกดในราชตระกล ในสวรรณภม, จตจากอตภาพนนแลว เกดในกรงพาราณสเหมอนอยาง นนแหละ, จตจากอตภาพนนแลว เกดในเรอนพอคามาททาสปปารกะ, จตจากอตภาพนนแลว เกดในเรอนของนายเรอททาคาวระ, จตจาก อตภาพนนแลว เกดในเรอนของอสรชน ในเมองอนราธบร, จตจาก อตภาพนนแลว เกดเปนธดาในเรอนของกฏมพชอสมนะ ในเภกกนตคาม ในทศทกษณของเมองนนแลว ชอสมนา ตามชอ (ของกฎมพนน). ตอมา บดาของนาง เมอชนทงหลายทงบานนนแลว ไดไปสแควนทฆวาปอยใน บานชอมหามนคาม. อามาตยของพระเจาทฏฐคามณ นามวาลกณฏกอตม- พระ ไปทบานนนดวยกรณยกจบางอยาง เหนนางแลว ทาการมงคล อยางใหญ พานางไปสบานมหาปณณคามแลว. ครงนน พระมหาอตล- เถระผอยในมหาวหารชอโกฏบรรพต เทยวไปในบานนน เพอบณฑบาต-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 288

ยนอยทประตเรอนของนาง เหนนางแลว จงกลาวกะภกษทงหลายวา " ผมอายทงหลาย ชอวานางลกสกร ถงความเปนภรรยาของมหาอามาตย ชอลกณฏกอตมพระแลว, โอ ! นาอศจรรยจรง." นางฟงคานนแลวเพก ภพในอดตขนได กลบไดญาณอนเปนเหตระลกชาต. ในขณะนนนนเอง นางมความสงเวชเกดขนแลว ออนวอนสามบวชในสานกพระเถรผประ- กอบดวยพละ ๕ ดวยอสรยยศอยางใหญ ไดฟงกถาพรรณนามหาสตปฏ- ฐานสตร ในตสสมหาวหารแลว ตงอยในโสดาปตตผล, ภายหลง เมอ พระเจาทฏฐคามณทรงปราบทมฬไดแลว พระสมนาเถรไปสบานเภก- กนตคาม ซงเปนทอยของมารดาบดานนเทยว อยในบานนน ฟงอาส- วสปมสตรในกลลกมหาวหาร บรรลพระอรหตแลว. ในวนปรนพพาน นางถกพวกภกษณซกถามแลว ไดเลาประวต ทงหมดนอยางละเอยด๑ แกภกษณสงฆ แลวสนทนากบพระมหาตสสเถระ ผกลาวบทแหงธรรม ผมปกตอยในมณฑลาราม ณ ทามกลางภกษสงฆผ ประชมกนแลว กลาววา " ในกาลกอน ขาพเจาจตจากกาเนดมนษยแลว เปนแมไก ถงการตดศรษะจากสานกเหยยวในอตภาพนนแลว (ไป) เกด ในกรงราชคฤห แลวบวชในสานกนางปรพาชกาทงหลาย แลวเกดใน ภมปฐมฌาน จตจากอตภาพนนแลว เกดในตระกลเศรษฐ ตอกาลไม นานนก จตแลวไปสกาเนดสกร จตจากอตภาพนนแลว ไปสสวรรณภม จตจากอตภาพนนแลว ไปสเมองพาราณส จตจากอตภาพนนแลวไปส ทาสปปารกะ จตจากอตภาพนนแลวไปสทาคาวระ จตจากอตภาพนนแลว ไปสเมองอนราธบร จตจากอตภาพนนแลว ไปสบานเภกกนตคาม, ขาพเจา ๑. นรนตร แปลวา หาระหวางมได ถอความแปลตามนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 289

ไดถงอตภาพ ๑๓ อนสง ๆ ตา ๆ อยางนน ดวยประการฉะน บดน เกด ในอตภาพอนอกฤษฏแลว ขอใหทานทงหลายแมทงหมด จงยงธรรม เปนกศลทงหลายใหถงพรอมดวยความไมประมาทเถด." ดงนแลว ยง บรษท ๔ ใหสงเวชแลวปรนพพาน ดงนแล. เรองนางลกสกร จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 290

๓. เรองวพภนตกภกษ [๒๔๒]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภวพภนตก- ภกษ๑รปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " โย นพพนฏโ " เปนตน.

เธอสกออกไปทาโจรกรรมเลยงชพ ไดยนวา ภกษรปหนงเปนสทธวหารกของพระมหากสสปเถระ แม ยงฌาน ๔ ใหเกดขนแลว เหนรปารมณอนเปนวสภาค (ขาศก) ในเรอน ของนายชางทองผเปนลงของตน มจตปฏพทธในรปารมณนน สกแลว. ตอมา เพราะความเปนผเกยจคราน พวกมนษยจงไลเขาผไม ปรารถนาจะทาการงาน ออกเสยจากเรอน. เขาเทยวเลยงชพอยดวยโจร- กรรม เพราะการคลกคลดวยมตรชว. ตอมาในวนหนง พวกราชบรษจบเขาไดแลว มดแขนไพลหลง ผกอยางมนคง เฆยนดวยหวายทก ๆ ทาง ๔ แพรง แลวนาไปสตะแลง- แกง. พระเถระ เขาไปเพอเทยวบณฑบาต เหนเขาถกพวกราชบรษนา ไปโดยประตดานทกษณ จงขอใหพวกราชบรษผอนเครองจองจาใหหยอน แลว พดวา " เธอจงระลกถงกมมฏฐานทเธอเคยสงสมแลวในกอนอก." เขาไดความเกดขนแหงสตเพราะโอวาทนนแลว ไดยงจตตถฌานใหเกด ขนอก. ลาดบนน พวกราชบรษนาเขาไปสตะแลงแกง ใหเขานอนหงาย บนหลาว ดวยคดวา " พวกเราจกฆาเสย." เขาไมกลว ไมสะดง. ๑. ภกษผหมนไปผด (สก).

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 291

พวกมนษยประหลาดใจเพราะเหนเขาไมกลว

ลาดบนน มนษยทงหลายผยนอยในทศาภาคนน ๆ แมเงอดเงอ เครองประหารทงหลายมดาบ หอก และโตมร๑เปนตนแกเขา เหนเขา มไดสะดงเลย ตางพดวา " ผเจรญทงหลาย พวกทานจงดบรษคนนเถด, เขาไมหวนไหว ไมสะทกสะทานในทามกลางแหงบรษผมอาวธในมอ แม หลายรอยคน, โอ ! นาอศจรรยจรง" ดงนแลวเกดมความอศจรรยและ ประหลาดใจ บนลอลนสนน (ไป) กราบทลเรองนนแดพระราชา. พระราชาทรงสดบเหตนนแลว ตรสวา " พวกทานจงปลอยเขา เสยเถด" ดงนแลว เสดจไปแมยงสานกพระศาสดา กราบทลเนอความ นนแลว. พระศาสดา ทรงเปลงพระโอภาสไปแลว เมอจะทรงแสดงธรรม แกเขา จงตรสพระคาถานวา:- ๓. โย นพพนฏโ วนาธมตโต วนมตโต วนเมว ธาวต ต ปคคลเมว ปสสถ มตโต พนธนเมว ธาวต. " บคคลใด มอาลยดจหมไมอนตงอยในปาออก แลว นอมไปในปา (คอตปธรรม) พนจากปาแลว ยงแลนไปสปาตามเดม, ทานทงหลายจงดบคคลนน นนแล; เขาพนแลว (จากเครองผก) ยงแลนไปส เครองผกตามเดม." ๑. โตมร หอกซด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 292

แกอรรถ

เนอความแหงพระคาถานนวา " บคคลใด ชอวามอาลยดจหมไม อนตงอยในปาออกแลว เพราะความทตนละทงหมไมอนตงอยในปา กลาวคออาลยในความเปนคฤหสถแลวบวช นอมไปในปาคอตปะ กลาว คอวหารธรรม เปนผพนจากปาคอตณหา ซงจดเปนเครองผกคอการ ครองเรอนแลว ยงแลนไปหาปาคอตณหานนแหละ อนเปนเครองผกคอ การครองเรอนนนอก, ทานทงหลายจงดบคคลนนอยางนน; บคคลนน พนจากเครองผกคอการครองเรอนแลว ยงแลนไปสเครองผกคอการ ครองเรอนอกทเดยว. เขานงฟงธรรมเทศนาน อยบนปลายหลาว ในระหวางพวกราช- บรษนนแล เรมตงความเกดขนและความเสอมไปแลว ยก (จต) ขนส ไตรลกษณ พจารณาอยซงสงขารทงหลายบรรลโสดาปตตผลแลวเสวยสข เกดแตสมาบตอย เหาะขนสเวหาสมาสสานกพระศาสดาทางอากาศนนเอง ถวายบงคมพระศาสดาแลวบวช ไดบรรลพระอรหต ณ ทามกลางบรษท พรอมดวยพระราชานนเอง ดงนแล. เรองวพภนตกภกษ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 293

๔. เรองเรอนจา [๒๔๓]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภเรอนจา ตรสพระธรรมเทศนานวา " น ต ทฬห " เปนตน.

พวกภกษเหนโจรถกจองจานกแปลกใจ ดงไดสดบมา ในกาลครงหนง พวกราชบรษนาพวกโจร ผตดชอง ผปลนในหนทางเปลยว และผฆามนษยเปนอนมาก ทลเสนอแดพระเจา โกศลแลว . พระราชารบสงใหจองจาโจรเหลานนไว ดวยเครองจองจา คอขอ เครองจองจาคอเชอก และเครองจองจาคอตรวนทงหลาย. พวก ภกษชาวชนบท แมมประมาณ ๓๐ รปแล ใครจะเฝาพระศาสดา มา เฝาถวายบงคมแลว ในวนรงขนเทยวไปในกรงสาวตถ เพอบณฑบาต ไปถงเรอนจาเหนโจรเหลานน กลบจากบณฑบาตแลว เขาไปเฝาพระ- ตถาคตเจาในเวลาเยน กราบทลถามวา " พระเจาขา วนน พวกขา พระองคกาลงเทยวไปบณฑบาต เหนโจรเปนอนมากในเรอนจา ถก จองจาดวยเครองจองจาคอขอเปนตน เสวยทกขมาก พวกเขายอมไม อาจเพอจะตดเครองจองจาเหลานนหนไปได; ขาแตพระองคผเจรญ ขน ชอวาเครองจองจาชนดอน ทมนคงกวาเครองจองจาเหลานน มอยหรอ

เครองจองจาคอกเลสตดไดยากยง พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย เครองจองจาเหลานนจะชอวา เครองจองจาอะไร; สวนเครองจองจาคอกเลส กลาวคอตณหา ใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 294

สวญญาณกทรพยและอวญญาณกทรพยทงหลาย มทรพยคอ ขาวเปลอก บตรและภรรยาเปนตน เปนเครองจองจาทมนคงกวาเครองจองจาคอขอ เปนตนเหลานน ดวยอนคณดวยรอย คณดวยพน คณดวยแสน, แต โบราณกบณฑตทงหลาย ตดเครองจองจานนแมชนดใหญทตดไดยาก ดวยประการดงนแลว เขาสปาหมพานตบวช." ดงนแลว ทรงนาอดต นทานมา (ตรส) วา " ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตอยในกรง พาราณส พระโพธสตวเกดแลวในตระกลคฤหบดตกยากตระกลหนง. เมอพระโพธสตวนนเจรญวย บดาไดทากาละแลว. พระโพธสตวนนทา การรบจางเลยงมารดา. ตอมา มารดากระทานางกลธดาคนหนงไวในเรอน เพอพระโพธสตวนน ผไมปรารถนาเลย ในกาลตอมากไดกระทากาละ แลว. ฝายภรรยาของพระโพธสตวนนตงครรภแลว. พระโพธสตวนน ไมทราบวาครรภตงขนเลย จงกลาววา " นางผเจรญ หลอนจงทาการ รบจางเลยงชพเถด, ฉนจกบวช." นางกลาววา " นาย ครรภตงขนแลวแกดฉนมใชหรอ ? เมอดฉน คลอดแลว ทานจกเหนทารกแลว จงบวช." พระโพธสตวนน รบวา " ดละ " ในกาลแหงนางคลอดแลว จงอาลาวา " นางผเจรญ หลอนคลอด โดยสวสดแลว, บดน ฉนจกบวชละ. " ทนนนางกลาวกะพระโพธสตว นนวา " ทานจงรอ เวลาทลกนอยของทานหยานมกอน " แลวกตงครรภ อก. พระโพธสตวนนดารวา " เราไมสามารถจะใหนางคนนยนยอมแลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 295

ไปได. เราจกไมบอกแกนางละ จกหนไปบวช." ทานไมบอกแกนางเลย ลกขนแลวในสวนราตร หนไปแลว. ครงนน คนรกษาพระนครไดจบทานไวแลว. ทานกลาววา "นาย ขาพเจาชอวาเปนผเลยงมารดา, ขอทานทงหลายจงปลอยขาพเจาเสยเถด" ใหเขาปลอยตนแลว พกอยในทแหงหนง แลวเขาไปสปาหมพานต บวช เปนฤาษ ยงอภญญาและสมาบตใหเกดแลว เลนฌานอย. ทานอยในท นนนนเอง เปลงอทานขนวา " เครองผกคอบตรและภรรยา เครองผก คอกเลส อนบคคลตดไดโดยยาก ชอแมเหนปานนน เราตดไดแลว."

พระศาสดาทรงแสดงเครองจองจา ๒ อยาง

พระศาสดา ครนทรงนาอดตนทานนมาแลว เมอจะทรงประกาศ อทานทพระโพธสตวนนเปลงแลว ไดตรสพระคาถานวา :- ๔. น ต ทฬห พนธนมาห ธรา ยทายส ทารช ปพพชจ สารตตรตตา มณกณฑเลส ปตเตส ทาเรส จ ยา อเปกขา. เอต ทฬห พนธนมาห ธรา โอหารน สถล ทปปมจ เอตป เฉตวาน ปรพพชนต อนเปกขโน กามสข ปหาย. " เครองจองจาใด เกดแตเหลก เกดแตไม และ เกดแตหญาปลอง ผมปญญาทงหลาย หากลาวเครอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 296

จองจานน วาเปนของมนคงไม. ความกาหนดใด ของชนทงหลายผกาหนด ยนดยงนก ในแกวมณ และตมหทงหลาย และความเยอใยในบตร๑ แลใน ภรรยาทงหลายใด, นกปราชญทงหลาย กลาวความ กาหนดและความเยอใยนนวา เปนเครองจองจาอน มนคง มปกตเหนยวลง อนหยอน (แต) เปลองได โดยยาก. นกปราชญทงหลาย ตดเครองผกแมนน แลว เปนผไมมไยด ละกามสขแลวบวช.๒"

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ธรา เปนตน ความวา บรษผเปน บณฑตทงหลาย มพระพทธเจาเปนตน หากลาวเครองจองจาทเกดแต เหลก กลาวคอตรวน ชอวา เกดแตเหลก ทเกดแตไม กลาวคอ ชอ คา และเครองจองจาคอเชอก ทเขาเอาหญาปลอง หรอวตถอยางอน มปอ เปนตน ฟนทาเปนเชอก วา " เปนของมนคง" ไม, เพราะความเปน เครองจองจา ทบคคลสามารถตดดวยศสตราทงหลาย มดาบเปนตนได. บทวา สารตตรตตา ไดแก เปนผกาหนดนกแลว, อธบายวา ผ กาหนดดวยราคะจด. บทวา มณกณฑเลส คอในแกวมณและตมหทงหลาย, อกอยาง หนง (คอ) ในตมหทงหลายอนวจตรดวยแกวมณ. บทวา ทฬห ความวา ความกาหนดใด ของชนทงหลาย ผกาหนด ๑. แปลเตมอยางอรรถกถา. ๒. ข. ธ. ๒๕/๖๐, ชา. ทก. ๒๗/ขอ ๒๕๑. อรรถกถา

๓/๑๘๕. พนธนาคารชาดก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 297

ยนดยงนก ในแกวมณและตมหทงหลายนนแล และความเยอใย คอความ ทะยานอยากไดในบตรและภรรยาใด, บรษผเปนบณฑตทงหลาย ยอม กลาวความกาหนดและความเยอใยนน อนเปนเครองผกซงสาเรจดวยกเลส วา " มน. " บทวา โอหารน ความวา ชอวา มปกตเหนยวลง เพราะยอมฉดลง คอนาไปในเบองตา เพราะครามาแลวใหตกไปในอบาย ๔. บทวา สถล ความวา ชอวา หยอน เพราะยอมไมบาดผวหนง และเนอ คอยอมไมนาโลหตออกในททผก ไดแก ไมใหรสกแมความเปน เครองผก ยอมใหทาการงานทงหลาย ในททงหลายมทางบกและทางนา เปนตนได. บทวา ทปปมจ ความวา ชอวา เปลองไดโดยยาก กเพราะ เครองผกคอกเลส อนเกดขนดวยสามารถแหงความโลภแมคราวเดยว ยอมเปนกเลสชาตอนบคคลเปลองไดโดยยาก เหมอนเตาเปลองจากทเปน ทผกไดยากฉะนน. สองบทวา เอตป เฉตวาน ความวา นกปราชญทงหลายตดเครอง ผกคอกเลสนน แมอนมนอยางนน ดวยพระขรรคคอญาณ เปนผหมด ความเยอใย ละกามสขแลว เวนรอบ คอหลกออก, อธบายวา ยอม บวช. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองเรอนจา จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 298

๕. เรองพระนางเขมา [๒๔๔]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภพระอครมเหส ของพระเจาพมพสาร พระนามวาเขมา ตรสพระธรรมเทศนานวา " เย ราครตตา" เปนตน .

หนามบงหนาม

ไดสดบมา พระนางเขมานนตงความปรารถนาไวแทบบาทมลของ พระปทมตตรพทธเจา ไดเปนผมพระรปงดงามนาเลอมใสอยางเหลอเกน. กพระนางไดทรงสดบวา " ทราบวา พระศาสดาตรสตโทษของรป" จง ไมปรารถนาจะเสดจไปยงสานกของพระศาสดา. พระราชาทรงทราบความท พระอครมเหสนนมวเมาอยในรป จงตรสใหพวกนกกวแตงเพลงขบเกยว ไปในทางพรรณนาพระเวฬวน แลวกรบสงใหพระราชทานแกพวกนก ฟอนเปนตน. เมอนกฟอนเหลานนขบเพลงเหลานนอย พระนางทรง สดบแลว พระเวฬวนไดเปนประหนงไมเคยทอดพระเนตรและทรงสดบ แลว. พระนางตรสถามวา " พวกทานขบหมายถงอทยานแหงไหน ?" เมอพวกนกขบทลวา " หมายอทยานเวฬวนของพระองค พระเทเทว" กได ทรงปรารถนาจะเสดจไปพระอทยาน. พระศาสดาทรงทราบการเสดจมา ของพระนาง เมอประทบนงแสดงธรรมอยในทามกลางบรษทแล จงทรง นรมตหญงรปงาม ยนถอพดกานตาลพดอยทขางพระองค ฝายพระนางเขมาเทว เสดจเขาไปอยแล ทอดพระเนตรเหนหญง นน จงทรงดารวา " ชนทงหลาย ยอมพดกนวา ' พระสมมาสมพทธเจา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 299

ตรสโทษของรป,' กหญงน ยนพดอยในสานกของพระองค, เราไมเขา ถงแมสวนแหงเสยวของหญงน, รปหญงเชนน เราไมเคยเหน, ชนทงหลาย เหนจะกลาวตพระศาสดา ดวยคาไมจรง" ดงนแลว กมใสใจถงเสยงพระ- ดารสของพระตถาคต ไดประทบยนทอดพระเนตรดหญงนนนนแล.

ในรางกายนไมมสาระ พระศาสดาทรงทราบเนอความทพระนางมมานะจดเกดขนในรปนน เมอจะทรงแสดงรปนนดวยอานาจวยมปฐมวยเปนตน จงทรงแสดงทาให เหลอเพยงกระดกในทสด โดยนยทขาพเจากลาวแลวในหนหลงนนแล. พระนางเขมาพอทอดพระเนตรเหนรปนน จงทรงดารวา " รปนน แมเหนปานน กถงความสนความเสอมไปโดยครเดยวเทานน, สาระใน รปน ไมมหนอ ?" พระศาสดาทรงตรวจดวาระจตของพระนางเขมานนแลว จงตรสวา " เขมา เธอคดวา ' สาระมอยในรปนหรอ ?' เธอจงดความทรปนนหา สาระมได ในบดน" แลวตรสพระคาถานวา :- " เขมา เธอจงดรางกายอนอาดร ไมสะอาดเนา เปอย ไหลออกทงขางบน ไหลออกทงขางลาง อนคน พาลทงหลาย ปรารถนายงนก." ในกาลจบพระคาถา พระนางดารงอยในโสดาปตตผล. ลาดบนน พระศาสดาตรสกะพระนางวา " เขมา สตวเหลาน เยม อยดวยราคะ รอนอยดวยโทสะ งงงวยอยดวยโมหะ จงไมอาจเพอกาว ลวงกระแสตณหาของตนไปได ตองของอยในกระแสตณหานนนนเอง " ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม จงตรสพระคาถานวา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 300

๕. เย ราครตตานปตนต โสต สย กต มกกฏโกว ชาล เอตมป เฉตวาน วชนต ธรา อนเปกขโน สพพทกข ปหาย. " สตวผกาหนดแลวดวยราคะ ยอมตกไปสกระ- แสตณหา เหมอนแมลงมม ตกไปยงใยทตวทาไว เองฉะนน. ธรชนทงหลาย ตดกระแสตณหาแมนน แลว เปนผหมดหวงใย ละเวนทกขทงปวงไป."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน สองบทวา มกกฏโกว ชาล ความวา เหมอน อยางวา แมลงมมทาขายคอใยแลว กนอนอยในศนยใยในททามกลาง แลวกรบวงไปฆาตกแตนหรอตวแมลง ทตกไปในรมสายใย สบกนรส ของมนแลว กกลบมานอนอยในทนนอยางเดมฉนใด; สตวทงหลาย เหลาใด ผกาหนดแลวดวยราคะ๑ โกรธแลวดวยโทสะ๒ หลงแลวดวยโมหะ, สตวเหลานนยอมตกไปสกระแสตณหาทตวทาไวเอง คอเขาไมอาจเพอ กาวลวงกระแสตณหานนไปได ฉนนนเหมอนกน; กระแสตณหา บคคล ลวงไดยากอยางน. บาทพระคาถาวา เอตมป เฉตวาน วชนต ธรา ความวา บณฑต ทงหลาย ตดเครองผกนนแลว เปนผหมดหวงใย คอไมมอาลย ละทกข ทงปวงดวยอรหตมรรคแลว กเวน คอไป. ๑. ผอนราคะยอมแลว. ๒. อนโทสะประทษรายแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 301

ในกาลจบเทศนา พระนางเขมาทรงดารงอยในพระอรหต. เทศนา ไดมประโยชนแมแกมหาชนแลว. พระศาสดาตรสกะพระราชาวา " มหา- บพตร พระนางเขมาจะบวชหรอปรนพพาน จงควร ?" พระราชา. โปรดใหพระนางบวชเถด พระเจาขา, อยาเลยดวยการ ปรนพพาน. พระนางบรรพชาแลว กไดเปนสาวกาผเลศ ดงนแล. เรองพระนางเขมา จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 302

๖. เรองบตรเศรษฐชออคคเสน [๒๔๕]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภอคคเสน ตรสพระธรรมเทศนานวา " มจ ปเร " เปนตน.

อคคเสนรกใครหญงนกฟอน ไดยนวา เมอครบปหรอ ๖ เดอนแลว พวกนกฟอนประมาณ ๕๐๐ ไปยงกรงราชคฤห ทามหรสพ (ถวาย) แดพระราชาตลอด ๗ วน ได เงนและทองเปนอนมาก, การตกรางวลในระหวาง ๆ ไมมสนสด. มหาชน ตางกยนบนเตยงเปนตน ดมหรสพ. ลาดบนน ธดานกหกคะเมนคนหนง ขนไปสไมแปน หกคะเมน เบองบนของไมเปนนน เดนฟอนและขบรองบนอากาศ ณ ทสดแหง ไมแปนนน. สมยนน บตรเศรษฐชออคคเสน ยนอยบนเตยงท (ตง) ซอนๆ กนกบดวยสหาย แลดหญงนน มความรกเกดขนในอาการทงหลาย มการ แกวงมอและเทาเปนตนของนาง ไปสเรอนแลวคดวา " เราเมอไดนาง จงจกเปนอย, เมอเราไมไดกจะตายเสยในทนแหละ" ดงนแลว กทาการ ตดอาหาร นอนอยบนเตยง; แมถกมารดาบดาถามวา " พอ เจาเปนโรค อะไร ?" กบอกวา " เมอฉนไดลกสาวของนกฟอนคนนน กจะมชวตอย, เมอฉนไมได กจะตายเสยในทนนแหละ," แมเมอมารดาปลอบวา " พอ เจาอยาทาอยางนเลย, พวกเราจกนานางกมารกาคนอน ซงสมควรแก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 303

ตระกลและโภคะของพวกเรา มาใหแกเจา" กยงนอนกลาวอยางนน เหมอนกน.

อคคเสนไดนางนกฟอนสมประสงค ลาดบนนบดาของเขา แมออนวอนเปนอนมาก เมอไมสามารถจะ ใหเขายนยอมได จงเรยกสหายของนกฟอนมา ใหทรพยพนกหาปณะแลว สงไปดวยสงวา " ทานจงรบเอากหาปณะเหลานแลว ใหลกสาวของทาน แกบตรชายของฉนเถด." นกฟอนนนกลาววา " ขาพเจารบเอากหาปณะแลวกใหไมได; กถา วาบตรชาย (ของทาน) นน ไมไดลกสาว (ของขาพเจา) นแล ไมอาจ จะเปนอยไซร, ถากระนน บตรของทานจงเทยวไปกบดวยพวกขาพเจา เถด, ขาพเจาจกใหลกสาวแกเขา." มารดาบดาบอกความนนแกบตรแลว. เขาพดวา " ฉนจกเทยวไปกบพวกนกฟอนนน" ไมเออเฟอถอยคาของ มารดาบดาเหลานน แมผออนวอนอย ไดออกไปยงสานกของนกฟอน แลว. นกฟอนนน ใหลกสาวแกเขาแลว เทยวแสดงศลปะในบานนคม และราชธาน กบดวยเขานนแหละ. ฝายนางนน อาศยการอยรวมกบบตรเศรษฐนน ตอกาลไมนาน นกกไดบตร เมอจะเยาบตรนน จงพดวา " ลกของคนเฝาเกวยน, ลก ของคนหาบของ, ลกของคนไมรอะไรๆ." ฝายบตรเศรษฐนน ขนหญามาใหโคทงหลาย ในทแหงชนเหลานน ทาการกลบเกวยนพกอยแลว, (และ) ยกเอาสงของทไดในทแสดงศลปะ แลวนาไป, นยวา หญงนนหมายเอาบตรเศรษฐนนนนเอง เมอจะเยาบตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 304

จงกลาวอยางนนนนแล. บตรเศรษฐนนทราบความทนางขบรองปรารภ ตน จงถามวา " หลอนพดหมายถงฉนหรอ ?" ภรรยา. จะ ฉนพดหมายถงทาน. บตรเศรษฐ. เมอเชนนนฉนจกหนละ. นางกลาววา " กจะประโยชนอะไรของฉน ดวยทานผหนไปหรอ มาแลว " ดงนแลว กขบเพลงบทนนนนแลเรอยไป. ไดยนวา นางอาศยรปสมบตของตน และทรพยซงเปนรายได จง มไดเกรงใจบตรเศรษฐนน ในเรองอะไร ๆ. บตรเศรษฐนน คดอยวา "นางน มการถอตวเชนน เพราะอาศย อะไรเลาหนอ ?" ทราบวา " เพราะอาศยศลปะ" จงคดวา " ชางเถด, เรากจกเรยนศลปะ " แลวกเขาไปหาพอตา เรยนศลปะอนเปนความรของ พอตานน แสดงศลปะ ในบานนคมเปนตนอย มาถงกรงราชคฤหโดย ลาดบ ใหปาวรองวา " ในวนท ๗ แตวนน บตรเศรษฐชออคคเสน จกแสดงศลปะแกชาวพระนคร."

อคคเสนแสดงศลปะ ชาวพระนคร ใหผกเตยงซอนๆ กนเปนตนแลว ประชมกนใน วนท ๗. ฝายอคคเสนนน ไดขนไปสไมแปน (สง) ๖๐ ศอก ยนอยบนปลาย ไมแปนนน. ในวนนน พระศาสดาทรงตรวจดสตวโลก ในเวลาใกลรง ทรง เหนอคคเสนนน เขาไปในขายคอพระญาณของพระองค จงทรงใคร-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 305

ครวญอยวา " เหตอะไรหนอ ? จกม " ไดทราบวา " พรงนบตรเศรษฐ จกยนบนปลายไมเปน ดวยหวงวา " จกแสดงศลปะ ' มหาชนจกประชม กนเพอดเขา, เราจกแสดงคาถาประกอบดวยบท ๔ ในสมาคมนน; การ บรรลธรรมจกมแกสตว ๘๔,๐๐๐ เพราะฟงธรรมนน, แมอคคเสนกจก ตงอยในพระอรหต." ในวนรงขน พระองคทรงกาหนดเวลาแลว มภกษสงฆแวดลอม เสดจเขาไปยงกรงราชคฤห เพอบณฑบาต. ฝายอคคเสน เมอพระศาสดา ยงไมทนเสดจเขาไปภายในพระนครนนแล จงใหสญญาดวยนวมอแก มหาชน เพอตองการใหเอกเกรก ยนบนปลาไมแปนหกคะเมนในอากาศ นนเองสน ๗ ครง ลงมาแลวไดยนบนปลายไมเปนอก.

อคคเสนแสดงศลปะแกพระมหาโมคคลลานะ ขณะนน พระศาสดากาลงเสดจไปสพระนคร, ทรงกระทาโดย อาการทบรษทไมแลดเขา, ใหดเฉพาะพระองคเทานน. อคคเสนแลด บรษทแลว ถงความเสยใจวา " บรษทจะไมแลดเรา " จงคดวา " ศลปะ นเราพงแสดง (ประจา) ป, กเมอพระศาสดาเสดจเขาไปยงพระนคร บรษทไมแลดเรา แลดแตพระศาสดาเทานน; การแสดงศลปะของเรา เปลา (ประโยชน) แลวหนอ." พระศาสดาทรงทราบความคดของเขา จงตรสเรยกพระมหาโมค- คลลานะมาแลว ตรสวา "โมคคลลานะ เธอจงไป, พดกะบตรเศรษฐวา " นยวา ทาน๑จงแสดงศลปะ" พระเถระไปยนอย ณ ภายใตไมแปนนนแล เรยกบตรเศรษฐมาแลว กลาวคาถานวา:- ๑. คาวา ' ทาน ' ในทน เปนปฐมบรษ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 306

" เชญเถด อคคเสน บตรคนฟอน ผมกาลงมาก เชญทานจงด, เชญทานทาความยนดแกบรษทเถด, เชญทานทาใหมหาชนราเรงเถด." เขาไดยนถอยคาของพระเถระแลว เปนผมใจยนด หวงวา " พระ- ศาสดามพระประสงคจะดศลปะของเรา " จงยนบนปลายไมแปนแลวกลาว คาถานวา :- " เชญเถด ทานโมคคลลานะ ผมปญญามาก ม ฤทธมาก เชญทานจงด, กระผมจะทาความยนดแก บรษท, จะยงมหาชนใหราเรง." กแลครนกลาวอยางนนแลว กกระโดดจากปลายไมแปน ขนส อากาศ หกคะเมน ๑๔ ครงในอากาศแลว ลงมายนอยบนปลายไมแปน (ตามเดม). ลาดบนน พระศาสดาตรสกะเขาวา " อคคเสน ธรรมดาบณฑต ตองละความอาลยรกใครในขนธทงหลาย ทงทเปนอดต อนาคต และ ปจจบนเสยแลว พนจากทกขทงหลายมชาตเปนตนจงควร ดงนแลว ตรส พระคาถานวา:- ๖. มจ ปเร มจ ปจฉโต มชเฌ มจ ภวสส ปารค สพพตถ วมตตมานโส น ปน ชาตชร อเปหส. " ทานจงเปลอง (อาลย) ในกอนเสย จงเปลอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 307

(อาลย) ขางหลงเสย, จงเปลอง (อาลย) ในทาม- กลางเสย, จงเปนผถงฝงแหงภพ มใจหลดพนใน ธรรมทงปวง จะไมเขาถงชาตและชราอก."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน สองบทวา มจ ปเร ความวา จงเปลอง อาลย คอความยนด หมกมน ปรารถนา ขลกขลย ความถอ ลบคลา ความอยาก ในขนธทงหลายทเปนอดตเสย. บทวา ปจฉโต ความวา จงเปลองอาลยเปนตน ในขนธทงหลาย ทเปนอนาคตเสย. บทวา มชเฌ ความวา จงเปลองอาลยเหลานน ในขนธทงหลาย แมทเปนปจจบนเสย. สองบทวา ภวสส ปารค ความวา เมอปฏบตไดอยางนน จกเปน ผถงฝง คอไปแลวสฝงแหงภพแมทง ๓ อยางได ดวยอานาจแหงอน กาหนดร ละ เจรญ และทาใหแจงดวยปญญาอนยง มใจพนแลวใน สงขตธรรมทงปวง ตางดวยขนธ ธาต อายตนะ เปนตนอย ตอไปไม ตองเขาถงชาต ชรา และมรณะ. ในกาลจบเทศนา การตรสรธรรมไดมแกสตวทง ๘๔,๐๐๐ แลว.

อคคเสนทลขอบรรพชาอปสมบท ฝายบตรเศรษฐ กาลงยนอยบนปลายไมแปน บรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาแลว ลงจากไมแปนมาสทใกลพระศาสดา ถวาย บงคมดวยเบญจางคประดษฐ ทลขอบรรพชากะพระศาสดา. ลาดบนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 308

พระศาสดาทรงเหยยดพระหตถเบองขวาตรสกะนายอคคเสนนนวา " ทาน จงเปนภกษมาเถด." อคคเสนนนไดเปนผทรงไวซงบรขาร ๘ ประหนง พระเถระมพรรษาตง ๖๐ ในขณะนนนนเอง. ตอมา พวกภกษถามทานวา " คณอคคเสน เมอคณลงจากปลาย ไมแปน (สง) ตง ๖๐ ศอก ขนชอวาความกลว ไมไดมหรอ ? " เมอ ทานตอบวา " คณ ความกลวยอมไมมแกผมเลน," จงกราบทลแดพระ- ศาสดาวา " พระเจาขา พระอคคเสนพดอยวา ' ผมไมกลว ' เธอพดไม จรง ยอมอวดคณวเศษ" พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย พวกภกษ ผมสงโยชนอนตดไดแลว เชนกบอคคเสนผบตรของเรา หากลว หา พรนพรงไม" ดงนแลวตรสพระคาถานในพราหมณวรรควา :- " เรา กลาวผทตดสงโยชนทงหมดได ไมสะดง ผลวงกเลสเปนเครองของ ไมประกอบดวยโยคะ กเลสแลววา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา การบรรลธรรมพเศษ ไดมแลวแกชนเปนอน มาก. รงขนวนหนง พวกภกษสนทนากนในโรงธรรมวา " ผมอาย ทงหลาย เหตคอการอาศยลกสาวนกฟอน เทยวไปกบดวยนกฟอนของ ภกษผถงพรอมดวยอปนสยแหงพระอรหตอยางน เปนอยางไรหนอแล ? เหตแหงอปนสยพระอรหตเปนอยางไร ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 309

พระศาสดาตรสบอกอปนสยของพระอคคเสน พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดนพวกเธอ นงประชมกนดวยเรองอะไร ?" เมอภกษเหลานนกราบทลวา " ดวยเรอง ชอน " ดงนแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย เหตแมทงสองนน อน อคคเสนนผเดยวทาไวแลว " เมอจะทรงประกาศเนอความนน จงทรง ชกอดตนทานมา (ตรส ) วา :- " ดงไดสดบมา ในอดตกาล เมอสพรรณเจดยสาหรบพระกสสป- ทศพล อนเขากระทาอย พวกกลบตรชาวพระนครพาราณส บรรทกของ เคยวของบรโภคเปนอนมากในยานทงหลาย กาลงไปสเจดยสถาน ดวย ตงใจวา " พวกเราจกทาหตถกรรม" พวกพระเถระองคหนง กาลงเขาไป เพอบณฑบาตในระหวางทางแลว . ลาดบนนนางกลธดาคนหนง แลเหน พระเถระแลว จงกลาวกะสามวา " นาย พระผเปนเจาของเราเขามาอย เพอบณฑบาต, อนง ของเคยวของบรโภคของเราในยาน มเปนอนมาก, นายจงนาบาตรของทานมา, เราทงสองจกถวายภกษา." สามนาบาตรมา แลว. ภรรยายงบาตรนนใหเตม ดวยของควรเคยวของควรบรโภคแลว ใหสามวางลงในมอของพระเถระ แมทงสองคนทาความปรารถนาวา "ทาน เจาขา ดฉนทงสองคนพงมสวนแหงธรรมอนทานเหนแลวนนเทยว." พระเถระแมนน เปนพระขณาสพ, เพราะฉะนน เมอทานเลงด ทราบ ภาวะ คออนจะสาเรจความปรารถนาของเขาทงสองนนแลว ไดทาการยม. หญงนนเหนอาการนนเขา จงพดกะสามวา " นาย พระคณเจาของเรา ยอมทาอาการยม, ทานจกเปนเดกนกฟอน." ผายสามของนางตอบวา " นางผเจรญ กจกเปนอยางนน" ดงนแลว หลกไป. นเปนบรพกรรม ของเขาทงสองนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 310

สามภรรยานน ดารงอยในอตภาพนนชวอายแลว กเกดในเทวโลก เคลอนจากทนนแลว, หญงนนเกดในเรอนของคนนกฟอน, ชายเกดใน เรอนของเศรษฐ. พระอคคเสนนน เพราะความทใหคาตอบแกภรรยา นนวา " จกเปนอยางนน นางผเจรญ" จงตองเทยวไปกบพวกนกฟอน, อาศยบณฑบาตทถวายแลวแกพระเถรผขณาสพ จงบรรลพระอรหตแลว, ฝายธดาของนกฟอนนน คดวา " อนใดเปนคตของสามของเรา, อนนนเอง กเปนคตแมของเรา" ดงนแลว บรรพชาในสานกของภกษณ ทงหลายแลว ดารงอยในพระอรหต ดงนแล. เรองบตรเศรษฐชออคคเสน จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 311

๗. เรองจฬธนคคหบณฑต [๒๔๖]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษหนม รปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " วตกกมถตสส " เปนตน.

ภกษหนมรกใครหญงรนสาว

ดงไดสดบมา ภกษหนมรปหนงจบสลากของตนในโรงสลาก ถอ เอาขาวตมตามสลากไปสโรงฉน ดมอย. ภกษนน ไมไดนาในโรงฉนนน ไดไปยนยงเรอนหลงหนง เพอตองการนา, หญงรนสาวคนหนงในเรอน นน พอเหนภกษนน กเกดความสเนหา กลาววา " ทานผเจรญ เมอม ความตองการดวยนาดม ทานพงมาในเรอนนแหละ แมอก." ตงแตนน ภกษนนไมไดนาดมในกาลใด, กไปเรอนนนนนแล ในกาลนน. ฝายหญงนน รบบาตรของเธอแลว ถวายนาดม. เมอกาลลวงไป ดวยอาการอยางนน รงขนวนหนง นางถวายแมขาวตมแลวนมนตใหนง ในเรอนนนแล ไดถวายขาวสวยแลว. นางนง ณ ทใกลภกษนนแลว เอยถอยคาขนวา " ทานผเจรญ ในเรอนน อะไร ๆ ชอวา ยอมไมม หามไม, ดฉนยงไมไดแตคนจดการเทานน." ภกษนน สดบถอยคาของหญงนนแลว โดย ๒-๓ วนเทานน กกระสนแลว.

ภกษหนมถกนาตวไปเฝาพระศาสดา

ตอมาวนหนง พวกภกษอาคนตกะพบภกษนน จงถามวา " ผมอาย เหตไร ? ทานจงเปนผผอมเหลองหนกขน," เมอภกษนนตอบวา " ผมอาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 312

ผมเปนผกระสน," จงนาไปสสานกพระอาจารยและอปชฌายะ. อาจารย และอปชฌายแมเหลานน กนาภกษนนไปสสานกพระศาสดา กราบทล ความนนแลว.

พระศาสดาทรงแสดงบรพกรรมของภกษหนมนน

พระศาสดาตรสถามวา " ภกษ นยวา เธอเปนผกระสนจรงหรอ ?" เมอภกษนนทลวา " จรง " จงตรสวา " ภกษ เหตไร ? เธอบวชใน ศาสนาของพระพทธเจา ผปรารภความเพยรเชนดงเรา จงไมใหเขาเรยก ตนวา ' พระโสดาบน ' หรอ ' พระสกทาคาม ' กลบใหเขาเรยกวา ' เปนผกระสน ' ได, เธอทากรรมหนกเสยแลว" จงทรงซกถามวา " เพราะเหตไร ? เธอจงเปนผกระสน " เมอภกษนนทลวา " ขาแต พระองคผเจรญ หญงคนหนง พดกะขาพระองคอยางน," จงตรสวา " ภกษ กรยาของนางนน ไมนาอศจรรย: เพราะในกาลกอน นางละบณฑต ผเลศในชมพทวปทงสนแลว ยงความสเนหาในบรษคนหนง ซงตนเหน ครเดยวนนใหเกดขน ทาบณฑตผเลศนนใหถงความสนชวต" อนภกษ ทงหลายทลอาราธนาเพอใหทรงประกาศเรองนน จงทรงทาใหแจงซง ความทจฬธนคคหบณฑต เรยนศลปะในสานกของอาจารยทศาปาโมกข ในกรงตกกสลา พาธดาผอนอาจารยนนยนดใหแลว ไปสกรงพาราณส เมอตนฆาโจรตาย ๔๙ คน ดวยลกศร ๔๙ ลก ทปากดงแหงหนง, เมอ ลกศรหมดแลว จงจบโจรผหวหนาฟาดใหลมลงทพนดน. กลาววา " นาง ผเจรญ หลอนจงนาดาบมา," นาง (กลบ) ทาความสเนหาในโจรซงตน เหนในขณะนนแลว วางดามดาบไวในมอโจร ใหโจรฆาแลวในกาลเปน จฬธนคคหบณฑต ในอดตกาล และภาวะคอโจรพาหญงนนไป พลางคด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 313

วา " หญงนเหนชายอนแลว จกใหเขาฆาเราบางเชนเดยวกบสามของตน, เราจกตองการอะไรดวยหญงน" เหนแมนาสายหนง จงพกนางไวทฝงน ถอเอาหอภณฑะของนางไป สงวา " หลอนจงรออย ณ ทนแหละ จนกวา ฉนนาหอภณฑะขามไป " ละนางไว ณ พนนนนเอง (หน) ไปเสย แลว ตรสจฬธนคคหชาดก๑นในปญจกนบาต ใหพสดารวา:- " พราหมณ ทานถอเอาภณฑะทงหมด ขามฝง ไดแลว, จงรบกลบมารบฉน ใหขามไปในบดนโดยเรว บางนะ ผเจรญ." " แมนางงาม ยอมแลกฉน ผมใชผว ไมได เชยชด ดวยผวผเชยชดมานาน, แมนางงาม พง แลกชายอนแมดวยฉน, ฉนจกไปจากทนใหไกล ทสดทจะไกลได." " ใครน ทาการหวเราะอยทกอตะไครนา, ในทน การฟอนกด การขบกด การประโคมกด ทบคคลจด ตงขน มไดม, แมนางงาม ผมตะโพกอนผงฝาย ทาไมเลา ? แมจงซกซในกาลเปนทรองไห.๒" " สนขจงจอก ชาตชมพกะ ผโงเขลา ทราม ปญญา เจามปญญานอย, เจาเสอมจากปลาและชน (เนอ) แลวกซบเซาอย ดจสตวกาพรา." ๑. ข. ชา. ๒๗/ขอ ๘๑๘. อรรถกถา. ๔/๑๕๐๖. ๒. โดยพยญชนะ แปลวา ในกาลใชกาล

เปนทหวเราะ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 314

" โทษของคนเหลาอน เหนไดงาย, สวนโทษ ของตน เหนไดยาก, หลอนนนเอง เสอมทงผวทงช ซบเซาอย แม (ยง) กวาเรา." " พระยาเนอ ชาตซมพกะ เรองนน เปนเหมอน เจากลาว. ฉนนน ไปจากทนแลว จกเปนผไปตาม อานาจของภสดาแนแท." " ผใดพงนาภาชนะดนไปได, แมภาชนะสารด ผนนกพงนาไปได; หลอนทาชวจนชา, กจกทาชว อยางนนแมอก." แลวตรสวา " ในกาลนน จฬธนคคหบณฑตไดเปนเธอ, หญงนนไดเปน หญงรนสาวนในบดน, ทาวสกกเทวราช ผมาโดยรปสนขจงจอก ทาการ ขมขนางนน เปนเรานแหละ" แลวทรงโอวาทภกษนนวา " หญงนน ปลงบณฑตผเลศในชมพทวปทงสน จากชวต เพราะความสเนหาในชาย คนหนง ซงตนเหนครเดยวนนอยางน; ภกษเธอจงตดตณหาของเธอ อน ปรารภหญงนนเกดขนเสย" ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรมใหยงขนไป จงทรงภาษตพระคาถาเหลานวา :- ๗. วตกกมถตสส ชนตโน ตพพราคสส สภานปสสโน ภยโย ตณหา ปวฑฒต เอส โข ทฬห กโรต พนธน. วตกกปสเม จ โย รโต อสภ ภาวยต สทา สโต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 315

เอส โข วยนตกาหต เอสจเฉจฉต มารพนธน. " ตณหา ยอมเจรญยงแกชนผถกวตกยาย ม ราคะจด เหนอารมณวางาม, บคคลนนแลยอมทา เครองผกใหมน. สวนภกษใด ยนดในธรรมเปนทเขา ไประงบวตก เจรญอสภฌานอย มสตทกเมอ, ภกษ นนแล จกทาตณหาใหสญสนได ภกษนน จะตด เครองผกแหงมารได."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา วตกกมถตสส ไดแก ผถกวตก ๓ มกามวตกเปนตนยายยง. บทวา ตพพราคสส คอ ผมราคะหนาแนน. บทวา สภานปสสโน ความวา ชอวา ผตามเหนอารมณวา " งาม " เพราะความเปนผมใจอนตนปลอยไป ในอารมณอนนาปรารถนาทงหลาย ดวยสามารถแหงการยดถอโดยสภนมตเปนตน. บทวา ตณหา เปนตน ความวา บรรดาฌานเปนตน แมฌานหนง ยอมไมเจรญแกบคคลผเหนปานนน. โดยทแท ตณหาเกดทางทวาร ๖ ยอมเจรญยง. บทวา เอส โข ความวา บคคลนนแล ยอมทาเครองผกคอตณหา ชอวา ใหมน. บทวา วตกกปสเม ความวา บรรดาอสภะ ๑๐ ในปฐมฌานกลาว คอธรรมเปนทระงบมจฉาวตกทงหลาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 316

สองบทวา สทา สโต ความวา ภกษใด เปนผยนดยงในปฐมฌานน ชอวา มสต เพราะความเปนผมสตตงมนเปนนตยเจรญอสภฌานนนอย. บทวา พ๑ยนตกาหต ความวา ภกษนน จกทาตณหาอนจะใหเกด ในภพ ๓ ใหไปปราศได. บทวา มารพนธน ความวา ภกษนน จกตดแมเครองผกแหงมาร กลาวคอวฏฏะอนเปนไปในภม ๓ เสยได. ในกาลจบเทศนา ภกษนนดารงอยในโสดาปตตผลแลว, เทศนา ไดมประโยชนแมแกบคคลผประชมกนแลว ดงนแล. เรองจฬธนคคหบณฑต จบ. ๑. บาลเปน วยนตกาหต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 317

๘. เรองมาร [๒๔๗]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภมาร ตรส พระธรรมเทศนานวา "นฏ คโต" เปนตน.

มารแปลงเปนชางรดกระหมอนพระราหล ความพสดารวา ในวนหนงเวลาวกาล พระเถระเปนอนมากเขา ไปสพระเชตวนมหาวหาร ไปถงทเปนทอยของพระราหลเถระแลวกไลทาน ใหลกขน. ทานเมอไมเหนทเปนทอยในทอน จงไปนอนทหนามขพระ- คนธกฎของพระตถาคต. คราวนน ทานผมอายนนบรรลพระอรหตแลว ไดเปนผยงไมมพรรษาเลย. มารชอวสวตด ดารงอยในภพนนแหละ เหนทานผมอายนนนอน ทหนามขพระคนธกฎ จงคดวา " พระหนอนอยผแทงใจของพระสมณ- โคดมนอนขางนอก, สวนพระองคผทมในภายในพระคนธกฎ; เมอเรา บบคนพระหนอนอย พระองคเองกจก (เปนเหมอน) ถกบบคน (ดวย)." มารนน นรมตเพศเปนพระยาชางใหญมา เอางวงรดกระหมอมพระเถระ แลวรองดจนกกระเรยนดวยเสยงดง.

พระศาสดาทรงแสดงเหตทพระราหลไมกลว พระศาสดาผทมในพระคนธกฎ ทรงทราบวาชางนนเปนมาร จง ตรสวา " มาร คนเชนทานนนแมตงแสน กไมสามารถเพอจะใหความ กลวเกดแกบตรของเราได, เพราะวาบตรของเรามปกตไมสะดง มตณหา ไปปราศจากแลว มความเพยรใหญ มปญญามาก" ดงนแลว ไดทรง ภาษตพระคาถาเหลานวา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 318

๘. นฏ คโต อสนตาส วตตโณห อนงคโณ อจฉนท ภวสลลาน อนตโมย สมสสโย. วตตโณห อนาทาโน นรตตปทโกวโท อกขราน สนนปาต ชา ปพพปราน จ ส เว อนตมสารโร มหาปโ มหาปรโสต วจจต. " (ผใด) ถงความสาเรจ มปกตไมสะดง มตณหา ไปปราศแลว ไมมกเลสเครองยวยวนใจ ไดตดลกศร อนใหไปสภพทงหลายเสยแลว, กายน (ของผนน) ชอวามในทสด. (ผใด) มตณหาไปปราศแลว ไมม ความถอมน ฉลาดในบทแหงนรตต รทประชมแหง อกษรทงหลาย. และรเบองตนและเบองปลายแหง อกษรทงหลาย. ผนนแล มสรระมในทสด เรายอม เรยกวาผมปญญามาก เปนมหาบรษ.

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน สองบทวา นฏ คโต ความวา พระอรหต ชอวา ความสาเรจของบรรพชตทงหลาย ในพระศาสนาน, ถง คอบรรล พระอรหตนน. บทวา อสนตาส คอ ผชอวาไมสะดง เพราะไมมกเลสเครองสะดง คอราคะเปนตน ในภายใน. บาทพระคาถาวา อจฉนท ภวสลลาน คอ ไดตดลกศรอนมปกต ใหไปสภพทงสน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 319

บทวา สมสสโย คอ รางกายน ของผนนมในทสด. บทวา อนาทาโน คอ ผไมมการยดถอในขนธเปนตน. บาทพระคาถาวา นรตตปทโกวโท ความวา ผฉลาดในปฏสมภทา แมทง ๔ คอ ในนรตต และบททเหลอ. สองบาทพระคาถาวา อกขราน สนนปาต ชา ปพพาปราน จ ความวา ยอมรหมวดหมแหงอกษร กลาวคอทประชมแหงอกษรทงหลาย และรอกษรเบองปลายดวยอกษรเบองตน และอกษรเบองตนดวยอกษร เบองปลาย. ชอวา รจกอกษรเบองปลายดวยอกษรเบองตน คอเมอเบองตน ปรากฏอย ในทามกลางและทสด แมไมปรากฏ, กยอมรไดวา " นเปน ทามกลางแหงอกษรเหลาน, นเปนทสด," ชอวา ยอมรจกอกษรเบองตน ดวยอกษรเบองปลาย คอเมอทสดปรากฏอย เมอเบองตนและทามกลาง แมไมปรากฏ, กยอมรไดวา " นเปนทามกลางแหงอกษรเหลานน, นเปน เบองตน" เมอทามกลางปรากฏอย เมอเบองตนและทสดแมไมปรากฏ, ยอมทราบไดเหมอนกนวา " นเปนเบองตนแหงอกษรเหลานน, นเปน ทสด." บทวา มหาปโ ความวา ทานผมสรระตงอยในทสดนนพระ- ศาสดาตรสเรยกวา ผมปญญามาก เพราะความเปนผประกอบดวยปญญา อนกาหนดถอเอาซงอรรถ ธรรม นรตต และปฏภาณ และศลขนธเปนตน อนใหญ และตรสวาเปนมหาบรษ เพราะความเปนผมจตพนแลว โดย พระบาลวา " สารบตร เราเรยกผมจตพนแลวแล วา " มหาบรษ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 320

ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน. ฝายมารผมบาปคดวา " พระสมณโคดม ยอมทรงรจกเรา" แลว อนตรธานไปในทนนนนเอง ดงนแล. เรองมาร จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 321

๙. เรองอปกาชวก [๒๔๘]

ขอความเบองตน

พระศาสดาทรงปรารภอาชวกชออปกะ ในระหวางทาง ตรสพระ- ธรรมเทศนานวา " สพพาภภ " เปนตน.

อปกาชวกทลถามพระศาสดา

ความพสดารวา ในสมยหนง พระศาสดาทรงบรรลพระสพพญ- ตญาณแลว ทรงยงกาลใหลวงไปทควงไมโพธ ๗ สปดาห ทรงถอบาตร และจวรของพระองค เสดจดาเนนไปสนทางประมาณ ๑๘ โยชนมงกรง- พาราณส เพอทรงยงพระธรรมจกรใหเปนไป ไดทอดพระเนตรเหน อาชวกชออปกะ ในระหวางทาง. ฝายอปกาชวกนน เหนพระศาสดาแลว ทลถามวา " ผมอาย อนทรย ของทานผองใสแล, ผวพรรณกบรสทธผดผอง; ผมอาย ทานบวชเฉพาะ ใคร ? ใครเปนศาสดาของทาน ? หรอทานชอบใจธรรมของใคร ?"

พระศาสดาตรสตอบอปกาชวก ลาดบนน พระศาสดาตรสวา " เราไมมอปชฌายหรออาจารย" ดงน แลว ตรสพระคาถานแกอปกาชวกนน วา :- ๙. สพพาภภ สพพวทหมสม สพเพส ธมเมส อนปลตโต สพพชโห ตณหกขเย วมตโต สย อภาย กมททเสยย ฯ " เราเปนผครอบงาธรรมไดทงหมด รธรรมทก อยาง ไมตดอยในธรรมทงปวง ละธรรมไดทกอยาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 322

พนแลว ในเพราะธรรมเปนทสนไปแหงตณหา รเอง แลว จะพงอางใครเลา ? (วาเปนอปชฌายอาจารย)."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา สพพาภภ คอ ครอบงาธรรมอนเปน ไปในภม ๓ ไดทงหมด. บทวา สพพวท คอ ผมธรรมอนเปนไปในภม ๔ ทงปวงอนรแลว. สองบทวา สพเพส ธมเมส ความวา ผอนตณหาและทฏฐ ทงหลายฉาบทาไมได ในธรรมอนเปนไปในภม ๓ แมทงสน. บทวา สพพชโห คอ ผละธรรมอนเปนไปในภม ๓ ทงหมด ดารงอย. สองบทวา ตณหกขเย วมตโต คอผพนแลวในเพราะพระอรหต กลาวคอธรรมเปนทสนไปแหงตณหา ทตนใหเกดขนแลว ในทสดแหง ความสนไปแหงตณหา ดวยวมตตอนเปนของพระอเสขะ. สองบทวา สย อภาย คอรธรรมตางดวยอภญไญยธรรม เปนตนไดเองทเดยว. บทวา กมททเสยย ความวา เราจะพงอางใครเลาวา " นเปน อปชฌายหรออาจารยของเรา. " ในกาลจบเทศนา อปกาชวก ไมยนด ไมคดคานพระดารสของ พระตถาคตเลย, แตเขาสนศรษะ แลบลน ยดเอาทางทเดนไปคนเดยว ไดไปยงทเปนทอาศยอยของนายพรานแหงใดแหงหนงแลว ดงนแล. เรองอปกาชวก จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 323

๑๐. เรองทาวสกกเทวราช [๒๔๙]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภทาวสกก- เทวราช ตรสพระธรรมเทศนานวา " สพพทาน " เปนตน.

