tri91...

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท 1

พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค เลมท ๑ ภาคท ๒ ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน มารสงยต ปฐมวรรคท ๑ ๑. ตโปกรรมสตร ตบะอนไมอานวยประโยชน [๔๑๖] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาไดตรสรใหม ๆ ประทบอยทตนไม อชปาลนโครธ ใกลฝงแมนาเนรญชรา ณ ตาบลอรเวลา ครงนน พระผม พระภาคเจาประทบพกรอนอยในทสวนพระองค ไดเกดความตรกแหงพระทย อยางนวา สาธ เราเปนผพนจากทกรกรยานนแลวหนอ สาธ เราเปนผ พนแลวจากทกรกรยาอนไมประกอบดวยประโยชนนนหนอ สาธ เราเปนสตว ทบรรลโพธญาณแลวหนอ.


[๔๑๗] ครงนน มารผมบาปไดทราบความตรกแหงพระทยของ พระผมพระภาคเจาดวยจต จงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ แลว ไดทลดวยคาถาวา มาณพทงหลายยอมบรสทธไดดวย การบาเพญตบะใด ทานหลกจากตบะนน เสยแลว เปนผไมบรสทธ มาสาคญตนวา เปนผบรสทธ ทานพลาดมรรคาแหงความ บรสทธเสยแลว. [๔๑๘] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นมารผมบาป จงไดตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา เรารแลววา ตบะอน ๆ อยางใด อยางหนง ไมประกอบดวยประโยชน ตบะทงหมดหาอานวยประโยชนใหไม ดจถอเรอบนบก ฉะนน (เรา) เจรญมรรค คอ ศล สมาธ และปญญา เพอความ ตรสร เปนผบรรลความบรสทธอยาง ยอดเยยมแลว ดกอนมารผกระทาซงทสด ตวทานเปนผทเรากาจดเสยแลว. ครงนน มารผมบาปเปนทกขเสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรงร จกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง.


มารสงยต อรรถกถาตโปรกรรมสตร พงทราบวนจฉยในตโปกรรมสตรท ๑ วรรคท ๑ ตอไป :- บทวา อรเวลาย วหรต ความวา พระผมพระภาคเจาผแทงตลอด พระสพพญตญาณ ทรงอาศยหมบานอรเวลาประทบอย บทวา ปมา- ภสมพทโธ ความวา ตรสรเปนพระพทธเจา ภายใน ๗ สปดาหแรกนนเทยว. บทวา ทกกรการกาย ไดแก ดวยทกกรกรยา ททรงทามาตลอด ๖ ป. บทวา มโร ปาปมา ความวา ทชอวามาร เพราะทาเหลาสตวผปฏบต เพอกาวลวงวสยของตนใหตาย. ทชอวา ปาปมา เพราะประกอบสตวไวใน บาป หรอประกอบตนเองอยในบาป มารนนมชออน ๆ บาง มหลายชอ เปนตนวา กณหะ อธปต วสวตต อนตกะ นมจ ปมตตพนธ ดงนบาง. แตในพระสตรนระบไว ๒ ชอเทานน. บทวา อปสงกม ความวา มารคดวา พระสมณโคดมนบญญตวา เราเปนผหลดพนแลว จาเราาจกกลาวขอท พระสมณโคดมนนยงไมเปนผหลดพน ดงนแลว จงเขาไปเฝา. บทวา ตโปกมมา อปกกมม แปลวา หลกออกจากตบะกรรม ดวยบทวา อปรทโธ มารกลาววา ทานยงหางไกลจากทางแหงความหมดจด. บทวา อปร ตป ความวา ตบะอนเศราหมองทกระทาเพอประโยชนแกตะบะ อยางอนอก เปนอตตกลมถานโยค ประกอบตนใหลาบากเปลา. บทวา สพพ นตถาวห โหต ความวา รวาตบะทงหมดไมนาประโยชนมาใหเรา. บทวา ถยา รตตว ธมมน ความวา เหมอนถอเรอบนบกในปา. ทานอธบายวา


เปรยบเสมอนคนทงหลาย วางเรอไวบนบกในปา บรรทกสงของแลว เมอ มหาชนขนเรอแลวกจบถอ ยนมาขางน ยนไปขางโนน ความพยายามของ มหาชนนน ไมทาเรอใหเขยอนไปแมเพยงนวหนง สองนว กพงไรประโยชน ไมนาประโยชนมาให ขอนน ฉนใด ขอน กฉนนนเหมอนกน เรารวา ตบะ อน ๆ ทงหมด ยอมเปนตบะทไมนาประโยชนมาให จงสละเสย. ครนทรงละตบะอยางอน ๆ นนแลว บดน เมอจะทรงแสดงทางท เกดเปนพระพทธเจา จงตรสวา สล เปนตน. ในคาวา สล เปนตนนน ทรงถอเอาสมมาวาจา สมมากมมนตะ และสมมาอาชวะ ดวยคาวา สล ทรง ถอเอาสมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ ดวยสมาธ ทรงถอเอาสมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ ดวยปญญา. บทวา มคค โพธาย ภาวย ไดแก ทรงเจรญ อรยมรรคมองค ๘ น เพอตรสร. กในคาน บทวา โพธาย ไดแก เพอ มรรค เหมอนอยางวา คนทงหลายตมขาวตมอยางเดยว กเพอขาวตม ปงขนม อยางเดยว กเพอขนม ไมทากจไรๆ อยางอน ฉนใด บคคลเจรญมรรค อยางเดยว กเพอมรรค ฉนนน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา มคค โพธาย ภาวย ดงน. บทวา ปรม สทธ ไดแก พระอรหต. บทวา นหโต ไดแก ทานถกเราตถาคต ขจดออกไป คอทาใหพายแพไปแลว. จบอรรถกถาตโปรกรรมสตรท ๑


๒. นาคสตร มารแปลงเพศเปนพระยาชาง [๔๑๙] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาไดตรสรแลวใหม ๆ ประทบอยทตนไม อชปาลนโครธ ใกลฝงแมนาเนรญชรา ณ อรเวลาประเทศ สมยนน พระ- ผมพระภาคเจาประทบนงกลางแจง ในราตรอนมดสนท และฝนลงเมด ประปรายอย. [๔๒๐] ครงนน มารผมบาปประสงคจะใหเกดความกลว ความ ครนคราม ขนลกขนพองแกพระผมพระภาคเจา จงเนรมตเพศเปนพระยาชาง ใหญ เขาไปใกลพระผมพระภาคเจา พระยาชางนนมศรษะเหมอนกบกอนหน ใหญสดา งาทงสองของมนเหมอนเงนบรสทธ งวงเหมอนงอนไถใหญ. [๒๑] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นมารผมบาป ดงน แลวไดตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา ทานจาแลงเพศทงทงามและไมงาม ทองเทยวอยตลอดกาล อนยดยาวนาน มารผมบาปเอย ไมพอททานจะตองจาแลง เพศอยางนนเลย ดกอนมารผกระทาซง ทสด ตวทานเปนผทเรากาจดเสยแลว. ครงนน มารผมบาปเปนทกขเสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรงรจก เรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง.


อรรถกถานาคสตร พงทราบวนจฉยในนาคสตรท ๒ ตอไป :- บทวา สตตนธการตมสาย ไดแก ในราตรมดมาก คอมดมองค ๔ ทกระทาใหเปนประหนงคนตาบอด. บทวา อชโฌกาเส นสนโน โหต ความวา เสดจออกจากพระคนธกฎ วางจวรผนใหญไวบนพระเศยร ประทบ นงกาหนดความเพยรบนแผนหน ทายทจงกรม. ถามวา มรรคทพระตถาคคยงไมเจรญ กเลสทยงไมไดละ อกปปธรรม ทยงไมแทงตลอด หรอนโรธทยงไมทาใหแจงของพระตถาคต ไมมเลยมใช หรอ เพราะเหตไร จงไดทรงกระทาอยางนน. ตอบวา พระศาสดาทรง พจารณาเหนประโยชนดงขอชาง [บงคบชาง] สาหรบกลบตรทงหลายในอนาคต วา กลบตรทงหลายในอนาคตกาล ราลกถงทางทเราตถาคคดาเนนไปแลว สาคญถงทอยซงควรอยกลางแจง จกกระทากรรมคอความเพยร จงไดทรง กระทาดงนน. บทวา มหา แปลวา ใหญ. บทวา อรฏโก แปลวา ดา. บทวา มณ ไดแก หน. บทวา เอวมสส สส โหต ความวา ศรษะ ของชางนน กเปนอยางนน คอ เสมอนหนกอนใหญสดาขนาดเทาเรอนยอด. ดวยบทวา สภาสภ พระผมพระภาคเจาตรสวา กทานทองเทยวอย ตลอดกาลยาวนาน มาแปลงเพศทงดและไมด. อกนยหนง. บทวา สสร แปลวา ทองเทยวมา. บทวา ทฆมทธาน ไดแก ตลอดทางไกลตงแตถน ของทาววสวตด จนถงตาบลอรเวลาและตลอดกาลนาน กลาวคอสมยทรง


บาเพญทกกรกรยาตลอด ๖ ป กอนตรสร. บทวา วณณ กตวา สภาสภ ความวา ทานแปลงเพศ ทงดและไมด มประการตาง ๆ มายงสานกเรา หลายครง. ไดยนวา ขนชอวา เพศนนไมมดอก. พระผมพระภาคเจาตรส อยางนนกบมาร กโดยเพศทมารไมเคยมายงสานกของพระผมพระภาคเจา เพอ ประสงคจะหลอกใหทรงหวาดกลว. บทวา อลนเต เตน ความวา ดกอน มาร ทานขวนขวายแสดงสงทนากลวนาจะพอกนท. จบอรรถกถานาคสตรท ๒


๓. สภสตร มารแปลงเพศเปนตาง ๆ [๔๒๒] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาไดตรสรแลวใหม ๆ ประทบ อยทตนไม อชปาลนโครธ ใกลฝงแมนาเนรญชรา ณ อรเวลาประเทศ สมยนน พระ- ผมพระภาคเจาประทบนงกลางแจงในราตรอนมดสนท. และฝนลงเมดประปราย อย. [๔๒๓] ครงนน มารผมบาปประสงคจะใหเกดความกลว ความ ครนคราม ขนลกขนพองแกพระผมพระภาคเจา จงเขาไปใกลพระผมพระ- ภาคเจาแลวแสดงเพศตาง ๆ หลากหลาย ทงทงามทงทไมงาม ในทไมไกล พระผมพระภาคเจา. [๔๒๔] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นมารผมบาป ดงน จงตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาทงหลายวา ทานจาแลงเพศทงทงามทงทไมงาม ทองเทยวอยตลอดกาล อนยดยาวนาน มารผมบาปเอย ไมพอททานจะตองจาแลง เพศอยางนนเลย ดกอนมารผกระทาซง ทสด ตวทานเปนผทาเรากาจดเสยไดแลว. และชนเหลาใดสารวมดแลว ดวย กาย ดวยวาจา และดวยใจ ชนเหลานน


ยอมไมตกอยในอานาจของมาร ชนเหลา นน ไมเดนตามหลงมาร. ครงนน มารผมบาปเปนทกขเสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรงรจก เรา พระสคตทรงรจกเรา จงไดอนตรธานไปในทนนเอง. อรรถกถาสภสตร พงทราบวนจฉยในสภสตรท ๓ ตอไป:- บทวา สสวตา แปลวาปดไวแลว. บทวา น เต มารวสานคา ความวา ดกอนมาร ชนเหลานนไมตกอยในอานาจของทานดอก. บทวา น เต มารสส ปจจค ความวา ชนเหลานนหาเปนพวกพองศษยอนเตวาสก ของทานผเปนมารไม. จบอรรถกถาสภสตรท ๓


๔. ปฐมปาสสตร วาดวยบวงของมาร [๔๒๕] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทปาอสปตนมฤคทายวน กรงพาราณส ณ ทนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเหลานนไดทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว. พระผมพระภาคเจาไดตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ความหลดพน อยางยอดเยยมเราบรรลแลว ความหลดพนอยางยอดเยยม เรากระทาใหแจง แลว เพราะการกระทาไวในใจโดยแยบคาย เพราะการตงความเพยรไวชอบ โดยแยบคาย ดกอนภกษทงหลาย แมเธอทงหลายกจงบรรลซงความหลดพน อยางยอดเยยม จงกระทาใหแจงซงความหลดพนอยางยอดเยยม เพราะการ กระทาไวในใจโดยแยบคาย เพราะการตงความเพยรไวชอบโดยแยบคายเถด. [๔๒๖] ครงนน มารผมบาปไดเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา แลว ไดทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ทานเปนผทถกเราผกไวแลวดวยบวง ของมารทงทเปนของทพย ทงทเปนของ มนษย ทานเปนผทถกเราผกไวแลวดวย เครองผกของมาร ดกอนสมณะ ทานจก ไมพนเราไปได.


[๔๒๗] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นมารผมบาป จงไดตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา เราเปนผพนแลวจากบวงของมาร ทงทเปนของทพย ทงทเปนของมนษย เราเปนผพนแลวจากเครองผกของมาร ดกอนมารผกระทาซงความพนาศ ทาน เปนผทเรากาจดเสยแลว. ครงนน มารผมบาปเปนทกขเสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรงรจก เรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง.


อรรถกถาปฐมปาสสตร พงทราบวนจฉยในปฐมปาสสตรท ๔ ตอไป :- บทวา โยนโสมนสการา ไดแก เพราะกระทาไวในใจโดยอบาย. บทวา โยนโสสมมปปธานา ไดแก เพราะความเพยรโดยอบาย เพราะความ เพยรโดยเหต. บทวา วมตต ไดแก วมตตทสมปยทดวยอรหตผล. บทวา อชฌภาส ความวา มารคดวา พระสมณโคดมน ทาความเพยร แมตนเองบรรลพระอรหตแลวกไมสะใจ บดนกทาความอตสาหะใหคนอน ๆ วา พวกทานจงพากนบรรลพระอรหต จาเราจกกาจดเธอเสย ดงน จงได กลาวอยางนน. บทวา มารปาเสน ไดแก บวงกเลส. ดวยบทวา เย ทพพา เย จ มานสา มารกลาววา ชอวาบวงมารเหลาใด กลาวคอ กามคณทเปนทพย และกลาวคอกามคณทเปนของมนษยมอย ทานถกบวงมารเหลานน ผกไวแลว. บทวา มารพนธนพนโธ แปลวา ถกบวงมารผกไว หรอตดบวงมาร. บทวา น เม สมณ โมกขส ความวา ดกอนสมณะ ทานจกไมหลดพน จากวสยของเราไปได. จบอรรถกถาปฐมปาสสตรท ๔


๕. ทตยปาสสตร พระพทธเจาตรสการพนจากบวงมาร [๔๒๘] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทปาอสปตนมฤคทายวน กรง พาราณส ณ ทนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษ ทงหลาย. ภกษเหลานนไดทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว. พระผมพระภาคเจาไดตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เราพนแลวจาก บวงทงปวงทงทเปนของทพย ทงทเปนของมนษย ดกอนภกษทงหลาย แม เธอทงหลายกพนแลวจากบวงทงปวง ทงทเปนของทพย ทงทเปนของมนษย ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงเทยวจารกไปเพอประโยชนเกอกลแกชนหม มาก เพอความสขแกชนหมมาก เพออนเคราะหโลก เพอประโยชน เพอ เกอกล เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย เธอทงหลายอยาไดไปทาง เดยวกน ๒ รป ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงแสดงธรรม งามในเบอง ตน งามในทามกลาง งามในทสด จงประกาศพรหมจรรย พรอมทงอรรถ พรอมทงพยญชนะ. บรสทธบรบรณสนเชง สตวทงหลายผมธลในจกษนอย มอย เพราะไมไดฟงธรรมยอมเสอมเสย ผรทวถงซงธรรมยงจกม ดกอน ภกษทงหลาย แมเรากจกไปยงอรเวลาเสนานคม เพอแสดงธรรม. [๔๒๙] ครงนน มารผมบาปเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาแลวไดทล พระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา


ทานเปนผทถกเราผกไวแลวดวยบวง ทงปวง ทงทเปนของทพยทงทเปนของ มนษย ทานเปนผทถกเราผกไวแลว ดวย เครองพนธนาการอนใหญ ดกอนสมณะ ทานจกไมพนเราไปได. [๔๓๐] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นมารผมบาปจง ไดตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา เราเปนผพนแลวจากบวงทงปวง ทง ทเปนของทพย ทงทเปนของมนษย เรา เปนผพนแลวจากเครองพนธนาการอน ใหญ ดกอนมารผกระทาซงความพนาศ ทานเปนผทเรากาจดเสยแลว ครงนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรง รจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไป ณ ทนนเอง.


อรรถกถาทตยปาสสตร พงทราบวนจฉยในทตยปาสสตรท ๕ ตอไป:- บทวา มตตาห แปลวา เราพนแลว. สตรตนตรสภายในพรรษา สวนสตรน ตรสในเวลาปวารณาออกพรรษาแลว. บทวา จารก ไดแก จารกไปตามลาดบ. ตรสวา พวกเธอจงจารกไปวนละหนงโยชนเปนอยางยง. บทวา มา เอเกน เทว แปลวา อยาไปทางเดยวกน ๒ รป. ดวยวา เมอ ไปทางเดยวกน ๒ รป เมอรปหนงกลาวธรรม อกรปหนง กจาตองยนนง เพราะฉะนน จงตรสอยางน. บทวา กลยาณ ในบทวา อาทกลยาณ เปนตน แปลวา ด เจรญ ในเบองตน ในทามกลางและในทสดกเหมอนกน กชอวา เบองตนทามกลาง และทสดนม ๒ คอ ศาสนาและเทศนา. ใน ๒ อยางนน ศล เปนเบองตน ของศาสนา สมถวปสสนาและมรรคเปนทามกลาง ผลนพพานเปนทสด. อก นยหนง ศล และสมาธเปนเบองตน วปสสนาและมรรคเปนทามกลาง ผล นพพานเปนทสด อกนยหนง ศลสมาธวปสสนา เปนเบองตน มรรคเปนทามกลาง ผลนพพานเปนทสด. สวนเทศนา สาหรบคาถา ๔ บทกอน บทท ๑ เปน เบองตน บทท ๒-๓ เปนทามกลาง บทท ๔ เปนทสด สาหรบ ๕ บท หรอ ๖ บท บทแรกเปนเบองตน บทสดทายเปนทสด ทเหลอเปนทามกลาง. สาหรบพระสตรมอนสนธเดยว คานทานเรมตนเปนเบองตน. คานคมลงทาย วา อทมโวจ เปนทสด คาทเหลอเปนทามกลาง. สาหรบพระสตรทมอนสนธ มาก แมจะมากตรงกลาง กจดเปนอนสนธเดยวเทานน คานทานเปนเบองตน คาลงทายวา อทมโวจ เปนทสด.


บทวา สาตถ ไดแก แสดงใหพรอมอรรถ. บทวา สพยชน ไดแก จงแสดงใหบรบรณดวยพยญชนะและบท. บทวา เกวลปรปณณ แปลวา บรบรณสนเชง. บทวา ปรสทธ ไดแก ปราศจากอปกเลส. บทวา พรหมจรย ไดแก ศาสนาพรหมจรรยทสงเคราะหดวยสกขา ๓. บทวา ปกาเสถ ไดแก กระทาใหแจง. บทวา อปปรชกขชาตกา ไดแกมสภาพธล คอกเลสนอย ใน จกษคอปญญา อธบายวา เหลาสตวทสามารถบรรลพระอรหต เมอจบคาถา ๔ บท ประหนงปดไวดวยมานผาเนอละเอยด มอย. บทวา อสสวนตา แปลวา เพราะไมไดฟงธรรม. บทวา ปรหายนต ไดแก ยอมเสอมจากธรรม โดย ไมเสอมจากลาภ. บทวา เสนานคโม ไดแก หมบานทตงอยในโอกาสทตง กองทพของเหลามนษยตนกป อกนยหนง ไดแก หมบานเสนานคมของ . บดานางสชาดา. บทวา เตนปสงกมสสาม ความวา เราสงพวกเธอไป ใหสรางสถานทมบรเวณเปนตน ถกพวกอปฏฐากเปนตน บาเรออยหามได. แตเราครนแสดงยมกปาฏหารย ๑,๕๐๐ แกชฏลสามพนองแลวเขาไปกเพอ แสดงธรรมอยางเดยว. บทวา อปสงกม ความวา มารคดวา พระสมณ โคดมน สงพระภกษ ๖๐ รปไปดวยกลาววา พวกเธออยาไปทางเดยวกน ๒ รป จงแสดงธรรม ประหนงทาการรบใหญ กเมอพระสมณโคดมนแมองค เดยวแสดงธรรมอย เรายงไมมความสบายใจเลย เมอภกษเปนอนมากแสดง อยอยางน เราจกมความสบายใจไดแคไหนเลา จาเราจกหามกน พระสมณโคดม นนเสย ดงนแลวจงเขาไปเฝา. จบอรรถกถาทตยปาสสตรท ๕


๖. สปปสตร มารนรมตเพศเปนพระยาง [๔๓๑] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเวฬวนอนเปน สถานทพระราชทานเหยอแกกระแต กรงราชคฤห. สมยนน พระผมพระภาคเจาไดประทบนงกลางแจงในราตรอนมดสนท ทงฝนกลงเมดประปรายอย. [๔๓๒] ครงนน มารผมบาปประสงคจะใหเกดความกลว ความ ครนคราม ขนลกขนพองแกพระผมพระภาคเจา จงนรมตเพศเปนพระยางใหญ เขาไปใกลพระผมพระภาคเจาถงทประทบ กายของพระยางนนเปนเหมอนเรอ ลาใหญทขดดวยซงทงตน พงพานของมนเปนเหมอนเสอลาแพนผนใหญ สาหรบ ปตากแปงของนกผลตสรา นยนตาของมนเปนเหมอนถาดสารดขนาด ใหญของพระเจาโกศล ลนของมนแลบออกจากปากเหมอนสายฟาแลบ ขณะ เมฆกาลงกระหม เสยงหายใจเขาออกของมน เหมอนเสยงสบชางทองทกาลง พนลมอยฉะนน. [๔๓๓] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นมารผมบาป ดงน จงไดตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาทงหลายวา มนใดเสพเรอนวางเปลาเพออยอาศย มนนนสารวมตนแลว สละความอาลยใน อตภาพนนเทยวไป เพราะการสละความ อาลยในอตภาพแลวเทยวไปนน เหมาะสม แกมนเชนนน.


สตวทสญจรไปมากมาก สงทนากลว กมา อนง เหลอบยง และสตวเลอยคลาน กชกชม (แต) มหามนผอยในเรอนวาง- เปลา ยอมไมทาแมแตขนใหไหว เพราะ สงทนากลวเหลานน. ถงแมทองฟาจะแตก แผนดนจะไหว สตวทงหลายพงสะดงกลวกนหมดกตามท แมถงวาหอกจะจออยทอกกตามเถด พระ- พทธเจาทงหลายยอมไมทรงปองกนเพราะ อปธ (คอขนธ) ทงหลาย. ครงนน มารผมบาป เปนทกขเสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรง รจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง.


อรรถกถาสปปสตร พงทราบวนจฉยในสปปสตรท ๖ ตอไป :- บทวา โสณฑกา กลช ไดแก เสอลาแพน สาหรบเกลยแปง ของพวกทาสรา. บทวา โกสลกา กสจาฏ ไดแก ภาชนะใสของเสวยขนาด ลอรถ ของพระเจาโกศล. บทวา คฬคฬายนเต ไดแก ออกเสยงดง บทวา กมมารคคครยา ไดแก สบเตาไฟของชางทอง. บทวา ธมมานาย ไดแก ใหเตมดวยลมในกระสอบหนง. บทวา อต วทตวา ความวา มารคดวา พระสมณโคดม ประกอบความเพยรเนอง ๆ นงเปนสข จาเราจกกระทบ กระเทยมเขาด แลวเนรมตอตภาพมประการดงกลาวแลวจงเดนดอม ๆ ณ ททรงทาความเพยร พระผมพระภาคเจาทรงเหนดวยแสงฟาแลบ ทรงนกวา สตว ผนเปนใครกนหนอ กทรงทราบวา ผนเปนมาร ดงน บทวา ส เคหาน แปลวา เรอนวาง. บทวา เสยยา ความวา ผใดเสพเรอนวางทงหลาย เพอจะนอน คอเพอตองการอยางนวา เราจกยน จกเดน จกนง จกนอน. บทวา โส มน อตตสโต ความวา พทธมนใด สารวมตวแลว เพราะไมมการคะนองมอและเทา. บทวา โวสสชช จเรยย ตตถ โส ความวา พทธมนนน สละความอาลยเยอใยใน อตภาพนน พงจารกไป. บทวา ปฏรป ห ตถาวธสส ต ความวา ความสละความเยอใยในอตภาพนนจารกไป ของพทธมน ผเชนนน คอผดารง อยอยางนน กเหมาะ กชอบ กสมควร. บทวา จรกา ไดแก สตวผสญจรไปมสหะและเสอเปนตน . บทวา เภรวา ไดแก สภาพทนากลว ทงมวญญาณและไมมวญญาณ บรรดาสภาพ


ทนากลวเหลานน สตวมสหะ และเสอเปนตน ชอวา. สภาพทนากลวมวญญาณ ตอไมและจอมปลวกเปนตน ในเวลากลางคน ชอวา สภาพทนากลวไมมวญญาณ เปนความจรง สภาพทนากลวแมเหลานน ยอมปรากฏเปนประหนงยกษใน เวลานน เชอกและเถาวลยเปนตน กปรากฏประหนงง. บทวา ตตถ ความวา พทธมน เขาไปสเรอนวาง ไมทาอาการแมเพยงขนลก ในสภาพทนากลว เหลานน. บดน พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงการกาหนดสงทมใชฐานะ จงตรสวา นภ ผเลยย เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ผเลยย ไดแก ทองฟาจะพงแตกเปนรว ๆ ประหนงตนกา. บทวา จเลยย ไดแก แผนดน จะพงไหว เหมอนหยาดนาบนใบบวทตองลม. บทวา สลลมป เจ อรสก ปสเสยย ความวา แมวาคนทงหลาย จะพงจอหอกและหลาวอนคมไว ตรงอก. บทวา อปธส ไดแก ในเพราะอปธ คอขนธทงหลาย. บทวา ตาณ น กโรนต ความวา คนทงหลาย เมอเขาจอหลาวอนคมไวตรงอก กหนเขาระหวางทกาบงและภายในกระทอมเปนตน เพราะความกลว ชอวา กระทาการปองกน. แตพระพทธะทงหลาย ไมกระทาการปองกนเหนปานนน เพราะทานเพกถอนความกลวหมดทกอยางแลว. จบอรรถกถาสปปสตรท ๖


๗. สปปตสตร วาดวยสาเรจสหไสยาสน [๔๓๔] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเวฬวน อน เปนสถานทพระราชทานเหยอแกกระแต กรงราชคฤห. ครงนน พระผมพระภาคเจาเสดจจงกรมอยกลางแจงเกอบตลอดราตร ในเวลาใกลรง ทรงลางพระบาทแลวเสดจเขาพระวหารทรงสาเรจสหไสยาสน โดยพระปรศวเบองขวา ทรงเหลอมพระบาทดวยพระบาท ทรงมพระสต- สมปชญญะ ทรงทาความหมายในอนจะเสดจลกขนไวในพระทย. [๔๓๕] ครงนน มารผมบาปไดเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา แลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาดวยพระคาถาวา ทานหลบหรอ ทานหลบเสย ทาไมนะ ทานหลบเปนตายเทยวหรอน ทานหลบโดยสาคญวา เรอนวางเปลา กระนนหรอ เมอตะวนโดงแลว ทานยง จะหลบอยหรอน. [๔๓๖] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นมารผมบาป จงไดตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา พระพทธเจาซงไมมตณหาดจขาย อนซานไปในอารมณตาง ๆ สาหรบจะนา ไปสภพไหน ๆ ยอมบรรทมหลบ เพราะ


ความสนไปแหงอปธทงปวง กงการอะไร ของทานในเรองนเลามารเอย. ครงนน มารผมบาป เปนทกข เสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรงรจก เรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง. อรรถกถาสปปตสตร พงทราบวนจฉยในสปปตสตรท ๗ ตอไป :- บทวา ปาเท ปกขาเลตวา ไดแก ทรงลางพระบาทเพอใหยดถอ ธรรมเนยมไว. กผงธล ยอมไมตดในพระสรระของพระพทธะทงหลาย. แม แตนากกลงไปเหมอนนาทใสในใบบว. อกนยหนง การลางเทาในทลางเทาเขา บาน เปนธรรมเนยมของนกบวชทงหลาย ธรรมดาพระพทธะทงหลาย ชอวา ไมทรงทาลายธรรมเนยมในขอนน กพระพทธะทงหลาย ตงอยในหวขอแหง ธรรมเนยมยอมลางพระบาท. จรงอย ถาพระตถาคต ไมพงสรงนาไมลาง พระบาทไซร คนทงหลายกจะพงพดวา ผนไมใชมนษย เพราะฉะนน พระ ผมพระภาคเจา ไมทรงละเลยกรยาของมนษย จงทรงลางพระบาท. บทวา สโต สมปชาโน ไดแกทรงประกอบดวยสตสมชญญะ ทกาหนดเอาความ หลบเปนอารมณ. ดวยบทวา อปสงกม ทานกลาววา มารคดวา พระสมณ โคดม ทรงจงกรมในทแจงตลอดคนยงรง แลวเขาพระคนธกฏ บรรทม คง จกบรรทมเปนสขอยางเหลอเกน จาเราจกแกลงเธอ แลวจงไปเฝา. ดวยบทวา ก โสปปส มารกลาววา ทานหลบหรอ การหลบของ ทานนเปนอยางไร. บทวา ก น โสปปส ไดแก เพราะเหตไร ทานจง


หลบ. บทวา ทพภโต วย ไดแก หลบเหมอนตาย และหลบเหมอนสลบ. ดวยบทวา สมคาร มารกลาววาทานหลบดวยคดวา เราไดเรอนวางแลว หรอ. บทวา สรเย อคคเต ความวา เมอตะวนโดงแลว กบดน ภกษทง หลาย กาลงกวาด ตงนาฉนเตรยมตวไปภกขาจาร เหตไร ทานจงยงนอนอย เลา. บทวา ชาลน ความวา ตณหา ชอวา ดจขาย โดยขายอนเปนสวน ของตน ซงครอบงาภพทงสาม ตามนยทวา ซงวาตณหาวจรต ๑๘ เพราะ อาศยอายตนะภายในเปนตน. บทวา วสตตกา ไดแก ตณหาทชอวาซานไป เพราะซานไปในอารมณมรปเปนตนในภพนน ๆ เพราะมรากเปนพษและ เพราะบรโภคเปนพษ. บทวา กหจ เนตเว ไดแก เพอนาไปในทไหน ๆ. บทวา สพพปธน ปรกขยา ไดแก เพราะสนอปธทงหมด ตางโดยเปน ขนธ กเลส อภสงขารและกามคณ. บทวา ก ตเวตถ มาร ความวา ด กอนมาร ประโยชนอะไรของทานในเรองนเลา เหตไร ทานจงเลาะรมรว ตเตยน เหมอนแมลงวนตวเลก ๆ ไมอาจซอนตวอยในขาวตมทรอน ๆ ได. จบอรรถกถาสปปตสตรท ๗


๘. นนทนสตร วาดวยเหตเศราโศกของนรชน [๔๓๗] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน:- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. [๔๓๘] ครงนน มารผมบาปไดเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาแลวได กลาวคาถานในสานก พระผมพระภาคเจาวา คนมบตร ยอมเพลดเพลนเพราะ บตร คนมโคกยอมเพลดเพลนเพราะโค ฉนนนเหมอนกน อปธทงหลายนนแล เปนเครองเพลดเพลนของนรชน เพราะ คนทไมมอปธหาเพลดเพลนไม. [๔๓๙] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นมารผมบาป จงไดตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา คนมบตร ยอมเศราโศกเพราะบตร คนมโคกยอมเศราโศกเพราะโค ฉนนน เหมอนกน อปธทงหลายนนแล เปนเหต เศราโศกของนรชน เพราะคนทไมมอปธ หาเศราโศกไม.


ครงนนแล มารผมบาป เปนทกข เสยใจวา พระผมพระภาค เจา ทรงรจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง.

อรรถกถา นนทนสตรท ๘ มเนอความกลาวไวในเทวตาสงยตทงนน.


๙. ปฐมอายสตร วาดวยอายนอย [๔๔๐] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเวฬวน อน เปนสถานทพระราชทานเหยอแกกระแต กรงราชคฤห. ณ ทนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษ ทงหลาย ดงน. ภกษเหลานนทลรบพระดารสพระผมพระภาคเจาแลว. พระผมพระภาคเจาไดตรสวา ดกอนภกษทงหลาย อายของมนษยทง หลายนนอยนก จาตองไปสสมปรายภพ ควรทากศล ควรประพฤตพรหมจรรย สตวผเกดมาแลวจะไมตายไมม ดกอนภกษทงหลาย คนทเปนอยนาน ยอม เปนอยไดเพยงรอยป หรอจะอยเกนไปไดบาง กมนอย. [๔๔๑] ครงนน มารผมบาปไดเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา แลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา อายของมนษยทงหลายยนยาว คนด ไมควรดหมนอายนนเลย ควรประพฤตดจ เดกออนทเอาแตกนนม ฉะนน ไมมมจจ- มาดอก. [๔๔๒] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นมารผมบาป จงไดตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา อายของมนษยทงหลายนอย คนด ควรดหมนอายนนเสย ควรประพฤตดจคน


ทถกไฟไหมศรษะ ฉะนน การทมจจไมเมา จะไมมเลย. ครงนน มารผมบาป เปนทกขเสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรงรจก เรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนแล. อรรถกถาปฐมอายสตร พงทราบวนจฉยในปฐมอายสตรท ๙ ตอไป :- บทวา อปป วา ภยโรย ความวา คนเมอเปนอยเกนกไมอาจเปน อยเกน ๑๐๐ ป คอเปนอย ๕๐ ปบาง ๖๐ ปบาง. บทวา อชฌภาส ความ วา มารคดวา พระสมณโคดมกลาววา อายของเหลามนษยนอย จาเราจก กลาววา อายนนยนยาวจงพดขมเพราะเปนผชอบขดคอ. บทวา น น หเฬ ไดแก ไมพงดหมนอายนนวาอายนนอย. บทวา ขรมตโตว ความวา เปรยบเหมอนเดกออนนอนหงายดมนม นอนบนเบาะ กลบไปเหมอนไมรสกตว บคคลยอมไมคดวา อายของใครนอย หรอยนยาว. คนดกคดอยางนน. บทวา จเรยยาทตตสโสว ไดแก รวาอายนอย พง ประพฤตตวเหมอนคนมศรษะถกไฟไหม. จบอรรถกถาปฐมอายสตรท ๙


๑๐. ทตยอายสตร วาดวยอายสนไป [๔๙๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเวฬ- วน อนเปนสถานทพระราชทานเหยอแกกระแต. กรงราชคฤห. ณ ทนน พระผมพระภาคเจาไดตรสขอนวา ดกอนภกษทงหลาย อายของมนษยทงหลายนนอยนก จาตองไปสมปรายภพ ควรทากศล ควร ประพฤตพรหมจรรย สตวผเกดแลวจะไมตายไมมเลย ดกอนภกษทงหลาย คน ทเปนอยนาน ยอมเปนอยไดเพยงรอยป หรอทเกนขนไปกนอย ดงน. [๔๔๔] ครงนน มารผมบาป ไดเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา วนคนยอมไมผานพนไป ชวตยอม ไมสนเขา อายของสตวทงหลาย ยอม ดาเนนตามไป ดจกงจรตามทบรถไป ฉะนน. [๔๔๕] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นมารผมบาป จง ไดตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา วนคนยอมผานพนไป ชวตยอมสน เขา อายของสตวทงหลายยอมสนไป ดจนาแหงแมนานอย ฉะนน.


ครงนน มารผมบาป เปนทกขเสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรง รจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนแล. จบทตยอายสตร จบ ปฐมวรรคท ๑ อรรถกถาทตยอายสตรท ๑๐ พงทราบวนจฉยในทตยอายสตท ๑๐ บทวา เนมว รถกพพร ความวา รถทแลนไปทงวน กงลอกแลน ตามไป ไมละทบรถ ฉนใด อายกแลนไปตามฉนนน. จบอรรถกถาทตยอายสตรท ๑๐ จบปฐมวรรคท ๑

รวมพระสตรในปฐมวรรคนม ๑๐ สตร คอ ๑. ตโปกรรมสตร ๒. นาคสตร ๓. สภสตร ๔. ปฐมปาสสตร ๕. ทตยปาสสตร ๖. สปปสตร ๗. สปปตสตร ๘. นนทนสตร ๙. ปฐมอายสตร ๑๐. ทตยอายสตร พรอมทงอรรถกถา.


ทตยวรรคท ๒ ๑. ปาสาณสตร มารกลงศลาขพระพทธเจา [๔๔๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ ภเขาคชฌกฏ กรงราชคฤห. กสมยนนแล พระผมพระภาคเจาประทบนงในทแจว ในเวลากลางคน เดอนมด และฝนกาลงตกประปรายอย. [๔๔๗] ครงนนแล มารผมบาปตองการจะยงความกลว ความ หวาดเสยว ขนพองสยองเกลา ใหเกดขนแกพระผมพระภาคเจา จงเขาไป ณ ทพระผมพระภาคเจาประทบ อย ครนแลว กลงศลากอนใหญ ๆ ไปใกล พระผมพระภาคเจา. [๔๔๘] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นมารผมบาป จงตรสสาทบกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา แมถงวาทานจะพงกลงภเขาคชฌกฏ หมดทงสน ความหวนไหวกจะไมมแก พระพทธเจาทงหลายผหลดพนแลวโดย ชอบแนแท. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกขเสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรง รจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดหายไปในทนนเอง.


ทตยวรรคท ๒ อรรถกถาปาสาณสตร พงทราบวนจฉยในปาสาณสตรท ๑ วรรคท ๒ ตอไป :- บทวา นสนโน ไดแก ประทบนง กาหนดความเพยรตามนยท กลาวไวแลวในสตรตน ๆ นนแล. แมมารกรวา พระผมพระภาคเจานน ประทบนงสบาย จงเขาไปเฝาดวยหมายจะแกลง. บทวา ปคคเฬส ความวา มารยนทหลงเขา แงะกอนหน กอนหนทงหลายกตกกระทบกน ไมขาดสาย. บทวา เกวล แปลวา ทงสน. แมทงหมดกเปนไวพจนของคาวา เกวล นนนนแล. จบอรรถกถาปาสาณสตรท ๑


๒. สหสตร วาดวยบนลอสหนาท [๔๔๙] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหาร- เชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. กสมยนนแล พระองคแวดลอมดวยบรษทหมใหญ ทรงแสดงธรรม อย. ครงนนแล มารผมบาปไดมความคดเหนอยางนวา พระสมณโคดม นแล แวดลอมดวยบรษทหมใหญ แสดงธรรมอย ถากระไร เราพงเขาไปใกล ณ ทพระสมณโคดมประทบอย. เพราะประสงคจะยงปญญาจกษใหพนาศ. [๔๕๐] ลาดบนน มารผมบาปเขาไปใกลพระผมพระภาคเขาถง ประทบ ครนแลว กลาวกะพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ทานเปนผองอาจในบรษท บนลอ สหนาท ดจราชสห ฉะนนหรอ กผทพอ จะตอสทานยงม ทานเขาใจวาเปนผชนะ แลวหรอ. [๔๕๑] พระผมพระภาคเจา ตรสตอบดวยพระคาถาวา ตถาคตเปนมหาวรบรษ องอาจใน บรษท บรรลทสพลญาณ ขามตณหา อนเปนเหตของในโลกเสยได บนลออย โดยแท.


ครงนนแล มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรง รจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดหายไปในทนนเอง. อรรถกถาสหสตร พงทราบวนจฉยในสหสตรท ๒ ตอไป :- บทวา วจกขกมมาย ไดแก เพอประสงคจะทาปญญาจกษของ บรษทใหเสย. แตมารนน ไมอาจทาปญญาจกษของพระพทธะทงหลายใหเสยได ไดแตประกาศหรอสาแดงอารมณทนากลวแกบรษท. บทวา วชตาว น มส ความวา ทานยงสาคญวา เราเปนผชนะอยหรอหนอ ทานอยาสาคญ อยางน ความชนะของทานไมมดอก. บทวา ปรสาส ไดแก ในบรษท ๘. บทวา พลปปตตา ไดแก ผบรรลทศพลญาณ. จบอรรถกถาสหสตรท ๒


๓. สกลกสตร วาดวยถกสะเกดหน [๔๕๒] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ มททกจฉมคทายวน กรงราชคฤห. กโดยสมยนนแล พระบาทของพระผมพระภาคเจาถกสะเกดหนเจาะ แลว ไดยนวา เวทนาทงหลาย อนยง เปนไปในพระสรระ เปนทกข แรงกลา เผดรอน ไมเปนทยนด ไมเปนทพอพระทย ยอมเปนไปแดพระผมพระภาคเจา พระองคมพระสตสมปชญญะอดกลนซงเวทนาเหลานน ไมกระสบกระสาย. ลาดบ นน พระผมพระภาคเจารบสงใหปผาสงฆาฏเปน ๘ ชน แลว สาเรจสหไสยา โดยพระปรศวเบองขวา พระบาทซายเหลอมพระบาทขวา ม พระสตสมปชญญะ. [๔๕๓] ครงนนแล มารผมบาปเขาไปหาพระองคถงทประทบ แลว ทลถามพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ทานนอนดวยความเขลา หรอมวเมา คดกาพยกลอนอย ประโยชนทงหลาย ของทานไมมมา ทานอย ณ ทนอนทนง อนสงดแตผเดยว ตงหนานอนหลบ น อะไร ทานหลบทเดยวหรอ.


[๔๕๔] พระผมพระภาคเจาจงตรสตอบวา เราไมไดนอนดวยความเขลา ทง มไดมวเมาคดกาพยกลอนอย เราบรรล ประโยชนแลวปราศจากความโศก อย ทนอนทนง อนสงดแตผเดยว นอนราพง ดวยความเอนดในสตวทงปวง. ลกศรเขา ไปในอกของชนเหลาใด เสยบหทยให ลมหลงอย แมชนเหลานนในโลกน ผม ลกศรเสยบอกอย ยงไดความหลบ เราผ ปราศจากลกศรแลว ไฉนจะไมหลบเลา. เราเดนทางไปในทางทมราชสหเปนตน มไดหวาดหวน ถงหลบในทเชนนนก มไดกลวเกรง กลางคนและกลางวน ยอม ไมทาใหเราเดอดรอน เรายอมไมพบเหน ความเสอมอะไร ๆ ในโลก ฉะนน เราผ มความเอนดในสตวทงปวงจงนอนหลบ. ครงนนแล มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรง รจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดหายไปในทนนเอง.


อรรถกถาสกลกสตร พงทราบวนจฉยในสกลกสตรท ๓ ตอไป :- บทวา มนทยา น เสส ไดแก ทานนอนดวยความเขลา ดวย ความลมหลง. บทวา อทาห กาเวยยมตโต ไดแก กหรอวา ทานนอน เหมอนอยางกว นอนครนคดคาทจะพงกลาว หมกมนดวยเหตทจะพงแตงนน. บทวา สมปจรา แปลวา มาก. บทวา กมท โสปปเสว ไดแก เหตไร ทานจงหลบอยางนเลา. บทวา อตถ สเมจจ ไดแก มาถงพรอม คอบรรล ประโยชนแลว ดวยวา เราไมมประโยชน [ความตองการ] วา ขนชอวา ผไม เกยวของ กวบตจากผเกยวของดงน. บทวา สลล ไดแกหอกแลลกศรอนคม. บทวา ชคค น สงเกม ความวา เราถงเดนทางกไมระแวง อยางคนบางคน เดนไปในทางสหะเปนตน กระแวง. บทวา นป เภม โสตต ความวา เราไมกลวจะหลบ อยางคนบางคน กลวจะหลบ ในทางสหะเปนตน. บทวา นานปตนต มา ม ความวา คนทงหลายไมเดอดรอนตามไปกะเรา อยาง เมออาจารยหรออนเตวาสกเกดไมสบาย อนเตวาสก มวแตเลาเรยนและสอบ ถามเสย คนวนลวงไป ๆ กเดอนรอนถง ดวยวา กจทยงไมเสรจไร ๆ ของ เราไมม. ดวยเหตนนนนแล พระผมพระภาคเจาจงตรสวา หาน น ปสสาม กหจ โลเก เราไมเหนความเสอมในโลกไหน ๆ. จบอรรถกถาสกลกสตรท ๓


๔. ปฏรปสตร วาดวยทรงตงอยในธรรมทควรสอน [๔๕๕] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ ศาลาหลงหนง ใน พราหมณคาม แควนโกศล. กโดยสมยนนแล พระผมพระภาคเจาแวดลอมดวยคฤหสถบรษท หมใหญทรงแสดงธรรมอย. ลาดบนน มารผมบาปไดมความคดขนวา พระสมณโคดมนแวดลอม ดวยคฤหสถบรษทหมใหญ ทรงแสดงธรรมอย ถากระไร เราพงเขาไปหาพระ- สมณโคดมถงทประทบ เพราะประสงคจะยงปญญาจกษใหพนาศ. [๔๕๖] ลาดบนน มารผมบาปเขาไปหาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ครนแลว จงทลถามพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ทานพราสอนผอนดวยสงใด สงนน ไมสมควรแกทาน เมอทานกลาวถงธรรม นน อยาไดของอยในความยนดยนราย [๔๕๗] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา พระสมพทธเจามปกตอนเคราะห ดวยจตอนเกอกล ทรงพราสอนผอนดวย สงใด ตถาคตมจตหลดพนจากความยนด ยนรายในสงนนแลว. ครงนนแล มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรง รจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดหายไปในทนนนนเอง.


อรรถกถาปฏรปสตร พงทราบวนจฉยในปฏรปสตรท ๔ ตอไป :- บทวา อนโรธวโรเธส ไดแก ในความยนดยนราย. บทวา มา สชชตถ ตทาจร ไดแก อยามวยดการกลาวธรรมตดอยเลย. ดวยวา เมอ ทานกลาวธรรมกถาอย คนบางพวกถวายสาธการ กเกดความยนดในคนพวก นน คนบางพวกฟงไมเคารพ กเกดความยนรายในคนพวกนน ดงนน พระธรรมกถก ชอวา ของอยในความยนดยนราย ขอทานอยาของอยางนนแล มารกลาวดงน. บทวา ยทมนสาสต แปลวา ยอมสงสอนคนอนใด. พระสมพทธะ ยอมอนเคราะหดวยประโยชนเกอกล ชอวา หตานกมป ผ อนเคราะหดวยประโยชนเกอกล กเพราะเหตททรงอนเคราะหดวยประโยชน เกอกล ฉะนน พระตถาคตจงทรงหลดพนจากความยนดยนรายแล. จบอรรถกถาปฏรปสตรท ๔


๕. มานสสตร วาดวยบวงใจ [๔๕๘] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. [๔๕๙] ครงนนแล มารผมบาปไดเขาไปหาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ครนแลว ไดกลาวกะพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา บวงใดมใจไปไดในอากาศ กาลง เทยวไป ขาพระองคจกคลองพระองคไว ดวยบวงนน สมณะ ทานไมพนเรา. [๙๖๐] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา เราหมดความพอใจในรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนเปนของรนรมย ใจแลว แนะมาร เรากาจดทานไดแลว. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรง รจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดหายไปในทนนนนเอง. อรรถกถามานสสตร พงทราบวนจฉยในมานสสตรท ๕ ตอไป :- บวงชอวา จรไปในอากาศ เพราะผกแมแตผจรไปในอากาศ. บทวา ปาโส ไดแก บวงคอ ราคะ. บทวา มานโส ไดแก ประกอบกบใจ. อรรถกถามานสสตรท ๕


๖. ปตตสตร วาดวยบาตร [๔๖๑] พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. กสมยนนแล พระผมพระภาคเจาทรงยงภกษทงหลายใหเหนแจง ให สมาทาน ใหอาจหาญ ใหราเรง ดวยธรรมกถาเกยวดวยอปาทานขนธ ๕ ก ภกษเหลานนทาในใจใหสาเรจประโยชน นอมนกมาดวยความเตมใจ เงยโสต ลงสดบธรรมอย. ครงนนแล มารผมบาปไดมความคดวา พระสมณโคดมนแล ยงภกษ ทงหลายใหเหนแจง ใหสมาทาน ใหอาจหาญ ใหราเรง ดวยธรรมกถาเกยว ดวยอปาทานขนธ ๕ กภกษเหลานนทาในใจใหสาเรจประโยชน นอมนกมา ดวยความเตมใจ เงยโสตลงสดบธรรมอย ถากระไร เราพงเขาไปหาพระ สมณโคดมถงทประทบ เพอประสงคจะยงปญญาจกษใหพนาศ. กโดยสมยนนแล ภกษเหลานนไดวางบาตรเปนอนมากไวในทกลางแจง. [๔๖๒] ลาดบนน มารผมบาปแปลงเพศเปนโคเดนไปยงทบาตร เหลานนวางอย. ลาดบนน ภกษรปหนงจงบอกกะภกษอกรปหนงวา ภกษ ๆ โคนน พงทาบาตรทงหลายใหแตก. เมอภกษนนพดอยางนนแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสกะภกษนนวา ภกษ นนมใชโค นนเปนมารผมบาป มาเพอประสงคจะยงปญญาจกษของ พวกเธอใหพนาศ.


[๔๖๓] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา ผนเปนมาร ผมบาป จงตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา พระอรยสาวกยอมเบอหนายในรป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ อยางนวา เราไมใชนน นนไมใชของเรา แมมารและเสนามารแสวงหาอยในท ทงปวง กไมพบอรยสาวผเบอหนายแลว อยางน มอตภาพอนเกษมลวงพน. สงโยชนทงปวงแลว. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรง รจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดหายไปในทนนนนเอง.


อรรถกถาปตตสตร พงทราบวนจฉยในปตตสตรท ๖ ตอไป :- บทวา ปจนน อปาทานกขนธาน อปาทาย ความวา พระผม พระภาคเจา ทรงถอเอาอปาทานขนธ ๕ ขนจาแนกแสดง โดยประการตางๆ ดวยอานาจสภาวะและสามญลกษณะ. บทวา สนทสเสต ไดแก ทรงแสดง สภาวะและลกษณะเปนตนของขนธทงหลาย. บทวา สมาทเปต ไดแก ทรงใหถอไว. บทวา สมตเตเชต ไดแก ทรงใหเกดอตสาหะในการสมาทาน ถอเอา. บทวา สมปหเสต ไดแก ทรงใหผองแผว ใหสวางดวยคณท แทงตลอดแลว. บทวา อฏ กตวา แปลวา ทาใหเปนประโยชน ไดแก กาหนดอยางนวา เราพงไดประโยชนน แลวมความตองการดวยเทศนานน. บทวา มนสกรตวา ไดแก ตงไวในจต. บทวา สพพโส สมนนาหรตวา ไดแก รวบรวมไวดวยจตททาการนนทงหมด. บทวา โอหตโสตา ไดแก ตงโสตไว. บทวา อชโฌกาเส นกขตตา ไดแก บาตรทเหลาภกษวางไว กลางแจงเพอผงแดด. บทวา รป เวทยต ส ไดแก ขนธ ๓ มรปเปนตนเหลานน ทรงถอเอาสงขารขนธ ดวยบทนวา ยจ สงขต. บทวา เอว ตตถ วรชชต ไดแก พระอรยสาวกเมอเหนวา เราไมเปนนน นนไมใชของเรา ยอม เบอหนายในขนธเหลานนอยางน. บทวา เขมตต ไดแก อตภาพทม ความเกษม พระผมพระภาคเจาทรงแสดงขณะแหงผลจต ดวยบทน. บทวา อนเวส ไดแก แสวงหาในททงปวง กลาวคอ ภพ กาเนด คต ฐตและ สตตาวาส. บทวา นาชฌคา ไดแก ไมเหน. จบอรรถกถาปตตสตรท ๖


๗. อายตนสตร วาดวยผสสายตนะ ๖ [ ๔๖๔ ] ครงหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ กฏาคารศาลา ปามหาวน กรงเวสาล. กโดยสมยนนแล พระผมพระภาคเจาทรงยงภกษทงหลายใหเหนแจง ใหสมาทาน ใหอาจหาญ ใหราเรง ดวยธรรมกถาเกยวดวยผสสายตนะ ๖. กภกษเหลานนทาในใจใหสาเรจประโยชน นอมนกมาดวยความเตม ใจเงยโสตลงสดบธรรมอย. ครงนนแล มารผมบาปไดมความคดวา พระสมณโคดมนแล ยงภกษ ทงหลายใหเหนแจง ใหสมาทาน ใหอาจหาญ ใหราเรง ดวยธรรมกถาเกยว ดวยผสสายตนะ ๖ และภกษเหลานนทาในใจใหสาเรจประโยชน นอมนกมา ดวยความเตมใจ เงยโสตลงสดบธรรมอย ถากระไร เราพงเขาไป หาพระสมณ- โคดมถงทประทบ เพอประสงคทาปญญาจกษใหพนาศ. [๔๖๕] ครงนนแล มารผมบาปเขาไปหาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ครนแลว ไดรองเสยงดงพลกพงกลว ประดจแผนดนจะถลม ในทใกล พระผมพระภาคเจา. ลาดบนน ภกษรปหนงจงกลาวกะภกษอกรปหนงอยางนวา ภกษ ภกษ แผนดนนเหนจะถลมเสยละกระมง. เมอภกษนนกลาวอยางนแลว พระผมพระภาคเจาจงตรสกะภกษนนวา ดกอนภกษ แผนดนนยอมไมถลม ดกอนภกษ นนมารผมบาปมาแลว เพอ ประสงคทาปญญาจกษของพวกเธอใหพนาศ.


[๔๖๖] ลาดบนนแล พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา นเปนมาร ผมบาปจงตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณทงสนนเปนโลกามสอน แรงกลา โลกหมกมนอยในอารม เหลาน สวนสาวกของพระพทธเจามสตกาวลวง โลกามสนน และกาวลวงบวงมารแลว รงเรองอยดจพระอาทตย ฉะนน. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรงรจก เรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดหายไปในทนนนนเอง. อรรถกถาอายตนสตร พงทราบวนจฉยในอายคนสตรท ๗ ตอไป :- บทวา ผสสายตนาน ไดแก อายตนะทงหลายแหงผสสะ ทชอวา เปนไปในทวาร ๖ เพราะอรรถวา เปนทประชมโดยสญชาต. บทวา ภยเภรว สทท ไดแก เสยงทใหเกดความกลว เชนเสยงเมฆเสยงกลองเสยงฟาผา. บท วา ปว มเ อทรยต ไดแก ผนแผนดนใหญ ไดเปนประหนงทา เสยงครนครน. บทวา เอตถ โลโก สมจฉโต ไดแกโลกหมกมนในอารมณ ๖ เหลาน. บทวา มารเธยย ไดแก วฏฏะทเปนไปในภม ๓ อนเปนทตงแหง มาร. จบอรรถกถาอายตนสตรท ๗


๘. ปณฑกสตร วาดวยมารดลใจไมใหใสบณฑบาต [๔๖๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ บานพราหมณ ในปญจสาลคาม แควนมคธ. กสมยนนแล ทบานพราหมณ ในปญจสาลคาม มนกขตฤกษแจก ของแกพวกเดก ๆ ครนรงเชา พระผมพระภาคเจาทรงครองแลว ทรงถอบาตร และจวรเสดจเขาไปสบานพราหมณในปญจสาลคามเพอบณฑบาต. กโดยสมยนนแล พราหมณผคฤหบดชาวปญจสาลคามถกมารผมบาป เขาดลใจ ดวยประสงควา พระสมณโคดมอยาไดบณฑบาตเลย. พระผมพระภาคเจาเสดจเขาสบานพราหมณในปญจสาลคามเพอ บณฑบาตดวยบาตรเปลาอยางใด กเสดจกลบมาดวยบาตรเปลาอยางนน. [๔๖๘] ลาดบนน มารผมบาปเขาไปหาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลว จงกลาวกะพระผมพระภาคเจาวา สมณะ ทานไดบณฑบาตบางไหม. พระผมพระภาคเจาตรสวา แนะมารผมบาป ทานไดกระทาใหเราไม ไดบณฑบาตมใชหรอ. มารผมบาปกราบทลวา ถาอยางนน ขอพระผมพระภาคเจาจงเสดจ เขาไปสบานพราหมณในปญจสาลคาม เพอบณฑบาตครงทสองอกเถด พระ- เจาขา ขาพระองคจกการทาใหพระผมพระภาคเจาไดบณฑบาต. [๔๖๙] พระผมพระภาคเจาตรสวา มารมาขดขวางตถาคต ไดประสบ สงมใชบญแลว ดกอนมารผมบาป ทาน เขาใจวา บาปยอมไมใหผลแกเรา ฉะนน


หรอพวกเราไมมความกงวล ยอมอยเปน สขสบายหนอ พวกเราจกมปตเปนภกษา ดจอาภสสรเทพ ฉะนน. ครงนนแล มารผมบาปเปนทกขเสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรงร จกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดหายไปในทนนนนเอง. อรรถกถาปณฑกสตร พงทราบวนจฉยในปณฑกสตรท ๘ ตอไป :- บทวา ปาหนกาน ภวนต ความวา ของขวญทพงสงไปในทนนๆ ในงานนกขตฤกษเหนปานนนหรอไทยทานเปนบรรณาการสาหรบตอนรบแขก [อาคนตกะ] ไดยนวา วนนนเปนวนเทยวเตรกนตามลาพง [เสร] พวกหนมๆ ทมวยและชาตเสมอกนอนตระกลคมครองแลวกออกไปชมนมกน. แมพวกสาว กแตงตวดวยเครองตกแตงอนเหมาะแกสมบตตน ๆ เทยวเตรกนไปในทนน ๆ ในจาพวกหนมสาวเหลานน แมพวกสาว ๆ กสงของขวญ ใหแกพวกหนม ๆ ท ตนพอใจ. ถงพวกหนมๆ กสงของขวญใหพวกสาว ๆ เหมอนกน. เมอไมมของ ขวญอยางอน โดยทสดกคลองแมดวยพวงมาลย. บทวา อนวาวฏา ไดแก เขาไปสงแลว. ไดยนวา วนนน พวกสาว ๕๐๐ คน กาลงเดนไปเลนใน สวน พบพระศาสดาสวนทางมากพงถวายขนมออน. พระศาสดาจงทรงแสดง ธรรมเบดเตลด เพออนโมทนาทานของพวกสาวเหลานน. เมอจบเทศนา พวก สาวทงหมดพงตงอยในโสดาปตตผล ดงนน มารจงเขาดลใจ ดวยหมายจกทา อนตรายแกสมบตนน. แตในบาล ทานกลาวไวเพยงวา ขอพระสมณโคดม อยาไดอาหารเลย.


ถามวา พระศาสดาไมทรงทราบการดลใจของมารหรอจงเสดจเขาไป. ตอบวาใชไมทรงทราบ. เพราะเหตไร. เพราะไมทรงนกไว. จรงอย การนก วาเราจกไดหรอไมไดอาหารในทโนน ดงน ไมสมควรแกพระพทธทงหลาย. กพระศาสดาเสดจเขาไปแลว ทรงเหนความผดแผกแหงการปฏบตของเหลาผคน ทรงนกวา นอะไรกน กทรงทราบ ทรงพระดารวา การทาลายการดลใจของ มาร เพออามสไมสมควร จงไมทรงทาลายเสดจออกไปเสย. บทวา อปสงกม ความวา มารดใจเหมอนชนะศตร จงแปลงเพศ เปนชาวบานเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ผไมไดอาหารแมเพยงทพพเดยว ในบานทงสน กาลงเสดจออกไปจากหมบาน. คาวา ตถาห กรสสาม นเปน คาทมารพดเทจ ไดยนวา มารนนคดอยางนวา เมอเรากลาวอยางนแลว พระ- สมณโคดมเสดจเขาไปอก ทนน พวกเดกชาวบานกจกพดเยาะเยยเปนตนวา พระสมณโคดมเทยวไปทวบาน ไมไดภกษาแมแตทพพเดยว ออกจากหมบาน แลวยงเสดจเขาไปอก ดงน. พระผมพระภาคเจาทรงพระดารวา ถามารน จกเบยดเบยนเราอยางน ศรษะของเขากจกแตก ๗ เสยงแน จงไมเสดจเขาไป ดวยทรงเอนดในมารนนจงตรส ๒ พระคาถา. บรรดาบทเหลานน บทวา ปสว ไดแกใหเกด คอใหเกดขน. บทวา อาสชช น ไดแกขดขวาง คอ กระทบแลว. ดวยบทวา น เม ปาป วปจจต ทรงแสดงวาทานยงจะสาคญอยอยางนหรอวา บาปจะไมใหผลแกเรา คอบาป นนไมมผล ทานอยาสาคญอยางนน ผลของบาปททานทามอย ดงน. บทวา กจน ไดแก ขายคอกเลสมกเลสเครองกงวลคอราคะเปนตน ทสามารถยายได. บทวา อาภสสรา ยถา ความวา เราจกเปนเหมอนเหลาเทวดาชนอาภสสระ ทดารงอตภาพดวยฌานทมปต ชอวามปตเปนภกษาหาร. จบอรรถกถาปณฑกสตรท ๘


๙. กสสกสตร วาดวยมารแปลงเพศเปนชาวนา [๔๗๐] สาวตถนทาน. กสมยนนแล พระผมพระภาคเจาทรงยงภกษทงหลายใหเหนแจง ให สมาทาน ใหอาจหาญ ใหราเรง ดวยธรรมกถาเกยวดวยพระนพพาน และ ภกษเหลานนทาในใจใหสาเรจประโยชน นอมนกมาดวยความเตมใจ เงยโสต ลงสดบธรรมอย. ครงนนแล มารผมบาปไดมความคดวา พระสมณโคดมนแล ทรงยง ภกษทงหลายใหเหนแจง ใหสมาทาน ใหอาจหาญ ใหราเรง ดวยธรรมกถา เกยวดวยพระนพพาน ถากระไร เราพงเขาไปใกลพระสมณโคดมถงทประทบ เพอทาปญญาจกษใหพนาศ. [๔๗๑] ครงนนแล มารผมบาปจงนรมตเพศเปนชาวนาแบกไถใหญ ถอปฏกมดามยาว มผมยาวรงรงปกหนาปกหลง นงผาเนอหยาบ เทาทงสอง เปอนโคลน เขาไปหาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลวไดกราบทลวา ขาแตสมณะ ทานไดเหนโคทงหลายบางไหม. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา แนะมารผมบาป ทานจะตองการ อะไรดวยโคทงหลายเลา. มารกราบทลวา ขาแตพระสมณะ จกษเปนของเราแท รปกเปน ของเรา อายตนะคอวญญาณอนอาศยจกษสมผสกเปนของเรา ทานจะหนเรา ไปไหนพน ขาแตสมณะ โสตเปนของเรา เสยงเปนของเรา อายตนะคอ วญญาณอนอาศยโสตสมผสกเปนของเรา ทานจะหนเราไปไหนพน ขาแตสมณะ จมกเปนของเรา กลนเปนของเรา อายตนะคอวญญาณอนอาศยฆานสมผส


กเปนของเรา ทานจะหนเราไปไหนพน ขาแตสมณะ ลนเปนของเรา รสเปน ของเรา อายตนะคอวญาณอนอาศยชวหาสมผสกเปนของเรา ทานจะหนเรา ไปไหนพน ขาแตสมณะ กายเปนของเรา โผฏฐพพะเปนของเรา อายตนะ คอวญญาณอนอาศยกายสมผสกเปนของเรา ทานจะหนเราไปไหนพน ขาแต สมณะ ใจเปนของเรา ธรรมารมณเปนของเรา อายตนะคอวญญาณอนอาศย มโนสมผสกเปนของเรา ทานจะหนเราไปไหนพน. [๔๗๒] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมารผมบาป จกษเปน ของทาน รปเปนของทาน อายตนะคอวญญาณอนอาศยจกษสมผสกเปนของ ทานแท ดกอนมารผมบาป แตในทใด ไมมจกษ ไมมรป ไมมอายตนะ คอวญญาณอนอาศยจกษสมผส ทนนมใชทางดาเนนของทาน โสตเปนของทาน เสยงเปนของทาน อายตนะคอวญญาณอนอาศยโสตสมผสกเปนของทาน แตใน ทใด ไมมโสต ไมมเสยง ไมมอายตนะคอวญญาณอนอาศยโสตสมผส ทนน มใชทางดาเนนของทาน จมกเปนของทาน กลนเปนของทาน อายตนะคอ วญญาณอนอาศยฆานสมผสเปนของทาน ฯลฯ ลนเปนของทาน รสเปน ของทาน อายตนะคอวญาณอนอาศยชวหาสมผสเปนของทาน ฯลฯ กายเปน ของทาน โผฏฐพพะเปนของทาน อายตนะคอวญญาณอนอาศยกายสมผสเปน ของทาน ฯลฯ ใจเปนของทาน ธรรมารมณทงหลายเปนของทาน อายตนะ คอวญญาณอน อาศยมโนสมผสกเปนของทาน แตในทใด ไมมใจ ไมม ธรรมารมณ ไมมอายตนะคอวญญาณอนเกดแตมโนสมผส ทนนมใชทาง ดาเนนของทาน.