ปญหา ๔ ขอของเทวดา

ความพสดารวา ในสมยหนง เทพดาในดาวดงสเทวโลกประชม กนแลว ตงปญหาขน ๔ ขอวา " บรรดาทานทงหลาย ทานชนดไหน หนอแล ? บณฑตกลาววาเยยม, บรรดารสทงหลาย รสชนดไหน ? บณฑตกลาววายอด, บรรดาความยนดทงหลาย ความยนดชนดไหน ? บณฑตกลาววาเลศ, ความสนไปแหงตณหาแล บณฑตกลาววาประเสรฐ ทสด เพราะเหตไร ? แมเทพดาองคหนง กมสามารถจะวนจฉยปญหา เหลานนได. กเทพดาองคหนง ถามกะเทพดาองคหนง, แมเทพดาองคนน กถามเทพดาองคอนอก, กเทพดาทงหลาย ถามกนและกนอยางนน ดวย อาการอยางนน ไดทองเทยวไปในหมนจกรวาลถง ๑๒ ป.

เทวดาพากนไปถามปญหาทาวมหาราชทง ๔ เทวดาในหมนจกรวาล ไมเหนเนอความแหงปญญาโดยกาลแมม ประมาณเทาน ประชมกนแลว ไปยงสานกของทาวมหาราชทง ๔, เมอ ทาวมหาราชกลาววา " พอทงหลาย ทาไมจงมเทพสนนบาตกนใหญ ?" จงกลาววา " พวกผมตงปญหาขน ๔ ขอแลว เมอไมสามารถจะวนจฉยได จงมายงสานกของทาน," เมอทาวมหาราชกลาววา "ชอปญหาอะไรกน ? พอ " (จงบอกเนอความนน) วา " พวกผมไมสามารถวนจฉยปญหา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 324

เหลานได คอ ' บรรดาทาน รส และความยนด ทาน รส และความยนด ชนดไหนหนอแล ประเสรฐสด ? ความสนไปแหงตณหาเทยว ประเสรฐ สด เพราะเหตไร ?" จงมาหา. ทาวมหาราชทง ๘ กลาววา " พอทงหลาย แมพวกเรากหารเนอ ความแหงปญหาเหลานไม; แตพระราชาของพวกเรา ทรงดารอรรถทชน ตงพนคดแลว ยอมทรงทราบโดยขณะเดยวเทานน, พระองคประเสรฐ วเศษกวาพวกเราทงหลาย ทงทางปญญาและทางบญ, พวกเราจงไปยง สานกของพระองคเถด" แลวพาหมเทพดานนนนแลไปยงสานกของทาว- สกกเทวราช, ถงเมอทาวสกกเทวราชนนตรสวา " พอทงหลาย ทาไม จงมเทพสนนบาตกนใหญ ? " กกราบทลเนอความนน.

ทาวสกกะทรงพาพวกเทวดาไปเฝาพระศาสดา ทาวสกกะตรสวา " พอทงหลาย คนอนยอมไมสามารถรเนอความ แหงปญหาเหลานได, ปญหาเหลานน เปนวสยของพระพทธเจา, แลว ตรสถามวา " กเดยวน พระศาสดาประทบอย ณ ทไหน ?" ทรงสดบวา " ในพระเชตวนวหาร" จงตรสวา " พวกเธอมาเถด, พวกเราจกไปยง สานกของพระองค" ทรงพรอมดวยหมเทพดา ใหพระเชตวนทงสน สวางไสวในสวนแหงราตร เขาไปเฝาพระศาสดา ถวายบงคมแลว ประทบ ยนอย ณ สวนขางหนง, เมอพระศาสดาตรสวา " มหาบพตร ทาไม พระองคจงเสดจมาพรอมกบหมเทพดามากมาย ?" จงกราบทลวา "พระ- เจาขา หมเทพดาพากนตงปญหาชอเหลาน, คนอนทชอวาสามารถรเนอ ความแหงปญหาเหลานได หามไม, ขอพระองคไดทรงประกาศเนอความ แหงปญหาเหลาน แกพวกขาพระองคเถด."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 325

พระศาสดาทรงแกปญหา

พระศาสดาตรสวา " ดละ มหาบพตร ตถาคตบาเพญบารม ๓๐ ทศ บรจาคมหาบรจาค๑ แทงตลอดพระสพพญตญาณแลว กเพอตด ความสงสยของชนผเชนพระองคนแหละ, ขอพระองคจงทรงสดบปญหาท พระองคถามแลวเถด: บรรดาทานทกชนด ธรรมทานเปนเยยม, บรรดา รสทกชนด รสแหงพระธรรมเปนยอด, บรรดาความยนดทกชนด ความ ยนดในธรรมประเสรฐ, สวนความสนไปแหงตณหาประเสรฐทสดแท เพราะความเปนเหตใหสตวบรรลพระอรหต" ดงนแลว ตรสพระคาถา นวา :- ๑๐. สพพทาน ธมมทาน ชนาต สพพ รส ธมมรโส ชนาต สพพ รต ธมมรต ชนาต ตณหกขโย สพพทกข ชนาต. " ธรรมทาน ยอมชนะทานทงปวง, รสแหง ธรรม ยอมชนะรสทงปวง, ความยนดในธรรม ยอมชนะความยนดทงปวง, ความสนไปแหงตณหา ยอมชนะทกขทงปวง."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา สพพทาน เปนตน ความวา กถา บคคลถงถวายไตรจวรเชนกบใบตองออน แดพระพทธเจาพระปจเจก- พทธเจาแลวพระขณาสพทงหลาย ผนงตด ๆ กน ในหองจกรวาลตลอด ๑. หมายถงบรจาค ๕ คอ :- ๑. องคปรจจาค บรจาคอวยวะ. ๒. ธนปรจาค บรจาค ทรพย. ๓. ปตตปรจจาค บรจาคบตร. ๔. ทารปรจจาค บรจาคเมย. ๕. ชวตปรจจาค บรจาคชวต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 326

ถงพรหมโลก. การอนโมทนาเทยว ทพระพทธเจาเปนตนทรงทาดวย พระคาถา ๔ บาทในสมาคมนนประเสรฐ; กทานนน หามคาถงเสยว ท ๑๖ แหงพระคาถานนไม: การแสดงกด การกลาวสอนกด การสดบ กด ซงธรรม เปนของใหญ ดวยประการฉะน. อนง บคคลใดใหทา การฟงธรรม, อานสงสเปนอนมากกยอมมแกบคคลนนแท. ธรรมทาน นนแหละ ทพระพทธเจาเปนตนใหเปนไปแลว แมดวยอานาจอนโมทนา โดยทสดดวยพระคาถา ๔ บาท ประเสรฐทสดกวาทานททายกบรรจบาตร ใหเตมดวยบณฑบาตอนประณตแลวถวายแกบรษทเหนปานนนนนแหละ บาง กวาเภสชทานททายกบรรจบาตรใหเตมดวยเนยใสและนามนเปนตน แลวถวายบาง กวาเสนาสนทานททายกใหสรางวหารเชนกบมหาวหาร และปราสาทเชนกบโลหปราสาทตงหลายแสนแลวถวายบาง กวาการบรจาค ทอนาถบณฑกเศรษฐเปนตนปรารภวหารทงหลายแลวทาบาง. เพราะ เหตไร ? เพราะวาชนทงหลาย เมอจะทาบญเหนปานนน ตอฟงธรรม แลวเทานนจงทาได. ไมไดฟง กหาทาได; กถาวาสตวเหลานไมพง ฟงธรรมไซร, เขากไมพงถวายขาวยาคประมาณกระบวยหนงบาง ภต ประมาณทพพหนงบาง; เพราะเหตน ธรรมทานนนแหละ จงประเสรฐ ทสดกวาทานทกชนด. อกอยางหนง เวนพระพทธเจาและพระปจเจกพทธเจาเสย แม พระสาวกทงหลายมพระสารบตรเปนตน ผประกอบดวยปญญา ซงสามารถ นบหยาดนาได ในเมอฝนตกตลอดกลปทงสน กยงไมสามารถจะบรรล โสดาปตตผลเปนตน โดยธรรมดาของตนได; ตอฟงธรรมทพระอสสช- เถระเปนตนแสดงแลว จงทาใหแจงซงโสดาปตตผล, และทาใหแจงซง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 327

สาวกบารมญาณ ดวยพระธรรมเทศนาของพระศาสดา; เพราะเหตแมน มหาบพตร๑ ธรรมทานนนแหละจงประเสรฐทสด. เพราะเหตนน พระ- ศาสดาจงตรสวา "สพพทาน ธมมทาน ชนาต. " อนง รสมรสเกดแตลาตนเปนตนทกชนด โดยสวนสงแมรสแหง สธาโภชนของเทพดาทงหลาย ยอมเปนปจจยแหงการยงสตวใหตกไปใน สงสารวฏ แลวเสวยทกขโดยแท. สวนพระธรรมรสกลาวคอโพธปกขย- ธรรม ๓๗ ประการ และกลาวคอโลกตรธรรม ๙ ประการนแหละ ประเสรฐกวารสทงปวง. เพราะเหตนน พระศาสดาจงตรสวา " สพพรส ธมมรโส ชนาต." อนง แมความยนดในบตร ความยนดในธดา ความยนดในทรพย ความยนดในสตร และความยนดมประเภทมใชอยางเดยวอนตางดวยความ ยนดในการฟอนการขบการประโคมเปนตน ยอมเปนปจจยแหงการยง สตวใหตกไปในสงสารวฏ แลวเสวยทกขโดยแท; สวนความอมใจ ซง เกดขน ณ ภายในของผแสดงกด ผฟงกด ผกลาวสอนกด ซงธรรม ยอม ใหเกดความเบกบานใจ ใหนาตาไหล ใหเกดขนชชน ความอมใจนน ยอมทาทสดแหงสงสารวฏ มพระอรหตเปนปรโยสาน; ความยนดใน ธรรม เหนปานนแหละ ประเสรฐกวาความยนดทงปวง. เพราะเหตนน พระศาสดา จงตรสวา "สพพรต ธมมรต ชนาต." สวนความสนไปแหงตณหา คอพระอรหตซงเกดขนในทสดแหง ๑. นาจะเปนบทเกน, เพราะใครไมสามารถทาเนอความเชนน ใหพระดารสของพระศาสดาได. ๒. Celestial food ambrosia อาหารทพย (อาหารของเทพดาในเรองนยาย ถอกนวาทาใหผบรโภคไมตาย ใหความงามและความหนมสาวอยชวนรนดร) ของเกนเครองดม อนโอชารส.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 328

ความสนไปแหงตณหา, พระอรหตนน ประเสรฐกวาทกอยางแท เพราะ ครอบงาวฏทกขแมทงสน. เพราะเหตนน พระศาสดาจงตรสวา " ตณหกขโย สพพทกข ชนาต." เมอพระศาสดา ตรสเนอความแหงพระคาถาน ดวยประการฉะน อยนนแล ธรรมาภสมยไดมแกสตว ๘ หมน ๔ พนแลว. แมทาวสกกะ ทรงสดบธรรมกถาของพระศาสดา ถวายบงคมพระ- ศาสดาแลว ทลวา พระเจาขา เพอประโยชนอะไร พระองคจงไมรบสงให ใหสวนบญแกพวกขาพระองค ในธรรมทานอนชอวาเยยมอยางน ? จาเดม แตนไป ขอพระองคไดโปรดตรสบอกแกภกษสงฆแลวรบสงให ๆ สวน บญแกพวกขาพระองคเถด พระเจาขา." พระศาสดา ทรงสดบคาของ ทาวเธอแลว รบสงใหภกษสงฆประชมกนแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย ตงแตวนนเปนตนไป พวกเธอทาการฟงธรรมใหญกด การฟงธรรมตาม ปกตกด กลาวอปนสนนกถากด โดยทสดแมการอนโมทนา แลวพง ใหสวนบญแกสตวทงปวง." เรองทาวสกกเทวราช จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 329

๑๑. เรองเศรษฐผไมบตร [๒๕๐]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภเศรษฐผชอวา อปตตกะ ตรสพระธรรมเทศนานวา "หนนต โภคา ทมเมธ " เปนตน.

ประวตครงยงมชวตของอปตตกเศรษฐ ดงไดสดบมา พระเจาปเสนทโกศลทรงสดบการทากาละของเศรษฐ นนแลว จงตรสถามวา " ทรพยสมบตทไรบตร จะถงแกใคร ?" ทรงสดบ วา " ถงแกพระราชา " จงใหนาทรพยจากเรอนของเศรษฐนน มาส ราชตระกล (กนเวลาถง) ๗ วน แลวจงเสดจเขาไปสสานกพระศาสดา เมอพระศาสดาตรสวา " ขอเชญมหาบพตร พระองคเสดจมาจากไหน หนอ ? แตยงวน " จงกราบทลวา " พระเจาขา คฤหบดผเปนเศรษฐ ในกรงสาวตถน ทากาละเสยแลว. ขาพระองคนาทรพยสมบตซงไรบตร นน ไปภายในราชสานกแลวจงมา. " เรองทงปวง พงทราบตามนยทมาในพระสตรนนแหละ. เมอพระราชากราบทลขอความอยางนวา "ไดยนวา เศรษฐนน เมอ เขานาโภชนะมรสเลศตาง ๆ เขาไปใหดวยถาดทอง กกลาววา ' พวกมนษย ยอมกนโภชนะชอวาเหนปานน (เทยวหรอ?), พวกเจาจะทาการเยาะเยย กบเราในเรอนนหรอ ?" เมอเขาเขาไปตงโภชนะไวใหกประหาร (มนษย เหลานน ) ดวยกอนดนและทอนไมเปนตน ใหหนไปแลว บรโภคขาว ปลายเกวยน มนาผกดองเปนท ๒ ดวยกลาววา ' นจงเปนโภชนะของพวก มนษย,' แมเมอเขาเขาไปตงผา ยาน และรมทนาพอใจไวให กประหาร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 330

มนษย (เหลานน) ดวยกอนดนและทอนไมเปนตน ใหหนไปแลว ทรง ผาปาน, มรมใบไมอนทรงไว (ถอไว) อย ยอมไปดวยรถเกา ๆ " พระศาสดาจงตรสเลาบรพกรรมของอปตตกเศรษฐนนวา :-

บรพกรรมของอปตตกเศรษฐ " มหาบพตร เรองเคยมมาแลว คฤหบดผเศรษฐนน ตอนรบ พระปจเจกพทธเจานามวาตครสข ดวยบณฑบาต, กลาววา ' ทานทงหลาย จงใหบณฑะแกสมณะ' ดงนแลว กลกจากอาสนะหลกไป. ไดยนวา เมอ เศรษฐนน ผไมมศรทธา ผโงเขลา กลาวอยางนนแลวหลกไป ภรรยา ของเขาผมศรทธาเลอมใส คดวา ' นานเทยวหนอ เราจงไดยนคาวา ' จงให ' จากปากของเศรษฐน, มโนรถของเรา จะเตมในวนน, เรา จกถวายบณฑบาต' แลวรบบาตรของพระปจเจกพทธเจา ไดใหเตมดวย โภชนะอนประณตแลวถวาย. ฝายเศรษฐนนกลบมา เหนพระปจเจก- พทธเจานน จงถามวา "สมณะทานไดอะไร ๆ แลวหรอ " แลวจบบาตร เหนบณฑบาตอนประณต กมความเดอดรอน จงคดอยางนวา " พวกทาส หรอพวกกรรมกรพงกนบณฑบาตน ยงดกวา, เพราะวา พวกเขา ครน กนบณฑบาตนแลว จกทาการงานใหเรา; สวนสมณะน ครนไปกนแลว กจกนอนหลบ; บณฑบาตของเราฉบหายเสยแลว" อนง เศรษฐนนปลง แลวซงบตรนอยคนหนงของพชายจากชวต เพราะเหตแหงทรพยสมบต. ไดยนวา เดกนนจบนวมอของเศรษฐนน เทยวไปอยกลาววา " ยานน เปนของบดาฉน, โคนกขอทาน." ลาดบนน เศรษฐคดวา " ในบดน เดกนยงกลาวอยางนกอน, กในกาลทเดกนถงความเจรญแลว ใครจก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 331

รกษาโภคทรพยทงหลายในเรอนนได" จงนาเดกนนไปสปา จบทคอ แลวบบคอเหมอนบบหวมน ใหตายแลวทโคนกอไมแหงหนง แลวทงเดก นนไวในทนนนนแหละ." นเปนบรพกรรมของเศรษฐนน.

สรปกรรมและผลแหงกรรมของเศรษฐ

เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสคานวา " มหาบพตร ดวย ผลแหงกรรมทคฤหบดผเศรษฐ ตอนรบพระปจเจกพทธเจานามวาตครสข ดวยบณฑบาตนนแล เศรษฐนนจงเขาถงสคตโลกสวรรคถง ๗ ครง; ดวย ผลทเหลออยแหงกรรมนนนนแล เศรษฐจงครองความเปนเศรษฐอยใน กรงสาวตถนแล ถง ๗ ครง. มหาบพตร ดวยผลแหงกรรมทคฤหบดผ เศรษฐนนใหทานแลว มความเดอดรอนในภายหลงวา ' พวกทาสหรอ กรรมกร พงบรโภคบณฑบาตนยงดกวา,' จตของเศรษฐนน จงไมนอม ไปเพอการบรโภคภตอยางฟมเฟอย, ไมนอมไปเพอการใชสอยผาอยาง ฟมเฟอย, ไมนอมไปเพอการใชสอยยานอยางฟมเฟอย ไมนอมไปเพอ บรโภคกามคณ ๕ อนดยง. มหาพตร ดวยผลแหงกรรมทคฤหบดผเศรษฐ นน ปลงแลวซงบตรนอยคนหนงของพชายจากชวต เพราะเหตแหง ทรพยสมบต; เศรษฐนนจงไหมแลวในนรกสนปเปนอนมาก สนรอยป เปนอนมาก สนพนปเปนอนมาก สนแสนปเปนอนมาก. ชนทงหลายยง ทรพยสมบตทไรบตรครงท ๗ นใหเขาสพระคลงหลวง ดวยผลอนเหลอ อยแหงกรรมนนแล. มหาบพตร อนงเลา บญเกาของคฤหบดผเศรษฐนน แล หมดสนแลว และบญใหมอนคฤหบดผเศรษฐนนไมสงสมแลว, มหา- บพตร กในวนน คฤหบดผเศรษฐไหมอยในมหาโรรวนรก."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 332

โภคะยอมฆาคนผทรามปญญา

พระราชาทรงสดบพระดารสของพระศาสดาแลว จงกราบทลวา " พระเจาขา นาอศจรรย นเปนกรรมอนหนก, เศรษฐนน เมอโภคะ ชอวามประมาณเทาน มอย ไมใชสอยดวยตนเองเลย, เมอพระพทธเจา เชนกบพระองค ประทบอยในวหารใกลๆ กมไดทาบญกรรม." พระศาสดาตรสวา " จรงเชนนน มหาบพตร ชอวาบคคลผมปญญา ทราม ไดโภคะทงหลายแลวยอมไมแสวงหานพพาน, อนง ตณหาซงเกด ขนเพราะอาศยโภคะทงหลาย ยอมฆาคนเหลานนสนกาลนาน" ดงนแลว ไดตรสพระคาถานวา:- ๑๑. หนนต โภคา ทมเมธ โน จ ปารคเวสโน โภคตณหาย ทมเมโธ หนต อเว อตตน. ตสโทสาน เขตตาน ราคโทสะ อย ปชา ตสมา ห วตราเคส ทนน โหต มหปผล. " โภคะทงหลาย ยอมฆาคนทรามปญญา, แต ไมฆาคนผแสวงหาฝงโดยปกต; คนทรามปญญา ยอมฆาตนเหมอนฆาผอน เพราะความทะยานอยาก ในโภคะ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บาทพระคาถาวา โน จ ปารคเวสโน ความวา แตโภคะทงหลาย ยอมไมฆาบคคลผแสวงหาฝงคอพระนพพานโดยปกต. บาทพระคาถาวา หนต อเว อตตน ความวา บคคลผม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 333

ทรามปญญา ยอมฆาตนเองดจฆาผอน เพราะความทะยานอยาก ซงเกด ขนเพราะอาศยโภคะทงหลาย. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแลว เรองเศรษฐผไมมบตร จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 334

๑๒. เรององกรเทพบตร [๒๕๑]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยบนแทนบณฑกมพลศลา ทรงปรารภ องกรเทพบตร ตรสพระธรรมเทศนานวา " ตณโทสาน เขตตาน " เปนตน.

ทานทเลอกใหพระพทธเจาตรสสรรเสรญ

ขาพเจาทาเรองใหพสดารแลวแล ในพระคาถาวา " เย ฌานปปสตา ธรา" เปนตน. สมจรงดงคาทขาพเจาปรารภอนทกเทพบตรกลาวไวใน เรองนนดงนวา : " ไดยนวา อนทกเทพบตรนนยงภกษาทพพหนง ทเขา นามาเพอตน ใหถงแลวแกพระอนรทธเถระผเขาไปสภายในหมบานเพอ บณฑบาต. บญนนของอนทกเทพบตรนน มผลมากกวาทานทองกร- เทพบตร ทาระเบยบแหงเตาประมาณ ๑๒ โยชน ถวายแลวสนหมนป" เพราะเหตนน อนทกเทพบตร จงกลาวอยางนน. เมออนทกเทพบตร กลาวอยางนนแลว พระศาสดาจงตรสวา " องกระ ชอวาการเลอกใหทาน ยอมควร, ทาน (ของอนทกะ) นน เปนของมผลมาก ดงพชทหวานดแลว ในนาด อยางนน, แตทานไมไดทาอยางนน, เพราะฉะนน ทานของทาน จงไมมผลมาก " เมอจะทรงประกาศเนอความน จงตรสวา :- " บคคลควรเลอกใหทาน ในเขตทตนใหแลว จะมผลมาก. เพราะการเลอกให พระสคตทรง สรรเสรญแลว: ทานทใหในทานผเปนทกขไณย- บคคลในชวโลกน เปนของมผลมากเหมอนพชท หวานในนาดฉะนน."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 335

เมอจะทรงแสดงธรรมใหยงขนไป จงไดทรงภาษตพระคาถาเหลา นวา :- ๑๒. ตณโทสาน เขตตาน โทสโทสา อย ปชา ตสมา ห วตโทเสส ทนน โหต มหปผล. ตณโทสาน เขตตาน โมหโทสา อย ปชา ตสมา ห วตโมเหส ทนน โหต มหปผล. ตณโทสาน เขตตาน อจฉาโทสา อย ปชา ตสมา ห วคตจเฉส ทนน โหต มหปผล. " นาทงหลายมหญาเปนโทษ, หมสตวนกมราคะ เปนโทษ; ฉะนนแล ทานทใหในทานผปราศจาก ราคะ จงมผลมาก. นาทงหลายมหญาเปนโทษ, หมสตวนมโทสะเปนโทษ; ฉะนนแล ทานทใหใน ทานผปราศจากโทสะ จงมผลมาก. นาทงหลายม หญาเปนโทษ, หมสตวนกมโมหะเปนโทษ; ฉะนน แล ทานทใหในทานผปราศจากโมหะ จงมผลมาก. นาทงหลายมหญาเปนโทษ, หมสตวนกมความอยาก เปนโทษ; ฉะนนแล ทานทใหในทานผปราศจาก ความอยาก จงมผลมาก."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ตณโทสาน ความวา ความจรงหญา ทงหลายมขาวฟางเปนตน เมองอกขน ยอมประทษรายนาแหงบพพณณ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 336

ชาต๑ และอปรณณชาต,๒ เพราะเหตนน นาเหลานนจงไมงอกงามมาก ได; ราคะเมอเกดขนในภายในแมแหงสตวทงหลาย ยอมประทษรายสตว ทงหลาย, เพราะเหตนน ทานทใหในคนทถกราคะประทษรายเหลานน จงเปนของไมมผลมาก; สวนทานทใหในพระขณาสพทงหลาย เปนของม ผลมาก; เพราะฉะนน สมเดจพระผมพระภาคเจา จงตรสวา " นาทงหลาย มหญาเปนโทษ, หมสตวนมราคะเปนโทษ; ฉะนนแล ทานทใหในทาน ผปราศจากราคะ จงเปนของมผลมาก." แมในคาถาทเหลอ กนยนแหละ. ในกาลจบเทศนา องกรเทพบตร และอนทกเทพบตร กดารงอย ในโสดาปตตผล, เทศนาไดเปนประโยชนแมแกเหลาเทพบตรผประชม กนแลว ดงนแล. เรององกรเทพบตร จบ. ตณหาวรรควรรณนา จบ. วรรคท ๒๔ จบ. ๑. บพพณณชาต=พชทจะพงกนออน ไดแกขาวทกชนด. ๒. อปรณณชาต=พชทจะพงกน ทหลง หรออาหาร คอถวและผกอน ๆ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 337

คาถาธรรมบท ภกขวรรค๑ท ๒๕

วาดวยทางเดนของภกษ [๓๕] ๑. ความสารวมทางตา เปนคณยงประโยชนให สาเรจ ความสารวมทางห เปนคณยงประโยชนให สาเรจ ความสารวมทางจมก เปนคณยงประโยชน ใหสาเรจ ความสารวมทางลน เปนคณยงประโยชน ใหสาเรจ ความสารวมทางกาย เปนคณยงประโยชน ใหสาเรจ ความสารวมทางใจ เปนคณยงประโยชน ใหสาเรจ ภกษผสารวมแลวในทวารทงปวง ยอม พนจากทกขทงปวงได. ๒. บณฑตทงหลาย กลาวบคคลผมมอสารวม แลว มเทาสารวมแลว มวาจาสารวมแลว มตน สารวมแลว ยนดในธรรมอนเปนไปภายใน มจต ตงมนแลว เปนคนโดดเดยว สนโดษวา เปนภกษ. ๓. ภกษใดสารวมปาก มปกตกลาวดวยปญญา ไมฟงซานแสดงอรรถและธรรม ภาษตของภกษนน ยอมไพเราะ. ๔. ภกษมธรรมเปนทมายนด ยนดแลวในธรรม ใครครวญอยซงธรรม ระลกถงธรรมอย ยอมไม เสอมจากพระสทธรรม. ๑. วรรคน มอรรถกถา ๒ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 338

๕. ภกษไมควรดหมนลาภของตน ไมควรเทยว ปรารถนาลาภของผอน ภกษเมอปรารภนาลาภของผ อน ไมประสบสมาธ ถาภกษแมเปนผมลาภนอย ก ไมดหมนลาภของตน เทพดาทงหลาย ยอมสรรเสรญ ภกษนนแล (วา) ผมอาชพหมดจด ไมเกยจคราน. ๖. ความยดถอในนามรปวาเปนของของเรา ไม มแกผใดโดยประการทงปวง อนง ผใดไมเศราโศก เพราะนามรปนนไมมอย ผนนแล เราเรยกวา ภกษ. ๗. ภกษใด มปกตอยดวยเมตตา เสอมใสใน พระพทธศาสนา ภกษนนพงบรรลบทอนสงบ เปนท เขาไประงบสงขารอนเปนสข ภกษ เธอจงวดเรอน เรอทเธอวดแลวจกถงเรว เธอตดราคะและโทสะได แลว แตนจกถงพระนพพาน ภกษพงตดธรรม ๕ อยาง พงละธรรม ๕ อยาง และพงยงคณธรรม ๕ ใหเจรญ ยง ๆ ขน ภกษผลวงกเลสเครองของ ๕ อยาง ได แลว เราเรยกวา ผขามโอฆะได ภกษ เธอจงเพง และอยาประมาท จตของเธออยาหมนไปในกามคณ เธออยาเปนผประมาทกลนกนกอนแหงโลหะ เธอ อยาเปนผอนกรรมแผดเผาอย คราครวญวา นทกข ฌานยอมไมมแกบคคลผไมมปญญา ปญญายอมไม มแกผไมมฌาน ฌานและปญญายอมมในบคคลใด บคคลนนแล ตงอยแลวในทใกลพระนพพาน ความ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 339

ยนดมใชของมอยแหงมนษย ยอมมแกภกษผเขาไป แลวสเรอนวาง ผมจตสงบแลว ผเหนแจงธรรมอย โดยชอบ ภกษพจารณาอย ซงความเกดขนและ ความเสอมไปแหงขนธทงหลาย โดยอาการใด ๆ เธอยอมไดปตและปราโมทยโดยอาการนน ๆ การ ไดปตและปราโมทยนน เปนธรรมอนไมตายของผร แจงทงหลาย ธรรมนคอ ความคมครองอนทรย ๑ ความสนโดษ ๑ ความสารวมในพระปาตโมกข ๑ เปนเบองตน ในธรรมอนไมตายนน มอยแกภกษผม ปญญาในพระศาสนาน เธอจงคบมตรทดงาม อาชวะอนหมดจด ไมเกยจคราน ภกษพงเปนผ ประพฤตในปฏสนถาร พงเปนผฉลาดในอาจาระ เพราะเหตนน เธอจกเปนผมากดวยปราโมทย กระ- ทาทสดแหงทกขได. ๘. ภกษทงหลาย พวกเธอจงปลดเปลองราคะ และโทสะเสย เหมอนมะลเครอปลอยดอกทงหลายท เหยวเสยฉะนน. ๙. ภกษผมกายสงบ มวาจาสงบ มใจสงบ ผ ตงมนดแลว มอามสในโลกอนคายเสยแลว เรา เรยกวา ผสงบระงบ. ๑๐. เธอจงตกเตอนตนดวยตน จงพจารณาด ตนนนดวยตน ภกษ เธอนนมสต ปกครองตนไดแลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 340

จกอยสบาย ตนแหละเหนนาถะของตน ตนแหละ เปนคตของตน เพราะฉะนน เธอจงสงวนตนให เหมอนอยางพอคามาสงวนมาตวเจรญฉะนน. ๑๑. ภกษผมากดวยความปราโมทย เลอมใส แลวในพระพทธศาสนา พงบรรลสนตบท เปนท เขาไปสงบสงขาร เปนสข. ๑๒. ภกษใดแล ยงหนมพากเพยรอยในพระ- พทธศาสนา ภกษนน ยอมยงโลกนใหสวาง ดจ พระจนทรทพนแลวจากหมอก (เมฆ) สวางอยฉะนน. จบภกขวรรคท ๒๕

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 341

๒๕. ภกขวรรควรรณนา ๑. เรองภกษ ๕ รป [๒๕๒]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษ ๕ รป ตรสพระธรรมเทศนานวา " จกขนา สวโร สาธ" เปนตน.

ภกษ ๕ รปรกษาทวารตางกน ดงไดสดบมา บรรดาภกษ ๕ รปนน รปหนง ๆ ยอมรกษาทวาร ทง ๕ มจกษทวารเปนตน รปละทวารเทานน. ตอมาวนหนง พวกเธอประชมกนแลว เถยงกนวา " ผมยอม รกษาทวารทรกษาเขาไดยาก, ผมยอมรกษาทวารทรกษาไดยาก" แลว กลาววา " พวกเราทลถามพระศาสดาแลว จกรเนอความน" จงเขาไป เฝาพระศาสดา กราบทลถามวา " พระเจาขา พวกขาพระองครกษาทวาร มจกษทวารเปนตนอย ยอมสาคญวา ' ทวารทตน ๆ รกษานนแล เปน สงทรกษาไดโดยยาก, บรรดาพวกขาพระองค ใครหนอแล ? ยอมรกษา ทวารทรกษาไดโดยยาก."

พระศาสดาทรงแกความเขาใจผดขอภกษ ๕ รป

พระศาสดาไมทรงยงภกษแมรปหนงใหนอยใจแลว ตรสวา "ภกษ ทงหลาย ทวารเหลานนแมทงหมด เปนสงทรกษาไดโดยยากแท; อก อยางหนงแล พวกเธอไมสารวมแลวทวารทง ๕ ในบดนเทานน หา มได, แมในกาลกอน พวกเธอกไมสารวมแลว; กพวกเธอไมประพฤต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 342

ในโอวาทของบณฑตทงหลาย ถงความสนไปแหงชวต กเพราะความท ทวารเหลานน อนตนไมสารวมแลวนนแล" อนภกษเหลานนทลวงวอน วา " เมอไร ? พระเจาขา" จงทรงยงเรองตกกสลชาดกใหพสดาร๑ แลว ตรสพระคาถานวา:- " เราทงหลาย ไมไดถงอานาจแหงรากษสทง- หลายเลย เพราะความเปนผตงมน ดวยความเพยร อนมน ในอบายเครองแนะนาของทานผฉลาด และ เพราะความเปนผขลาดตอภย, ความสวสด จากภย ใหญนน ไดมแลวแกเรา." ซงพระมหาสตวผไดรบอภเษกแลว ในเมอราชตระกลถงความสนไปแหง ชวต เพราะอานาจแหงรากษสทงหลาย ประทบนงเหนอราชอาสน ณ ภายใตเศวตฉตร ทอดพระเนตรดสรสมบตของพระองคแลว ตรสวา " ชอวาความเพยรน สตวทงหลายควรทาแท " แลวทรงเปลงดวยอานาจ แหงความเบกบาน ทรงประชมชาดกวา " แมกาลนน เธอทงหลายเปน ชน ๕ คน มอาวธในมอ แวดลอมพระมหาสตวซงเสดจออกไปเพอ ประโยชนจะยดเอาราชสมบตในเมองตกกสลา เดนทางไปไมสารวมแลว ในอารมณมรปารมณเปนตน ทรากษสทงหลายนาเขามา ดวยอานาจแหง ทวารมจกษทวารเปนตน ในระหวางทาง ไมประพฤตในโอวาทของ บณฑต แลดอย ถกรากษสทงหลายเคยวกน ถงความสนไปแหงชวต, ๑. ข. ชา. ๒๗/ขอ ๔๓. ปญจภรกชาดก. อรรถกถา. ๒/๓๕๓.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 343

สวนพระราชาผทรงสารวมในอารมณเหลานน ไมเออเฟอถงนางยกษณ ผมเพศดจเทพยดา แมตดตามไปอยขางหลง ๆ เสดจถงเมองตกกสลาโดย สวสดภาพ แลวถงความเปนพระราชา คอเราแล" แลวตรสวา " ธรรมดา ภกษ ควรสารวมทวารแมทงหมด, เพราะวา ภกษสารวมทวารเหลานน นนแล ยอมพนจากทกขทงปวงได" ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานนวา :- ๑. จกขนา สวโร สาธ สาธ โสเตน สวโร ฆาเนน สวโร สาธ สาธ ชวหาย สวโร กาเยน สวโร สาธ สาธ วาจาย สวโร มนสา สวโร สาธ สาธ สพพตถ สวโร สพพตถ สวโต ภกข สพพทกขา ปมจจต. " ความสารวมทางตา เปนคณยงประโยชนให สาเรจ, ความสารวมทางห เปนคณยงประโยชนให สาเรจ, ความสารวมทางจมก เปนคณยงประโยชน ใหสาเรจ, ความสารวมทางลน เปนคณยงประโยชน ใหสาเรจ, ความสารวมทางกาย เปนคณยงประโยชน ใหสาเรจ, ความสารวมทางวาจา เปนคณยงประ- โยชนใหสาเรจ, ความสารวมทางใจ เปนคณยง ประโยชนใหสาเรจ, ความสารวมในทวารทงปวง เปนคณยงประโยชนใหสาเรจ, ภกษผสารวมแลวใน ทวารทงปวง ยอมพนจากทกขทงปวงได."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 344

แกอรรถ

พงทราบวนจฉยในบทวา จกขนา เปนตน ในพระคาถานน ดง- ตอไปน :- กในกาลใด รปารมณมาสคลองในจกษทวารของภกษ, ในกาลนน เมอภกษไมยนดในอารมณทนาปรารถนา ไมยนรายในอารมณทไมนา ปรารถนา ไมยงความหลงใหเกดขนในเพราะความเพงเลงอนไมสมาเสมอ, ความสารวม คอความกน ไดแกความปด หมายถงความคมครอง ชอวา เปนกรยาอนภกษทาแลวในทวารนน; ความสารวมทางจกษนนเหนปาน นน ของภกษนน เปนคณยงประโยชนใหสาเรจ. นยแมในทวารอนม โสตทวารเปนตน กเหมอนกบนยน. กความสารวมหรอความไมสารวม ยอมไมเกดในทวารทงหลายม จกษทวารเปนตนเลย, แตความสารวมหรอความไมสารวมน ยอมไดใน วถแหงชวนจตขางหนา; จรงอย ในคราวนน ความไมสารวมเมอเกด ขนเปนอกศลธรรม ๕ อยางน คอ " ความไมเชอ ความไมอดทน ความ เกยจคราน ความหลงลมสต ความไมร " ยอมไดในอกศลวถ. ความ สารวมเมอเกดขนเปนกศลธรรม ๕ อยางน คอ " ความเชอ ความอดทน ความเพยร ความระลกได ความร" ยอมไดในกศลวถ. กปสาทกายกด โจปนกายกด ยอมไดในสองบทนวา " กาเยน สวโร " กคาวาปสาทกายและโจปนกาย แมทงสองนน คอกายทวาร นนเอง. ในกายทวารทงสองนน พระผมพระภาคเจาตรสความสารวมและ ความไมสารวมไวในปสาททวารเทยว. ตรสปาณาตบาต อทนนาทาน และ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 345

มจฉาจารซงมปสาททวารนนเปนทตงไวแมในโจปนทวาร. ทวารนน ชอ วาอนภกษไมสารวมแลว เพราะอกศลธรรมเหลานน ซงเกดขนอยใน อกศลวถ พรอมดวยปสาททวารและโจปนทวารเหลานน, ทวารนน ชอ วาเปนอนภกษสารวมแลว. เพราะวรตทงหลาย มเจตราเปนเครองเวน จากปาณาตบาตเปนตน ซงเกดขนอยในกศลวถ. โจปนวาจา ตรสไวแมในสองบทนวา " สาธ วาจาย " ทวารนน ชอวาอนภกษไมสารวมแลว เพราะวจทจรตทงหลายมมสาวาทเปนตน ซง เกดขนอย พรอมดวยโจปนวาจานน, ชอวา อนภกษสารวมแลว เพราะ วรตทงหลาย มเจตนาเปนเครองเวนจากมสาวาทเปนตน. มโนทจรตทงหลายมอภชฌาเปนตน กบดวยใจอนจากใจทแลนไป ยอมไมมแมในสองบทนวา "มนสา สวโร." แตทวารนน ชอวาอน ภกษไมสารวมแลว เพราะมโนทจรตทงหลายมอภชฌาเปนตนซงเกดขน อยในขณะแหงชวนจตในมโนทวาร, ชอวาอนภกษสารวมแลว เพราะ มโนสจรตทงหลายมอนภชฌาเปนตน (ซงเกดขนในขณะแหงชวนจตใน มโนทวาร). สองบทวา สาธ สพพตถ ความวา ความสารวมแมในทวาร ทงปวงมจกษทวารเปนตนเหลานน เปนคณยงประโยชนใหสาเรจ. ก พระผมพระภาคเจาทรงแสดงทวารทภกษสารวม ๘ อยาง และทวารทภกษ ไมสารวม ๘ อยาง ดวยพระพทธพจนเพยงเทาน. ภกษผตงอยในทวาร ทไมสารวม ๘ อยางนน ยอมไมพนจากทกขซงมวฏฏะเปนมลทงสน, สวน ภกษผตงอยในทวารทสารวม ยอมพนจากทกขซงมวฏฏะเปนมลแมทงสน;

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 346

เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา " สพพตถ สวโต ภกข สพพทกขา ปมจจต." ในกาลจบเทศนา ภกษ ๕ รปตงอยในโสดาปตตผล, เทศนาไดม ประโยชนแมแกมหาชนผประชมกนแลว ดงนแล. เรองภกษ ๕ รป จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 347

๒. เรองภกษฆาหงส [๒๕๓]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษผฆาหงส รปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " หตถสโต " เปนตน.

สองสหายออกบวช ดงไดสดบมา สหายสองคนชาวกรงสาวตถ ไดบรรพชาอปสมบท ใน (สานก) ภกษทงหลายแลว โดยมากเทยวไปดวยกน. ในวนหนง ภกษสองรปนนไปสแมนาอจรวด สรงนาแลวผงแดด อย ไดยนพดกนถงสาราณยกถา. ในขณะนน หงสสองตวบนมาโดย อากาศ.

ภกษรปหนงดดตาหงสดวยกอนกรวด ขณะนน ภกษหนมรปหนงหยบกอนกรวดแลวพดวา " ผมจกดด ตาของหงสตวหนง," ภกษนอกนกลาววา " ทานจกไมสามารถ." ภกษรปทหนง. ตาขางนจงยกไว, ผมจกดดตาขางโนน. ภกษรปทสอง. แมตาขางน ทานกจกไมสามารถ (ดด) เหมอนกน. ภกษรปทหนง. พดวา " ถาอยางนน ทานจงคอยด" แลวหยบ กรวดกอนทสอง ดดไปทางขางหลงของหงส. หงสไดยนเสยงกอนกรวด จงเหลยวด. ขณะนน เธอหยบกอนกรวดกลมอกกอนหนง แลวดดหงส ตวนนทตาขางโนน ใหทะลออกตาขางน. หงสรอง มวนตกลงแทบเทา ของภกษเหลานนนนแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 348

ภกษทงหลายตเตยนแลวทลแดพระศาสดา

ภกษทงหลาย ยนอยในทนน ๆ เหนแลว จงกลาววา " ผมอาย เธอบวชในพระพทธศาสนา ทาปาณาตบาต (นบวา) ทากรรมไมสมควร" แลวพาภกษทงสองรปนนไปเฝาพระตถาคต.

พระศาสดาประทานโอวาท

พระศาสดาตรสถามวา " ภกษ ไดยนวา เธอทาปาณาตบาตจรง หรอ ?" เมอเธอกราบทลวา " จรง พระเจาขา " จงตรสวา " ภกษ เธอ บวชในพระศาสนาทเปนเหตนาสตวออกจากทกข เหนปานน ไดทาแลว อยางน เพราะเหตอะไร ? บณฑตในปางกอน เมอพระพทธเจายงไม ทรงอบต อยในทามกลางเรอน ทาความรงเกยจในฐานะแมมประมาณ นอย, สวนเธอบวชในพระพทธศาสนาเหนปานน หาไดทาแมมาตรวา ความรงเกยจไม" อนภกษเหลานนทลออนวอนแลว ทรงนาอดตนทาน มา (ตรส) วา :-

ศล ๕ ชอกรธรรม " ในอดตกาล เมอพระเจาธนญชยเสวยราชสมบตอยในพระนคร ชออนทปตตะ ในแควนกร, พระโพธสตวถอปฏสนธในพระครรภของ พระอครมเหสของพระราชานน ถงความเปนผรเดยงสาแลวโดยลาดบ ทรงเรยนศลปะทงหลายในเมองตกกสลาแลว อนพระบดาทรงใหดารงใน ตาแหนงอปราช ในกาลตอมา โดยกาลเปนทลวงไปแหงพระบดา ไดรบ ราชสมบตแลว ไมทรงละเมดราชธรรมทง ๑๐ ประการ๑ ทรงประพฤต ๑. ราชธรรม ๑๐ คอ:- ทาน การให ๑ สล ศล ๑ ปรจจาค การบรจาค ๑ อาชชว ความ ซอตรง ๑ มททว ความออนโยน ๑ ตป ความเพยร ๑ อกโกธ ความไมโกรธ ๑ อวหสา ความไมเบยดเบยน ๑ ขนต ความอดทน ๑ อวโรธน ความไมพโรธ ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 349

อยในกรธรรมแลว. ศล ๕ ชอวากรธรรม. พระโพธสตวทรงรกษาศล ๕ นน ทาใหบรสทธ. พระชนน พระอครมเหส พระอนชา อปราช พราหมณปโรหต อามาตยผถอเชอก๑ นายสารถ เศรษฐ มหาอามาตย ผเปนขนคลง๒ คนรกษาประต นางวรรณทาส๓ ผเปนหญงงามเมอง ของพระโพธสตวนน ยอมรกษาศล ๕ เหมอนพระโพธสตว ดวยประการ ฉะน.

แควนกาลงคะเกดฝนแลง

เมอชนทง ๑๑ คนน รกษากรธรรมอยอยางนน, เมอพระราชา ทรงพระนามวากาลงคะ เสวยราชสมบตอยในพระนครทนตบร ในแควน กาลงคะ ฝนมไดตกในแควนของพระองคแลว . กชางมงคล ชอวาอญ- ชนาสภะของพระมหาสตว เปนสตวมบญมาก. ชาวแควนพากนกราบทล ดวยสาคญวา " เมอนาชางนนมาแลว ฝนจกตก." พระราชาทรงสงพวกพราหมณไป เพอตองการนาชางนนมา. พราหมณเหลานนไปแลว ทลขอชางกะพระมหาสตวแลว. เพอจะทรง แสดงอาการขอนของพราหมณเหลานน พระศาสดาจงตรสชาดก๔ในตก- นบาตนเปนตนวา :- " ขาแตพระองคผเปนใหญแหงชน ขาพระพทธ- เจาทงหลาย ทราบศรทธาและศลของพระองคแลว ขอพระราชทานแลกทองดวยชาง ซงมสดจดอกอญ- ชน ไปในแควนกาลงคะ." ๑. พนกงานรางวด. ๒. โทณมาปโก ผตวงวตถดวยทะนาน. โทณะหนงเทากบ ๔ อาฬหก. ๓. หญงคนใชรปงาม ๔. ข. ชา. ๒๗/ขอ ๔๒๗. กรธรรมชาดก. อรรถกถา. ๔/ ๑๑๙.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 350

กเมอพราหมณทงหลายนาชางมาแลว, เมอฝนไมตก, ดวยทรง สาคญวา "พระราชานนทรงรกษากรธรรม; เพราะฉะนน ฝนจงตกใน แควนของพระองค" พระเจากาลงคะ จงทรงสงพวกพราหมณและอามาตย ไปอก ดวยพระดารสวา " พวกทานจงจารกกรธรรมทพระราชานนรกษา ลงในแผนทองคาแลวนามา." เมอพราหมณและอามาตยเหลานนไปทลขอ อย, ชนเหลานนแมทงหมด นบแตพระราชาเปนตน กระทาอาการสกวา ความรงเกยจบางอยางในศลทงหลายของตน ๆ แลว หามวา " ศลของ พวกเราไมบรสทธ " ถกพราหมณและอามาตยเหลานนออนวอนหนกเขา วา " ความทาลายแหงศล หาไดมดวยเหตเพยงเทานไม" จงไดบอกศล ทงหลายของตน ๆ แลว.

พระเจากาลงคะทรงรกษากรธรรมฝนจงตก พระเจากาลงคะ ไดทอดพระเนตรกรธรรมทพวกพราหมณและ อามาตยจารกลงในแผนทองคานามา ทรงสมาทานบาเพญใหบรบรณดวย ด. ฝนจงตกในแควนของพระองค, แวนแควนไดเกษม มภกษาหาได โดยงายแลว. พระศาสดาครนทรงนาอดตนทานนมาแลว ทรงประชมชาดกวา:- " หญงแพศยาในครงนน ไดเปนนางอบลวรรณา, คนรกษาประต ไดเปนภกษชอวาปณณะ, อามาตยผ ถอเชอก ไดเปนกจจานภกษ, และอามาตยผเปน ขนคลง ไดเปนโกลตะ, เศรษฐในครงนน ไดเปน สารบตร, นายสารถ ไดเปนอนรทธะ, พราหมณ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 351

ไดเปนกสสปเถระ, อปราช ไดเปนนนทบณฑต, พระมเหส ไดเปนมารดาของราหล, พระชนน ได เปนพระนางมายาเทว, พระเจากร ไดเปนพระโพธ- สตว; พวกเธอจงจาชาดกไวดวยอาการอยางน" ดงนแลว ตรสวา " ภกษ บณฑตในครงกอน เมอความราคาญ แมมประมาณนอยเกดขนแลว, ทาศลเภทของตนใหเปนเครองรงเกยจแลว อยางน, สวนเธอ บวชในศาสนาของพระพทธเจาผเชนกบดวยเรา ยง ทาปาณาตบาตอย (นบวา) ไดทากรรมอนหนกยงนก; ธรรมดาภกษ ควร เปนผสารวมดวยมอ เทา และวาจา" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๒. หตถสโต ปาทสโต วาจาย สโต สตตตโม อชฌตตรโต สมาหโต เอโก สนตสโต ตมาห ภกข. " บณฑตทงหลาย กลาวบคคลผมมอสารวม แลว มเทาสารวมแลว มวาจาสารวมแลว มตน สารวมแลว ยนดในธรรมอนเปนไปภายใน มจต ตงมนแลว เปนคนโดดเดยว สนโดษวา " เปน ภกษ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา หตถสโต ความวา ชอวาผมมอ อนสารวมแลว เพราะความไมมการคะนองมอเปนตน* หรอการประหาร สตวเหลาอนเปนตนดวยมอ. ๑. การยงมอใหเลนเปนตน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 352

นยแมในบททสอง กเหมอนนยน. กชอวาผมวาจาอนสารวมแลว เพราะไมทาวจทจรต มพดเทจทาง วาจาเปนตน. บทวา สตตตโม คอผมอตภาพอนสารวมแลว, อธบายวา ผ ไมทาอาการแปลก มโคลงกาย สนศรษะ และยกคว เปนตน. บทวา อชฌตตรโต ความวา ผยนดในการเจรญกมมฏฐาน กลาวคอโคจรธรรมอนเปนไป ณ ภายใน. บทวา สมาหโต คอ ผมจตตงมนดวยดแลว. สองบทวา เอโก สนตสโต ความวา เปนผมปกตอยผเดยวยนด แลวดวยด คอมใจยนดแลวดวยอธคมแหงตน จาเดมแตการประพฤตใน วปสสนา. จรงอย พระเสขบคคลแมทกจาพวก ตงตนแตกลยาณปถชน ยอมยนดดวยอธคมแหงตน เพราะฉะนน จงชอวาผสนโดษ, สวนพระ- อรหนต เปนผยนดแลวโดยสวนเดยวแล; พระผมพระภาคเจาทรงหมาย เอาพระอรหนตนน จงตรสคานนวา " เอโก สนตสโต. " ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษฆาหงส จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 353

๓. เรองภกษชอโกกาลกะ [๒๕๔]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษชอ โกกาลกะ ตรสพระธรรมเทศนานวา " โย มขสโต " เปนตน.

พระโกกาลกะเกดในนรกเพราะดาพระอครสาวก เรองมาแลวในพระสตรวา๑ " ครงนนแล ภกษชอโกกาลกะ ได เขาไปเฝาโดยสถานททพระผมพระภาคเจาประทบอย " เปนตน. แมเนอ ความแหงเรองนน บณฑตพงทราบโดยนยทพระอรรถกถาจารยกลาวไว แลวในอรรถกถานนแล.ท กเมอพระโกกาลกะเกดในปทมนรก, ภกษทงหลายสนทนากนใน โรงธรรมวา " โอ ! ภกษชอโกกาลกะ ถงความพนาศแลว เพราะอาศย ปากของตน, กเมอเธอดาพระอครสาวกทงสองอยนนแล, แผนดนไดให ชองแลว." พระศาสดาเสดจมาแลวตรสถามวา " ภกษทงหลาย พวกเธอนง ประชมกนดวยกถาอะไร ในกาลบดน ?" เมอภกษทงหลายกราบทลวา " ดวยกถาชอน," จงตรสวา " ภกษทงหลาย ภกษชอโกกาลกะ ฉบหาย เพราะอาศยปากของตนในบดนเทานน หามได, แมในกาลกอน โกกาลกะ กฉบหายแลวเพราะอาศยปากของตนเหมอนกน" อนภกษทงหลายผใคร จะสดบเนอความนนทลออนวอนแลว เพอจะทรงประกาศเนอความนน ไดทรงนาอดตนทานมา (ตรส) วา:- ๑. ส. ส. ๑๕/๒๑๙. ข. ส. ๒๕/๔๕๘.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 354

หงสสองตวพาเตาผสหายไปถาของตน

ในอดตกาล เตาอาศยอยในสระแหงหนง ในหมวนตประเทศ. ลกหงสสองตวเทยวไปเพอหากนอย ทาความคนเคยกบเตานน เปนผ สนทสนมอยางแนนแฟน ในวนหนง จงถามเตาวา " เพอนเอย ทอย ของพวกเราในถาทอง บนพนแหงภเขาชอจตตกฏ ในหมวนตประเทศ เปนประเทศทนารนรมย, ทานจกไปกบพวกเราไหม ?" เตา. ฉนจกไปไดอยางไร ? หงส. พวกเราจกนาทานไป, ถาวาทานสามารถเพอจะรกษาปาก ไวได. เตา. เพอนเอย ฉนจกอาจ, ขอทานทงหลายจงพาฉน ไปเถด. หงสทงสองพดวา " ดละ" แลวใหเตาคาบทอนไมทอนหนง สวน ตนคาบปลายทงสองแหงทอนไมนน แลวบนไปสอากาศ.

เตาหลดจากทอนไมทคาบตกลงตาย พวกเดกชาวบาน เหนเตาถกหงสนาไปอยอยางนน จงพดกนวา " หงสสองตวนาเตาไปอยดวยทอนไม." เตาใครจะพดวา " ผวาสหาย ทงสองนาเราไปอย, ประโยชนอะไรของพวกเอง ในเพราะขอน อาย พวกเดกเปรตชวราย" จงปลอยทอนไมจากทตนคาบไวในเวลาถงสวน เบองบนพระราชนเวศน ในพระนครพาราณส เพราะความทหงสทงสอง เปนสตวมกาลงเรว จงตกลงไปในพระลานหลวงแตกเปนสองภาค.

การพดมากไมถกเวลาใหโทษ พระศาสดาครนทรงนาอดตนทานนมาแลว ทรงยงพหภาณชาดก๑

ในทกนบาตนใหพสดารวา :- ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๗๙. กจฉปชาดก. อรรถกถา. ๓/๒๓๕.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 355

" เตาเปลงวาจา ไดฆาตนแลวหนอ, เมอทอน ไมทตนคาบไวดแลว, กฆา (ตน) ดวยวาจาอนเปน ของ ๆ ตน. ขาแตพระองคผแกลวกลาประเสรฐใน หมคน บคคลเหนเหตแมนนแลว ควรเปลงวาจาทด ไมควรเปลงวาจาทลวงเลยเวลา. พระองคยอม ทอดพระเนตรเหนเตาตวถงความฉบหายเพราะพดมาก (มใชหรอ)" แลวตรสวา " ภกษทงหลาย ธรรมดาภกษพงเปนผสารวมปากประพฤต สมาเสมอ ไมฟงซาน มจตสงบ " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๓.โย มขสโต ภกข มนตภาณ อนทธโต อตถ ธมมจ ทเปต มธร ตสส ภาสต. " ภกษใด สารวมปาก มปกตกลาวดวยปญญา ไมฟงซาน แสดงอรรถและธรรม, ภาษตของภกษ นน ยอมไพเราะ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา มขสโต ความวา ชอวาผสารวม แลวดวยปาก เพราะไมพดคาเปนตนวา " เจาเปนคนชาตชว เจาเปนคน ทศล" แมกะคนทงหลายมทาสและคนจณฑาลเปนตน. บทวา มนตภาณ ความวา ปญญา พระผมพระภาคเจาตรสเรยก วา มนตา, ผมปกตพดดวยปญญานน. บทวา อนทธโต ไดแก ผมจตสงบแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 356

บาทพระคาถาวา อตถ ธมมจ ทเปต ความวา ยอมแสดง อรรถแหงภาษตและธรรมคอเทศนา. บทวา มธร ความวา ภาษตของภกษเหนปานนน ชอวาไพเราะ. สวนภกษใด ใหอรรถอยางเดยวถงพรอม, ไมใหพระบาลถงพรอม; ใหพระบาลอยางเดยวถงพรอม, ไมใหอรรถถงพรอม; กหรอไมใหทง สองอยางถงพรอม, ภาษตของภกษนน หาชอวาเปนภาษตทไพเราะไม. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษชอโกกาลกะ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 357

๔. เรองพระธรรมารามเถระ [๒๕๕]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระธรรมา- รามเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " ธมมารโม ธมมรโต" เปนตน.

พระภกษปรกษาเรองปรนพพานของพระศาสดา ดงไดสดบมา เมอพระศาสดาตรสบอกวา " การปรนพพานของ เราจกมโดยลวงไป ๔ เดอน ตงแตเดอนน , " ภกษหลายพนรปเทยวแวด ลอมพระศาสดาแลว. บรรดาภกษเหลานน ภกษผยงเปนปถชน ไมอาจเพอจะอดกลน นาตาไวได. ธรรมสงเวชเกดแกภกษผขณาสพแลว . ภกษทงปวงปรกษา กนวา " เราจกทาอยางไรหนอแล ?" ดงนแลว กเทยวไปโดยรวมกน เปนพวกๆ.

พระธรรมารามะไมเกยวของดวย สวนภกษรปหนง ชอวาธรรมารามะ ไมเขาไปสสานกของภกษ ทงหลาย, อนภกษทงหลายพดวา "อยางไร ? ผมอาย กไมใหแมคาตอบ คดวา " ขาววา พระศาสดาจกปรนพพานโดยลวงไป เตอน ๔ เดอน, สวนเรา เปนผมราคะยงไมไปปราศแลว เมอพระศาสดายงทรงพระชนมอยนแหละ จกพยายามบรรลพระอรหต" ดงนแลว กเปนผ ๆ เดยวเทานนอย นก คด ระลก ถงธรรมทพระศาสดาทรงแสดงแลว. ภกษทงหลายกราบทล (เรองนน) แตพระตถาคตวา "พระเจาขา พระธรรมรามะมไดมแมสกวา ความเยอใยในพระองค ไมทาแมสกวาการปรกษากบพวกขาพระองควา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 358

" ขาววา พระศาสดาจกปรนพพาน, พวกเราจกทา อยางไรกนเลา ?"

พระศาสนารบสงใหหาตว พระศาสดารบสงใหเรยกเธอมาแลว ตรสถามวา " ขาววา เธอทา อยางนน จรงหรอ ?" พระธรรมารามะ. จรง พระเจาขา. พระศาสดา. เพราะเหตอะไร ?. พระธรรมารามะ. ขาววา พระองคจกปรนพพานโดยกาลลวงไป เดอน, สวนขาพระองค เปนผมราคะไมไปปราศ, เมอพระองคยงทรง พระชนมอยนแหละ, ขาพระองคจกพยายามบรรลพระอรหต เพราะเหต นน ขาพระองคจงนก คด ระลก ถงธรรมทพระองคทรงแสดงแลวอย.

พระศาสดาทรงอนโมทนาดวย พระศาสดาประทานสาธการแกเธอวา " ดละ ๆ" แลวตรสวา " ภกษทงหลาย อนภกษผมความรกใครในเราแมรปอน พงเปนเชนภกษ ธรรมารามะนแหละ, แทจรง ภกษทงหลาย เมอทาการบชาดวยระเบยบ และของหอมเปนตน หาชอวาทาการบชาแกเราไม, ผปฏบตธรรมสมควร แกธรรมเทานน จงชอวาบชาเรา," ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๔. ธมมาราโม ธมมรใต ธมม อนวจนตย ธมม อนสสร ภกข สทธมมา น ปรหายต. " ภกษมธรรมเปนทมายนด ยนดแลวในธรรม ใครครวญอยซงธรรม ระลกถงธรรมอย ยอมไมเสอม จากพระสทธรรม."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 359

แกอรรถ

พงทราบวเคราะหในบทเหลานนวา :- ธรรมคอสมถะและวปสสนา เปนทมายนดของภกษนน เพราะอรรถวาเปนทอย เพราะเหตนน ชอวา ผมธรรมเปนทมายนด, ผยนดแลวในธรรมนนนนแล เพราะเหตนน จงชอวาผยนดแลวในธรรม, ชอวาผใครครวญอยซงธรรม เพราะนกถง ธรรมนนนนแหละบอย ๆ, อธบายวา ผนกถงธรรมนนอย. บทวา อนสสร ไดแก ระลกถงธรรมนนนนแหละอย. บทวา สทธมมา ความวา ภกษเหนปานนน ยอมไมเสอมจาก โพธปกขยธรรม ๓๗ ประเภท และจากโลกตรธรรม ๙. ในกาลจบเทศนา ภกษนนตงอยแลวในพระอรหต, เทศนาไดม ประโยชนแมแกผประชมกนแลว ดงนแล. เรองพระธรรมารามเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 360

๕. เรองภกษคบภกษผเปนฝกฝายผดรปใดรปหนง [๒๕๖]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภภกษผคบ ภกษผเปนฝกฝายผดรปใดรปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " สลาภ นาตมเยย " เปนตน.

ภกษคบภกษพวกพระเทวทตเพราะเหนแกลาภ ดงไดสดบมา ภกษผเปนฝกฝายพระเทวทตรปหนง ไดเปนสหาย ของภกษรปนน. ภกษผเปนฝกฝายของพระเทวทตนน เหนเธอเทยวไป เพอบณฑบาตกบภกษทงหลาย ทาภตกจแลว (กลบ) มา จงถามวา " ทาน ไปไหน ?." ภกษผเปนฝกฝายพระศาสดา. ผมไปสทชอโนนเพอเทยวบณฑบาต. ภกษผเปนฝกฝายพระเทวทต. ทานไดบณฑบาตแลวหรอ ? ภกษผเปนฝกฝายพระศาสดา. เออ เราไดแลว. ภกษผเปนฝกฝายพระเทวทต. ในทนแหละ พวกผมมลาภและ สกการะเปนอนมาก, ขอทานจงอยในทนแหละสก ๒-๓ วนเถด. เธออยในทนน ๒-๓ วนตามคาของภกษนนแลว กไดไปสทอย ของตนตามเดม. ครงนน ภกษทงหลายกราบทลเรองนนแดพระตถาคตวา " พระ- เจาขา ภกษนบรโภคลาภและสกการะทเกดขนแกพระเทวทต, เธอเปน ฝกฝายของพระเทวทต."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 361

พระศาสดารบสงใหเรยกภกษนนมาแลว ตรสถามวา " ไดยนวา เธอไดทาอยางนน จรงหรอ ?." ภกษ. จรง พระเจาขา, ขาพระองคอาศยภกษหนมรปหนงอยใน ทนน ๒-๓ วน; กแตวา ขาพระองคมไดชอบใจลทธของพระเทวทต.

ภกษควรยนดในลาภของตนเทานน

ครงนน พระผมพระภาคเจาตรสกะเธอวา " เธอไมชอบใจลทธ (ของพระเทวทต ) กจรง, ถงอยางนน เธอเทยวไปประหนงวาชอบใจ ลทธของชนผทเธอพบเหนแลวทเดยว; เธอทาอยางนนในบดนเทานนกหา มได, แมในกาลกอน เธอกเปนผเหนปานนนเหมอนกน," อนภกษ ทงหลายทลวงวอนวา " พระเจาขา ในบดน พวกขาพระองคเหนภกษน ดวยตนเองกอน, แตในกาลกอน ภกษนพอใจลทธของใครเทยวไป ? ขอพระองคโปรดตรสบอกแกพวกขาพระองคเถด," จงทรงนาอดตนทาน มา ทรงยงมหลามขชาดก๑ นใหพสดารวา :- " ชางชอมหลามข ฟงคาของพวกโจรกอนแลว เทยวฟาดบคคลผไปตามอย, แตพอฟงคาของสมณะ ผสารวมดแลว กเปนชางประเสรฐ ตงอยแลวในคณ ทงปวง." แลวตรสวา " ภกษทงหลาย ธรรมดาภกษเปนผยนดดวยลาภของตน เทานน, การปรารถนาลาภของผอน ไมสมควร, เพราะบรรดาฌาน วปสสนา มรรค และผลทงหลาย แมธรรมสกอยางหนงยอมไมเกดขน ๑. ข. ชา. ๒๗/๙. อรรถกถา. ๑/ ๒๗๙.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 362

แกภกษผปรารถนาลาภของผอน, แตคณชาตทงหลายมฌานเปนตน ยอม เกดขนแกภกษผยนดดวยลาภของตนเทานน" ดงนแลว เมอจะทรงแสดง ธรรม ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา :- ๕. สลาภ นาตมเยย นาเส ปหยจเร อเส ปหย ภกข สมาธ นาธคจฉต. อปปลาโภป เจ ภกข สลาภ นาตมต ต เว เทวา ปสสนต สทธาชว อตนทต. " ภกษไมควรดหมนลาภของตน, ไมควรเทยว ปรารถนาลาภของผอน, ภกษเมอปรารถนาลาภของ ผอน ยอมไมประสบสมาธ; ถาภกษแมเปนผมลาภ นอย กไมดหมนลาภของตน, เทพยดาทงหลาย ยอม สรรเสรญภกษนนแล (วา) ผมอาชพหมดจด ไม เกยจคราน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา สลาภ ไดแก ลาภทเกดขนแกตน. จรงอย ภกษผเวนการเทยวไปตามตามลาดบตรอก เลยงชพอยดวยการ แสวงหาอนไมสมควร ชอวาดหมน คอดแคลน ไดแก รงเกยจลาภของ ตน; เพราะเหตนน ภกษไมควรดหมนลาภของตน ดวยการไมทาอยาง นน. สองบทวา อเส ปหย ความวา ไมควรเทยวปรารถนาลาภ ของคนเหลาอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 363

บาทพระคาถาวา สมาธ นาธคจฉต ความวา กภกษเมอปรารถนา ลาภของชนเหลาอนอย ถงความขวนขวายในการทาบรขารมจวรเปนตน แกชนเหลานน ยอมไมบรรลอปปนาสมาธ หรออปจารสมาธ. บาทพระคาถาวา สลาภ นาตมต ความวา ภกษแมเปนผม ลาภนอย เมอเทยวไปตามลาดบตรอกโดยลาดบแหงตระกลสงและตา ชอวา ไมดแคลนลาภของตน. บทวา ต เว เปนตน ความวา เทพดาทงหลายยอมสรรเสรญ คอ ชมเชย ภกษนน คอผเหนปานนน ผชอวามอาชวะหมดจด เพราะความ เปนผมชวตเปนสาระ ชอวาผไมเกยจคราน เพราะความเปนผไมยอทอ ดวยอาศยกาลงแขงเลยงชพ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษคบภกษผเปนฝกฝายผดรปใดรปหนง จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 364

๖. เรองปญจคคทายกพราหมณ [๒๕๗]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพราหมณชอ ปญจคคทายก ตรสพระธรรมเทศนานวา " สพพโส นามรปสม" เปนตน.

เหตทพราหมณไดชอวาปญจคคทายก ดงไดสดบมา พราหมณนนยอมถวายทานชอเขตตคคะ๑ ในเวลา แหงนาขาวกลาอนตนเกบเกยวเสรจแลวนนแล, ในเวลาขนขาวลาน ก ถวายชอขลคคคะ,๒ ในเวลานวด กถวายทานชอขลภณฑคคะ,๓ ในเวลาเอา ขาวสารลงในหมอ กถวายทานชออกขลกคคะ,๔ ในเวลาทตนคดขาวใส ภาชนะ กถวายทานชอปาฏคคะ,๕ พราหมณยอมถวายทานอนเลศทง ๕ อยางน. พราหมณนน ชอวา ยงไมใหแกปฏคาหกผทมาถงแลว ยอมไม บรโภค. เพราะเหตนน เขาจงไดมชอวา "ปญจคคทายก" นนแล.

พระศาสดาเสดจไปโปรดพราหมณและภรรยา พระศาสดาทรงเหนอปนสยแหงผลทง ๓ ของพราหมณนน และ นางพราหมณของเขา จงไดเสดจไปในเวลาบรโภคของพราหมณ แลว ประทบยนอยทประต. แมพราหมณนนบายหนาไปภายในเรอน นง บรโภคอยทหนาประต, เขาไมเหนพระศาสดาผประทบยนอยทประต. ๑. ทานอนเลศในนา ๒. ทานอนเลศในลาน. ๓. ทานอนเลศในคราวนวด. ๔. ทาน อนเลศในคราวเทขาวสารลงหมอขาว. ๕. ทานอนเลศในคราวคดขาวสกใสภาชนะ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 365

สวนนางพราหมณของเขา กาลงเลยงดเขาอย เหนพระศาสดาจง คดวา " พราหมณน ถวายทานอนเลศในฐานะทง ๕ ( กอน ) แลวจง บรโภค, กบดน พระสมณโคดมเสดจมาประทบยนอยทประต; ถาวา พราหมณเหนพระสมณโคคมนแลว จกนาภตของตนไปถวาย, เราจก ไมอาจเพอจะหงตมเพอเขาไดอก." นางคดวา " พราหมณนจกไมเหน พระสมณโคดมดวยอาการอยางน" จงหนหลง๑ใหเพระศาสดา ไดยนกม ลงบงพระศาสดานนไวขางหลงพราหมณนน ประดจบงพระจนทรเตมดวง ดวยฝามอฉะนน. นางพราหมณยนอยอยางนนนนแหละ แลวกชาเลอง๒

ดพระศาสดาดวยหางตา ดวยคดวา " พระศาสดาเสดจไปแลวหรอยง."

พราหมณเหนพระศาสดา พระศาสดาไดประทบยนอยในทเดมนนเอง. สวนนางมไดพดวา " นมนตพระองคโปรดสตวขางหนาเถด " กเพราะกลวพราหมณจะไดยน, แตนางถอยไป แลวพดคอย ๆ วา " นมนตโปรดสตวขางหนาเถด." พระศาสดาทรงสนพระเศยร๓ดวยอาการอนทรงแสดงวา " เราจกไม ไป " เมอพระพทธเจาผเปนทเคารพของชาวโลก ทรงสนพระเศยรดวย อาการอนแสดงวา " เราจกไมไป," นางไมอาจอดกลนไวได จงหวเราะ ดงลนขน. ขณะนน พระศาสดาทรงเปลงพระรศมไปตรงเรอน. แมพราหมณ นงหนหลงใหแลวนนแล ไดยนเสยงหวเราะของนางพราหมณ และมอง เหนแสงสวางแหงพระรศมอนมวรรณะ ๖ ประการ จงไดเหนพระศาสดา. ๑. สตถ ปฏ ทตวา ใหซงหลงแดพระศาสดา. ๒. สตถาร อฑฒกขเกน โอโบเกส มอง ดพระศาสดาดวยตาครงหนง. ๓. เพงเพอจะพดอยางเดยว หาใสใจถงเสขยวตรไม.

.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 366

พราหมณถวายภตแดพระศาสดา

ธรรมดาวา พระพทธเจาทงหลายยงไมไดทรงแสดงพระองคแกชน ทงหลายผถงพรอมแลวดวยเหต ในบานหรอในปาแลว ยอมไมเสดจหลก ไป. แมพราหมณเหนพระศาสดาแลว จงพดวา " นางผเจรญ หลอน ไมบอกพระราชบตรผเสดจมาประทบยนอยทประตแกเรา ใหเราฉบหาย เสยแลว, หลอนทากรรมหนก" ดงนแลว กถอเอาภาชนะแหงโภชนะท ตนบรโภคแลวครงหนง ไปยงสานกพระศาสดา แลวกราบทลวา " ขาแต พระโคดมผเจรญ ขาพระองคถวายทานอนเลศในฐานะทง ๔ แลว จง บรโภค; แตสวนแหงภตสวนหนงเทานน อนขาพระองคแบงครงจาก สวนนบรโภค, สวนแหงภตสวนหนงยงเหลออย; ขอพระองคไดโปรด รบภตสวนนของขาพระองคเถด."

พราหมณเลอมใสพระดารสของพระศาสดา พระศาสดาไมตรสวา " เราไมมความตองการดวยภตอนเปนเดน ของทาน" ตรสวา " พราหมณ สวนอนเลศกด ภตททานแบงครงบรโภค แลวกด เปนของสมควรแกเราทงนน, แมกอนภตทเปนเดน เปนของ สมควรแกเราเหมอนกน, พราหมณ เพราะพวกเราเปนผอาศยอาหารท ผอนใหเลยงชพ เปนเชนกบพวกเปรต" แลวตรสพระคาถานวา:- " ภกษผอาศยอาหารทบคคลอนใหเลยงชพ ได กอนภตอนใดจากสวนทเลศกตาม จากสวนปาน กลางกตาม จากสวนทเหลอกตาม. ภกษนนเปนผ ไมควรเพอชมกอนภตนน, และไมเปนผตเตยน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 367

แลว ขบฉนกอนภตนน, ธรชรทงหลายยอมสรร- เสรญแมซงภกษนนวา เปนมน." พราหมณพอไดฟงพระคาถานน กเปนผมจตเลอมใส แลวคดวา " โอ ! นาอศจรรยจรง, พระราชบตรผชอวาเจาแหงดวงประทป มได ตรสวา ' เราไมมความตองการดวยภตอนเปนเดนของทาน' ยงตรสอยาง นน " แลวยนอยทประตนนเอง ทลถามปญหากะพระศาสดาวา " ขาแต พระโคดมผเจรญ พระองคตรสเรยกพวกสาวกของพระองควา ' ภกษ ' ดวยเหตเพยงเทาไร ? บคคลชอวา เปนภกษ."

คนผไมกาหนดไมตดในนามรปชอวาภกษ พระศาสดาทรงใครครวญวา " ธรรมเทศนาเชนไรหนอ ? จงจะ เปนเครองสบายแกพราหมณน" ทรงดารวา " ชนทงสองน ในกาล ของพระพทธเจาทรงพระนามวากลสป ไดฟงคาของภกษทงหลายผกลาว อยวา ' นามรป,' การทเราไมละนามรปแหละ แลวแสดงธรรมแกชน ทงสองนน ยอมควร" แลวจงตรสวา " พราหมณ บคคลผไมกาหนด ไมของอยในนามรป ชอวา เปนภกษ " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๖. สพพโส นามรปสม ยสส นตถ มมายต อสตา จ น โสจต ส เว ภกขต วจจต. " ความยดถอในนามรปวาเปนของ ๆ เรา ไมม แกผใดโดยประการทงปวง, อนง ผใดไมเศราโศก เพราะนามรปนนไมมอย, ผนนแล เราเรยกวา ภกษ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 368

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา สพพโส คอ ในนามรปทงปวงทเปน ไปแลวดวยอานาจขนธ ๕ คอนามขนธ ๔ มเวทนาเปนตน และรป ขนธ. บทวา มมายต ความวา ความยดถอวา ' เรา ' หรอวา ' ของเรา ไมมแกผใด. บาทพระคาถาวา อสตา จ น โสจต ความวา เมอนามรปนนถง ความสนและความเสอม ผใดยอมไมเศราโศก คอไมเดอดรอนวา " รป ของเราสนไปแลว ฯ ล ฯ วญญาณของเราสนไปแลว คอเหน (ตามความ เปนจรง) วา " นามรป ซงมความสนและความเสอมไปเปนธรรมดานแล สนไปแลว." บทวา ส เว เปนตน ความวา ผนน คอผเหนปานนน ไดแก ผเวนจากความยดถอในนามรปซงมอยวาเปนของเรากด ผไมเศราโศก เพราะนามรปนน ซงไมมอยกด พระศาสดาตรสเรยกวา ' ภกษ ' ในกาลจบเทศนา เมยและผวทงสองตงอยในพระอนาคามผลแลว, เทศนาไดมประโยชนแมแกชนผประชมกนแลว ดงนแล. เรองปญจคคทายกพราหมณ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 369

๗. เรองสมพหลภกษ [๒๕๘]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษมากรป ตรสพระธรรมเทศนานวา " เมตตาวหาร " เปนตน.

ประวตพระโสณกฏกณณะ ความพสดารวา ในสมยหนง เมอทานพระมหากจจานะอาศยกรรฆร- นคร ในอวนตชนบท อยทภเขาชอปวตตะ, อบาสกชอโสณกฏกณณะ เลอมใสในธรรมกถาของพระเถระ ใครจะบวชในสานกของพระเถระ แม ถกพระเถระพดหามถง ๒ ครงวา " โสณะ พรหมจรรยมภตหนเดยว นอน ผเดยว ตลอดชพ เปนสงทบคคลทาไดดวยยากแล" กเปนผเกดอตสาหะ อยางแรงกลาในการบรรพชา ในวาระท ๓ วงวอนพระเถระ บรรพชา แลว โดยลวงไป ๓ ปจงไดอปสมบท เพราะทกษณาปถชนบทมภกษ นอย เปนผใครจะเฝาพระศาสดาเฉพาะพระพกตร จงอาลาพระอปชฌายะ ถอเอาขาวทพระอปชฌายะใหแลวไปสพระเชตวนโดยลาดบ ถวายบงคม พระศาสดา ไดรบการปฏสนถารแลว ผอนพระศาสดาทรงอนญาตเสนา- สนะในพระคนธกฎเดยวกนทเดยว ใหราตรสวนมากลวงไปอยขางนอก๑

แลวเขาไปสพระคนธกฎในเวลากลางคน ใหสวนแหงกลางคนนนลวงไป แลวทเสนาสนะอนถงแลวแกตน ในเวลาใกลรงอนพระศาสดาทรงเชอเชญ แลว ไดสวดพระสตรหมดดวยกน ๑๖ สตร โดยทานองสรภญญะทจด เปนอฏฐกวรรค.๒

๑. อชโฌกาเส ในทกลางแจง. ๒. อฏกวคคกานต: อฏกวคคภตาน กามสตตาทน โสฬสสตตาน พระสตร ๑๖ สตร มกามสตรเปนตน ทจดเปนอฏฐกวรรค พระสตรเหลานมอย ใน ข. ส. ๒๕/๔๘๕-๕๒๓.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 370

ครงนน พระผมพระภาคเจาเมอจะทรงอนโมทนาเปนพเศษ จงได ประทานสาธการแกทานในเวลาจบสรภญญะวา " ดละ ๆ ภกษ." ภมมฏฐกเทพดา นาค และสบรรณ ฟงสาธการทพระศาสดา ประทานแลว ไดใหสาธการแลว; เสยงสาธการเปนอนเดยวกน ไดมแลว ตลอดพรหมโลกอยางนน ดวยประการดงน. ในขณะนน แมเทพดาผสงอยในเรอนของมหาอบาสกา ผเปน มารดาของพระเถระ ในกรรฆรนคร ในทสด (ไกล) ประมาณ ๑๒๐ โยชน แตพระเชตวนมหาวหาร กไดใหสาธการดวยเสยงอนดงแลว. ครงนน มหาอบาสกา ถามเทพดานนวา " นน ใครใหสาธการ ?" เทพดา. เราเอง นองหญง. มหาอบาสกา. ทานเปนใคร ? เทพดา. เราเปนเทพดา สงอยในเรอนของทาน. มหาอบาสกา. ในกาลกอนแตน ทานมไดใหสาธการแกเรา เพราะ เหตไร ? วนนจงให. เทพดา. เรามไดใหสาธการแกทาน. มหาอบาสกา. เมอเปนเชนนน ทานใหสาธการแกใคร ? เทพดา. เราใหแกพระโสณกฏกณณเถระ ผเปนบตรของทาน. มหาอบาสกา บตรของเราทาอะไร ? เทพดา. ในวนน บตรของทานอยในพระคนธกฎเดยวกนกบพระ- ศาสดา แลวแสดงธรรมแกพระศาสดา, พระศาสดาทรงสดบธรรมแหง บตรของทาน แลวกทรงเลอมใส จงไดประทานสาธการ, เพราะเหตนน แมเราจงใหสาธการแกพระเถระนน, กเพราะรบสาธการของพระสมมา-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 371

สมพทธเจา จงเกดสาธการเปนเสยงเดยวกนไปหมด นบตงตนแตภมมฏ- ฐกเทพดาตลอดถงพรหมโลก. มหาอบาสกา. นาย กบตรของเราแสดงธรรมแกพระศาสดา หรอ พระศาสดาแสดงแกบตรของเรา. เทพดา. บตรของทานแสดงธรรมแกพระศาสดา. เมอเทพดากลาวอยอยางนน, ปตมวรรณะ ๕ ประการ เกดขนแก อบาสกา แผไปทวสรระทงสน. ครงนน มหาอบาสกานนไดมความคด อยางนวา " หากวา บตรของเราอยในพระคนธกฎเดยวกนกบพระศาสดา แลวยงสามารถแสดงธรรมแกพระศาสดาได, กจกสามารถใหแสดงธรรม แมแกเราไดเหมอนกน, ในเวลาบตรมาถง เราจกใหทาการฟงธรรมกน แลวฟงธรรมกถา."

พระโสณะทลขอพร ๕ ประการกะพระศาสดา

ฝายพระโสณเถระแล เมอพระศาสดาประทานสาธการแลว, คดวา " เวลาน เปนเวลาสมควรทจะกราบทลขาวทพระอปชฌายะใหมา" ดงน แลว จงทลขอพร ๕ ประการ๑ กะพระผมพระภาคเจา ตงตนแตการ อปสมบทดวยคณะสงฆมภกษผทรงวนยเปนท ๕ ในชนบททงหลายซงตง อยปลายแดนแลว อยในสานกของพระศาสดา ๒-๓ วนเทานน ทลลา พระศาสดาวา " ขาพระองคจกเยยมพระอปชฌายะ" ไดออกจากพระ- เชตวนวหาร ไปสสานกพระอปชฌายะโดยลาดบ. ๑. ขอใหอปสมบทดวยคณะเพยง ๕ รปได ๑ ขอใหใชรองเทาหลายชนได ๑ ขอใหอาบนาได เนองนตย ๑ ขอใหใชเครองปลาดททาดวยหนงได ๑ ( ๔ ขอนเฉพาะในปจจนตชนบท) ม มนษยสงถวายจวรแกภกษอยนอกสมา ภกษผรบสงจงมาบอกใหเธอรบ แตเธอรงเกยจไมยอม รบ ดวยกลวเปนนสสคคย ขออยาใหเปนนสสคคย ๑. มหาวคค ๕/๓๔.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 372

ในวนรงขน พระเถระพาทานเทยวไปบณฑบาต ไดไปถงประต เรอนของอบาสกาผเปนมารดา. ฝายอบาสกานน เหนบตรแลวกดใจ ไหวแลว องคาสโดยเคารพ แลวถามวา " พอ ไดยนวา คณอยในพระคนธกฎเดยวกนกบพระศาสดา แลวแสดงธรรมกถาแกพระศาสดา จรงหรอ ? " พระโสณะ. เรองน ใครบอกแกโยม ? อบาสกา. มหาอบาสกา. พอ เทวดาผสงอยในเรอนน ใหสาธการดวยเสยง อนดง, เมอโยมถามวา ' นนใคร ' กกลาววา ' เราเอง ' แลวบอกอยาง นนนนแหละ, เพราะฟงเรองนน โยมจงไดมความคดอยางนวา ' ถาวา บตรของเราเสดงธรรมกถาแกพระศาสดาไดไซร, กจกอาจแสดงธรรม แมแกเราได. ' ครงนน มหาอบาสกากลาวกะพระโสณะนนวา " พอ เพราะคณ แสดงธรรมเฉพาะพระพกตรของพระศาสดาไดแลว, คณกจกอาจแสดง แมแกโยมไดเหมอนกน, ในวนชอโนน โยมจกใหทาการฟงธรรมกน แลวจกฟงธรรมของคณ" พระโสณะรบนมนตแลว. อบาสกาคดวา " เราถวายทานแกภกษสงฆ ทาการบชาแลวจกฟง ธรรมกถาแหงบตรของเรา" จงไดตงใหหญงทาสคนเดยวเทานนใหเปน คนเฝาเรอน แลวไดพาเอาบรวารชนทงสนไป เพอฟงธรรมกถาของ บตรผจะกาวขนสธรรมาสนทประดบประดาไวแลว ในมณฑปทตนให สรางไวภายในพระนคร เพอประโยชนแกการฟงธรรม แสดงธรรมอย.

พวกโจรเขาปลนเรอนมหาอบาสกา

กในเวลานน พวกโจร ๙๐๐ เทยวมองหาชองในเรอนของอบาสกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 373

นนอย. กเรอนของอบาสกานน ลอมดวยกาแพง ๗ ชน ประกอบดวย ซมประต ๗ ซม. เขาลามสนขทดไวในทนน ๆ ทกๆ ซมประต; อนง เขาขดคไวในทนาตกแหงชายคาภายในเรอน แลวกใสดบกจนเตม, เวลา กลางวน ดบกนนปรากฏเปนประดจวาละลายเดอดพลานอยเพราะแสง แดด (เผา), ในเวลากลางคน ปรากฏเปนกอนแขงกระดาง, เขาปก ขวากเหลกใหญไวทพนในระหวางดนนตด ๆ กนไป. พวกโจรเหลานน ไมไดโอกาส เพราะอาศยการรกษาน และเพราะอาศยความทอบาสกาอย ภายในเรอน วนนนทราบความอบาสกานนไปแลว จงขดอโมงคเขาไป สเรอน โดยทางเบองลางแหงดดบกและขวากเหลกทเดยว แลวสงหวหนา โจรไปสสานกของอบาสกานน ดวยสงวา " ถาวาอบาสกานน ไดยนวา พวกเราเขาไปในทนแลว กลบมงหนามายงเรอน, ทานจงฟนอบาสกานน ใหตายเสยดวยดาบ." หวหนาโจรนน ไดไปยนอยในสานกของอบาสกา นน. ฝายพวกโจร จดไฟใหสวางในภายในเรอน แลวเปดประตหองเกบ กหาปณะ. นางทาสนนเหนพวกโจรแลว จงไปสสานกอบาสกา บอกวา " คณนาย โจรเปนอนมากเขาไปสเรอน งดประตหองเกบกหาปณะ แลว." มหาอบาสกา. พวกโจรจงขนเอากหาปณะทตนคนพบแลวไปเถด, เราจะฟงธรรมกถาแหงบตรของเรา, เจาอยาทาอนตรายแกธรรมของเรา เลย, เจาจงไปเรอนเสยเถด. ฝายพวกโจร ทาหองเกบกหาปณะใหวางเปลาแลว จงงดหองเกบ เงน. นางทาสนนกมาแจงเนอความแมนนอก. อบาสกาพดวา " พวกโจร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 374

จงขนเอาทรพยทตนปรารถนาไปเถด, เราจะฟงธรรมกถาแหงบตรของเรา เจาอยาทาอนตรายแกเราเลย" แลวกสงนางทาสนนออกไปอก. พวกโจรทาแมหองเกบเงนใหวางเปลาแลว จงงดหองเกบทอง. นางทาสนนกไปแจงเนอความนนแกอบาสกาแมอก. ครงนน อบาสกาเรยกนางทาสมา แลวพดวา " ชะนางตวด เจา มาสานกเราหลายครงแลว แมเราสงวา ' พวกโจรจงขนเอาไปตามชอบใจ เถด, เราจะฟงธรรมกถาแหงบตรของเรา, เจาอยาทาอนตรายแกเราเลย ' กหาเออเฟอถอยคาของเราไม ยงขนมาซา ๆ ซาก ๆ ราไป, ทน ถาเจา จกมา, เราจกรสงทควรทาแกเจา, เจาจงกลบบานเสยเถด" แลวสงให กลบ.

ธรรมยอมรกษาผประพฤตธรรม นายโจรฟงถอยคาของอบาสกานนแลว คดวา " เมอพวกเรานาสง ของ ๆ หญงเหนปานนไป, สายฟาพงตกฟาดกระหมอม" ดงนแลว จงไป สานกพวกโจร สงวา " พวกทานจงขนเอาสงของ ๆ อบาสกาไปไวตาม เดมโดยเรว." โจรเหลานน ใหหองเกบกหาปณะเตมดวยกหาปณะ ให หองเกบเงนและทองเตมไปดวยเงนและทองแลว. ไดยนวา ความทธรรม ยอมรกษาบคคลผประพฤตธรรมเปนธรรมดา, เพราะเหตนนแล พระ- ผมพระภาคเจาจงตรสวา :- " ธรรมแล ยอมรกษาบคคลผประพฤตธรรม, ธรรมทบคคลประพฤตดแลว ยอมนาความสขมาให, นเปนอานสงสในธรรมทบคคลประพฤตดแลว: ผม ปกตประพฤตธรรม ยอมไมไปสทคต."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 375

พวกโจรไดไปยนอยในทเปนทฟงธรรม. ฝายพระเถระแสดงธรรม แลว เมอราตรสวาง จงลงจากอาสนะ. ในขณะนนหวหนาโจรหมอบลง แทบเทาของอบาสกา พดวา " คณนาย โปรดอดโทษแกผมเถด." อบาสกา. นอะไรกน ? พอ. หวหนาโจร. ผมผกอาฆาตในคณนาย ประสงคจะฆาคณนาย จง ไดยน (คม) อย. อบาสกา. พอ ถาเชนนน ฉนอดโทษให.

พวกโจรเลอมใสขอบวชกะพระโสณะ แมพวกโจรทเหลอ กไดทาอยางนนเหมอนกน เมออบาสกาพดวา " พอทงหลาย ฉนอดโทษให" จงพดวา " คณนาย ถาวาคณนายอดโทษ แกพวกผมไซร, ขอคณนายให ๆ บรรพชาแกพวกผม ในสานกแหงบตร ของคณนายเถด." อบาสกานนไหวบตรแลว พดวา " พอ โจรพวกน เลอมใสในคณของโยม และธรรมกถาของคณแลว จงพากนขอบรรพชา, ขอคณจงใหโจรพวกนบวชเถด. " พระเถระพดวา " ดละ " แลวใหตดชายผาทโจรเหลานนนงแลว ใหยอมดวยดนแดง ใหพวกเขาบวชแลว ใหตงอยในศล. แมในเวลาท พวกเขาอปสมบทแลว พระเถระไดใหพระกมมฏฐานตาง ๆ แกภกษเหลา นนรอยละอยาง. ภกษ ๙๐๐ รปนนเรยนพระกมมฏฐาน ๙ อยางตาง ๆ กน แลวพากนขนไปสภเขาลกหนง นงทาสมณธรรมใตรมไมนน ๆ แลว. พระศาสดา ประทบนงอยในพระเชตวนมหาวหารอนไกลกนได ๑๒๐ โยชนนนแล ทรงเลงดภกษเหลานนแลว ทรงกาหนดพระธรรมเทศนา ดวยอานาจแพงความประพฤตของเธอเหลานน ทรงเปลงพระรศมไป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 376

ประหนงวาประทบนงตรสอยในทเฉพาะหนา ไดทรงภาษตพระคาถา เหลานวา :- ๗. เมตตาวหาร โย ภกข ปสนโน พทธสาสเน อธคจเฉ ปท สนต สงขารปสม สข. สจ ภกข อม นาว สตตา เต ลหเมสสต เฉตวา ราคจ โทสจ ตโต นพพานเมหส. ปจ ฉนเท ปจ ชเห ปจ อตตร ภาวเย ปจสงคาตโค ภกข โอฆตณโณต วจจต. ฌาย ภกข มา จ ปมาโท มา เต กามคเณ ภมสส จตต มา โลหคฬ คล ปมตโต มา กนท ทกขมทนต ฑยหมาโน. นตถ ณาน อปสส ปญา นตถ อฌายโต ยมห ฌานจ ปญา จ ส เว นพพานสนตเก. สาคาร ปวฏสส สนตจตตสส ภกขโน อมานส รต โหต สมมา ธมม วปสสโต. ยโต ยโต สมมสต ขนธาน อทยพพย ลภต ปตปาโมชช อธ ปสส ภกขโน ตตายมาท ภวต อธ ปสส ภกขโน อนทรยคตต สนตฏ ปาตโมกเข จ สวโร มตเต ภชสส กลยาเณ สทธาชเว อตนทเต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 377

ปฏสนถารวตตยสส อาจารกสโล สยา ตโต ปาโมชชพหโล ทกขสสนต กรสสต. " ภกษใด นปกตอยดวยเมตตา เลอมใสในพระ- พทธศาสนา, ภกษนน พงบรรลบทอนสงบ เปนท เขาไประงบสงขาร อนเปนสข. ภกษ เธอจงวดเรอ น, เรอทเธอวดแลว จกถงเรว; เธอตดราคะและ โทสะไดแลว แตนนจกถงพระนพพาน. ภกษพงตด ธรรม ๕ อยาง พงละธรรม ๕ อยาง และพงยงคณ ธรรม ๕ ใหเจรญยง ๆ ขน, ภกษผลวงกเลสเครอง ของ ๕ อยางไดแลว เราเรยกวา ผขามโอฆะได. ภกษ เธอจงเพงและอยาประมาท, จตของเธออยา หมนไปในกามคณ, เธออยาเปนผประมาทกลนกน กอนแหงโลหะ, เธออยาเปนผอนกรรมแผดเผาอย คราครวญวา ' นทกข.' ฌานยอมไมมแกบคคลผ ไมมปญญา, ปญญายอมไมมแกผไมมฌาน. ฌาน และปญญายอมมในบคคลใด, บคคลนนแล ตงอย แลวในทใกลพระนพพาน. ความยนดมใชของมอย แหงมนษย ยอมมแกภกษผเขาไปแลวสเรอนนาง ผมจตสงบแลว ผเหนแจงธรรมอยโดยชอบ. ภกษ พจารณาอย ซงความเกดขนและควานเสอมไปแหง ขนธทงหลายโดยอาการใด ๆ, เธอยอมไดปตและ ปราโมทยโดยอาการนน ๆ, การไดปตและปราโมทย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 378

นน เปนธรรมอนไมตายของผรแจงทงหลาย, ธรรม น คอความคมครองซงอนทรย ๑ ความสนโดษ ๑ ความสารวมในพระปาตโมกข ๑ เปนเบองตนใน ธรรมอนไมตายนน มอยแกภกษผมปญญาในพระ- ศาสนาน. เธอจงคบมตรทดงาม มอาชวะอนหมด จด มเกยจคราน. ภกษพงเปนผประพฤตในปฏ- สนถาร พงเปนผฉลาดในอาจาระ; เพราะเหตนน เธอจกเปนผมากดวยปราโมทย กระทาทสดแหง ทกขได."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา เมตตาวหาร ความวา บคคลผทากรรม ในพระกมมฏฐานอนประกอบดวยเมตตาอยกด ผยงฌานหมวด ๓ และ หมวด ๔ ใหเกดขนดวยอานาจแหงเมตตาแลวดารงอยกด ชอวา ผมปกต อยดวยเมตตาโดยแท. คาวา ปสนโน ความวา กภกษใดเปนผเลอมใสแลว, อธบายวา ยอมปลกฝงความเลอมใสลงในพระพทธศาสนานนแล. สองบทวา ปท สนต นน เปนชอแหงพระนพพาน. จรงอย ภกษ ผเหนปานนน ยอมบรรล, อธบายวา ยอมประสบโดยแท ซงพระนพพาน อนเปนสวนแหงความสงบ ชอวาเปนทเขาไประงบสงขาร เพราะความ ทสงขารทงปวงเปนสภาพระงบแลว ซงมชออนไดแลววา ' สข ' เพราะ ความเปนสขอยางยง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 379

บาทพระคาถาวา สจ ภกข อม นาว ความวา ภกษเธอจงวด เรอ กลาวคออตภาพน ซงมนาคอมจฉาวตกทงเสย. บาทพระคาถาวา สตตา เต ลหเมสสต ความวา เหมอนอยางวา เรอทเพยบแลวดวยนาในมหาสมทรนนแล ชอวาอนเขาวดแลว เพราะ ความทนาอนเขาปดชองทงหลายวดแลว เปนเรอทเบา ไมอปปางใน มหาสมทร ยอมแลนไปถงทาไดเรวฉนใด; เรอคออตภาพแมของทานน ทเตมแลวดวยนาคอมจฉาวตกกฉนนน ชอวาอนเธอวดแลว เพราะความ ทนาคอมจฉาวตก ซงเกดขนแลว อนเธอปดชองทงหลายมจกษทวาร เปนตน ดวยความสารวม วดออกแลวจงเบา ไมจมลงในสงสารวฏ จก พลนถงพระนพพาน. บทวา เฉตวา เปนตน ความวา เธอจงตดเครองผกคอราคะและ โทสะ, ครนตดเครองผกเหลานนแลว จกบรรลพระอรหต, อธบายวา แตนน คอในกาลตอมา จกบรรลอนปาทเสสนพพาน. สองบทวา ปจ ฉนเท คอ พงตดสงโยชนอนมในสวนเบองตา ๕ อยาง อนยงสตวใหถงอบายชนตา ดวยหมวด ๓ แหงมรรคชนตา ดจ บรษตดเชอกอนผกแลวทเทาดวยศสตราฉะนน. สองบทวา ปจ ชเห ความวา พงละ คอทง, อธบายวา พงตด สงโยชนอนมในสวนเบองบน ๕ อยาง อนยงสตวใหถงเทวโลกชนสง ดวยพระอรหตมรรค ดจบรษตดเชอกอนรดไวทคอฉะนน. บาทพระคาถาวา ปจ อตตร ภาวเย คอ พงยงอนทรย ๕ ม ศรทธาเปนตนใหเจรญยง เพอประโยชนแกการละสงโยชนอนมในสวน เบองบน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 380

บทวา ปจสงคาตโค ความวา เมอเปนเชนนน ภกษชอวาผลวง กเลสเครองของ ๕ อยางได เพราะกาวลวงกเลสเครองของ คอราคะ โทสะ โมหะ มานะ และทฏฐ ๕ อยาง พระศาสดาตรสเรยกวา " ผขาม โอฆะได;" อธบายวา ภกษนน พระศาสดาตรสเรยกวา " ผขามโอฆะ ๔ ไดแทจรง." สองบทวา ฌาย ภกข ความวา ภกษ เธอจงเพงดวยอานาจแหง ฌาน๑ ๒ และชอวา อยาประมาทแลว เพราะความเปนผมปกตไมประมาท ในกายกรรมเปนตนอย. บทวา ภมสส คอ จตของเธอ จงอยาหมนไปในกามคณ ๕ อยาง. บทวา มา โลหคฬ ความวา กชนทงหลายผประมาทแลวดวยความ เลนเลอมปลอยสตเปนลกษณะ ยอมกลนกนกอนโลหะทรอนแลวในนรก, เพราะฉะนน เราจงกลาวกะเธอ: เธออยาเปนผประมาท กลนกนกอน โลหะ, อยาถกไฟแผดเผาในนรก คราครวญวา " นทกข นทกข." สองบทวา นตถ ฌาน ความวา ชอวาฌาน ยอมไมมแกผหา ปญญามได ดวยปญญาเปนเหตพยายามอนยงฌานใหเกดขน. สองบทวา นตถ ปา ความวา กปญญาซงมลกษณะทพระผม- พระภาคเจาตรสไววา " ภกษผมจตตงมนแลว ยอมร ยอมเหนตามความ เปนจรง" ยอมไมมแกบคคลผไมเพง. บาทพระคาถาวา ยมห ฌานจ ปา จ ความวา ฌานและ ปญญาแมทงสองนมอยในบคคลใด, บคคลนนชอวาตงอยแลวในทใกล แหงพระนพพานโดยแททเดยว. ๑. อารมมณปนชฌาน และลกขณปนชฌาน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 381

บาทพระคาถาวา สาคาร ปวฏสส คอ ผไมละพระกมมฏฐาน นงอย ดวยการทาพระกมมฏฐานไวในใจในโอกาสทสงดบางแหงนนแล. บทวา สนตจตตสส คอ ผมจตอนสงบแลว. บทวา สมมา เปนตน ความวา ความยนดมใชเปนของมอยแหง มนษย กลาวคอวปสสนากด ความยนดอนเปนทพย กลาวคอสมาบต ๘ กด ยอมม อธบายวา ยอมเกดขนแกบคคลผเหนแจงซงธรรมโดยเหต โดยการณ. บาทพระคาถาวา ยโต ยโต สมมสต ความวา ทากรรมใน อารมณ ๓๘ ประการ โดยอาการใด ๆ, คอทากรรมในกาลทงหลาย มกาลกอนภตเปนตน ในกาลใด ๆ ทตนชอบใจแลว, หรอทากรรมใน พระกมมฏฐานทตนชอบใจแลว ชอวายอมพจารณาเหน. บทวา อทยพพย คอ ซงความเกดขนแหงขนธ ๕ โดยลกษณะ ๒๕๑ และความเสอมแหงขนธ ๕ โดยลกษณะ ๒๕๒ เหมอนกน. บทวา ปตปาโมชช คอ เมอพจารณาความเกดขนและความเสอม ไปแหงขนธทงหลายอยางนนอย ชอวายอมไดปตในธรรมและปราโมทยใน ธรรม. บทวา อมต ความวา เมอนามรปพรอมทงปจจย เปนสภาพ ปรากฏตงขนอย ปตและปราโมทยทเกดขนแลวนน ชอวาเปนอมตะของ ๑. รปเกดขนเพราะอวชชา. ๒. . .เพราะตณหา. ๓. . .เพราะกรรม. ๔. . .เพราะอาหาร ๕. ความเกดขนของรปอยางเดยว ไมอาศยเหตปจจย. สวนเวทนา สญญา สงขาร วญญาณ กเหมอนกน ตางแตขอ ๔ ใหเปลยนวา เกดขนเพราะผสสะ วญญาณเกดขนเพราะนามรป ๕x๕ จงเปน ๒๕. ๒. ในลกษณะความเสอม พงทราบโดยนบตรงกนขาม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 382

ทานผรทงหลาย คอของผเปนบณฑตโดยแท เพราะความทปตและ ปราโมทยเปนธรรมทใหสตวถงอมตมหานพพาน. บาทพระคาถาวา ตตรายมาท ภวต คอ นเปนเบองตน คอปต และปราโมทยน เปนฐานะมในเบองตนในอมตธรรมนน. สองบทวา อธ ปสส คอ แกภกษผฉลาดในพระศาสนาน. บดน พระศาสดาเมอจะทรงแสดงฐานะอนมในเบองตนทพระองค ตรสวา " อาท " นน จงตรสคาเปนตนวา " อนทรยคตต. " จรงอย ปารสทธศล ๔ ชอวา เปนฐานะมในเบองตน. ความสารวมอนทรย ชอวา อนทรยคตต ในพระคาถานน. ความ สนโดษดวยปจจย ๔ ชอวา สนตฏ อาชวปารสทธศลและปจจยสน- นสตศล พระศาสดาตรสไวดวยบทวา สนตฏ นน. ความเปนผทาใหบรบรณในศลทประเสรฐสด กลาวคอพระปาต- โมกข พระศาสดาตรสไวดวยบทวา ปาตโมกเข. บาทพระคาถาวา มตเต ภชสส กลยาเณ ความวา ทานละสหาย ผไมสมควร มการงานอนสละแลว จงคบ คอ จงเสพ มตรทดงาม ผ ชอวา มอาชวะอนบรสทธ เพราะมชวตประกอบดวยสาระ และชอวา ผไม เกยจคราน เพราะอาศยกาลงแขงเลยงชพ. บาทพระคาถาวา ปฏสนถารวตยสส คอ พงเปนผชอวาประพฤต ในปฏสนถาร เพราะความเปนผประพฤตเตมทแลวดวยอามสปฏสนถาร และธรรมปฏสนถาร, อธบายวา พงเปนผทาปฏสนถาร. บทวา อาจารกสโล ความวา แมศลกชอวา มรรยาท ถงวตรปฏวตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 383

กชอวา มรรยาท, พงเปนผฉลาด, อธบายวา พงเปนผเฉยบแหลม ใน มรรยาทนน. บาทพระคาถาวา ตโต ปาโมชชพหโล ความวา เธอชอวาเปนผ มากดวยปราโมทย เพราะความเปนผบนเทงในธรรม อนเกดขนแลวจาก การประพฤตปฏสนถาร และจากความเปนผฉลาดในมรรยาทนน จกทา ทสดแหงวฏทกขแมทงสนได. บรรดาบทพระคาถาเหลาน ทพระศาสดาทรงแสดงดวยอยางน ใน กาลจบพระคาถาหนง ๆ ภกษรอยหนง ๆ บรรลพระอรหตพรอมดวย ปฏสมภทาทงหลาย ในทแหงตนนงแลว ๆ นนแล เหาะขนไปสเวหาส แลว ภกษเหลานนแมทงหมด กาวลวงทางกนดาร ๑๒๐ โยชนทางอากาศ นนแล ชมเชยพระสรระซงมสดจทองของพระตถาคตเจา ถวายบงคม พระบาทแลว ดงนแล. เรองสมพหลภกษ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 384

๘. เรองภกษประมาณ ๕๐๐ รป [๒๕๙]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษประมาณ ๕๐๐ รป ตรสพระธรรมเทศนานวา "วสสกา วย ปปผาน" เปนตน. ดงไดสดบมา ภกษเหลานนเรยนพระกมมฏฐานในสานกของพระ- ศาสดา บาเพญสมณธรรมอยในปา เหนดอกมะลทบานแลวแตเชาตร หลดออกจากขวในเวลาเยน จงพากนพยายาม ดวยหวงวา " พวกเราจก หลดพนจากกเลสมราคะเปนตน กอนกวาดอกไมทงหลายหลดออกจากขว.

ภกษควรพยายามใหหลดพนจากวฏทกข พระศาสดาทรงตรวจดภกษเหลานน แลวตรสวา " ภกษทงหลาย ธรรมดาภกษพงพยายามเพอหลดพนจากวฏทกขใหได ดจดอกไมทหลด จากขวฉะนน." ประทบนงทพระคนธกฎนนเอง ทรงเปลงพระรศมไป แลว ตรสพระคาถานวา:- ๘. วสสกา วย ปปผาน มททวาน ปมจต เอว ราคจ โทสจ วปปมเจถ ภกขโว. " ภกษทงหลาย พวกเธอจงปลดเปลองราคะและ โทสะเสย เหมอนมะลเครอปลอยดอกทงหลายท เหยวเสยฉะนน."

แกอรรถ

มะล ชอวา วสสกา ในพระคาถานน. บทวา มชชวาน๑ แปลวา เหยวแลว. ๑. ส. ย. มททวาน. ม. มจจวาน. บาล มททวาน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 385

ทานกลาวคาอธบายนไววา :- " มะลเครอ ยอมปลอยคอยอมสลดซงดอกทบานแลวในวนวาน ใน วนรงขนเปนดอกไมเกา เสยจากขวฉนใด; แมทานทงหลายกจงปลด- เปลองโทษทงหลายมราคะเปนตนฉนนนเถด." ในกาลจบเทศนา ภกษแมทงหมดตงอยในพระอรหตแลว ดงนแล. เรองภกษประมาณ ๕๐๐ รป จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 386

๙. เรองพระสนตกายเถระ [๒๖๐]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระสนตกาย- เถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " สนตกาโย " เปนตน.

พระเถระเคยเกดเปนราชสห ดงไดสดบมา ชอวาการคะนองมอและเทาของพระเถระนน มได มแลว. ทานไดเปนผเวนจากการบดกาย เปนผมอตภาพสงบ. ไดยนวา พระเถระนนมาจากกาเนดแหงราชสห. นยวา ราชสห ทงหลาย ถอเอาอาหารในวนหนงแลว เขาไปสถาเงน ถาทอง ถาแกว มณ และถาแกวประพาฬ ถาใดถาหนง นอนทจรณแหงมโนศลา และ หรดาลตลอด ๗ วน ในวนท ๗ ลกขนแลว ตรวจดทแหงตนนอนแลว, ถาเหนวาจรณแหงมโนศลาและหรดาลกระจดกระจายแลว เพราะความท หาง ห หรอเทาอนตวกระดกแลว จงคดวา " การทาเชนน ไมสมควร แกชาตหรอโคตรของเจา" แลวกนอนอดอาหารไปอกตลอด ๗ วน; แต เมอไมมความทจรณทงหลายยกระจดกระจายไป จงคดวา " การทาเชนน สมควรแกชาตและโคตรของเจา " ดงนแลว กออกจากทอาศย บดกาย ชาเลองดทศทงหลาย บนลอสหนาท ๓ ครง แลวกหลกไปหากน. ภกษ นมาแลวโดยกาเนดแหงราชสหเหนปานนน. ภกษทงหลาย เหนความประพฤตเรยบรอยทางกายของทาน จง กราบทลแดพระศาสดาวา " พระเจาขา ภกษผเชนกบพระสนตกายเถระ พวกขาพระองคไมเคยเหนแลว, กการคะนองมอ คะนองเทา หรอการ บดกายของภกษน ในทแหงภกษนนงแลว มไดม."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 387

ภกษควรเปนผสงบ

พระศาสดาทรงสดบถอยคานนแลว จงตรสวา " ภกษทงหลาย ธรรมดาภกษ พงเปนผสงบทางทวารทงหลายมกายทวารเปนตนโดยแท เหมอนสนตกายเถระฉะนน" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๙. สนตกาโย สนตวาโจ สนตมโน สสมาหโต วนตโลกามโส ภกข อปสนโตต วจจต. " ภกษผมกายสงบ มวาจาสงบ มใจสงบ ผ ตงมนดแลว มอามสในโลกอนคายเสยแลว เรา เรยกวา " ผสงบระงบ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา สนตกาโย เปนตน ความวา ชอวา ผมกายสงบแลว เพราะความไมมกายทจรตทงหลายมปาณาตบาตเปนตน. ชอวา ผมวาจาสงบแลว เพราะความไมมวจทจรตทงหลาย มมสาวาท เปนตน, ชอวา มใจสงบแลว เพราะความไมมมโนทจรตทงหลายม อภชฌาเปนตน, ชอวา ผตงมนดแลว เพราะความททวารทง ๓ มกาย เปนตนตงมนแลวดวยด, ชอวา มอามสในโลกอนคายแลว เพราะความ ทอามสในโลกเปนของอนตนสารอกเสยแลวดวยมรรค ๔, พระศาสดา ตรสเรยกวา ' ชอวาผสงบ ' เพราะความทกเลสทงหลายมราคะเปนตนใน ภายในสงบระงบแลว. ในกาลจบเทศนา พระเถระตงอยในพระอรหตแลว, เทศนาได เปนประโยชนแมแกชนผประชมกนแลว ดงนแล. เรองพระสนตกายเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 388

๑๐. เรองพระนงคลกฏเถระ [๒๖๑]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระนงคลกฏ- เถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " อตตนา โจทยตตาน " เปนตน.

คนเขญใจบวชในพระพทธศาสนา ดงไดสดบมา มนษยเขญใจผหนง ทาการรบจางของชนเหลาอน เลยงชพ. ภกษรปหนง เหนเขานงผาทอนเกา แบกไถ เดนไปอย จง พดอยางนวา " กเธอบวช จะไมประเสรฐกวาการเปนอยอยางนหรอ." มนษยเขญใจ. ใครจกใหกระผมผเปนอยอยางนบวชเลาขอรบ. ภกษ. หากเธอจกบวช, ฉนกจกใหเธอบวช. มนษยเขญใจ. " ดละ ขอรบ, ถาทานจกใหกระผมบวช กระผม กจกบวช." ครงนน พระเถระนาเขาไปสพระเชตวน แลวใหอาบนาดวยมอ ของตน พกไวในโรงแลวใหบวช ใหเขาเกบไถ พรอมกบผาทอนเกาท เขานง ไวทกงไมใกลเขตแดนแหงโรงนนแล. แมในเวลาอปสมบท เธอ ไดปรากฏชอวา " นงคลกฏเถระ" นนแล.

ภกษมอบายสอนตนเองยอมระงบความกระสน พระนงคลกฏเถระนน อาศยลาภสกการะซงเกดขนเพอพระพทธ- เจาทงหลายเลยงชพอย กระสนขนแลว เมอไมสามารถเพอจะบรรเทาได จงตกลงใจวา " บดน เราจกไมนงหมผากาสายะทงหลายทเขาใหดวย ศรทธาไปละ" ดงนแลว กไปยงโคนตนไม ใหโอวาทตนดวยตนเองวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 389

" เจาผไมมหร หมดยางอาย เจาอยากจะนงหมผาขรวผนน สกไปทาการ รบจางเลยงชพ (หรอ)." เมอทานโอวาทคนอยอยางนนแล จตถงความ เปนธรรมชาตเบา (คลายกระสน ) แลว. ทานกลบมาแลว โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน กกระสนขนอก จง สอนตนเหมอนอยางนนนนแล, ทานกลบใจไดอก. ในเวลากระสนขนมา ทานไปในทนนแลว โอวาทตนโดยทานองนแล. ครงนน ภกษทงหลาย เหนทานไปอยในทนนเนอง ๆ จงถามวา " ทานนงคลกฏเถระ เหตไร ทานจงไปในทนน." ทานตอบวา " ผมไปยงสานกอาจารย ขอรบ " ดงนแลวตอมา ๒-๓ วนเทานน (ก) บรรลพระอรหตผล. ภกษทงหลาย เมอจะทาการลอเลนกบทาน จงกลาววา " ทาน นงคลกฏะผหลกผใหญ ทางทเทยวไปของทาน เปนประหนงหารอยมได แลว, ชะรอยทานจะไมไปยงสานกของอาจารยอกกระมง" พระเถระ. อยางนน ขอรบ: เมอกเลสเครองเกยวของยงมอย ผมไดไปแลว, แตบดน กเลสเครองเกยวของ ผมตดเสยไดแลว เพราะ- ฉะนน ผมจงไมไป. ภกษทงหลาย ฟงคาตอบนนแลว เขาใจวา " ภกษน พดไมจรง พยากรณพระอรหตผล" ดงนแลว จงกราบทลเนอความนนแด พระศาสดา.