[๔๗๓] มารกราบทลวา ชนเหลาใดกลาวถงสงใดวา นของ เรา และกลาววา นเปนเรา ถาใจของทาน มอยในสงนน ขาแตสมณะ ทานกจะไม พนเราไปได. [๔๗๔] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ชนเหลาใดกลาวถงสงใด สงนนไม มแกเรา ชนเหลาใดกลาว ชนเหลานน ไมใชเรา ดกอนมารผมบาป ทานจงร อยางน ทานยอมไมเหนแมทางของเรา. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรง รจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดหายไปในทนนนนเอง. อรรถกถากสสกสตร พงทราบวนจฉยในกสสกสตรท ๙ ตอไป :- บทวา นพพานปฏสยตตาย ไดแก ทอางพระนพพานเปนไปแลว. บทวา ทฏหฏเกโส ไดแก นาผมหนาไวขางหลง นาผมหลงไวขางหนา นาผมขางซายไวขางขวา นาผมขางขวาไวขางซาย ชอวา มผมกระจายยงเหยง บทวา มม จกขสมผสสวาณายตน ไดแก จกษสมผสทประกอบดวย จกขวญญาณ. จกษสมผสนนกด วญญาณายตนะกด เปนของเรา. กในคาวา มเมว ของเราน ทานถอเอาธรรมทงหลายทประกอบดวยวญญาณ ดวยจกษสมผส


ถอเอาวญญาณทงหลายมอาวชชนจตเปนตน ทเกดในจกษทวารแมทงหมด ดวยวญญาณายตนะ. ถงในโสตทวารเปนตน กนยนเหมอนกน. แตในมโนทวาร ภวงคจต เปนไปโดยการรบอารมณ ชอวามโน. ธรรมทเปนอารมณทงหลาย ชอวา ธรรม. สมผสทประกอบดวยภวงคจตอนเปนไปดวยอาวชชนะ ชอวา มโนสมผส. ชวนจต ชอวา วญญาณายตนะ แมตทารมมณะกเปนไป. บทวา ตเวว ปาปม จกข ความวา จกษใด อนโรคททาความมด เปนตนในโลกเขาขดขวาง เปนบอเกดแหงโรคมากอยาง ทาใหแหงใหกระดาง ๆ โดยทสด ตากบอด เหตนน จกษนนทงหมดเปนอยางนนนนแหละ. แมในรป เปนตน กนยนเหมอนกน. บทวา ย วทนต จ ความวา บคคลเหลาใดกลาวถง สงใด วานเปนของเรา. บทวา มมนต จ ความวา และบคคลเหลาใดกลาววา ของเรา. บทวา เอตถ เจ เต มโน อตถ ความวา ผวา จตของทานมอยใน ฐานะเหลานไซร. บทวา น เม สมณ โมกขส แปลวา ทานจกไมหลดพน จากวสยของเรา. บทวา ย วทนต ความวา บคคลทงหลายกลาวถงสงใด สงนน ไมใชของเรา. บทวา เย วทนต ความวา บคคลแมเหลาใดกลาว อยางน บคคลเหลานนกไมใชเรา. บทวา น เม มคคมป ทกขส ความวา ทานกไมเหนแมแตทางไปของเรา ในภพกาเนดและคตเปนตน. จบอรรถกถากสสกสตรท ๙


๑๐. รชชสตร วาดวยมารเชญใหเสวยราชสมบต [๔๗๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ กระทอมอน ตงอยในปา ในประเทศหมวนต แควนโกศล. ครงนนแล พระผมพระภาคเจาประทบ พกผอนอยในทลบไดทรง ปรวตกวา เราจะสามารถเสวยรชสมบตโดยธรรม โดยทไมเบยดเบยนเอง ไมใชใหผอนเบยดเบยน ไมทาผอนใหเสอมเอง ไมใชใหเขาทาผอนใหเสอม ไมเศราโศกเอง ไมทาใหผอนเศราโศกไดหรอไม. [๔๗๖] ครงนนแล มารผมบาปทราบความปรวตกแหงพระหฤทย ของพระผมพระภาคเจาดวยจตแลว เขาไปหาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครน แลวจงกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขอพระผมพระภาคเจาจงทรงเสวย รชสมบตเถด พระเจาขา ขอพระสคตจงเสวยรชสมบตโดยธรรม โดยทไม เบยดเบยนเอง ไมใชใหผอนเบยดเบยน ไมทาใหผอนเสอมเอง ไมใชใหเขา ทาคนอนใหเสอม ไมเศราโศกเอง ไมทาใหผอนเศราโศก. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมารผมบาป ทานเหนอะไรของเรา ทาไมจงไดพดกะเราอยางนวา ขอพระผมพระภาคเจาจงเสวยรชสมบตเถด พระเจาขา ขอพระสคตจงเสวยรชสมบตโดยธรรม โดยทไมเบยดเบยนเอง ไมใชใหผอนเบยดเบยน ไมทาใหผอนเสอมเอง ไมใชใหเขาทาผอนใหเสอม ไมเศราโศกเอง ไมทาใหผอนเศราโศก. มารกราบทลวา พระเจาขา อทธบาททง ๔ พระองคทรงบาเพญให เจรญ กระทาใหมาก กระทาใหเปนดจยาน ทาใหเปนวตถทตง กระทาไมหยด สงสมปรารภดวยดแลว พระเจาขา กเมอพระองคทรงพระประสงค ทรง


อธษฐานภเขาหลวงชอหมพานตใหเปนทองคาลวน ภเขานนกพงเปนทองคา ลวน. [๔๗๗] พระผมพระภาคเจาตรสกะมารดวยพระคาถาวา ภเขาทองคาลวนมสสกปลง ถง สองเทากยงไมพอแกบคคลหนง บคคล ทราบดงนแลว พงประพฤตสงบ ผใดได เหนทกขมกามเปนเหตแลว ไฉนผนนจะ พงนอมใจไปในกามเลา บคคลทราบอปธ วาเปนเครองของในโลกแลว พงศกษา เพอกาจดอปธนนเสย. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา พระผมพระภาคเจาทรง รจกเรา พระสคตทรงรจกเรา ดงน จงไดหายไปในทนนนนเอง. จบรชชสตร จบทตยวรรคท ๒


อรรถกถารชชสตร พงทราบวนจฉยในรชชสตรท ๑๐ ตอไป :- บทวา อหน อฆาฏย ไดแกไมเบยดเบยนเอง ไมใชใหเขาเบยด เบยน. บทวา อชน อชาปยไดแกไมทาความเสอมทรพยเอง ไมใชให เขาทาความเสอม. บทวา อโสจ อโสจาปย ไดแกไมเศราโศกเอง ไมทา ใหเขาเศราโศก. เพราะเหตน พระผมพระภาคเจาทรงเหนมนษยทงหลาย ถกผ ลงโทษเบยดเบยน ในรชสมยของเหลาพระราชาผไมทรงธรรม จงทรง พระดารอยางน ดวยอานาจความกรณา. บทวา อปสงกม ความวา มาร คควาพระสมณโคดม ทรงดารวา เราอาจครองราชสมบตได คงจกอยากครอง ราชสมบต กขนชอวาราชสมบตนเปนฐานทตงแหงความประมาท เมอทรง ครองราชสมบต เราอาจไดพบความผดพลาด จาเราจกไปทาใหพระองคเกดความ อตสาหะ ดงนจงเขาไปเฝา. บทวา อทธปาทา ไดแกสวนทใหสาเรจ. บทวา ภาวตา ไดแกใหเจรญแลว. บทวา พหลกตา ไดแกกระทาบอย ๆ. บทวา ยานกตา ไดแกการทาใหเปนดจยานทเทยมไวแลว. บทวา วตถกตา ได แกกระทาใหมทตง เพราะอรรถาวาเปนทตง. บทวา อนฏ ตา ไดแก ไม ละแลว ตดตามอยเปนนตย. บทวา ปรจตา ไดแกสงสมด ดวยการกระทา ตดตอกน คอชานาญเหมอนฝมอยงธนไมพลาดของนกแมนธน. บทวา สสมา รทธา ไดแก เรมพรอมดแลวมภาวนาบรบรณแลว. บทวา อธมจเจยย ไดแกพงคด. บทวา ปพพตสส แกเปน ปพพโต ภเวยย พงมภเขา. บท ทวตาว ความวา ภเขาลกเดยวยกไวกอน ภเขาทองขนาดใหญเพยงนนแม


สองเทา กยงไมพอคอไมพอความตองการสาหรบคน ๆ เดยวได. บทวา อต วทธา สมจเร ไดแก เมอรอยางน พงพระพฤตสมาเสมอ. บทวา ยโตนทาน ไดแกขนชอวาทกขมกามคณ ๕ เปนเหต. สตวใดไดเหน อยางนวา ทกขนนมกามคณใดเปนเหต. บทวา กถ นเมยย ความวา สตว นนพงนอมไปในกามเหลานนอนเปนตนเหตแหงทกข เพราะเหตอะไร. บทวา อปธ วทตวา ความวา รอปธคอกามคณอยางนวา นนเปนเครองของ นก เปนเครองของ. บทวา ตสเสว ชนต วนยาย สกเข ความวาพงศกษา เพอกาจดอปธนนนนแลเสย ดงน. จบอรรถกถารชชสตรท ๑๐ ทตยวรรคท ๒

รวมพระสตรในวรรคท ๒ นม ๑๐ สตร คอ

๑. ปาสาณสตร ๒. สหสตร ๓. สกลกสตร ๔. ปฎรปสตร ๕. มานสสตร ๖. ปตตสตร ๗. อายตนสตร ๘. ปณฑกสตร ๙. กสสกสตร ๑๐. รชชสตร พรอมทงอรรถกถา


ตตยวรรคท ๓ ๑. สมพหลสตร มารกวนภกษ [๔๗๘] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทนครศลาวด ในแควนสกกะ. กสมยนนแล ภกษมากดวยกน เปนผไมประมาท มความเพยร ใจมนอยในทใกลพระผมพระภาคเจา. [๔๗๙] ครงนนแล มารผมบาปนรมตเพศเปนพราหมณมนชฎาใหญ นงหนงเสอ แก หลงโกง หายใจเสยงดงครดคราด ถอไมเทาทาดวยไมมะเดอ เขาไปหาภกษเหลานนถงทอย ครนแลวจงกลาวกะภกษเหลานนวา ทาน บรรพชตผเจรญทงหลายลวนแตเปนคนหนมกระชมกระชวย มผมดา ประกอบ ดวยความหนมแนน ยงอยในปฐมวยไมเบอในกามารมณทงหลาย ขอทานจง บรโภคกามอนเปนของมนษย อยาละผลอนเหนเอง วงไปสผลชวคราวเลย. ภกษเหลานน ตอบวา ดกอนพราหมณ พวกเรายอมไมละผลอนเหนเอง วงไปสผลชวคราว แตเราทงหลายละผลชวคราววงไปสผลอนเหนเอง ดกอน พราหมณ เพราะวากามทงหลาย พระผมพระภาคเจาตรสวาเปนของชวคราว มทกขมาก มความคบแคนมาก โทษในกามทงหลายมมากยง ธรรมนมผลอน เหนเองใหผลไมจากดกาล เปนของควรเรยกกนมาด ควรนอมมาไวในตน อน วญชนทงหลายพงรไดเฉพาะตน.


เมอภกษเหลานนกลาวอยางนแลว มารผมบาปจงสนศรษะ แลบลน ทาหนาขมวดเปนสามรอย จดจองไมเทาหลกไป. [๔๘๐] ครงนนแล ภกษเหลานนเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจายงท ประทบถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ภกษ เหลานนครนนงแลว จงกราบทลพระผมพระภาคเจาวา พระเจาขา ขาพระองค ทงหลายเปนผไมประมาท บาเพญความเพยร ตงใจมน อยในทใกลพระองค ณ ทนพระเจาขา มพราหมณคนหนง มนชฎาใหญ นงหนงเสอ เปนคนแก หลงโกง หายใจเสยงดงครดคราด ถอไมเทาทาดวยไมมะเดอ เขาไปหาขา พระองคยงทอย ครนแลวไดกลาวกะขาพระองควา ทานบรรพชตผเจรญทงหลาย ลวนแตเปนคนหนมกระชมกระชวย มผมดา ประกอบดวยความหนมแนน ยง อยในปฐมวยไมเบอในกามารมณทงหลาย ขอทานจงบรโภคกามอนเปนของ มนษย อยาละผลอนเหนเอง วงไปสผลชวคราวเลย พระเจาขา เมอพราหมณ กลาวอยางนแลว พวกขาพระองคไดกลาวกะพราหมณนนวา ดกอนพราหมณ พวกเรายอมไมละผลอนเหนเอง วงไปสผลชวคราว แตพวกเราละผลชวคราว วงไปสผลอนเหนเอง ดกอนพราหมณ เพราะกามทงหลาย พระผมพระภาคเจา ตรสวา เปนของชวคราว มทกขมาก มความคบแคนมาก โทษในกามทง หลายนนมมากยง ธรรมนมผลอนเหนเอง ใหผลไมจากดกาล เปนของควร ยกมาด ควรนอมไวในตน อนวญชนทงหลายพงรเฉพาะตน พระเจาขา เมอขาพระองคกลาวอยางนแลว พราหมณนนสนศรษะ. แลบลน ทาหนาขมวด เปนสามรอย จดจองไมเทาหลกไป.


[๔๘๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย นนมใช พราหมณ นนเปนมารผมบาป มาเพอประสงคจะทาปญญาจกษของพวกเธอให พนาศ. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบเนอความนนแลว จงภาษต พระคาถานในเวลานนวา ผใดไดเหนทกขมกามเปนเหตแลว ไฉนผนนจะพงนอมใจไปในกามเลา บคคล ผทราบอปธวา เปนเครองของอยในโลก แลว พงศกษาเพอกาจดอปธนนเสย.


ตตยวรรคท ๓ อรรถกถาสมพหลสตร พงทราบวนจฉยในสมพหลสตรท ๑ วรรคท ๓ ตอไป:- บทวา ชฏณฑเวน ไดแกเทรดเซงผม. บทวา อชนกขปนวตโถ ไดแกหนงเสอทมเลบเทางาม นงผนหนง หมผนหนง. บทวา อทมพรทณฑ ไดแกถอไมเทาไมมะเดอ คดนดหนอย เพอประกาศความเปนผมกนอย. บทวา เอตทโวจ ความวา มารถอเพศนกบวชพราหมณแก เพราะเปนนกบวชใน จาพวกพราหมณกด เปนผแกในจาพวกนกบวชกด ดวยเขาใจวาธรรมดาถอยคา ของพราหมณ รบฟงกนดวยดในโลก แลวเขาไปหาภกษเหลานน ผทากจ ณ ทสาหรบทาความเพยร ยกมอทงสองขน ไดกลาวคาวา ทหรา ภวนโต เปนตนนน. บทวา โอกมเปตวา แปลวา เอาคางจดทองคอมตวตวลงตา. บทวา ชวห นลลาเฬตวา ไดแกแลบลนใหญรบคาขาว เสยไปสองขาง ทงขางบนทงขางลาง. บทวา ตวสาข ไดแก ๓ รอย. บทวา นลาฏก ความ วารอยยน ปรากฏทหนาผากอนสยว. บทวา ปกกาม ความวา พราหมณแก กลาววา พวกทานไมเชอคาของผร จงเขาไปทเรนของตนเถด แลวจบทาง ไปทางหนง. จบอรรถกถาสมพหลสตรท ๑


๒. สมทธสตร วาดวยมารขพระสมทธ [๔๘๒] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทกรงศลาวด แควนสกกะ. กสมยนนแล ทานสมทธเปนผไมประมาท มความเพยร ตงใจมน อยในทใกลพระผมพระภาคเจา. ครงนนแล ทานสมทธผพกผอนอยในทลบ มความปรวตกแหงจต เกดขนอยางนวา เปนลาภของเราดแททเราไดพระอรหนตผตรสรเองโดยชอบ เปนพระศาสดาของเรา เปนลาภของเราดแททเราไดบวชในพระธรรมวนย อนพระศาสดาตรสดแลวอยางน เปนลาภของเราดแททเราไดเพอนพรหมจรรย อนมศลมกลยาณธรรม. [๔๘๓] ครงนนแล มารผมบาปทรามความปรวตกแหงจตของทาน สมทธดวยจตแลว เขาไปหาทานสมทธถงทอย ครนแลว จงทาเสยงดงนากลว นาหวาดเสยวประดจแผนดนจะถลม ณ ทใกลทานสมทธ. [๔๘๔] ลาดบนน ทานสมทธเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจายงท ประทบ ถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวนง ณ ทควรขางหนง ทาน สมทธครนนง ณ ทควรขางหนงแลว จงไดกราบทลวา พระเจาขา ขาพระองค เปนผไมประมาท มความเพยร ตงใจมน อยในทใกลพระองค ณ ทน พระเจาขา ขาพระองคอยในทลบเรน มความปรวตกแหงจตเกดขนอยางนวา เปนลาภของเราดแททเราไดพระอรหนตผตรสรเองโดยชอบ เปนพระศาสดา ของเรา เปนลาภของเราดแททเราไดบวชในพระธรรมวนยอนพระศาสดาตรส ดแลวอยางน เปนลาภของเราดแททเราไดเพอนพรหมจรรย อนมศลมกลยาณ-


ธรรม พระเจาขา ขณะนน กไดมเสยงดงนากลว นาหวาดเสยวประดจแผนดน จะถลม เกดขนในทใกลขาพระองค. [๔๘๕] พระผมพระภาคเจาตรสวา สมทธ นนไมใชแผนดนจะถลม นนเปนมารผมบาปมาเพอประสงคจะทาปญญาจกษของเธอใหพนาศ เธอจง ไปเถด สมทธ จงเปนผไมประมาท มความเพยร ตงใจมนอยในทนนตาม เดมเถด. ทานสมทธรบพระดารสแลวลกขนจากอาสนะ ถวายอภวาทพระผม พระภาคเจา ทาประทกษณแลวหลกไป. [๔๘๖] แมครงทสอง ทานสมทธเปนผไมประมาท มความเพยร ตงใจมนอยในทนนนนเอง แมในครงทสอง ทานสมทธไปในทลบเรนอย มความปรวตกเกดขนอยางน ฯลฯ แมในครงทสอง มารผมบาปทราบความ ปรวตกแหงจตของทานสมทธดวยจตแลว ฯลฯ จงทาเสยงดงนากลว นา- หวาดเสยวประดจแผนดนจะถลม ณ ทใกลทานสมทธ. [๔๘๗] ลาดบนน ทานสมทธทราบวา ผนเปนมารผมบาป จงกลาว กะมารผมบาปดวยคาถาวา เราหลกออกจากเรอนบวชเปนผไมม เรอนดวยศรทธา สตและปญญาของเรา เรารแลว อนง จตของเราตงมนดแลว ทานจกบนดาลรปตางๆ อนนากลวอยางไร กจกไมยงเราใหหวาดกลวไดเลยโดยแท. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา ภกษสมทธรจกเรา ดงน ไดหายไปในทนนนนเอง.


อรรถกถาสมทธสตร พงทราบวนจฉยในสมทธสตรท ๒ ตอไป:- บทวา ลาภา เม กต สลทธ วต เม ความวา เปนลาภของเรา เราไดดแลว เพราะเราไดพระศาสดา พระธรรม และเพอนพรหมจารเหนปาน นน. ไดยนวา ทานสมทธนน ภายหลง พจารณามลกมมฏฐานแลว กยด กมมฏฐานทนาเลอมใสไวกอน ดวยหมายจะยดเอาพระอรหตใหได ระลกคณ ของพระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆ ใหเกดความทจตเหมาะแลว นง ทาจตใหราเรงยนด ดวยเหตนน ทานสมทธนนจงคดอยางน. บทวา อปสงกม ความวา มารคดวา พระภกษสมทธน กเปนเชนเดยวกบ ภกษทนงถอกมมฏฐาน ทนาเลอมใส ตราบใด ยงถอเอาพระอรหตไมได ตราบนน จาเราจกทา อนตรายแกเธอ ดงน แลวจงเขาไปหา. บทวา คจฉ ตว ความวา พระศาสดา ทรงตรวจดทวชมพทวป ทรงพบวา กมมฏฐานจกเปนสปปายะสาหรบภกษนน ในทนนนนแล เพราะฉะนน จงตรสอยางน. บทวา สต ปา จ เม พทธา ความวา เรารสตและปญญาของเรา. บทวา กาม กรสส รปาน ไดแก ทานจะทารป ทนากลวแมมากมาย. บทวา เนว ม พยาธยสสส ไดแก ทานไมทาเราใหหวนไหวได. จบอรรถกถาสมทธสตรท ๒


๓. โคธกสตร วาดวยพระโคธกะปรนพพาน [๔๘๘] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเวฬวน อน เปนสถานทพระราชทานเหยอแกกระแต กรงราชคฤห. กสมยนนแล ทานโคธกะ อยทกาฬศลาขางภเขาอสคล. [๔๘๙] ครงนนแล ทานโคธกะเปนผไมประมาท มความเพยร ตงใจมน ไดบรรลเจโตวมตตอนเปนโลกย ภายหลงทานโคธกะไดเสอมจาก เจโตวมตตอนเปนโลกยนน แมครงท ๒ ทานโคธกะเปนผไมประมาท ม ความเพยร ตงใจมน ไดบรรลเจโตวมตตอนเปนโลกย แมในครงท ๒ กได เสอมจากเจโตวมตตอนเปนโลกยนน แมครงท ๓ ทานโคธกะเปนผไมประมาท มความเพยร ตงใจมนอย. ไดบรรลเจโตวมตตอนเปนโลกย แมในครงท ๓ ก ไดเสอมจากเจโตวมตตอนเปนโลกยนน แมครงท ๔ ทานโคธกะเปนผไม ประมาท มความเพยร ตงใจมน ไดบรรลเจโตวมตอน เปนโลกย แมในครง ท ๔ กไดเสอมจากเจโตวมตตอนเปนโลกยนน แมครงท ๕ ทานโคธกะเปนผ ไมประมาท มความเพยร ตงใจมน ไดบรรลเจโตวมตตอนเปนโลกย แมใน ครงท ๕ กไดเสอมจากเจโตวมตตอนเปนโลกยนน แมครงท ๖ ทานโคธกะ เปนผไมประมาท มความเพยร ตงใจมน ไดบรรลเจโตวมตตอนเปนโลกย แมในครงท ๖ กไดเสอมจากเจโตวมตตอนเปนโลกยนน แมครงท ๗ ทาน โคธกะเปนผไมประมาท มความเพยร ตงใจมน กไดบรรลเจโควมตตอนเปน โลกยอก.


ครงนนแล ทานโคธกะไดเกดความคดอยางนวา เราไดเสอมจาก เจโตวมตตอนเปนโลกยถง ๖ ครงแลว ถากระไร เราพงนาศสตรามา. [๔๙๐] ลาดบนนแล มารผมบาปทราบความปรวตกแหงจตของทาน โคธกะดวยจตแลว จงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ขาแตพระองคผมจกษ มเพยรใหญ มปญญามาก รงเรองดวยฤทธและยศ กาวลวงเวรและภยทงปวง ขาพระองคขอ ถวายบงคมพระบาททงค ขาแตพระองค ผมเพยรใหญ สาวกของพระองคอนมรณะ ครอบงาแลว ยอมคดจานงหวงความตาย ขาแตพระองคผทรงไวซงความรงเรอง ขอพระองคจงหามสาวกะองพระองคนน เสยเถด. ขาแตพระผมพระภาคเจาผปรากฏ ในหมชน สาวกของพระองคยนดในพระ- ศาสนา ยงไมไดบรรลพระอรหต ยง เปนพระเสขะอย ไฉนจะพงกระทากาละ เสยเลา. กเวลานน ทานโคธกะไดนาศสตรามาแลว. [๔๙๑] ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา ผนเปนมารผมบาป จงไดตรสกะมารผมบาปดวยพระคาถาวา


ปราชญทงหลายยอมทาอยางนแล ยอมไมหวงใยชวต โคธกะภกษ ถอน ตณหาพรอมดวยราก นพพานแลว. [๔๙๒] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมา แลวตรสวา ภกษทงหลาย เรามาไปสกาลศลา ขางภเขาอสคล อนเปนท โคธกกลบตร นาศสตรามาแลว ภกษเหลานน กราบทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว. ครนนนแล พระผมพระภาคเจาพรอมดวยภกษหลายรปไดเขาไปยง กาลศลาขางภเขาอสคล. พระผมพระภาคเจาไดทอดพระเนตรเหนโคธกะมคออนพลกแลว นอน อยบนเตยงทไกลเทยว กเวลานนแล ควนหรอหมอกพลงไปสทศตะวนออก ทศตะวนตก ทศเหนอ ทศใต ทศเบองบน ทศเบองตา และอนทศ. [๔๙๓] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา กอนภกษทงหลาย พวกเธอเหนไหม ควนหรอหมอกนนพลงไปสทศตะวนออก ทศตะวนตก ทศเหนอ ทศใต ทศเบองบน ทศเบองตา และอนทศ เมอ ภกษเหลานนกราบทลรบพระดารสแลวจงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย นน มารผมบาป เทยวแสวงหาวญญาณ. ของโคธกกลบตร ดวยคดวา วญญาณของ โคธกกลบตรตงอย ณ ทไหน ดกอนภกษทงหลาย โคธกกลบตร มวญญาณ อนไมตงอยแลว ปรนพพานแลว. [๔๙๔] ครงนนแล มารผมบาปถอพณมสเหลองเหมอนมะตมสก เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลว ไดทลถามพระผมพระ- ภาคเจาดวยคาถาวา


ขาพระองคไดคนหาวญญาณของ โคธกกลบตร ทงในทศเบองบน ทงทศ เบองตา ทงทางขวาง ทงทศใหญ ทศนอย ทวแลว มไดประสบ โคธกะนนไป ณ ทไหน. [๔๙๕] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา นกปราชญผใดสมบรณดวยธต ม ปกตเพงพนจ ยนดแลวในฌานทกเมอ พากเพยรอยตลอดวนและคน ไมมความ อาลยในชวต ชนะเสนาของมจจราชแลว ไมกลบมาสภพใหม นกปราชญนนคอ โคธกกลบตร ไดถอนตณหาพรอมดวย ราก ปรนพพานแลว. พณไดพลดตกจากรกแรของมารผมความเศราโศก ในลาดบนน ยกษนนมความโทมนส หายไปในทนนนนเอง.


อรรถกถาโคธกสตร พงทราบวนจฉยในโคธกสตรท ๓ ตอไป :- บทวา อสคลปสเส ไดแก ขางภเขาชอ อสคล. บทวา กาฬสลาย ไดแก กอนหนสดา. บทวา สามายก เจโตวมตต ความวา สมาบตฝาย โกลกะ ชอวา สามายกาเจโตวมตต เพราะจตหลดพนจากธรรมทเปนขาศก ในขณะทจตแนวแนแนบแนน และนอมไปในอารมณ. บทวา ผส ไดแก กลบได. ในบทวา ปรหาย ถามวา เพราะเหตไร ทานโคธกะ จงเสอมถง ๖ ครง. ตอบวา เพราะทานมอาพาธ. ไดยนวา พระเถระมอาพาธเรอรง [ประจาตว] โดยเปนโรคลมนาดและเสมหะ. ดวยอาพาธนน พระเถระจงไม อาจบาเพญอปการธรรมใหเปนสปปายะของสมาธได จงเสอมจากสมาบตทแนว แนแนบแนนไปเสย. บทวา ยนนนาห สตถ อาหเรยย ความวา ไดยนวา พระเถระ คดจะฆาตวตาย. ผมฌานเสอมการทากาละ. [ตาย] คตไมแนนอน. ผมฌาน ไมเสอม คตแนนอนคอยอมบงเกดในพรหมโลก เพราะฉะนน พระเถระจง ประสงคจะฆาตวตายเสย. บทวา อปสงกม ความวา มารคดวา สมณะน ประสงคจะฆาตวตาย กขนชอวา การฆาตวตายน ยอมมแกผไมเยอใยในรางกาย และชวต สมณะนนพจารณามลกมมฏฐานแลว ยอมสามารถยดแมพระอรหต ไวได ถงเราหามปราม เธอคงไมละเวน ตอพระศาสดาทรงหามปราม จงจะ เวน ดงน จงทาเหมอนหวงดตอพระเถระ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา. บทวา ชล แปลวา รงเรองอย. บทวา ปาเท วนทาม จกขม ความวา ทานผมจกษดวยจกษทง ๕ ขาพระองคขอไหวพระบาทของพระองค.