ภกษควรเปนผเตอนตน พระศาสดาตรสวา " เออ ภกษทงหลาย นงคลกฏะบตรของเรา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 390

เตอนตนดวยตนเองแล แลวจงถงทสดแหงกจของบรรพชต " ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม ไดทรงภาษตพระคาถาเหลานวา :- ๑๐. อตตนา โจทยตตาน ปฏมเสตมตนา โส อตตคตโต สตมา สข ภกข วหาหส. อตตา ห อตตโน นาโถ อตตา ห อตตโน คต ตสมา สม อตตาน อสส ภทรว วาณโช. " เธอจงตกเตอนตนดวยตน, จงพจารณาดตน นนดวยตน, ภกษ เธอนนมสต ปกครองตนไดแลว จกอยสบาย. ตนแหละ เปนนาถะของตน, ตน แหละ เปนคตของตน; เพราะฉะนน เธอจงสงวน ตนใหเหมอนอยางพอคามา สงวนมาตวเจรญฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา โจทยตตาน ความวา จงตกเตอน ตนดวยตนเอง คอจงยงตนใหรสกดวยตนเอง. บทวา ปฏมเส คอตรวจตราดตนดวยตนเอง. บทวา โส เปนตน ความวา ภกษ เธอนนเมอตกเตอนพจารณา ดตนอยางนนอย, เปนผชอวา ปกครองตนได เพราะความเปนผมตน ปกครองแลวดวยตนเอง เปนผชอวา มสต เพราะความเปนผมสตตงมน แลว จกอยสบายทกสรรพอรยาบถ. บทวา นาโถ ความวา เปนทอาศย คอเปนทพานก (คนอนใคร เลา พงเปนทพงได) เพราะบคคลอาศยในอตภาพของผอน ไมอาจเพอ เปนผกระทากศลแลว มสวรรคเปนทไปในเบองหนา หรอเปนผยงมรรค

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 391

ใหเจรญแลว ทาผลใหแจงได; เพราะเหตนน จงมอธบายวา " คนอน ชอวาใครเลา พงเปนทพงได." บทวา ตสมา เปนตน ความวา เหตทตนแลเปนคต คอเปนท พานก ไดแกเปนสรณะของตน. พอคามาอาศยมาตวเจรญ คอมาอาชาไนยนน ปรารถนาลาภอย จงเกยดกนการเทยวไปในวสมสถาน (ทไมสมควร) แหงมานน ใหอาบนา ใหบรโภคอย ตงสามครงตอวน ชอวา ยอมสงวน คอประดบประคอง ฉนใด, แมตวเธอ เมอปองกนความเกดขนแหงอกศลซงยงไมเกด ขจด ทเกดขนแลวเพราะการหลงลมสตเสย (ก) ชอวา สงวนคอปกครองตน ฉนนน; เมอเธอสงวนตนไดอยางนอย เธอจกบรรลคณพเศษทงทเปน โลกยะทงทเปนโลกตระ เรมแตปฐมฌานเปนตนไป. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระนงคลกฏเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 392

๑๐. เรองพระวกกลเถระ [๒๖๒]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภนพระวกกล- เถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " ปาโมชชพหโล ภกข" เปนตน.

ผเหนธรรมชอวาเหนพระตถาคต ดงไดสดบมา ทานวกกลเถระนน เกดในตระกลพราหมณในกรง- สาวตถ เจรญวยแลว, เหนพระตถาคตเสดจเขาไปเพอบณฑบาต แลด พระสรระสมบตของพระศาสดาแลว ไมอมดวยการเหนพระสรระสมบต, จงบรรพชาในสานกพระศาสดา ดวยเขาใจวา " เราจกไดเหนพระตถาคต- เจาเปนนตยกาล ดวยอบายน " ดงนแลว, กยนอยในทอนตนยนอยแลว สามารถเพอจะแลเหนพระทศพลได, ละกจวตรทงหลาย มการสาธยาย และมนสการในพระกมมฏฐานเปนตน เทยวมองดพระศาสดาอย. พระศาสดาทรงรอความแกกลาแหงญาณของทานอย จงไมตรส อะไร (ตอ) ทรงทราบวา " บดน ญาณของเธอถงความแกกลาแลว" จง ตรสโอวาทวา " วกกล ประโยชนอะไรของเธอ ดวยการเฝาดกายเนาน, วกกล คนใดแลเหนธรรม, คนนน (ชอวา) เหนเรา (ผตถาคต) คนใด เหนเรา (ผตถาคต), คนนน (ชอวา) เหนธรรม. " พระวกกลนน แมอนพระศาสดาสอนแลวอยางนน กไมอาจเพอ ละการดพระศาสดาไปในทอนไดเลย. ครงนน พระศาสดาทรงดารวา " ภกษน ไมไดความสงเวชแลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 393

จกไมไดตรสร๑" เมอวสสปนายกสมยใกลเขามาแลว จงเสดจไปสกรง- ราชคฤห ในวนเขาพรรษา ทรงขบไลทานดวยพระดารสวา " วกกล เธอจงหลกไป." ทานคดวา " พระศาสดา ไมรบสงกะเรา " ไมอาจ เพอดารงอย ณ ทตรงพระพกตรของพระศาสดาไดตลอดไตรมาส จงคดวา " ประโยชนอะไรของเราดวยชวต, เราจกใหตนตกจากภเขาเสย " ดงน แลว จงขนภเขาคชฌกฏ. พระศาสดาทรงทราบความเมอยลาของทาน แลว ทรงดารวา " ภกษน เมอไมไดความปลอบโยนจากสานกของเรา, พงยงอปนสยแหงมรรคและผลทงหลายใหฉบหาย" จงทรงเปลงพระรศม ไปแลว เพอจะทรงแสดงพระองค (ใหปรากฏ). ลาดบนน จาเดมแตเวลาทานเหนพระศาสดาแลว ความเศราโศก แมมากถงเพยงนน หายไปแลว. พระศาสดาเปนประดจวายงสระทแหงใหเตมดวยนา เพอทรงยงปต และปราโมทยอนมกาลงใหเกดแกพระเถระ จงตรสพระคาถานวา :- ๑๑. ปาโมชชพหโล ภกข ปสนโน พทธสาสเน อธคจเฉ ปท สนต สงขารปสม สข. " ภกษผมากดวยปราโมทย เลอมใสแลวในพระ- พทธศาสนา พงบรรลสนตบท เปนทเขาไปสงบ สงขาร เปนสข."

แกอรรถ พงทราบเนอความแหงพระคาถานนวา:- ๑. น พชฌสสต แปลวา จกไมรสกตวกได อธบายวา มวแตพะวงอยดวยการดพระรปพระ-

ศาสดา ความรสกตว เพอจะทาความเพยร บรรลธรรมพเศษ ยอมไมม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 394

ภกษผมากดวยปราโมทย แมโดยปกต ยอมปลกความเลอมใสใน พระพทธศาสนา, ภกษนนเลอมใส (ในพระพทธศาสนา) แลวอยางนน พงบรรลพระนพพานในพระพทธศาสนา อนไดชอวา " สนตบท เปนท เขาไปสงบสงขาร เปนสข. " กแลพระศาสดาครนตรสพระคาถานแลว ทรงเหยยดพระหตถ ได ตรสพระคาถาเหลานแกพระวกกลเถระวา :- " มาเถด วกกล เธออยากลว จงแลดพระตถาคต, เราจกยกเธอขน เหมอนบคคลพยงชางตวจมใน เปอกตมขนฉะนน. มาเถด วกกล เธออยากลว จง แลดพระตถาคต, เราจกยกเธอขน เหมอนบคคลท ชวยพระจนทรทถกราหจบฉะนน." ทานยงปตอยางแรงกลาใหเกดขนแลววา " เราไดเหนพระทศพลแลว" และคารองเรยกวา ' มาเถด ' จงคดวา " เราพงไปโดยทางไหนหนอ ?" เมอไมเหนทางเปนทไป จงเหาะขนไปในอากาศในทเฉพาะพระพกตร พระทศพล เมอเทาทแรกตงอยทภเขานนแล, นกถงพระคาถาทพระ- ศาสดาตรสแลว ขมปตไดในอากาศนนแล บรรลพระอรหต พรอมดวย ปฏสมภทาทงหลายแลว ถวายบงคมพระตถาคตอยนนแล ไดลงมายนอย ในสานกพระศาสดาแลว. ครนในกาลตอมา พระศาสดาทรงตงทานไวในตาแหนงอนเลศกวา ภกษทงหลายผเปนสทธาธมต ดงนแล. เรองพระวกกลเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 395

๑๒. เรองสมนสามเณร [๒๖๓]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในบพพาราม ทรงปรารภสมนสามเณร ตรสพระธรรมเทศนานวา " โย หเว " เปนตน.

บรพกรรมของพระอนรทธะ อนปพพกถาในเรองนน ดงตอไปน :- ความพสดารวา ในกาลแหงพระพทธเจาทรงพระนามวาปทมตระ กลบตรผหนง เหนพระศาสดาทรงตงภกษรปหนงไวในตาแหนงอนเลศ กวาภกษทงหลายผมทพยจกษ ในทามกลางบรษท ๔ ปรารถนาสมบต นน จงนมนตพระศาสดา ถวายทานแกภกษสงฆมพระพทธเจาเปน ประมขสน ๗ วน แลวตงความปรารถนาวา " พระเจาขา แมขาพระองค พงเปนผเลศกวาภกษทงหลายผมทพยจกษ ในพระศาสนาของพระพทธเจา พระองคหนงในอนาคต." พระศาสดาทรงตรวจดสนแสนกลป ทรงทราบความสาเรจแหง ความปรารถนาของเขาแลว จงทรงพยากรณวา " ในทสดแหงแสนกลป แตภทรกลปน เธอจกเปนผชอวาอนรทธเถระ เลศกวาภกษทงหลายผ ไดทพยจกษ ในศาสนาของพระพทธเจาทรงพระนามวาโคดม." เขาฟง คาพยากรณนนแลว สาคญสมบตนนดจวาอนตนบรรลในวนพรงน, เมอ พระศาสดาปรนพพานแลว, จงถามการบรกรรมเพออนไดทพยจกษกะ พวกภกษ ใหทาโคมตนหลายพนตน ลอมพระสถปทองอน (สงใหญได) ๗ โยชน แลวใหทาการบชาดวยประทป จตจากอตภาพนนแลว เกดใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 396

เทวโลก ทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลกสนแสนกลป ในกลปน เกดในตระกลของคนเขญใจ ในกรงพาราณส อาศยสมนเศรษฐ เปนคน ขนหญาของเศรษฐนนเลยงชพแลว. เขาไดมชอวา " อนนภาระ." แม สมนเศรษฐกถวายมหาทาน ในพระนครนน ตลอดกาลเปนนตย. ภายหลงวนหนง พระปจเจกพทธะนามวาอปรฏฐะ ออกจาก นโรธสมาบตทเขาคนธมาทนแลว คดวา "วนน เราจกทาความอนเคราะห แกใครหนอแล ?" ทราบวา " วนน การทเราทาความอนเคราะหแกบรษ ชออนนภาระ ควร, กบดน เขาขนหญาจากดงแลวจกมาเรอน" ดงน แลว จงถอบาตรและจวรไปดวยฤทธ ปรากฏเฉพาะหนาของอนนภาระ. อนนภาระเหนทานมบาตรเปลาในมอแลว ถามวา " ทานขอรบ ทานได ภกษาบางแลวหรอ ?" เมอทานตอบวา " เราจกไดละ ทานผมบญมาก " จงเรยนวา "ทานผเจรญ ถากระนน ขอพระผเปนเจาโปรดรอหนอย เถด" ดงนแลว กทงหาบหญาไว ไปสเรอนโดยเรว ถามภรรยาวา " นาง ผเจรญ ภตสวนทหลอนเกบไวเพอฉนมหรอไม ? " เมอนางตอบวา " ม อย นาย," จงกลบมาโดยเรว รบบาตรของพระปจเจกพทธะไปสเรอน ดวยคดวา " เมอความทเราเปนผปรารถนาเพอจะให มอย ไทยธรรมไม ม, เมอไทยธรรมม เราไมไดปฏคาหก แตวนนปฏคาหกเรากพบแลว และไทยธรรมของเรากมอย, เปนลาภของเราหนอ" ใหเทภตลงในบาตร แลวนากลบมาตงไวในมอพระปจเจกพทธะแลวตงความปรารถนาวา :- " กดวยทานอนน ความเปนผขดสนอยาไดม แลวแกขาพเจา, ชอวาคาวา ไมม อยามแลวใน ภพนอยภพใหญ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 397

ทานเจาขา ขอขาพเจาพงพนจากการเลยงชพอนฝดเคองเหนปานน, ไมพงไดฟงบทวา ' ไมม ' เลย." พระปจเจกพทธะกระทาอนโมทนาวา " ขอความปรารถนาของทาน จงเปนอยางนนเถด ทานผมบญมาก" ดงนแลว กหลกไป. เทพดาผสงอยในฉตรแมของสมนเศรษฐ กลาววา :- " นาชนใจจรง ทานเปนทานเยยม อนนภาระ ตงไวดแลวในพระอปรฏฐปจเจกพทธะ " ดงนแลวกไดใหสาธการสามครง. ครงนน เศรษฐกลาวกะเทพดานนวา "ทานไมเหนเราผถวายทาน อยสนกาลประมาณเทานหรอ ? " เทพดา. ขาพเจาปรารภทานของทานแลวใหสาธการกหาไม, แต สาธการน ขาพเจาใหเปนไปแลว กเพราะความเลอมใสในบณฑบาตท อนนภาระถวายแลวแกพระอปรฏฐปจเจกพทธะ. เศรษฐนนคดวา " นาอศจรรยจรง ทานผเจรญ: เราถวายทาน สนกาลเทาน กไมสามารถเพอจะใหเทพดาใหสาธการได, อนนภาระ อาศยเราเปนอย ยงใหเทพดาสาธการดวยบณฑบาตหนเดยวเทานนได, เราจกทาสงอนสมควรกนในทานของเขา แลวทาบณฑบาตนนใหเปน ของ ๆ เราเสย " ดงนแลว จงใหเรยกเขามาถามวา " วนน เจาไดให อะไรแกใครบาง ?" อนนภาระ. นายขอรบ, วนน กระผมถวายภตตาหารแกพระ- อปรฏฐปจเจกพทธะ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 398

เศรษฐ. เอาเถอะ พอ เจาจงถอเอากหาปณะ แลวใหบณฑบาต นนแกฉนเถด. อนนภาระ. ใหไมไดดอกนาย. เศรษฐนน ขนราคาใหจนถงพน. ฝายอนนภาระน กมไดใหแม ดวยทรพยตงพน. ลาดบนน เศรษฐกลาวกะเขาวา " ผเจรญ ขอนน จงยกไวเถด, ถาเจาไมใหบณฑบาต, จงถอเอาทรพยพนหนง แลวใหสวน บญแกฉนเถด." เขากลาววา " กระผมปรกษากบพระผเปนเจาดแลว จกรได " รบ ไปทนพระปจเจกพทธะแลวเรยนถามวา " ทานผเจรญ สมนเศรษฐให ทรพยพนหนง แลวขอสวนบญในบณฑบาตของทาน, กระผมจะทา อยางไร ? " ทนน ทานนาขอความมาเปรยบเทยบแกเขาวา " แมฉนใด ทาน ผเปนบณฑต ประทปในเรอนหลงหนงในบาน ๑๐๐ ตระกล พงลก โพลงขน, พวกชนทเหลอ เอานามนของตนชบไสแลวพงไปจดไฟดวง อนแลวถอเอา; แสงสวางของประทปดวงเดม อนบคคลจะพงกลาววา ' ม ' หรอวา ' ไมม. ' อนนภาระ. แสงสวางยอมมมากกวา ขอรบ. พระปจเจกพทธะ. ฉนนนนนแล ทานผเปนบณฑต จะเปนขาว ยาคกระบวยหนง หรอภกษาทพพหนงกตาม, เมอบคคลใหสวนบญใน บณฑบาตของตนแกผอนอย, ใหแกคนไปเทาใด, บญเทานนยอมเจรญ; กทานไดใหบณฑบาตสวนหนงเทานน, แตเมอทานใหสวนบญแกเศรษฐ, บณฑบาตชอวาเปนสองสวน: สวนหนงเปนของทาน สวนหนงเปนของ เศรษฐ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 399

เขารบวา " ดละ ทานผเจรญ " แลว ไหวพระปจเจกพทธะนน แลวไปสสานกของเศรษฐ กลาววา " นาย ขอทานจงรบเอาสวนบญเถด." เศรษฐ. ถากระนน พอจงรบเอากหาปณะเหลานไป. อนนภาระ. กระผมไมไดขายบณฑบาต, กระผมใหสวนบญแกทาน ดวยศรทธา. เศรษฐกลาววา " เจาใหดวยศรทธา, ถงเรากบชาคณของเจา; ดวยศรทธา จงรบเอาไปเถดพอ, อนง จาเดมแตนไป เจาอยาไดทาการ งานดวยมอของตน, จงปลกเรอนอยรมถนนเถด, และจงถอเอาวตถ ทกอยางทเจาตองการ จากสานกของฉน. " กบณฑบาตทบคคลถวายแกทานผออกจากนโรธ ยอมใหผลในวน นนนนเอง; เพราะฉะนน แมพระราชาทรงสดบความเปนไปนนแลว จง รบสงใหเรยกอนนภาระมาแลว ทรงรบสวนบญ พระราชทานโภคะมาก มาย แลวรบสงใหพระราชทานตาแหนงเศรษฐแกเขา.

ประวตพระอนรทธะ อนนภาระนน เปนสหายของสมนเศรษฐ ทาบญทงหลายตลอด ชวต จตจากอตภาพนนแลว เกดในเทวโลก ทองเทยวอยในเทวโลก และมนษยโลก, ในพทธปบาทกาลน ถอปฏสนธในตาหนกของเจาศากยะ พระนามวาอมโตทนะ ในพระนครกบลพสด. พระประยรญาตทงหลาย ทรงขนานพระนามแกพระกมารนนวา " อนรทธะ. " พระกมารนน เปน พระกนษฐภาดาของเจามหานามศากยะ เปนพระโอรสของพระเจาอาของ พระศาสดา ไดเปนผสขมาลชาตอยางยง มบญมาก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 400

ไดยนวา วนหนง เมอกษตรยหกพระองคเลนขลบเอาขนมทา คะแนนกน, เจาอนรทธะแพ, จงสงขาวไปยงสานกของพระมารดาเพอ ตองการขนม. พระมารดานน เอาภาชนะทองคาใบใหญบรรจใหเตมแลว สงขนม (ให). เจาอนรทธะเสวยขนมแลว ทรงเลนแพอก กสงขาวไป อยางนนเหมอนกน. เมอคนนาขนมมาอยางนนถง ๓ ครง, ในครงท ๔ พระมารดาสงขาว ไปวา " บดน ขนมไมม." เจาอนรทธะ ทรงสดบคาของพระมารดานน, แลว ทาความสาคญวา " ขนมทชอวาไมม จกมในบดน " เพราะความ ทบทวา " ไมม " เปนบททตนไมเคยสดบแลว จงทรงสงไปดวยพระดารส วา " เจาจงไป, จงนาขนมไมมมา." ครงนนพระมารดาของพระกมารนน, เมอคนรบใช ทลวา " ขาแต พระแมเจา นยวา ขอพระแมเจาจงใหขนมไมม," จงทรงดารวา " บทวา ' ไมม ' อนบตรของเราไมเคยฟงมาแลว, เราพงใหเขารความทขนมไมม นนอยางไรไดหนอแล ?" จงทรงลางถาดทองคาปดดวยถาดทองคาใบอน สงไปวา " เอาเถด พอ เจาจงใหถาดทองคานแกบตรของเรา. " ขณะนน เทพดาทงหลายผรกษาพระนคร คดวา " เจาอนรทธะ ผเปนเจาของพวกเรา ถวายภตอนเปนสวน (ของตน) แกพระปจเจกพทธะ นามวาอปรฏฐะ แลวตงความปรารถนาไววา ' เราไมพงไดฟงบทวา ไมม ' ในกาลแหงตนเปนคนขนหญาชออนนภาระ. หากวา เราทราบ ความนนแลว พงเฉยเสยไซร, แมศรษะของเราพงแตกออก ๗ เสยง " จงบรรจถาดใหเตมดวยขนมทพยทงหลายแลว . บรษนนนาถาดมาวางไวใน สานกของเจาศากยะเหลานน แลวเปดออก. กลนของขนมทพยเหลานน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 401

แผซานไปทวพระนคร. กเมอขนมพอสกวาอนเจาศากยะเหลานน ทรงวาง ไวในพระโอษฐ กลนนนไดแผไปสเสนสาหรบรสตง ๗ พนตงอยแลว. เจาอนรทธะทรงดารวา "ในกาลกอนแตน พระมารดาเหนจะไม ทรงรกเรา. เพราะในกาลอน พระองคทานไมเคยทอดขนมไมมแกเรา. " พระกมารนนไปแลว ทลกะพระมารดาอยางนวา " ขาแตพระมารดา หมอมฉนไมเปนทรกของพระองคหรอ ?" มารดา. พอ พดอะไร ? เจาเปนทรกยงของแม แมกวานยนตา ทงสอง แมกวาเนอในหทย. อนรทธะ. ขาแตพระแมเจา ถาหมอมฉนเปนทรกของพระองคไซร. เพราะเหตอะไร ? ในกาลกอน พระองคจงไมไดประทานขนมไมมเหน ปานนแกหมอมฉน. พระนางตรสถามบรษนนวา " พอ อะไรไดมในถาดหรอ ?" บรษนนทลวา " ม พระแมเจา, ถาดเตมเปยมดวยขนมทงหลาย, ขนมเหนปานน ขาพระองคไมเคยเหน." พระนางดารวา " บตรของเราไดทาบญไวแลว, ขนมทพยจก เปนของอนเทพดาทงหลายสงไปใหบตรของเรา." แมเจาอนรทธะ กทลกะพระมารดาวา " ขาแตพระแมเจา ขนม เหนปานน หมอมฉนไมเคยกนเลย, จาเดมแตน พระองคพงทอดเฉพาะ ขนมไมมเทานน แกหมอมฉน." จาเดมแตนน พระนางทรงลางถาดทองคาแลว ปดดวยถาดใบอน สงไป (ให) ในเวลาเจาอนรทธะทลวา " หมอมฉนมประสงคจะบรโภค ขนม." เทพดาทงหลายยอมยงถาดใหเตม (ดวยขนม). พระกมารนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 402

เมออยในทามกลางวง มไดทราบเนอความแหงบทวา "ไมม" ดวย อาการอยางน เสวยแตขนมทพยทงนน. กเมอโอรสของเจาศากยะผนวชตามลาดบตระกล เพอเปนบรวาร ของพระศาสดา, เมอเจามหานามศากยะตรสวา " พอ ในตระกลของพวก เรา ใคร ๆ ซงบวชแลวไมม, เธอหรอฉนควรจะบวช." เจาอนรทธะ ตรสวา " หมอมฉนเปนสขมาลชาตอยางยง ไมสามารถจะบวชได." เจามหานาม. ถากระนน เธอจงเรยนการงานเสย. ฉนจกบวช. เจาอนรทธะ. ชอวาการงานน เปนอยางไร ? จรงอย เจาอนรทธะยอมไมทราบแมทเกดขนแหงภต, จกทราบ การงานไดอยางไร ? เพราะฉะนน จงตรสอยางนน. กวนหนง เจาศากยะสามพระองค คอ อนรทธะ ภททยะ กมพละ ปรกษากนวา " ชอวาภต เกดในทไหน ?" บรรดาเจาศากยะทงสาม พระองคนน เจากมพละตรสวา " ภตเกดขนในฉาง." ไดยนวาวนหนง เจากมพละนน ไดเหนขาวเปลอกทเขาขนใสในฉาง; เพราะฉะนน จงตรส อยางน ดวยสาคญวา " ภต ยอมเกดขนในฉาง." ครงนน เจาภททยะตรสกะเจากมพละนนวา " ทานยงไมทราบ " ดงนแลว ตรสวา " ธรรมดาภต ยอมเกดขนในหมอขาว." ไดยนวา วนหนง เจาภททยะนน เหนชนทงหลายคดภตออกจากหมอขาวนนแลว ไดทาความสาคญวา " ภตนนเกดขนในหมอนเอง," เพราะฉะนน จงตรส อยางนน. เจาอนรทธะตรสกะเจาทงสองนนวา " แมทานทงสองกยงไม ทราบ" แลวตรสวา " ภตเกดขนในถาดทองคาใบใหญ๑ ซงสงได ๑. โตก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 403

ศอกกามา." ไดยนวา ทานไมเคยเหนเขาตาขาวเปลอก ไมเคยเหนเขาหงภต, ทานเหนแตภตทเขาคดออกไวในถาดทองคาแลว ตงไวขางหนาเทานน; เพราะฉะนน ทานจงไดทาความสาคญวา " ภตนน ยอมเกดขนในถาด นนเอง; เพราะฉะนน จงตรสอยางนน. กลบตรผมบญมาก เมอไมรแม ทเกดขนแหงภตอยางนน จกรการงานทงหลายอยางไรได. เจาอนรทธะนน ไดสดบความทการงานทงหลายทเจาพตรสบอก โดยนยเปนตนวา " อนรทธะ จงมาเถด, ฉนจกสอนเพอการอยครองเรอน แกเธอ: อนผอยครองเรอน จาตองไถนากอน " ดงน เปนของไมมทสด จงทลลาพระมารดาวา " ความตองการดวยการอยครองเรอนของหมอมฉน ไมม" แลวเสดจออกไปพรอมกบพระโอรสของเจาศากยะหาพระองคมเจา ภททยะเปนประมข เขาไปเฝาพระศาสดาทอนปยอมพวน ทรงผนวชแลว, กแลครนผนวชแลว พระอนรทธะเปนผปฏบตชอบ ทาใหแจงซงวชชา ๓ โดยลาดบ เปนผนงบนอาสนะเดยว สามารถเลงดโลกธาตพนหนงได ดวยทพยจกษ ดจผลมะขามปอมทบคคลวางไวบนฝามอฉะนน จงเปลง อทานขนวา :- " เรายอมระลกไดซงบพเพนวาส,๑ ทพยจกษเรา กชาระแลว, เราเปนผไดวชชา ๓ เปนผถงฤทธ, คาสอนของพระพทธเจา อนเราทาแลว." พจารณาดวา " เราทากรรมอะไรหนอ ? จงไดสมบตน " ทราบไดวา " เราไดตงความปรารถนาไวแทบบาทมลของพระพทธเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ " ทราบ (ตอไป) อกวา " เราทองเทยวอยในสงสาร ในกาล ๑. ขนธอนอาศยอยในกาลกอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 404

ชอโนน ไดอาศยสมนเศรษฐ ในกรงพาราณสเลยงชพ เปนผชอวา อนนภาระ" ดงนแลว กลาววา :- " ในกาลกอน เราเปนผชอวาอนนภาระ เปนคน เขญใจ ขนหญา เราถวายบณฑบาตแกพระอปรฏฐ- ปจเจกพทธะ ผมยศ."

พระเถระระลกถงสหายเกา

ครงนน ทานไดมความปรวตกฉะนวา " สมนเศรษฐผเปนสหาย ของเรา ไดกหาปณะแลวรบเอาสวนบญจากบณฑบาตซงเราถวายแกพระ- อปรฏฐปจเจกพทธะ ในกาลนน, บดน เกดในทไหนหนอแล ?" ทนน ทานไดเลงเหนเศรษฐนนวา " บานชอวามณฑนคม มอยทเชงเขาใกลดงไฟ ไหม. อบาสกชอมหามณฑะในมณฑนคมนน มบตรสองคน คอมหาสมนะ, จฬสมนะ, ในบตรสองคนนน สมนเศรษฐ เกดเปนจฬสมนะ; " กแล ครนเหนแลว คดวา " เมอเราไปในทนน, อปการะจะมหรอไมมหนอ ?" ทานใครครวญอยไดเหนเหตนวา " เมอเราไปในทนน. จฬสมนะนน มอาย ๗ ขวบเทานนจกออกบวช, และจกบรรลพระอรหตในเวลาปลงผม เสรจนนเอง:" กแลทานครนเหนแลว เมอภายในกาลฝนใกลเขามา จง ไปทางอากาศลงทประตบาน. สวนมหามณฑอบาสก เปนผคนเคยของ พระเถระแมในกาลกอนเหมอนกน. เขาเหนพระเถระครองจวรในเวลา บณฑบาต จงกลาวกะมหาสมนะผบตรวา " พอ พระผเปนเจาอนรทธ- เถระของเรามาแลว; เจาจงไปรบบาตรของทานใหทนเวลาทใครๆ คนอน ยงไมรบบาตรของทานไป; พอจกใหเขาปอาสนะไว." มหาสมนะไดทา อยางนนแลว. อบาสกองคาสพระเถระภายในเรอนโดยเคารพแลว รบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 405

ปฏญญาเพอตองการแกการอย ( จาพรรษา ) ตลอดไตรมาส. พระเถระรบ นมนตแลว. ครงนน อบาสกปฏบตพระเถระนนตลอดไตรมาส เปนเหมอน ปฏบตอยวนเดยว ในวนมหาปวารณา จงนาไตรจวรและอาหารวตถ มนาออย นามน และขาวสารเปนตนมาแลว วางไวใกลเทาของพระเถระ เรยนวา " ขอพระผเปนเจาจงรบเถด ขอรบ."

ไมรบวตถกลบไดสามเณร พระเถระ. อยาเลยอบาสก ความตองการดวยวตถนของฉน ไมม. อบาสก. ทานผเจรญ นชอวา วสสาวาสกลาภ (คอลาภอนเกดแก ผอยจาพรรษา), ขอพระผเปนเจาจงรบวตถนนไวเถด. พระเถระ. ชางเถด อบาสก. อบาสก. ทานยอมไมรบเพออะไร ? ขอรบ. พระเถระ. แมสามเณรผเปนกบปยการก ในสานกของฉนกไมม. อบาสก. ทานผเจรญ ถาอยางนนมหาสมนะเปนบตรของกระผม จกเปนสามเณร. พระเถระ. อบาสก ความตองการดวยมหาสมนะของฉนกไมม. อบาสก, ทานผเจรญ ถาอยางนน พระผเปนเจาจงใหจฬสมนะ บวชเถด. พระเถระ. รบวา "ดละ" แลวใหจฬสมนะบวช. จฬสมนะนน บรรลอรหตในเวลาปลงผมเสรจนนเอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 406

พระเถระ อยในทนนกบจฬสมนสามเณรนนประมาณกงเดอนแลว ลาพวกญาตของเธอวา " พวกฉนจกเฝาพระศาสดา" ดงนแลวไปทาง อากาศ ลงทกระทอมอนตงอยในปา ในหมวนตประเทศ.

พระเถระปรารภความเพยรเสมอ กพระเถระ แมตามปกตเปนผปรารภความเพยร. เมอทานกาลง จงกรมอยในทนน ในคนแรกและคนตอมา ลมในทองตงขนแลว. ครงนน สามเณรเหนทานลาบาก จงเรยนถามวา " ทานขอรบ โรคอะไร ? ยอมเสยดแทงทาน." พระเถระ. ลมเสยดทองเกดขนแกฉนแลว. สามเณร. แมในกาลอน ลมเสยดทองเคยเกดขนหรอ ขอรบ. พระเถระ. เออ ผมอาย. สามเณร. ความสบาย ยอมมดวยอะไรเลา ? ขอรบ. พระเถระ. เมอฉนไดนาดมจากสระอโนดาต, ความสบายยอมม ผมอาย. สามเณร. ทานขอรบ ถากระนน กระผมจะนามา (ถวาย). พระเถระ. เธอจกอาจ (นามา) หรอ ? สามเณร. สามเณร. อาจอย ขอรบ. พระเถระ. ถากระนน นาคราชชอปนนกะ ในสระอโนดาตยอม รจกฉน. เธอจงบอกแกนาคราชนน แลวนาขวดนาดมขวดหนงมาเพอ ประโยชนแกการประกอบยาเถด. เธอรบวา " ดละ" แลวไหวพระอปชฌายะ เหาะขนสเวหาสไดไป ตลอดท ๕๐๐ โยชนแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 407

สามเณรตอสกบพระยานาค

กวนนน นาคราชมนาคนกฟอนแวดลอมแลว ปรารถนาจะเลนนา. นาคราชนน พอไดเหนสามเณรผไปอยเทานน กโกรธคดเหนวา " สมณะ โลนน เทยวโปรยฝนทเทาของตนลงกระหมอมของเรา, สมณะโลนน จกเปนผมาแลวเพอตองการนาดมในสระอโนดาต, บดนเราจะไมใหนาดม แกเธอ " ดงนแลว นอนปดสระอโนดาตซงมประมาณถง ๕๐๐ โยชนดวย พงพาน ดจบคคลปดหมอขาวดวยถาดใหญฉะนน. สามเณร พอแลดอาการของนาคราชแลวกทราบวา " นาคราชน โกรธแลว" จงกลาวคาถานวา :- " นาคราช ผมเดชกลา มกาลงมาก ทานจงฟง (คา) ของขาพเจาเถด, จงใหหมอนาดมแกขาพเจา, ขาพเจาเปนผมาแลวเพอประโยชนแกนาสาหรบประ- กอบยา." นาคราชฟงคาถานนแลว กลาวคาถานวา :- " แมนาใหญชอคงคา ณ เบองทศบรพา ยอมไหล ไปสมหาสมทร, ทานจงนาเอานาดมจากแมนาคงคา นนไปเถด." สามเณรฟงคานนแลวคดวา " พระยานาคนจกไมใหตามความ ปรารถนาของตน, เราจกทาพลการใหมนรอานภาพใหญ จกขมพระยานาค นแลว จงจกนานาดมไป " ดงนแลว กลาววา " มหาราช พระอปชฌายะ ใหขาพเจานานาดมมาจากสระอโนดาตเทานน, เพราะเหตนน ขาพเจาจง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 408

จกนานาดมนอยางเดยวไป, ทานจงหลกไปเสยอยาหามขาพเจาเลย" ดงน แลว กลาวคาถานวา:- " ขาพเจาจกนานาดมไปจากสระอโนดาตนเทา นน, ขาพเจาเปนผมความตองการดวยนาดมนเทานน, ถาเรยวแรงและกาลงมอยไซร, นาคราชทานจงขด ขวางไวเถด." ครงนน พระยานาคกลาวกะเธอวา :- " สามเณร ถาทานมความกลาหาญอยางลกผชาย ไซร, ขาพเจาชอบใจคาพดของทาน, เชญทานนา นาดมของขาพเจาไปเถด." ลาดบนน สามเณรตอบกะพระยานาคนนวา " มหาราช ขาพเจาจก นาไปอยางนน, เมอพระยานาคพดวา " เมอทานสามารถกจงนาไปเถด" รบปฏญญาถง ๓ ครงวา " ถากระนน ทานจงรดวยดเถด " แลวคดวา " การทเราแสดงอานภาพแหงพระพทธศาสนาแลวจงนานาไป สมควรอย" ไดไปสสานกของพวกอากาสฏฐกเทพดากอน. เทพดาเหลานนมาไหวแลว กลาววา " อะไรกน ? ขอรบ " แลวพากนยนอย. สามเณรกลาววา " สงครามของขาพเจากบปนนกนาคราชจกม ท หลงสระอโนดาตน, พวกทานจงไปในทนนแลว ดความชนะและความ แพ." สามเณรนนเขาไปหาทาวโลกบาลทง ๔ และทาวสกกะ ทาวสยาม ทาวสนดสต ทาวสนมมต และทาววสวตด แลวบอกเนอความนนโดย ทานองนนแล. ตอแตนน สามเณรไปโดยลาดบจนถงพรหมโลก อน พรหมทงหลาย ในทนนๆ ผมาไหวแลวยนอยถามวา " อะไรกน ? ขอรบ " จงแจงเนอความนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 409

สามเณรนนเทยวไปบอกในททกแหง ๆ โดยครเดยวเทานน เวน เสยแตอสญญสตวและอรปพรหม ดวยอาการอยางน. ถงเทพดาทก ๆ จาพวกฟงคาของเธอแลว ประชมกนเตมอากาศ ไมมทวาง ทหลงสระอโนดาต ดจจรณแหงขนมทบคคลใสไวในทะนาน ฉะนน.

สามเณรเชญเทพดามาดการรบ

เมอหมเทพดาประชมกนแลว, สามเณรยน ณ อากาศ กลาวกะ พระยานาควา:- " นาคราช ผมเดชกลา มกาลงมาก ทานจงฟง คาของขาพเจา ทานจงใหหมอนาดมแกขาพเจา, ขาพเจาเปนผมาเพอตองการนาประกอบยา." ทนน นาคกลาวกะเธอวา :- " สามเณร ถาทานมความกลาหาญอยอยางลก ผชายไซร, ขาพเจาชอบใจคาพดของทาน, ทานจงนา นาดมของขาพเจาไปเถด." สามเณรนนรบคาปฏญญาของนาคราชถง ๓ ครงแลว ยน ณ อากาศนนเอง นรมตอตภาพเปนพรหมประมาณ ๑๒ โยชน แลวลงจากอากาศ เหยยบ ทพงพานของพระยานาค กดใหหนาควาลงแลว. ในทนทนนเอง เมอ สามเณรพอสกวาเหยยบพงพานของพระยานาคเทานน แผนพงพานได หดเขาประมาณเทาทพพ ดจหนงสดอนบรษผมกาลงเหยยบแลวฉะนน. ในทซงพนจากพงพานของพระยานาคออกมา สายนาประมาณเทาลาตาล

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 410

พงขนแลว. สามเณรยงขวดนาดมใหเตม ณ อากาศนนเอง. หมเทพได ใหสาธการแลว.

พระยานาคแพสามเณร

นาคราชละอาย โกรธตอสามเณรแลว. นยนตาทงสองของนาคราช นนไดมสดจดอกชบา. พระยานาคนนคดวา " สมณะโลนนใหหมเทพ ประชมกนแลว ถอเอานาดม ยงเราใหละอายแลว, เราจะจบเธอ สอด มอเขาในปากแลว ขยเนอหทยของเธอเสย, หรอจะจบเธอทเทา แลว ขวางไปฟากแมนาขางโนน " ดงนแลวตดตามไปโดยเรว. แมตดตามไป อย กไมสามารถจะทนสามเณรไดเลย. สามเณรมาแลว วางนาดมไวในมอพระอปชฌายะ เรยนวา " ขอทาน จงดมเถด ขอรบ."

พระยานาคพดเทจแตสามเณรไมพดเทจ แมพระยานาคกมาขางหลง กลาววา " ทานอนรทธะผเจรญ สามเณร ถอเอานาซงขาพเจายงไมไดใหเลยมา, ขอทานจงอยาดม." พระเถระ. ถามวา " นยวา อยางนนหรอ ? สามเณร." สามเณร. ขอนมนททานดมเถด ขอรบ, นาดมอนพระยานาคน ใหแลว กระผมจงนามา. พระเถระทราบวา " ขนชอวาการกลาวคาเทจของสามเณรผเปน ขณาสพ ยอมไมม " จงดมนาแลว. อาพาธของทานสงบลงในขณะนนเอง. นาคราชกลาวกะพระเถระอกวา " ทานผเจรญ ขาพเจาเปนผอน สามเณรใหหมเทพทงหมดประชมกนใหละอายแลว ขาพเจาจกผาหทย ของเธอ, หรอจกจบเธอทเทา และขวางไปทฝงแมนาขางโนน."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 411

พระเถระกลาววา " มหาราช สามเณรมอานภาพมาก, ทานจกไม สามารถเพอสรบกบสามเณรได; ทานจงใหสามเณรนน อดโทษแลวกลบ ไปเสยเถด."

พระยานาคขอขมาสามเณร พระยานาคนน ยอมรอานภาพของสามเณรแมเอง, แตตดตามมา เพราะความละอาย. ลาดบนน พระยานาคใหสามเณรนนอดโทษตามคาของพระเถระ ทาความชอบพอกนฉนมตรกบเธอ จงกลาววา " จาเดม ความตองการดวยนาในสระอโนดาตมอย, กจดวยการมาแหงพระผเปนเจา ยอมไมม พระผเปนเจาพงสง (ขาว) ไปถงขาพเจา, ขาพเจาเองจกนา นามาถวาย " ดงนแลว หลกไป, แมพระเถระกพาสามเณรไปแลว . พระศาสดาทรงทราบความมาแหงพระเถระแลว ประทบนงทอด- พระเนตรการมาแหงพระเถระบนปราสาทของมคารมารดา. ถงพวกภกษ กเหนพระเถระซงกาลงมา ลกขนตอนรบ รบบาตรและจวร.

พวกภกษลอเลยนสามเณร ครงนน ภกษนางพวกจบสามเณรทศรษะบาง ทหทง ๒ บาง ทแขนบาง พลางเขยา กลาววา " ไมกระสนหรอ ? สามเณร." พระศาสดา ทอดพระเนตรเหนกรยาซงภกษนนแลว ทรงดารวา " กรรมของ ภกษเหลานหยาบจรง. ภกษเหลาน จบสามเณรเปนดจจบอสรพษทคอ, พวกเธอหารอานภาพของสามเณรไม; วนน การทเราทาคณของสมน- สามเณรใหปรากฏ สมควรอย." แมพระเถระกมาถวายบงคมพระศาสดา แลวนง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 412

พระศาสดาทรงทาคณของสามเณรใหปรากฏ

พระศาสดาทรงทาปฏสนถารกบดวยทานแลว ตรสเรยกพระอานนท- เถระมาวา " อานนท เราเปนผมความประสงคเพอจะลางเทาทงสองดวย นาในสระอโนดาต เธอจงใหหมอแกพวกสามเณรแลวใหนานามาเถด." พระเถระ ใหสามเณรประมาณ ๕๐๐ ในวหารประชมกนแลว. บรรดาสามเณรเหลานน สมนสามเณรไดเปนผใหมกวาสามเณร ทงหมด. พระเถระกลาวกะสามเณรผแกกวาสามเณรทงหมดวา " สามเณร พระศาสดามพระประสงคจะทรงลางพระบาททงสองดวยนาในสระอโนดาต, เธอจงถอหมอนาไปนานามาเถด." สามเณรนนไมปรารถนา ดวยกลาววา " กระผมไมสามารถ ขอรบ. " พระเถระถามสามเณรทงหลายแมทเหลอ โดยลาดบ. แมสามเณรเหลานน กพดปลกตวอยางนนแล. มคาถามวา " กบรรดาสามเณรเหลาน เณรผเปนขณาสพ ไมมหรอ ?" แกวา " มอย. แตสามเณรเหลานนไมปรารถนา ดวยคดเหนวา " พวงดอกไมน พระศาสดาไมทรงผกไวเพอพวกเรา พระองคทรงผกไว เพอสมนสามเณรองคเดยว. แตพวกสามเณรผเปนปถชนไมปรารถนา กเพราะความทตนเปนผไมสามารถนนเอง. " กในทสด เมอวาระถงแกสมนสามเณรเขา, พระเถระกลาววา " สามเณร พระศาสดามพระประสงคจะทรงลางพระบาททงสองดวยนา ในสระอโนดาต, ไดยนวา เธอจงถอเอาหมอไปตกนามา" สมนสามเณร นน เรยนวา " เมอพระศาสดาทรงใหนามา, กระผมจกนามา" ดงนแลว ถวายบงคมพระศาสดาแลว กราบทลวา " ขาแตพระองคผเจรญ ไดยนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 413

พระองคใหขาพระองคนานามาจากสระอโนดาตหรอ ? พระเจาขา " พระศาสดา ตรสวา " อยางนน สมนะ. " สมนสามเณรนน เอามอจบหมอใหญใบหนง ซงจนาไดตง ๖๐ หมอ ในบรรดาหมอสาหรบเสนาสนะ ซงเลยมดาดดวยทองแทง อน นางวสาขาใหสรางไว หวไปดวยคดวา " ความตองการของเราดวยหมอ อนเรายกขนตงไวบนจะงอยบาน ยอมไมม " เหาะขนสเวหาส บายหนา ตอหมวนตประเทศ รบไปแลว. นาคราชเหนสามเณรซงกาลงมาแตไกลเทยว จงตอนรบ แบกหมอ ดวยจะงอยบา กลาววา " ทานเจาขา เมอผรบใชเชนขาพเจามอยเพราะ อะไร พระผเปนเจาจงมาเสยเอง; เมอความตองการนามอย, เหตไร ? พระผเปนเจาจงไมสงเพยงขาวสาสนมา" ดงนแลว เอาหมอตกนาแบกเอง กลาววา " นมนตพระผเปนเจาลวงหนาไปกอนเถดขอรบ, ขาพเจาเอง จกนาไป. " สามเณรกลาววา " มหาราช ทานจงหยด, ขาพเจาเองเปนผ อนพระสมมาสมพทธเจาใชมา " ดงนใหพระยานาคกลบแลว เอามอจบ ทขอบปากหมอ เหาะมาทางอากาศ. ลาดบนน พระศาสดาทรงแลดเธอซงกาลงมา ตรสเรยกพวกภกษ มาแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย พวกเธอจงดการเยองกรายของสามเณร, เธอยอมงดงามดจพระยาหงสในอากาศฉะนน." แมสามเณรนนวางหมอนาแลว ไดถวายบงคมพระศาสดาแลวยนอย. ลาดบนน พระศาสดาตรสกะเธอวา " สมนะ เธอมอายไดเทาไร ? สามเณรกราบทลวา " มอาย ๗ ขวบ พระเจาขา." พระศาสดาตรสวา " สมนะ ถากระนน ตงแตวนน เธอจงเปนภกษเถด" ดงนแลว ไดประทานทายชชอปสมบท.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 414

ไดยนวา สามเณรผมอาย ๗ ป ๒ รปเทานน ไดอปสมบท คอสมน- สามเณรนรปหนง โสปากสามเณรรปหนง เมอสมนสามเณรนนอปสมบท แลวอยางนน พวกภกษสนทนากนในโรงธรรมวา " ผมอายทงหลาย กรรมนนาอศจรรย:- อานภาพของสามเณรนอย แมเหนปานนกมได, อานภาพเหนปานน พวกเราไมเคยเหนแลว ในกาลกอนแตกาลน."

สมบตยอมสาเรจแกเดก ๆ ได พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดนพวกเธอ นงสนทนากนดวยเรองอะไรหนอ ?" เมอพวกเธอกราบทลวา " ดวยเรอง ชอน พระเจาขา" ตรสวา " ภกษทงหลาย ในศาสนาของเรา บคคล แมเปนเดก ปฏบตชอบแลว ยอมไดสมบตเหนปานนเหมอนกน" เมอ จะทรงแสดงธรรม จงตรสพระคาถานวา :- ๑๒. โย หเว ทหโร ภกข ยชต พทธสาสเน โส อม โลก ปภาเสต อพภา มตโตว จนทมา. " ภกษใด แลยงหนม พากเพยรอยในพระพทธ- ศาสนา, ภกษนน ยอมยงโลกนใหสวางดจพระจนทร ทพนแลวจากหมอก (เมฆ) สวางอยฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ยชต ไดแก พากเพยร คอ พยายามอย. บทวา ปภาเสต เปนตน ความวา ภกษนนยอมยงโลกตางโดย ขนธโลกเปนตน ใหสวางได คอยอมทาใหมแสงสวางเปนอนเดยวกน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 415

ดวยญาณอนสมปยตดวยอรหตมรรคของตน ดจพระจนทรทพนแลวจาก เครองกาบงมหมอกเปนตนฉะนน. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองสมนสามเณร จบ. ภกขวรรควรรคนา จบ. วรรคท ๒๕ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 416

คาถาธรรมบท พราหมณวรรค๑ท ๒๖

วาดวยคณธรรมของผเปนพราหมณ [๓๖] ๑. พราหมณ ทานจงพยายามตดกระแสตณหา จงบรรเทากามทงหลายเสย ทานรความสนไปแหง สงขารทงหลายแลว เปนผรพระนพพาน อนอะไร ๆ กระทาไมไดแลวนะ พราหมณ. ๒. ในกาลใด พราหมณเปนผถงฝงในธรรม ทงสอง ในกาลนน กเลสเครองประกอบทงปวงของ พราหมณผรอย ยอมถงความตงอยไมได. ๓. ฝงกด ทมใชฝงกด ฝงและทมใชฝงกด ไมมแกผใด เราเรยกผนนซงมความกระวนกระวาย ไปปราศแลว ผพราก (จากกเลส) ไดแลววา เปน พราหมณ. ๔. เราเรยกบคคลผมความเพง ผปราศจากธล อยแตผเดยว มกจอนกระทาแลว หาอาสวะมได บรรลประโยชนอนสงสดแลวนนวา เปนพราหมณ. ๕. พระอาทตย ยอมสองแสงในกลางวน พระจนทรยอมรงเรองในกลางคน กษตรยทรงเครอง รบแลว ยอมรงเรอง พราหมณผมความเพง ยอม ๑. วรรคน มอรรถกถา ๓๙ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 417

รงเรอง สวนพระพทธเจา ยอมรงเรองดวยเดช ตลอดกลางวนและกลางคน. ๖. บคคลมบาปอนลอยแลวแล เราเรยกวา พราหมณ บคคลทเราเรยกวา สมณะ เพราะความ ประพฤตเรยบรอย บคคลขบไลมลทนของตนอย เพราะเหตนน เราเรยกวา บรรพชต. ๗. พราหมณไมควรประหารแกพราหมณ ไม ควรจอง (เวร) แกเขา นาตเตยนพราหมณผประหาร พราหมณ นาตเตยนพราหมณผจอง (เวร) ยงกวา พราหมณผประหารนน. ความเกยจกนใจจากอารมณ อนเปนทรกทงหลายใด ความเกยดกนนนยอมเปน ความประเสรฐไมนอยแกพราหมณ ใจอนสมปยต ดวยความเบยดเบยน ยอมกลบไดจากวตถใด ๆ ความทกขยอมสงบไดเพราะวตถนน ๆ นนแล. ๘. ความชวทางกาย วาจา และใจของบคคลใด ไมม เราเรยกบคคลนน ผสารวมแลวโดยฐานะ ๓ วา เปนพราหมณ. ๙. บคคลพงรแจงธรรมอนพระสมมาสมพทธ- เจาทรงแสดงแลวจากอาจารยใด พงนอบนอมอาจารย นนโดยเคารพ เหมอนพราหมณนอบนอมการบชา เพลงอยฉะนน. ๑๐. บคคลยอมเปนพราหมณ ดวยชฎา ดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 418

โคตร ดวยชาตหามได สจจะและธรรมมอยในผใด ผนนเปนผสะอาด และผนน เปนพราหมณ. ๑๑. ผมปญญาทราม ประโยชนอะไรดวยชฎา ทงหลายของเธอ ประโยชนอะไรดวยผาททาดวย หนงสตวของเธอ ภายในของเธอรกรงรง เธอยอม เกลยงเกลาแตภายนอก. ๑๒. เราเรยกชนผทรงผาบงสกล ผผอม สะพรง ดวยเอน ผเพงอยผเดยวในปานนวา เปนพราหมณ. ๑๓. เราไมเรยกบคคลผเกดแตกาเนด ผม มารดาเปนแดนเกดวาเปนพราหมณ เขายอมเปนผ ชอวาโภวาท เขายอมเปนผมกเลสเครองกงวล เรา เรยกผไมมกเลสเครองกงวล ผไมถอมนนนวา เปน พราหมณ. ๑๔. ผใดแล ตดสงโยชนทงปวงไดแลว ยอม ไมสะดง เราเรยกผนน ผกาวลวงกเลสเครองของได ผหลดพนแลววา เปนพราหมณ. ๑๕. เราเรยกบคคลผตดชะเนาะ เชอก และ เครองตอพรอมทงสาย ผมลมสลกอนถอนขนแลว ผรแลวนนวา เปนพราหมณ. ๑๖. ผใด ไมประทษราย อดกลนซงคาดาและ การตและการจองจาได เราเรยกผนน ซงมกาลงคอ ขนต มหมพลวา เปนพราหมณ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 419

๑๗. เราเรยกผไมโกรธ มวตร มศล ไมมตณหา เครองฟขน ผฝกแลว มสรระในทสดนนวา เปน พราหมณ. ๑๘. ผใด ไมตดอยในกามทงหลาย เหมอนนา ไมตดอยบนใบบว เหมอนเมลดพนธผกกาดไมตง อยบนปลายเหลกแหลมฉะนน เราเรยกผนนวา เปน พราหมณ. ๑๙. ผใด ในศาสนานแล รชดความสนไปแหง ทกขของตน เราเรยกผนน ซงมภาระอนปลงแลว ผพรากไดแลววา เปนพราหมณ. ๒๐. เราเรยกผมปญญาลกซง เปนปราชญ ฉลาดในทางและมใชทาง บรรลประโยชนสงสดนน วา เปนพราหมณ. ๒๑. เราเรยกบคคลผไมเกยวของดวยชนสอง จาพวก คอ คฤหสถ ๑ บรรพชต ๑ ผไมมอาลย เทยวไป ผปรารถนานอยนนวา เปนพราหมณ. ๒๒. ผใด วางอาชญาในสตวทงหลาย ผสะดง และผมนคง ไมฆาเอง ไมใชใหผอนฆา เราเรยกผ นนวา เปนพราหมณ. ๒๓. เรายอมเรยกบคคลผไมเคยดแคน ใน บคคลผเคยดแคน ผดบเสยไดในบคคลผมอาชญาใน ตน ผไมถอมนในบคคลผถอมนนนวา เปนพราหมณ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 420

๒๔. ราคะ โทสะ มานะและมกขะ อนผใด ใหตกไปแลว เหมอนเมลดพนธผกกาดตกไปจาก ปลายเหลกแหลมฉะนน เราเรยกผนนวา เปน พราหมณ. ๒๕. ผใด พงกลาวถอยคาอนไมระคายห อน ใหรกนไดเปนคาจรง อนเปนเหตไมยงใคร ๆ ให ขดใจ เราเรยกผนนวา เปนพราหมณ. ๒๖. ผใด ไมถอเอาของยาวหรอสน นอยหรอ ใหญ งามหรอไมงาม อนเขาไมใหแลวในโลกน เราเรยกผนนวา เปนพราหมณ. ๒๗. ความหลงของผใด ไมมในโลกนและโลก หนา เราเรยกผนน ซงไมมความหลง พราก (กเลส) ไดแลววา เปนพราหมณ. ๒๘. ความอาลยของบคคลใดไมม บคคลใดร ชดแลว เปนผไมมความสงสยเปนเหตกลาววา อยางไร เราเรยกบคคลนน ผหยงลงสอมตะ ตาม บรรลแลววา เปนพราหมณ. ๒๙. ผใด ลวงบญและบาปทงสอง และกเลส เครองของเสยไดในโลกน เราเรยกผนน ซงไมม ความโศก มธลไปปราศแลว ผบรสทธแลววา เปน พราหมณ. ๓๐. เราเรยกผบรสทธ ผองใส ไมขนมว มภพ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 421

เครองเพลดเพลนสนแลว เหมอนพระจนทรท ปราศจากมลทนนนวา เปนพราหมณ. ๓๑. ผใด ลวงทางออม หลม สงสาร และ โมหะนไปแลวเปนผขามไปได ถงฝง มปกตเพง หา กเลสเครองหวนไหวมได ไมมความสงสยเปนเหต กลาววาอยางไร ไมถอมน ดบแลว เราเรยกผนนวา เปนพราหมณ. ๓๒. บคคลใด ละกามทงหลายในโลกนแลว เปนผไมมเรอน งดเวนเสยได เราเรยกบคคลนนผ มกามและภพสนแลววา เปนพราหมณ. ๓๓. ผใด ละตณหาในโลกนไดแลว เปนผไมม เรอน เวนเสยได เราเรยกผนน ซงมตณหาและภพ อนสนแลววา เปนพราหมณ. ๓๔. ผใด ละกเลสเครองประกอบอนเปนของ มนษย ลวงกเลสเครองประกอบอนเปนของทพยได แลว เราเรยกผนน ซงพรากกเลสเครองประกอบ ทงปวงไดแลววา เปนพราหมณ. ๓๕. เราเรยกบคคลนน ซงละความยนดและ ความไมยนดไดแลว ผเยน ไมมอปธ ครอบงาโลก ทงปวง ผแกลวกลาวา เปนพราหมณ. ๓๖. ผใด รจตและอบตของสตวทงหลาย โดย ประการทงปวง เราเรยกผนน ซงไมของ ไปด รแลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 422

วา เปนพราหมณ. เทพยดาคนธรรพและหมมนษย ยอมไมรคตของผใด เราเรยกผนน ซงมอาสวะสน แลว ผไกลกเลสวา เปนพราหมณ. ๓๗. ความกงวลในกอน ในภายหลง และใน ทามกลางของผใดไมม เราเรยกผนน ซงไมมความ กงวล ไมมความยดมนวา เปนพราหมณ. ๓๘. เราเรยกบคคลผองอาจ ประเสรฐ แกลว กลา แสวงหาคณอนใหญ ผชนะโดยวเศษ ไม หวนไหว ผลางแลว ผรนนวา เปนพราหมณ. ๓๙. บคคลใด รขนธทอาศยอยในกอน ทงเหน สวรรคและอบาย อนง บรรลความสนไปแหงชาต เสรจกจแลว เพราะรยง เปนมน เราเรยกบคคล นน ซงมพรหมจรรยอนอยเสรจสรรพแลววา เปน พราหมณ. จบพราหมณวรรคท ๒๖

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 423

๒๖. พราหมณวรรควรรณนา ๑. เรองพราหมณผมความเลอมใสมาก [๒๖๔]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพราหมณผม ความเลอมใสมาก ตรสพระธรรมเทศนานวา " ฉนท โสต ปรกกมม " เปนตน.

พวกภกษรงเกยจวาทะของพราหมณ ไดยนวา พราหมณนนฟงธรรมเทศนาของพระผมพระภาคเจาแลว มจตเลอมใส เรมตงนตยภตเพอภกษมประมาณ ๑๖ รป ไวในเรอนของ ตน รบบาตรในเวลาภกษทงหลายมาแลว กลาววา " ขอพระอรหนต ทงหลาย ผเจรญ จงมา, ขอพระอรหนตทงหลาย ผเจรญ จงนง" เมอ จะกลาวคาอยางใดอยางหนง กกลาวคาประกอบเฉพาะดวยวาทะวาพระ- อรหนตเทานน. บรรดาภกษเหลานน พวกทเปนปถชนคดกนวา " พราหมณน มความสาคญในพวกเราวาเปนพระอรหนต" พวกทเปน พระขณาสพกคดวา " พราหมณน ยอมรความทพวกเราเปนพระขณาสพ," ภกษแมทงหมดนน ประพฤตรงเกยจอยอยางน จงไมไปสเรอนของ พราหมณนน. เขาเปนผมทกขเสยใจ คดวา " ทาไมหนอแล พระผเปนเจา จงไมมา" จงไปยงวหาร ถวายบงคมพระศาสดา กราบทลเนอความนน.

ไมเปนอาบตเพราะไมยนดตอวาทะนน พระศาสดาตรสเรยกภกษทงหลายแลว ตรสถามวา " ภกษ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 424

ทงหลาย ขอนนอยางไร " เมอภกษเหลานนกราบทลเนอความนนแลว, จงตรสวา " ภกษทงหลาย กพวกเธอยงยนดวาทะวา เปนพระอรหนต อยหรอ." พวกภกษ. พวกขาพระองคไมยนด พระเจาขา. พระศาสดา. เมอเปนเชนนน, คานน เปนคากลาวดวยความ เลอมใสของมนษยทงหลาย, ภกษทงหลาย ไมเปนอาบตในเพราะการ กลาวดวยความเลอมใส; กแลอกอยางหนง ความรกใครในพระอรหนต ทงหลายของพราหมณ มประมาณยง; เหตนน แมพวกเธอตดกระแส ตณหาแลวบรรลพระอรหนตนนแล ควร" ดงนแลว เมอจะทรงแสดง ธรรม จงตรสพระคาถานวา:- ๑. ฉนท โสต ปรกกมม กาเม ปนท พราหมณ สงขาราน ขย ตวา อกตส พราหมณ. " พราหมณ ทานจงพยายามตดกระแสตณหา, จงบรรเทากามทงหลายเสย, ทานรความสนไปแหง สงขารทงหลายแลว เปนผรพระนพพานอนอะไร ๆ กระทาไมไดนะ พราหมณ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ปรกกมม เปนตน ความวา ขนชอวา กระแสตณหา ใคร ๆ ไมอาจเพอจะตดไดดวยความพยายามมประมาณ นอย; เหตนนทานจงพยายามตดกระแสนน ดวยความบากบนอยางใหญ ซงสมปยตดวยญาณ คอจงบรรเทา ไดแก จงขบไลกามแมทงสองเสยเถด. คาวา พราหมณ นน เปนคารองเรยกพระขณาสพทงหลาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 425

บทวา สงขาราน ความวา รความสนไปแหงขนธ ๕. บทวา อกต ความวา เมอเปนเชนนน ทานจะเปนผชอวา อกตญญ. เพราะรพระนพพาน อนอะไร ๆ บรรดาโลกธาตทงหลายม ทองคาเปนตน ทาไมได. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพราหมณผมความเลอมใสมาก จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 426

๒. เรองภกษมากรป [๒๖๕]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษมากรป ตรสพระธรรมเทศนานวา " ยทา ทวเยส ธมเมส " เปนตน.

พระสารบตรทลถามปญหาเพอพวกภกษ ในวนหนง ภกษผอยในทศประมาณ ๓๐ รป มาถวายบงคมพระ- ศาสดาแลวนง. พระสารบตรเถระเลงเหนอปนสยแหงพระอรหตของภกษ เหลานนแลว เขาไปเฝาพระศาสดา ยนอยเทยว ทลถามปญหานวา " พระเจาขา ธรรมทงหลายทพระองคตรสเรยกวา ' ธรรม ๒ ประการ ๆ ดงน; ธรรม ๒ ประการนเปนไฉนหนอแล ?" ทนน พระศาสดาตรสกะทานวา " สารบตร สมถะและวปสสนา เรยกวาธรรม ๒ ประการแล" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๒. ยทา ทวเยส ธมเมส ปารค โหต พราหมโณ อถสส สพเพ สโยคา อตถ คจฉนต ชานโต. " ในกาลใด พราหมณเปนผถงฝงในธรรมสอง ในกาลนน กเลสเครองประกอบทงปวงของพราหมณ ผรอย ยอมถงความตงอยไมได."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ยทา เปนตน ความวา ในกาลใด พระขณาสพนเปนผถงฝง ในธรรมคอสมถะและวปสสนา อนตงอยโดย สวน ๒ ดวยอานาจแหงการถงฝงคออภญญาเปนตน, ในกาลนนกเลส

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 427

เครองประกอบทงหลาย มกเลสเครองประกอบคอกามเปนตนทงปวง ซง สามารถเพอประกอบไวในวฏฏะของพระขณาสพนน ผรอยอยางน ยอม ถงความตงอยไมได คอความสนไป. ในกาลจบเทศนา ภกษเหลานนแมทงหมด ตงอยในพระอรหต แลว ดงนแล. เรองภกษมากรป จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 428

๓. เรองมาร [๒๖๖]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภมาร ตรส พระธรรมเทศนานวา " ยสส ปาร อปาร วา " เปนตน.

มารปลอมตวทลถามเรองฝง ไดยนวา ในวนหนง มารนนปลอมเปนบรษคนใดคนหนงเขาไป เฝาพระศาสดา แลวทลถามวา " พระเจาขา สถานทอนพระองคตรสวา ' ฝง ๆ;' อะไรหนอแล ? ทชอวาฝงนน." พระศาสดาทรงทราบวา " นเปนมาร " จงตรสวา " มารผมบาป ประโยชนอะไรของทานดวยฝง, ฝงนน อนผมราคะไปปราศแลวทงหลาย พงถง " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๓. ยสส ปาร อปาร วา ปาราปาร น วชชต วตททร วสตต ตมห พรม พราหมณ. " ฝงกด ทมใชฝงกด ฝงและมใชฝงกด ไมม แกผใด, เราเรยกผนน ซงมความกระวนกระวาย ไปปราศแลว ผพราก (จากกเลส) ไดแลววา เปน พราหมณ."

แกอรรถ

อายตนะอนเปนไปในภายใน ๖ ชอวา ปาร ในพระคาถานน. อายตนะอนม ณ ภายนอก ๖ ชอวา อปาร. อายตนะทงสองนน ชอวา ปาราปาร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 429

บทวา น วชชต ความวา ฝงและทมใชฝงทงหมดนน ไมมแก ผใด เพราะความไมมการยดถอวา " เรา " หรอวา " ของเรา, " เราเรยก ผนน ซงชอวามความกระวนกระวายไปปราศแลว เพราะอนไปปราศ แหงความกระวนกระวายคอกเลสทงหลาย ผพรากจากกเลสทงปวงไดแลว วา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองมาร จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 430

๔. เรองพราหมณคนใดคนหนง [๒๖๗]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพราหมณ คนใดคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " ฌาย " เปนตน.

พราหมณทลถามเรองพราหมณกะพระศาสดา ไดยนวา พราหมณนนคดวา " พระศาสดา ตรสเรยกสาวกของ พระองควา ' พราหมณ,' สวนเราเปนพราหมณโดยชาตและโคตร, การ ทพระองคจะตรสเรยกเราอยางนนบาง ควร." เขาเขาไปเฝาพระศาสดา ทลถามเนอความนนแลว . พระศาสดาตรสวา " เรามไดเรยกบคคลวา ' พราหมณ' ดวยเหต สกวาชาตและโคตร, แตเราเรยกบคคลผบรรลประโยชนอนสงสดนนเทา นน (วาเปนพราหมณ)" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๔. ฌาย วรชมาสน กตกจจ อนาสว อตตมตถ ตมห พรม พราหมณ. " เราเรยกบคคลผมความเพง ผปราศจากธล อยแตผเดยว มกจอนกระทาแลว หาอาสวะมได บรรลประโยชนอนสงสดแลวนนวา เปนพราหมณ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ฌาย เปนตน ความวา เราเรยก บคคลผเพงอยดวยฌาน ๒ อยาง ผปราศจากธล ดวยธลคอกาม อยแต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 431

ผเดยวในปา ชอวาผมกจอนกระทาแลว เพราะกจ ๑๖ อยาง๑อนตนทา ดวยมรรค ๔ แลว ชอวาหาอาสวะมได เพราะไมมอาสวะทงหลาย บรรลประโยชนอนสงสด คอพระอรหตแลว วาเปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา พราหมณนนตงอยในโสดาปตตผลแลว, เทศนา ไดเปนประโยชนแมแกชนผประชมกนแลว ดงนแล. เรองพราหมณคนใดคนหนง จบ. ๑. ทกข มกจ ๔:- ปฬนตถ ในอรรถวาเบยดเบยน ๑. สงขตตถ ในอรรถวาปจจย ประชมแตง ๑. สนตาปนตถ ในอรรถวาเรารอน ๑. วปรณามตถ ในอรรถวาแปรปรวน ๑. สมทย มกจ ๔:- อายหนตถ ในอรรถวาทาใหเกดกองทกข ๑. นทานตถ ในอรรถ วาเปนเหตแหงทกข ๑. สงโยคตถ ในอรรถวาประกอบไวดวยสงสารทกข ๑. ปลโพธนตถ ในอรรถวาขงอยในเรอนจาคอสงสารทกข ๑. นโรธ มกจ ๔:- นสสรณตถ ในอรรถวาออกจากอปธ ๑. วเวกตก ในอรรถวาสงด จากหมคอกเลส ๑. อสงขตตถ ในอรรถวาปจจยประชมแตงไมได ๑. อมตตถ ในอรรถวา เปนอมตรส (ไมรจกตาย) ๑. มรรค มกจ ๔:- นยยานตถ ในอรรถวาออกจากสงสาร ๑. เหตวตถ ในอรรถวา เปนเหตแหงพระนพพาน ๑. ทสสนตถ ในอรรถวาเหนพระนพพาน ๑. อธปเตยยตถ ใน อรรถวาเปนอธบดในอนเหนพระนพพาน ๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 432

๕. เรองพระอานนทเถระ [๒๖๘]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในปราสาทของอบาสกาชอมคารมารดา ทรงปรารภพระอานนทเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " ทวา ตปต อาทจโจ " เปนตน.

รศมของวตถ ๕ อยางตางกน

ไดยนวา ในวนมหาปวารณา พระเจาปเสนทโกสลทรงประดบ เครองราชอสรยาภรณครบถวน ทรงถอเอาวตถทงหลายมของหอมเปนตน ไดเสดจไปยงวหารแลว . ในขณะนน พระกาฬทายเถระนงเขาฌานอยททายบรษท. กคาวา ' กาฬทายเถระ ' นน เปนชอของทานเอง. สรระ (ของทาน) มสเพยง ดงทองคา. กในขณะนนพระจนทรกาลงขน, พระอาทตยกาลงอสดงคต. พระอานนทเถระ แลดรศมของพระอาทตยซงกาลงอสดงคตและ ของพระจนทรซงกาลงขน แลวมองดพระสรโรภาสของพระราชา สร- โรภาสของพระเถระ และพระสรโรภาสของพระตถาคต. ในทานเหลานน พระศาสดายอมไพโรจนลวงรศมทงปวง. พระเถระถวายบงคมพระศาสดา แลว กราบทลวา " พระเจาขา " ในวนน เมอขาพระองคแลดรศมเหลาน อย, พระรศมของพระองคเทานนขาพระองคชอบใจ, เพราะวา พระสรระ ของพระองค ยอมไพโรจนลวงรศมทงปวง." ลาดบนน พระศาสดาตรสกะทานวา " อานนท ธรรมดาพระอาทตย ยอมรงเรองในกลางวน, พระจนทร ยอมรงเรองในกลางคน, พระราชา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 433

ยอมรงเรองในเวลาประดบแลวเทานน, พระขณาสพ ละความระคนดวย หมแลว ยอมรงเรองในภายในสมาบตเทานน, สวนพระพทธเจา ยอม รงเรองดวยเดช ๕ อยาง ทงในกลางคน ทงในกลางวน " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๕. ทวา ตปต อาทจโจ รตตมาภาต จนทมา สนนทโธ ขตตโย ตปต ฌาย ตปต พรหมโณ อถ สพพมโหรตต พทโธ ตปต เตชสา. " พระอาทตย ยอมสองแสงในกลางวน, พระจนทร ยอมรงเรองในกลางคน, กษตรย ทรง เครองรบแลว ยอมรงเรอง, พราหมณผมความเพง ยอมรงเรอง. สวนพระพทธเจา ยอมรงเรองดวยเดช ตลอดกลางวนและกลางคน."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน สองบทวา ทวา ตปต ความวา พระอาทตย ยอมรงเรองเฉพาะในกลางวน, แตแมทางทพระอาทตยนนไปในกลางคน หาปรากฏไม. บทวา จนทมา ความวา แมพระจนทร ทพนแลวจากหมอก เปนตน กรงเรองเฉพาะในกลางคน, หารงเรองในกลางวนไม. บทวา สนนทโธ ความวา พระราชาผทรงประดบดวยเครอง อสรยาภรณทงปวงอนวจตรดวยทองและแกวมณ อนเสนามองค ๔๑น แวดลอมแลวเทานน ยอมรงเรอง, ทาวเธอประทบอยดวยเพศอนบคคล ไมร (ปลอมเพศ) หารงเรองไม. ๑. พลชาง พลมา พลรถ พลเดนเทา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 434

บทวา ฌาย ความวา ฝายพระขณาสพ เปลองหมแลว เพงอย เทยว ชอวายอมรงเรอง. บทวา เตชสา ความวา สวนพระสมมาสมพทธเจา ทรงครอบงา เดชแหงการทศลดวยเดชแหงศล เดชแหงคณอนชว ดวยเดชแหงคณ เดชแหงปญญาทรามดวยเดชแหงปญญา เดชแหงสงมใชบญดวยเดชแหง บญ เดชแหงอธรรมดวยเดชแหงธรรม ยอมรงเรองดวยเดช ๕ อยางน ตลอดกาลเปนนตยทเดยว. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระอานนทเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 435

๖. เรองบรรพชตรปใดรปหนง [๒๖๙]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภบรรพชต รปใดรปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " พาหตปาโป " เปนตน.

พราหมณบวชนอกพระพทธศาสนา ไดยนวา พราหมณคนหนงบวชแลว ดวยการบวชในภายนอก (พระศาสนา) คดวา " พระสมณโคดม เรยกสาวกของพระองค ' บรรพชต ' สวนเรากเปนบรรพชต, การพระองคเรยกเราอยางนนบาง กควร " แลว เขาไปเฝาพระศาสดา ทลถามเนอความนน. พระศาสดาตรสวา " เราหาเรยกวา ' บรรพชต ' ดวยเหตเพยงเทาน ไม, สวนบคคลผชอวาเปนบรรพชต เพราะความทมลทนคอกเลสทงหลาย อนตนเวนไดขาด " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา:- ๖. พาหตปาโป ห พราหมโณ สมจรยา สมโณต วจจต ปพพาชยมตตโน มล ตสมา ปพพชโตต วจจต. " บคคลผมบาปอนลอยแลวแล เราเรยกวา 'พราหมณ,' บคคลทเราเรยกวา ' สมณะ' เพราะ ความประพฤตเรยบรอย, บคคลขบไลมลทนของตน อย เพราะเหตนน เราเรยกวา ' บรรพชต."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 436

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา สมจรยาย คอ เพราะความประพฤต ระงบซงอกศลธรรมทงปวง. บทวา ตสมา ความวา บคคลทพระศาสดาตรสเรยกวา ' พราหมณ ' เพราะความเปนผมบาปอนลอยแลว, บคคลทพระศาสดาตรสเรยกวา ' สมณะ ' เพราะความประพฤตสงบซงอกศลธรรมทงหลาย; เหตนน ผใด ประพฤตขบไล คอขจดมลทนมราคะเปนตนของตนอย, แมผนน พระ- ศาสดากตรสเรยกวา ' บรรพชต ' เพราะการขบไลนน. ในกาลจบเทศนา บรรพชตนนดารงอยในโสดาปตตผลแลว, เทศนา ไดมประโยชนแมแกชนผประชมกนแลว ดงนแล. เรองบรรพชตรปใดรปหนง จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 437

๗. เรองพระสารบตรเถระ [๒๗๐]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระสารบตร- เถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " น พราหมณสส " เปนตน. พระเถระถกพราหมณต ไดยนวา มนษยเปนอนมากในทแหงหนง กลาวคณกถาของพระ- เถระวา " นาชม พระผเปนเจาของพวกเรา ประกอบแลวดวยกาลงคอ ขนต, เมอชนเหลาอนดาอยกตาม ประหารอยกตาม แมเหตสกวาความ โกรธ ยอมไมม." ครงนน พราหมณมจฉาทฏฐคนหนง ถามวา " ใครนน ไมโกรธ." พวกมนษย. พระเถระของพวกฉน . พราหมณ. บคคลผยวใหทานโกรธ จกไมมกระมง ? พวกมนษย. พราหมณ ขอนน หามไม. พราหมณ. ถาเชนนน เราจกยวใหทานโกรธ. พวกมนษย. ถาทานสามารถไซร, กจงยวใหพระเถระโกรธเถด. พราหมณนน คดวา " เอาละ, เราจกรกจทควรทา " ดงนแลว เหนพระเถระเขาไปเพอภกษา จงเดนไปโดยสวนขางหลง ไดใหการ ประหารดวยฝามออยางแรงทกลางหลง. พระเถระมไดคานงถงเลยวา " นชออะไรกน" เดนไปแลว. ความ เรารอนเกดขนทวสรระของพราหมณ. เขาตกลงใจวา " แหมพระผเปนเจา สมบรณดวยคณ" ดงนแลว หมอบลงแทบเทาของพระเถระ เรยนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 438

" ขอทานจงอดโทษแกกระผมเถด ขอรบ" เมอพระเถระกลาววา " น อะไรกน ?" จงเรยนวา " กระผมประหารทานเพอประสงคจะทดลองด." พระเถระกลาววา " ชางเถด, เราอดโทษใหทาน." พราหมณจง เรยนวา " ทานผเจรญ ถาทานอดโทษใหกระผมไซร." กขอจงนงรบ ภกษาในเรอนของกระผมเถด" ดงนแลว ไดรบบาตรของพระเถระ. ฝาย พระเถระไดใหบาตรแลว. พราหมณนาพระเถระไปเรอนองคาสแลว. พวกมนษยโกรธแลว ตางกคดวา " พระผเปนเจาของพวกเราผหา โทษมได ถกพราหมณนประหารแลว, ความพนแมจากทอนไมไมมแก พราหมณนน, พวกเราจกฆามนเสยในทนแหละ" ดงนแลว มกอนดน และทอนไมเปนตนในมอ ไดยนซมอยทประตเรอนของพราหมณ. พระเถระลกขนเดนไปอย ไดใหบาตรในมอของพราหมณ. พวกมนษยเหนพราหมณนนเดนไปกบพระเถระ จงเรยนวา " ทาน ขอรบ ขอทานจงรบบาตรของทานแลวใหพราหมณกลบเสย" พระเถระ กลาววา " นเรองอะไรกน ? อบาสก." พวกมนษย. พราหมณประหารทาน, พวกกระผมจกรกจทควรทา แกเขา. พระเถระ. กทานถกพราหมณนประหารหรอ, หรอเราถก ? พวกมนษย. ทานถก ขอรบ. พระเถระกลาววา " พราหมณนนประหารเราแลว (แต) ไดขอขมา แลว, พวกทานจงไปกนเถด " สงพวกมนษยไปแลว ใหพราหมณกลบ ไดไปสวหารนนเทยว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 439

ภกษทงหลายยกโทษวา " นชออยางไร ? พระสารบตรเถระถก พราหมณใดประหารแลว ยงนงรบภกษาในเรอนของพราหมณนน นน แหละ มาแลว; จาเดมแตกาลทพระเถระถกพราหมณนนประหารแลว ตอ ไปน เขาจกไมละอายตอใคร ๆ, จกเทยวตภกษทงหลายทเหลอ." พราหมณไมควรประหารพราหมณ พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดนพวกเธอ นงประชมกนดวยถอยคาอะไรหนอ ?" เมอภกษเหลานนกราบทลวา " ดวย ถอยคาชอน " แลว, ตรสวา " ภกษทงหลาย พราหมณชอวาประหาร พราหมณ ยอมไมม, แตพราหมณผสมณะจกเปนผถกพราหมณคฤหสถ ประหารได; ขนชอวา ความโกรธนนยอมถงความถอนขนได ดวย อนาคามมรรค" ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม ไดทรงภาษตพระคาถา เหลานวา :- ๗. น พราหมณสส ปหเรยย นาสส มเจถ พราหมโณ ธ พราหมณสส หนตาร ตโต ธ ยสส มจต. น พราหมณสเสตทภจ เสยโย ยทานเสโธ มนโส ปเยห ยโต ยโต หสมโน นวตตต ตโต ตโต สมมตเมว ทกข. " พราหมณไมควรประหารแกพราหมณ ไมควร จอง (เวร) แกเขา, นาตเตยนพราหมณผจอง (เวร) ยงกวาพราหมณผประหารนน. ความเกยดกน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 440

ใจ จากอารมณอนเปนทรกทงหลายใด, ความเกยด กนนน ยอมเปนความประเสรฐไมนอยแกพราหมณ, ใจอนสมปยตดวยความเบยดเบยน ยอมกลบไดจาก วตถใด ๆ, ความทกขยอมสงบไดเพราะวตถนน ๆ นนแล."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ปหเรยย ความวา พราหมณผขณาสพ รอยวา " เราเปน (พระขณาสพ) " ไมควรประหารแกพราหมณขณาสพ หรอพราหมณอน. สองบทวา นาสส มเจถ ความวา พราหมณขณาสพแมนน ถก เขาประหารแลว ไมควรจองเวรแกเขาผประหารแลวยนอย, คอไมควร ทาความโกรธในพราหมณนน. บทวา ธ พราหมณสส ความวา เรายอมตเตยนพราหมณผประหาร พราหมณขณาสพ. บทวา ตโต ธ ความวา กผใด ประหารตอบซงเขาผประหารอย ชอวา ยอมจองเวรในเบองบนของเขา, เราตเตยนผจองเวรนน แมกวาผ ประหารนนทเดยว. สองบทวา เอตทกจ เสยโย ความวา การไมดาตอบซงบคคล ผดาอย หรอการไมประหารตอบซงบคคลผประหารอย ของพระขณาสพ ใด, การไมดาตอบหรอการไมประหารตอบนน ยอมเปนความประเสรฐ ไมใชนอย คอไมเปนความประเสรฐทมประมาณนอย แกพราหมณผเปน ขณาสพนน, ทแทยอมเปนความประเสรฐอนมประมาณยงทเดยว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 441

บาทพระคาถาวา ยทานเสโธ มนโส ปเยห ความวา กความ เกดขนแหงความโกรธ ชอวาอารมณเปนทรกแหงใจ ของบคคลผมก โกรธ, กบคคลผมกโกรธนน จะผดในมารดาบดากด ในพระพทธเจา เปนตนกด กเพราะอารมณเปนทรกเหลานน, เหตนนความเกยดกนใจ จากอารมณอนเปนทรกเหลานน คอความขมขจตอนเกดขนอย ดวยอานาจ ความโกรธ ของบคคลผมกโกรธนนใด, ความเกยดกนนน ยอมเปน ความประเสรฐไมนอย. ใจอนสมปยตดวยความโกรธ ชอวา หสมโน, ใจอนสมปยตดวย ความโกรธของเขานน เมอถงความถอนขนดวยอนาคามมรรค ชอวายอม กลบไดจากวตถใด ๆ. สองบทวา ตโต ตโต ความวา วฏทกขแมทงสน ยอมกลบได เพราะวตถนน ๆ นนแล. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระสารบตรเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 442

๘. เรองพระนางมหาปชาบดโคตม [๒๗๑]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระนางมหา- ปชาบดโคตม ตรสพระธรรมเทศนานวา " ยสส กาเยน " เปนตน.

พระศาสดาทรงบญญตครธรรม ๘ ความพสดารวา พระนางมหาปชาบดโคตมพรอมกบบรวารรบคร- ธรรม ๘ ประการ๑ อนพระผมพระภาคเจาทรงบญญตแลว ในเมอเรองยงไม เกดขน เหมอนบรษผมชาตมกประดบรบพวงดอกไมหอมดวยเศยรเกลา ไดอปสมบทแลว. อปชฌายะหรออาจารยอนของพระนางไมม. ภกษ ทงหลาย ปรารภพระเถรผมอปสมบทอนไดแลวอยางนน โดยสมยอน สนทนากนวา " อาจารยและอปชฌายะของพระนางมหาปชาบดโคตม ยอม ไมปรากฏ, พระนางถอเอาผากาสายะทงหลายดวยมอของตนเอง." กแล ครนกลาวอยางนนแลว ภกษณทงหลายประพฤตรงเกยจอย ยอมไมทาอโบสถ ไมทาปวารณารวมกบพระนางเลย. ภกษณทงหลายนน ไปกราบทลเนอความนนแมแดพระตถาคตแลว.

คนทควรเรยกวาพราหมณ พระศาสดาทรงสดบคาของภกษณเหลานนแลว จงตรสวา "ครธรรม ๘ ประการ เราใหแลวแกพระนางมหาปชาบดโคตม, เราเองเปนอาจารย ๑. ภกษณถงมพรรษาตง ๑๐๐ ตองกราบไหวภกษผอปสมบทใหวนนน ๑. ตองอยจาพรรษา ในอาวาสภกษ ๑. ตองหวงตอธรรมทง ๒ คอ ถามอโบสถและไปรบโอวาทจากภกษสงฆทกกง เดอน ๑. ออกพรรษาแลว ตองปวารณาในสงฆ ๒ ฝาย ๑. ตองแสวงหาอปสมบทแกนางสกขมานาผศกษาในธรรม ๖ สน ๒ ป ปกขมานตในสงฆ ๒ ฝาย ๑. ตองแสวงหาอปสมบทแกนางสกขมานาผศกษาในธรรม ๖ สน ๒ ป แลวในสงฆ ๒ ฝาย ๑. ดาแชงภกษไมได ๑. ปดทางไมใหภกษสอนภกษ เปดทางใหภกษ กลาวสอนอยางเดยว ๑. ว. จลล. ๗/๓๓๒.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 443

เราเองเปนอปชฌายะของพระนาง, ชอวาความรงเกยจในพระขณาสพ ทงหลาย ผเวนแลวจากทจรตทงหลายมกายทจรตเปนตน อนเธอทงหลาย ไมควรทา" ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม จงตรสพระคาถานวา:- ๘. ยสส กาเยน วาจาย มนสา นตถ ทกกต สวต ตห าเนห ตมห พรม พราหมณ. " ความชวทางกาย วาจา และใจ ของบคคลใด ไมม, เราเรยกบคคลนน ผสารวมแลวโดยฐานะ ๓ วา เปนพราหมณ."

แกอรรถ

กรรมมโทษ คอมทกขเปนกาไร อนยงสตวใหเปนไปในอบาย ชอวา ทกกต ในพระคาถานน. สองบทวา ตห าเนห ความวา เราเรยกบคคลผมทวารอนปด แลว เพอตองการหามความเขาไปแหงทจรตเปนตน โดยเหต ๓ มกาย เปนตนเหลานนวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระนางมหาปชาบดโคตม จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 444

๙. เรองพระสารบตรเถระ [๒๗๒]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระสารบตร- เถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " ยมหา ธมม วชาเนยย " เปนตน.

พระสารบตรเคารพในพระอสสชผอาจารย ไดยนวา ทานพระสารบตรนน จาเดมแตกาลททานฟงธรรมใน สานกของพระอสสชเถระแลวบรรลโสดาปตตผล สดบวา " พระเถระ ยอมอยในทศใด" กประคองอญชลไปทางทศนน นอนหนศรษะไปทาง ทศนนแล. ภกษทงหลายกลาววา " พระสารบตรเปนมจฉาทฏฐ ถงวนนกเทยว นอนนอมทศทงหลายอย " ดงนแลว กราบทลเนอความนนแดพระ- ตถาคต. พระศาสดารบสงใหเรยกพระเถระมาแลว ตรสถามวา " สารบตร นยวา เธอเทยวนอบนอมทศทงหลายอย จรงหรอ ?" เมอพระเถระ กราบทลวา " พระเจาขา พระองคเทานนยอมทรงทราบความเปนคอ อนนอบนอมหรอไมนอบนอมทศทงหลาย ของขาพระองค " ดงนแลว, ตรสวา " ภกษทงหลาย สารบตรยอมไมนอนนอมทศทงหลาย, แตเพราะ ความทเธอฟงธรรมจากสานกของพระอสสชเถระ แลวบรรลโสดาปตตผล จงนอบนอมอาจารยของตน; เพราะวา ภกษอาศยอาจารยใด ยอมรธรรม, ภกษนนพงนอบนอมอาจารยนนโดยเคารพ เหมอนพราหมณนอบนอมไฟ อยฉะนน" ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม จงตรสพระคาถานวา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 445

๙. ยมหา ธมม วชาเนยย สมมาสมพทธเทสต สกกจจ น นมสเสยย อคคหตตว พราหมโณ. " บคคลพงรแจงธรรม อนพระสมมาสมพทธเจา ทรงแสดงแลว จากอาจารยใด, พงนอบนอมอาจารย นนโดยเคารพ เหมอนพราหมณนอบนอมการบชา เพลงอยฉะนน."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อคคหตต ว ความวา บคคลพงรแจง ธรรมอนพระตถาคตประกาศแลว จากอาจารยใด, พงนอบนอมอาจารย นนโดยเคารพ เหมอนพราหมณนอบนอมการบชาเพลงโดยเคารพ ดวย การบาเรอดวยด และดวยกจทงหลายมอญชลกรรมเปนตนฉะนน. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระสารบตรเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 446

๑๐. เรองชฎลพราหมณ [๒๗๓]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภชฎลพราหมณ คนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " น ชฏาห " เปนตน.

ชฎลตองการใหตรสเรยกตนวาพราหมณ ไดยนวา ชฎลพราหมณนนคดวา " เราเกดดแลวทงฝายมารดา ทงผายบดา เกดในตระกลพราหมณ, ถาพระสมณโคดมตรสเรยกพระสาวก ทงหลายของพระองควา ' พราหมณ ' การทพระองคตรสเรยกเราอยางนน บาง กควร " ดงนแลว จงไปยงสานกพระศาสดา ทลถามเนอความนน.

ลกษณะแหงพราหมณ ครงนน พระศาสดาตรสกะพราหมณนนวา " พราหมณ เราไม เรยกวา ' พราหมณ ' ดวยเหตสกวาชฎา ไมเรยกดวยเหตสกวาชาตและ โคตร, แตเราเรยกผมสจจะอนแทงตลอดแลวเทานนวา " เปนพราหมณ " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๑๐. น ชฏาห น โคตเตห น ชจจา โหต พราหมโณ ยมห สจจจ ธมโม จ โส สจ โส จ พราหมโณ. " บคคลยอมเปนพราหมณ ดวยชฎา ดวยโคตร ดวยชาต หามได, สจจะและธรรมมอยในผใด ผนน เปนผสะอาด และผนนเปนพราหมณ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 447

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา สจจ เปนตน ความวา สจญาณอน แทงตลอดซงสจจะ ๔ อยาง ดวยอาการ ๑๖ แลวตงอย และโลกตร- ธรรม ๙ มอยในบคคลใด, บคคลนนเปนผสะอาด และเปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองชฏลพราหมณ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 448

๑๑. เรองกหกพราหมณ [๒๗๔]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยทกฏาคารศาลา ทรงปรารภกหกพราหมณ ผมวตรดงคางคาวคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " กนเต " เปนตน.

พราหมณลวงเอาสงของของชาวเมอง

ไดยนวา พราหมณนนขนตนกมตนหนง ใกลประตพระนครเวสาล เอาเทาทงสองเหนยวกงไม หอยหวลงอย กลาววา " ทานทงหลายจงให โคแดง ๑๐๐ แกเรา จงใหกหาปณะทงหลายแกเรา จงใหหญงบาเรอแก เรา, ถาทานทงหลายจกไมให, เราตกจากตนกมนตาย จกทาพระนคร ไมใหเปนพระนคร." ในกาลเปนทเสดจเขาไปยงพระนครแมของพระ- ตถาคต ผอนหมภกษแวดลอมแลว ภกษทงหลายเหนพราหมณนนแลว แมในกาลเปนทเสดจออกไป กเหนเขาหอยอยอยางนนเหมอนกน. ฝายชาวพระนครตางกคดวา " พราหมณน หอยอยอยางนตงแตเชา พงตกลง (ตา) ทาพระนครไมใหเปนพระนคร" กลวความลมจมแหง พระนคร จงยอมรบวา " พวกเราจะใหของทกอยางทพราหมณนนขอ" แลวไดให. เขาไดลงรบเอาสงของทงปวงไป. ภกษทงหลายเหนเขาเทยวไปดจแมโค ใกลอปจารแหงวหาร จาได จงถามวา " พราหมณ ทานไดสงของตามปรารถนาแลวหรอ ?" ไดฟงวา " ขอรบ กระผมไดแลว " จงกราบทลเรองนนแตพระตถาคต ณ ภายใน วหาร.

พระศาสดาตรสบรพกรรมของพราหมณ พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย พราหมณนนเปนโจรหลอกลวง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 449

ในกาลนเทานน หามได, ถงในกาลกอน กเปนโจรหลอกลวงแลวเหมอน กน; กบดน พราหมณนนยอมหลอกลวงพาลชนได, แตในกาลนน ไม อาจเพอหลอกลวงบณฑตทงหลายได " ดงนแลว อนภกษเหลานนทล ออนวอนแลว ทรงนาอดตนทานมา (ตรส) วา :- "ในอดตกาล ดาบสหลอกลวงรปหนง อาศยกาสกคามตาบลหนง ยอมสาเรจการอย. ตระกลหนงบารงเธอ คอ:- ยอมถวายสวนหนงแมแก เธอ จากของควรเคยวและของควรบรโภคอนเกดขนแลวในกลางวน เหมอนใหแกบตรของตน, เกบสวนอนเกดขนในตอนเยนไวถวายใน วนท ๒. ตอมาวนหนง ตระกลนนไดเนอเหย (มา) ในเวลาเยน แกงไว เรยบรอยแลว เกบสวนหนงจากสวนทแกงนนไว ถวายแกเธอในวนท ๒. ดาบสพอกนเนอแลว ถกความอยากในรสผกพนแลว ถามวา " นนชอ เนออะไร ?" ไดฟงวา " เนอเหย " ดงนแลว เทยวไปเพอภกษา รบเอา เนยใสนมสมและเครองเผดรอนเปนตน ไปยงบรรณศาลา แลวเกบไว ณ สวนขางหนง. กพระยาเหยอยในจอมปลวกแหงหนง ณ ทไมไกลแหงบรรณศาลา. พระยาเหยมาเพอไหวพระดาบสตามกาลสมควร. กในวนนน ดาบสนนคดวา " เราจกฆาเหยนน " ดงนแลว ซอน ทอนไมไว นงทาทเหมอนหลบอย ณ ทใกลจอมปลวกนน. พระยาเหย ออกจากจอมปลวกแลว มายยงสานกของเธอ กาหนด อาการไดแลว จงกลบจากทนน ดวยคดวา " วนน เราไมชอบใจอาการ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 450

ของอาจารย." ดาบสรความกลบของเหยนนแลวขวางทอนไมไปเพอ ประสงคจะฆาเหยนน. ทอนไมพลาดไป, พระยาเหยเขาไปสจอมปลวกแลว โผลศรษะออกหาจากจอมปลวกนนแลวแลดทางทมา กลาวกะดาบสวา :- " ขาพเจา สาคญทานผไมสารวมวาเปนสมณะ จงเขาไปหาแลว, ทานนน ยอมไมเปนสมณะ โดย ประการททานเอาไมประหารขาพเจา; ทานผมปญญา ทราม ประโยชนอะไรดวยชฎาทงหลายของทาน, ประโยชนอะไรดวยผาททาดวยหนงสตวของทาน, ภายในของทานรกรงรง ทานยอมเกลยงเกลาแตภาย นอก." ครงนน ดาบสเพอจะลอพระยาเหยนน ดวยของมอยของตน จง กลาวอยางนวา :- " เหย ทานจงกลบมา จงบรโภคขาวสกแหง ขาวสาลทงหลาย, นามนและเกลอของขาพเจามอย, ดปลของขาพเจากมเพยงพอ." พระยาเหยฟงคานนแลว กลาววา " ทานกลาวโดยประการใด ๆ ; ความทขาพเจาประสงคเพอหนไปอยางเดยว ยอมมโดยประการนน ๆ " ดงนแลว กลาวคาถานวา :- " ขาพเจานน ยงจกเขาไปสจอมปลวกลกตง ๑๐๐ ชวบรษ นามนและเกลอของทานจะเปนประโยชน อะไร ? ดปลกไมเปนประโยชนเกอกลแกขาพเจา."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 451

กแลครนกลาวอยางนนแลว กลาววา " ขาพเจาไดทาความสาคญ ในทานวาเปนสมณะสนกาลประมาณเทาน, บดน ทานขวางทอนไมไป เพราะความเปนผประสงคจะประหารขาพเจา, ทานไมเปนสมณะแตกาล ททานขวางทอนไมไปแลวทเดยว, ประโยชนอะไรดวนชฎาทงหลายของ บคคลผทรามปญญาเชนทาน, ประโยชนอะไรดวยหนงเนอชออชนะพรอม ทงกบ. เพราะภายในของทานรกรงรง, ทานยอมเกลยงเกลาแตภายนอก อยางเดยวเทานน." พระศาสดา ครนทรงนาอดตนทานนมาแลว ตรสวา " พราหมณ น ไดเปนดาบสผหลอกลวงในกาลนน, สวนพระยาเหย ไดเปนเรานเอง " ดงน แลวทรงประมวลชาดก เมอจะทรงแสดงเหตแหงดาบสนน ถกเหย ตวฉลาดขมในกาลนน จงตรสพระคาถานวา :- ๑๑. กนเต ชฏาห ทมเมธ กนเต อชนสาฏยา อพภนตรนเต คหน พาหร ปรมชชส. " ผมปญญาทราม ประโยชนอะไรดวยชฎา ทงหลายของเธอ, ประโยชนอะไรดวยผาททาดวย หนงเนอชออชนะของเธอ; ภายในของเธอรกรงรง, เธอยอมเกลยงเกลาแตภายนอก. "

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน สองบทวา กนเต ชฏาห ความวา ดกอน ผทรามปญญา ประโยชนอะไรดวยชฎาเหลาน แมอนเธอเกลาไวดแลว และดวยผาสาฎกททาดวยหนงเนอชออชนะน พรอมทงกบอนเธอนงแลว ของเธอ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 452

บทวา อพภนตร ความวา ในภายในของเธอรกรงรงดวยกเลสม ราคะเปนตน, เธอยอมเกลยงเกลาแตภายนอก เหมอนคถชางคถขางคถมาเกลยง- เกลาแตภายนอกอยางเดยว. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองกหกพราหมณ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 453

๑๒. เรองนางกสาโคตม [๒๗๕]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยทภเขาคชฌกฏ ทรงปรารภนางกสา- โคตม ตรสพระธรรมเทศนานวา "ปสกลธร" เปนตน.

นางโคตมเหนทาวสกกะ

ไดยนวา ในกาลนนทาวสกกะเขาไปเฝาพระศาสดา พรอมกบ เทวบรษท ในทสดแหงปฐมยาม ถวายบงคมแลวประทบนง ทรงสดบ ธรรมกถาอนเปนทตงแหงความระลกถงอย ณ ทสวนขางหนง. ในขณะนน นางกสาโคตมคดวา " เราจกเฝาพระศาสดา " เหาะ มาทางอากาศแลว เหนทาวสกกะ จงกลบไปเสย๑ ทาวเธอทอดพระเนตร เหนนางผถวายบงคมแลว กลบไปอย ทลถามพระศาสดาวา " พระเจาขา ภกษณนนชอไร ? พอมาเหนพระองคแลวกกลบ."

นางกสาโคตมเลศทางทรงผาบงสกล พระศาสดาตรสวา " มหาบพตร ภกษณนน ชอกสาโคตม เปน ธดาของตถาคต เปนยอดแหงพระเถรผทรงผาบงสกลทงหลาย" ดงน ตรสพระคาถานวา :- ๑๒. ปสกลธร ชนต กสนธมนสนถต เอก วนสม ฌายนต ตมห พรม พราหมณ. " เราเรยกชนผทรงผาบงสกล ผผอม สะพรง ดวยเอน ผเพงอยผเดยวในปานนวา เปนพราหมณ." ๑. การเทยวไปกลางคนเสมอ ๆ ภกษณมไดประพฤต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 454

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา กส ความวา กชนทงหลายผทรงผา บงสกล บาเพญขอปฏบตอนสมควรแกตน ยอมเปนผมเนอและโลหต นอย และเปนผมตวสะพรงดวยเอน; เหตนน พระศาสดาจงตรสอยาง นน. สองบทวา เอก วนสม ความวา เรายอมเรยกบคคลผเพงอยผเดยว ในทสงดนนวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองนางกสาโคตม จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 455

๑๓. เรองพราหมณคนใดคนหนง [๒๗๖]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพราหมณ คนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " น จาห " เปนตน.

พราหมณเขาเฝาพระศาสดา

ไดยนวา พราหมณนนคดวา " พระสมณโคดม ตรสเรยกสาวก ทงหลายของพระองควา ' พราหมณ,' สวนเรากเปนผเกดในกาเนด พราหมณ, การทพระองคตรสเรยกเราอยางนนบาง ยอมควร" ดงนแลว เขาไปเฝาพระศาสดา ทลถามเนอความนน.

ลกษณะแหงพราหมณ ลาดบนน พระศาสดาจงตรสกะเขาวา " พราหมณ เรายอมไม เรยกวา ' พราหมณ ' ดวยเหตสกวาเกดในกาเนดพราหมณเทานน, สวน ผใดไมมกเลสเครองกงวล ไมถอมน, เราเรยกผนนวา ' เปนพราหมณ " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา:- ๓. น จาห พราหมณ พรม โยนช มตตสมภว โภวาท นาม โส โหต ส เว โหต สกจโน อกจน อนาทน ตมห พรม พราหมณ. " เราไมเรยกบคคลผเกดแตกาเนด ผมมารดา เปนแดนเกดวา เปนพราหมณ; เขายอมเปนผชอวา โภวาท, เขายอมเปนผมกเลสเครองกงวล, เราเรยก ผไมมกเลสเครองกงวล ผไมถอมนนนวา เปน พราหมณ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 456

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา โยนช ไดแก ผเกดแลวแตกาเนด. บทวา มตตสมภว ความวา ผเกดแลวในทองอนเปนของมอยแหง มารดาผเปนพราหมณ. บทวา โภวาท ความวา กเขาเทยวกลาวอยวา " ผเจรญ ผเจรญ " ในคาทรองเรยกกนเปนตน ยอมเปนผชอวา โภวาท, เขาแล ยงเปน ผมกเลสเครองกงวล ดวยกเลสเครองกงวลทงหลายมราคะเปนตน; แต เราเรยกผไมมกเลสเครองกงวล ดวยกเลสทงหลายมราคะเปนอาท ผไม ถอมนดวยอปาทาน ๔ วา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา พราหมณนนตงอยในโสดาปตตผลแลว. เทศนา ไดมประโยชนแมแกมหาชนผประชมกนแลว ดงนแล. เรองพราหมณคนใดคนหนง จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 457

๑๔. เรองอคคเสน [๒๗๗]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภเศรษฐบตร ชออคคเสน ตรสพระธรรมเทศนานวา " สพพสโช๑น " เปนตน.

พระอรหนตยอมไมกลว เรองขาพเจาใหพสดารแลว ในอรรถแหงพระคาถาวา " มจ ปเร มจ ปจฉโต " เปนตนนนแล. กในกาลนน พระศาสดา เมอภกษทงหลายกราบทลวา " พระ- เจาขา พระอคคเสนยอมกลาววา ' เราไมกลว ' ชะรอยวาจะพยากรณ พระอรหตผลดวยคาไมจรง," จงตรสวา " ภกษทงหลาย บคคลผเชนกบ บตรของเรา มสงโยชนอนตดไดแลว ยอมไมกลวเลย " ดงนแลว ตรส พระคาถานวา :- ๑๔. สพพสโยชน เฉตวา โย เว น ปรตสสต สงคาตค วสยตต ตมห พรม พราหมณ. " ผใดแล ตดสงโยชนทงปวงไดแลว ยอมไม สะดง, เราเรยกผนน ผกาวลวงกเลสเครองของได ผหลดพนแลววา เปนพราหมณ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา สพพสโชน ไดแก สงโยชน ๑๐ อยาง. บทวา น ปรตสสต ไดแก ยอมไมกลวเพราะตณหา. บทวา ตมห ตดบทเปน ต อห ความวา เราเรยกผนน ซงชอวา ๑. บาล เปน สพพสโยชน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 458

กาวลวงกเลสเครองของ เพราะความทกเลสเครองของทงหลาย มราคะ เปนตน อนลวงไดแลว ผชอวาพรากไดแลว เพราะไมมแหงโยคะแม ๔ วา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองอคคเสน จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 459

๑๕. เรองพราหมณ ๒ คน [๒๗๘]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพราหมณ ๒ คน ตรสพระธรรมเทศนานวา " เฉตวา นทธ " เปนตน.

พราหมณสองคนเอาโคแขงขนกน ไดยนวา ในพราหมณสองคนนน พราหมณคนหนงมโคชอวา จฬโรหต, คนหนงมโคชอวามหาโรหต. ในวนหนง เขาทงสองเถยงกนวา " โคของทานแขงแรง หรอโค ของเราแขงแรง" ดงนแลว ตางกลาวกนวา " ประโยชนอะไรของเรา ทงหลาย ดวยการเถยงกน, เราแขงกนแลว จกร " ยงเกวยนใหเตมดวย ทรายทฝงแมนาอจรวด แลวเทยมโค. ในขณะนน แมภกษทงหลายกไดไปแลวในทนน เพอสรงนา. พราหมณทงหลายแขงโคกนแลว. เกวยนไดหยดนงอย, สวนชะเนาะและ เชอกทงหลายขาดแลว. ภกษทงหลายเหนแลว ไปยงวหาร กราบทลเนอความนนแดพระ- ศาสดา.

ควรตดชะเนาะและเชอกภายใน พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย ชะเนาะและเชอกนนเปนแต ภายนอก, คนใดคนหนงกตดชะเนาะและเชอกเหลานนไดทงนน, ฝาย ภกษตดชะเนาะคอความโกรธ และเชอกคอตณหาอนเปนไปภายในควร" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 460

๑๕. เฉตวา นทธ วรตตจ สนทา๑น สหนกกม อกขตตปลฆ พทธ ตมห พรม พราหมณ. " เราเรยกบคคลผตดชะเนาะ เชอก และเครอง ตอพรอมทงหลาย ผมลมสลกอนถอนขนแลว ผรแลว นนวา เปนพราหมณ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา นทธ ไดแก ความโกรธอนเปนไปโดย ความเปนเครองผกรด. บทวา วรตต ไดแก ตณหาอนเปนไปโดยความเปนเครองผก. บาทพระคาถาวา สนธาน สหนกกม เปนตน ความวา เราเรยก บคคลผตดเครองตอคอทฏฐ ๖๒๒ อนประกอบดวยสายคออนสย แมทงปวง นตงอยแลว ผชอวา มลมสลกอนถอนขนแลว เพราะความทลมสลกคอ อวชชาเปนของอนตนถอนขนแลว ผชอวา รแลวเพราะรสจจะ ๔ นนวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ภกษ ๕๐๐ รปตงอยในพระอรหตผลแลว. เทศนา ไดมประโยชนแมแกชนผประชมกนแลว ดงนแล. เรองพราหมณ ๒ คน จบ. ๑. ม. โป. และ อรรถกถา เปน สนธาน. ๒. ท. ส. ๙/๔๙.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 461

๑๖. เรองอกโกสกภารทวาชพราหมณ [๒๗๙]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภอกโกสก- ภารทวาชพราหมณ ตรสพระธรรมเทศนานวา " อกโกส " เปนตน.

นางธนญชานถกดา ความพสดารวา นางพราหมณชอธนญชาน ของภารทวาชพราหมณ ผพชายของอกโกสกภารทวาชพราหมณ ไดเปนโสดาบนแลว. นางจาม กด ไอกด พลาดกด เปลงอทานนวา " นโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส (ความนอบนอม จงมแดพระผมพระภาคเจา ผเปน พระอรหนต ตรสรเองโดยชอบ พระองคนน)." วนหนง ในเวลาทองคาสพราหมณ นางพลาดแลว เปลงอทาน ขนอยางนนนนแล ดวยเสยงอนดง. พราหมณโกรธแลว กลาววา " หญง ถอยน พลาดแลวในทใดทหนง ยอมกลาวสรรเสรญพระสมณะหวโลนนน อยางนทกท " ดงนแลว กลาววา " หญงถอย บดนขาจกไปยกวาทะตอ ศาสดานนของเจา." ลาดบนน นางจงกลาวกะพราหมณนนวา " จงไปเถดพราหมณ ดฉนไมเหนบคคลผจะยกวาทะตอพระผมพระภาคเจานนได: เออ กครน ไปแลว จงทลถามปญหากะพระผมพระภาคเจา." เขาไปสสานกพระ- ศาสดา ไมถวายบงคมเลย ยนอย ณ สวนขางหนงแลว, เมอจะทลถาม ปญหา จงกลาวคาถานวา:-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 462

" บคคลฆาอะไรไดส จงอยเปนสข, ฆาอะไร ไดส จงไมเศราโศก, ขาแตพระโคดม พระองค ยอมชอบใจซงการฆาธรรมอะไรส ซงเปนธรรมอน เอก." ลาดบนน พระศาสดาเมอจะทรงพยากรณปญหาแกเขา จงตรส พระคาถานวา :- " บคคลฆาความโกรธไดแลว จงอยเปนสข. ฆา ความโกรธไดแลวจงไมเศราโศก, พราหมณ พระ- อรยเจาทงหลาย ยอมสรรเสรญการฆาความโกรธ อนมรากเปนพษ มยอดหวาน, เพราะบคคลนนฆา ความโกรธนนไดแลว ยอมไมเศราโศก."

พราหมณ ๔ คนบรรลพระอรหตผล เขาเลอมใสในพระศาสดา บวชแลวบรรลพระอรหต. ครงนน อกโกสกภารทวาชพราหมณผนองชายของเขา ไดฟงวา " ไดยนวา พชายของเราบวชแลว " กโกรธ จงมาดาพระศาสดาดวย วาจาหยาบคาย ซงมใชวาจาสตบรษ. แมเขากถกพระศาสดาใหรสานก แลว ดวยขออปมาดวยการใหของควรเคยวเปนตนแกแขกทงหลาย เลอม- ใสในพระศาสดา บวชแลวบรรลพระอรหต. นองชายทงสองของเธอแมอนอก คอสนทรกภารทวาชะ พลงคก- ภารทวาชะ (พากน ) ดาพระศาสดาเหมอนกน อนพระศาสดาทรงแนะนา บวชแลวบรรลพระอรหต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 463

ตอมาวนหนง ภกษทงหลายสนทนากนในโรงธรรมวา " ผมอาย ทงหลาย คณของพระพทธเจานาอศจรรยหนอ: เมอพราหมณพนองชาย ทง ๔ ดาอย, พระศาสดาไมตรสอะไร ๆ กลบเปนทพงของพราหมณ เหลานนอก."

พระศาสดาเปนทพงของมหาชน

พระศาสดา เสดจมาแลวตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดนพวกเธอ นงประชมกนดวยกถาอะไรหนอ ?" เมอภกษเหลานนกราบทลวา " ดวย กถาชอน " จงตรสวา " ภกษทงหลาย เราไมประทษราย ในชน ทงหลายผประทษราย เพราะความทเราประกอบดวยกาลงคอขนต ยอมเปน ทพงของมหาชนโดยแท ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๑๖. อกโกส วธพนธจ อทฏโ โย ตตกขต ขนตพล พลาณก ตมห พรม พราหมณ. " ผใด ไมประทษราย อดกลนซงคาดาและ การตและการจาจองได, เราเรยกผนน ซงมกาลง คอขนต มหมพลวา เปนพราหมณ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา อทฏโ เปนตน ความวา ผใดเปน ผมใจไมโกรธ อดกลนคาดาและคาบรภาษ ดวยอกโกสวตถ ๑๐ และ การดดวยฝามอเปนตน และการจาดวยเครองจาคอขอเปนตน, เราเรยก ผนน คอผเหนปานนน ซงชอวามกาลงคอขนต เพราะความเปนผ ประกอบดวยกาลงคอขนต ผชอวามหมพล เพราะความเปนผประกอบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 464

ดวยกาลงคอขนต อนเปนหม เพราะเกดขนบอย ๆ นนแล วา เปน พราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองอกโกสกภารทวารพราหมณ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 465

๑๗. เรองพระสารบตรเถระ [๒๘๐]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภพระสาร- บตรเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " อกโกธน " เปนตน.

พระเถระสละทรพยออกบวช

ไดยนวา ในกาลนนพระเถระเทยวไปบณฑบาตกบดวยภกษ ๕๐๐0 รป ไดไปยงประตเรอนของมารดา ในบานนาลกะ. ครงนน นางนมนตใหทานนงแลว องคาสอย ดาวา " ผเจรญ ทานไมไดของเคยวทเปนเดน และนาขาวทเปนเดน กสมควรจะกนนา ขาวทตดอยทางหลงกระบวย ในเรอนของคนอน, ทานสละทรพย ๘๐ โกฏบวชเสยได, ทานใหเราฉบหายแลว, บดนทานจงบรโภคเถด." นาง พลางถวายภตแมแกภกษทงหลาย กลาววา " บตรของเราถกทานทงหลาย ทาใหเปนคนรบใชของตนแลว, บดน พวกทานจงบรโภคเถด," พระ- เถระรบภกษาแลวไดตรงไปยงวหารทเดยว. ครงนน ทานพระราหล เออเฟอพระศาสดาดวยบณฑบาตแลว. ทนน พระศาสดาตรสกะทานวา " ราหล พวกเธอไป ณ ทไหน." พระราหล. พวกขาพระองคไปยงบานของยา พระเจาขา. พระศาสดา. กอปชฌายะของเธอ ถกยากลาวอยางไร ? พระราหล. พระเจาขา พระอปชฌายะของขาพระองค ถกยาดา แลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 466

พระศาสดา. อปชฌายะของเธอถกยาวาอยางไร ? พระราหล. วากลาวถอยคาชอน พระเจาขา. พระศาสดา. สวนอปชฌายะของเธอ วาอยางไร ? พระราหล. ไมวาอะไร ๆ เลย พระเจาขา.