บทวา ชตนธร ไดแก ผทรงอานภาพ. บทวา อปปตตมานโส ไดแก ผยงไมบรรลพระอรหต. บทวา เสกโข ไดแกผกาลงศกษาศลเปนตนชอวา ผยงมกจทจะตองทา. บทวา ชเน สตา ไดแก ผปรากฏในหมชน. บทวา สตถ อาหรต โหต ความวา ไดยนวา พระเถระคดวา เราจะมประโยชน อะไรดวยชวตน จงนอนหงายเอามดตดหลอดคอ. ทกขเวทนาทงหลายกเกก ขน. พระเถระขมเวทนาแลวกาหนดเวทนานนนนแหละเปนอารมณตงสตมน พจารณามลกมมฏฐานกบรรลพระอรหต เปนสมสส ปรนพพานแลว. กชอ วาสมสสม ๓ ประเภท คออรยาปถสมสส โรคสมสส ชวตสมสส. บรรดาพระอรหนต ๓ ประเภทนน พระอรยะรปใดอธษฐานอรยาบถ ทงหลายมยนเปนตน อรยาบถอยางใดอยางหนง ตงวปสสนาไวมนดวยหมาย จะไมเปลยนอรยาบถนแลว บรรลพระอรหต เมอเปนดงนน พระอรยะรปนน บรรลพระอรหตและไมเปลยนอรยาบถพรอมคราวเดยวกน พระอรยะรปน ชอวาอรยาปถสมสส. อนง พระอรยะรปใดเมอบรรดาโรคทงหลายมโรคตาเปน ตน อยางใดอยางหนงมอย ตงวปสสนาไวมนวา ถงไมหายจากโรคน กจก บรรลพระอรหต เมอเปนดงนน พระอรยะรปนนบรรลพระหต และหายโรค พรอมคราวเดยวกน พระอรยะรปนชอวา โรคสมสส. แตอาจารยบางพวก บญญตพระอรหนตนนเปนสมสสในขอน โดยปรนพพาน ในเพราะอรยาบถ นนนนแหละ และในเพราะโรคนนนนแหละ. อนง พระอรยรปใด สน อาสวะและสนชพ พรอมคราวเดยวกน พระอรยะรปน ชอวาชวตสมสส สมจรงดงททในกลาวไววา บคคลใดสนอาสวะและสนชพไมกอนไมหลง บคคล น เรยกวา สมสส. กในคาวา สมสส น สสะม ๒ คอ ปวตตสสะและกเลสสสะ. บรรดา สสะทง ๒ นน ชวตนทรย ชอวา ปวตตสสะ อวชชาชอวา กเลสสสะ. บรรดา


ชวตนทรยและอวชชานน จตจตยอมทาชวตนทรยใหสนไป มรรคจต ทา อวชชาทงหลายใหสนไป. จตสองดวงยอมไมเกดพรอมคราวเดยวกน . แตผล จตเกดในลาดบมรรคจต ภวงคจตเกดในลาดบผลจต ออกจากภวงคจต ปจจ- เวกขณจตกเกด. ปจจเวกขณจตนนบรบรณบางไมบรบรณบาง. จรงอยแม เอาดาบอนคมกรบตดศรษะ ปจจเวกขณจตยอมเกดขน ๑ วาระ หรอ ๒ วาระ โดยแท แตเพราะจตทงหลายเปนไปเรว การสนอาสวะและการสนชพจงปรากฏ เหมอนมในขณะเดยวกนนนเทยว. บทวา สมล ตณห อพภยห ไดแกเพกถอนตณหาพรอมทงมล โดยมลคออวชชาเสยดวยพระอรหตมรรค. บทวา ปรนพพโต ไดแก ปรนพพานดวยอนปาทเสสปรนพพาน. บทวา ววตตกขนธ ไดแก พลกตว. บทวา เสยยมาน ไดแก นอนหงาย. กพระเถระนอนหงายกจรงอย ถงอยางนน ศรษะของทานกเปลยน ไปอยขางขวา เพราะนอนคนแตขางขวา. บทวา ธมายตตต ไดแก ภาวะท เปนควน . จรงอย ขณะนน เหมอนฝนควนและฝนมดปรากฏขนมา. บทวา วาณ สมนเวสต ไดแก มารแสวงหาปฏสนธจต. บทวา อปปตฏ เตน ไดแกมปฏสนธวญญา มไดตงอยแลว อธบายวามเหตแหงปฏสนธวญญาณ ไมตงอยแลว. บทวา เวฬวปณฑ วณ ไดแก พณเหลองเหมอนผลมะตมสก คอพณใหญสเหมอนทอง. บทวา อาทาย ไดแกหนบรกแร. บทวา อปสงกม ความวา มารคดวา เราไมรทเกดของพระโคธกเถระ ตองถามพระสมณโคดม จงจะหมดสงสย แลวแปลงเพศเปนเดกเลกเขาไปเฝา. บทวา นาธคจฉาม ไดแกไมเหน. บทวา โสลปเรตสส ไดแกถกความโศกกระทบแลว. บทวา อภสสถ ไดแก ตกไปทหลงเทา. จบอรรถกถาโคธกสตรท ๓


๔. สตตวสสสตร มารหาโอกาสทาลายพระพทธเจาสน ๗ ป [๔๙๖] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบทตนอชปาลนโครธ รมฝงแม นาเนรญชรา ณ ตาบลอรเวลา. กสมยนนแล มารผมบาปตดตามพระผมพระภาคเจา คอยมงหาโอกาส สน ๗ ป กยงไมไดโอกาส. [๔๙๗] ภายหลงมารผมบาป จงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ครนแลว ไดทลถามพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ทานถกความโศกทบถมหรอ จงได มาซบเซาอยในปาอยางน ทานเสอมจาก ทรพยเครองปลมใจแลวหรอ หรอวากาลง ปรารถนาอย ทานไดทาความชวอะไร ๆ ไวในบานหรอ เหตไรทานจงไมทามตร ภาพลบชนทงปวงเลา หรอวาทานทามตร- ภาพกบใคร ๆ ไมสาเรจ. [๔๙๘] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนมารผเปนเผาของบคคลผ ประมาทแลว เราขดรากของความเศรา โศกทงหมดแลว ไมมความชว ไมเศรา โศก เพงอย เราชนะความตดแนน กลาว คอความโลภในภพทงหมด เปนผไมม อาสวะ เพงอย.


[๔๙๙] มารทลวา ถาใจของทานยงของอยในสงทชน ทงหลาย กลาววา สงนเปนของเรา และวา สงนเปนเราแลว สมณะ ทานจกไมพน เราไปได. [๕๐๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา สงทชนทงหลายกลาววาเปนของเรา นน ยอมไมเปนของเรา และสงทชนทง หลายกลาววา เปนเรา กไมเปนเราเหมอน กน แนะมารผมบาป ทานจงทราบอยาง นเถด แมทานกจกไมเหนทางของเรา. [๕๐๑] มารทลวา ถาทานจกรทางอนปลอดภย เปนท ไปสอมตมหานพพาน กจงหลกไปแตคน เดยวเถด จะพราสอนคนอนทาไมเลา. [๕๐๒] พระผมพระภาคเจาตรสวา ชนเหลาใดมงไปสฝง ยอมถงพระ- นพพาน อนมใชโอกาสของมาร เราถก ชนเหลานนถามแลว จกบอกวา สงใด เปนความจรง สงนนหาอปธกเลสมได. [๕๐๓] มารทลวา ขาแตพระองคผเจรญ เหมอนอยางวามสระโบก- ขรณในทไมไกลบานหรอนคม ในสระนนมปอย ครงนน พวกเดกชายหรอ


พวกเดกหญงเปนอนมาก ออกจากบานหรอนคมนนแลวเขาไปถงทสระโบก ขรณนนตงอย ครนแลวจงจบปนนขนจากนาใหอยบนบก พระเจาขา กปนน ยงกามทก ๆ กามใหยนออก พวกเดกชายหรอเดกหญงเหลานน พงรดพงหก พงทาลายกามนนเสยทก ๆ กามดวยไมหรอกอนหน พระเจาขา กเมอเปนอยาง นน ปนนมกามถกรด ถกหก ถกทาลายเสยหมดแลว ยอมไมอาจกาวลงไป สสระโบกขรณนนอกเหมอนแตกอน ฉนใด อารมณแมทกชนดอนเปนวสย ของมาร อนใหสตวเสพผด ทาใหสตวดนรน อารมณนนทงหมด อนพระผ มพระภาคเจาตดรอนหกรานยายเสยหมดแลว บดน ขาพระองคผคอยหาโอกาส ยอมไมอาจเขาไปใกลพระผมพระภาคเจาไดอก ฉนนน. [๕๐๔] ครนแลว มารผมบาปไดกลาวคาถาอนเปนทตงแหงความ เบอหนายเหลานน ในสานกพระผมพระภาคเจาวา ฝงกาเหนกอนหนมสดจมนขน จง บนเขาไปใกลดวยเขาใจวาเราทงหลาย พง ประสบอาหารในทนเปนแน ความยนดพง มโดยแท. เมอพยายามอยไมไดอาหารสม ประสงคในทนน จงบนหลกไป. ขาแตพระโคดม ขาพระองคกเหมอน กามาพบศลา ฉะนน ขอหลกไป. ครงนนแล มารผมบาปครน กลาวคาถาอนเปนทตงแหงความเบอหนาย เหลาน ในสานกพระผมพระภาคเจาแลว จงหลกจากทนน ไปนงขดสมาธท พนดนไมไกลจากพระผมพระภาคเจา เปนผนง เกอเขน คอตก กมหนา ซบเซา หมดปฏภาณ เอาไมขดแผนดนอย.


อรรถกถาสตตวสสสตร พงทราบวนจฉยในสตตวสสสตรท ๔ ตอไปน :- บทวา สตต วสสาน ไดแก กอนตรสร ๖ ป หลงตรสร ๑ ป. บทวา โอตาราเปกโข ไดแก มารจองอยนาน อยางนวา ถาเราเหนกาย ทวารเปนตน บางทวารของพระสมณโคดมไมเหมาะสม เรากจะทวงเธอ ดงน. บทวา อลภมาโน ไดแก ไมเหนความผดพลาดแมเพยงละอองธล. ดวย เหตนน พระคนถรจนาจารยจงกลาววา มารผมบาปตดตามพระผมพระภาคเจา ทกฝกาวอาย ๗ ป กไมพบความผดพลาดของพระสมพทธเจาผมสร. บทวา อปสงกม ความวา มารเขาไปหาดวยคดวา วนน เราจกมาอภวาทพระสมณ- โคดม. ดวยบทวา ฌายส มารกลาววา ทานนงซบเซาอย. บทวา วตต น ชนโน ความวา ทานเสอมเสยทรพยไปรอยหนงหรอพนหนง. บทวา อาคนน คามสม ความวา ไดกระทากรรมชวไวนบไมถวนภายในบาน ทานไมอาจมองหนาของคนอน ๆ ไดแตนงซบเซา เทยวอยแตในปาหรอ. บทวา สกข ไดแก ความเปนมตร. บทวา ปลขาย แปลวา ขดแลว. บทวา ภวโลภชปป ไดแก ตณหา กลาวคอความอยากไดภพ. บทวา อนาสโว ฌายาม ความวา เรา ไมมตณหา เพงอยดวยฌานทงสอง พระผมพระภาคเจาตรสเรยกมารวา ปมตตพนธ จรงอย มารนนเปนพวกพองของตนบางพวกทมวเมาอยในโลก. บทวา สเจ มคค อนพทธ ความวา ผวา ทานตรสรตามมรรคไซร. บทวา อเปห ไดแก จงไปเสย. บทวา อมจจเธยย ไดแก พระนพพาน อนไมเปนโอกาสแหงมจจราช. บทวา ปารคามโน ความวา ทงคนทถง ฝงแลว ทงคนทประสงคจะไปสฝง กชอวา ปารคามโน.


บทวา วสกายกาน ไดแก อนเปนไปในสวนลกของมาร. บทวา วเสวตาน ไดแก อนบคคลเสพผด คอมเหตอนกลบกนเสย เปนตนวา เมอพระผมพระภาคเจาตรสวา อายของเหลามนษยนอย วนและคนยอมลวง ไป ๆ มารกลบกลาวเสยวา อายของเหลามนษยยนยาว วนและคนไมลวงไป ๆ. บทวา วปผนทตาน ไดแก แสดงเพศเปนพระยาชางและเพศพระยาง เปนตน ในกาลนน. บทวา นพเพชนยา ไดแก ควรเลาเรยน. ในคาวา อนปรยคา เปนตน ทานทาเปนคาอดต กจรง ถงอยางนน กควรทราบความ โดยกาหนดแนนอน [ปจจบน]. ทานอธบายไวดงนวา กาเหนกอนหนสเหมอนมนขน จงเขาไปใกลกอนหนนน ดวยคดวา พวกเรา พบของออนเขาแลว คงจะมรสอรอย ครนแลว กานนกไมไดรสอรอยทกอน- หนนน จงหลกจากทนน คอตองหลกไปเสยจากกอนหนนน ฉนใด แมพวก ขาพระเจา กระทบพระโคดมแลว กเหมอนกานนกระทบกอนหน เมอไมได ความยนดหรอความชนชม กเบอหนายพระโคดม หลกไปเสย ฉนนน. อ อกษรในคาวา อภาสตวา น เปนเพยงนบาต ใจความวากลาวแลว. ปาฐะวา ภาสตวา กม. จบอรรถกถาสตตวสสสตรท ๔


๕. มารธตสตร วาดวยธดามารมาขอบาเรอพระพทธเจา [๕๐๕] ครงนนแล มารธดาทง ๓ คอ นางตณหา นางอรด นางราคา พากนเขาไปหาพระยามารถงทอย ครนแลวจงถามพระยามารดวยคาถาวา ขาแตคณพอ คณพอมความเสยใจ ดวยเหตอะไร หรอเศราโศกถงผชาย คนไหน หมอมฉนจกผกผชายคนนนดวย บวง คอราคะ นามาถวาย เหมอนบคคล ผกชางมาจากปา ฉะนน ชายนนจกตกอย ในอานาจของคณพอ. [๕๐๖] พระยามารกลาววา ชายนน เปนพระอรหนตผดาเนนไป ดแลวในโลก ไมเปนผอนใคร ๆ พงนา มาดวยราคะไดงาย ๆ กาวลวงบวงมารไป แลว เพราะฉะนน เราจงเศราโศกมาก. [๕๐๗] ครงนนแล มารธดา คอ นางตณหา นางอรด นางราคา จงพากนเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครน แลวกราบทลพระผม พระภาคเจาอยางนวา ขาแตพระสมณะ พวกหมอมฉนจกขอบาเรอพระบาท ของพระองค. ลาดบนน พระผมพระภาคเจามไดทรงใสพระทยถงคาของนางมารธดา เหลานน เพราะพระองคทรงนอมพระทยไปในความสนอปธกเลสอยางยอดเยยม


[๕๐๘] ลาดบนน มารธดา คอนางตณหา นางอรด นางราคา จงหลกออกไป ณ ทควรสวนขางหนง แลวรวมคดกนอยางนวา ความประสงค ของบรษมตาง ๆ กนแล อยากระนนเลย พวกเราควรนรมตเพศเปนนาง กมารกาคนละรอย ๆ. ลาดบนน มารธดา คอ นางตณหา นางอรด นางราคา จงพากน นรมตเพศเปนนางกมารกาคนละรอย ๆ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ แลวกราบทลพระผมพระภาคเจาอยางนวา ขาแตพระสมณะ พวก หมอมฉนจะขอบาเรอพระบาทของพระองค. พระผมพระภาคเจามไดทรงใสพระทยถงถอยคาของมารธดา เพราะ พระองคทรงนอมพระทยไปในความสนอปธกเลสอยางยอดเยยม. [๕๐๙] ลาดบนน มารธดาทง ๓ คอ นางตณหา นางอรด นางราคา พากนหลกไป ณ ทควรสวนขางหนงแลว รวมคดกนอยางนวา ความประสงค ของบรษมตาง ๆ กน อยากระนนเลย พวกเราควรพากน จาแลงเพศเปนหญง ยงไมเคยคลอดบตรคนละรอย ๆ. ลาดบนน มารธดาทง ๓ คอ นางตณหา นางอรด นางราคา จง พากนจาแลงเพศเปนหญงยงไมเคยคลอดบตรคนละรอย ๆ เขาไปเฝาพระผม- พระภาคเจาถงทประทบ แลวกราบทลพระผมพระภาคเจาอยางนวา ขาแต พระสมณะ พวกหมอมฉนจะขอบาเรอพระบาทของพระองค. ถงอยางนน พระผมพระภาคเจากมไดทรงใสพระทยถงเลย เพราะ พระองคทรงนอมพระทยไปในความสนอปธกเลสอยางยอดเยยม. [๕๑๐] ฝายนางตณหา นางอรด นางราคา พากนหลกไป ณ ทควร สวนขางหนงแลว รวมคดกนอยางนวา ความประสงคของบรษทงหลายมตาง ๆ


กน อยากระนนเลย พวกเราควรจาแลงเพศเปนหญงทคลอดบตรแลวคราวเดยว คนละรอย ๆ ลาดบนนแล นางตณหา นางอรด นางราคา พากนจาแลงเพศ เปนหญงคลอดแลวคราวเดยวคนละรอย ๆ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ แลวกราบทลพระผมพระภาคเจาอยางน วา ขาแตพระสมณะ พวก หมอมฉนจะขอบาเรอพระบาทของพระองค. ถงอยางนน พระผมพระภาคเจากมไดทรงใสพระทยถง เพราะพระ- องคทรงนอมพระทยไปในความสนอปธกเลสอยางยอดเยยม. [๕๑๑] ลาดบนนแล นางตณหา นางอรด นางราคา ฯลฯ จงพา กนจาแลงเพศเปนหญงทคลอดบตรแลว ๒ คราว คนละรอย ๆ เขาไปเฝา พระผมพระภาคเจาถงทประทบ ฯลฯ แมถงอยางนน พระผมพระภาคเจาก มไดทรงใสพระทยถง เพราะพระองคทรงนอมพระทยไปในความสนอปธกเลส อยางยอดเยยม. [๕๑๒] ลาดบนน นางตณหา นางอรด นางราคา ฯลฯ จงพากน จาแลงเพศเปนหญงกลางคน คนละรอย ๆ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ฯลฯ ถงอยางนน พระผมพระภาคเจากมไดทรงใสพระทยถงเลย เพราะพระองคทรงนอมพระทยไปในความสนอปธกเลสอยางยอดเยยม. [๕๑๓] ลาดบนน นางตณหา นางอรด นางราคา ฯลฯ จงพากน จาแลงเพศเปนหญงผใหญคนละรอย ๆ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาจนถงท ประทบ ฯสฯ แมถงอยนน พระผมพระภาคเจากมไดทรงใสพระทยถง เพราะพระองคทรงนอมพระทยไปในความสนอปธกเลสอยางยอดเยยม.


[๕๑๔] ลาดบนน มารธดา คอ นางตณหา นางอรด นางราคา พากนหลกไป ณ ทควรสวนขางหนงแลว จงพดกนวา เรองนจรงดงบดา เราไดพดไววา ชายนนเปนพระอรหนต ผดาเนนไป ดแลวในโลก ไมเปนผอนใคร ๆ พงนา มาดวยราคะไดงาย ๆ กาวลวงบวงแหงมาร ไปไดแลว เพราะฉะนน เราจงเศราโศก มาก. กถาพวกเราพงเลาโลมสมณะหรอพราหมณคนใดทยงไมหมดราคะ ดวยความพยายามอยางน หทยของสมณะหรอพราหมณคนนนพงแตก หรอ โลหตอนพงพลงออกจากปาก หรอพงถงกบเปนบา หรอถงความมจตฟงซาน (จตลอย) เหมอนอยางไมออสดอนลมพดขาดแลว ยอมหงอยเหงาเหยวแหง แมฉนใด สมณะหรอพราหมณนนพงซบซดเหยวแหงไป ฉนนนเหมอนกน. ครนแลว นางตณหา นางอรด นางราคา พากนเขาไปเฝาพระผม พระภาคเจาถงทประทบ แลวยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๕๑๕] นางตณหามารธดา ครนยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ทานถกความโศกทบถมหรอ จงได มาซบเซาอยในปาอยางน ทานเสอมจาก ทรพยเครองปลมใจแลวหรอ หรอวากาลง ปรารถนาอย ทานไดทาความชวอะไร ๆ ไวในบานหรอ เพราะเหตไร ทานจงไมทา


มตรภาพกบชนทงปวงเลา หรอวาทานทา มตรภาพกบใคร ๆ ไมสาเรจ. [๕๑๖] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา เราชนะเสนาคอปยรปและสาตรป (รปทรกและรปทพอใจ) เปนผๆ เดยวเพง อย ไดรความบรรลประโยชน และความ สงบแหงหทย วาเปนความสข. เพราะฉะนน เราจงไมทาความเปน มตรกบชนทงปวง และความเปนมตรกบ ใคร ๆ ยอมไมอานวยประโยชนใหแกเรา. [๕๑๗] ลาดบนน นางอรดมารธดาไดทลถามพระผมพระภาคเจา ดวยคาถาวา ภกษในพระศาสนาน มปกตอย ดวยธรรมเปนเครองอยอยางไหนมา จง ขามโอฆะทง ๔ แลว เวลามไดขามโอฆะ ท ๖ แลว กามสญญาทงหลายยอมหอม ลอมไมไดซงบคคลผเพงฌานอยางไหน มาก. [๕๑๘] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา บคคลมกายอนสงบแลว มจตหลด พนดแลว เปนผไมมปจจยอะไร ๆ เปน เครองปรงแตง มสต ไมมความอาลย ได


รตวซงธรรม มปกตเพงอยดวยฌานท ๔ อนหาวตกมได ยอมไมกาเรบ ไมซานไป ไมเปนผยอทอ. ภกษในศาสนาน เปนผมปกตอย ดวยธรรมเปนเครองอยอยางนมาก จงขาม โอฆะทง ๕ ไดแลว บดมไดขามโอฆะท ๖ แลว กามสญญาทงหลายยอมหอมลอม ไมได ซงภกษผเพงฌานอยางนมาก. [๕๑๙] ลาดบนนแล นางราคามารธดา ไดกราบทลพระผมพระ ภาคเจาดวยคาถาวา พระศาสดาผเปนหวหนาดแลคณะ- สงฆ ไดตดตณหาขาดแลวและชนผม ศรทธาเปนอนมาก จกประพฤตตามได แนแท พระศาสดานเปนผไมมความอาลย ไดตดขาดจากมอมจจราชแลว จกนาหม ชนเปนอนมาก ไปสฝงพระนพพาน. [๕๒๐] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ตถาคตมความแกลวกลาใหญ ยอม นาสตวไปดวยพระสทธรรมแล เมอตถาคต นาไปอยโดยธรรม ไฉนความรษยาจะพงม แกทานผรเลา.


[๕๒๑] ลาดบนนแล มารธดาทง ๓ คอ นางตณหา นางอรด นาง- ราคาพากนเขาไปหาพระยามารถงทอย. พระยามารเหนมารธดา คอ นางตณหา นางอรด นางราคา มาแต ไกล ครนเหนแลว ไดกลาวพอดวยคาถาทงหลายวา พวกคนโงพากนทาลายภเขาดวยกาน บว ขดภเขาดวยเลบเคยวเหลกดวยฟนทง หลาย ทานทงหลายจะทาพระโคดมให เบอเขาตองหลกไป เปนประดจบคคลวาง หนไวบนศรษะแลวแทรกลงไปในบาดาล หรอดจบคคลเอาอกกระแทกตอฉะนน. พระศาสดาไดขบไลนางตณหา นาง อรด และนางราคา ผมรปนาทศนายง ซงไดมาแลวในทนนใหหนไป เหมอนลม พดปยนน ฉะนน. จบมารธตสตร จบตตยวรรคท ๓


อรรถกถามารธตสตร พงทราบวนจฉยในมารธตสตรท ๕ ตอไป :- บทวา อปสงกมส ความวา ธดามารเหนบดาเอาไมขดพนดน เหมอนเดกเลยงโค คดวาบดานงเสยใจยงนก มเหตอะไรหนอ จาเราจกถาม ถงเหต จงรไดแลว จงเขาไปหา. บทวา โสจส ไดแกคดแลว. บทวา อรมว กฃร ความ วา เปรยบเหมอนเหลาชางพงอนเปนชางตอทควาญชางสงไป ประเลาประโลม ชางปาดวยการแสดงมายาหญง ผกพนนามาจากปาฉนใด พวกเรากจกนาบรษ นนมาฉนนน. บทวา มารเธยย ไดแก วฏฏะทเปนไปในภม ๓. บทวา อปสงกมส ความวา ธดามารปลอบบดาวา ทานจงคอยสก หนอยเถด พวกเราจกนาบรษนน มาแลวจงเขาไปเฝา. บทวา อจจาวจา ไดแกตาง ๆ อยาง. บทวา เอกสตเอกสต ไดแก แปลงตวเปนหญงสาว หนงรอย โดยนยน คอ ธดาแตละคนแปลตวเปนหญงสาวคนละ ๑๐๐ พระผม พระภาคเจาตรสเฉพาะพระอรหตเทานน ดวยสองบทวา อตถสส ปตต หทยสส สนต. บทวา เสน ไดแก กองทพกเลส. จรงอยกองทพกเลสนน ชอวาปยรป สาตรป นารกนาชนใจ. บทวา เอกาห ฌาย ไดแก เราเพง ฌานอยผเดยว. บทวา สขมานโพธย ไดแกเสวยสขในพระอรหตทานอธบาย ไวดงนวา เรารจกกองทพปยรปสาตรปเพงฌานอยผเดยว เสวยสขในพระอรหต ทนบไดวาบรรลถงประโยชนเปนธรรมสงบแหงใจ เพราะฉะนน เราจง ไมทาความชนชมฉนมตรกบชน ดวยเหตนนนนแหละ พยาน [ความเปนมตร] ของเราจงไมถงพรอมแมดวยการไมกระทา.


บทวา กถ วหารพหโล ไดแก อยมากดวยการอยอยางไหน. บทวา อลทธา แปลวาไมไดแลว. บทวา โย เปนเพยงนบาต. ทานอธบาย ไวดงนวา กามสญญาทงหลาย ไมไดคอไมรมลอมบคคลนน ผเพงมากดวย ฌานอยางไหน. บทวา ปสสทธกาโย ไดแก ทชอวา มกายสงบแลวเพราะกายคอ อสสาสปสสาสะงบแลวดวยจตตถฌาน. บทวา สวมตตจตโต ไดแก ชอวา มจตหลดพนดวยด ดวยวมตตสมปยตดวยพระอรหตผล. บทวา อสงขรา- โน ไดแกไมปรงแตงอภสงขารคอกรรม ๓. บทวา อโนโก แปลวา ไมม ความอาลย. บทวา อาย ธมม ไดแกรธรรม คอ สจจะ ๔. บทวา อวตกกชฌาย ไดแกเพงดวยจตตถฌานอนไมมวตก. ในบทวา น กปปต เปนตน เมอถอเอากเลสทเปนมล ๓ เหลานคอ ไมขนเคอง เพราะโทสะ ไม ฟงซานเพราะราคะ ไมหดหเพราะโมหะ กเปนอนทานถอเอากเลส ๑,๕๐๐ นนแล. อกนยหนง ทานถอเอาพยาบาทนวรณ ดวยบทวา ๑. กามฉนทนวรณ ดวยบทวา ๒. นวรณทเหลอมถนะเปนตน ดวยบทท ๓ ทรงแสดงพระขณาสพ แมดวยการละนวรณน ดวยประการฉะน. บทวา ปโจฆตณโณ ไดแก ขามโอฆะคอกเลสทเปนไปในทวาร ทง ๕. บทวา ฉฏ ไดแก ทรงขามโอฆะคอกเลสท ๖ แมทเปนไปในมโน ทวาร. พงทราบสงโยชนเบองตา ๕ ดวยปญโจฆศพท สงโยชนเบองบน ๕ ดวยฉฏฐศพท. บทวา คณสงฆจาร ความวา พระศาสดาชอวา คณสงฆ- จาร เพราะทรงเทยวไปในคณะและสงฆ. บทวา อทธา อจรสสนต ไดแก ชนผมศรทธาแมเหลาอนเปนอนมาก กจกเทยวไป โดยสวนเดยว บทวา อย ไดแก พระศาสดาน. บทวา อโนโก แปลวาไมอาลย.


บทวา อจเฉชช เนสสต ไดแก จกตดขาดแลวนาไป ทานอธบาย วา จกตดขาดจากมอพระยามจจราชนาไปสฝงคอพระนพพาน. บทวา นยมา- นาน แกเปน นยมาเนส คอ เมอตถาคจนาไปอย. บทวา เสลว สรส โอหจจ ปาตาเล คาธเมสถ ความวา เหมอนวางหนกอนใหญขนาดเรอนยอดไวบนศรษะแลวเขาไปยนทบาดาล. บทวา วา ขาณว อรสาสชช ไดแก เหมอนเอาตอกระทงอก. บทวา อเปถ แปลวา จงออกไป. ในทนทานพระสงคตกาจารยทงหลาย จบเทศนาดวยคาวา อทมโวจ แลวกลาวคาถาวา ทททฬหมานา เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ทททฬหมานา แปลวา รงเรองงามยงนก. บทวา อาคฉ ไดแก มาแลว. บทวา ปนท แปลวาขบไล. บทวา ตล ภฏว มาลโต ความวา ไลไปเหมอนลมพดปยงวหรอปยฝายทแตกออกจากผลพาไป ฉะนน. จบอรรถกถามารธตสตรท ๕ จบตตยวรรคท ๓ มารสงยต เพยงเทาน

รวมสตรในคตยวรรคทสามม ๕ สตร คอ

๑. สมพหลสตร ๒. สมทธสตร ๓. โคธกสตร ๔. สตตวสสสตร ๕. มารธตสตร น พระพทธเจาผประเสรฐทรงแสดงแลวกะมารธดา พรอม ทงอรรถกถา จบมารสงยต


ภกขนสงยต ๑. อาฬวกาสตร วาดวยมารรบกวนภกษณ [๕๒๒] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนน เวลาเชา อาฬวกาภกษณนงหมแลวถอบาตรและจวร เขาไป. บณฑบาตยงกรงสาวตถ เทยวบณฑบาตไปในกรงสาวตถแลว เวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาต มความตองการดวยวเวก จงเขาไปในปาอนธวน . [๕๒๓] ลาดบนน มารผมบาปใครจะใหอาฬวกาภกษณบงเกดความ กลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะใหเคลอนจากวเวก จง เขาไปหาอาฬวกาภกษณถงทอย ครนแลวไดกลาวกะอาฬวกาภกษณดวยคาถาวา ในโลก ไมมทางออกไปจากทกขได ทานจกทาอะไรดวยวเวก จงเสวยความ ยนดในกามเถด อยาไดมความเดอดรอน ในภายหลงเลย. [๕๒๔] ลาดบนน อาฬวกาภกษณไดมความดารวา นใครหนอ กลาวคาถา จะเปนมนษยหรออมนษย.


ทนใดนน อาฬวกาภกษณไดมความดารวา นคอมารผมบาป ใคร จะใหเราบงเกดความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะให เคลอนจากวเวก จงกลาวคาถา. ครนอาฬวกาภกษณทราบวา นคอมารผมบาปแลว จงไดกลาวกะมาร ผมบาปดวยคาถาวา ในโลกนมทางออกไปจากทกขได เรารชดดแลวดวยปญญา ดกอนมารผม บาปซงเปนเผาพนธของผประมาท ทาน ไมรจกทางนน กามทงหลายเปรยบดวย หอกและหลาว กองกามทงหลายนน ประหนงวาฝราย เราไมไยดถงความยนด ในกามททานกลาวถงนน. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา อาฬวกาภกษณรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง.