ภกษทงหลายสรรเสรญพระเถระ ภกษทงหลาย ฟงคานนแลว สนทนากนในโรงธรรมวา " ผมอาย ทงหลาย คณทงหลายของพระสารบตรเถระนาอศจรรยหนอ: เมอมารดา ของทานดาอยชออยางนน แมเหตสกวาความโกรธ มไดมเลย." พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดน พวกเธอ นงสนทนากนดวยกถาอะไรหนอ ?" เมอภกษเหลานนกราบทลวา " ดวย กถาชอน," จงตรสวา " ภกษทงหลาย ธรรมดาพระขณาสพทงหลาย เปนผโกรธเลย" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา:- ๑๗. อกโกธน วตวนต สลวนต อนสสท ทนต อนตมสารร ตมห พรม พราหมณ. " เราเรยกผไมโกรธ มวตร มศล ไมมตณหา เครองฟขน ผฝกแลว มสรระในทสดนนวา เปน พราหมณ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา วตตว๑นต เปนตน ความวา เราเรยก ผประกอบดวยวตรคอธดงค ผมศลดวยปารสทธศล ๔ ผชอวาไมมตณหา ๑. บาลเปน วตวนต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 467

เครองฟขน เพราะไมมเครองฟขนคอตณหา ผชอวาฝกแลว เพราะฝก อนทรย ๖ ผชอวามสรระมในทสด เพราะอตภาพอนตงอยในทสดนน วาเปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระสารบตรเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 468

๑๘. เรองพระอบลวรรณาเถร [๒๘๑]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระอบล- วรรณาเถร ตรสพระธรรมเทศนานวา " วาร โปกขรปตเตว " เปนตน.

มหาชนเขาใจวาพระขณาสพยนดกามสข เรองขาพเจาใหพสดารแลวแล ในอรรถกถาแหงพระคาถาวา " มธวา มต พาโล๑" เปนตน. จรงอย ในทนนขาพเจากลาววา " โดยสมยอนอก มหาชนสนทนา กนในโรงธรรมวา " ถงพระขณาสพทงหลาย ชะรอยจะยงเสพกาม, ทาไม จกไมเสพ ? เพราะทานเหลานน ไมใชไมผ ไมใชจอมปลวก ยงมเนอ และสรระสดชนอยเทยว; เหตนน แมพระขณาสพเหลานน จงยงยนด กามสขมอย."

พระขณาสพไมตดอยในกาม พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดนพวกเธอ นงประชมกนดวยกถาอะไรหนอ ?" เมอภกษเหลานนกราบทลวา " ดวย กถาชอน" จงตรสวา " ภกษทงหลาย พระขณาสพทงหลาย ยอมไมยนด ซงกามสข ไมเสพกาม, เหมอนอยางวาหยาดนาทตกลงบนใบบว ยอมไม ตด ไมคางอย, ยอมกลงตกไปทเดยวฉนใด; อนง เหมอนเมลดพนธ ผกกาด ยอมไมตด ไมตงอยบนปลายเหลกแหลม, ยอมกลงตกไปทเดยว ๑. มาใน ธมมปทฏฐกถา ภาค ๒ พาลวรรค เรองพระอบลวรรณาเถร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 469

ฉนใด; แมกามทงสองอยาง ยอมไมตด ไมตงอย ในจตของพระขณาสพ ฉนนน" ดงนแลว เมอจะทรงอนสนธแสดงธรรม จงตรสพระคาถาใน พราหมณวรรคนวา :- ๑๘. วาร โปกขรปตเตว อารคเครว สาสโป โย น ลมปต กาเมส ตมห พรม พราหมณ. " ผใด ไมตดอยในกามทงหลาย เหมอนนาไม ตดอยบนใบบว เหมอนเมลดพนธผกกาด ไมตง อยบนปลายเหลกแหลมฉะนน, เราเรยกผนนวา เปน พราหมณ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน สองบทวา โย น ลปป๑ต เปนตน ความวา ผใด ยอมไมตดแมในกามทงสองอยางในภายใน คอไมตงอยในกามนน อยางนนนแล, เราเรยกผนนวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระอบลวรรณาเถร จบ. ๑. บาลเปน ลมปต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 470

๑๙. เรองพราหมณคนใดคนหนง [๒๘๒]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพราหมณ คนใดคนหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " โย ทกขสส " เปนตน.

ทาสของพราหมณหนไปบวช

ไดยนวา ทาสคนหนงของพราหมณนน เมอสกขาบทอนพระศาสดา ยงไมทรงบญญต หนไปบวชบรรลพระอรหตแลว. พราหมณคนหาอย กไมพบ ในวนหนงพบทานเขาไปบณฑบาตกบพระศาสดาทระหวางประต ไดยดจวรไวอยางมน. พระศาสดาเสดจกลบ ตรสถามวา " นอะไรกน ? พราหมณ." พราหมณ. ขาแตพระโคดมผเจรญ (ภกษน) เปนทาสของ ขาพระองค. พระศาสดา. พราหมณ ภกษนน เปนผมภาระอนปลงแลว. เมอพระศาสดาตรสวา " เปนผมภาระอนปลงแลว," พราหมณ กาหนดไดวา " เปนพระอรหนต." เหตนน เมอพราหมณกราบทลแม อกวา " อยางนนหรอ ? พระโคดมผเจรญ." พระศาสดาตรสวา " ถกแลว พราหมณ ภกษนนเปนผมภาระอน ปลงแลว " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๑๙. โย ทกขสส ปชานาต อเธว ขยมตตโน ปนนภาร วสตต ตมห พรม พรหมณ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 471

" ผใด ในศาสนานแล รชดความสนไปแหงทกข ของตน, เราเรยกผนน ซงมภาระอนปลงแลว ผ พรากไดแลววา เปนพราหมณ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ทกขสส ไดแก ขนธทกข. บทวา ปนนภาร เปนตน ความวา เราเรยกผมภาระคอขนธอน ปลงแลว ผพรากไดแลวจากโยคะ ๔ หรอสรรพกเลสนนวา เปน พราหมณ. ในกาลจบเทศนา พราหมณนนตงอยในโสดาปตตผลแลว. เทศนา ไดเปนประโยชนแมแกชนผประชมกนแลว ดงนแล. เรองพราหมณคนใดคนหนง จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 472

๒๐. เรองพระเขมาภกษณ [๒๘๓]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยทภเขาคชฌกฏ ทรงปรารภพระเขมา ภกษณ ตรสพระธรรมเทศนานวา " คมภรป " เปนตน.

พระเขมาภกษณพบทาวสกกะ ความพสดารวา ในวนหนง ทาวสกกเทวราชเสดจมากบเทวบรษท ในระหวางแหงปฐมยาม ประทบนงสดบธรรมกถาอนเปนทตงแหงความ ระลกถงอย ในสานกพระศาสดา. ในขณะนน พระเขมาภกษณมาดวยดารวา " จกเฝาพระศาสดา " เหนทาวสกกะแลว ยนอยในอากาศนนเอง ถวายบงคมพระศาสดาแลว กกลบไป. ทาวสกกะทอดพระเนตรเหนพระเขมานนแลว ทลถามวา " พระ- เจาขา ภกษณนนชออะไร ? มายนอยในอากาศนนเอง ถวายบงคมแลว กลบไป."

ลกษณะแหงพราหมณในพระพทธศาสนา พระศาสดาตรสวา " มหาบพตร ภกษณนน เปนธดาของตถาคต ชอเขมา เปนผมปญญามาก ฉลาดในทางและมใชทาง" ดงนแลว ตรส พระคาถานวา :- ๒๐. คมภรป เมธาว มคคามคคสส โกวท อตตมตถ อนปปตต ตมห พรม พราหมณ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 473

" เราเรยกผมปญญาลกซง เปนปราชญ ฉลาด ในทางและมใชทาง บรรลประโยชนสงสด นนวา เปนพราหมณ.

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา คมภรป เปนตน ความวา เรา เรยกบคคลผประกอบดวยปญญา อนเปนไปในธรรมทงหลายมขนธเปนตน อนลกซง ผเปนปราชญ ประกอบดวยปญญาอนรงเรองในธรรม ผชอวา ฉลาด ในทางและมใชทาง เพราะความเปนผฉลาดในทางและมใชทาง อยางน คอ นเปนทางแหงทคต, นเปนทางแหงสคต, นเปนทางแหง พระนพพาน, นมใชทาง, ผบรรลประโยชนอนสงสด กลาวคอพระ- อรหตนนวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระเขมาภกษณ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 474

๒๑. เรองพระตสสเถระอยในเงอมเขา [๒๘๔]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระตสสเถระ ผอยในเงอมเขา ตรสพระธรรมเทศนานวา " อสสฏ " เปนตน.

เทพดากลวผมศลบรสทธ

ไดยนวา พระเถระนนเรยนกมมฏฐานในสานกพระศาสดาแลว เขา ไปสปา พลางตรวจดเสนาสนะเปนทสบาย ถงเงอมถาแหงหนง. ในขณะ ททานถงนนเอง จตของทานได (ถง) ความเปนธรรมชาตแนแนวแลว. ทานคดวา " เราเมออยในทน จกสามารถเพอใหกจแหงบรรพชตสาเรจ ได. เทพดาผสงอยแมทถาคดวา " ภกษผมศลมาแลว, การทเราอยในท แหงเดยวกนกบภกษน ลาบาก; กภกษนจกอยในทสนราตรหนงเทานน กจกจากไป" จงพาบตรทงหลายออกไป. ในวนรงขน พระเถระเขาไปสโคจรคามแตเชาตร เพอบณฑบาต. ครงนน อบาสกาคนหนงเหนทานแลว กลบไดความรกเพยงดง บตรแลว นมนตใหนงในเรอน ใหฉนแลว ออนวอนเพอตองการให อาศยตนอยตลอด ๓ เดอน. ฝายทานกรบ ดวยคดวา " เราอาศยอบาสกาน สามารถเพอทาการสลดออกจากภพได" ดงนแลว ไดไปยงถานนแล. เทพดาเหนทานกาลงเดนมา คดวา " พระเถระนจกเปนผอนใคร ๆ นมนตไวแนแท, ทานคงจกไปในวนพรงนหรอมะรนน."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 475

เทพยดาคดอบายใหภกษไปจากทนน

เมอเวลาประมาณกงเดอนลวงไปแลวอยางน, เทพดากตดวา "ภกษ น เหนจกอยในทนจรง ๆ สนภายในฤดฝน, กการทเรากบบตรนอย ทงหลายอยในทอนเดยวกนกบผมศล เปนการทาไดยาก; อนงเราไมอาจ จะกลาวกะภกษนวา ' ทานจงออกไปเสย ' ดงนได, ความพลงพลาดใน ศลของภกษนมอยไหมหนอ ?" ดงนแลว ตรวจดอยดวยทพยจกษ กยง ไมเหนความพลงพลาดในศลของทาน ตงแตเวลาอปสมบท จงคดวา " ศล ของทานบรสทธ, เราจกทาเหตบางอยางนนเทยว ใหความเสอมเสยเกด ขนแกทาน" ดงนแลว จง (เขาไป) สงในสรระของบตรคนใหญของ อบาสกา ในตระกลอปฏฐาก บดคอแลว. นยนตาทงสองของบตรนน เหลอกแลว, นาลายไหลออกจากปาก. อบาสกาเหนบตรนนแลว รองวา " นอะไรกน ? " ครงนน เทพดามรปไมปรากฏ กลาวกะอบาสกานนอยางนวา " บตร นนเราจบไวแลว, เราไมมความตองการแมดวยพลกรรม, แตทานจงขอ ชะเอมเครอกะพระเถระผเขาถงตระกลของทานแลว เอาชะเอมเครอนน ทอดนามนแลว จงใหแกบตรนโดยวธนดถเถด, เมอทาอยางน เราจง จกปลอยบตรน." อบาสกา. บตรนน จงฉบหายหรอตายไปกตามเถด, ฉนไมอาจจะ ขอชะเอมเครอกะพระผเปนเจาได. เทพดา. ถาทานไมอาจจะขอชะเอมเครอไซร, ทานจงบอกเพอใส ผงหงคลงในจมกของบตรนน. อบาสกา. ฉนไมอาจเพอกลาวคาแมอยางนได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 476

เทพดา. ถาอยางนน ทานจงเทนาลางเทาของพระเถระนน ลงบน ศรษะ (บตร) เถด. อบาสกากลาววา " ฉนอาจทาขอนได," นมนตใหพระเถระผมาตาม เวลานงแลว ถวายขาวยาคและของเคยว ลางเทาของพระเถระผนงอยใน ระหวางภต รองเอานาไวแลว เรยนใหทราบวา " ทานผเจรญ ฉนจะรด นานลงบนศรษะของเดก," เมอทานอนญาตวา " จงรดเถด," ไดทา อยางนนแลว. เทพดาปลอยเดกนนในขณะนนเอง แลวไดไปยนอยท ประตถา แมพระเถระ ในเวลาเสรจภตกจ ลกจากอาสนะ สาธยายอาการ ๓๒ อยเทยว เพราะความททานเปนผไมละเลยกมมฏฐาน หลกไปแลว. ครนในเวลาทานถงประตถา เทพดานนกลาวกะทานวา " พอ หมอใหญ ทานอยาเขามาในทน." ทานยนอย ณ ทนนเอง กลาววา " ทานเปนใคร ? " เทพดา. ขาพเจาเปนเทพดาผสงอยในทน. พระเถระคดวา " ทอนเราทาเวชกรรมมอยหรอหนอแล ?" ดงน แลว ตรวจดจาเตมแตกาลอปสมบท กยงไมเหนความเศราหมองหรอดาง พรอยในศลของตน จงกลาววา " ขาพเจาไมเหนททขาพเจาทาเวชกรรม เลย, ทานกลาวอยางน เพราะเหตไร ?" เทพดา. ทานไมเหนหรอ ? พระเถระ. เออ เราไมเหน. เทพดา. ถาอยางนน ขาพเจาจะบอกแกทาน. พระเถระ. (เชญ) ทานจงบอก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 477

เทพดา. การพดในสงทไกลจงยกไวกอนเถด, ในวนนเอง ทาน รดนาลางเทาแกบตรของอปฏฐาก ซงถกอมนษยสงแลว บนศรษะ หรอ ไมไดรด. พระเถระ. เออ เราไดรด. เทพดา. นนเปนไรเลา ? ทานไมเหนหรอ ? พระเถระ. ทานกลาวประสงคเหตนนหรอ ? เทพดา. จะ ขาพเจากลาวประสงคเหตนน.

ผมศลบรสทธไมตองรอนใจ พระเถระตดวา " โอหนอ ตนเราตงไวชอบแลว, เราประพฤต สมควรแกศาสนาแลวจรง, แมเทพดามไดเหนความเศราหมองหรอดาง พรอยในจตปารสทธศลของเรา ไดเหนแตเพยงนาลางเทา อนเรารดแลว บนศรษะของทารก." ปตมกาลงเพราะปรารภศลเกดขนแลวแกทาน. ทาน ขมปตอนมกาลงนนไวแลว ไมทาแมการยกเทาขน บรรลพระอรหตใน ทนนนนเอง แลวกลาววา " ทานประทษรายสมณะผบรสทธเชนเรา, ทาน อยาอยในชฏแหงปาน, ทานนนแล จงออกไปเสย" เมอจะสอนเทวดา จงเปลงอทานนวา :- " การอยของเราบรสทธแลวหนอ, ทานอยา ประทษรายเราผไมมมลทน ผมตบะ ผบรสทธแลว, ทานจงออกจากปาใหญเสยเถด." ทานอยในทนนนนแล ตลอดไตรมาส ออกพรรษาแลวไปยงสานก พระศาสดา ถกภกษทงหลายถามวา " ผมอาย กจแหงบรรพชตทานให

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 478

ถงทสดแลวหรอ ?" จงบอกเรองนนทงหมด จาเดมแตการเขาจาพรรษา ในถานน แกภกษทงหลาย, เมอภกษทงหลายกลาววา " ผมอาย ทาน ถกเทพดาวากลาวอยอยางนน ไมโกรธหรอ ?" กลาววา " ผมไมโกรธ. " ภกษทงหลาย กราบทลเรองนนแดพระตถาคตวา " พระเจาขา ภกษนยอมพยากรณพระอรหตผล, แมถกเทพดาวากลาวคาชอนอย ยอม กลาวไดวา ' เราไมโกรธ."

ลกษณะพราหมณในพระพทธศาสนา

พระศาสดาทรงสดบถอยคาของพระภกษเหลานนแลว ตรสวา " ภกษ ทงหลาย บตรของเรายอมไมโกรธเลย, เพราะขนชอวาความเกยวของ ดวยคฤหสถหรอดวยบรรพชตทงหลาย ยอมไมมแกบตรของเรานน, บตร ของเรานน ไมเกยวของ ปรารถนานอย สนโดษ " ดงนแลว เมอจะ ทรงแสดงธรรม จงตรสพระคาถานวา :- ๒๑. อสสฏ คหฏเห อนาคาเรห จภย อโนกสาร อปปจฉ ตมห พรม พราหมณ. " เราเรยกบคคลผไมเกยวของดวยชน ๒ จาพวก คอคฤหสถ ๑ บรรพชต ๑ ผไมมอาลยเทยวไป ผ ปรารถนานอยนนวา เปนพราหมณ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อสสฏ ความวา ชอวา ผไมเกยวของ เพราะความไมมความเกยวของดวยการด การฟง การสนทนา การบรโภค และดวยกาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 479

บทวา อภย ไดแก ผไมเกยวของดวยชนแม ๒ จาพวก คอ คฤหสถ ๑ บรรพชต ๑. บทวา อโนกสาร ไดแก ผไมมอาลยเทยวไป. อธบายวา เราเรยก ผนน คอเหนปานนนวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระตสสเถระผอยในเงอมเขา จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 480

๒๒. เรองภกษรปใดรปหนง [๒๘๕]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษรปใด รปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " นธาย " เปนตน.

ภกษเดนทางรวมกบหญงแมไมรกมโทษ ไดยนวา ภกษนนเรยนกมมฏฐานในสานกพระศาสดาแลว พยายาม อยในปา บรรลพระอรหตแลว คดวา " เราจกกราบทลคณอนตนไดแลว แดพระศาสดา " จงออกจากปานน. ครงนน หญงคนหนงในบานตาบลหนง ทาการทะเลาะกบสาม, เมอสามนนออกไปภายนอก, คดวา " เราจกไปสเรอนตระกล " จงเดน ทางไป พบภกษนนในระหวางทาง คดวา " เราจกอาศยพระเถระนไป" จงตดตามไปขางหลง ๆ. แตพระเถระไมเหนนาง. ครงนน สามของนางมาสเรอน ไมเหนนาง คดวา " นางจกไปส บานแหงตระกลแลว" ตดตามไปพบนางแลวคดวา " อนหญงนคนเดยว ไมอาจเดนขามดงนได, มนอาศยอะไรหนอ ? จงไปได" ดงนแลวตรวจด อย เหนพระเถระแลว คดวา " พระเถระนจกเปนผพาหญงนออกไปแลว" จงขพระเถระ. ครงนน หญงนนจงกลาวกะสามนนวา " ทานผเจรญนน มไดเหน มไดรองเรยกดฉนเลย, คณอยาไดวากลาวอะไร ๆ กะทานเลย."

พระเถระถกสามของหญงนนตแตไมโกรธ สามนน มความโกรธเกดขนวา " กเจาจกไมบอกบคคลผพาเจาไป แกเราหรอ ? เราจกทากรรมอนสมควรแกภกษน (แทน) ตวเจาใหได."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 481

ดวยความอาฆาตในหญง จงตพระเถระ แลวพาหญงนนกลบไป. ทวสรระของพระเถระไดเปนปมเกดขนแลว. ครนในกาลแหงพระ- เถระนนมาสวหาร ภกษทงหลายพากนนวดสรระ เหนปมแลวถามวา "น อะไร ?" ทานบอกเนอความนนแกภกษเหลานน. ลาดบนน พวกภกษถามทานวา " ผมอาย กเมอบรษนนประหาร อยอยางนน, ทานไดกลาวอะไร ? หรอความโกรธเกดแกทานไหม ?" พระเถระกลาววา " ผมอายทงหลาย ความโกรธยอมไมเกดขนแกเรา." ภกษเหลานน ไปสสานกของพระศาสดา กราบทลเนอความนนแลว กราบทลวา " พระเจาขา ภกษนน อนขาพระองคทงหลายกลาวอยวา ' ความโกรธยอมเกดขนแกทานไหม ' ยงกลาวไดวา ' ทานผมอายทงหลาย ความโกรธยอมไมเกดขนแกเรา,' ภกษนนกลาวคาไมจรง พยากรณ อรหตผล."

พระขณาสพแมถกตกไมโกรธ

พระศาสดาทรงสดบถอยคาของภกษเหลานนแลว ตรสวา " ภกษ ทงหลาย ธรรมดาพระขณาสพทงหลาย มอาชญาอนวางแลว, พระขณาสพ เหลานน ยอมไมทาความโกรธในชนทงหลาย แมผประหารอย " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๒๒. นธาย ทณฑ ภเตส ตเสส ถาวเรส จ โย น หนต น ฆาเตต ตมห พรม พราหมณ. " ผใดวางอาชญาในสตวทงหลาย ผสะดงและ ผมนคง ไมฆาเอง ไมใชใหผอนฆา, เราเรยกผนน วา เปนพราหมณ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 482

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา นธาย ไดแก วางแลว คอ ปลงลง แลว. สองบทวา ตเสส ถาวเรส จ ความวา ผชอวาสะดง เพราะความ สะดงดวยสามารถแหงตณหา และผชอวา มนคง เพราะความเปนผมนคง โดยความไมมแหงตณหา. สองบทวา โย น หนต เปนตน ความวา ผใด ชอวามอาชญาอน วางแลว เพราะความเปนผมปฏฆะไปปราศแลวในสตวทงปวงอยางน ยอม ไมฆาเอง ไมใชใหผอนฆา ซงสตวอะไรๆ, เราเรยกผนนวา เปน พราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษรปใดรปหนง จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 483

๒๓. เรองสามเณร [๒๘๖]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภสามเณร ทงหลาย ตรสพระธรรมเทศนานวา " อวรทธ " เปนตน.

พราหมณเสยใจเพราะไดสามเณรนอย

ไดยนวา พราหมณคนหนง จดแจงอทเทสภตไวเพอภกษ ๔ รป กลาวกะพราหมณวา " พราหมณ ทานจงไปวหารแลว เจาะจงนาพราหมณ แก ๔ คนมา." พราหมณนนไปสวหารแลวกลาววา " ทานทงหลายจง เจาจงใหพราหมณ ๔ คนแกผม." สามเณรผเปนขณาสพ ๔ รป ซงมอาย ๗ ป คอ " สงกจจสามเณร บณฑตสามเณร โสปากสามเณร เรวตสามเณร" ถงแลวแกพราหมณนน. พราหมณ แตงตงอาสนะทงหลายควรแกคามากไว เหนสามเณร แลว โกรธ บนพมพาอย เหมอนเกลออนบคคลใสลงทเตาไฟ กลาววา " ทานไปวหารแลว พาเดก ๔ คนแมปนหลานของตนซงไมสมควรมา แลว " จงไมใหสามเณรเหลานนนงบนอาสนะเหลานน ลาดตงทตา ๆ แลวกลาววา " ทานทงหลายจงนงบนตงเหลานน" กลาววา " พราหมณ ทานจงไป จงเลอกพราหมณแกแลวนามา."

แมอครสาวกทงสองกไมเปนทพอใจของพราหมณ พราหมณไปสวหาร พบพระสารบตรเถระแลว เรยนวา " มาเถด ทาน, เราจกไปสเรอนของเราทงหลาย " ดงนแลว นามา. พระเถระมา เหนสามเณรทงหลายแลว ถามวา " พราหมณเหลานไดภตแลวหรอ ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 484

เมอเขาตอบวา " ยงไมได," จงทราบความทเขาจดภตไวเพอพราหมณ ๔ คนเทานน กลาววา " พวกทานจงนาบาตรของเรามา" แลวรบบาตร หลกไป. ฝายพราหมณ ถามวา " พราหมณนกลาวอะไร ?" เมอพราหมณ ตอบวา " ทานกลาววา ' การทพราหมณผนงอยเหลานนได (กอน) จง ควร, จงนาบาตรของเรามา, รบเอาบาตรของตนแลวไป" จงกลาววา " พระเถระนน เหนจะไมประสงคเพอจะฉน, ทานจงรบไปเลอกดพราหมณ อนแลวนามา." พราหมณไปพบพระมหาโมคคลลานเถระ กกลาวอยางนนเหมอน กน นามาแลว. แมทาน เหนสามเณรทงหลายแลว กกลาวอยางนนเหมอนกน แลว กรบบาตรหลกไป. ลาดบนน พราหมณกลาวกะพราหมณนนวา " พราหมณเหลานน เปนผไมประสงคเพอจะฉนกระมง ? ทานจงไปสโรงสวดของพราหมณ นาพราหมณแกคนหนงมา." ฝายสามเณรทงหลาย ไมไดอะไร ๆ จาเดมแตเชา ถกความหวบบ คน นงอยแลว.

ทาวสกกะปลอมเปนพราหมณแกมาทรมานพราหมณ ครงนน อาสนะของทาวสกกะแสดงอาการรอนแลว เพราะเดช คณของสามเณรเหลานน. ทาวเธอทรงใครครวญอย กทราบความท สามเณรเหลานนนงหวโหยอยตงแตเชา ทรงดารวา " การทเราไปในทนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 485

ควร" จง (แปลง) เปนพราหมณแกคราคราเพราะชรา ประทบนงอยบน อาสนะทเลศของพราหมณทงหลาย ในโรงสวดของพราหมณนน. พราหมณ พอเหนทาวสกกะนนแลวคดวา " คราวนพราหมณของเราจกพอใจ" กลาววา " มาเถดทาน, พวกเราจกไปสเรอน" ไดพาทาวเธอไปสเรอน แลว. พราหมณ พอเหนทาวสกกะเทานน มจตยนดแลว ลาดเครองลาด บนอาสนะ ๒ (ซอน) ในทเดยวกน กลาววา " พระผเปนเจา เชญทาน นงบนเครองลาดนเถด." ทาวสกกะเสดจเขาไปสเรอน แลวไหวสามเณรทง ๔ รปดวยเบญ- จางคประดษฐ แลวจงประทบนงโดยบลลงกทพนทายอาสนะของสามเณร เหลานน. ครงนน พราหมณเหนทาวเธอกลาวกะพราหมณวา " แยจรง พราหมณทานนามาแลว, ทานพาพราหมณบาแมนนมา (อก), พราหมณ นนเทยวไหวสามเณรปนหลานของตนได; ประโยชนอะไรดวยพราหมณน, ทานจงขบไลพราหมณนออกไปเสย." พราหมณแปลงนน ถกเขาจบทคอ บาง ทมอบาง ทรกแรบาง ฉดคราออกไปอย กยงไมปรารถนาแมเพอจะ ลกขน. ลาดบนน พราหมณกลาวกะพราหมณผสามนนวา " พราหมณมา เถด, ทานจงจบทมอขางหนง, ฉนจกจบทมอขางหนง." ทงสองคนจบ ทมอทงสองแลวโบยทหลงอย ไดชวยกนคราไปไวในภายนอกแตประต เรอนแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 486

ฝายทาวสกกะ กคงประทบนงในทตนนงนนแล กวกพระหตถแลว. ทงสองงผวเมยนน กลบมาเหนทาวสกกะนนประดบนงอยอยางเดม รอง อยดวยความกลว ปลอยไปแลว. ในขณะนน ทาวสกกะใหเขาทราบความ ทพระองคเปนทาวสกกะแลว. ลาดบนน ผวเมยทงสองไดถวายอาหารแกสามเณรเหลานนแลว. ชนแมทง ๕ รบอาหารแลว, รปหนงทาลายมณฑลชอฟาไป, รปหนง ทาลายสวนเบองหนาแหงหลงคาไป, รปหนงทาลายสวนเบองหลงแหง หลงคาไป, รปหนงดาลงในแผนดนไป, ฝายทาวสกกะกเสดจออกไปโดย ทางหนง, ชนแมทง ๕ ไดไปสททง ๕ ดวยประการฉะน.

พวกสามเณรเลาเรองทถกทรมาน กแล จาเดมแตนนมา ทราบวาเรอนนน ชอวาเปนเรอนมชอง ๕. ในกาลทสามเณรไปสวหาร ภกษทงหลาย ถามแมซงสามเณรทงหลายวา " ผมอายทงหลาย เรองนเปนเชนไรกน ?" พวกสามเณร. ทานทงหลายจงอยาถามพวกกระผม, จาเดมแตกาล ทพราหมณเหนพวกกระผมแลว พราหมณถกความโกรธครอบงา ไมให พวกกระผมนงบนอาสนะทตบแตงไว แลวยงกลาววา ' ทานจงนาพราหมณ แกมาเรว,' อปชฌายะของพวกกระผมมาเหนพวกกระผมแลว กลาววา ' การทพราหมณผนงอยเหลานได (อาหารกอน) ควร,' ใหนาบาตรมาแลว ออกไป, เมอนางพราหมณกลาววา ' ทานจงนาพราหมณแกอนมา,' พราหมณนาพระมหาโมคคลลานเถระมาแลว, ทานเหนพวกกระผม ก กลาวอยางนนเหมอนกน แลวหลกไป, ทนน พราหมณกลาววา ' พราหมณ เหลาน เปนผไมประสงคจะฉน, ทานจงไป, จงนาพราหมณแกคนหนง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 487

จากโรงสวดของพราหมณมาเถด ' แลวสงพราหมณไป, พราหมณนนไป ทโรงสวดนนแลว นาทาวสกกะผเสดจมาดวยเพศแหงพราหมณมา, ใน กาลททาวสกกะนนเสดจมาแลว ผวเมยทงสองจงไดถวายอาหารแกพวก กระผม. ภกษทงหลาย. พวกเธอไมโกรธแกเขา ผทาอยอยางนนหรอ ? พวกสามเณร. พวกกระผมไมโกรธ. ภกษทงหลาย ฟงคานนแลว กราบทลแดพระศาสดาวา " พระ- เจาขา สามเณรเหลาน กลาวคาไมจรงวา ' พวกกระผมไมโกรธ ' ยอม พยากรณพระอรหตผล." พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย ธรรมดาพระขณาสพทงหลาย ยอมไมเคยดแคนในชนทงหลาย แมผเคยดแคนแลวเลย" ดงนแลว ตรส พระคาถานวา:- ๒๓. อวรทธ วรทเธส อตตทณเฑส นพพต สาทาเนส อนาทาน ตมห พรม พราหมณ. " เรายอมเรยกบคคลผไมเคยดแคน ในบคคลผ เคยดแคน ผดบเสยไดในบคคลผมอาชญาในตน ผ ไมถอมนในบคคลผถอมนนนวา เปนพราหมณ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อวรทธ เปนตน ความวา เรายอมเรยก บคคลนน คอเหนปานนน ผชอวาไมเคยดแคน เพราะความไมมอาฆาต ในพวกโลกยมหาชน แมผเคยดแคนแลว ดวยอานาจแหงความอาฆาต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 488

ผชอวาดบเสยได คอผมอาชญาอนปลงแลว ในชนทงหลาย ผชอวาม อาชญาในตน เพราะความทเขาเปนผไมเวนจากการใหประหารชนเหลาอน ในเมอทอนไมหรอศสตราในมอ แมไมมอย ผชอวาไมถอมน เพราะ ความไมมการยดถอนน ในชนทงหลาย ผชอวามความถอมน เพราะความ ทยดถอขนธทง ๕ วา " เรา " วา " ของเขา" วาเปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองสามเณร จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 489

๒๔. เรองพระมหาปนถกเถระ [๒๘๗]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภพระมหา- ปนถกเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " ยสส ราโค จ " เปนตน.

มหาปนถกะขบไลพระผนองชายจากวหาร ความพสดารวา ทานมหาปนถกะนนขบไลพระจฬปนถกะ ผไม อาจเพอกระทา (ทอง) คาถาหนงใหคลองแคลวไดโดย ๔ เดอน ออก จากวหารดวยคาวา " เธอเปนผอาภพแมในพระศาสนา ทงเปนผเสอม แลวจากโภคะของคฤหสถ, ประโยชนอะไรของเธอดวยการอยในวหารน, เธอจงออกไปเสยจากวหารน, แลวปดประต." ภกษทงหลายสนทนากนวา " ผมอายทงหลาย กรรมชอนพระมหา- ปนถกะทาได, ชะรอยความโกรธยอมเกดมขนแมแกพระขณาสพทงหลาย." พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดน พวก เธอนงประชมกนดวยถอยคาอะไรหนอ ?" เมอภกษเหลานนกราบทลวา " ดวยถอยคาชอน " จงตรสวา " ภกษทงหลาย กเลสทงหลายมราคะ เปนตน ยอมไมมแกพระขณาสพทงหลาย, แตบตรของเราทากรรมนน เพราะความทตนเปนผมงอรรถเปนเบองหนา และเพราะเปนผมงธรรม เปนเบองหนา" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา:- ๒๔. ยสส ราโค จ โทโส จ มาโน มกโข จ ปาตโต สาสโปรว อารคคา ตมห พรม พราหมณ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 490

" ราคะ โทสะ มานะและมกขะ อนผใดใหตก ไปแลว เหมอนเมลดพนธผกกาดตกไปจากปลาย เหลกแหลมฉะนน เราเรยกผนนวา เปนพราหมณ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา อารคคา เปนตน ความวา กเลส ทงหลายมราคะเปนตนเหลานน และมกขะมอนลบหลคณของผอนเปน ลกษณะน อนผใดใหตกไปแลว เหมอนเมลดพนธผกกาดตกไปจาก ปลายเหลกแหลมฉะนน, กเลสเหลานน ยอมไมตงอยในจต เหมอนเมลด พนธผกกาดไมตดอยทปลายเหลกแหลมฉะนน, เราเรยกผนนวา เปน พราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระมหาปนถกเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 491

๒๕. เรองพระปลนทวจฉเถระ [๒๘๘]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภพระปลนท- วจฉเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " อกกกส " เปนตน.

พระปลนทวจฉะใชวาทะวาคนถอยจนตดปาก

ไดยนวา ทานปลนทวจฉะนน กลาวคาเปนตนวา " คนถอย จงมา, คนถอย จงไป" ยอมรองเรยกทงคฤหสถทงบรรพชต ดวยวาทะวาคนถอย ทงนน. ภายหลงวนหนง ภกษเปนอนมากกราบทลแดพระศาสดาวา " พระ- เจาขา ทานปลนทวจฉะ ยอมรองเรยกภกษทงหลาย ดวยยวาทะวาคนถอย." พระศาสดารบสงใหหาทานมาแลว ตรสถามวา " ปลนทวจฉะ ไดยนวา เธอรองเรยกภกษทงหลาย ดวยวาทะวาคนถอยจรงหรอ ?" เมอทานกราบทลวา " อยางนน พระเจาขา " จงทรงกระทาบพเพนวาส ของทานปลนทวจฉะนนไวในพระหฤทย แลวตรสวา " ภกษทงหลาย พวกเธออยายกโทษแกภกษชอปลนทวจฉะเลย, ภกษทงหลาย วจฉะหาม โทสะในภายใน รองเรยกภกษทงหลายดวยวาทะวา คนถอยไม, ภกษ- ทงหลาย ๕๐๐ ชาตของภกษชอวจฉะไมสบสนกน, ทงหมดนนเกดแลว ในตระกลพราหมณ ในภายหลง, วาทะคนถอยนน เธอรองเรยกมาแลว ตลอดกาลนาน, ถอยคากระทบกระทงชนเหลาอน อนเปนคาระคายห คาหยาบคายนนเทยว ชอวายอมไมมแกพระขณาสพ, เพราะวาบตรของ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 492

เรากลาวอยางนน ดวยอานาจแหงความเคยชน" เมอจะทรงแสดงธรรม จงตรสพระคาถานวา :- ๒๕. อกกกส วาปน คร สจจ อทรเย ยาย นาภสเช กจ ตมห พรม พราหมณ. " ผใด พงกลาวถอยคาอนไมระคายห อนใหร กนได เปนคาจรง อนเปนเหตไมยงใคร ๆ ใหขดใจ, เราเรยกผนนวา เปนพราหมณ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา อกกกส ไดแก คาไมหยาบ. บทวา วาปน ไดแก ใหรเนอความกนได. บทวา สจจ ไดแก เปนเนอความอนจรง. บทวา นาภสเช เปนตน ความวา บคคลไมพงยงบคคลอนใหของ ใจดวยอานาจแหงการใหเขาโกรธ ดวยถอยคาอนใด, ธรรมดาพระขณาสพ พงกลาวถอยคาเหนปานนนนนแล; เหตนน เราจงเรยกผนนวา เปน พราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระปลนทวจฉเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 493

๒๖. เรองภกษรปใดรปหนง [๒๘๙]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษรปใด รปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " โยธ ทฆ " เปนตน.

พระขณาสพถอเอาของคนอนดวยบงสกลสญญา ไดยนวา พราหมณมจฉาททฏฐคนหนงในกรงสาวตถ เปลองผา สาฎกสาหรบหม วางไว ณ ทสวนขางหนง เพราะกลวถกกลนตวจบ นงผนหนาออกมาขางนอกประตเรอน. ลาดบนน พระขณาสพรปหนงทาภตกจแลว กาลงเดนไปสวหาร เหนผาสาฎกนนแลว เหลยวดขางโนนและขางน เมอไมเหนใครๆ จงคด วา " ผาสาฎกนหาเจาของมได " แลวอธษฐานเปนผาบงสกล ถอเอาแลว. ขณะนน พราหมณเหนทานแลว ดาพลางเขาไปหา กลาววา " สมณะ โลน ทานถอเอาผาสาฎกของขาพเจาทาไม ?" พระขณาสพ. พราหมณ นนผาสาฎกของทานหรอ ? พราหมณ. เออ สมณะ. พระขณาสพ. กลาววา " ฉนไมเหนใครๆ จงถอเอาผาสาฎกนน ดวยสญญาวาเปนผาบงสกล, ทานจงรบเอาผานนเถด" ให (ผาสาฎก) แกพราหมณนนแลวไปสวหาร บอกเนอความนนแกภกษทงหลาย. ลาดบนน ภกษทงหลายฟงคาของทานแลว เมอจะทาการเยาะเยย กบดวยทาน จงกลาววา " ผมอาย ผาสาฎกยาวหรอสน หยาบหรอ ละเอยดหนอแล ? "

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 494

พระขณาสพกลาววา " ผมอายทงหลาย ผาสาฎกยาวหรอสน หยาบ หรอละเอยดกชางเถด, ความอาลยในผาสาฎกนนของผมไมม ผมถอเอา ดวยความสาคญวาผาบงสกล (ตางหาก)." ภกษทงหลายฟงคานนแลว กราบทลแดพระตถาคตวา " พระเจาขา ภกษนนกลาวคาไมจรง พยากรณพระอรหตผล."

พระขณาสพไมถอเอาของคนอนดวยเจตนาขโมย พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย ภกษนนกลาวคาจรง, ธรรมดา พระขณาสพทงหลาย ยอมไมถอเอาสงของ ๆ คนเหลาอน " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๒๖. โยธ ทฆ ว รสส วา อณ ถล สภาสภ โลเก อทนน นาทยต ตมห พรม พราหมณ. " ผใด ไมถอเอาของยาวหรอสน นอยหรอใหญ งามหรอไมงาม อนเขาไมใหแลว ในโลกน, เรา เรยกผนนวา เปนพราหมณ."

แกอรรถ พงทราบเนอความแหงพระคาถานน (ดงน)๑:- ความวา บคคลใด ยอมไมถอเอาสงของยาวหรอสน บรรดาวตถ ทงหลายมผาสาฎกและเครองประดบเปนตน นอยหรอใหญ บรรดาวตถ ทงหลาย มแกวมณและแกวมกดาเปนตน งามหรอไมงาม ดวยอานาจ ๑. ตสสตโถ....อตโถ นอาจจะแปลไดอกนยหนงวา เนอความวา....ดงน เปนเนอความแหง

คาอนเปนคาถานน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 495

แหงวตถอนมคามากและมคานอย อนบคคลอนหวงแหนแลวในโลกน, เราเรยกผนนวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษรปใดรปหนง จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 496

๒๗. เรองพระสารบตรเถระ [๒๙๐]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระสารบตร เถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " อาสา ยสส " เปนตน.

พวกภกษเขาใจวาพระสารบตรยงมตณหา ไดยนวา พระเถระนนมภกษประมาณ ๕๐๐ เปนบรวาร ไปสวหาร แหงหนงในชนบท แลวเขาจาพรรษา. มนษยทงหลาย เหนพระเถระแลว ตระเตรยมผาจานาพรรษาไว เปนอนมาก. พระเถระปวารณาแลว เมอผาจานาพรรษาทงปวงยงไมทน ถง (แกทาน) นนเทยว, เมอจะไปสสานกพระศาสดา สงกะภกษทงหลาย ไววา " เมอผาจานาพรรษาอนมนษยทงหลายนามาแลวเพอภกษหนมและ สามเณรทงหลาย พวกทานรบไวแลวเพอสงไป, หรอเกบไวแลวพงสง ขาวไป." กแลพระเถระ ครนสงอยางนแลว ไดไปสสานกพระศาสดา. ภกษทงหลายสนทนากนวา " ถงทกวนนตณหาของพระสารบตร- เถระ ชะรอยจะยงมอยแน, จรงอยางนน พระเถระสงไวแกภกษทงหลาย วา ' เมอพวกมนษยถวายผาจานาพรรษาแลว, พวกทานพงสงผาจานา พรรษาไป แกพวกสทธวหารกของตน, หรอเกบไวแลวพงสงขาวไป ' ดงนแลว จงมา."

พระศาสดาเปลองความเขาใจผดของพวกภกษ พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดน พวก เธอนงสนทนากนดวยกถาอะไรหนอ ?" เมอภกษทงหลายนนกราบทลวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 497

' ดวยกถาชอน,' จงตรสวา " ภกษทงหลาย ตณหายอมไมมแกบตรของเรา, แตเธอกลาวอยางนน กดวยคดวา ' กความเสอมจากบญของพวกมนษย และความเสอมจากลาภทชอบธรรม ของภกษหนมและสามเณรทงหลาย อยาไดม" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๒๗. อาสา ยสส น วชชนต อสม โลเก ปรมห จ นราสย วสยตต ตมห พรม พราหมณ. " ความหวงของผใด ไมมในโลกนและโลกหนา, เราเรยกผนน ซงไมมความหวง พราก (กเลส) ได แลววา เปนพราหมณ."

แกอรรถ

ตณหา ชอวา อาสา ในพระคาถานน. บทวา นราสาส๑ ไดแก ไมมตณหา. บทวา วสยตต ความวา เราเรยกผพรากไดแลวจากกเลสทงปวง นนวา เปนพราหมณ. ในเวลาจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระสารบตรเถระ จบ. ๑. บาลเปน นราสย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 498

๒๘. เรองพระมหาโมคคลลานเถระ [๒๙๑]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระมหา- โมคคลลานเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " ยสสาลยา " เปนตน. พระศาสดาทรงแสดงลกษณะแหงพราหมณ เรองกเชนกบเรองมในกอนนนเอง. แตในเรองน พระศาสดา ตรสความทพระมหาโมคคลลานเถระเปนผไมมตณหาแลว ตรสพระคาถา นวา :- ๒๘. ยสสาลยา น วชชนต อาย อกถงกถ อมโตคธ อนปปตต ตมห พรม พราหมณ. " ความอาลยของบคคลใดไมม, บคคลใดรชด แลว เปนผไมมความสงสยเปนเหตกลาววาอยางไร, เราเรยกบคคลนน ผหยงลงสอมตะ ตามบรรลแลววา เปนพราหมณ."

แกอรรถ

ตณหา ชอวา อาลย ในพระคาถานน. บาทพระคาถาวา อาย อกถงกถ ความวา ผรวตถ ๘ ตามความ เปนจรงแลว เปนผไมมความสงสย ดวยความสงสยซงมวตถ ๘. บาทพระคาถาวา อมโตคธ อนปปตต ความวา เราเรยกบคคล นน ผหยงลงสพระนพพานชออมตะ ตามบรรลแลว วาเปนพราหมณ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 499

ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระมหาโมคคลลานเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 500

๒๙. เรองพระเรวตเถระ [๒๙๒]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในบพพาราม ทรงปรารภพระเรวตเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " โยธ ปจ " เปนตน.

พระขณาสพไมมบญและบาป เรองขาพเจาใหพสดารแลว ในอรรถกถาแหงพระคาถาวา " คาเม วา ยท วา รเ " เปนตนแลวนนแล. จรงอย ในเรองนนขาพเจากลาวไววา " ในวนรงขน ภกษทงหลาย สนทนากนวา " นาอศจรรย สามเณรมลาภ, นาอศจรรยสามเณรมบญ; รปเดยว (แท) สรางเรอนยอด ๕๐๐ หลงเพอภกษ ๕๐๐ รปได." พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดนพวกเธอ นงประชมกนดวยกถาอะไรหนอ ?" เมอภกษเหลานนกราบทลวา " ดวย กถาชอน " จงตรสวา " ภกษทงหลาย บญยอมไมมแกบตรของเรา, บาปกมไดม; บญบาปทงสองเธอละเสยแลว" ดงนแลวตรสพระคาถานวา:- ๒๙. โยธ ปจ ปาปจ อโภ สงค อปจจคา อโสก วรช สทธ ตมห พรม พราหมณ. " ผใดลวงบญและบาปทงสอง และกเลสเครอง ของเสยไดในโลกน, เราเรยกผนน ซงไมมความโศก มธลไปปราศแลว ผบรสทธแลว วาเปนพราหมณ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 501

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา ความวา ละบญและบาปแมทงสอง บทวา สงค ไดแก กเลสเครองของอนตางดวยราคะเปนตน. บทวา อปจจคา ไดแก กาวลวงแลว. อธบายวา เราเรยกผซง ชอวาไมมความโศก เพราะไมมความโศกอนมวฏฏะเปนมล ผชอวามธล ไปปราศแลว เพราะไมมธลคอราคะเปนตนในภายใน ผชอวาบรสทธแลว เพราะความเปนผไมมอปกเลสนนวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระเรวตเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 502

๓๐. เรองพระจนทาภเถระ [๒๙๓]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระจนทาภ- เถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " จนทว " เปนตน.

พระจนทาภะเคยเปนพอคาไมจนทรแดง

อนปพพกถาในเรองของพระจนทาภเถระ ดงตอไปน :- "ไดยนวา ในอดตกาล พอคาในกรงพาราณสคนหนงคดวา " เรา จกไปสปจจนตชนบทแลว นาไมจนทนแดงมา" ขนเอาวตถเปนอนมาก มผาและเครองอาภรณเปนตน ไปยงปจจนตชนบท ดวยเกวยน ๕๐๐ ยดทพกใกลประตบานแลว ถามพวกเดกเลยงโคในดงวา " มนษยไร ๆ ในบานน ผทางานทเชงเขามอยหรอ ?" พวกเดกเลยงโค. จะ มอย. พอคา. มนษยนนชออะไร ? พวกเดกเลยงโค. มนษยนนชอโนน. พอคา. กภรรยาหรอพวกบตรของเขา มชออยางไร ? พวกเดกเลยงโค. เขามชออยางนน ๆ. พอคา. กเรอนของเขาอยทไหน ? พวกเดกเลยงโค. เรอนของเขาอยทชอโนน . พอคานน นงบนยานนอยอนสบาย ไปสประตเรอนของเขาตาม สญญาทพวกเดกเหลานนใหแลว ลงจากยาน เขาไปสเรอนแลวเรยกหา หญงนนวา " ชอโนน." หญงนนคดวา " บคคลน จกเปนญาตของพวก เราคนหนง " จงมาโดยเรว ปอาสนะไว (รบรอง).

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 503

พอคานน นงบนอาสนะนนแลว ระบชอถามวา " สหายของฉน ไปไหน ? " หญง. ไปสปา นาย. พอคา ระบชอของคนทงปวงเทยว ถามวา " บตรของฉนชอโนน ธดาของฉนชอโนน ไปไหน ? ดงนแลว กลาววา " ทานพงใหผาและ เครองอาภรณเหลาน แกชนเหลานน, ในเวลาทแมสหายของฉนกลบมาแลว จากดง หลอนพงใหผาและเครองอาภรณน " แลวไดให (วตถเหลานน). นางทาสกการะอยางยงแกเขาแลว ในเวลาทสามมา จงกลาววา " นาย บคคลน จาเดมแตเขามาแลว ระบชอของชนทงปวงแลว ใหสงนและ สงน " ฝายสามของหญงนน กทากจอนควรทาแกเขา. ครนในเวลาเยน พอคานงบนทนอน ถามเขาวา " สหาย ทาน เทยวไปทเชงเขา เคยเหนอะไรมาก ? " ชายเจาถน. ฉนไมเหนอยางอน, แตฉนเหนตนไมชนดทมกง แดงมาก. พอคา. ตนไม (ชนดนน) มมากหรอ ? ชายเจาถน, จะ ตนไม (ชนดนน) มมาก. พอคา กลาววา " ถากระนน ทานจงแสดงไมเหลานนแกฉน " ดงนแลว ไปกบเขา ตดตนจนทนแดงบรรทกใหเตมเกวยน ๕๐๐ เลม แลว เมอเดนมา กลาวกะชายนนวา " สหาย เรอนของฉนมอยในทชอโนน ในกรงพาราณส, ทานพงมายงสานกของตลอดกาลตามกาล, ฉนไมม ความตองการดวยเครองบรรณาการอยางอน, ทานพงนามาเฉพาะแตตนไม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 504

ทมกงแดงเทานน. เขารบรองวา " ดละ " แลวเมอมาสสานกของพอคา นนตลอดกาลตามกาล ยอมนามาแตไมจนทนแดงเทานน. แมพอคานน กใหทรพยเปนอนมากแกเขา. โดยสมยอนอกแตกาลนน เมอพระกสสปทศพลปรนพพานแลว เมอสถปทองอนเขาประดษฐานไวแลว, บรษนนไดบรรทกไมจนทนแดง เปนอนมาก ไปสกรงพาราณส. ครงนน พอคานนผเปนสหายของเขา ใหบดไมจนทนเปนอนมาก ใหเตมถาดแลว กลาววา " สหาย ทานจงมา, พวกเราจกไปสทกอเจดย จนกวาจะหงภต (สก) แลวจงกลบ " ไดพาเขาไปในทนนทาการบชาดวย ไมจนทนแลว. สหายชาวปจจนตชนบทของเขาแมนน ไดสรางทดจมณฑลแหง พระจนทรดวยไมจนทน ในหองแหงพระเจดย, บรพกรรมของเขาม เพยงนเทานน.

อานสงสการบชาดวยไมจนทรแดง เขาจตจากอตภาพนนแลว เกดในเทวโลก ยงพทธนดรหนงใหสน ไปแลวในเทวโลกนน ในพทธปบาทกาลน เกดในตระกลพราหมณ มหาศาล ในกรงราชคฤห. รศมเชนกบดวยมณฑลพระจนทรตงขนจาก มณฑลแหงนาภของเขา. เพราะเหตนน พวกญาตจงขนานนามของเขาวา " จนทาภะ " นยวา นนเปนผลแหงการทาทดจมณฑลแหงพระจนทร ใน พระเจดยของเขา. พราหมณทงหลายคดกนวา " พวกเราอาจเพอพาเอาพราหมณนไป หากนกะโลกเขาได " ดงนแลว ใหเขานงบนยานนอย เทยวกลาววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 505

" ผใดเอามอลบคลาสรระของจนทาภพราหมณน, ผนนจะไดอสรยสมบต ชอเหนปานน." ชนทงหลาย เมอใหทรพยรอยหนงบาง พนหนงบาง แสนหนง บางนนแล จงจะไดเพออามอถกตองสรระของพราหมณนน. พราหมณเหลานน เทยวไปเนอง ๆ อยอยางน กถงกรงสาวตถ โดยลาดบ ยดเอาทพกในระหวางแหงพระนครและวหารแลว. อรยสาวกประมาณ ๕ โกฏแมในกรงสาวตถ ถวายทานในกาลกอน แหงภตแลว ในกาลภายหลงภต มมอถอของหอมระเบยบดอกไมผาและ เภสชเปนตน ไปเพอฟงธรรม. พราหมณทงหลายเหนอรยสาวกเหลานน แลว ถามวา " ทานทงหลายจะไปทไหนกน ? " อรยสาวก. พวกเราจกไปสสานกของพระศาสดา เพอฟงธรรม. พวกพราหมณ. ทานทงหลายจงมา, ทานทงหลายไปในทนนแลว จกทาอะไร ? อานภาพเชนกบดวยอานภาพของจนทาภพราหมณ ของ พวกขาพเจาไมม, เพราะวาชนทงหลายถกตองสรระของจนทาภพราหมณ นน ยอมไดสมบตชอน, ทานทงหลายจงมา, จงดจนทาภพราหมณนน. อรยสาวกเหลานนกลาววา " ชอวาอานภาพของจนทาภพราหมณ ของทานทงหลาย เปนอยางไร ? พระศาสดาของพวกเราเทานน ม อานภาพมาก." อรยสาวกและพวกพราหมณเหลานน ไมอาจเพอยงกนและกนให ยนยอมได จงกลาววา " พวกเราไปสวหารแลว จกรอานภาพของจนทาภ- พราหมณ หรอของพระศาสดาของพวกเรา" ดงนแลวไดพาจนทาภ- พราหมณนนไปสวหารแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 506

จนทาภพราหมณอบเฉาในสานกพระศาสดา พระศาสดา เมอจนทาภพราหมณนน พอเขาไปสสานกของพระ- องค, ไดทรงทาใหรศมเพยงดงพระจนทรหายไปเสย. จนทาภพราหมณ นน ไดเปนประหนงกาในกระเชาถาน ในสานกพระศาสดา. ครงนน พราหมณทงหลายจงนาเขาไปไว ณ สวนขางหนง. รศม ไดกลบเปนปกตอยางเดม. พราหมณกนามาสสานกพระศาสดาอก. รศม กหายไปอยางนนเหมอนกน. จนทาภพราหมณไปแลวอยางนนถง ๓ ครง เหนรศมหายไปอย จงคดวา " ผน เหนจะรมนตเปนเครองหายไปแหง รศม." เขาจงทลถามพระศาสดาวา " พระองคทรงทราบมนตเปนเครอง หายไปแหงรศมหรอหนอแล ?" พระศาสดา. เออ เราร. จนทาภะ ถาอยางนน ขอพระองคจงประทานแกขาพระองคบาง. พระศาสดา. เราไมอาจเพอใหแกบคคลผไมบวช. จนทาภะนนกลาวกะพวกพราหมณวา " เมอฉนเรยนมนตนนแลว ฉนจกเปนผประเสรฐในชมพทวปทงสน, พวกทานจงรออยทนกอน, ฉน จกบวชเรยนมนตโดย ๒-๓ วน เทานน." เ ขาทลขอการบรรพชากะพระ- ศาสดา ไดอปสมบทแลว. ครงนน พระศาสดาจงตรสบอกอาการ ๓๒ แกจนทาภภกษนน. เธอทลถามวา " นอะไร ? " พระศาสดา. นเปนบรกรรมแหงมนต, เธอควรสาธยาย. แมพวกพราหมณมาในระหวาง ๆ แลว ถามวา " ทานเรยนมนต ไดแลวหรอ ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 507

จนทาภะ. ยงกอน. ฉนกาลงเรยน. เขาบรรลพระอรหตโดย ๒-๓ วนเทานน ในเวลาทพวกพราหมณ มาถามแลว กลาววา " ทานทงหลายจงไปเถด. เดยวนฉนเปนผมธรรม เครองไมไปเสยแลว." ภกษทงหลาย กราบทลแดพระตถาคตวา " พระเจาขา ภกษน กลาวคาไมจรง ยอมพยากรณพระอรหตผล."

พระขณาสพกลาวแตคาจรง

พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย บดน จนทาภะบตรของเรา มอาสวะสนแลว ยอมกลาวแตคาจรงเทานน " ดงนแลว ตรสพระคาถา นวา:- ๓๐. จนทว วมล สทธ วปปสนนมนาวล นนทภวปรกขณ ตมห พรม พราหมณ. " เราเรยกผบรสทธ ผองใส ไมขนมว มภพ เครองเพลดเพลนสนแลว เหมอนพระจนทร ท ปราศจากมลทนนนวา เปนพราหมณ."