ภกขนสงยต อรรถกถาอาฬวกาสตร ในภกขนสงยตอาฬวกาสตรท ๑ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อาฬวกา ความวา ผเกดในเมองอาฬว และออกบวชจากเมอง อาฬวนนแล. บทวา อนธวน ความวา ปาทนบวาอนธวน ตงแตเวลาท พวกโจร ๕๐๐ คน ควกนยนตาทงสองของพระอรยบคคล (อนาคาม) ผกลาว ธรรม นามวายโสธร ผรวบรวมทรพยมาเพอสรางพระเจดยพระสมมาสม- พทธเจาพระนามวา กสสป ตนเองกตาแตกอยในทนนนนเอง. เขาวาปานน เปนปาสงวนในเนอทประมาณคาวตหนง ทางดานทศทกษณกรงสาวตถ ผท ตองการวเวกและภกษณทงหลายกพากนไปในปานน. เพราะฉะนน แมภกษณ อาฬวกาน กมความตองการวเวก จงเขาไปทางปานน. บทวา นสสรณ ไดแก พระนพพาน. บทวา ปาย ไดแกดวยปจจเวกขณญาณ. บทวา น ตว ชานาส ต ปท ความวา ทานไมรทางพระนพพาน หรอทางสวรรค อนไปสพระนพพาน. บทวา สตตสลปมา ไดแก เสมอนกบหอกและหลาว เพราะอรรถวา เปนเครองทมแทง. บทวา ขนธาส อธกฏานา ความวา กองกามเหลานนเปนเหมอนฝราย. จบอรรถกถาอาฬวกาสตรท ๑


๒. โสมาสตร วาดวยมารรบกวนโสมาภกษณ [๕๒๕] สาวตถนทาน. ครงนน เวลาเชา โสมาภกษณนงหมแลว ถอบาตรและจวรเขาไป บณฑบาตยงกรงสาวตถ เทยวบณฑบาตไปในกรงสาวตถแลว เวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาตแลว เขาไปยงปาอนธวนเพอพกผอนกลางวน ครนถงปา อนธวนแลว จงนงพกกลางวนทโคนไมตนหนง. [๕๒๖] ลาดบนน มารผมบาปใครจะใหโสมาภกษณบงเกดความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะใหเคลอนจากสมาธ จงเขา ไปหาโสมาภกษณถงทนงพก ครนแลวไดกลาวกะโสมาภกษณดวยคาถาวา สตรมปญญาเพยงสองนว ไมอาจถง ฐานะอนจะพงอดทนไดดวยยาก ซงทาน ผแสวงทงหลายจะพงถงได. [๕๒๗] ลาดบนน โสมาภกษณไดมความดารวา นใครหนอกลาว คาถาจะเปนมนษยหรออมนษย ทนใดนน โสมาภกษณไดมความดารวา นคอมารผมบาป ใครจะ ใหเราบงเกดความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะให เคลอนจากสมาธ จงกลาวคาถา. ครนโสมาภกษณทราบวา นคอมารผมบาปแลว จงไดกลาวกะมาร ผมบาปดวยคาถาวา


ความเปนสตรจะทาอะไรได เมอจต ตงมนดแลว เมอญาณเปนไปแกผเหน ธรรมอยโดยชอบ ผใดพงมความคดเหน แนอยางนวา เราเปนสตร หรอวาเราเปน บรษ หรอจะยงมความเกาะเกยววา เรา มอย มารควรจะกลาวกะผนน. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา โสมาภกษณรกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง. อรรถกถาโสมาสตร ในโสมาสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา าน ไดแก พระอรหต. บทวา ทรภสมภว ไดแก ทนไดยาก. บทวา ทวงคลปาย ไดแก ปญญาเลกนอย อกอยางหนง หญงชอวา ทวงคลปา เพราะใชสองนวหยบปยฝายกรอดาย. บทวา าณมห วตตมานมห ความวา เมอญาณในผลสมาบตเปนไปอย. บทวา ธมม วปสสโต ความวา ผเหนแจงธรรมคอสจจะ ๔ หรอเหนเฉพาะ เบญจขนธ อนเปนอารมณของวปสสนาในสวนเบองตน. บทวา กจ วา ปน อสมต ความวา หรอความกงวลอน ๆ จะพงมแกผใดดวยตณหามานะ และทฐวา เปนเรา ดงน. จบอรรถกถาโสมาสตรท ๒


๓. โคตมสตร วาดวยมารรบกวนกสาโคตมภกษณ [๕๒๘] สาวตถนทาน. ครงนน เวลาเชา กสาโคตมภกษณนงหมแลว ถอบาตรและจวร เขาไปบณฑบาตในกรงสาวตถ เทยวบณฑบาตไปในกรงสาวตถแลว เวลา ปจฉาภต กลบจากบณฑบาตแลวเขาไปยงปาอนธวนเพอพกผอนกลางวน ครน ถงปาอนธวนแลว จงนงพกกลางวนทโคนไมตนหนง. [๕๒๙] ลาดบนน มารผมบาปใครจะใหกสาโคตมภกษณบงเกด ความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะใหเคลอนจาก สมาธ จงเขาไปหากสาโคตมภกษณถงทนงพก ครนแลว ไดกลาวกะกสา- โคตมภกษณดวยคาถาวา ทานเสยลกไปหรอมานงอยคนเดยว มหนาเหมอนคนรองไห มาอยกลางปา คนเดยว กาลงแสวงหาบรษหรอหนอ. [๕๓๐] ลาดบนน กสาโคตมภกษณไดมความดารวา นใครหนอ กลาวคาถา จะเปนมนษยหรออมนษย. ทนใดนน กสาโคตมภกษณไดมความดารวา นคอมารผมบาป ใคร จะใหเราบงเกดความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะ ใหเคลอนจากสมาธ จงกลาวคาถา. ครนกสาโคตมภกษณทราบวา นคอมารผมบาปแลว จงไดกลาวกะ มารผมบาปดวยคาถาวา


เราเสยบตรไปแลว เหมอนความ ตายของบตรถงทสดแลว บรษทงหลาย กมความตายของบตรนเปนทสดเหมอนกน เราไมเศราโศก ไมรองไห ไมกลวความ ตายนนดอก. ผมอาย ความเพลดเพลนในสวน ทงปวง เรากาจดแลว กองมดเราทาลาย แลว เราชนะเสนาแหงมจจแลว ไมม อาสวะอย. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา กสาโคตมภกษณรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง.


อรรถกถาโคตมสตร ในโคตมสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน :- กคาวา กสาโคตม เปนชอของภกษณนน เพราะเธอมเนอและ เลอดนอย. ไดยนวา ครงกอนทรพยประมาณ ๘๐ โกฏ ในเรอนตระกลแหง หนง ณ กรงสาวตถ กลายเปนถานไปหมด. กฏมพมไดขนถานไปทง คดวา จกมผมบญไร ๆ เปนแน ดวยบญของผนนทรพยจกกลบเปนปกตอก จงเอา ทองและเงนใสถาดเตมหลายถาดเอาไปวางไวทตลาดแลวนงอยใกล ๆ. ลาดบ นน ธดาของตระกลยากจนคนหนง คดวา เราจกถอเอาทรพยครงมาสกแลวนา กงไมมา เดนไปตามถนน เหนทรพยนนจงกลาวกะกฏมพวา ทรพยทตลาดม ถงเพยงน ทเรอนจกมเพยงไร. กฏมพถามวา แมหน เธอเหนอะไรจงได พดอยางน. นางตอบวา เหนเงนและทองน. กฏมพคดวา หญงคนนชะรอย จกเปนผมบญ จงถามถงทอยของนาง เกบงาสงของไวทตลาดแลวเขาไปหา มารดาบดาของนาง กลาวอยางนวา ในเรอนของเรามเดกหนมอย ทานจงให เดกหญงคนนแกเขาเถด มารดาบดากลาววา นายทานจกหยอกลอคนยากจน ทาไม. กฏมพกลาววา ธรรมดาวา ความสนทสนมโดยฐานมตร ยอมมกบคน ยากจน ทานทงหลายจงใหเถด นางจกไดเปนเจาของทรพยแลวพานางนามา ครองเรอน. นางอยรวมกนจงคลอดบตรชาย. บตรไดตายในเวลาพอเดนได. นางเกดในตระกลเขญใจ แมไดอยในตระกลใหญ กเกดความเศราโศกอยาง หนกวา เราถงความพนาศเพราะบตร ไมเผาศพบตร อมซากบตรนนเทยว พราเพอไปทวนคร.


วนหนง นางไปสานกพระทศพลตามทางทจะไปเฝาพระพทธเจา กราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอพระองคโปรดประทานยาเพอใหลก หายจากโรค. พระผมพระภาคเจาตรสวา เจาจงเทยวไปยงกรงสาวตถ จงนา เมลดพนธผกกาดจากเรอนทไมเคยมคนตายมา นนจกเปนยาของลก นางเขาไป สนคร ไปขอเมลดพนธผกกาดโดยนยทพระผมพระภาคเจาตรสบอก ตงแตเรอน หลงไกล ถกชาวบานทก ๆ หลงเรอนกลาววา เธอจกพบเรอนอยางนแตทไหน เทยวไปสองสามหลงคาเรอน คดวา นยวาความตายนเปนธรรมดาของคนทก คน ไมวาเราหรอลก ดงนแลว จงทงศพไวทศาลาแลวขอบรรพชา. พระศาสดา ทรงสงไปสานกนางภกษณดวยพระดารสวา จงใหหญงนบวชเถด. นางบรรล พระอรหตในขณะจรดปลายมดโกนนนเอง. ทานหมายเอาพระเถรนจงกลาว วา อถ โข กสาโคตม ดงน. บทวา เอกมาส ตดเปน เอกา อาส. บทวา รทมมข ไดแก มหนาดงรองไห. อนต ศพท ในบทวา อจจนต หตปตตมห เปนอจ- จนตะสวนอดต. บทวา อจจนต นนเปนภาวนปงสกลงค. ทานกลาวอธบาย วาการตายของบตร เปนทสด คอเปนอดต ฉนใด บตรทตายแลวกฉนนน บดนเราไมมลกตายอก. บทวา ปรสา เอตทนตกา ความวา แมคนเหลา นกมความตายนเปนทสดเหมอนกน ทสดแหงความตายของบตรของเรานแหละ เปนทสดแมของคนทงหลาย เราจงไมควรแสวงหาบตรทตายในบดน. บทวา สพพตถ วหตา นนท ความวา ความเพลดเพลนดวยอานาจตณหาในขนธ อายตนะ ธาต ภพ กาเนด คต ฐตและนวาสทงหมด เราขจดไดแลว. บทวา ตโมกขนโธ ไดแกกองอวชชา. บทวา ปทาลโต ความวา ทาลายแลว ดวยญาณ. จบอรรถกถาโคตมสตรท ๓


๔. วชยาสตร วาดวยมารรบกวนวชยาภกษณ [๕๓๑] สาวตถนทาน. ครงนน เวลาเชา วชยาภกษณนงหมแลว ถอบาตรและจวร ฯลฯ จงนงพกกลางวนทโคนไมตนหนง. [๕๓๒] ลาดบนน มารผมบาปใครจะใหวชยาภกษณบงเกดความ กลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะใหเคลอนจากสมาธ จง เขาไปหาวชยาภกษณถงทนงพก ครนแลว ไดกลาวกะวชยาภกษณดวยคาถาวา เธอยงเปนสาวมรปงาม และฉนกยง เปนหนมแนน มาเถดนาง เรามาอภรมย กนดวยดนตร มองคหา. [๕๓๓] ลาดบนน วชยาภกษณไดมความดารวา นใครหนอกลาว คาถา จะเปนมนษยหรออมนษย. ทนใดนน วชยาภกษณไดมความดารวา นคอมารผมบาป ใครจะ ใหเราบงเกดความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะให เคลอนจากสมาธ จงไดกลาวคาถา. ครนวชยาภกษณทราบวา นคอมารผมบาปแลว จงไดกลาวกะมารผ มบาปดวยคาถาวา ดกอนมาร รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนนารนรมยใจ เ ราขอมอบให ทานผเดยว เพราะเราไมตองการมน เรา อกอดระอาดวยกายเนา อนจะแตกทาลาย เปอยพงไปน กามตณหา เราถอนไดแลว


ความมดในรปภพทสตวทงหลายเขาถง ในอรปภพทสตวทงหลายเปนภาค และใน สมาบตอนสงบทงปวง เรากาจดไดแลว. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา วชยาภกษณรจกเราดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง. อรรถกถาวชยาสตร ในวชชาสตรท ๔ มวจฉยดงตอไปน :- บทวา ปจงคเกน ความวาประกอบดวยองค ๕ อยางน คอ อาตตะ กลองทหมหนงหนาเดยว วตตะหมทงสองหนาคอตะโพน อาตตวตตะ หมทง หมดมบณเฑาะวเปนตน ฆนะคอ ฆอง สสระปและสงขเปนตน. บทวา นยยาตยาม ตยเหว ความวา เราจะใหดนตรทงหมดแกทานเทานน. บทวา มาร น ห เตน อตถกา ความวา เราไมตองการดนตรนน. บทวา ปตกาเยน ความวากายแมมวรรณะดงทองคา กยงชอวาเปนกายเนา เพราะอรรถวาไหลเขา ไหลออกเปนนตย เพราะฉะนน วชยาภกษณจงกลาวอยางนน. บทวา ภนทเนน ไดแกมอนแตกไปเปนสภาวะ. บทวา ปภงคนา ไดแกถงความแหลกเปน ผยผงเปนธรรมดา. บทวา อฏฏยาม แปลวา อดอดอย. บทวา หรายาม แปลวาระอาอย. บทวา สนตา สมาปตต ความวาโลกยสมาบต ๘ อยาง ทานกลาววาสงบ เพราะสงบโดยอารมณ และสงบโดยองค. บทวา สพพตถ ไดแก ในรปภพและอรปภพทงหมด. วชยาภกษณจงกลาววา แมความมดคอ อวชชาเรากาจดไดแลว ในฐานะทงปวงเหลานคอในกามภพ ทยดถอเอาแลว เพราะถอเอาภพ ๒ เหลานน และในสมาบต ๘. จบอรรถกถาวชยาสตรท ๔


๕. อบลวรรณาสตร วาดวยมารรบกวนอบลวรรณาภกษณ [๕๓๔] สาวตถนทาน. ครงนน เวลาเชา อบลวรรณาภกษณนงหมแลว ถอบาตรและจวร ไดยนอยทโคนตนสาลพฤกษซงมดอกบานสะพรง ตนหนง. [๕๓๕] ลาดบนน มารผมบาปใครจะใหอบลวรรณาภกษณบงเกด ความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะใหเคลอนจากสมาธ จงเขาไปหาอบลวรรณาภกษณถงทยนอย ครนแลวไดกลาวกะอบลวรรณาภกษณ ดวยคาถาวา ดกอนภกษณ ทานคนเดยว เขามา ยงตนสาลพฤกษ ซงมดอกบานสะพรง ตลอดยอด แลวยนอยทโคนตนสาลพฤกษ ฉววรรณของทานไมมทสอง คนทง หลายกจะมาในทนเชนทาน ทานกลวความ เปนพาลของพวกนกเลงหรอ. [๕๓๖] ลาดบนน อบลวรรณาภกษณไดมความดารวา นใครหนอ กลาวคาถา จะเปนมนษยหรออมนษย. ทนใดนน อบลวรรณาภกษณไดมความดารวา นคอมารผมบาป ใคร จะใหเราบงเกดความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะให เคลอนจากสมาธ จงกลาวคาถา. ครนอบลวรรณาภกษณทราบวา นคอมารผมบาปแลว จงไดกลาว กะมารผมบาปดวยคาถาวา


แมนกเลงตงแสนมาในทน กตาม เถด เราไมสะเทอนขน ไมสะดง ดกอน มาร ถงเราคนเดยว กไมกลวทาน. เรา นจะหายตวหรอเขาทองของทาน แมจะ ยนอย ณ ระหวางดวงตาบนดงจมก ทาน จกไมเหนเรา. เราเปนผชานาญในจต อทธบาทเรา เจรญดแลว เราพนแลวจากเครองผกทก ชนด เราไมกลวทานดอก ทานผมอาย. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา อบลวรรณาภกษณรจกเรา ดงไดอน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง.


อรรถกถาอบลวรรณาสตร ในอบลวรรณาสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา สสปผตคค ความวา ตนสาละดอกบานสะพรงตงแตยอด. ดวยคาวา น จตถ เต ทตยา วณณธาต มารกลาววาวรรณธาตท ๒ อน เสมอนกบวรรณธาตของทาน ยอมไมม คอไมมภกษณอนเสมอนกบทาน. บทวา อธาคตา ตามสกา ภเวยย ความวา ทานมาในทนยอมไมไดความ สนทสนมหรอความรกอะไร ฉนใด แมชนเหลานนกเปนเสมอนทานฉนนน เหมอนกน. บทวา ปขมนตรกาย ความวา แมเราจะยนอยบนดงจมก ระหวางนยนตาทงสอง ทานกไมเหน. บทวา วสภตมห แปลวา ยอมเปน ผชานาญ. จบอรรถกถาอบลวรรณสตรท ๕


๖. จาลาสตร วาดวยมารรบกวนจาลาภกษณ [๕๓๗] สาวตถนทาน. ครงนน เวลาเชา. จาลาภกษณนงหมแลว ถอบาตรและจวรเขาไป บณฑบาตยงกรงสาวตถ เทยวบณฑบาตไปในกรงสาวตถแลว เวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาตแลวเขาไปยงปาอนธวนเพอพกกลางวน ครนถงปาอนธวน แลวจงนงพกกลางวนทโคนไมตนหนง. [๕๓๘] ลาดบนน มารผมบาปใครจะใหจาลาภกษณบงเกดความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะใหเคลอนจากสมาธ จงเขาไป หาจาลาภกษณถงทนงพก ครนแลวไดกลาวกะจาลาภกษณวา ดกอนภกษณ ทานไมชอบใจอะไรหนอ. จาลาภกษณตอบวา ดกอนทานผมอาย เราไมชอบความเกดเลย. [๕๓๙] มารผมบาปกลาววา เพราะเหตไรหนอ ทานจงไมชอบ ความเกด ผเกดมาแลวยอมบรโภคกาม ใครหนอใหทานยดถอเรองน อยาเลย ภกษณ ทานจงชอบความเกด. [๕๔๐] จาลาภกษณกลาววา ผเกดมากตองตาย ผทเกดมายอมพบ เหนทกข คอ การจองจา การฆา ความ เศราหมอง เพราะฉะนน เราจงไมชอบ ความเกด.


พระพทธเจาทรงแสดงธรรมเปน เครองกาวลวงความเกด พระองคสอนให เราตงอยในสจจะ เพอละทกขทงมวล สตว เหลาใดเขาถงรปภพ และสตวเหลาใดเปน ภาคแหงอรปภพ สตวเหลานนเมอยงไมร นโรธ ตองมาสภพอก. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา จาลาภกษณรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง. อรรถกถาจาลาสตร ในจาลาสตรท ๖ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา โก น ต อทมาทปย ความวา ใครหนอคอคนพาลมความ รนอย ใหทานยดถอเรองน. บทวา ปรเกลส ไดแก ความวนวายซงมประการ ตาง ๆ แมอยางอน บดนมารกลาวคาใดไววา ใครหนอจะใหเธอยดถอเอาเรอง นนจงแสดงคานนวา คนอนธพาลไมใหเรายดถอ แตพระศาสดาผเปนอคร- บคคลในโลกแสดงธรรมแลว จงกลาววา พทโธ ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลา นน บทวา สจเจ นเวสย ความวาใหตงอยในพระนพพานอนเปนปรมตถสจจะ. บทวา นโรธ อปปชานนตา ไดแก ไมรนโรธสจจะ. จบอรรถกถาจาลาสตรท ๖


๗. อปจาลาสตร วาดวยมารรบกวนอปจาลาภกษณ [๕๔๑] สาวตถนทาน. ครงนน เวลาเชา อปจาลาภกษณนงหมแลว ถอบาตรและจวรเขา ไปบณฑบาตยงกรงสาวตถ เทยงบณฑบาตไปในกรงสาวตถแลว เวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาตแลวเขาไปยงปาอนธวนเพอพกกลางวน ครนถงปาอนธวน แลว จงนงพกกลางวนอยทโคนไมตนหนง. [๕๔๒] ลาดบนน มารผมบาปใครจะใหอปจาลาภกษณบงเกดความ กลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะใหเคลอนจากสมาธ จงเขาไปหาอปจาลาภกษณถงทนงพก ครนแลวไดกลาวกะอปจาลาภกษณวา ดกอนภกษณ อยางไรหนอทานจงอยากจะเกด. อปจาลาภกษณตอบวา ดกอนทานผมอาย เราไมอยากเกดในทไหน ๆ เลย. [๕๔๓] มารผมบาปกลาววา. ทานจงตงจตไวในพวกเทพชนดาว ดงส ชนยามา ชนดสต ชนนมมานรด และชนวสวตตเถด ทานจกไดเสวยความ ยนด. [๕๔๔] อปจาลาภกษณกลาววา พวกเทพชนดาวดงส ชนยามา ชนดสต ชนนมมานรด และชนวสวตต


ยงผกพนอยดวยเครองผกคอกาม จาตอง กลบมาสอานาจมารอก โลกทงหมด เรารอน โลกทงหมดคเปนควน โลก ทงหมดลกโพลง โลกทงหมดสนสะเทอน. ใจของเรายนดแนวในพระนพพาน อนไมสนสะเทอน อนไมหวนไหว ท ปถชนเสพไมได มใชคตของมาร. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา อปจาลาภกษณรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง. อรรถกถาอปจาลาสตร ในอปจาลาสตรท ๗ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา เอนต มารวส ปน ความวา มาสอานาจ มรณมาร กเลสมาร และเทวบตรมาร. บทวา ปธปโต ไดแก ใหเดอดรอน. บทวา อคต ยตถ มารสส ความวา ในพระนพพานใด ทานผเปนมารไปไมได. บทวา ตตถ ไดแก ในพระนพพานนน. จบอรรถกถาอปจาลาสตรท ๗


๘. สสปจาลาสตร วาดวยมารรบกวนสสปจาลาภกษ [๕๔๕] สาวตถนทาน. ครงนน เวลาเชา สสปจาลาภกษณนงหมแลว ถอบาตรและจวร เขาไปบณฑบาตยงกรงสาวตถ เทยวบณฑบาตไปในกรงสาวตถแลว เวลา ปจฉาภต กลบจากบณฑบาตแลวเขาไปยงปาอนธวนเพอพกกลางวน ครนถงปา อนธวน จงนงพกกลางวนทโคนไมตนหนง. [๕๔๖] ลาดบนน มารผมบาปเขาไปหาสสปจาลาภกษณถงทนงพก ครนแลวไดกลาวกะสสปจาลาภกษณวา ดกอนภกษณ ทานชอบใจทฐของ ใครหนอ. สสปจาลาภกษณตอบวา ดกอนทานผมอาย เราไมชอบใจทฐของ ใครเลย. [๕๔๗] มารผมบาปกลาววา ทานจงใจเปนคนโลน ปรากฏ ตวเหมอนสมณะ แตไฉนทานไมชอบใจ ทฐ ทานประพฤตเรองน เพราะความ งมงายหรอ. [๕๔๘] สสปจาลาภกษณกลาววา คนเจาทฐ ภายนอกพระศาสนา น ยอมจมอยในทฐทงหลาย เราไม ชอบใจธรรมของพวกเขา พวกเขาเปน


คนไมฉลาดตอธรรม ยงมพระพทธเจา ผเสดจอบตในศากยสกล หาบคคลอน เปรยบมได ทรงครอบงาสวนทงปวง ทรงบรรเทาเสยซงมาร ไมปราชยในท ทกสถาน ทรงพนแลวในสวนทงปวง เปนผอนตณหาและทฐอาศยไมได ม พระจกษทรงเหนธรรมทงปวง ทรงบรรล ธรรมเปนทสนกรรมทกอยาง ทรงนอม ไปในธรรมเปนทสนอปธ พระผมพระ- ภาคเจาพระองคนนเปนศาสดาของเรา เราชอบใจคาสอนของพระองคทาน. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา สสปจาลาภกษณรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง.


อรรถกถาสสปจาลาสตร ในสสปจาลาสตรท ๘ มวนจฉยตอไปน :- บทวา สมณ วย ทสสต ความวา ทานปรากฏตวเหมอนสมณะ. บทวา กมว จรส โมมหา ความวา เพราะเหตไรทานจงประพฤตเหมอน คนงมงาย. บทวา อโต พหทธา ความวา ภายนอกพระศาสนาน . บทวา ปาสณฑา ความวา เจาลทธยอมเหวยงบวง คอทฐลงในจตของสตวทงหลาย. แตพระศาสนายอมปลดเปลองบวงทงหลาย ฉะนน จงไมกลาววาเจาลทธ เจาลทธมภายนอกพระศาสนานทงนน. บทวา สสทนต ไดแก จน คอตด. บดน สสปจาลาภกษณเมอกลาวแกปญหาทวา ทานบวชอทศใคร จงกลาววา อตถ สกยกเล ชาโต เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา สพพาภภ ความวา ครอบงาสวนทงหมด มขนธ อายตนะ ธาต ภพ กาเนด ละคตเปนตน ชอวา มารนทะ เพราะบรรเทา คอขบไลมรณมารเปนตน บทวา สพพตถมปราชโต ความวา ไมแพในกเลสทงมวลมราคะเปนตน หรอในการรบมาร. บทวา สพพตถ มจโต ความวา นอมไปในธรรม ทงปวงมขนธเปนตน. บท อสสโต ความวา อนตณหานสยและทฏฐนสย ไมอาศยแลว. บทวา สพพกมมกขย ปตโต ความวา บรรลพระอรหต กลาวคอธรรมเปนทสนไปแหงกรรมทงปวง. บทวา อปธสงขเย ความวา ทรงนอมเปนอารมณในพระนพพาน กลาวคอธรรมเปนทสนไปแหงอปธ. จบอรรถกถาสสปจาลาสตรท ๘


๙. เสลาสตร วาดวยมารรบกวนเสลาภกษณ [๕๔๙] สาวตถนทาน. ครงนน เวลาเชา เสลาภกษณนงหมแลว ถอบาตรและจวรเขาไป บณฑบาตยงกรงสาวตถ เทยวบณฑบาตไปในกรงสาวตถแลว เวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาตแลวเขาไปยงปาอนธวนเพอพกกลางวน ครนถงปาอนธวน แลว จงนงพกกลางวนทโคนไมตนหนง. [๕๕๐] ลาดบนน มารผมบาปใครจะไหเสลาภกษณบงเกดความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะใหเคลอนจากสมาธ จงเขา ไปหาเสลาภกษณถงทนงพก ครนแลว ไดกลาวกะเสลาภกษณดวยคาถาวา รปน ใครสราง ผสรางรปอยทไหน รปบงเกดในทไหน รปดบไปในทไหน. [๕๕๑] ลาดบนน เสลาภกษณไดมความดารวา นใครหนอกลาว คาถา จะเปนมนษยหรออมนษย. ทนใดนน เสลาภกษณไดมความดารวา นคอมารผมบาป ใครจะ ใหเราบงเกดความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะให เคลอนจากสมาธ จงกลาวคาถา. ครนเสลาภกษณทราบวา นคอมารผมบาปแลว จงไดกลาวกะมาร ผมบาปดวยคาถาวา รปน ไมมใครสราง อตภาพน ไมม ใครกอ รปเกดขนเพราะอาศยเหต ดบไป เพราะเหตดบ.


พชชนดใดชนดหนงทบคคลหวาน ลงในนา ยอมงอกขนเพราะอาศยเหต ๒ ประการ คอ รสในแผนดน และยาง ในพช ฉนใด ขนธ ธาต และอายตนะ ๖ เหลาน กเกดขนเพราะอาศยเหต ดบไป เพราะเหตดบ ฉนนน. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา เสลาภกษณรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง. อรรถกถาเสลาสตร ในเสลาสตรท ๙ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา เกนท ปกต ความวา ใครสรางรปน. ดวยบทวา พมพ ทานกลาวหมายเอาอตภาพ. ดวยบทวา อฆ ทานกลาวเฉพาะอตภาพ เพราะ เปนทตงแหงทกข. บทวา เหตภงคา ไดแก เหตดบ เพราะปจจยบกพรอง. จบอรรถกถาเสลาสตรท ๙


๑๐. วชราสตร วาดวยมารรบกวนวชราภกษณ [๕๕๒] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนน เวลาเชา วชราภกษณนงหมแลว ถอบาตรและจวรเขาไป บณฑบาตยงกรงสาวตถ เทยวบณฑบาตไปในกรงสาวตถแลว เวลาปจฉาภต กลบจากบณฑบาตแลว เขาไปยงปาอนธวนเพอพกกลางวน ครนถงปาอนธวน แลว จงนงพกกลางวนทโคนไมตนหนง. [๕๕๓] ลาดบนน มารผมบาปใครจะใหวชราภกษณบงเกดความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะใหเคลอนจากสมาธ จงเขา ไปหาวชราภกษณถงทนงพก ครนแลวไดกลาวกะวชราภกษณดวยคาถาวา สตวน ใครสราง ผสรางสตวอย ทไหน สตวบงเกดในทไหน สตวดบไป ในทไหน. [๕๕๔] ลาดบนน วชราภกษณไดมความดารวา นใครหนอกลาว คาถา จะเปนมนษยหรออมมษย. ทนใดนน วชราภกษณไดมความดารวา นคอมารผมบาปใครจะให เราบงเกดความกลว ความหวาดเสยว ขนพองสยองเกลา และใครจะให เคลอนจากสมาธ จงกลาวคาถา. ครนวชราภกษณทราบวา นคอมารผมบาป แลวจงไดกลาวกะมาร ผมบาปดวยคาถาวา


ดกอนมาร เพราะเหตไรหนอ ความ เหนของทานจงหวนกลบมาวาสตว ใน กองสงขารลวนน ยอมไมไดนามวา สตว เหมอนอยางวา เพราะคมสวนทงหลายเขา เสยงวารถยอมม ฉนใด. เมอขนธทงหลายยงมอย การสมมต วาสตวยอมม ฉนนน ความจรง ทกข เทานนยอมเกด ทกขเทานนยอมตงอยและ เสอมสนไป นอกจากทกข ไมมอะไรเกด นอกจากทกข ไมมอะไรดบ. ลาดบนน มารผมบาปเปนทกข เสยใจวา วชราภกษณรจกเรา ดงน จงไดอนตรธานไปในทนนเอง จบวชราสตร จบภกขนสงยต


อรรถกถาวชราสตร ในวชราสตรท ๑๐ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา นยธ สตตปลพภต ความวา ในกองสงขารลวนน วาโดย ปรมตถ จะไดแกสตวกหาไม. บทวา ขนเธส สนเตส ความวา เมอ ขนธ ๕ ยงมอย ทานกาหนดเอาดวยอาการนน ๆ. บท สมมต คอเปนเพยง สมญญาวาสตวเทานน. บทวา ทกข ไดแก ทกขคอ ขนธ ๕. บทวา นาตร ทกขา ความวา นอกจากทกข สภาวะอยางอนไมมเกดไมมดบ. จบอรรถกถาวชราสตรท ๑๐ จบภกขนสงยตเพยงเทาน

รวมพระสตรในภกขนสงยตนม ๑๐ สตร คอ ๑. อาฬวกาสตร ๒. โสมาสตร ๓. โคตมสตร ๔. วชยาสตร ๕. อบลวรรณาสตร ๖. จาลาสตร ๗. อปจาลาสตร ๘. สสปจาลาสตร ๙. เสลาสตร ๑๐. วชราสตร พรอมทงอรรถกถา


พรหมสงยต ปฐมวรรคท ๑ ๑. อายาจนสตร พรหมอาราธนาใหแสดงธรรม [๕๕๕] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาแรกตรสร ประทบอยทตนอชปาล- นโครธ แถบฝงแมนาเนรญชรา อรเวลาประเทศ. ครงนน ความปรว กแหงพระหฤทยบงเกดขนแกพระผมพระภาคเจา เสดจเขาทสลบ ทรงพกผอนอยอยางนวา ธรรมทเราตรสรแลวน ลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก สงบ ประณต คาคคะเนเอาไมได ละเอยด รได เฉพาะบณฑต กหมสตวนแล ยงยนดดวยอาลย ยนดแลวในอาลย เบกบาน แลวในอาลย กฐานะน คอ ความเปนปจจยแหงธรรมมสงขารเปนตนน เปน ธรรมอาศยกนและกนเกดขน อนหมสตวผยนดดวยอาลย ยนดแลวในอาลย เบกบานแลวในอาลย จะพงเหนไดยาก แมฐานะน กเหนไดยาก คอ ธรรม เปนทระงบสงขารทงปวง ธรรมเปนทสละคนอปธทงปวง ธรรมเปนทสน ตณหา ธรรมเปนทสารอก ธรรมเปนทดบ นพพาน กถาเราจะพงแสดงธรรม แตชนเหลาอนจะไมพงรทวถงธรรมของเรา ขอนน จะพงเปนความเหนดเหนอย ของเรา ขอนน จะพงเปนความลาบากของเรา.


อนง ไดยนวา คาถาอนนาอศจรรยเลกนอยเหลานน ทพระผมพระ- ภาคเจา ไมเคยไดทรงสดบมาแตกอน เกดแจมแจงกะพระผมพระภาคเจาวา บดน เราไมควรจะประกาศธรรม ทเราตรสรแลวโดยยาก ธรรมน เหลาสตว ผถกราคะโทสะครอบงาแลว จะตรสรไม ไดงาย เหลาสตวผยนดแลวดวยความ กาหนด ถกลองแหงความมดหมหอแลว จกไมเหนธรรมอนทวนกระแส ละเอยด ลกซง เหนไดยาก เปนอณ. เมอพระผมพระภาคเจาทรงพจารณาเหนดงน พระหฤทยกทรงนอม ไปเพอความขวนขวายนอย ไมทรงนอมไปเพอทรงแสดงธรรม. [๕๕๖] ครงนน สหมบดพรหม ทราบความปรวตกแหงพระหฤทย ของพระผมพระภาคเจาดวยใจแลว ไดมความดารวา ทานผเจรญทงหลาย โลกจะฉบหายหนอ ทานผเจรญทงหลาย โลกจะพนาศหนอ เพราะพระตถาคต อรหนตสมมาสมพทธเจา ทรงนอมพระหฤทยไปเพอความขวนขวายนอย ไม ทรงนอมพระหฤทยไปเพอทรงแสดงธรรม. ลาดบนน สหมบดพรหมอนตรธานไปในพรหมโลก มาปรากฎอย เฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจา เหมอนบรษมกาลงพงเหยยดออกซงแขน ทคอย หรอพงคเขาซงแขนทเหยยดอย ฉะนน. ครนแลว สหมบดพรหมกระทาผาหมเฉวยงบาขางหนงแลว คกชาณ- มณฑลเบองขวาลงทแผนดน ประนมอญชลไปพระผมพระภาคเจา แลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจา


จงทรงแสดงธรรมเถด ขอพระสคตจงทรงแสดงธรรมเถด สตวทงหลายผม กเลสสดจธลในดวงตานอยเปนปกตกมอย เพราะมไดสดบยอมเสอมจากธรรม สตวทงหลายผรทวถงธรรมจกม. สหมบดพรหม ไดกราบทลดงนแลว ครนแลวไดกราบทลเปนนคม คาถาอกวา เมอกอนธรรมทไมบรสทธซงศาสดา ผมมลทนทงหลายคดแลว ปรากฏขนใน หมชนชาวมคธ ขอพระองคจงทรงเปด- ประตอมตะเถด ขอสตวทงหลายจงฟง ธรรมซงพระพทธเจา ผปราศจากมลทน ตรสรแลวเถด ขอพระองคผมพระปญญา ด มพระจกษโดยรอบ ปราศจากความ โศกแลว จงเสดจขนสปราศาทอนสาเรจ ดวยธรรม จงพจารณาชมชนผจมอยใน ความโศก ถกชาตและชราครอบงาแลว อปมาเหมอนบคคลผอยบนยอดภเขา อน ลวนดวยศลา จะพงเหนชมชนโดยรอบ ฉะนน. ขาแตพระองคผแกลวกลา ผทรง ชนะสงความแลว ผทรงนาพวก ผไมมหน ขอพระองคจงเสดจลกขนเถด จงเสดจ เทยวไปในโลกเถด ขอพระผมพระภาคเจา จงทรงแสดงธรรมเถด ผรทวถงธรรมจกม.


[๕๕๗] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบการเชอเชญของ พรหม และทรงอาศยพระกรณาในสตวทงหลาย จงทรงสอดสองดโลกดวย พระพทธจกษ. เมอพระผมพระภาคเจาทรงสอดสองดโลกดวยพระพทธจกษ กได ทรงเหนสตวทงหลาย บางพวกมกเลสดจธลในดวงตานอย บางพวกมกเลส ดจธลในดวงตามาก บางพวกมอนทรยกลา บางพวกมอนทรยออน บางพวก มอาการด บางพวกมอาการเลว บางพวกจะพงสอนใหรไดโดยงาย บางพวก จะพงสอนใหรไดโดยยาก บางพวกมปกตเหนโทษในปรโลกวาเปนภยอย. ในกออบลกด กอปทมกด กอบณฑรกกด ดอกอบลกด ดอกปทม กด ดอกบณฑรกกด บางเหลาเกดแลวในนา เจรญแลวในนา อาศยอยในนา จมอยในนา อนนาเลยงอย บางเหลาเกดแลวในนา เจรญแลวในนา ตงอย เสมอนา บางเหลาเกดแลวในนา เจรญแลวในนา ตงขนพนนา อนนาไม ตดแลวแมฉนใด พระผมพระภาคเจาทรงสอดสองดโลกดวยพระพทธจกษ กไดทรงเหนสตวทงหลาย บางพวกมกเลสดจธลในดวงตานอย บางพวกมกเลส ดจธลในดวงตามาก บางพวกมอนทรยกลา บางพวกมอนทรยออน บางพวกม อาการด บางพวกมอาการเลว บางพวกจะพงสอนใหรไดโดยงาย บางพวกจะ พงสอนใหรไดโดยยาก บางพวกมปกตเหนโทษในปรโลกวาเปนภยอย ฉนนน ครนทรงเหนแลว จงไดตรสตอบสหมบดพรหมดวยพระคาถาวา ประตอมตะ เราเปดแลวเพราะทาน ชนผฟงจงหลงศรทธามาเถด ดกอนพรหม เราจะไมมความสาคญในความลาบาก แสดงธรรมอนประณตทชานาญในหม มนษย.


[๕๕๘] ลาดบนน สหมบดพรหมดารวา เราอนพระผมพระภาคเจา ทรงทาโอกาสเพอทรงแสดงธรรมแลว จงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา ทาประทกษณแลวอนตรธานไปในทนนเอง. พรหมสงยต อรรถกถาอายาจนสตร ปฐมวรรคสตรท ๑ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ปรวตกโก อทปาท ความวา ความปรวตกทางใจทพระ- พทธเจาทกพระองคเคยสงสมอบรมมาเกดขนดงน. ถามวา เกดขนเมอไร. ตอบวา เกดในสปดาหท ๘ ทพระองคเปนพระพทธเจา ทรงเคยวไมชาระฟน และชนสมอเปนโอสถททาวสกกะจอมเทพนามาถวายทโคนไมเกต ทรงบวน พระโอฐแลว เสวยปณฑบาตของตปสสะและภลลกะ ในบาตรหนทลาคาอน ทาวโลกบาลทง ๔ นอมถวาย แลวเสดจกลบมาประทบนงทตนอชปาลนโครธ. บทวา อธคโต แปลวา บรรลแลว. บทวา ธมโม ไดแกธรรม คอสจจะ ๔. บทวา คมภโร นเปนบทหามความตน. บทวา ทททโส ความ วา ชอวาเหนไดยาก คอเหนไดโดยลาบากอนใครๆ ไมอาจเหนไดสะดวกเพราะ ลกซง ชอวารตามไดยาก คอพงหยงรไดโดยลาบาก เพราะเหนไดโดยยาก ใคร ๆ ไมอาจจะหยงรไดสะดวก. บทวา สนโต ไดแกดบสนท บทวา ปณโต ไดแกไมรจกอม. สองบทนทานกลาวหมายโลกตระเทานน. บทวา อตกกาวจโร ความวา จะพงคนพงหยงลงโดยการตรกไมได พงคนไดดวย ญาณเทานน. บทวา นปโณ ไดแกละเอยด. บทวา ปณฑตเวทนโย


ไดแกอนบณฑตผปฏบตโดยชอบพงทราบ. บทวา อาลยรามา ความวา สตว ทงหลาย ตดอยในกามคณ ๕ เพราะฉะนน สตวเหลานน ทานจงเรยกวาอลลยา. ตณหาวปรต ๑๐๘ กตดอย เพราะฉะนน ทานจงเรยกวาอลลยา. สตวทงหลาย ชอวา อาลยรามา เพราะยนดดวยอาลยเหลานน. ชอวา อาลยรตา เพราะยนด ในอาลยทงหลาย. ชอวา อาลยสมทตา เพราะเบกบานในอาลยทงหลาย. เหมอนอยางวา พระราชาเสดจประพาสพระราชอทยานทสมบรณดวยตนไมมดอก ผลเตมไปหมดเปนตน ซงเขาจดไวอยางด ยอมทรงยนด คอทรงเบกบานรนเรง บนเทงพระทยดวยสมบตนน มไดทรงเบอ แมเวลาเยนกไมประสงคจะเสดจออก ฉนใด สตวทงหลายยอมยนด คอเบกบาน ไมเบออยในสงสารวฏ ดวยอาลย คอกามและอาลยคอตณหาทงหลายเหลานน ฉนนน. เหตนน พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงอาลยทงสองอยางของสตวเหลานน ราวกะวาพนทพระราชอทยาน จงตรสวา อาลยรามา เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ยทท เปนนบาต. หมายเอาฐานะของ บทวา ยทท นน คอหมายเอาวา ย อทนตปฏจจสมปปาท พงทราบ เนอความอยางนวา โย อย ดงน. บทวา อทปปจจยตาปฏจจสมปปาโท ความวา ปจจยแหงธรรมมสงขารเปนตนเหลาน ชออทปปจจยา อทป- ปจจยา นนแหละเปน อทปปจจยตา อทปปจจยตา นนดวยเปน ปฏจจ สมปปาทาดวย ชอวา อทปปจจตาปฏจจสมปปาโท ความเปนปจจยแหง ธรรมมสงขารเปนตนเปนธรรมอาศยกนและกนเกดขน. คานเปนชอแหง เปนปจจยมสงขารเปนตน. บททงหมดมบทวา สพพสงขารสมโถ เปนตน ไดแกพระนพพานนนเอง. กเพราะอาศยพระนพพานนน ความดนรนแหง สงขารทงหลายยอมสงบระงบได ฉะนนทานจงเรยกวา เปนทระงบสงขารทง ปวง. และเพราะอาศยพระนพพานนนสละคนอปธทงปวงได ตณหาทงปวง


สนไป สารอกราคกเลสได ทกขทงหมดดบไป ฉะนนทานจงเรยกวา เปน ทสละคนอปธทงปวง เปนทสนตณหา เปนทสารอก เปนทดบ. กตณหานนน ทานเรยกวา วานะ เพราะรอยรดเยบภพไวกบภพ หรอกรรมไวกบผล ชอ วา นพพาน เพราะออกจากวานะนน. บทวา โส มมสส กลมโถ ความ วา การสอนคนทไมรนน พงเปนความเหนดเหนอยของเรา พงเปนความลาบาก ของเรา ทานอธบายวา พงเปนความเหนดเหนอยกายดวย เปนความลาบาก กายดวย. แตในพระหทยของพระพทธเจาทงหลาย ไมมความเหนดเหนอยและ ความลาบากทงสองอยางน. บทวา อปสสท เปนนบาต มเนอความวาเพม พน. นบาตนน สองความวา มใชเกดปรวตกนอยางเดยว คาถาเหลานกแจม แจง. บทวา อนจฉรยา ไดแกนาอศจรรยเลกนอย. บทวา ปฏภส. ความวา คาถาเหลานนเปนอารมณแหงญาณกลาวคอปฏภาน คอถงความเปน คาถาทจะพงปรวตก. บทวา กจเฉน ไดแกดวยการปฏบตลาบาก. จรงอย มรรคทง ๔ ยอมเปนการปฏบตสะดวก สาหรบพระพทธทงหลาย กคาน ทานกลาวหมาย เอาปฎปทาทนามรรคผลมา ของพระองคผยงมราคะโทสะและโมหะอยในคราว บาเพญบารม ทรงตดศรษะทประดบตกแตง นาเลอดในลาพระศอออก ควก พระเนตรทหยอดดแลว ประทานของรกเปนตน อยางนคอ บตรทเปนประทปของ วงศตระกล ภรรยาทนารกและถงการเสยสละอน ๆ มการตดอวยวะในอตภาพ [ชาต] เชนเปนขนตวาทดาบสเปนตน แกเหลายาจกทมากนแลว. ห อกษร ในบทวา หล นเปนเพยงนบาต ความวาไมควร. บทวา ปกาสต ไดแก เพอแสดง. ทานอธบายวา ไมควรแสดงธรรมทเราบรรลโดยยาก คอแสดง ธรรมทเราเรยนมาแลว ประโยชนอะไรดวยการแสดงธรรม. บทวา ราคโทส- ปเรเตห ความวา อนราคะโทสะถกตองแลว หรอวาไปตามราคะโทสะ.


บทวา ปฏโสตคาม ไดแกธรรมคอสจจะ ๔ ททวนกระแสสภาวะ มความเทยงเปนตน ทไปแลวอยางนวา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เปน อสภะ. บทวา ราครตา ไดแกยนดแลวดวยกามราคะภวราคะและทฏฐราคะ. บทวา น ทกขนต ความวา สตวทงหลายยอมไมเหนโดยสภาวะอยางนวาไม เทยงเปนทกขเปนอนตตา เปนอสภะ. ใคร ๆ กไมอาจทาสตวทไมเหนเหลานน ใหยดถออยางนได. บทวา ตโมกขนเธน อาวตา ไดแกอนกองอวชชาทบถม. บทวา อปโปสกกตาย ความวา เพอความเปนผไมประสงคจะ แสดงโดยปราศจากความขวนขวาย. ถามวา กเหตไร พระองคจงนอมพระทย ไปอยางน พระองคทรงตงความปรารถนาไวมใชหรอวา เราหลดพนแลวจก ใหผอนหลดพน เราขามแลว จกใหผอนขาม เราจะมประโยชนอะไรดวยเพศทผ อนไมรจก จะประโยชนอะไรดวยธรรมท เราทาใหแจงในโลกน เราบรรลพระ สพพญตญาณแลว จกยงมนษยโลก พรอมทงเทวโลกใหขามฝง ดงน บาเพญบารมบรรลพระสพพญตญาณ. ตอบวา นนเปนความจรง. กจตของ พระองคนอมไปอยางนนน กดวยอานภาพปจจเวกขณญาณ. จรงอย เมอ พระองคบรรลพระสพพญตญาณแลวพจารณาความทสตวรกชฏไปดวยกเลส และความทธรรมเปนของลกซง ความทสตวรกชฏไปดวยกเลสและความทธรรม เปนของลกซง กปรากฏโดยอาการทงปวง ลาดบนน พระองคทรงพระดารวา สตวเหลาน เหมอนนาเตาทเตมดวยนาขาว เหมอนตมทเตมดวยเปรยง เหมอนผาเกาทชมดวยมนเหลวและนามน เหมอนมอทเปอนยาหยอดตา เตมไป


ดวยกเลส เศราหมองอยางยง กาหนดเพราะราคะ ขดเคองเพราะโทสะ ลม หลงเพราะโมหะ. สตวเหลานนจกแทงตลอดไดอยางไร จงทรงนอมพระทยไป อยางน แมดวยอานภาพการพจารณาถงความทสตวรกชฏคอกเลส. พงทราบวา ทรงนอมพระทยไปอยางนน แมดวยอานภาพการพจารณา ความทธรรมลกซงวา ธรรมนลกซงเหมอนลานารองแผนดน เหนไดยาก เหมอนเมลดพนธผกกาดถกภเขาบงไว แทงตลอดไดยาก เหมอนเอาปลายตอ ปลายแหงขนทรายทแยกออก ๗ สวน จรงอย เมอเราพยายามเพอแทงตลอดธรรม ชอวา ไมใหทานไมม ชอวา ไมรกษาศลแลวไมม ชอวาไมไดบาเพญบารมไรๆ กไมม เมอเรานนกาจดกองทพมาร เหมอหมดความพยายาม แผนดนไมไหว แมเมอระลกบพเพนวาสานสสตญาณในปฐมยาม กไมไหว แมเมอชาระทพย จกษในมชฌมยาม กไมไหว แตเมอเราตรสรปฏจจสมปบาทในปจฉมยาม หมนโลกธาตจงหวนไหวแลว ดงนน แมคนเชนเราใชญาณอนแกกลา กยง แทงตลอดธรรมนไดโดยยากทเดยว โลกยมหาชนจกแทงตลอดธรรมนนได อยางไร. อกอยางหนง เมอพรหมทลอาราธนาแลว พระองคกทรงนอมพระทย ไปอยางน แมเมอเปนผประสงคจะทรงแสดงธรรมโปรด จรงอย พระผมพระ ภาคเจาทรงทราบวา เมอจตของเรานอมไปเพอความเปนผขวนขวายนอย มหาพรหมกจกอาราธนาเราใหแสดงธรรม และสตวเหลานเปนผเคารพตอ พรหมสตวเหลานนสาคญวา ไดยนวา พระศาสดาไมมพระประสงคจะทรงแสดง ธรรม เมอเปนอยางน มหาพรหมจะอาราธนาเราใหแสดงธรรมวา ขาแต พระองคผเจรญ ธรรมนนสงบหนอ ประณตหนอ ดงน กจกตงใจฟง ฉะนน พงทราบวา เพราะอาศยเหตแมน จตของพระองคจงนอมไปเพอความเปนผขวน ขวายนอย มไดนอมไปเพอแสดธรรม.


บทวา สหมปตสส ความวา ไดยนวา พรหมนนเปนพระเถระ ชอวาสหกะ ในศาสนาของพระผมพระภาคเจาพระนามวากสสป ทาปฐมฌาน ใหเกด เกดเปนพรหมมอายกปหนงในปฐมฌานภม. ในปฐมฌานภมนน ชนทงหลายรจกทานวา สหมบดพรหม ททานมงหมายกลาวถงวา พรหมโน สหมปคสส ดงน. บทวา นสสต วต โภ ความวา ไดยนวา พรหมนน เปลงเสยงนโดยทพรหมหมนโลกธาตไดฟงแลวมาประชมกนหมด. บทวา ยตร ห นาม ไดแก ในโลกชอใด. บทวา ปรโต ปาตรโหส ความวา ได ปรากฏพรอมกบพรหมหมนหนงเหลานน. บทวา อปปรชกขชาตกา ความวา สตวชอวา อปปรชกขชาตกา เพราะมธลคอราคะโทสะและโมหะ ใน ดวงตาอนสาเรจดวยปญญานอยคอนดหนอย เปนสภาวะอยางน. บทวา อสสวนตา ไดแก เพราะไมไดฟง. ดวยบทวา ภวสสนต ทานแสดงวา ผบาเพญบญเกามาแลว ดวยอานาจบญกรยาวตถ ๑๐ ประการ ในพระ- พทธเจาองคกอน ๆ ถงความแกกลา หวงแตการแสดงธรรมเทานน ดจดอก ปทม หวงแตจะสมผสรศมพระอาทตยฉะนน ควรหยงลงสอรยภมในทสด แหงคาถา ๔ บท ไมใชคนเดยว ไมใชสองคน จกเปนผรทวถงธรรมจานวน หลายแสน. บทวา ปาตรโหส แปลวา ปรากฏแลว. บทวา สมเลห จนตโต ไดแก อนครทง ๖ ผมมลทนคดกนแลว. จรงอย ครทง ๖ นน เกดกอน แสดงธรรมคอมจฉาทฏฐทมมลทน เหมอนกระจายหนาม และราดยาพษไปทว ชมพทวป. บทวา อปาปเรต ความวา จงเปดประตอมตนครนน. บทวา อมตสส ทวาร ไดแก อรยมรรคอนเปนประตแหงอมตนครคอพระนพพาน. ดวยคาวา สณนต ธมม วมเลนานพทธ พรหมทลอาราธนาวา ขาแต พระผมพระภาคเจา กอนอนขอสตวเหลาน จงสดบธรรม คอ สจจะ ๔ ท


พระสมมาสมพทธเจา ผชอวา ปราศจากมลทน เพราะไมมมลทนมราคะ เปนตน ตามรแลว. บทวา เสเล ยถา ปพพตมทธนฏ โต ความวา เหมอนยนอย บนยอดภเขาอนลวนแตหนเปนแทงทบ. จรงอย กจคอการชะเงอคอยนออกไป เปนตน เพอแสดงแกผทยนอยในทนน ยอมไมม. บทวา ตถปม ความวา สวนเปรยบดวยภเขานน คอมอปมาเหมอนภเขาหน. กความสงเขปในขอนม ดงน บรษผมจกษยนอยบนยอดภเขาหน พงมองเหนประชมชนโดยรอบ ฉนใด ขาแตพระผมพระภาคเจาผมเมธา ผมปญญาด ผมจกษโดยรอบ ดวย พระสพพญตญาณ แมพระองคกฉนนนเหมอนกน โปรดเสดจขนสปราสาท อนสาเรจดวยธรรม สาเรจดวยปญญา พระองคเองกปราศจากความโศก ทรงเพงพจารณาเหน หมชนผคลาดคลาดวยความโศก และถกชาตชราครอบงา. กในขอนนมอธบายดงน. เหมอนอยางวา ชนทงหลายทานาแปลงใหญโดยรอบ ณ เชงภเขา ปลกกระทอมหลายหลงทแนวคนนาในทนน กอไฟไวตลอดคน ในราตร และพงมแตความมดอนประกอบดวยองค เมอเปนดงนน เมอ บรษผมจกษนน ยนอยบนยอดภเขามองดพนดน แนวคนนากไมปรากฏ กระทอมทงหลายกไมปรากฏ ผคนทนอนอยในทกระทอมนนกไมปรากฏ ปรากฏแตเพยงแสงไฟ ในกระทอมเทานน ฉนใด เมอพระตถาคตขนส ปราสาทคอธรรม ตรวจดหมสตวกฉนนน เหลาสตวผไมกระทาคณงาม ความดไว แมนง ณ ขางพระชานเบองขวาในวหารเดยวกน กไมปรากฏแก พทธจกษได ยอมเปนเหมอนลกศรทยงไปในเวลากลางคน แตเหลาเวไนย- บคคลผไดทาคณงามความดไวเทานน แมจะอยในทไกล กมาปรากฏแกพทธ จกษนนได เวไนยบคคลนนเปนดจไฟ และเปนดจภเขาหมวนต สมจรง ตามทพระองคตรสไววา


สตบรษ ยอมปรากฏในทไกล เหมอนภเขาหมวนต อสตบรษอยในทนน กไมปรากฏ เหมอนลกศรทยงไปในเวลา กลางคน. บทวา อชเฌสน ไดแก การอาราธนา. บทวา พทธจกขนา ไดแก ดวยอนทรยปโรปรยญาณ และอาสยานสยญาณ. จรงอย คาวา พทธ- จกข เปนชอของญาณทง ๒ น. คาวา สมนตจกข เปนชอของสพพญตญาณ. คาวา ธมมจกข เปนชอของมรรคญาณทง ๓. พงทราบวนจฉยในบทวา อปปรชกเข เปนตนดงตอไปน กชนเหลาใดมธลคอกเลสมราคะเปนตนใน จกขคอปญญานอยโดยนยดงกลาวแลว ชนเหลานน ชอวา อปปรชกขะ ผมธลคอกเลสในดวงตานอย. ชนเหลาใด มธลคอกเลสในดวงตามาก ชน เหลานน ชอวา มหารชกขะ ผมกเลสในดวงตามาก. ชนเหลาใด มอนทรย มศรทธาเปนตน แกกลา ชนเหลานน ชอวา ตกขนทรยะ มอนทรยแกกลา. ชนเหลาใดมอนทรยเหลานนนอย ชนเหลานน ชอวา มทนทรยะ มอนทรยออน. ชนเหลาใดมอาการ มศรทธาเปนตนด ชนเหลานน ชอวา สวาการ มอาการด. ชนเหลาใดกาหนดเหตทเขาแสดงแลว สามารถใหผอนเขาใจไดโดยงาย ชนเหลา นน ชอวา สวญญาปยะ จะพงสอนใหรไดโดยงาย. ชนเหลาใดเหนปรโลก และโทษวาเปนภย ชนเหลานน ชอวา ปรโลกวชชภยทสสาว. ในขอนม พระบาลดงตอไปน บคคลผมศรทธา ชอวา อปปรชกขะ มกเลสดจธลใน ดวงตานอย, บคคลผไมมศรทธา ชอวา มหารชกขะ มกเลสดจธลในดวงตา มาก, ผปรารภความเพยร ชอวา อปปรชกขะ, ผเกยจคราน ชอวา มหารชกขะ, ผมสตตงมน ชอวา อปปรชกขะ ผมสตหลงลม ชอวา มหารชกขะ ผมจต


ตงมน ชอวา อปปรชกชะ. ผมจตไมตงมน ชอวา มหารชกขะ, ผมปญญา ชอวา อปปรชกขะ, ผทรามปญญา ชอวา มหารชกขะ ผมกเลสดจธลใน ดวงตามาก อนง บคคลผมศรทธา ชอวา ตกขนทรยะ มอนทรยแกกลา บคคลผมปญญา ชอวา มปกตเหนปรโลกและโทษวาเปนภย บคคลผทราม ปญญา ชอวา ไมเหนปรโลกและโทษวาเปนภย. บทวา โลโก ไดแก ขนธโลก ธาตโลก อายตนโลก สมปตตโลก วปตตภวโลก โลกหนงได แกสตวทงปวงดารงอยไดดวยอาหาร โลก ๒ ไดแกนามและรป โลก ๓ ไดแก เวทนา ๓ โลก ๔ ไดแกอาหาร โลก ๕ ไดแกอปาทานขนธ ๕ โลก ๖ ไดแกอายตนะภายใน ๖ โลก ๗ ไดแกวญญาณฐต ๗ โลก ๘ ไดแกโลก ธรรม ๘ โลก ๙ ไดแกสตตาวาส ๙ โลก ๑๐ ไดแกอายตนะ ๑๐ โลก ๑๒ ไดแกอายตนะ ๑๒ โลก ๑๘ ไดแกธาต ๑๘. บทวา วชช ความวา กเลส ทงหมดชอวาโทษ ทจรตทงหมดชอวาโทษ อภสงขารทงหมดชอวาโทษ กรรมทนาสตวไปสภพทงหมดชอวาโทษ ความสาคญวาในโลกนและในโทษน เปนภยทงหมดปรากฏเหมอนเพชฌฆาตเงอดาบ. รเหนรทวแทงตลอดอนทรย ๕ เหลาน โดยอาการ ๕๐ เหลาน นชอวาอนทรยปโรปรยตตญาณของพระ- ตถาคต. บทวา อปปลนย ไดแก ในดงอบล. แมในบทนอกน กนยน เหมอนกน. บทวา อนโตนมคคโปสน ไดแก ดอกบวทจมอยใตนาอน นาหลอเลยงไว. บทวา อทก อจจคคมม ตฏนต ไดแก ดอกบวท โผลขนพนนา. ในดอกบวเหลานน ดอกบวทโผลขนพนนา ยอมรอคอยสมผส รศมพระอาทตย ซงจะบานในวนน แตดอกบวทตงอยเสมอนา ซงจะบานใน วนพรงน ดอกบวทยงไมพนนา จมอยใตนาอนนาหลอเลยงไว จะบานไดใน วนท ๓ แมดอกบวทเกดในนาเปนตนอน ๆ ทยงไมพนนากม จกไมบาน


จกเปนภกษาของปลาและเตาเทานน ดอกบวเหลานนมไดยกขนสบาล แตทาน นามาแสดงไวเขาใจวาควรแสดง. บคคล ๔ จาพวก คอ อคฆตตญ วปจ ตญ เนยยะ ปทปรมะ กเหมอนดอกบว ๔ ชนด เหลานนนนเอง ในบคคล ๔ จาพวกเหลานน บคคลใด ตรสรธรรมพรอมกบเวลาท ทานยกหวขอธรรมขนแสดง บคคลนเรยกวา อคฆตตตญ. บคคลใด ตรสรธรรม ในเมอทานจาแนกอรรถแหงธรรมทกลาวโดยยอใหพสดาร บคคลนเรยกวา วปจตญ. บคคลใดวาโดยอเทศโดยสอบถาม ใสใจโดยแยบคาย เสพ คบ เขาไปนงใกลกลยาณมตร ตรสรธรรมโดยลาดบ บคคลนเรยกวา เนยยะ. บคคลใดสดบมากกด กลาวมากกด ทรงจาไดมากกด ใหผอนสอนมากกด ยงตรสรธรรมในชาตนนไมได บคคลนเรยกวา ปทปรมะ. ในบคคล ๔ จาพวก เหลานน พระผมพระภาคเจาทรงตรวจดหมนโลกธาตซงเสมอนดงอบลเปนตน ไดทรงเหนวา อคฆคตญเหมอนดอกบวทจะบานในวนน วปจตญเหมอน ดอกบวทจะบานในวนพรงน เนยยะเหมอนดอกบวทจะบานในวนท ๓ ปทปรมะเหมอนดอกบวทเปนภกษาแหงปลาและเตา. และพระผมพระภาคเจา เมอทรงเหน ไดทรงเหนโดยอาการทงปวงอยางนวา สตวมประมาณเทาน มกเลสดจธลในดวงตานอย สตวมประมาณเทานมกเลสดจธลในดวงตามาก ในสตวแมเหลานน สตวมประมาณเทาน เปนอคฆตตญ ในบคคล ๔ เหลานน พระธรรมเทศนาของพระผมพระภาคเจา ยอม สาเรจประโยชนแกบคคล ๓ จาพวก (แรก) ในอตภาพนทเดยว สาหรบ พวกปทปรมะ ยอมเปนวาสนา [อบรมบมบารม] เพอสาเรจประโยชนใน อนาคตกาลขางหนา. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบวาการแสดงธรรม จะนาประโยชนมาแกบคคล ๔ จาพวกเหลาน จงมพระประสงคจะทรงแสดง ธรรม แลวทรงแบงเหลาสตวในภพ ๓ ทงหมดเปน ๒ สวน คอภพบคคล


และอภพบคคลอก ซงทานหมายถงกลาวไววา เหลาสตวผเปนอภพบคคล เปนไฉน คอเหลาสตวผประกอบดวยกมมาวรณะเครองกรรม คอกรรม ประกอบ ดวยวปากาวรณะ ประกอบดวยกเลสาวรณะ เปนผไมมศรทธา ไมมฉนทะ มปญญาทราม ไมควรจะหยงลงสนยามธรรม ๆ ทาแนนอนสสมมตตะความเปน ธรรมชอบในกศลธรรมทงหลาย นคอเหลาสตวผเปนอภพบคคลนน เหลา สตวผเปนภพบคคลเปนไฉน คอเหลาสตวผไมประกอบดวยกมมาวรณะ ฯลฯ นคอเหลาสตวผเปนภพบคคลนน ในบคคล ๒ เหลานน พระผมพระภาคเจา ทรงละอภพบคคลทงหมด ทรงใชพระญาณกาหนดภพบคคลเทานน แบงเปน ๖ พวก วาในทนมพวกราคจรตเทาน พวกโทสจรตเทาน พวกโมหจรต วตกกจรต สทธาจรต และพทธจรตเทาน. ครนทรงแบงอยางนแลว จงม พระพทธดารวา จกทรงแสดงธรรม. บทวา ปจจภาส ไดแก ไคตรสตอบ. บทวา อปารตา ไดแก เปดแลว บทวา อมตสส ทวารา ไดแก พระอรยมรรค. จรงอย พระ- ผมพระภาคเจาทรงแสดงวา พระอรยมรรคนน เปนทวารแหงพระนพพานกลาว คออมตนคร พระอรยมรรคนนเราเปดสถาปนาไวแลว บทวา ปม จนต สทธ ความวา ชนทงปวงจงหลงคอปลอยศรทธาของตนออกมา. ใน ๒ บท หลง มเนอความดงนนวา จรงอย เราสาคญวาจะลาบากกายและวาจา จงไม กลาวธรรมอนประณตสงสดนทคลองแคลวของตน แมทเราพรอมประกาศ อยแลว กบดนชนทงปวงจงนอมภาชนะคอศรทธาเขามา เราจกทาความดาร ของพวกเขาใหเตม.