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน บทวา วมล ไดแก เวนแลวจากมลทนม หมอกเปนตน. บทวา สทธ ไดแก ไมมอปกเลส. บทวา วปปสนน ไดแก มจตผองใสแลว. บทวา อนาวล ไดแก เวนแลวจากมลทนมกเลสเปนตน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 508

บทวา นนทภวปรกขณ ความวา เราเรยกผมตณหาในภพทง ๓ สนแลวนบวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระจนทาภเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 509

๓๑. เรองพระสวลเถระ [๒๙๔]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอทรงอาศยเมองกณฑโกลยะ ประทบอยในปาชอ กณฑธาน ทรงปรารภพระสวสเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " โย อม " เปนตน.

พระนางสปปวาสาทรงอดกลนทกขไดดวยวตก ๓ ขอ

ความพสดารวา ในสมยหนง พระธดาของพระโกลยวงศ พระ- นามวาสปปวาสา ทรงครรภสน ๗ ป มครรภอนหลง (มาอก) ๗ วน ถกทกขเวทนากลาเผดรอนถกตองแลว, ทรงอดกลนทกขนน ดวยวตก ๓ ขอเหลานคอ " (๑) พระผมพระภาคเจาพระองคใด ทรงแสดงธรรม เพอละทกขแหงรปนนแหละ, พระผมพระภาคเจาพระองคนน เปนผ ตรสรเองโดยชอบหนอ; (๒) พระสงฆสาวกใดปฏบตเพอละทกขแหงรป นนแหละ, พระสงฆสาวกนน ของพระผมพระภาคเจาพระองคนน เปน ผปฏบตดแลวหนอ; (๓) ทกขเหนปานน " ไมมในพระนพพานใด. พระนพพานนน เปนสขดหนอ" ดงนแลว ทรงสงพระสวามไปสสานก ของพระศาสดา, เมอพระสวามนน กราบทลการถวายบงคมแดพระศาสดา ตามคาของพระนางแลว, ในขณะทพระศาสดาตรสวา " พระธดาโกลยวงศ พระนามวาสปปวาสาจงเปนผมสข ไมมโรค, ประสตพระโอรสซงหาโรค มไดเถด " ดงนนนแหละ เปนผสบาย หายพระโรค ประสตพระโอรส ผหาโรคมไดแลว ทรงนมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข แลวได ทรงถวายมหาทาน สน ๗ วน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 510

พระโอรสไดบรรลพระอรหต

แมพระโอรสของพระนาง ถอเอาธมกรกกรองนาถวายพระสงฆได จาเดมแตวนทประสตแลว. ในกาลตอมา พระโอรสนนเสดจออกบรรพชา แลวบรรลพระอรหต. ตอมาวนหนง พวกภกษสนทนากนในโรงธรรมวา " ผมอาย ทงหลาย พวกทานจงด:. ภกษผถงพรอมดวยอปนสยแหงพระอรหตชอ เหนปานน ยงเสวยทกขในทองของมารดาตลอดกาล ประมาณเทาน, จะปวยกลาวไปไยเลาถงชนเหลาอน; ทกขเปนอนมากหนอ อนภกษน ถอนแลว." พระศาสดาเสดจมาแลว ตรสถามวา " ภกษทงหลาย บดน พวกเธอ นงประชมกนดวยกถาอะไรหนอ ? เมอภกษเหลานนกราบทลวา " ดวย กถาชอน " จงตรสวา ภกษทงหลาย เออ บตรของเราพนจากทกข ประมาณเทานแลว บดน ทาพระนพพานใหแจงแลวอย " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๓๑. โย อม ปลปถ ทคค สสาร โมหมจจคา ตณโณ ปารคโต ฌาย อเนโช อกถงกถ อนปาทาย นพพโต ตมห พรม พหาหมณ. " ผใด ลวงทางออม หลม สงสาร และโมหะ นไปแลว เปนผขามไปได ถงฝง มปกตเพง หากเลส เครองหวนไหวมได ไมมความสงสยเปนเหตกลาววา อยางไร ไมถอมน ดบแลว, เราเรยกผนนวา เปน พราหมณ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 511

แกอรรถ

พงทราบเนอความแหงพระคาถานน (ดงน) :- ความวา ภกษใด ลวงทางคอราคะ หลมคอกเลส สงสารวฏ และ โมหะอนไมใหแทงตลอดอรยสจทง ๕ นไปแลว, เปนผขามโอฆะทง ๔ ได ถงฝงแลวโดยลาดบ, มปกตเพงดวยฌาน ๒ อยาง, ชอวาหากเลส เครองหวนไหวมได เพราะไมมตณหา, ชอวาไมมความสงสยเปนเหต กลาววาอยางไร เพราะไมมวาจาเปนเครองกลาววาอยางไร, ชอวาไมถอ มนแลว เพราะไมมอปาทาน ชอวาดบแลว เพราะอนดบไปแหงกเลส; เราเรยกภกษนนวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระสวลเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 512

๓๒. เรองพระสนทรสมทรเถระ [๒๙๕]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระสนทร- สมทรเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " โยธ กาเม " เปนตน.

กลบตรออกบวช ไดยนวา ในกรงสาวตถ กลบตรคนหนงชอสนทรสมทรกมาร เกดในตระกลใหญอนมสมบต ๔๐ โกฏ. วนหนง เขาเหนมหาชนมของหอมและระเบยบดอกไมเปนตนในมอ ไปสพระเชตวนเพอตองการฟงธรรม ในเวลาภายหลงภตจงถามวา " พวก ทานจะไปไหนกน" ? เมอมหาชนนนบอกวา " พวกฉนจะไปสสานก พระศาสดา เพอประโยชนแกการฟงธรรม, กลาววา " ฉนกจกไป " แลวไปกบมหาชนนน นง ณ ทสดบรษท. พระศาสดาทรงทราบอธยาศยของเขา จงทรงแสดงอนปพพกถา. เขาคดวา " บคคลผอยครองเรอน ไมอาจประพฤตพรหมจรรยใหเปน ดจสงขทขดแลวได." อาศยพระกถาของพระศาสดา มความอตสาหะเกด แลวในบรรพชา, เมอบรษทหลกไปแลว, จงทลขอบรรพชากะพระศาสดา ไดสดบวา " พระตถาคตทงหลาย ไมยงกลบตรทมารดาบดายงไมอนญาต ใหบรรพชา" จงไปสเรอนแลว ยงมารดาบดาใหอนญาตดวยความพยายาม มากเหมอนกลบตรชอรฏฐบาลเปนตน ไดบรรพชาอปสมบทในสานก พระศาสดาแลว คดวา " ประโยชนอะไรของเรา ดวยการอยในทน " จงออกจากกรงสาวตถนนไปสกรงราชคฤห เทยวบณฑบาตอย ยงกาลให ลวงไปแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 513

หญงแพศยารบอาสาจะใหพระเถระสกใหได ตอมาวนหนง มารดาบดาของพระสนทรสมทรเถระนน เหนพวก กมารทเปนสหายของทาน กาลงเลนอยดวยสรโสภาค๑ยอนใหญในวน มหรสพวนหนง ในกรงสาวตถ คราครวญวา " การเลนชนดน บตร ของเราไดโดยยาก." ในขณะนน หญงแพศยาคนหนงไปสตระกลนน เหนมารดาของ พระสนทรสมทรเถระนนกาลงนงรองไหอย จงถามวา " คณแม เพราะ เหตไร ? คณแมจงรองไห." มารดาพระสนทรสมทร. ฉนคดถงลก จงรองไห. หญงแพศยา. กบตรนนไปทไหนเลา ? คณแม. มารดาพระสนทรสมทร. บวชใน (สานก ) ภกษทงหลาย. หญงแพศยา. การใหทานสกเสย ไมควรหรอ ? มารดาพระสนทรสมทร. ควร แตเธอไมปรารถนา, เธอออกจาก กรงสาวตถน ไปสกรงราชคฤห. หญงแพศยา. ถาดฉนพงใหทานสกไดไซร, คณแมพงทาอะไร ? แกดฉน. มารดาพระสนทรสมทร. พวกฉนพงทาเจาใหเปนเจาของแหงขม- ทรพยตระกลน. หญงแพศยากลาววา " ถาเชนนน คณแมจงใหสนจางแกดฉน " ถอเอาสนจางแลว ไปสกรงราชคฤหดวยบรวารหมใหญ กาหนดถนนท เทยวบณฑบาตของทานไดแลว ยดเอาเรอนเปนทพกหลงหนงในทนน ๑. ความเปนผมสวนงามดวยสร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 514

ตกแตงอาหารทประณตไวแตเชาตร แลวถวายภกษาในเวลาพระเถระเขา ไปบณฑบาต โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน นมนตวา " ทานเจาขา ขอทาน จงนงในทนนแหละ ทาภตกจ" แลวรบเอาบาตร. ทานไดใหบาตรแลว.

หญงแพศยาออกอบายเกลยกลอมพระเถระ

ครงนน หญงแพศยานนเลยงพระเถระนน ดวยอาหารอนประณต เรยนวา " ทานเจาขา การเทยวบณฑบาตในทนนแหละสะดวกด " นมนต ใหพระเถระนงฉนทระเบยง ๒-๓ วน แลว เอาขนมเกลยกลอมพวกเดก แลวพดวา " พวกเจาจงมา, ในเวลาพระเถระมาแลว แมฉนหามอย, พวกเจาพงมาในทน แลว (คย) ธลใหฟงขน." ในวนรงขนเวลาพระเถระฉน พวกเดกเหลานนแมถกหญงแพศยา นนหามอย ก (คย) ธลใหฟงขนแลว. ในวนรงขน หญงแพศยานนเรยนวา " พวกเดก แมดฉนหามอย กไมฟงคาของดฉน ยง (คย) ธลใหฟงขนในทนได, ขอทานจงนงภายใน เรอนเถด" ใหทานนงภายในแลว นมนตใหฉนสน ๒-๓ วน, นาง เกลยกลอมเดกอก พดวา " พวกเจา แมถกฉนหามอย พงทาเสยงอกทก ในเวลาพระเถระฉน." เดกเหลานน ทาอยางนนแลว. ในวนรงขน นางกลาววา " ทานเจาขา ในทนมเสยงอกทกเหลอ เกน, พวกเดก แมดฉนหามอย กไมเชอถอถอยคาของดฉน; นมนตทาน นงเสยในปราสาทเบองบนเถด," เมอพระเถระรบนมนตแลว, ทาพระเถระ ไวขางหนา เมอจะขนไปสปราสาท ปดประตทงหลายเสย จงขนไปส ปราสาท. พระเถระ แมเปนผถอการเทยวบณฑบาตตามลาดบตรอกเปนวตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 515

อยางอกฤษฏ ถกความอยากในรสพวพนแลว จงขนไปสปราสาท ๗ ชน ตามคาของนาง.

หญงแพศยาแสดงอาการ ๔๐ อยาง เกยวพระเถระ นางใหพระเถระนงแลว แสดงแงงอนของหญง ลลาของหญง ซงมาแลวอยางนวา " เพอนผมหนาเอบอม ไดยนวา หญงยอมเกยวชาย ดวยฐานะ ๔๐๑ อยาง คอ : สะบดสะบง ๑ กมลง ๑ กรดกราย ๑ ชะมด- ชมอย ๑ เอาเลบดดเลบ ๑ เอาเทาเหยยบเทา ๑ เอาไมขดแผนดน ๑ ชเดกขน ๑ ลดเดกลง ๑ เลนเอง ๑ ใหเดกเลน ๑ จบเอง ๑ ใหเดก จบ ๑ รบประทานเอง ๑ ใหเดกรบประทาน ๑ ใหของเดก ๑ ขอของ คน ๑ ลอเลยนเดก๒ ๑ พดดง ๑ พดคอย ๑ พดคาเปดเผย ๑ พด ลลบ ๑ (ทานมต) ดวยการฟอน ดวยการขบ ดวยการประโคม ดวย การรองไห ดวยการเยองกราย ดวยการแตงตว ๑ ซกซ ๑ จองมองด ๑ สนสะเอว ๑ ยงของลบใหไหว ๑ ถางขา ๑ หบเขา ๑ แสดงถน ๑ แสดงรกแร ๑ แสดงสะดอ ๑ ขยบตา ๑ ยกคว ๑ แมมรมฝปาก ๑ แลบลน ๑ เปลองผา ๑ นงผา ๑ สยายผม ๑ เกลาผม ๑" ยนขาง หนาของพระเถระนนแลวกลาวคาถานวา :- " หญงแพศยาผมเทายอมแลวดวยนาครง สวม เขยงเทา (กลาวแลววา) แมทานกเปนชายหนม สาหรบดฉน และแมดฉนกเปนหญงสาวสาหรบทาน, แมเราทงสองแกแลว มไมเทากรานไปขางหนาจง จกบวช." ๑. มาในอฏฐกถาชาดก ๘/๒๖๑ กณาลชาดก. ๒. กตมนกโรต ยอมทาตามซงกรรมอนเดก ทาแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 516

พระเถระชนะหญงแพศยาเพราะอาศยพระศาสดา

ครงนน ความสงเวชใหญไดเกดขนแกพระเถระวา " โอหนอ ! กรรมทเราไมใครครวญแลวทา หนก." ในขณะนน พระศาสดาประทบ นงอยในพระเชตวน ณ ทไกลประมาณ ๔๕ โยชนนนแล ทรงเหนเหตนน แลวไดทรงทาความยมแยมใหปรากฏ. ลาดบนน พระอานนทเถระทลถามพระองควา " พระเจาขา อะไร หนอแล ? เปนเหต, อะไร ? เปนปจจย แหงการทรงทาความยมแยมให ปรากฏ. พระศาสดาตรสวา. อานนท สงครามของภกษชอสนทรสมทรและ ของหญงแพศยา กาลงเปนไปอย บนพนปราสาท ๗ ชน ในกรง ราชคฤห. พระอานนททลถามวา พระเจาขา ความชนะจกมแกใครหนอแล ? ความปราชยจกมแกใคร ? พระศาสดาตรสวา " อานนท ความชนะจกมแกสนทรสมทร, ความ ปราชยจกมแกหญงแพศยา" ดงนแลว ทรงประกาศความชนะของพระ- เถระ ประทบนงในพระเชตวนนนนนเอง ทรงแผพระรศมไป ตรสวา " ภกษ เธอจงหมดอาลย ละกามแมทงสองเสย " ดงนแลว ตรสพระ- คาถานวา :- ๓๒. โยธ กาเม ปหนตวาน อนาคาโร ปรพพเช กามภวปรกขณ ตมห พรม พราหมณ. " บคคลใด ละกามทงหลายในโลกนแลว เปน ผไมมเรอน งดเวนเสยได, เราเรยกบคคลนน ผม กามและภพสนแลววา เปนพราหมณ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 517

แกอรรถ

พงทราบเนอความแหงพระคาถานน (ดงน) :- ความวา บคคลใด ละกามแมทงสองในโลกนแลว เปนผไมม เรอน งดเวนเสยได, เราเรยกผนน ผมกามสนแลว และผมภพสนแลว วาเปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา พระเถระบรรลพระอรหตแลว เหาะขนไปสเวหาส ดวยกาลงแหงฤทธ ทะลมณฑลชอฟาออกไปแลว ชมเชยพระสรระ พระศาสดาอยนนเทยว มาถวายบงคมพระศาสดาแลว.

พระศาสดาเปนทพงของพระเถระ ภกษทงหลาย สนทนากนแมในโรงธรรมวา " ผมอายทงหลาย พระสนทรสมทรเถระ อาศยรสทพงรดวยลน เกอบเสยทา. แตพระศาสดา เปนทพงของเธอ." พระศาสดาทรงสดบกถานนแลว ตรสวา " ภกษทงหลาย เราเปน ทพงของสนทรสมทรนน แตในบดนเทานนหามได, แมในกาลกอน เรา กเปนทพงของสนทรสมทรนน ผตดอยในรสตณหาแลวเหมอนกน " อน ภกษเหลานนทลออนวอนแลว ทรงนาอดตนทานมา เพอจะทรงประกาศ เนอความนน ทรงยงวาตมคชาดก๑นใหพสดารวา :- " ไดยนวา สภาพอนทเลวกวารสทงหลาย คอ การเคยชนกน หรอการสนมสนมกน ยอมไมม, คนรกษาอทยานชอสญชย ยอมนาเนอสมนตวอาศย อยในรกชฏ มาสอานาจได กเพราะรสทงหลาย." ๑. ข. ชา. เอก. ๒๗/๕. อรรถกถา. ๑/๒๗๗.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 518

ดงนแลว ทรงประมวลชาดกวา " ในกาลนน สนทรสมทรไดเปน เนอสมน, สวนมหาอามาตยของพระราชาผกลาวคาถานแลว ใหปลอย เนอนนไป ไดเปนเรานเอง." เรองพระสนทรสมทรเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 519

๓๓.เรองพระโชตกเถระ [๒๙๖]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภพระโชตก- เถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " โยธ ตณห " เปนตน.

บรพกรรมของสองพนอง

อนปพพกถาในเรองนน ดงตอไปน :- ไดยนวา ในอดตกาล กฎมพ ๒ คนพนองในกรงพาราณสยงชน ใหทาไรออยไวเปนอนมาก. ตอมาวนหนง นองชายไปยงไรออย คดวา " เราจกใหออยลาหนง แกพชาย ลาหนงจกเปนของเรา" แลว ผกลาออยทงสองลาในท ๆ ตด แลว เพอตองการไมใหรสไหลออก ถอเอาแลว. ไดยนวา ในครงนน กจดวยการหบออยดวยเครองยนต ไมม ในเวลาออยลาทเขาตดทปลายหรอทโคนแลวยกขน รส (ออย) ยอมไหล ออกเองทเดยว เหมอนนาไหลออกจากธมกรกฉะนน. กในเวลาทเขาถอ เอาลาออยจากไรเดนมา พระปจเจกพทธเจาทภเขาคนธมาทนออกจาก สมาบตแลว ใครครวญวา " วนน เราจกทาการอนเคราะหแกใครหนอ แล ?" เหนเขาเขาไปในขายคอญาณของตน และทราบความทเขาเปนผ สามารถเพอจะทาการสงเคราะหได จงถอบาตรและจวรแลว มาดวยฤทธ ไดยนอยขางหนาของเขา.

นองชาวถวายออยแกพระปจเจกพทธเจา เขาพอเหนพระปจเจกพทธเจานน กมจตเลอมใส จงลาดผาหม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 520

บนภมประเทศทสงกวา แลวนมนตใหพระปจเจกพทธเจานง ดวยคาวา " นมนตนงทน ขอรบ" แลวกกลาววา " ขอทานจงนอมบาตรมาเถด" ไดแกทผกลาออย วางไวเบองบนบาตร. รสไหลลงเตมบาตรแลว. เมอ พระปจเจกพทธเจาดมรส (ออย) นนแลว, เขาคดวา " ดจรง พระผเปน เจาของเราดมรส (ออย) แลว, ถาพชายของเราจกใหนามลคามา, เรากจก ใหมลคา; ถาจกใหเรานาสวนบญมา, เรากจกใหสวนบญ" แลวกลาววา " นมนตทานนอมบาตรเขามาเถด ขอรบ" แลวไดแกลาออยแมท ๒ ถวายรส. นยวา เขามไดมความคดทจะลวงแมมประมาณเทานวา " พชายของ เราจกนาออยลาอนจากไรออยมาเคยวกน" สวนพระปจเจกพทธเจา เปนผ ใครจะแบงรสออยลานนกบดวยพระปจเจกพทธเจาเหลาอน เพราะความท ตนดมรสออยลาแรกนน จงรบไวเทานน แลวกนงอย. เขาทราบอาการ ของทานแลว จงไหวดวยเบญจางคประดษฐ ตงความปรารถนาวา " ทาน ขอรบ รสอนเลศนใด ทกระผมถวายแลว, ดวยผลแหงรสอนเลศน กระผมพงเสวยสมบตในเทวโลกและมนษยโลก ในทสดพงบรรลธรรมท ทานบรรลแลวนนแล." แมพระปจเจกพทะเจา กกลาววา " ขอความ ปรารถนาททานตงไวแลว จงสาเรจอยางนน" แลวทาอนโมทนาแกเขา ดวย ๒ คาถาวา " อจฉต ปตถต ตยห " เปนตน, แลวกอธษฐาน โดยประการทเขาจะเหนได แลวเหาะไปสเขาคนธมาทนโดยทางอากาศ แลวไดถวายรส (ออย) แกพระปจเจกพทธเจา ๕๐๐ รป. เขาเหนปาฏหารย นนแลว ไปสสานกพชาย, เธอพชายถามวา " เจาไปไหน ?" จงบอกวา " ฉนไปตรวจดไรออย " ถกพชายกลาววา " จะมประโยชนอะไรดวยคน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 521

อยางเจาไปไรออย, เจาควรจะถอเอาลาออยมา ๑ ลา หรอ ๒ ลามใช หรอ ?" กลาววา " พ ถกละ, ฉนถอเอาออยมา ๒ ลา, แตฉนเหน พระปจเจกพทธเจาองคหนง จงถวายรสแตลาออยของฉน แลวถวายรสแต ลาออยแมของพ ดวยคดวา เราจกใหมลคาหรอสวนบญ;' พจกรบเอา มลคาออยนนหรอจกรบเอาสวนบญ ? " พชาย. กพระปจเจกพทธเจา ทาอะไร ? นองชาย. ทานดมรสจากลาออยของฉนแลว กถอเอารสจากลาออย ของพไปสเขาคนธมาทนโดยอากาศ แลวไดใหแกพระปจเจกพทธเจา ๕๐๐ รป.

พชายเลอมใสขออนโมทนาสวนบญ พชายนน เมอเขากาลงกลาวอยนนแหละ, เปนผมสรระอนปต ถกตองแลว หาระหวางมได ไดทาความปรารถนาวา " การบรรลธรรมท พระปจเจกพทธเจานนเหนแลวนนแหละ พงมแกเรา." นองชายปรารถนา สมบต ๓ อยาง สวนพชายปรารถนาพระอรหต ดวยประการฉะน. นเปนบรพกรรมของชนทงสองนน.

สองพนองไดเกดรวมกนอกในชาตตอมา ชนทงสองนน ดารงอยตลอดอายแลว เคลอนจากอตภาพนนแลว บงเกดในเทวโลก ยงพทธนดรหนงใหสนไป. ในเวลาชนทงสองนนไป เทวโลกนนแหละ พระสมมาสมพทธเจาทรงพระนามวาวปสสเสดจอบต ขนแลวในโลก. พนองทงสองแมนน เคลอนจากเทวโลกแลว, ผพชายกคงเปน พชาย ผนองชายกคงเปนนองชาย ถอปฏสนธในเรอนแหงตระกลหนง ในพนธมดนคร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 522

บรรดาเดกทงสองนน มารดาบดาไดตงชอของผพชายวา " เสนาะ" ของผนองชายวา " อปราชต." เมอพนองทงสองนน กาลงรวบรวม ขมทรพยอย ในเวลาเตบโตแลว,๑ เสนกฎมพ ไดฟงการปาวรองใน พนธมดนครของอบาสกผโฆษณาธรรมวา " พทธรตนะเกดขนแลวใน โลก, ธรรมรตนะเกดขนแลวในโลก, สงฆรตนะเกดขนแลวในโลก, พวกทานจงใหทานทงหลาย จงทาบญทงหลาย วนนเปนดถท ๑๔ วนนเปนดถท ๑๕, พวกทานจงทาอโบสถ จงฟงธรรม" เหนมหาชน ถวายทานในกาลกอนภตแลว ไปเพอฟงธรรมในกาลภายหลงภต จงถามวา " พวกทานจะไปไหน ? เมอมหาชนบอกวา " พวกฉนจะไปสสานก พระศาสดา เพอฟงธรรม." จงพดวา " แมฉนกจกไป " แลวกไปพรอม กบชนเหลานนทเดยว นงแลวในทสดบรษท. พระศาสดาทรงทราบอธยาศยของเขา จงตรสอนปพพกถา. เขาฟง ธรรมของพระศาสดาแลว เกดความอตสาหะในบรรพชา จงทลขอ บรรพชากะพระศาสดา. ลาดบนน พระศาสดาตรสถามเขาวา " กพวกญาตททานจะพงอาลา มไหม ?" เสนกฎมพ. ม พระเจาขา. พระศาสดา. ถาอยางนน ทานไปอาลา แลวจงมา.

พชายลานองชายออกบวชแลวไดบรรลพระอรหต เขาไปสสานกของนองชายแลว กลาววา " ทรพยสมบตใด มอย ในตระกลน ทรพยสมบตนนทงหมด จงเปนของเจา." ๑. หมายความวา ไดตงหลกฐานในการครองเรอนแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 523

นองชาย. กพเลา ? ขอรบ. เสนกฎมพ. ฉนจกบวชในสานกของพระศาสดา. นองชาย. พพดอะไร ? ฉนเมอมารดาตายแลว กไดพเปนเหมอน มารดา, เมอบดาตายแลว กไดพเปนเหมอนบดา; ตระกลนกมโภคะมาก, พดารงอยในเรอนนแหละ กสามารถจะทาบญได. พอยาทาอยางนน. เสนกฎมพ. ฉนฟงธรรมในสานกของพระศาสดาแลว, ฉนดารง อยในทามกลางเรอน ไมอาจบาเพญธรรมนนได; ฉนจกบวชใหได, เจาจงกลบ. เขายงนองชายใหกลบไปดวยอาการอยางนนแลว ไดบรรพชา อปสมบทในสานกพระศาสดาแลว ตอกาลไมนานนก กบรรลพระอรหต. ฝายนองชาย คดวา " เราจกทาสกการะแกบรรพชตผพชาย" จง ถวายทานแกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขสน ๗ วน ไหวพชายแลว กลาววา " ทานขอรบ ทานทาการสลดออกจากภพแหงตนไดแลว, สวน กระผม ยงเปนผพวพนดวยกามคณ ๕,๑ ไมอาจออกบวชได, ขอทานจง บอกบญกรรมอนใหญทสมควร แกกระผมผดารงอยในเรอนนแหละ." ลาดบนน พระเถระกลาวกะนองชายนนวา " ดละ เจาผเปน บณฑต เจาจงให สรางพระคนธกฎ สาหรบพระศาสดา."

นองชายสรางพระคนธกฎถวายพระศาสดา

นองชายนนรบวา "สาธ" แลวยงชนใหนาไมตาง ๆ มาแลวให ถากเพอประโยชนแกทพสมภาระทงหลายมเสาเปนตน ใหทาเสาทงหมด ใหขจตดวยแกว ๗ ประการ คอตนหนงขจตดวยทองคา ตนหนงขจต ๑. คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนนาใคร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 524

ดวยเงน ตนหนงขจตดวยแกวมณเปนตน แลวใหสรางพระคนธกฎดวย เสาเหลานน ใหมงดวยกระเบองสาหรบมงอนขจตดวยแกว ๗ ประการ เหมอนกน. กในเวลาสรางพระคนธกฎนนแล หลานชายชออปราชต ผมชอ เหมอนกบคนนนแล เขาไปหาอปราชตกฎมพนนแลว กลาววา " แมฉน กจกสราง, ทานจงใหสวนบญแกฉนเถด ลง" เขากลาววา " พอ ฉน ไมให, ฉนจกสรางไมใหทวไปดวยชนเหลาอน. " หลานชายนน ออนวอนแมเปนอนมาก เมอไมไดสวนบญ จงคด วา " การทเราไดกญชรศาลาขางหนาพระคนธกฎ ยอมควร" ดงนแลว จงใหสรางกญชรศาลา๑ทสาเรจดวยแกว ๙ ประการ. เขาเกดเปนเมณฑก- เศรษฐในพทธปบาทกาลน. กบานหนาตางใหญ ๓ บาน ทสาเรจดวยแกว ๗ ประการ ไดม แลวในพระคนธกฎ. อปราชตคฤหบดใหสรางสระโบกขรณ ๓ สระ ท โบกดวยปนขาว ณ ภายใตทตรงบานหนาตางเหลานน ใหเตมดวยนาหอม อนเกดแตชาตทง ๔๒ แลวใหปลกดอกไม ๕๓ ส, ใหยอยบรรดาแกว ๗ ประการ แกวทควรแกความเปนของทจะพงยอยไดแลวถอเอาแกวนอกน ทงหมดทเดยว โปรยรอบพระคนธกฎโดยถองแถวเพยงเขา ยงบรเวณ ใหเตมแลว. ๑. ศาลามรปคลายชาง. ๒. กงกม หญาฝรน ๑. ยวนปปผ ดอกไมเกดในยวน- ประเทศ ๑. ตคร กฤษณา ๑. ตรกโข กายาน ๑. ๓. เบองหนาแตน คาพดอยางน ปรากฏโดยมาก. เพอจะโปรยพระสรระดวยสายแหงเกสรทงหลาย อนตงขนแลวดวยกาลงลม ในกาลแหงพระตถาคตประทบนงภายในแลว กระเบองทยอดพระคนธกฎ ไดสาเรจดวยทองคา อนสกปลง. หาง (กระเบอง) สาเรจดวยแกวประพาฬตอนลาง กระเบองมงสาเรจดวยแกวมณ. พระคนธกฎนน ไดตงอยงดงามดจนกยงลาแพน ดวยประการฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 525

คฤหบดชออปราชต ยงพระคนกฎใหสาเรจดวยอาการอยางนนแลว จงเขาไปหาพระเถระผพชาย เรยนวา " ทานขอรบ พระคนธกฎสาเรจ แลว. กระผมหวงการใชสอยพระคนธกฎนน, ไดยนวา บญเปนอนมาก ยอมมเพราะการใชสอย." พระเถระนน เขาไปเฝาพระศาสดากราบทลวา "พระเจาขา ทราบ วา กฎมพผนใหสรางพระคนธกฎเพอพระองค, บดนเธอหวงการใชสอย." พระศาสดาเสดจลกจากอาสนะแลว เสดจไปสทเฉพาะหนาพระ- คนธกฎ ทอดพระเนตรกองรตนะทเขากองลอมรอบพระคนธกฎ ได ประทบยนอยแลวทซมแหงประต๑, กเมอกฎมพนนกราบทลวา " พระเจา- ขา การรกษาจกมแกขาพระองคเอง, ขอพระองคจงเสดจเขาไปเถด." พระศาสดาเสดจเขาไปแลว.

เขาตงการรกษารตนะทโปรยไวรอบพระคนธกฎ แมกฎมพกตงการรกษาไวโดยรอบ สงมนษยทงหลายไววา " พอ ๑. เบองหนาแตน คาพดอยางน ปรากฏโดยมาก: ลาดบนน กฏมพกราบทลพระองควา " ขอพระองคโปรดเสดจเขาไปเถด พระเจาขา" พระศาสดาประทบยนอย ณ ทนนนนแล ทอด พระเนตรดพระเถระพชายของกฏมพนนถง ๓ ครง, พระเถระทราบดวยอาการทพระองคทอด พระเนตรแลวนนแล กลาวกะนองชายวา " มาเถด พอ เธอจงทลพระศาสดาวา การรกษาจกม แกขาพระองคเอง ขอเชญพระองคประทบอยตามสบายเถด" เขาฟงคาพระเถระแลว ถวายบงคม พระศาสดาดวยเบญจางคประดษฐ กราบทลวา "พระเจาขา พวกมนษยเขาไปทโคนไมแลว ไมมความเยอใยหลกไปฉนใด, อนง พวกมนษยขามแมนา ไมมความเยอใย สละพวงแพเสยได ฉนใด, ขอพระองคทรงเปนผไมความความเยอใยฉนนน ประทบอยเถด." กพระศาสดาประทบยน อยเพออะไร ๆ ไดยนวา พระองคทรงมพระปรวตกอยางนวา "ชนเปนอนมาก ยอมมาสสานก ของพระพทธเจาทงหลาย ในเวลากอนภตบาง ในเวลาหลงภตบาง เมอชนเหลานนถอเอารตนะ ทงหลายไปอย, พวกเราไมอาจหามได กฎมพพงตเตยนวา ' เมอรตนะประมาณเทานเราโปรยลง แลวทบรเวณ, พระศาสดาไมหามปรามอปฏฐากของพระองค แมผนา (รตนะ) ไปอย ดงนแลว ทาความอาฆาตในเรา พงเปนผเขาถงอบาย ' เพราะเหตน พระศาสดาจงไดประทบยนอยแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 526

พวกเธอจงหามชนทงหลายผถอเอา (รตนะ) ดวยพก หรอดวยกระเชา และกระสอบไป, แตอยาหามชนผถอเอาดวยมอไป." แมในภายในนคร กใหบอกวา " รตนะ ๗ ประการ อนเราโปรยลงแลวทบรเวณพระคนธกฎ, มนษยเขญใจทงหลายผฟงธรรมในสานกพระศาสดาแลวไป จงถอเอาเตม มอทงสอง, มนษยทงหลายแมถงสขแลวกจงถอเอาดวยมอเดยว." ไดยนวา เขาไดมความคดอยางนวา " ชนทงหลายผมศรทธา ประสงคจะฟงธรรมกอนจงจกไปทเดยว, สวนผไมมศรทธา ไปดวยความ โลภในทรพย ฟงธรรมแลว กจกพนจากทกขได;" เพราะเหตนน เขาจง ใหบอกอยางนน เพอตองการจะสงเคราะหชน. มหาชน ถอเอารตนะทงหลายตามกาหนดทเขาบอกแลวนนแล. เมอ รตนะทเขาโปรยลงไวคราวเดยว หมดแลว เขาจงใหโปรยลงเรอย ๆ โดย ถองแถวเพยงเขา ถง ๓ ครง. อนง เขาวางแกวมณอนหาคามไดประมาณ เทาผลแตงโม แทบบาทมลของพระศาสดา. ไดยนวา เขาไดมความคดอยางนวา " ชอวา ความอม จกไมม แกชนทงหลายผแลดรศมแหงแกวมณ พรอมดวยพระรศมอนมสดจทองคา แตพระสรระของพระศาสดา;" เพราะฉะนน เขาจงไดทาอยางนน. แม มหาชนกแลดไมอมเลย.

พราหมณมจฉาทฏฐลกแกวมณ ตอมาวนหนง พราหมณมจฉาทฏฐคนหนง คดวา " ไดยนวา แกวมณทมคามาก อนกฎมพนนวางไวแทบบาทมลของพระศาสดา, เรา จกลกแกวมณนน " จงไปสวหาร เขาไปโดยระหวางมหาชนผมาแลวเพอ จะถวายบงคมพระศาสดา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 527

กฎมพกาหนดไววา " พราหมณน มประสงคจะถอเอาแกวมณ" ดวยอาการแหงการเขาไปแหงพราหมณนนนนแล คดวา " โอหนอ ! พราหมณไมควรถอเอา." แมพราหมณนน วางมอไวแทบบาทมลคลายจะถวายบงคมพระ- ศาสดา ถอเอาแกวมซอนไวในเกลยวผา หลกไปแลว. กฎมพไมอาจ ยงจตใหเลอมใสในพราหมณนนได. ในกาลจบธรรมกถา กฏมพนนเขาไปเฝาพระศาสดา กราบทลวา " พระเจาขา รตนะ ๗ ประการอนขาพระองคโปรยลอมรอบพระคนธกฎ สน ๓ ครง โดยถองแถวเพยงเขา, เมอชนทงหลายถอเอารตนะเหลานน ขนชอวา ความอาฆาตมไดมแลวแกขาพระองค, จตยงเลอมใสขนเรอย ๆ, แตวนน ขาพระองคคดวา " โอหนอ ! พราหมณน ไมควรถอเอา แกวมณ," เมอพราหมณนนถอเอาแกวมณไปแลว, จงไมอาจยงจตให เลอมใสได." พระศาสดาทรงสดบคาของกฎมพนนแลว ตรสวา " อบาสก ทานไม อาจเพอจะทาของมอยของตน ใหเปนของอนชนเหลาอนพงนาไปไมได มใชหรอ ?" ดงนแลว ไดประทานนยแลว. กฎมพนน ดารงอยในนยทพระศาสดาประทานแลว ถวายบงคม พระศาสดา ไดทาการปรารถนาวา " พระเจาขา พระราชาหรอโจรแม หลายรอย ชอวาสามารถเพอจะขมเหงขาพระองค ถอเอาแมเสนดายแหง ชายผาอนเปนของขาพระองค จงอยาม นบแตวนนเปนตนไป, แมไฟก อยาไหมของ ๆ ขาพระองค, แมนากอยาพด."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 528

แมพระศาสดา กไดทรงทาอนโมทนาแกกฎมพนนวา " ขอความ ปรารถนาททานปรารถนาอยางนน จงสาเรจ." กฎมพนน เมอทาการฉลองพระคนธกฎ ถวายมหาทานแกภกษ ๖๘ แสน ในภายในวหารนนแหละ ตลอด ๙ เดอน ในกาลเปนทสด ได ถวายไตรจวรแกภกษทกรป. ผาสาฎกสาหรบทาจวรของภกษผใหมในสงฆ ไดมคาถงพนหนง.

อปราชตกฎมพเกดเปนโชตกเศรษฐ

กฎมพนน ทาบญทงหลายจนตลอดอายอยางนนแลว เคลอนจาก อตภาพนน บงเกดในเทวโลก ทองเทยวไปในเทวโลกและมนษยโลก ตลอดกาลประมาณเทานน ในพทธปบาทกาลน ถอปฏสนธในตระกล เศรษฐตระกลหนง ในกรงราชคฤห อยในทองของมารดาตลอด ๙ เดอน ครง. กในวนทกฎมพนนเกด สรรพอาวธทงหลายในพระนครทงสน รงโรจนแลว. แมอาภรณทงหลายทสวมกายของชนทงปวง* เปนราวกะวา รงโรจน เปลงรศมออกแลว. พระนครไดรงโรจนเปนอนเดยวกน. แม เศรษฐกไดไปสทบารงพระราชาแตเชาตร. ครงนน พระราชาตรสถามเศรษฐนนวา " วนนสรรพอาวธทงหลาย รงโรจนแลว, พระนครกรงโรจนเปนอนเดยวกน; ทานรเหตในเรองน ไหม ?" เศรษฐ. ขาแตสมมตเทพ ขาพระองคทราบ. พระราชา. เหตอะไร ? เศรษฐ. ๑.กายารฬหา อนขนแลวสกาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 529

เศรษฐ. ทาสของพระองคเกดในเรอนของขาพระองค, ความ รงโรจนนน ไดมแลวดวยเดชแหงบญของเขานนแหละ. พระราชา. เขาจกเปนโจรกระมง ? เศรษฐ. ขาแตสมมตเทพ ขอนนไมม, สตวมบญไดทาอภนหาร ไวแลว. พระราชาทรงตงทรพยคาเลยงดวนละพน ดวยพระดารสวา " ถา กระนน เธอเลยงเขาไวใหดจงจะควร, นจงเปนคานานมสาหรบเขา." ครนในวนเปนทตงชอ ชนทงหลายจงตงชอของเขาวา " โชตกะ" นน แหละ เพราะพระนครทงสนรงโรจนเปนอนเดยวกน. ตอมา ในเวลาทเขาเตบโตแลว เมอภาคพนอนเขาลงชาระอย เพอ ตองการปลกเรอน ภพของทาวสกกะแสดงอาการรอนแลว.

ทาวสกกะเสดจมานรมตสมบตใหโชตเศรษฐ ทาวสกกะทรงใครครวญดวา " นเหตอะไรหนอแล ?" ทรงทราบ วา " ชนทงหลายกาลงจบจองทปลกเรอนเพอโชตกะ" ทรงดารวา " โชตกะ น จกไมอยในเรอนทชนเหลานนทาแลว, การทเราไปในทนน ควร" แลวเสดจไปทนนดวยเพศแหงนายชางไม ตรสวา " พวกทานทาอะไร กน ?" เหลาชน. พวกฉนจบจองทปลกเรอน สาหรบโชตกะ. ทาวสกกะตรสวา " พวกทานจงหลกไป, โชตกะนจกไมอยในเรอน ทพวกทานปลก" แลวทอดพระเนตรดภมประเทศประมาณ ๑๖ กรส. ภมประเทศนน ไดเปนทสมาเสมอในทนใดนนนนเอง ดจวงกสณ. ทาว เธอทรงดารอกวา " ขอปราสาท ๗ ชนสาเรจดวยแกว ๗ ประการ จง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 530

ชาแรกแผนดนผดขน ณ ทน " แลวทอดพระเนตรด. ปราสาท (เหน ปานนน) ผดขนแลวในขณะนนนนเอง. ทาวสกกะทรงดารอกวา " ขอ กาแพง ๗ ชน ทสาเรจดวยแกว ๗ ประการ จงผดขนแวดลอมปราสาท น" แลวทอดพระเนตรด. กาแพงเหนปานนนผดขนแลว. ครงนน ทาวเธอทรงดารวา " ขอตนกลปพฤกษทงหลาย จงผดขนในทสดรอบ กาแพงเหลานน " แลวทอดพระเนตรด. ตนกลปพฤกษทงหลายเหนปาน นน ผดขนแลว. ทาวเธอทรงดารวา " ขมทรพย ๔ ขม จงผดขนทมม ทง ๔ แหงปราสาท" แลวทอดพระเนตรด. ทกสงไดมอยางนนเหมอน กน. กบรรดาขมทรพยทงหลาย ขมทรพยขมหนงไดมประมาณโยชน หนง, ขมหนงไดมประมาณ ๓ คาวต, ขมหนงไดมประมาณกงโยชน, ขมหนงไดมประมาณคาวตหนง๑, ทซมประตทง ๗ ยกษ ๗ ตนยดการ รกษาไวแลว. ในซมประตท ๑ ยกษชอยมโมลพรอมดวยยกษพนหนง ทเปนบรวารของตน ยดการรกษาไวแลว, ทซมประตท ๒ ยกษชอ อปปละพรอมดวยยกษทเปนบรวารของตน ๒ พน ยดการรกษาไวแลว, ทซมประตท ๓ ยกษชอวชระพรอมดวยยกษทเปนบรวารของตน ๓ พน ยดการรกษาไวแลว, ทซมประตท ๔ ยกษชอวชรพาหพรอมดวยยกษท ๑. เบองหนาแตน คาพดอยางน ปรากฏโดยมาก: กประมาณนน ไดเปนประมาณแหงปาก ขมทรพยทเกดขนแกพระโพธสตว. เบองลางไดมทสดแผนดน, ประมาณขอบปากแหงขมทรพย ทเกดขนแกโชตกเศรษฐ ทานมไดกลาวไว. ขมทรพยทกขมเตมเปยมเทยวผดขน เหมอน ผลตาลทเขาฝานหวฉะนน, ลาออย ๔ ลา เปนวการแหงทองคา ประมาณเทาตนตาลรน ๆ เกด ขนทมมปราสาททง ๔. ลาออยเหลานนมใบเปนวการแหงแกวมณ มขอเปนวการแหงทองคา. นบวาสมบตนนเกดขนแลว เพอแสดงบรพกรรม (ของเขา).

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 531

เปนบรวารของตน ๔ พน ยดการรกษาไวแลว, ทซมประตท ๕ ยกษ ชอสกฏะพรอมดวยยกษทเปนบรวารของตน ๕ พน ยดการรกษาไวแลว, ทซมประตท ๖ ยกษชอสกฏตถะพรอมดวยยกษทเปนบรวารของตน ๖ พน ยดการรกษาไวแลว, ทซมประตท ๗ ยกษชอทสามขะพรอมดวยยกษท เปนบรวารของตน ๗ พน ยดการรกษาไวแลว. ทงภายในและภายนอก แหงปราสาท ไดมการรกษาอยางมนคงแลว ดวยอาการอยางน.

พระเจาพมพสารพระราชทานฉตรตงใหเปนเศรษฐ

พระราชาทรงพระนามวาพมพสาร ทรงสดบวา " ไดยนวา ปราสาท ๗ ชน ซงสาเรจดวยแกว ๗ ประการ ผดขนแลวเพอโชตกะ, กาแพง ๗ ชน ซมประต ๗ ซม ขมทรพย ๔ ขมกผดขนแลว (เพอโชตกะ เหมอนกน )" ทรงสงฉตรตาแหนงเศรษฐไป (ให) แลว, เขาไดเปนผ ชอวา โชตกเศรษฐ. กหญงผมบญกรรมอนทาไวแลวกบโชตกเศรษฐนน เกดแลวในอตตรกรทวป. ครงนน เทพดานานางมาจากอตตรกรทวปนนแลว ใหนงในหอง อนเปนสร. หญงนนเมอมา ถอเอาทะนานขาวสารทะนานหนง และแผนศลา อนลกโพลง ๓ แผน (มา), ภตของชนทงสองนน ไดมแลวดวยทะนาน ขาวสารนนนนเทยว ตลอดชวต. ดงไดสดบมา ถาชนเหลานนเปนผมประสงคจะยงแมเกวยน ๑๐๐ เลมใหเตมดวยขาวสาร, มนกคงปรากฏเปนทะนานอนเตมดวยขาวสารอย นนเอง. ในเวลาหงภต พวกเขาใสขาวสารในหมอ แลววางไวเบองบน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 532

แผนศลาเหลานน. แผนศลากลกโพลงขนในขณะนนนนเอง เมอภตสก วาสกแลว ยอมดบไป พวกเขารความทภตสกแลว ดวยสญญานน นนแหละ. แมในเวลาแกงของควรแกงเปนตน กนยนเหมอนกน. เขา ทงสองยอมหงตมอาหารดวยแผนศลาอนลกโพลงดวยอาการอยางน. ชนเหลานน ยอมอยดวยแสงสวางแหงแกวมณ, ไมรแสงสวางของ ไฟหรอประทปเลย.

มหาชนตางแตกตนมาชมสมบต

ไดยนวา สมบตของโชตกเศรษฐเหนปานนน ไดปรากฏทวชมพ- ทวปทงสนแลว. มหาชนเทยมยานเปนตนมา เพอตองการด. โชตกเศรษฐ สงใหหงภตดวยขาวสารทนามาจากอตตรกรทวปแลว ให ๆ แกชนทงหลายผมาแลว ๆ, สงวา " ชนทงหลายจงถอเอาผา, จงถอ เอาเครองประดบ จากตนกลปพฤกษทงหลาย," แลวใหเปดปากขมทรพย ทมประมาณคาวตหนง แลวสงวา " ชนทงหลายจงถอเอาทรพยพอยง อตภาพใหเปนไปได." เมอชนทงหลายผอยในชมพทวปทงสน ถอเอา ทรพยไปอย ปากแหงขมทรพยมไดพรองลงแลว แมเพยงองคลเดยว. ไดยนวา นนเปนผลแหงรตนะทเขาโปรยลง ทาใหเปนทรายใน บรเวณพระคนธกฎ.

พระเจาพมพสารมพระประสงคจะชมปราสาท เมอมหาชน ถอเอาผาอาภรณ และทรพยตามความปรารถนาไป อยอยางนน, พระเจาพมพสารมพระประสงคจะทอดพระเนตรปราสาท ของโชตกเศรษฐนนบาง เมอมหาชนมาอย จงไมไดโอกาสแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 533

ในกาลตอมา เมอพวกมนษยนอยลง เพราะถอเอาวตถาภรณและ ทรพยตามความปรารถนาไปแลว พระราชาจงตรสกะบดาของโชตกะวา " ฉนมความประสงคจะชมปราสาทของบตรของทาน." บดาของโชตกะ นนกราบทลวา " ดละ สมมตเทพ " แลวไปบอกแกบตรวา " พอ พระ- ราชามพระประสงคจะทอดพระเนตรปราสาทของเจา," เขาพดวา " ดละ คณพอ, ขอพระองคเสดจมาเถด." พระราชา ไดเสดจไปในทนนพรอมดวยขาราชบรพารเปนอนมาก. ทาสผปดกวาดเทหยากเยอทซมประตท ๑ ไดถวายมอแดพระราชา. พระราชาทรงละอาย ดวยทรงสาคญวา " ภรรยาของเศรษฐ" จงไมทรง วางพระหตถทแขนของนาง. พระราชาทรงสาคญทาสแมทซมประตทเหลอ ทงหลายวา " ภรรยาของเศรษฐ " อยางนน จงไมทรงวางพระหตถทแขน ของทาสเหลานน. โชตกเศรษฐ มาตอนรบพระราชาถวายบงคมแลว อยเบองพระ- ปฤษฎางค กราบทลวา " ขาแตสมมตเทพ ขอเชญเสดจไปขางหนาเถด " แผนดนทประดบดวยแกวมณ ยอมปรากฏแกพระราชา เปนเหมอนเหว ทลกตง ๑๐๐ ชวบรษ. ทาวเธอทรงสาคญวา " โชตกะน ขดบอไวเพอ ตองการจบเรา " จงไมอาจเพอ๑จะเสดจพระราชดาเนนไปได." โชตกะ กราบทลวา " ขาแตสมมตเทพ นมใชบอ, ขอพระองค จงเสดจมาขางหลงขาพระองค" แลวไดเปนผนาเสดจ.๒

พระราชา ทรงเหยยบพนในเวลาทโชตกะนนเหยยบแลว เสดจ เทยวทอดพระเนตรปราสาทตงแตพนชนลาง. ๑. ปาท นกขปต เพออนวางพระบาทลง. ๒. ปรโต อโหส ไดมขางหนา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 534

พระเจาอชาตศตรทรงนอยพระทย

ในคราวนน พระราชกมารทรงพระนามวาอชาตศตร ทรงจบองคล ของพระราชบดา เสดจเทยวไปอย ทรงดารวา " โอ ทลกระหมอมของ เราเปนอนพาล, ชอวาคฤหบดยงอยในปราสาทททาดวยแกว ๗ ประการ ได ทลกระหมอมของเราน เปนถงพระราชา ยงประทบอยในพระราช- มณเฑยรททาดวยไม, บดน เราจกเปนพระราชาแลว จกไมใหคฤหบดน อยในปราสาทน.๑" เมอพระราชากาลงเสดจขนสพนปราสาทชนบน นนแหละ เปนเวลาเสวยพระกระยาหารเชา. ทาวเธอตรสเรยกเศรษฐมา แลว ตรสวา " มหาเศรษฐ พวกเราจกบรโภคอาหารเชาในทนนแหละ." เศรษฐ. ขาแตสมมตเทพ ขาพระองคกทราบอย, พระกระยาหาร สาหรบสมมตเทพ ขาพระองคตระเตรยมไวแลว." ทาวเธอทรงสรงสนานดวยหมอนาหอม ๑๖ หมอ แลวประทบนง บนบลลงกอนเปนทนงของเศรษฐนนแหละ ทเขาตกแตงไวในมณฑป เปนทนงของเศรษฐ ซงทาดวยแกว.

พระราชาประทบเสวยในบานโชตกเศรษฐ ครงนน พวกบรษถวายนาสาหรบลางพระหตถแดทาวเธอ แลวคด ขาวปายาสเปยกจากภาชนะทองคาทมคาไดแสนหนง วางไวตรงพระพกตร. พระราชาทรงเรมจะเสวยดวยสาคญวา " เปนโภชนะ." เศรษฐกราบทลวา " ขาแตสมมตเทพ นไมใชภาชนะ, นเปนขาว ปายาสเปยก. พวกบรษคดโภชนะใสในภาชนะทองคาใบอน แลววางไว บนถาดเดม." . ๑. อมสส อมสม ปาสาเท วสต น ทสสาม เราจกไมใหอยในปราสาทน แกคฤหบดน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 535

ไดยนวา การบรโภคภาชนะนนดวยไออนทพลงขนจากภาชนะขาว ปายาสเปยกนน ยอมเปนเหตนามาซงความสบาย. พระราชาเมอเสวย โภชนะทมรสอรอย กมไดทรงรประมาณ. ลาดบนน เศรษฐถวายบงคมทาวเธอแลว ประคองอญชลกราบทล วา " พอท พระเจาขา, เพยงเทานกพอ, พระองคไมทรงสามารถเพอ จะใหโภชนะทยงกวานไป ใหยอยได." ทนน พระราชาตรสกะเขาวา " คฤหบด เธอทาความหนกใจหรอ จงพดถงภตของตน ?" เศรษฐ. " ขอนนหามได พระเจาขา, เพราะภตเพอหมพลของ พระองคแมทงหมด กอนนแหละ, แกงกอนน, กแตวาขาพระองคกลว ตอความเสอมยศ. พระราชา. เพราะเหตไร ? เศรษฐ. ถาวา เหตสกวาความอดอดแหงพระกาย จะพงมแก สมมตเทพเจาไซร, ขาพระองคยอมกลวตอคาวา ' วานน พระราชาเสวย ( ภต ) ในเรอนของเศรษฐ. เศรษฐคงจกทาอะไร (ถวายเปนแน) ' พระ- เจาขา. พระราชา. ถาอยางนน ทานจงนาภตไป, จงนานามา. ในเวลาเสรจภตกจของพระราชา ราชบรพารทงหมดกบรโภคภต นนนนแหละ.

พระราชาทรงสนทนากบเศรษฐ พระราชาประทบนงสนทนาปรารภถงความสข ตรสเรยกเศรษฐมา แลวตรสวา " ภรรยาของทานในเรอนนไมมหรอ ?"

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 536

เศรษฐ. ม พระเจาขา. พระราชา. นางอยทไหน ? เศรษฐ กราบทลวา นางนงอยในหองอนมสร ยงไมทราบเกลาวา สมมตเทพเสดจมา. กพระราชาพรอมดวยราชบรพาร เสดจมาแลวแตเชาตรกจรง, ถง อยางนน นางกยงไมรวาทาวเธอเสดจมา. ลาดบนน เศรษฐรวา " พระราชามพระประสงคจะทอดพระเนตร ภรยาของเรา " จงไปสสานกของนางแลว บอกวา " พระราชาเสดจมา แลว, การทหลอนเฝาพระราชา ไมควรหรอ ?"

ภรรยาเศรษฐนอยใจทยงมผใหญกวาตน นางนอนอยนนแล กลาววา " นาย ชอวาพระราชานนเปนอยาง- ไร ?" เมอเขาบอกวา " คนทเปนใหญของพวกเรา ชอวาพระราชา," จงแจงความทคนเปนผมใจไมแชมชนอย กลาววา " พวกเรา ยงมแม บคคลผเปนใหญ (นบวา) ทาบญกรรมทงหลายไวไมดหนอ, พวกเราทา บญกรรมทงหลายชอดวยไมมศรทธา จงถงสมบตเกดแลวในทของชนอน ผเปนใหญ; ทานจกเปนของอนเราทงหลายไมเธอแลวใหเปนแน, นเปน ผลของทานนน" แลวกลาววา " นาย บดนฉนจกทาอยางไร ?" สาม. หลอนจงถอเอาพดกานตาลมาพดถวายพระราชา. เมอนางถอพดกานตาลมาพดถวายพระราชาอย ลม (ม) กลนแหง พระภษาสาหรบโพกของพระราชา กระทบนยนตาของนางแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 537

ภรรยาเศรษฐนาตาไหล

ลาดบนน สายแหงนาตาไหลออกจากนยนตาของนาง. พระราชา ทอดพระเนตรเหนอาการนน จงตรสกะเศรษฐวา " มหาเศรษฐ ธรรมดา มาตคาม มความรนอย ชะรอยจะรองไห เพราะกลววา ' พระราชาจะพง ยดเอาสมบตของสามของเรา,' ทานจงปลอบนาง, เราไมมความตองการ ดวยสมบตของทาน." เศรษฐ. ขาแตสมมตเทพ นางมไดรองไห. พระราชา. เมอเปนเชนนน นนอะไรกนเลา ? เศรษฐ. นาตาของนางไหลออกมาแลว เพราะกลนแหงพระภษา สาหรบโพกของพระองค, ดวยวาภรรยาของขาพระองคน ไมเคยเหน แสงสวางของประทปหรอแสงสวางของไฟ ยอมบรโภค นงและนอน ดวยแสงสวางของแกวมณเทานน; สวนสมมตเทพ คงจกประทบนงดวย แสงสวางแหงประทป. พระราชา. ถกละ เศรษฐ. เศรษฐกราบทลวา " ขาแตสมมตเทพ ถาเชนนน จาเดมแตวนน ขอพระองคจงประทบนงดวยแสงสวางแหงแกวมณ" แลวไดถวายแกวมณ อนหาคามได ใหญประมาณเทาผลแตงโม. พระราชาทอดพระเนตรเรอนแลว ตรสวา " สมบตของโชตกะมาก จรง " แลวไดเสดจไป.๑ นเปนเรองเกดของพระโชตกเถระกอน ๑. เบองหนาแตน เรองพระชฏลเถระ พงเปนเรองอนทานเรยงไวในภายหลง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 538

เดกชฎละถกมารดาเอาลอยนา

บดน พงทราบการอบตของพระเถระชอชฎละ :- ความพสดารวา ในกรงพาราณส ไดมธดาของเศรษฐคนหนงเปน ผมรปสวย. มารดาบดาใหหญงคนใชไวคนหนง เพอตองการรกษานาง ในเวลานางมอายรนราว ๑๕- ๑๖ ป ใหอยในหองอนมสรบนพนชนบน แหงปราสาท ๗ ชน. วนหนง วทยาธรคนหนงกาลงเหาะไปทางอากาศ เหนนางกาลง เปดหนาตาง แลดภายนอกอย เกดความสเนหา จงเขาไปทางหนาตางแลว ไดทาความเชยชดกบนาง. นางอาศยการอยรวม (หลบนอน) กบวทยาธร นน ตงครรภแลว ตอกาลไมนานเลย. ลาดบนน หญงคนใชนนเหนเหตนนแลว จงกลาววา " คณนาย นอะไรกน ? อนนางบอกวา " ขอนนจงยกไว, เจาอยาบอกแกใคร ๆ," จงไดเปนผนงเสยเพราะกลว. โดยกาลลวงไป ๑๐ เดอน แมนางคลอด บตรแลว ใหหญงคนใชนาภาชนะใหมมา ใหเดกนนนอนในภาชนะนน แลว ปดภาชนะนนเสย วางพวงดอกไมไวขางบน สงหญงคนใชวา " เจาจงเอาศรษะเทนภาชนะนไปลอยเสยในแมนาคงคา, ถาถกใคร ๆ ถาม วา ' นอะไร ? ' เจาพงบอกวา ' พลกรรมของคณนายของฉน." หญง คนใชนนไดทาอยางนน.

หญง ๒ คนเถยงกนเพราะเดกชฎละ

กหญง ๒ คนกาลงอาบนาอยในภายใตแมนาคงคา เหนภาชนะนน ถกนาพดมาอย, หญงคนหนงพดวา " ภาชนะนนเปนของฉน." คนหนง พดวา " สงทมอยในภาชนะนน เปนของฉน," เมอภาชนะ (ลอยมา)

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 539

ถงแลว, จงจบภาชนะนนวางไวบนบก เปดดเหนเดก, หญงคนหนง พดวา " เดกเปนของฉนทเดยว เพราะฉนกลาววา ' ภาชนะเปนของฉน." คนหนง พดวา " เดกเปนของฉนเพราะฉนกลาววา ' สงทมอยในภาชนะเปนของ ฉนทเดยว." หญงทงสองนนเถยงกน ไปสศาลวนจฉยแลว แจงเนอความนน เมอพวกอามาตยไมสามารถจะวนจฉยได, จงไดไปสสานกพระราชา. พระราชาทรงสดบคาของหญงทงสองนน จงตรสวา " เจาจงเอา เดก, เจาจงเอาภาชนะ." กหญงผทไดเดก ไดเปนอปฏฐายกาของพระมหากจจายนเถระ, เพราะเหตนน หญงนนจงเลยงทารกนนไว ดวยคดวา " จกใหเดกนบวช ในสานกของพระเถระ."

เหตทเดกนนไดรบตงชอวาชฎละ ผมของเดกนน ไดปรากฏรงรง เพราะมลทนแหงครรภอนเขาลาง ออกไมหมด ในวนทเดกนนเกด. เพราะเหตนน ชนทงหลายจงตงชอ เขาวา " ชฎล" นนแหละ. ในเวลาทเดนได พระเถระเขาไปสเรอนนนเพอบณฑบาต. อบาสกานมนตพระเถระใหนงแลว ไดถวายอาหาร. พระเถระเหนเดก จงถามวา " อบาสกา ทานไดเดกหรอ ?" อบาสกาเรยนวา " ได เจาคะ, ดฉนเลยงเดกนไวดวยหวงวา ' จก ใหบวชในสานกของทาน,' ขอทานจงใหเขาบวช" ดงนแลว ไดถวาย แลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 540

พระมหากจจายนะรบเดกไปมอบใหอปฏฐาก

พระเถระรบวา " ดละ " แลวพาเดกนนไป ตรวจดวา " บญกรรม ทจะเสวยสมบตของคฤหสถของเดกน มอยหรอหนอแล ?" คดวา " สตว ผมบญมาก จกเสวยสมบตใหญ, เดกนยงเลกนก, แมญาณของเขากยง ไมถงความแกรอบ" จงไดพาเดกนนไปสเรอนของอปฏฐากคนหนง ใน กรงตกกสลา. อปฏฐากนนไหวพระเถระแลวยนอย, เหนเดกนนแลว เรยนถามวา " ทานไดเดกหรอขอรบ ?" พระเถระตอบวา " เออ อบาสกเขาจกบวช, แตยงเปนเดกเลกนก, จงอยในสานกของทานเถด." อบาสกนนรบวา " ดละ ขอรบ " แลวตงเดกไวในฐานะเพยงดง บตรบารงแลว. กสนคาในเรอนของอบาสกนน เปนของทสงสมไวแลวสน ๑๒ ป. เขาไปสระหวางแหงบาน นาเอาสนคาแมทงหมดไปสตลาด ใหเดกนงใน ตลาดแลว บอกราคาแหงสนคานน ๆ แลวกลาววา " เจาพงถอเอาทรพย ชอมประมาณเทาน แลวจงใหสงนและสงน" ดงนแลวหลกไป.

เทพดาชวยใหเดกขายของไดหมด ในวนนน เทพดาผรกษาพระนคร ทาใหชนผมความตองการ (ดวยวตถ) โดยทสดแมสกวาพรกและผกช ใหบายหนาไปสตลาดของเดก เทานน. เดกนนขายสนคาทสะสมไวสน ๑๒ ป (หมด) โดยวนเดยว เทานน. กฎมพมาไมเหนอะไร ๆ ในตลาด จงกลาววา " พอ สนคา ทงหมด เจาใหฉบหายเสยแลวหรอ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 541

เดกตอบวา " ฉนไมไดใหสนคาฉบหาย, ฉนขายสนคาทงหมดตาม นยททานบอกไวแลวนนแหละ, นเปนคาของสนคาชอโนน. นเปนคา ของสนคาชอโนน." กฎมพปลมใจ คดวา " บรษทหาคามไดสามารถ เพอจะเปนอยในทใดทหนงได" จงใหลกสาวผเจรญวยแลวในเรอนของ ตนแกเขา สงพวกบรษวา " พวกเจาจงสรางเรอนแกเขา" เมอเรอน สาเรจแลว จงบอกวา " พวกเจาจงไป, จงอยในเรอนของตน."

ชฎลกมารไดเปนเศรษฐเพราะภเขาทองผดใกลเรอน

ครนในเวลาทชฎลกมารนนเขาไปสเรอน เมอธรณประตพอเขา เหยยบแลวดวยเทาชางหนง ภเขาทองประมาณ ๘๐ ศอก ชาแรกแผนดน ผดขนแลว ณ ทสวนอนมขางหลงเรอน. พระราชาพอสดบวา " ขาววา ภเขาทองชาแรกแผนดนผดขนใกล เรอนของชฎลกมาร" จงทรงสงฉตรสาหรบเศรษฐไปประทานแกเขา. เขาไดเปนผมชอวา ชฎลเศรษฐ. เขาไดบตร ๓ คน.

ชฎลเศรษฐใหบรษเทยวสบหาเศรษฐทเสมอกบตน เขายงจตใหเกดขนในการบวช ในเวลาทบตรเหลานนเจรญวยแลว คดวา " ถาตระกลเศรษฐทมโภคะเสมอดวยเราทงหลายจกมไซร, บตร ทงหลายกจกใหบวชได; ถาไมมไซร, บตรทงหลายกจกไมให; ในชมพ- ทวป ตระกลทมโภคะเสมอดวยเราทงหลาย มอยหรอหนอ" จงใหชาง ทาอฐทสาเรจดวยทองคา ดามปฏกทสาเรจดวยทองคา และเขยงเทา ทสาเรจดวยทองคา เพอตองการจะทดลองด ใหในมอของบรษทงหลาย แลว สงไปวา " พวกเจาจงไป, จงถออฐทสาเรจดวยทองคาเปนตน เหลาน ทาเปนเหมอนแลดอะไร ๆ นนเทยว เทยวไปในพนชมพทวป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 542

รความทตระกลแหงเศรษฐทมโภคะเสมอดวยเรามอยหรอไมมแลว จงมา." บรษเหลานนเทยวจารกไปถงภททยนคร.

พวกบรษพบเมณฑกเศรษฐ ครงนน เมณฑกเศรษฐเหนบรษเหลานนแลว ถามวา " พอทงหลาย พวกทานเทยวไปทาอะไรกน ?" เมอพวกเขาบอกวา " พวกฉนเทยวดของ สงหนง ," รวา " กจดวยการถออฐทสาเรจดวยทองคาเปนตนเหลานเทยว ไป เพอจะตรวจดสงอะไร ๆ นนแหละ ของบรษเหลาน ยอมไมม, บรษเหลานเทยวสบสวนดเศรษฐ " จงกลาววา " พอทงหลาย พวกทาน จงเขาไปตรวจดหลงเรอนของเรา." บรษเหลานน เหนแพะทองคาทงหลาย มประการดงกลาวแลวใน หนหลง มขนาดเทาชาง มา และโคอสภะ ซงเอาหลงจดหลง ชาแรก แผนดนผดขนแลวในทประมาณ ๘ กรส ทหลงเรอนนนแลว เทยวไปใน ระหวาง ๆ แพะเหลานนแลวออกไป. ลาดบนน เศรษฐถามบรษเหลานนวา " พอทงหลาย พวกทาน เทยวไปตรวจดผใด, ผนน พวกทานเหนแลวหรอ ?" เมอพวกเขากลาววา " เหน นาย " จงสงไปแลวดวยพดวา " ถาอยางนน พวกทานจงไป." บรษเหลานนไปจากทนนนนแหละแลว, เมอเศรษฐของตนพดวา " พอทงหลาย ตระกลเศรษฐทโภคะเสมอเราทงหลาย พวกเจาเหนแลว หรอ ? " บอกวา " นาย ทานจะมอะไร ? สมบตชอเหนปานนของ เมณฑกเศรษฐมอย ในภททยนคร" แลวบอกเรองราวนนทงหมด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 543

ชฏลเศรษฐใหสบเสาะเปนครงท ๒

เศรษฐฟงคานนแลว เปนผมใจแชมชน คดวา " ตระกลเศรษฐ เราไดไวกอนแลวตระกลหนง, ตระกลเศรษฐแมอนอกมอยหรอหนอ ?" แลวใหผากมพลมคาไดแสนหนง สงไปวา " พอทงหลาย พวกเจาจงไป, จงเสาะหาตระกลเศรษฐแมอน." พวกเขาไปสกรงราชคฤหแลว ทากอง ฟนในทไมไกลแตเรอนของโชตกเศรษฐ ตดไฟแลวไดยนอย. กในเวลาพวกชนถามวา " นอะไรกน ?" กบอกวา " เมอพวกฉน จะขายผากมพลซงมคามากผนหนง ผซอไมม, พวกฉนแมจะถอเทยวไป อย กกลวโจร, เพราะเหตนน พวกฉนจกเผามนเสยแลวจงจกไป."

พวกบรษพบโชตกเศรษฐ

ครงนน โชตกเศรษฐเหนพวกเขาจงถามวา " พวกนทาอะไรกน ?" ฟงเนอความนนแลว ใหเรยกมาถามวา "ผากมพลมคาเทาไร ? " เมอ พวกเขาบอกวา " มคาแสนหนง " จงสงให ๆ ทรพยแสนหนง บอกวา " พวกทานจงให (ผาผนนน) แกทาสผกวาดซมประตเทหยากเยอ" แลวสง ใหในมอของพวกเขานนแล. ทาสนนรบเอาผากมพลแลวรองไห ไปส สานกของนาย บอกวา " นาย เมอความผดมอย ประหารดฉนเสย ไม ควรหรอ ? เพราะเหตไร จงสงผากมพลเนอหยาบอยางนแกดฉน,? ดฉน จกนงหรอจกหมผากมพลผนนอยางไรได ?" โชตกเศรษฐ. ฉนมไดสงไปใหเจาเพอประโยชนแกการนงหรอการ หมนน แตสงผากมพลผนนนไปใหเจา เพอตองการจะใหพบเขาแลววาง ไวใกลทนอนของเจา ในเวลาจะนอน เชดเทาทลางแลวดวยนาหอม (ตางหาก), เจาไมอาจทากจแมนนไดหรอ ?

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 544

ทาสนนกลาววา " ถากระนน ดฉนอาจเพอจะทากจนนได " จง ไดรบเอาไปแลว. ฝายบรษเหลานน เหนเหตนนแลว จงไปสสานกเศรษฐของตน เมอเศรษฐกลาววา " พอทงหลาย ตระกลแหงเศรษฐอนพวกเจาเหนแลว หรอ ? " เรยนวา " นาย ทานจะมอะไร, สมบตชอเหนปานน ของ เศรษฐชอโชตกะ มอยในกรงราชคฤห " จงบอกสมบตในเรอนทงหมด แลวบอกเรองราวนน. เศรษฐฟงคาของบรษเหลานนแลวมใจยนด คดวา " บดนเราจก ไดบวช" จงไปสสานกของพระราชา กราบทลวา " ขาแตสมมตเทพ ขาพระองคมประสงคจะบวช." พระราชาตรสวา " ดละ มหาเศรษฐ ทานจงบวชเถด." เศรษฐนนไปสเรอนแลว ใหเรยกบตรทงหลายมาแลว วางจอบ มดามเปนทองคา ตวจอบเปนเพชร ไวทมอของบตรคนใหญแลว กลาว วา " พอ เจาจงขดเอาลมทองจากภเขาทองทหลงเรอน." ลกชายคน ใหญนน ถอเอาจอบไปสบภเขาทอง. เวลาเขาสบภเขาทองนน ไดเปน เหมอนเวลาทเขาสบทหนดาดฉะนน. เศรษฐรบจอบจากมอของลกชายคนใหญนน สงใหในมอของลก ชายคนกลาง. แมลกชายคนกลางแมนน สบภเขาทองอย, เวลาเขาสบ นน ไดเปนเหมอนเวลาทเขาสบหนดาดฉะนน. ลาดบนน เศรษฐจงสงจอบนนใหในมอของลกชายคนเลก. เมอ ลกชายคนเลกนน รบอาจอบนนฟนอย เวลาทเขาฟนนน ไดเปนเหมอน เวลาทเขาสบดนเหนยวทเขาทาใหเปนกองไวฉะนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 545

ลาดบนน เศรษฐจงกลาวกะลกชายคนเลกวา " มาเถดพอ, พอละ ดวยทรพยประมาณเทาน " แลวใหเรยกพชาย ๒ คนนอกนมา แลว นอกวา " ภเขาทองลกน ไมใชเกดเพอพวกเจา, เกดขนเพอพอ และลกชายคนเลก, พวกเจาจงใชสอยรวมกนกบลกชายคนเลกนเถด." ถามวา " กเพราะเหตไร ภเขาทองนนจงเกดเพอบดาและลกชาย คนเลกเทานน ? เพราะเหตไร ชฎลเศรษฐจงถกโยนลงไปในนาในเวลา เกดแลว ?" แกวา เพราะกรรมทตนทาแลวนนเอง.

บรพกรรมของชฎลเศรษฐ ความพสดารวา เมอมหาชนกาลงสรางพระเจดยของพระกสสป- สมมาสมพทธเจาอย พระขณาสพองคหนงไปสเจตยสถาน แลดแลวถามวา " พอทงหลาย เพราะเหตไร มขทางทศอดรแหงเจดย จงยงไมกอขน ?" มหาชน. ทองยงไมพอ. พระขณาสพ. ฉนจกเขาไปสภายในบานแลวชกชวน, พวกทาน จงทากรรมโดยเออเฟอเถด. ทานกลาวอยางนนแลวเขาไปสพระนคร ชกชวนมหาชนวา " แม และพอทงหลาย ทองทหนามขขางหนงแหงพระเจดยของพวกเรา ยงไม พอ, พวกทานจงรทองเถด" ไดไปสตระกลแหงนายชางทองแลว. ฝาย นายชางทอง กาลงนงทะเลาะกบภรรยาอยในขณะนนเอง. ครงนน พระเถระกลาวกะเขาวา " ทองสาหรบหนามขทพระเจดย อนทานทงหลายรบไวยงไมพอ, การททานรทองนนยอมควร. เขากลาว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 546

ดวยความโกรธตอภรรยาวา " ทานจงโยนพระศาสดาของทานลงในนา แลวไปเสย." ลาดบนน นางจงกลาวกะเขาวา " ทานทากรรมอยางสาหสยง ทานโกรธดฉน ควรจะดาหรอควรจะเฆยนดฉนเทานน, เหตไฉนทานจง ทาเวรในพระพทธเจาทงหลาย ทงทเปนอดตอนาคตและปจจบนเลา ? " ทนใดนนเอง นายชางทองเปนผถงความสลดใจแลว กลาววา " ทาน เจาขา ขอทานจงอดโทษแกกระผม " แลวหมอบลงแทบเทาของพระ- เถระ. พระเถระ. โยม ฉนหาถกทานวากลาวอะไร ๆ ไม, ทานจงยง พระศาสดาใหอดโทษเถด. นายชางทอง. ทานเจาขา กระผมจะทาอยางไรเลา จงจะใหพระ- ศาสดาอดโทษได ? พระเถระ. ทานจงทาหมอดอกไมทองคา ๓ หมอ บรรจเขาไว ภายในทบรรจพระธาตแลว เปนผมผาชม มผมชม ยงพระศาสดาให อดโทษเถด โยม. เขารบวา ดละ ขอรบ " แลวเมอจะทาดอกไมทองคา ใหเรยก บตรชายคนใหญในบตร ๓ คนมาแลว กลาววา " มานแนะ พอ, พอ ไดกลาวกะพระศาสดาดวยคาเปนเวร, เพราะฉะนน พอจกทาดอกไม เหลาน บรรจในทบรรจพระธาต ใหพระศาสดาอดโทษ, แมเจาแล ก จงเปนสหายของเรา." ลกชายคนใหญนนบอกวา " พออนฉนใชใหกลาวคาเปนเวร หาม ได, พอทาแตลาพงเถด" แลวไมปรารถนาจะทา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 547

ชางทอง ใหเรยกลกชายคนกลางมาแลว กลาวเหมอนอยางนน. แมลกชายคนกลางนน กกลาวเหมอนอยางนน แลวไมปรารถนาจะทา. เขาจงใหเรยกลกชายคนเลกมาแลว กกลาว (เหมอนอยางนน). ลกชายคนเลกนนคดวา " ธรรมดาวากจทเกดขนแกบดา ยอมเปน ภาระของบตร" จงเปนสหายของบดา ไดทาดอกไมทงหลายแลว. นาย ชางทองยงหมอดอกไมขนาดคบหนง ๓ หมอ ใหสาเรจแลวบรรจในท บรรจพระธาต มผาชม มผมชม ยงพระศาสดาใหอดโทษแลว. เขาได ถกโยนลงไปในนาในเวลาเกดถง ๗ ครง ดวยประการฉะน. กอตภาพของเขาทตงอยแลวในทสดน แมในบดน กถกโยนลงไป ในนา เพราะผลของกรรมนนเหมอนกน. สวนบตรของเขาสองคนใด ไมปรารถนาจะเปนสหายในเวลาทาดอกไมทองคา, เพราะเหตนน ภเขา ทองจงไมเกดสาหรบบตรทงสองนน, แตเกดสาหรบลกชายคนเลก เพราะ ความทเขาทาดอกไมทองคารวมกน (กบบดา).

ชฎลเศรษฐออกบวชไดบรรลพระอรหต เศรษฐนนพราสอนบตรแลว บวชในสานกพระศาสดา บรรล พระอรหตแลวโดย ๒-๓ วนเทานน ดวยประการฉะน. โดยสมยอน พระศาสดาเสดจเทยวไปเพอบณฑบาต พรอมดวย ภกษ ๕๐๐ รป ไดเสดจไปสประตเรอนของบตรทงหลายของเศรษฐนน. บตรเหลานน ไดถวายภกษาหารแกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ตลอดกงเดอน. ภกษทงหลายสนทนากนในโรงธรรมวา " ชฎล ผมอาย แมใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 548

วนน ความทะยานอยากในภเขาทองประมาณ ๘๐ ศอก และในบตร ทงหลายของทานมอยหรอ ?" พระชฎล. ผมอาย ตณหาหรอมานะในภเขาทองและบตรเหลานน ของผม ยอมไมม. ภกษเหลานน จงกลาววา " พระชฎลเถระน พดไมจรง พยากรณ พระอรหตผล." พระศาสดาทรงสดบคาของภกษเหลานนแลว ตรสวา " ภกษ ทงหลาย ตณหาหรอมานะในภเขาทองและบตรเหลานนของบตรของเรา ยอมไมม" ดงนแลว เมอจะทรงแสดงธรรม จงตรสพระคาถานวา :- ๓๓. โยธ ตณห ปหนตวาน อนาคาโร ปรพพเช ตณหาภวปรกขณ ตมห พรม พราหมณ. " ผใด ละตณหาในโลกนไดแลว เปนผไมม เรอน เวนเสยได, เราเรยกผนน ซงมตณหาและ ภพอนสนแลววา เปนพราหมณ."

แกอรรถ พงทราบเนอความแหงพระคาถานนวา :- ผใดละตณหาอนเปนไปในทวาร ๖ ในโลกนเสยได เปนผไมม ความตองการอยครองเรอน ชอวา เปนผไมมเรอน เวนเสยได เราเรยก ผชอวา มตณหาและภพอนสนแลว เพราะความทตณหาและภพเปนของ สนแลวนน วาเปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 549

ปตตผลเปนตนดงนแล.๑

พระเจาอชาตศตรจะยดเอาบานเศรษฐ ฝายพระเจาอชาตศตรกมารสมคบกบพระเทวทต ปลงพระชนม พระราชบดา ดารงอยในราชสมบตแลว ทรงดารวา " เราจกยดเอา ปราสาทของโชตกเศรษฐ" จงทรงเตรยมการรบแลวเสดจออกไป พอ ทอดพระเนตรเหนพระฉายของพระองคพรอมดวยบรวารทกาแพงแกว เขาพระทยวา " คฤหบด เปนผเตรยมการรบคมพลออกมาแลว " จง ไมทรงสามารถจะเสดจเขาไปได. ในวนนน แมเศรษฐเปนผรกษาอโบสถ บรโภคอาหารเชาแต เชาตร ไปสวหาร นงฟงธรรมอยในสานกของพระศาสดา. สวนยกษชอยมโมล ผยดการรกษายนอยทซมประตท ๑ เหน พระเจาอชาตศตรนน จงถามวา " ทานจะไปไหน ?" แลวกาจดพระเจา อชาตศตรพรอมดวยราชบรพาร ตดตามไปในทศใหญทศนอยทงหลาย พระราชาไดเสดจไปสวหารแลวเหมอนกน. ครงนน เศรษฐพอเหนทาวเธอ จงทลวา " เรองอะไรกน ? พระเจาขา " ไดลกขนจากอาสนะ ยนอยแลว. พระราชา. คฤหบด ทานบงคบพวกบรษของทานวา ' จงรบกบ เรา ' แลวมาในทน นงทาเปนเหมอนฟงธรรมอยหรอ ? เศรษฐ. กสมมตเทพ เสดจไปเพอยดเอาเรอนของขาพระองค มใชหรอ ? พระราชา. เออ เราไป. ๑. เบองหนาแตน บณฑตพงเหนความสบตอดวยเรองเดม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 550

เศรษฐ. ขาแตสมมตเทพ แมพระราชาตงพน กไมสามารถเพอ จะยดเอาเรอนของขาพระองคได เพราะขาพระองคไมปรารถนา.

พระราชาทรงถอดแหวนไมออก ทาวเธอกรววา " กทานจกเปนพระราชาหรอ ? " เศรษฐ. ขาพระองคไมเปนพระราชา, แตพระราชาหรอโจรไม สามารถจะถอเอาแมเสนดายทชายผาอนเปนของขาพระองคได เพราะ ขาพระองคไมปรารถนา. พระราชา. กฉนจกถอเอาตามความพอใจของทานได อยางไร ? เศรษฐ. ขาแตสมมตเทพ ถาอยางนน แหวน ๒๐ วงเหลานน ท นวมอทง ๑๐ ของขาพระองคมอย, ขาพระองคไมถวายแหวนเหลานแก พระองค: ถาพระองคทรงสามารถไซร, ขาพระองคจงทรงถอเอาเถด. กพระราชานน ประทบนงกระโหยงบนพน เมอจะทรงกระโดด ยอมทรงกระโดดขนสท ๑๘ ศอกได, ประทบยน เมอจะทรงกระโดด ยอมทรงกระโดดขนสท ๘๐ ศอกได. พระราชาแมทรงมพระกาลงมาก อยางน ทรงกระโดดไปมาอยางโนนและขางน กไมทรงสามารถเพอจะ ถอดแมซงแหวนวงหนงได.

เศรษฐสลดใจใครจะบวช ลาดบนน เศรษฐกราบทลกะทาวเธอวา " ขาแตสมมตเทพ ขอ พระองคทรงลาดผาสาฎก " แลวไดทานวทงหลายใหตรง. แหวนแมทง ๒๐ วง หลดออกแลว. ลาดบนน เศรษฐกราบทลทาวเธอวา " ขาแตสมมตเทพ ใคร ๆ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 551

ไมสามารถเพอจะถอเอาทรพยสมบตอนเปนของขาพระองคดวยอาการอยาง นนได เพราะชาพระองคไมปรารถนา" ดงนแลว เกดสลดใจเพราะ พระกรยาของพระราชา จงกราบทลวา " ขาแตสมมตเทพ ขอพระองค จงทรงอนญาตเพอการบวชแกขาพระองค." ทาวเธอทรงดารวา " เมอ เศรษฐนบวชแลว, เราจกยดเอาปราสาทไดสะดวก" จงตรสวา " จง บวชเถด" ดวยพระดารสคาเดยวเทานน. เศรษฐนนบวชในสานกพระ- ศาสดาแลว ตอกาลไมนานนกกไดบรรลพระอรหต มชอวา พระโชตก- เถระ. ในขณะททานบรรลพระอรหตแลวนนแล สมบตนนแมทงหมดก อนตรธานไป. พวกเทพดากนาภรรยาของเศรษฐนน ชอสตลกายา แม นนไปสอตตรกรทวปนนแล.

พวกภกษเขาใจวาพระเถระอวดอตรมนสธรรม ตอมาวนหนง ภกษทงหลายเรยกพระโชตกเถระนนมาแลว ถามวา " โชตกะผมอาย กตณหาในปราสาทหรอในหญงนนของทานยงมอยหรอ ? เมอทานบอกวา " ไมม ผมอายทงหลาย " จงกราบทลแดพระศาสดาวา " พระเจาขา พระโชตกะน กลาวไมจรง พยากรณพระอรหตผล." พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย บตรของเราไมมตณหาใน ปราสาทหรอในหญงนนเลย " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา:- " ผใด ละตณหาไดแลว ในโลกน เปนผไมม เรอน เวนเสยได, เราเรยกผนน ซงมตณหาและ ภพอนสนแลววา เปนพราหมณ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 552

ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระโชตกเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 553

๓๔. เรองภกษผเคยเปนนกฟอนรปท ๑ [๒๙๗]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภภกษผเคยเปน นกฟอนรปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " หตวา มานสก " เปนตน.

นกฟอนออกบวชไดบรรลพระอรหต ไดยนวา นกฟอนนนเทยวเลนกฬาคอการฟอนชนดหนง ฟง ธรรมกถาของพระศาสดา บวชแลวบรรลพระอรหต. เมอภกษนนกาลง เขาไปบณฑบาตกบภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประมข ภกษทงหลาย เหนบตรของนกฟอนคนหนงกาลงเลนอย จงถามวา " ผมอาย บตรของ นกฟอนนน เลนกฬาททานเลนแลว ๆ, ทานยงมความเยอใยในกฬา ชนดนอยหรอหนอแล ?" เมอภกษนนตอบวา " ไมม " จงพดกนวา " ทานผเจรญ ภกษนกลาวไมจรง พยากรณพระอรหตผล." พระศาสดาทรงสดบคาของภกษเหลานนแลว ตรสวา " ภกษ ทงหลาย บตรของเรากาวลวงกเลสเครองประกอบทงปวงไดแลว" ดงน แลว ตรสพระคาถานวา :- ๓๔. หตวา มานสก โยค ทพพ โยค อปจจคา สพพโยควสยตต ตมห พรม พราหมณ. " ผใด ละกเลสเครองประกอบ อนเปนของ มนษย ลวงกเลสเครองประกอบอนเปนของทพยได แลว, เราเรยกผนน ซงพรากกเลสเครองประกอบ ทงปวงไดแลววา เปนพราหมณ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 554

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานน สองบทวา มานสก โยค ไดแก อายและ กามคณทง ๕ อนเปนของมนษย. แมในกเลสเครองประกอบอนเปนทพย กนยนเหมอนกน. บทวา อปจจคา เปนตน ความวา ผใดละกเลสเครองประกอบ อนเปนของมนษย กาวลวงกเลสเครองประกอบอนเปนทพยไดแลว, เราเรยกผนน ซงพรากกเลสเครองประกอบทงหมดแม ๔ อยางใดแลววา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษผเคยเปนนกฟอนรปท ๑ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 555

๓๕. เรองภกษผเคยเปนนกฟอนรปท ๒ [๒๙๘]

ขอความเบองตน

พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภภกษผเคยเปน นกฟอนเหมอนกนรปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา " หตวา รตจ " เปนตน.

พราหมณละความยนดและไมยนดได เรองเปนเชนเดยวกบเรองกอนนนแล. แตในเรองน พระศาสดา ตรสวา " ภกษทงหลาย บตรของเราละความยนดและความไมยนดได แลว ดารงอย " ดงนแลว ตรสพระคาถานวา :- ๓๕. หตวา รตจ อรตจ สตภต นรปธ สพพโลกาภภ วร ตมห พรม พราหมณ. " เราเรยกบคคลนน ซงละความยนดและความ ไมยนดไดแลว ผเยน ไมมอปธ ครอบงาโลกทงปวง ผแกลวกลาวา เปนพราหมณ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา รต ไดแก ความยนดในกามคณ ๕. บทวา อรต ไดแก ผระอาในการอยปา. บทวา สตภต ไดแก ผดบแลว. บทวา นรปธ ไดแก ผไมมอปกเลส. บทวา วร ความวา เราเรยกบคคลผครอบงาขนธโลกทงหมดได แลว ดารงอย ผมความแกลวกลานน คอเหนปานนนวา เปนพราหมณ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 556

ในกาลจบเทศนา เปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษผเคยเปนนกฟอนรปท ๒ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 557

๓๖. เรองพระวงคสเถระ [๒๙๙]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระวงคสะ- เถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " จต โย เวท " เปนตน.

วงคสพราหมณเปนนกทานาย

ไดยนวา พราหมณในกรงราชคฤหคนหนงชอวงคสะ เคาะ (กะ- โหลก) ศรษะของพวกมนษยทตายแลวกรไดวา " นเปนศรษะของผเกด ในนรก, นเปนศรษะของผเกดในกาเนดสตวดรจฉาน, นเปนศรษะของ ผเกดในเปรตวสย, นเปนศรษะของผเกดในมนษยโลก, นเปนศรษะของ ผเกดในเทวโลก." พวกพราหมณคดวา " พวกเราอาศยวงคสพราหมณน กสามารถ หากนกะชาวโลกได" จงใหเขานงผาแดง ๒ ผนแลวพาเทยวไปชนบท กลาวกะพวกมนษยวา " พราหมณชอวงคสะนน เคาะ (กะโหลก) ศรษะ ของพวกมนษยทตายแลว กรจกทเกด, พวกทานจงถามถงทพวกญาตของ ตน ๆ เกดแลวเถด." พวกมนษยใหกหาปณะ ๑๐ บาง ๒๐ บาง ๑๐๐ บาง ตามกาลง แลว จงถามถงทพวกญาตเกดแลว. พราหมณเหลานนถงกรงสาวตถโดย ลาดบแลว ยดอาทพกในทไมไกลแหงพระเชตวน, พวกเขาเหนมหาชน ผบรโภคอาหารเชาแลว มมอถอของหอมและระเบยบดอกไมเปนตน กาลง เดนไปเพอฟงธรรม จงถามวา " พวกทานไปไหนกน ?" เมอมหาชน นนบอกวา " ไปสวหาร เพอฟงธรรม." จงกลาววา " พวกทานจกไป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 558

ในทนนทาอะไร ? บคคลผทดเทยมกบวงดสพราหมณของพวกเรา ยอม ไมม, เขาเคาะ (กะโหลก) ศรษะของพวกมนษยทตายแลว กรทเกดได, พวกทานจงถามถงทพวกญาตเกดเถด." มนษยเหลานนกลาววา " วงคสะจะรอะไร ? บคคลผทดเทยมกบ พระศาสดาของพวกเรา ไมม." เมอพวกพราหมณแมนอกน กลาววา " บคคลผทดเทยมกบวงคสะ ไมม, เถยง๑กนแลว กลาววา " มาเถด บดน พวกเราจกรวาวงคสะของพวกทาน หรอพระศาสดาของพวกเรา มความร " แลวไดพาพราหมณเหลานนไปสวหาร.

เขายอมจานนพระศาสดา พระศาสดาทรงทราบวาชนเหลานนมา จงรบสงใหนา (กะโหลก) ศรษะมา ๕ ศรษะ คอ " ศรษะของสตวผเกดในฐานะทง ๔ คอ ' ใน นรก ในกาเนดดรจฉาน ในมนษยโลก ในเทวโลก ' ๔ ศรษะ และ (กะโหลก) ศรษะของพระขณาสพ " รบสงใหวางไวตามลาดบ ในเวลา ทวงคสะมาแลว จงตรสถามวงคสะวา " ทราบวา ทานเคาะ (กะโหลก) ศรษะแลว รทเกดของสตวทงหลายผตายแลวหรอ ?" วงคสะ. พระเจาขา ขาพระองครได. พระศาสดา. น (กะโหลก) ศรษะของใคร ? เขาเคาะ (กะโหลก) ศรษะนนแลว กราบทลวา " ของสตวผเกด ในนรก." ลาดบนน พระศาสดาประทานสาธการแกเขาวา " ดละ " จง ตรสถามถงศรษะทง ๓ นอกน ในขณะทเขากราบทลแลว ๆ ไมผด ก ประทานสาธการเหมอนอยางนน จงทรงแสดง (กะโหลก) ศรษะท ๕ ๑. กถ วฑเฒตวา ยงถอยคาใหเจรญ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 559

ตรสถามวา " น (กะโหลก) ศรษะของใคร ? " เขาเคาะ ( กะโหลก) นนแลว ไมรทเกด. ทนน พระศาสดาตรสกะเขาวา " วงคสะ ทาน ไมรหรอ ? " เมอเขากราบทลวา " พระเจาขา ขาพระองคไมร " จง ตรสวา " ฉนร." วงดสะ. พระองคทรงทราบดวยอะไร ? พระศาสดา. ทราบดวยกาลงมนต. ลาดบนน วงคสะทลวงวอนพระองควา " ขอพระองคจงประทาน มนตนแกขาพระองค พระศาสดาตรสวา " เราไมสามารถจะใหมนตแก บคคลผไมบวชได."

วงคสะบวชเพอเรยนพทธมนต เขาคดวา " เมอเราเรยนมนตนแลว เรากจกเปนผประเสรฐใน ชมพทวปทงสน" จงสงพราหมณเหลานนไป ดวยคาวา " พวกทานจง อยในทนนนนแหละสน ๒- ๓วน ฉนจกบวช " แลวไดบรรพชาอปสมบท ในสานกพระศาสดา ไดเปนผมนามวา วงคสเถระ. ลาดบนน พระศาสดาประทานกมมฏฐานมอาการ ๓๒ เปนอารมณ แกเธอแลว ตรสวา " เธอจงสาธยายบรกรรมมนต."

พระเถระบรรลพระอรหต พระวงคสเถระนนสาธยายมนตอย ถกพวกพราหมณถามใน ระหวาง ๆ วา " ทานเรยนมนตไดแลวหรอยง ? " จงบอกวา " พวก ทานจงรอกอน ฉนกาลงเรยน" ตอกาล ๒-๓ วนเทานนกไดบรรลพระ- อรหต ถกพราหมณทงหลายถามอก จงกลาววา " ทานผมอาย บดน ฉนไมควรเพอจะไป."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 560

พวกภกษไดยนคานนแลว จงกราบทลแดพระศาสดาวา " พระเจาขา พระวงคสเถระน พยากรณพระอรหตผล ดวยคาไมจรง." พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย พวกเธออยากลาวอยางนน. ภกษทงหลาย บดนบตรของเราฉลาดในการจตและปฏสนธแลว " ดงน แลว ไดตรสพระคาถาเหลานวา :- ๓๖. จต โย เวท สตตาน อปปตตจ สพพโส อสตต สคต พทธ ตมห พรม พราหมณ. ยสส คต น ชานนต เทวา คนธพพมานสา ขณาสว อรหนต ตมห พรม พราหมณ. " ผใด รจตและอบตของสตวทงหลายโดยประ- การทงปวง, เราเรยกผนน ซงไมของ ไปด รแลว; วาเปนพราหมณ. เทพยดา คนธรรพและหมมนษย ยอมไมรคตของผใด, เราเรยกผนน ซงมอาสวะสน แลว ผไกลกเลสวา เปนพราหมณ."

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน สองบทวา โย เวท เปนตน ความวา ผใด รจตปฏสนธของสตวทงหลาย โดยประการทงปวงอยางแจงชด๑, เรา เรยกบคคลผนน ซงชอวา ไมของ เพราะความเปนผไมเกยวของ ชอวา ไปดแลว เพราะความเปนผไปดแลวดวยการปฏบต ชอวาผรแลว เพราะ ความเปนผรสจจะทง ๔ วา เปนพราหมณ. ๑. ปากฏ กตวา ทาใหปรากฏ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 561

บทวา "ยสส เปนตน ความวา เทพดาเปนตนเหลานน ไมรคต ของผใด, เราเรยกผนน ซงชอวา มอาสวะสนแลว เพราะความท อาสวะทงหลายสนแลว ชอวา ผไกลกเลส เพราะความเปนผหางไกล จากกเลสทงหลายวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระวงคสเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 562

๓๗. เรองพระธรรมทนนาเถร [๓๐๐]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภภกษณชอ ธรรมทนนา ตรสพระธรรมเทศนานวา " ยสส ปเร จ " เปนตน.

วสาขอบาสกบรรลอนาคามผล

ความพสดารวา ในวนหนง ในเวลานางเปนคฤหสถ วสาขอบาสก ผเปนสาม ฟงธรรมในสานกของพระศาสดา บรรลอนาคามผลแลวคดวา " การทเราใหนางธรรมทนนารบทรพยสมบตทงปวง ควร;" ในกาลกอน แตนน อบาสกนนเมอมา เหนนางธรรมทนนาผแลดอยทางหนาตาง ยอมทาความยมแยม. แตในวนนน ไมแลดนางผยนอยทหนาตางเลย ไดไปแลว. นางคดวา " นเรองอะไรกนหนอ ? คดวา ' ขอนนจงยกไว, เราจกรในเวลาบรโภค" แลวนาภตเขาไปในเวลาบรโภค. ในวนอน ๆ อบาสกนนพดวา " มาเถด, เราบรโภคดวยกน. แต ในวนนน เปนผนงเฉย บรโภคแลว. นางคดวา " สามคงจกโกรธดวย เหตอะไร ๆ แนนอน." ครงนน. วสาขอบาสกเรยกนางในเวลานงตามสบายมาแลว กลาว กะนางวา " ธรรมทนนา หลอนจงรบทรพยสมบตทงปวงในเรอนนเถด." นางคดวา " ธรรมดาวา คนทงหลายโกรธแลวยอมไมใหใครรบทรพย สมบต, นเรองอะไรกนหนอ ?" จงกลาววา " นาย กทานเลา ? " อบาสก. จาเดมแตน ฉนจกไมจดแจงอะไร ๆ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 563

ธรรมทนนา. ใครจกรบนาลายททานบวนทง, เมอเปนเชนนน ทานกจงอนญาตการบวชแกดฉนเถด. อบาสกนน รบวา " ดละ นางผเจรญ " แลวนานางไปสสานก ภกษณดวยสกการะเปนอนมาก ใหบวชแลว. นางไดอปสมบทแลว ไดมชอวา ธรรมทนนาเถร.

วสาขอบาสกถามปญหาในมรรคกะพระเถร

นางไปสชนบทกบภกษณทงหลาย เพราะความเปนผประสงควเวก เมออยในชนบทนนไมนานเทาไร กบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา ทงหลาย กลบมาสกรงราชคฤหอยางเดมอก ดวยคดวา " บดน พวกชน ผเปนญาตอาศยเราแลว จกทาบญทงหลาย." อบาสก ไดทราบความทพระเถรมาแลว คดวา " พระเถรมา เพราะเหตไรหนอ ?" จงไปสสานกภกษณ ไหวพระเถรแลวนง ณ สวน ขางหนง คดวา " การทเราจะพดวา ' แมเจา ทานกระสนหรอหนอ ' ดงน กเปนการไมสมควร, เราจกถามปญหาสกขอหนงกะพระเถรนน " แลวถามปญหาในโสดาปตตมรรค. พระเถร เฉลยปญหาขอนนได. อบาสก จงถามปญหาแมในมรรคทเหลอ โดยอบายนนนนแล เมอพระเถรนน กลาวในเวลาปญหาอนอบาสกนนถามกาวลวง (วสย) วา " วสาขะผมอาย ทานแลนเลย (วสย) ไปแล" แลวกลาววา " เมอทานจานง กพงเขาไป เฝาพระศาสดาแลวทลถามปญหาน" ไหวพระเถรแลว ลกจากอาสนะ ไปสสานกพระศาสดา กราบทลการสนทนาปราศรยนนทงหมด แดพระผม พระภาคเจา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 564

พระศาสดาทรงยกยองพระธรรมทนนาเถร พระศาสดาตรสวา " ธรรมทนนาธดาของเรากลาวดแลว, ดวยเรา เมอจะแกปญหานน กจะพงแกอยางนนเหมอนกน " ดงนแลว เมอ จะทรงแสดงธรรม จงตรสพระคาถานวา:- ๓๗. ยสส ปเร จ ปจฉา จ มชเฌ จ นตถ กจน อกจน อนาทาน ตมห พรม พราหมณ. " ความกงวลในกอน ในภายหลง และในทาม กลาง ของผใดไมม. เราเรยกผนน ซงไมมความ กงวล ไมมความยดมนวา เปนพราหมณ"

แกอรรถ บรรดาบทเหลานน บทวา ปเร ความวา ในขนธทงหลายท เปนอดต. บทวา ปจฉา คอ ในขนธทงหลายทเปนอนาคต. บทวา มชเฌ ไดแก ในขนธทงหลายทเปนปจจบน. สองบทวา นตถ กจน เปนตน ความวา ความกงวลกลาวคอ ความยดถอดวยตณหาในฐานะ ๓ เหลานน ของผใดไมม, เราเรยกผนน ซงไมมความกงวลดวยกเลสเครองกงวลคอราคะเปนตน ผชอวาไมมความ ยดมน เพราะไมมความยดถออะไร ๆ วา เปนพราหมณ. ในเวลาจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระธรรมทนนาเถร จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 565

๓๘. เรองพระองคลมาลเถระ [๓๐๑]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระองคลมาล เถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา " อสภ " เปนตน.

พระองคลมาลไมกลวชาง เรองขาพเจากลาว ไวในคาถาวรรณนาวา " น เว กทรยา เทวโลก วชนต " เปนตนนนแล. จรงอย ในทนนขาพเจากลาวไววา " ภกษทงหลายถามพระองคลมาล วา " ผมอาย ทานเหนชางตวดราย ยนกนฉตรอยแลว ไมกลวหรอหนอ ? " พระองคลมาลตอบวา " ไมกลว ผมอาย." ภกษเหลานน กราบทลพระศาสดา " พระเจาขา พระองคลมาล พยากรณพระอรหตดวยคาไมจรง." พระศาสดาตรสวา " ภกษทงหลาย องคลมาลบตรของเรายอมไม กลว, เพราะวา ภกษทงหลายเชนกบบตรของเรา ผองอาจทสดในระหวาง พระขณาสพผองอาจทงหลาย ยอมไมกลว " ดงนแลว ตรสพระคาถาน ในพราหมณวรรควา:- ๓๘. อสภ ปวร วร มเหส วชตาวน อเนช นหาตก พทธ ตมห พรม พราหมณ. " เราเรยกบคคลผองอาจ ประเสรฐ แกลวกลา แสวงหาคณอนใหญ ผชนะโดยวเศษ ไมหวนไหว ผลางแลว ผรนนวา เปนพราหมณ."

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 566

แกอรรถ

พงทราบเนอความแหงพระคาถานนวา :- เราเรยกบคคลนน คอเหนปานนน ผชอวา องอาจ เพราะความ เปนผเชนกบโคอสภะ ดวยอรรถวาเปนผไมหวาดเสยว ชอวา ประเสรฐ เพราะอรรถวาสงสด ชอวา ผแกลวกลา เพราะถงพรอมดวยความเปนผ กลาหาญ ชอวา ผแสวงหาคณอนใหญ เพราะความเปนผแสวงหาคณ อนใหญ มศลขนธเปนตน ชอวา ผชนะโดยวเศษ เพราะความทมารทง ๓ อนตนชนะแลว ชอวา ผลางแลว เพราะความเปนผมกเลสอนลางแลว ชอวา ผร เพราะความเปนผรสจจะทง ๔ วา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระองคลมาลเถระ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 567

๓๙. เรองเทวหตพราหมณ [๓๐๒]

ขอความเบองตน พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภปญหาของ เทวหตพราหมณ ตรสพระธรรมเทศนานวา " ปพเพนวาส " เปนตน.

พราหมณทลถามทกษณาทมผลมาก

ความพสดารวา ในสมยหนง พระผมพระภาคเจาทรงอาพาธดวย พระวาโย (กาเรบ) ทรงสงพระอปวานเถระไปสสานกของเทวหตพราหมณ เพอตองการนารอน. ทานไปบอกความทพระศาสดาทรงอาพาธแลวขอ นารอน. พราหมณฟงคานนแลว เปนผมใจยนด คดวา " การทพระสมมา- สมพทธเจาทรงสง (พระอปวานเถระ) มาสสานกของเรา เพอตองการ นารอน เปนลาภของเราหนอ" จงใชบรษใหถอเอาหาบนารอนและ หอนาออย มอบถวายแกพระอปวานเถระ. พระเถระ ใหชนถอเอานารอนเปนตนนนไปสวหาร กราบทล พระศาสดาใหทรงสรงดวยนารอนแลว ละลายนาออยดวยนารอนถวายแด พระผมพระภาคเจา. ในขณะนนนนเอง อาพาธนนของพระองคกสงบระงบ. พราหมณ คดวา " ไทยธรรมเราใหแกใครหนอแล ? จงมผลมาก, เราจกทลถาม พระศาสดา." พราหมณนนไปสสานกพระศาสดาแลว เมอจะทลถาม เนอความนน จงกลาวคาถานวา :-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 568

" บคคลควรใหไทยธรรมในบคคลไหน ? ไทย- ธรรมวตถอนบคคลใหในบคคลไหน จงมผลมาก ? ทกษณาของบคคลผบชาอยอยางไรเลา ? จะสาเรจ ไดอยางไร ?"

พระศาสดาทรงแกปญหาของพราหมณ ลาดบนน พระศาสดาตรสวา " ไทยธรรมวตถ ทบคคลใหแลว แกพราหมณผเชนน ยอมมผลมาก" ดงนแลว เมอจะทรงประกาศบคคล ผเปนพราหมณแกพราหมณนน จงตรสพระคาถานวา :- ๓. ปพเพนวาส โย เวท สคคาปายจ ปสสต อโถ ชาตกขย ปตโต อภา โวสโต มน สพพโวสตโวสาน ตมห พรม พราหมณ. " บคคลใด รขนธทอาศยอยในกอน, ทงเหน สวรรคและอบาย, อนง บรรลความสนไปแหงชาต เสรจกจแลว เพราะรยง เปนมน, เราเรยกบคคล นน ซงมพรหมจรรยอนอยเสรจสรรพแลววา เปน พราหมณ."

แกอรรถ พงทราบเนอความแหงพระคาถานนวา :- บคคลใด รขนธทอาศยอยในกอนอยางแจงชด เหนสวรรคตางดวย เทวโลก ๒๖๑ ชน และอบาย ๔ ดวยทพยจกษ อนง บรรลพระอรหต ๑. กามาพจร ๖ รปพรหม ๑๖ อรปพรหม ๔ รวมเปน ๒๖.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 569

กลาวคอความสนไปแหงชาต เสรจกจแลว เพราะรยงซงธรรมควรรยง กาหนดรธรรมทควรกาหนดร ละธรรมทควรละ ทาใหแจงซงธรรม ทควรทาใหแจง คอบรรลพระนพพานหรอบรรลพรหมจรรยอนคนอยจบ แลว ชอวา เปนมน เพราะเปนผบรรลภาวะแหงผร ดวยปญญาอนเปน เหตสนไปแหงอาสวะ, เราเรยกบคคลนนซงชอวามพรหมจรรยอยเสรจ- สรรพแลว เพราะความเปนผอยจบพรหมจรรย อนเปนทสดแหงกเลส ทงสน คอพระอรหตมรรคญาณวา เปนพราหมณ. ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมากบรรลอรยผลทงหลาย มโสดา- ปตตผลเปนตน. ฝายพราหมณ มใจเลอมใสแลว ตงอยในสรณะทงหลาย ประกาศ ความเปนอบาสกแลว ดงนแล. เรองเทวหตพราหมณ จบ พราหมณวรรควรรณนา จบ. วรรคท ๒๖ จบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 570

รวมวรรคทมในคาถาธรรมบท คอ [ ๓๗ ] ยมกวรรค อปปมาทวรรค จตตวรรค ปปผวรรค พาลวรรค บณฑตวรรค อรหนตวรรค สหสสวรรค ปาปวรรค ทณฑวรรค ชราวรรค อตตวรรค โลกวรรค พทธวรรค สขวรรค ปยวรรค โกธวรรค มลวรรค ธมมฏฐวรรค มรรควรรค รวมเปน ๒๐ วรรค ปกณณกวรรค นรยวรรค นาควรรค ตณหาวรรค ภกขวรรค พราหมณวรรค รวมทงหมดนเปน ๒๖ วรรค อนพระพทธเจาผเปนเผาพนธแหงพระอาทตยทรงแสดงแลว ในยมกวรรค ม ๒๐ คาถา ในอปปมาทวรรคม ๑ คาถา ในจตตวรรคม ๑๑ คาถา ในปปผวรรคม ๑๖ คาถา ในพาลวรรคม ๑๗ คาถา ในบณฑตวรรค ม ๑๔ คาถา ในอรหนตวรรคม ๑๐ คาถา ในสหสสวรรคม ๑๖ คาถา ในปาปวรรคม ๑๓ คาถา ในทณฑวรรคม ๑๗ คาถา ในชราวรรค ม ๑๑ คาถา ในอตตวรรคม ๑๒ คาถา ในโลกวรรคม ๑๒ คาถา ในพทธวรรคม ๑๖ คาถา ในสขวรรคและปยวรรคมวรรคละ ๑๒ คาถา ในโกธวรรคม ๑๔ คาถา ในมลวรรคม ๒๑ คาถา ในธมมฏฐวรรค ม ๑๗ คาถา ในมรรควรรคม ๑๖ คาถา ในปกณณกวรรคม ๑๖ คาถา ในนรยวรรคและนาควรรคมวรรคละ ๑๔ คาถา ในตณหาวรรคม ๒๒ คาถา ในภกขวรรคม ๒๓ คาถา ในพราหมณวรรคอนเปนวรรคทสดม ๔๐ คาถา คาถา ๔๒๓ คาถา อนพระพทธเจาผเปนเผาพนธแหงพระอาทตย ทรง แสดงไวในนบาตในธรรมบท. จบคาถาธรรมบท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 571

อรรถกถา รวมเรองทงหมด อรรถกถาแหงพระธรรมบท มประมาณ ๗๒ ภาณวาร อนขาพเจา ประกาศเรอง ๒๙๙ เรอง๑ คอ " ในยมกวรรค อนเปนวรรคแรกของ วรรคทงปวง ๑๔ เรอง, ในอปปมาทวรรค ๙ เรอง ในจตตวรรค ๙ เรอง, ในปปผวรรค ๑๒ เรอง ในพาลวรรค ๑๕ เรอง, ในบณฑตวรรค ๑๑ เรอง, ในอรหนตวรรค ๑๐ เรอง, ในสหสสวรรค ๑๔ เรอง, ใน ปาปวรรค ๑๒ เรอง, ในทณฑวรรค ๑๑ เรอง, ในชราวรรค ๙ เรอง, ในอตตวรรค ๑๐ เรอง, ในโลกวรรค ๑๑ เรอง, ในพทธวรรค ๙ เรอง, ในสขวรรค ๘ เรอง, ในปยวรรค ๙ เรอง, ในโกธวรรค ๘ เรอง, ในมลวรรค ๑๒ เรอง ในธมมฏฐวรรค ๑๐ เรอง, ในมรรควรรค ๑๐ เรอง, ในปกณณกวรรค ๙ เรอง, ในนรยวรรค ๙ เรอง; ในนาควรรค ๘ เรอง, ในตณหาวรรค ๑๒ เรอง, ในภกขวรรค ๑๒ เรอง, ในพราหมณวรรค ๓๙ เรอง" รจนาไวพอเหมาะ ดวยสามารถไมยอนกไมพสดารนก จบแลว ดวยคามประมาณเทาน. จบธมมปทฏฐกถา ๑. ในเรองเหลานนบรวมทงหมดม ๓๐๒ เรอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 572

คาอทศของผเรยบเรยง ธรรมบทอนยอดเยยม อนพระผมพระภาคเจา พระองคใดผพระธรรมราชา ทรงบรรลแลว, พระ- คาถาเหลาใดในพระธรรมบท มประมาณ ๔๒๓ พระ- คาถา ตงขนแลว ในเพราะเรอง ๒๙๙ เรอง อน พระผมพระภาคเจาพระองคนน ผแสวงหาคณใหญ ทรงยงสจจะทง ๔ ใหแจมแจง ทรงภาษตไวแลว, ขาพเจาผอยในปราสาทของพระเจาสรกฏ ในวหาร อนพระอธราชเจาผมพระกตญตรสใหสรางไวแลว เรยบเรยงอรรถกถาน แหงพระคาถาเหลานน ใหถง พรอมดวยอรรถและพยญชนะ ใหหมดมลทนดวยด ตามพระบาลมประมาณ ๗๒ ภาณวาร เพอประโยชน และเพอเกอกลแกโลก เพราะความทขาพเจาเปนผ ใครเพอความดารงมนแหงพระสทธรรมของพระโลก- นาถเจา ไดบรรลกศลใดแลว, ดวยอานาจกศลนน ขอความดารอนเปนกศลทงปวง จงเผลดผลทนาจบใจ สาเรจแกสตวทงปวง ดวยประการฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หนาท 573

พรรณนาคณสมบตของผเรยบเรยงคมภรน พระเถระผทรงนามอนครทงหลายขนานแลววา " พทธโฆสะ " ผประดบดวยศรทธา ความร และความเพยร อนบรสทธอยางยง ม คณสมทย มศล อาจาระ ความเปนผซอตรง และความเปนผออนโยน เปนตน พรงพรอมแลว สามารถหยงลงในการถอเอาลทธของตนและ ลทธอน ประกอบดวยความเฉลยวฉลาดดวยปญญา ประกาศญาณอนไม ขดของในสตถศาสน อนตางดวยปรยตธรรม คอพระไตรปฎก พรอม ทงอรรถกถา ผชานาญในไวยากรณมาก ผประกอบดวยความกลมเกลยง แหงถอยคาทไพเราะยง อนเปลงออกไดสะดวก ทยงกรณสมบตใหเกด ผมปกตพดถกตองคลองแคลวประเสรฐในทางพด เปนมหากว เปนผ ประดบวงศของพระเถระทงหลาย ผอยในมหาวหารโดยปกต ผเพยงดง ประทปในวงศของพระเถระ ผมความรอนไมขดของในอตรมนสธรรม อนประดบดวยคณตางดวยอภญญา ๖ และปฏสมภทา ๔ เปนตน มความร ไพบลยทงหมดจด ไดเรยบเรยงอรรถวรรณนาแหงพระธรรมนไวแลว.