บทวา อนตรธาย ความวา ทาวสหมบดพรหมเอาของหอมและ ดอกไมเปนตน บชาพระศาสดาแลวอนตรธานไป อธบายวา ไปยงทอยของตน นนเอง. กแลเมอทาวสหมบดพรหมนนเสดจไปแลว พระผมพระภาคเจาทรง พระดารวา เราจะพงแสดงธรรมแกใครกอนหนอ ทรงทราบวาอาฬารดาบส เละอททกดาบสทากาละแลว และทราบวาเหลาภกษปญจวคคยมอปการะมาก มพระพทธประสงคจะทรงแสดงธรรมแกภกษปญจวคคยเหลานน จงเสดจไป ยงอสปตนมฤคทายวน กรงพาราณส แลวทรงประกาศธรรมจกร ดงนแล. จบอรรถกถาอายาจนสตรท ๑


๒. คารวสตร วาดวยทรงเคารพธรรม [๕๕๙] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาตรสร ประทบอยทตนอชปาลนโครธ แถบฝงแมนาเนรญชรา อรเวลาประเทศ. ครงนน ความปรวตกแหงพระหฤทยบงเกดแกพระผมพระภาคเจาผ เสดจเขาทลบ ทรงพกผอนอยอยางนวา บคคลผไมมทเคารพ ไมมทยาเกรง ยอมอยเปนทกข เราจะพงสกการะ. เคารพ อาศยสมณะหรอพราหมณใครผใด อยหนอ. [๕๖๐] ลาดบนน พระผมพระภาคเจาไดมพระดารวา เราควรสก- การะเคารพสมณะหรอพราหมณอนแลวอาศยอย เพอความบรบรณแหงศลขนธ ทยงไมบรบรณ แตวา เรายงไมเหนสมณะหรอพราหมณอนทถงพรอมดวยศล ยงกวาตนในโลก พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตวพรอม ทงสมณพราหมณเทวดาและมนษย ซงเราควรสกการะเคารพแลวอาศยอย เราควรสกการะเคารพสมณะหรอพราหมณอนแลวอาศยอย เพอความบรบรณ แหงสมาธขนธทยงไมบรบรณ แตวาเรายงไมเหนสมณะหรอพราหมณอนทถง พรอมดวยสมาธยงกวาตนในโลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ใน หมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษยซงเราควรสกการะเคารพ แลวอาศยอย เราควรสกการะเคารพสมณะหรอพราหมณอนแลวอาศยอย เพอ ความบรบรณแหงปญญาขนธทยงไมบรบรณ แตวา เรายงไมเหนสมณะหรอ พราหมณอนทถงพรอมดวยปญญายงกวาตนในโลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษย ซงเราควร


สกการะเคารพแลวอาศยอย เราควรสกการะเคารพสมณะหรอพราหมณอนแลว อาศยอย เพอความบรบรณแหงวมตตขนธทยงไมบรบรณ แตวาเรายงไมเหน สมณะหรอพราหมณอน ทถงพรอมดวยวมตตยงกวาตน ในโลกพรอมทง เทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดา และมนษย ซงเราควรสกการะเคารพแลวอาศยอย เราควรสกการะเคารพสมณะ หรอพราหมณอนแลวอาศยอย เพอความบรบรณแหงวมตตญาณทสสนขนธท ยงไมบรบรณ แตวา เรายงไมเหนสมณะหรอพราหมณอนทถงพรอมดวย วมตตญาณทสสนะ ยงกวาตน ในโลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษย ซงเราควรสกการะเคารพ แลวอย อยากระนนเลย เราควรสกการะเคารพธรรมทเราตรสรนนแหละ แลว อาศยอย. [๕๖๑] ลาดบนน สหมบดพรหม ทราบความปรวตกแหงพระหฤทย ของพระผมพระภาคเจาดวยใจ กอนตรธานไปในพรหมโลก มาปรากฏ เฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจา เหมอนบรษมกาลง พงเหยยดออกซงแขน ทคอยหรอพงคเขาซงแขนเหยยดอย ฉะนน. ครนแลว สหมบดพรหมกระทาผาหมเฉวยงบาขางหนง ประนม- อญชลไปทางพระผมพระภาคเจา แลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแต พระผมพระภาคเจา เรองนเปนอยางนน ขาแตพระสคต เรองนเปนอยางนน ขา แตพระองคผเจรญ พระอรหนตสมมาสมพทธเจาเหลาใดไดมมาแลวตลอดกาล อนลวงแลว แมพระผมพระภาคเจาเหลานน กทรงสกการะเคารพธรรมนนเอง แลวอาศยอย ขาแตพระองคผเจรญ พระอรหนตสมมาสมพทธเจาเหลาใดจก มตลอดกาลไกลอนยงไมมาถง แมพระผมพระภาคเจาเหลานน กจกทรงสกการะ เคารพธรรมนงเองแลวอาศยอย ขาแตพระองคผเจรญ แมพระผมพระภาคเจา


อรหนตสมมาสมพทธเจาในบดน กขอจงทรงสกการะเคารพธรรมนนแหละ แลวอาศยอย. [๕๖๒] สหมบดพรหม ไดกราบทลดงนแลว ครนแลวไดกลาวนคม คาถาอก พระสมพทธเจาทงหลายเหลาใดท ลวงไปแลวกด พระพทธเจาทงหลายเหลา ใดทยงไมมมากด และพระสมพทธเจา พระองคใดในบดนผยงความโศกของชน เปนอนมากใหเสอมหายกด พระพทธเจา เหลานนทกพระองค ทรงเคารพพระสท- ธรรมอยแลว ยงอย และจกอยตอไป ขอ นเปนธรรมดาของพระพทธเจาทงหลาย เพราะเหตนนแหละ กลบตรผรกตนหวง ความเปนผใหญ เมอระลกถงคาสอนของ พระพทธเจาทงหลาย พงเคารพพระสท- ธรรม.


อรรถกถาคารวสตร ในคารวสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อทปาท ความวา ความตรกนเกดขนในสปดาหท ๕. บทวา อคารโว ความวา เวนคารวะในบคคลใดบคคลหนง คอไมทรงตงใคร ๆ ไวในฐานะเปนทเคารพ. บทวา อปปตสโส ความวา เวนจากความยาเกรง คอไมทรงตงใคร ๆ ไวในฐานะเปนผเจรญทสด. ในบทวา สเทวเก เปนตน มวนจฉยวา พรอมดวยเทวดาทงหลาย ชอ สเทวกะ. เมอถอเอาพวกมารและพรหมดวยเทวศพท กในคาน ทาว วสวตดมารยอมมอานาจเหนอมารและพรหมทงหมด ธรรมดาวาพรหมม อานภาพมาก ใชนวมอนวหนงแผรศมไปในหนงจกรวาล ใช ๒ นวแผ รศมไป ๒ จกรวาล ฯลฯ ใช ๑๐ นวแผรศมไปหมนจกรวาล. พรหมผม อานภาพมากนน อยาไดกลาวกนวามศลดกวาพระผมพระภาคเจาน ฉะนนจง แยกตรสวา สมารเก สพรหมเก ดงน. อนง ธรรมดาสมณะทงหลาย เปนพหสตโดยรนกายหนงเปนตน มศลเปนบณฑต แมพราหมณทงหลาย เปนพหสตโดยรวชาดพนทเปนตน สมณพราหนณบณฑตเหลานน อยาไดกลาวกนวาดกวาพระผมพระภาคเจาน ฉะนน จงตรสวา สสสมณพ- ราหมณยา ปชาย ดงน. กคาวา สเทวมนสสาย น ตรสรวบเพอแสดง โดยสนเชง. อกอยางหนง ในคาน ๓ บทขางตน ตรสโดยมงโลก. ๒ บทหลง ตรสโดยมงหมสตว. บทวา สลสมปนนตร ความวา สมบรณกวาคอยงกวา โดยศล. แมในบททเหลอกนยนเหมอนกน. กในทนธรรม ๔ ประการมศล


เปนตน ทานกลาวไวทงโลกยะทงโลกตระ. วมตตญาณทสสนะเปนโลกยะ เทานน และวมตตญาณทสสนะนนเปนปจจเวกขณญาณ. บทวา ปาตรโหส ความวา ทาวสหมบดพรหมคดวา พระศาสดาน ไมทรงเหนผทยงใหญกวาพระองคโดยศลเปนตน ตงแตอเวจจนถงภวคคพรหม ทรงดารวา เราจกเคารพโลกตรธรรม ๙ ทเราบรรลแลวนแหละอาศยอย พระผมพระภาคเจาทรงคดถงเหต ทรงคดถงประโยชนพเศษ จาเราจกไปทา อตสาหะใหเกดแกพระองค ดงนแลวไดปรากฏองคตอหนา คอยนในทเฉพาะ พระพกตร. ในบทวา วหรส วหรนต จ นมวนจฉยดงตอไปน ผใดพง กลาววา แมในปจจบนกมพระพทธเจามาก โดยพระบาลวา วหรนต ดงน ผนน พงถกคดคานดวยคานวา ขาแตพระองคผเจรญ ในบดนแมพระผม พระภาคเจากเปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา แตพงแสดงแกผนนวาพระ- พทธเจาอน ๆ ไมม โดยพระบาลเปนตนวา เราไมมอาจารย คนเสมอนเราไมม ในโลกพรอมทงเทวโลก ไมมคนทดเทยม เรา ดงน. บทวา ตสมา ความวา เพราะเหตทพระพทธเจาทกพระองคเปนผ เคารพพระสทธรรม. บทวา มหตตมภกงขตา ไดแกปรารถนาความเปน ใหญ. บทวา สร พทธานสาสน ไดแก ระลกถงคาสอนของพระพทธเจา ทงหลาย. จบอรรถกถาคารวสตรท ๒


๓. พรหมเทวสตร วาดวยพระพรหมเทวะโปรดมารดา [๕๖๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อาราม แหงทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. กสมยนนแล บตรแหงนางพราหมณคนหนง ชอพรหมเทวะ ออก บวชในสานกของพระผมพระภาคเจา ครงนนแล ทานพระพรหมเทวะเปนผ เดยว หลกออกแลว ไมประมาท มความเพยร มตนอนสงไปแลวอย ไม นานเทาไร กไดกระทาใหแจงประโยชนทกลบตรทงหลายผออกจากเรอน บวช เปนบรรพชตโดยชอบตองประสงคอนนน อยางยอดเยยม เปนทสดแหงพรหม- จรรย เพราะรแจงชดเองในปรตยบนนแหละเขาถงอย ทานไดทราบวา ชาต สนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทจะตองทา ไดทาเสรจแลว กจอนเพอ ความเปนอยางนอกมไดม กแหละทานพรหมเทวะไดเปนพระอรหนตองคหนง ในบรรดาพระอรหนตแลว. [๕๖๔] ครงนนแล ทานพระพรหมเทวะ ในเวลารงเชานงหมแลว ถอบาตรจวรเขาไปบณฑบาตในกรงสาวตถ ทานเทยวบณฑบาตในกรงสาวตถ ตามลาดบตรอก เขาไปยงนเวศนแหงมารดาของตนแลว . กสมยนนแล นางพราหมณผมารดาของทานพระพรหมเทวะถอการ บชาบณฑะแกพรหมเปนนตย. ครงนนแล ทาวสหมบดพรหมคดวา นางพราหมณผมารดาของทาน พระพรหมเทวะนแล ถอการบชาบณฑะแกพรหมเปนนตย ไฉนหนอ เรา พงเขาไปหานางแลวทาใหสลดใจ.


[๕๖๕] ลาดบนน ทาวสหมบดพรหมหายไปในพรหมโลกปรากฏ แลวในนเวศนของมารดาแหงทานพระพรหมเทวะ เปรยบเหมอนบรษผมกาลง พงเหยยดออกซงแขนทคเขาแลว หรอพงคเขาซงแขนทเหยยดออกแลว ฉะนน . ครงนนแล ทาวสหมบดพรหมลอยอยในอากาศ ไดกลาวกะนาง พราหมณผมารดาของทานพระพรหมเทวะดวยคาถาทงหลายวา ดกอนนางพราหมณ ทานถอการ บชาดวยกอนขาวแกพรหมใด มนคงเปน นตย พรหมโลกของพรหมนนอยไกลจาก ทน ดกอนนางพราหมณ ภกษาของพรหม ไมใชเชนน ทานไมรจกทางของพรหม ทาไมจงบนถงพรหม. ดกอนนางพราหมณ กทานพระ- พรหมเทวะของทานนน เปนผหมดอปธ กเลส ถงความเปนอตเทพ ไมมกเลสเปน เครองกงวล มปกตขอ ไมเลยงดผอน ทานพระพรหมเทวะทเขาสเรอนของทาน เพอบณฑบาต เปนผสมควรแกบณฑะท บคคลพงนามาบชา ถงเวท มตนอบรม แลว สมควรแกทกษณาทานของมนษย และเทวดาทงหลาย ลอยบาปเสยแลว อน ตณหาและทฐไมฉาบทาแลว เปนผ เยอกเยนกาลงเทยวแสวงหาอาหารอย.


อดตอนาคตไมมแกทานพระพรหม เทวะนน ทานพระพรทมเทวะเปนผสงบ ระงบ ปราศจากควน ไมมทกข ไมม ความหวง วางอาชญาในปลชนผยงมความ หวาดหวนและในพระขณาสพผมนคงแลว ขอทานพระพรหมเทวะนนจงบรโภค บณฑบาตอนเลศทสาหรบบชาพรหมของ ทาน. ทานพระพรหมเทวะซงเปนผมเสนา มารไปปราศแลว มจตสงบระงบ ฝกตน แลว เทยวไปเหมอนชางตวประเสรฐ ไม หวนไหว เปนภกษมศลด มจตพนวเศษ แลว ขอทานพระพรหมเทวะนน จง บรโภคบณฑบาตอนเลศทสาหรบบชา พรหมของทาน. ทานจงเปนผเลอมใสในทานพระ- พรหมเทวะนน เปนผไมหวนไหว ตง ทกษณาไวในทานผเปนทกษเณยยบคคล ดกอนนางพราหมณ ทานเหนมนผมโอฆะ อนขามแลวจงทาบญ อนจะนาความสข ตอไปมาให. ทานจงเปนผเลอมใสในทานพระ พรหมเทวะนนเปนผไมหวนไหว ตง


ทกษณาไวในทานผเปนทกษเณยยบคคล ดกอนนางพราหมณ ทานเหนมนผมโอฆะ อนขามแลว ไดทาบณอนจะนาความสข ตอไปมาใหแลว. อรรถกถาพรหมเทวสตร ในพรหมเทวสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา เอโก ความวา เปนผผเดยว คออยคนเดยวในอรยาบถทงหลาย มยนเปนตน. บทวา วปกฏโ ไดแกปลกตวไป คอปราศจากการคลกคลดวย กาย. บทวา อปปมตโต ไดแก อยในความเปนผไมปราศจากสต. บทวา อาตาป ไดแก ประกอบดวยความเพยรเครองเผากเลส. บทวา ปหตตโต ไดแก มตนสงไปแลว. บทวา กลปตตา ไดแก กลบตรผมมารยาท. บทวา สมมเทว ความวา ไมใชบวชเพราะเปนหน ไมใชบวชเพราะมภย ไมใชบวช เลยงชพ. แมผทบวชไมวาดวยกรใด ๆ บาเพญปฏปทาทสมควร กชอวา ออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบทงนน. บทวา พรหมจรยปรโยสาน ไดแกอรยผลอนเปนทสดแหงมรรคพรหมจรรย. บทวา ทฏเว ธมเม ไดแก ในอตภาพนเอง. บทวา สย อภา สจฉกตวา ไดแก รดวยตนเอง คอทาใหประจกษ. บทวา อปสมปชช ไดแกไดเฉพาะคอสาเรจผลอยแลว. กทานพระพรหมเทวะอยดวยประการฉะน ไดรชดแลว ฉะนน พระผมพระ ภาคเจาจงทรงแสดงปจจเวกขณภมของทาน ดวยบทน.


ถามวา กชาตไหนของทานพรหมเทวะนนสนแลว และทานพรหมเทวะ รชด ขอนนไดอยางไร. ตอบวา ชาตสวนอดตของทานพรหมเทวะนน ชอวา สนแลวไมไดกอน เพราะสนไปในกาลกอนเสยแลว ชาตสวนอนาคต ชอวา สนแลว กไมได เพราะไมมความพยายามในชาตนน ชาตสวนปจจบนกชอวา สนแลวไมไดเพราะยงมอย. แตชาตใดโดยเปนขนธเดยว ขนธ ๔ และ ขนธ ๕ ในบรรดาเอกโวการภพ จตโวการภพและปญจโวการภพ พงเกดขน เพราะยงมไดอบรมมรรค ชาตนนชอวาสนแลว เพราะถงความไมเกดขนเปน ธรรมดา เพราะอบรมมรรคแลว. ทานพรหมเทวะนนพจารณากเลสทละได ดวยมรรคภาวนา ยอมรชาตนนวา กรรมแมมอยกไมเปนเหตใหปฏสนธตอไป เพราะไมมกเลส. บทวา วสต ความวา อยแลว อยรอบแลว อธบายวา กระทาแลว ประพฤตแลว คอใหสาเรจแลว. บทวา พรหมจรย ไดแกมรรคพรหมจรรย. บทวา กต กรณย ความวา กจแม ๑๖ อยาง คอ ปรญญากจ ปหานกจ สจฉกรยากจและภาวนากจ ดวยมรรคทง ๔ ในสจจะ ๔ [๔ x ๔ = ๑๖] ทา สาเรจแลว. บทวา นาปร อตถตตาย ความวา บดน มรรคภาวนา เพอความเปนอยางน คอเพอความเปนกจ ๑๖ อยางอยางน หรอเพอความ สนกเลส ไมมอก. อกอยางหนง บทวา อตถตตาย ไดแกจากความเปน อยางน คอจากประการอยางน ทานพรหมเทวะไดทราบวา ขนธสนดาน อนจากธสนดานทเปนไปอยในบดนไมม แตเบญจขนธเหลาน ทานกาหนด รแลว ยงตงอยไดเหมอนตนไมมรากขาดแลว. บทวา อตโร แปลวา องคหนง. บทวา อรหต ความวา ไดเปนพระอรหนตองคหนงในบรรดา พระอรหนตสาวกของพระผมพระภาคเจา.


บทวา สปทาน ไดแก เทยวไปตามลาดบตรอก คอเทยวไปตาม ลาดบไมเลยเรอนทถงแลว. บทวา อปสงกม ไดแกเขาไปอย. กมารดาของ เขาพอเหนบตรกออกจากเรอนพาเขาไปภายในทอย ใหนงบนอาสนะทปลาดไว. บทวา อาหต นจจ ปคคณหาต ความวา รบของบชาคอบณฑะ กอนขาวในกาลเปนนจ. กในวนนนมพลกรรมเพอภตในเรอนนน. ทกเรอนทา สเขยวมขาวตอกเกลอนกลาด. แวดลอมดวยทรพยและดอกไม ยกธงชยธงปฏาก ขนตงหมอนามนาเตมไวในทนน ๆ จดประทปสวาง ประดบดวยผงของหอม และดอกไมเปนตน. ไดมแวนเวยนเทยนถอสงตอกนไปโดยรอบ. นางพราหมณ แมนนลกขนแตเชาตร อาบนาหอม ๑๖ หมอ ตกแตงรางกายดวยเครองประดบ พรอมสรรพ. สมยนน นางใหพระมหาขณาสพนงแลว มไดถวายแมเพยง ขาวยาคกระบวยหนง คดวา เราจกใหมหาขพรหมบรโภค บรรจขาวปายาสเตม ถาดทอง ปรงดวยเนยใสนาผงและนาตาลกรวดเปนตน ทหลงบานมพนทท ประดบดวยของทาสเขยวเปนตน นางถอถาดนนไปทนน วางกอนขาวปายาส ตรงท ๔ มมและตรงกลางแหงละกอน ถอไปกอนหนง มเนยใสไหลลงถงขอศอก คกเขาบนแผนดน กลาวเชญพรหมใหบรโภควา ขอทานมหาพรหมจงบรโภค ขอทานมหาพรหมจงนาไป ขอมหาพรหมจงอมหนา ดงน. บทวา เอตทโหส ความวา ความคดนไดมแกทาวสหมบดพรหม ผสดกลนศลของพระมหาขณาสพ ซงทวมเทวโลกฟงไปถงพรหมโลก. บทวา สเวเชยย ไดแกพงตกเตอน คอพงใหประกอบในสมมาปฏบต. อธบายวา จรงอย นางพราหมณนน ใหพระมหาขณาสพผเปนอครทกขไณยบคคลเหน ปานน นงแลว มไดถวายอาหารแมเพยงขาวยาคกระบวยหนง คดวา เราจกให มหาพรหมบรโภค ดจทงตาชงเสยแลวใชมอชง ดจทงกลองเสยแลวประโคม ทอง ดจทงไฟเสยแลวเปาหงหอย เทยวทาพลแกภต เราจกไปทาลายมจฉา-


ทฏฐของนาง ยกนางขนจากทางแหงอบาย จะกระทาโดยวธใหนางหวานทรพย ๘๐ โกฏ ลงในพระพทธศาสนาแลวขนสทางสวรรค. บทวา ทเร อโต ความวา ไกลจากทน. จรงอย กอนศลาขนาดเทา เรอนยอดตกจากพรหมโลก วนหนงคนหนงสนระยะทาง ๔๘,๐๐๐ โยชน ใช เวลาถง ๔ เดอนโดยทานองน จงตกถงแผนดน พรหมโลกขน ทตากวาเขาหมด อยไกลอยางน. บทวา ยสสาหต ความวา โลกของพรหมทนางพราหมณ บชาดวยกอนขาว อยไกล. ในบทวา พรหมปถ น มวนจฉยดงตอไปน ทาวมหาพรหมกลาววา ชอวา ทางของพรหม ไดแกกศลฌาน ๔ สวน วบากฌาน ๔ ชอวา เปนทางชวตของพรหมเหลานน เธอไมรทางของพรหม นน กระซบอยทาไม เพออยทาไม จรงอย พรหมทงหลาย ยอมยงอตภาพให เปนไปดวยฌานทมปต หาไดใสขาวสารแหงขาวสาล และเคยวกนนานมทเคยว แลวไม ทานอยาลาบากเพราะสงทไมใชเหตเลย ครนกลาวอยางนแลว จง ประคองอญชล แลวยอตวเขาไปชพระเถระอกกลาววา ดกอนนางพราหมณ กทานพระพรหมเทวะของทานน ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา นรปธโก ความวา เวนจากอปธ คอกเลสอภสงขารและกามคณ. บทวา อตเทวปตโต ความวา ถงความเปนเทพยงกวาเทพ ถงความเปนพรหมยง กวาพรหม. บทวา อนโปส ความวา ชอวาไมเลยงผอน เพราะไม เลยงอตภาพของผอนหรอบตรและภรรยา นอกจากอตภาพน. บทวา อาหเนยโย ความวา ควรเพอจะรบบณฑะทเขาบชา ปณฑะ ทเขาคอนรบ . บทวา เวทค ไดแกถงทสดทกขดวยเวทคอมรรค ๔. บทวา ภาวตตโต ไดแกอบรมตนใหเจรญทงอย. บทวา อนปลตโต ไดแกอน เครองฉาบคอตณหาและทฐไมฉาบแลว. บทวา ฆาเสสน อรยต ไดแก เทยวแสวงหาอาหาร.


บทวา น ตสส ปจฉา น ปรตถมตถ ความวา ภายหลง เรยกวาอดต ภายหนา เรยกวาอนาคต. ทานกลาวไววา ภายหลงหรอภายหนา ยอมไมมแกผเวนจากฉนทราคะในขนธสวนอดตและขนธสวนอนาคต ดวย ประการฉะน. ในบทวา สนโต เปนตน มวนจฉยดงตอไปน ชอวา สนโต เพราะสงบกเลสมราคะเปนตน. ชอวา วธมะ เพราะปราศจากควนคอความ โกรธ. ชอวา อนฆะ เพราะไมมทกข. แมถอไมเทาเปนตนเทยวไป กชอวา วางไมแลว เพราะไมมเจตนาจะฆา. ในคาวา ตสถาวเรส น มวนจฉยดงน ปถชนทงหลายชอวาผสะดง พระขณาสพทงหลายชอวาผมนคง. พระเสขบคคล ๗ จาพวก ไมอาจจะเรยกวา ผสะดงได ทานเหลานนมใชผมนคง แตเมอ จะแบงพวก กแบงเปนพวกมนคงนนแหละ. บทวา โส ตยาหต ตดบท เปน โส ตว อาหต. บทวา วเสนภโค ความวา เปนผปราศจากกองทพโดยกองทพคอ กเลส. บทวา อเนโช ไดแกปราศจากตณหา. บทวา สสโล ไดแกเปน ผมศลด โดยศลของพระขณาสพ. บทวา สวมตตจตโต ความวา มจต หลดพนแลวดวยด โดยผลวมตต. บทวา โอฆตณณ ไดแกขามโอฆะ ๔ เสยได ดวยกถามรรคเพยง เทาน พรหมสรรเสรญคณของพระเถระ ประกอบนางพราหมณไวในสมมาทฏฐ. กอวสานคาถา [คาถาสดทาย] พระสงคตกาจารยทงหลายตงไวแลว บทวา ปตฏเปส ทกขณ ความวา ดงทกษณาคอปจจย ๔. บทวา สขมายตก ความวา มสขในอนาคต คอมสขเปนผลในอนาคต อธบายวา นาสขมาให. จบอรรถกถาพรหมเทวสตรท ๓


๔. พกสตร วาดวยพระพทธเจาโปรดพกพรหม [๕๖๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. กสมยนนแล พกพรหมไดเกดทฐอนชวชาเหนปานดงนวา ฐานะ แหงพรหมน เทยง ยงยน ตดตอกน คงท มความไมเคลอนไหวเปนธรรมดา ไมเกด ไมแก ไมตาย ไมจต ไมอปบต กแหละอบายเปนเครองออกไปอน ยงอยางอนจากฐานะแหงพรหมนไมม. [๕๖๗] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาทรงทราบความปรวตกแหง ใจของพกพรหมดวยพระทยแลว ทรงหายไปในพระเชตวนวหารแลวไดปรากฏ ในพรหมโลกนน เปรยบเหมอนบรษมกาลงพงเหยยดออกซงแขนทคเขา หรอ. คเขาซงแขนทเหยยดออก ฉะนน. พกพรหมไดเหนพระผมพระภาคเจากาลงเสดจมาแตไกลทเดยว ครน แลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผนรทกข ขอพระองคจง เสดจมาเถด ขาแตพระองคผนรทกข พระองคเสดจมาดแลว ขาแตพระองคผ นรทกข นานเทยวแลพระองคไดกระทาปรยายเพอการเสดจมา ณ พรหมโลก น ขาแตพระองคผนรทกข กฐานะแหงพรหมน เทยง ยงยน ตดตอกน คงท มความไมเคลอนไหวเปนธรรมดา ไมเกด ไมแก ไมตาย ไมจต ไมอปบต กอบายเปนเครองออกไปอนยงอยางอนจากฐานะแหงพรหมนไมม. [๕๖๘] เมอพกพรหมกลาวเชนนแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสคาน กะพกพรหมวา ทานผเจรญทงหลาย พกพรหมนนถงความโงเขลาแลวหนอ ทานผเจรญทงหลาย พกพรหมนนถงความโงเขลาแลวหนอ พกพรหมกลาว


ฐานะแหงพรหมทเปนของไมเทยงเลยวาเทยง กลาวฐานะแหงพรหมทเปนของ ไมยงยนเลยวายงยน กลาวฐานะแหงพรหมทเปนของไมตดตอกนเลยวาตดตอ กน กลาวฐานะแหงพรหมทเปนของไมคงทเลยวาคงท กลาวฐานะแหงพรหม ทเปนของความเคลอนไหวเปนธรรมดาทเดยววา มความไมเคลอนไหวเปน ธรรมดา และกลาวฐานะแหงพรหมอนเปนทเกด แก ตาย เปนทจตและ อปบตแหงตนวา ฐานะแหงพรหมน ไมเกด ไมแก ไมตาย ไมจต ไมอปบต กแหละยอมกลาวอบายเปนเครองออกไปอนยงอยางอนซงมอยวาไมม ดงน. [๕๖๙] พกพรหมทลวา ขาแตพระโคดม พวกขาพระองค ๗๒ คน บงเกดในพรหมโลกนเพราะ บญกรรม ยงอานาจใหเปนไป ลวงชาต ชราไดแลว การอปบตในพรหมโลก ซง ถงฝงไตรเภทนเปนทสดแลว ชนมใช นอยยอมปรารถนาเปนดงพวกขาพระองค. [๕๗๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนพกพรหม ทานสาคญอายใด วายน กอายนนสน ไมยนเลย ดกอน พรหม เรารอายหนงแสนนรพพท๑ ของ ทานไดด. [๕๗๑] พกพรหมทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา พระองค ตรสวา เราเปนผมปกตเหนไมมทสนสด ๑. นรพพท เปนสงขยาซงมจานวนสญ ๖๘ สญ


ลวงชาตชราและความโศกไดแลวดงน อะไรเปนวตรเกาแกของขาพระองคหนอ ขอพระองคจงตรสบอกศลวตรซงขาพระ- องคควรรแจงชด. [๕๗๒] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ๑. ขอททานยงมนษยเปนอนมาก ผซงระหายนาอนแดดแผดเผาแลว ใน ฤดรอนใหไดดมนากน เปนศลวตรเกาแก ของทาน เรายงระลกไดอย ประดจหลบ แลวตนขนฉะนน. ๒. ขอททานชวยปลดเปลองประ- ชมชน ซงถกโจรจบพาไปอยทฝงแมนา คงคา เปนศลวตรเกาแกของทาน เรายง ระลกไดอยประดจหลบแลวตนขน ฉะนน. ๓. ขอททานขมขดวยกาลง แลว ชวยปลดเปลองเรอซงถกนาคผรายกาจจบ ไวในกระแสะองแมนาคงคา เพราะความ เอนดในหมมนษย ขอนนเปนศลวตรเกา แกของทาน เรายงระลกไดอย ประดจ หลบแลวตนขน ฉะนน. ๔. และเราไดเปนอนเตวาสกของ ทาน นามวากปปมาณพ เราไดเขาใจทาน


แลววา มความรชอบ มวตร ขอนนเปน ศลวตรเกาแกของทาน เรายงระลกไดอย ประดจหลบแลวตนขน ฉะนน. พกพรหมทลวา พระองคทรงทราบอายนของขา พระองคแนแท แมสงอน ๆ พระองคกทรง ทราบได เพราะพระองคเปนพระพทธเจา ฉะนน อานภาพอนรงโรจนของพระองค น จงยงพรหมโลกใหสวางไสวตงอย. อรรถกถาพกสตร ในพกสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ปาปก ทฏ คต ไดแกสสสตทฏฐทตาทราม. บทวา อท นจจ ความวา พกพรหมกลาวฐานะแหงพรหมพรอมทงโอกาสนซงไมเทยงวา เทยง. บทวา ธว เปนตน เปนไวพจนของบทวา นจจ นนนนแหละ บรรดาบทเหลานน บทวา ธว ไดแกมนคง. บทวา สสสต ไดแกมอย ทกเมอ. บทวา เกวล ไดแกไมขาดสายคอทงสน. บทวา อจวนธมม ได แกมความไมจตเปนสภาวะ. ในคาวา อท ห น ชายต เปนตน ทานกลาว หมายเอาวา ในฐานะน ไมมผเกด ผแก ผตาย ผจตหรอผอปบตไร ๆ บทวา อโต จ ปน ความวา ชอวาอบายเปนเครองออกไปอนยงอยางอนจาก ฐานะแหงพรหมพรอมทงโอกาสนไมม. พกพรหมนนเกดสสสตทฏฐอยางแรง


ดวยประการแมอยางน. กแลพกพรหมผมทฐอยางนนน ยอมปฏเสธคณวเสส ทกอยางคอ ภมฌาน ๓ ชนสง มรรค ๔ ผล ๔ และพระนพพาน. ถามวา กทฐนนเกดขนแกพรหมนนเมอไร. ตอบวา เมอครงเขาเกดในภมปฐมฌาน. อาจารยบางพวกกลาววา เกดในภมทตยฌาน. ในขอนนมอนปพพกถาดงตอไปน. ไดยนวา พรหมนอปบตภายหลง เมอยงไมมสมยเกดพระพทธเจากบวชเปนฤาษ กระทากสณบรกรรมและทา สมาบตใหเกด ไมเสอมฌานทากาละแลว บงเกดในพรหมโลกชนเวหปผลาใน ภมจตตถฌาน. มอายอย ๕๐๐ กป. เขาดารงอยในพรหมโลกชนเวหปผลานน ตลอดอายขย ชวงเวลาทเกดภายหลง เจรญตตยฌานใหประณต บงเกดใน พรหมโลกชนสภกณหะ มอาย ๖๔ กป. พกพรหมนนรกรรมทตนทาและสถาน ททตนเกดในปฐมกาลเกดครงแรก เมอกาลลวงไป ๆ ลมกรรมและสถานททง ๒ เสย จงเกดสสสตทฏฐ. บทวา อวชชาคโต ความวา ไปดวยอวชชาคอประกอบดวยความ ไมร ไมมญาณ เปนผมดดงคนตาบอด. บทวา ยตร ห นาม ไดแก โย นาม. บทวา วกขต แปลวา ยอมกลาว. กเพราะประกอบศพทนบาตวา ยตร คาวา วกขต กกลายเปนอนาคตกาลแปลวาจกกลาว เมอกลาวอยางนแลว พรหมนนถกพระผมพระภาคเจาคกคาม ไดสต กลววาพระผมภาคเจาทรงเพงเราทกฝกาว ประสงคจะบบบงคบเรา เมอจะ บอกสหายของตน จงกลาวคาวา ทวาสตตต เปนตน เหมอนโจรถกเฆยน ๒ - ๓ ครงในระหวาทาง อดกลนไมยอมซดถงพวกเพอน เมอถกเฆยนหนกขน จงบอกวา คนโนน ๆ เปนสหายของเรา ฉะนน. ความขอนนมอธบายดงน ขาแตพระโคดมผเจรญ พวกขาพระองค ๗๒ คนดวยกนทาบญไว จงเกดใน ทนดวยบญกรรมนน เปนผใชอานาจตนเอง ไมอยในอานาจของผอน ทาผ


อนใหอยในอานาจของตน ลวงชาตและชราได. ขาแตพระผมพระภาคเจา การ อปบตในพรหมโลกเปนครงสดทายน นบวา เวทค เพราะพวกขาพระองค ไปถงดวยเวททงหลาย. บทวา อสมาภชปปนต ชนา อเนกา ความวา ชนเปนมากยอมชอบใจพวกขาพระองค ยอมปรารถนายอมกระหยมอยางนวา ทานพรหมผนแล เปนมหาพรหมผยงใหญ ไมมใครครอบงาได เปนผ เหนถองแท เปนผใชอานาจ เปนอสระ เปนผสราง เปนผเนรมต เปนผ ประเสรฐสด เปนผจด เปนผเชยวชาญ เปนบดาของสงทเปนแลวและกาลง เปน. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาตรสกะพกพรหมนนวา อปป ห เอต เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา เอต ความวา ทานสาคญอายใดของ ทานในทนวา ยนอายนนนอย คอนดหนอย. บทวา สตสหสสาน นรพพทาน ไดแกแสนนรพพทะ โดยจานวนนรพพทะ (นรพพทะเปนสงขยาซงมจานวน เลขสญ ๖๘ สญ). บทวา อาย ปชานาม ความวา เรารวาอายของทานในบด นเหลออยเพยงเทาน. บทวา อนนตทสส ภความมสม ความวา ขาแต พระผมพระภาคเจา พระองคตรสวา เราเปนผมปกตเหนไมมทสนสด ลวง ชาตเปนตนไดแลว. บทวา ก เม ปราณ ความวา ถาพระองคเปนผม ปกตเหนไมมทสนสด เมอเปนเชนนน ขอพระองคจงตรสบอกขอนแกขา พระองค คออะไรเปนวตรเกาของขาพระองค. ศลนนแหละทานเรยกวาศล วตร. บทวา ยมห วชา ความวา พกพรหมกลาววา ขาพระองคควร ทราบขอใดทพระองคตรส ขอพระองคจงบอกขอนนแกขาพระองค. บดน พระผมพระภาคเจาเมอจะตรสบอกแกพกพรหมนน ไดตรส พระพทธพจนเปนตนวา ย ตว อปาเยส ดงน. ในขอนนมอธบายดงน ไดยนวา เมอกอน พกพรหมนเกดในเรอนมตระกล เหนโทษในกาม


ทงหลาย คดจกทาชาตชราและมรณะใหสนสด จงออกบวชเปนฤาษ ทาสมาบต ใหเกดไดฌานอนเปนบาทแหงอภญญา ปลกบรรณศาลาอยทรมฝงแมนาคงคา ใหเวลาลวงไปดวยความยนดในฌาน. กในครงนน มพวกพอคาเกวยนใช เกวยน ๕๐๐ เลม เดนทางผานทะเลทรายเสมอ ๆ. กในทะเลทรายไมมใคร สามารถเดนทางกลางวนได เดนไดแตตอนกลางคน. ครงนน โคงานทเทยม แอกเกวยนเลมหนา เมอเดนทาง ไดวกกลบมายงทางทมาแลวเสย เกวยน ทกเลมกวกกลบอยางนนเหมอนกน กวาจะรไดกตอเมออรณขน. แลในครงนน พวกพอคาเกวยนจะขามพนทางกนดารได ใชเวลาหนงวน ฟนและนากหมดสน ทกอยาง. ฉะนน พวกมนษยเขาคดวา คราวนพวกเราตายหมด ผกโคทลอ แลวเขาไปนอนทรมเงาเกวยน. แมพระดาบสกออกจากบรรณศาลาแตเชาตร นงทประตบรรณศาลา แลดแมนาคงคา ไดเหนแมนาคงคาเตมเปยมดวยหวงนาใหญไหลมาเหมอน. แตงแกวมณ ครนเหนแลวจงคดวา ในโลกนมเหลาสตวทลาบากเพราะไมม นาทอรอยเหนปานนหรอหนอ. พระดาบสนนเมอราพงอยอยางนน เหนหม เกวยนนนในทะเลทราย คดวา สตวเหลานจงอยาพนาศ จงอธษฐานดวย อภญญาจตวา ขอทอนาใหญจงเซาะขางโนนบางสขางนบาง แลวไหลตรงไปยง หมเกวยนในทะเลทราย. พรอมดวยจตตบาท นาไดไปในทนนเหมอนไปสเหมอง อนเจรญ พวกมนษยลกขนเพราะเสยงนา. เหนนาแลวตางราเรง ยนด อาบ ดม ใหโคทงหลายดมนาแลว ไดไปถงททตนปรารถนาโดยสวสด. พระศาสดา เมอทรงแสดงบรพกรรมของพรหมนน ไดตรสคาถาท ๑. บรรดาบทเหลานน บทวา อปาเยส ไดแกใหดม. อ อกษรเปนเพยงนบาต. บทวา ฆมมน ไดแก ในฤดรอน. บทวา สมปเรเต ความวา อนความรอนในฤดรอน ถกตอง คอตดตาม.


สมยตอมา ดาบสรางบรรณศาลาทรมฝงแมนาคงคา อาศยหมบาน ใกลปาอย. กสมยนน พวกโจรปลนบานนน พาแมโคและเชลยทงหลายไป ทงโคทงสนขทงมนษยทงหลายรองเสยงดงลน. ดาบสไดยนเสยงนนราพงวา นอะไรหนอ ทราบวา พวกมนษยเกดภย คดวา เมอเราเหนอย สตวเหลานน จงอยาพนาศ เขาฌานอนเปนบาทแหงอภญญา ออกจากฌานแลวใชอภญญาจต เนรมตกองทพ ๔ เหลา ตรงทสวนทางพวกโจร มาเตรยมพรอมอย. พวกโจร เหนแลวคดวา ชรอยวาพระราชาเสดจมา จงทงสงของทปลนมาหนไป. พระ- ดาบสอธษฐานวา ทกอยางจงเปนเหมอนเดม. สงนนไดเปนเชนนนทเดยว. มหาชนกมความสวสด. พระศาสดาเมอจะทรงแสดงบรพกรรมของพกพรหม นนแมน จงไดตรสคาถาท ๒. บรรดาบทเหลานน บทวา เอณกลสม ไดแก ใกลฝงแมนาคงคา. บทวา คยหก นยมาน ความวา ถอนาไป. อธบายวา พาไปเปนเชลย ดงนกม. สมยตอมา ตระกลหนงอยทแมนาคงคาดานเหนอ ผกสนถวไมตรกบ ตระกลซงอยทแมนาคงคาดานใต ผกเรอขนานบรรทกของกนของใชของหอม และดอกไมเปนตนเปนอนมาก มาตามกระแสนาคงคา. พวกมนษย เคยวกน บรโภค ฟอนรา ขบรองไดเกดโสมนสเปนอนมาก เหมอนไดไปในเทพวมาน. คงเคยยกนาคราช เหนเขากโกรธ คดวา มนษยเหลานไมทาความสาคญในเรา คราวนเราจกใหพวกมนจมทะเลใหได จงเนรมตอตภาพใหญ แยกนาเปน ๒ สวน ชหวแผพงพานสงเสยงขส ส ๆ. มหาชนเหนเขาพากนกลวสงเสยงดงลน. กพระดาบสนงอยทศาลา ไดยนเขา นกวามนษยพวกนพากนขบรองฟอนรา เกดโสมนสมา แตบดนรองแสดงความกลว เหตอะไรหนอ เหนนาคราช คดวา เมอเราเหนอย ขอพวกสตวจงอยาพนาศ จงเขาฌานอนเปนบาทแหงอภญญา ละอตภาพเนรมตเปนเพศครฑแสดงแกนาคราช. นาคราชกลวหดพงพาน


จมนาไป. มหาชนกมความสวสด. พระศาสดาเมอทรงแสดงบรพกรรมของพก พรหมแมน จงกลาวคาถาท ๓. บรรดาบทเหลานน บทวา ลทเธน ไดแก ผรายกาจ. บทวา มนสสกมปา ความวา เพราะความเอนดตอมนษย อธบายวา เพราะความประสงคจะปลดเปลองพวกมนษย. สมยตอมา พกพรหมนนบวชเปนฤาษ ไดเปนดาบสชอเกสวะ. สมยนน พระโพธสตวของพวกเราเปนมาณพชอวา กปปะ เปนศษยของทาน เกสวะ ปฏบตรบใชอาจารย ประพฤตเปนทชอบใจ เปนผถงพรอมดวยปญญา ไดเปนผทรงไวซงอรรถะ. เกสวดาบสไมอาจจะอยแยกกบเธอได. อาศยเธอ เทานนเลยงชพ. พระศาสดาเมอทรงแสดงบรพกรรมของพกพรหมแมน จงตรส คาถาท ๔. บรรดาบทเหลานน บทวา ปฏจโร ไดแก อนเตวาสก. กกปป- มาณพนนเปนหวหนาอนเตวาสก. บทวา สมพทธวนต วตน อม ความวา กปปมาณพสาคญเขาวา ทานเกสวะนมปญญาสมบรณดวยวตรโดยชอบ จงแสดงวา โดยสมยนน เรานนไดเปนอนเตวาสกของทาน. บทวา อเป ชานาส ความวา มใชรเฉพาะอายของขาพระองคอยางเดยวเทานน แมสง อน ๆ พระองคกร. บทวา ตถา ห พทโธ ความวา เพราะพระองคเปน พระพทธเจา คอเพราะเปนพระพทธเจา ฉะนน พระองคจงทรงทราบ. บทวา ตถา ห ตยาย ชลตานภาโว ความวา กเพราะพระองคเปนพระพทธเจา อยางน ฉะนน พระองคจงมอานภาพรงเรอง. บทวา โอภาสย ตฏต ความวา ทาพรหมโลกทงปวงใหสวางไสวดารงอย. จบอรรถกถาพกสตรท ๔


๕. อปาทฏฐสตร วาดวยพระอรหนต ๔ ทศทรมานพรหม [๕๗๓] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. กโดยสมยนนแล พรหมองคหนงไดเกดทฐอนชวชาเหนปานดงนวา สมณะหรอพราหมณทจะพงมาในพรหมโลกนไดไมมเลย. [๕๗๔] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาทรงทราบความปรวตกแหง ใจของพรหมนนดวยพระทยแลว ทรงหายไปในพระวหารเชตวนปรากฏแลว ในพรหมโลกนนเปรยบเหมอนบรษมกาลงพงเหยยดออกซงแขนทคไว หรอ พงคเขาซงแขนทเหยยดออก ฉะนน. ลาดบนนแล พระผมพระภาคเจาประทบนงขดสมาธในเวหาเบองบน ของพรหมนน เขาเตโชธาตกสณแลว . [๕๗๕] ครงนนแล ทานพระมหาโมคคลลานะไดมความคดเชนนวา บดนพระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ ทไหนหนอ. ทานพระมหาโมคคลลานะ ไดเหนแลวแลซงพระผมพระภาคเจาผ ประทบนงขดสมาธในเวหาเบองบนของพรหมนน ทรงเขาเตโชธาตกสณแลว ดวยจกษเพยงดงทพยอนบรสทธลวงจกษของมนษย ครนแลวไดหายไปใน พระวหารเชตวน ปรากฏแลวในพรหมโลกนน ปานดงบรษมกาลงพงเหยยด ออกซงแขนทคเขา หรอพงคเขาซงแขนทเหยยดออกแลว ฉะนน.


ลาดบนนแล ทานพระมหาโมคคลลานะอาศยทศบรพา นงขดสมาธ ในเวหาเบองบนของพรหมนน ตากวาพระผมพระภาคเจา เขาเตโชธาต กสณแลว. [๕๗๖] ครงนนแล ทานพระมหากสสปไดมความคดนวา บดน พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ทไหนหนอแล ทานพระมหากสสปไดเหน แลวเเลซงพระผมพระภาคเจา ฯลฯ ดวยจกษเพยงดงทพย ฯลฯ ครนแลวได หายไปในพระวหารเชตวน ปรากฏแลวในพรหมโลกนน ปานดงบรษมกาลง ฯลฯ ฉะนน. ลาดบนนแล ทานพระมหากสสปอาศยทศทกษณนงขดสมาธในเวหา เบองบนของพรหมนน ตากวาพระผมพระภาคเจา เขาเตโชธาตกสณแลว. [๕๗๗] ครงนนแล ทานพระมหากปปนะไดมความคดนวา บดน พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ทไหนหนอแล ลาดบนนแล ทานพระมหากปปนะไดเหนพระผมพระภาคเจา ฯลฯ ดวยจกษเพยงดงทพย ครนแลวไดหายไปในพระวหารเชตวนปรากฏแลวใน พรหมโลกนน ปานดงบรษมกาลง ฯลฯ ฉะนน. ลาดบนนแล ทานพระมหากปปนะอาศยปจฉมทศ นงขดสมาธใน เวหาเบองบนพรหมนน ตากวาพระผมพระภาคเจา เขาเตโชธาตกสณแลว. [๕๗๘] ครงนนแล ทานพระอนรทธะไดมความคดนวา บดนพระ- ผมพระภาคเจาประทบอย ณ ทไหนหนอแล ทานพระอนรทธะไดเหนแลวแล ซงพระผมพระภาคเจา ฯลฯ ดวยจกษเพยงดงทพย ครนแลวไดหายไปใน พระวหารเชตวน ปรากฏแลวในพรหมโลกนน ปานดงบรษมกาลง ฯลฯ ฉะนน.


ลาดบนนแล ทานพระอนรทธะ อาศยทศอดรนงขดสมาธในเวหา เบองบนของพรหมนน ตากวาพระผมพระภาคเจา เขาเตโชธาตกสณแลว [๕๗๙] ครงนนแล ทานพระมหาโมคลลานะไดกลาวกะพรหมดวย คาถาวา ผมอาย ทฐในกอนของทาน แมใน วนนกยงมแกทานหรอ ทานเหนพระผม พระภาคเจาผเปนไปลวงวเศษ ผเปนเบอง หนาของสตวในพรหมโลกหรอ. [๕๘๐] พรหมนนตอบวา ขาแตทานผนรทกข ทฐในเกา กอนของขาพเจามไดมแกขาพเจา ขาพเจา ยอมเหนพระผมพระภาคเจาผเปนไปลวง วเศษ ผเปนเบองหนาของสตวในพรหม โลก ไฉนในวนน ขาพเจาจะพงกลาววา เราเปนผเทยงเปนผตดตอกน ดงนเลา. [๕๘๑] ลาดบนนแล พระผมพระภาคเจายงพรหมนนใหสลดใจแลว ไดหายไปในพรหมโลกนน ปรากฏแลวในพระวหารเชตวนปานดงบรษมกาลง พงเหยยดออกซงแขนทคเขา หรอพงคเขาซงแขนทไดเหยยดออกแลว ฉะนน ลาดบนนแล พรหมไดเรยกพรหมปารสชชะ๑ องคหนงมาวา แนะ ทานผนรทกข ทานจงมา ทานจงเขาไปหาทานพระมหาโมคคลลานะจนถงทอย ครนแลวจงกลาวกะทานพระมหาโมคคลลานะอยางนวา ขาแตทานผนรทกข ๑. คอพรหมสาหรบรบใชของมหาพรหม เพราะแมมหาพรหมกมพรหมไวรบใชเหมอน พระเถระมภกษหนม ๆ ไวชวยถอบรขาร ฉะนน


สาวกทงหลายของพระผมพระภาคเจาพระองคนน แมเหลาอนซงมฤทธมากม อานภาพมาก เหมอนกบทานพระมหาโมคคลลานะ ทานพระกสสป ทานพระ- กปปนะและทานพระอนรทธะผเจรญ กยงมอยหรอหนอแล. พรหมปารสชชะนนรบคาของพรหมนนวา อยางนนทาน ผนรทกขแลว หายไปในพรหมโลกนน ปรากฏแลวขางหนาทานพระมหาโมคคลลานะ ปาน ดงบรษมกาลง ฯลฯ ฉะนน. [๕๘๒] ครงนนแล พรหมปารสชชะนน อภวาททานพระมหาโมค- คลลานะแลว ไดยนอยในทควรสวนขางหนง พรหมปารสชชะนนยน ณ ทควรสวนขางหนงแลวไดกลาวคานกะทาน พระมหาโมคคลลานะวา ขาแตทานผนรทกข สาวกทงหลายของพระผมพระ- ภาคเจาพระองคนนแมเหลาอนซงมฤทธมาก มอานภาพมากเหมอนกบทาน พระมหาโมคคลลานะ ทานพระกสสป ทานพระกปปนะ และทานพระอนรทธะ กยงมอยหรอหนอ. [๕๘๓] ลาดบนนแล ทานพระมหาโมคคลลานะไดกลาวกะพรหม ปารสชชะดวยคาถาวา สาวกทงหลายะองพระพทธเจา ซง ไดวชชา ๓ บรรลอทธวธญาณ และฉลาด ในเจโตปรยญาณ หมดอาสวะ ไกลจาก กเลส มอยมาก ดงน. [๕๘๔] ลาดบนนแล พรหมปารสชชะนนชนชมอนโมทนาภาษตของ ทานมหาโมคคลลานะแลว เขาไปหาพรหมนนถงทอย ครนแลวไดกลาวคาน กะพรหมนนวา ขาแตทานผนรทกข พระมหาโมคคลลานะกลาวเชนนวา


สาวกทงหลายของพระพทธเจา ซง ไดวชชา ๓ บรรลอทธวธญาณ และฉลาด ในเจโตปรยญาณ หมออาสวะ ไกล กเลส มอยมาก ดงน. [๕๘๕] พรหมปารสชชะไดกลาวคานแลว พรหมมใจยนดชนชม ภาษตของพรหมปารสชชะนนแล. อรรถกถาอปราทฏฐสตร ในสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา เตโชธาต สมาปชชตา ความวา พระเถระทาบรกรรมใน เตโชกสณแลวออกจากฌานทเปนบาท อธษฐานวา ขอเปลวไฟจงพงออกจาก สรระ ดวยอานภาพจตอธษฐาน เปลวไฟพงออกทวสรระ. พระเถระชอวาเขา เตโชธาตสมาบตอยางน. ครนเขาสมาบตอยางนนแลว กไปในพรหมโลกนน. ถามวา เพราะเหตไร พระเถระจงไดไปในทนน. ตอบวา ไดยนวา พระเถระเขา สมาบตมเตโชธาตเปนอารมณเหนพระตถาคตประทบนงเหนอพรหมนน จงไดม ความคดดงนวาบคคลนเปนผแทงทะลปรโปรงถงอฐ กเราพงไปในทนน ฉะนน จงไดไปในทนน. แมในการไปของพระเถระทเหลอกมนยอยางนเหมอนกน. แมพรหมนนไมไดเหนอานภาพของพระตถาคตและสาวกของพระตถาคต จงไม ควรเขาถงการแนะนา. ดวยเหตนน จงไดมประชมกนอยางนนในทประชมนน เปลวไฟทพงออกจากสรระของพระตถาคตลวงเลยพรหมโลกทงสนแลนไปใน อวกาศ กแลวรรณะเหลานน ไดม ๖ ส รศมของสาวกพระตถาคตกมวรรณะ ธรรมดานนเอง.


ดวยคาวา ปสสส วตวตตนต น พระเถระถามวา ทานเหนรศม ทเปลงออกจากพระสรระของพระผมพระภาคพทธเจาอนลวงเสยซงรศมแหง สรระของพรหมวมานและเครองประดบเปนตนอยางอนในพรหมโลกนหรอ. บทวา น เม มารส สา ทฏ ความวา ทฏฐนนใดของเราวา คนอนไมวา สมณะหรอพราหมณกตามไมสามารถจะมาในทนได ทฏฐของเรานนแตกอนไม ม. บทวา กถ วชช ความวา เพราะเหตไร เราจงกลาว. บทวา นจโจมห สสสโต ความวา ไดยนวา พรหมนมทฏฐ ๒ อยาง คอ ลทธทฏฐและ สสสตทฏฐ. ในทฏฐ ๒ อยางนน พรหมนนเมอเหนพระตถาคตและสาวกของ พระตถาคต ยอมเปนอนละลทธทฏฐได กพระผมพระภาคเจาทรงแสดงพระ- ธรรมเทศนาเปนอนมากในเรองทฏฐ ๒ อยางนน. ในทสดเทศนา พรหมตง อยในโสดาปตตผล. อนพรหมนนละสสสตทฏฐดวยมรรค เพราะฉะนน พระ- เถระจงกลาวอยางน ดวยประการฉะน. บทวา พรหมปารสชช ไดแก พรหมปรจารกาผปรนนบตพรหม จรงอย ชอวา พรหมปารสชชะแมของพรหมทงหลายกเหมอนภกษหนมและ สามเณรผถอหอของพระเถระ. บทวา เตนปสงกม ความวา เพราะเหตไร พรหมจงสงพรหมปารสชชะ ไปสสานกของพระเถระนนแล ไดยนวา พรหมนน ไดเกดความคนเคยดวยการเจรจาปราศรยในพระเถระ เพราะฉะนน พรหมนน จงสงไปยงสานกของพระเถระนนแล. บทวา อเป ความวา ชนทง ๔ ก เหมอนพวกทาน เหลาสาวกแมอน ๆ เหนปานนนยงมอยหรอ หรอมแตพวก ทานทง ๔ เทานนทมฤทธมาก. บทวา เตวชชา ไดแก ผประกอบดวยวชชา ๓ คอ บพเพนวาสญาณ ทพยจกขญาณและอาสวกขยญาณ. บทวา อทธป- ปตตา ไดแก บรรลอทธวธญาณ. บทวา เจโตปรยายโกวทา ไดแก เปน


ฉลาดในวารจตของชนเหลาอน. ในทนทานกลาวอภญญา ๕ ไวโดยสรปดวย ประการฉะน. แตทพยโสตญาณไดมาดวยอานาจอภญญา ๕ เหลานนเหมอน กน. บทวา พห ความวา เหลาพทธสาวกผไดอภญญา ๖ อยางนมมากเหลอ คณนานบ เทยวทาชมพทวปทงสนใหรงเรองดวยผากาสาวพสตร. อรรถกถาอปราทฏฐสตรท ๕


๖. ปมาทสตร วาดวยพรหมผประมาท [๕๘๖] สาวตถนทาน. กสมยนนแล พระผมพระภาคเจาประทบพกกลางวน. หลกเรนอย. ครงนนแล สพรหมปจเจกพรหม และสทธาวาสปจเจกพรหมเขาไป ใกลทประทบของพระผมพระภาคเจา ครนไดยนพงบานประตองคละขาง. ลาดบนนแล สพรหมปจเจกพรหมไดกลาวกะสทธาวาสปจเจกพรหม วา แนะทานผนรทกข ไมใชกาลอนควรทจะเขาเฝาพระผมพระภาคเจากอน พระผมพระภาคเจาประทบพกกลางวนหลกเรนอย กพรหมโลกโนนบรบรณ และเบกบานแลว แตพรหมในพรหมโลกนน ยอมอยดวยความประมาท แนะ ทานผนรทกขมาไปดวยกน เราทงหลายจกเขาไปยงพรหมโลกนน ครนแลว พงยงพรหมนนใหสลดใจ. สทธาวาสปจเจกพรหมไดรบคาของสพรหมปจเจกพรหมแลว. ครงนนแล สพรหมปจเจกพรหมและสทธาวาสปจเจกพรหม ไดหาย ไปจากเบองพระพกตรของพระผมพระภาคเจา ปรากฏแลวในพรหมโลกนน ปานดงบรษมกาลง ฯลฯ ฉะนน. พรหมนนไดเหนแลวแลซงพรหมทงหลายเหลานน ผมาอยแตทไกล เทยว ครนแลว ไดกลาวคานกะพรหมเหลานนวา แนะทานผนรทกขทงหลาย เชญเถด พวกทานมาแตทไหนหนอ. พรหมเหลานน กลาววา แนะทานผนรทกข พวกเรามาแตสานกของ พระผมพระภาคเจาพระอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน แนะทานผนรทกข


กทานจะไปสทบารงของพระผมพระภาคเจาพระองคนน ผเปนพระอรหนต สมมาสมพทธเจาบางหรอ. [๕๘๗] เมอพรหมเหลานนกลาวแลวเชนนแล พรหมนนอดกลนคา นนไมได จงนรมตตนเปนพนตน แลวไดกลาวคานกะสพรหมปจเจกพรหมวา แนะทานผนรทกข ทานเหนอทธานภาพเหนปานดงน ของเราหรอไม. สพรหมปจเจกพรหมกลาววา แนะทานผนรทกข เราเหนอยแลซง อทธานภาพเหนปานดงนของทาน. พรหมนนกลาววา แนะทานผนรทกข เรานนแลเปนผมฤทธมาก อยางน มอานภาพมากอยางน จกไปสทบารงของสมณะหรอพราหมณอนทาไม. [๕๘๘] ลาดบนนแล สพรหมปจเจกพรหมนรมตตนเปนสองพนตน แลวไดกลาวคานกะพรหมวา. แนะทานผนรทกข ทานเหนอทธานภาพ เหนปานดงน ของเราหรอไม. พรหมนนกลาววา แนะทานผนรทกข เราเหนอยแลซงอทธานภาพ เหนปานดงนของทาน. สพรหมปจเจกพรหมกลาววา แนะทานผนรทกข พระผมพระภาคเจา พระองคนนเทานนเปนผมฤทธมากกวา และมอานภาพใหญกวาทานและเรา ดวย. แนะทานผนรทกข ทานพงไปสทบารงของพระผมพระภาคเจาพระ- องคนน ผเปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา. [๕๘๙] ครงนนแล พรหมนนไดกลาวกะสพรหมปจเจกพรหมดวย คาถาวา


แนะพรหม ครฑ ๓๐๐ หงส ๔๐๐ เหยยวปากตะไกร ๕๐๐ และวมานของเรา ผมฌานนนนยอมรงโรจนสองสวางอยใน ทศอดร. [๕๙๐] สพรหมปจเจกพรหมกลาววา วมานของทานนนถงจะรงโรจน สองสวางอยในทศอดรกจรง ถงเชนนน เพราะเหนโทษในรป [และ] เพราะเหนรป อนหวนไหวดวยความหนาวเปนตนอย เปนนจ ฉะนน พระศาสดาผมเมธาดจงไม ยนดในรป. [๕๙๑] ครงนนแล สพรหมปจเจกพรหมและสทธาวาสปจเจกพรหม ยงพรหมนนใหสลดใจแลวหายไปในทนนเอง. กพรหมนน โดยสมยตอมาไดไปสทบารงของพระผมพระภาคเจาผ เปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจาแลวแล.


อรรถกถาปมาทสตร ในปมาทสตรท ๖ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ปจเจก ทวารพาห ความวา ไดยนพงบานประตองคละบาน เหมอนคนเฝาประต. บทวา อทโธ ความวา พรงพรอมดวยความสขใจฌาน. บทวา ผโต ไดแก บานสะพรงดวยดอกไมคออภญญา. บทวา อนธวาเสนโต ไดแก อดกลนไมได. บทวา เอตทโวจ ความวา นงในทามกลางพรหม เนรมตเหลานน ไดกลาวคานวา ปสสส เม เปนตน ในคาถาวา ตโย สปณณา เปนตน มวนจฉยดงตอไปน. บทวา สตะ ในบทวา ปจสตา พงประกอบโดยรปหรอโดยแถว. จะวาโดยรป กอน บทวา ตโย สปณณา ไดแก รปครฑ ๓๐๐. บทวา จตโร จ หสา ไดแกรปหงส ๔๐๐. บทวา พยคฆนสา ปจสตา ไดแก มฤค- บางเหลาเชนกบเสอโครง ชอวา พยคฆนสา. รปมฤคทเหมอนเสอโครง เหลานนมจานวน ๕๐๐. วาโดยแถว บทวา ตโย สปณณา ไดแกครฑ ๓๐๐ แถว. บทวา จตโร หสา ไดแกหงส ๔๐๐ แถว. บทวา พยคฆนสา ปจสตา ไดแกมฤคเหมอนเสอโครง ๕๐๐ แถว. ดวยบทวา ฌายโน พรหมแสดงวา ในวมานของเราผไดฌานมความรงโรจนขนาดน. บทวา โอภาสย ไดแก สวางไสว. บทวา อตตรสส ทสาย ความวา ไดยนวา วมานทองใหญนน ปรากฏในทศอดร แตท ๆ มหาพรหมเหลานนสถตอย เพราะฉะนน จงกลาวอยางน. กพรหมนนมความประสงคดงนวา เราอยใน วมานทองเหนปานน จกไปสทบารงใครอนเลา. บทวา รเป รณ ทสวา


ไดแก เหนโทษกลาวคอเกด แก และแตกดบในรปะ บทวา สทา ปเวธต ความวา เหนรปทหวนไหวและถกวโรธปจจยมความหนาวเปนตน กระทบอย เปนนตย. บทวา ตสมา น รเป รมต สเมโธ ความวา เหนโทษในรป และเหนรปทหวนไหวอยทกเมอ เพราะฉะนน พระศาสดาผมเมธาด คอ ผมปญญาด จงไมยนดในรป. จบอรรถกถาปมาทสตรท ๖


๗. ปฐมโกกาลกสตร วาดวยพรหมปรารภพระโกกาลกภกษ [๕๙๒] สาวตถนทาน. กสมยนนแล พระผมพระภาคเจาประทบพกกลางวนหลกเรนอยแลว. ครงนนแล สพรหมปจเจกพรหมและสทธาวาสปจเจกพรหมเขาไปใกล ทประทบของพระผมพระภาคเจา ครนแลวไดยนพงบานประตองคละขาง. [๕๒๙๓] ลาดบนนแล สพรหมปจเจกพรหมปรารภพระโกกาลกภกา ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ใครผมปญญาในโลกน จะพง กาหนดวดซงพระขณาสพผมคณอนใคร ๆ ประมาณไมได เราเหนวาผนนไมมธต- ธรรม เปนปถชน วดอยซงพระขณาสพผ มคณ อนใคร ๆ ประมาณมได. อรรถกถาปฐมโกกาลกสตร ในปฐมโกกาลกสตรท ๗ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อปปเมยย ปมนนโต ความวา กาหนดนบบคคลผเปน ขณาสพ ผมคณอนใคร ๆ ประมาณไมได อยางนวา ศลมประมาณเทาน สมาธมประมาณเทาน ปญญามประมาณเทาน. ดวยคาวา โกธ วทวา วกปปเย ความวา ใครผมปญญา ผมเมธาในโลกนพงกาหนด ทานแสดงวา พระ- ชณาสพเทานน พงกาหนดนบพระขณาสพ. บทวา นธตนต มเ ความวา กผใดเปนปถชน ปรารภจะวดพระขณาสพนน เรากลาวผนนวา ไมมธตธรรม

คอมปญญาตาทราม. จบอรรถกถาปฐมโกกาลกสตรท ๗


๘. ตสสกสตร วาดวยพรหมปรารภตสกภกษ [๕๙๔] สาวตถนทาน. กโดยสมยนนแล พระผมพระภาคเจาประทบพกกลางวนหลกเรนอย แลว. ครงนนแล สพรหมปจเจกพรหมและสทธาวาสปจเจกพรหมเขาไป ใกลทประทบของพระผมพระภาคเจา ครนแลวไดยนพงบานประตองคละขาง. [๕๙๕] ลาดบนนแล สทธาวาสปจเจกพรหมปรารภกตโมรกตสสก ภกษไดกลาวคาถานในสานกของพระผมพระภาคเจาวา ใครผมปญญาในโลกนจะพงกาหนด วดซงพระขณาสพผมคณ อนใคร ๆ ประมาณไมได เราเหนวาผนนไมมธต- ธรรม เปนคนไมมปญญา วดอยซงพระ- ขณาสพผมคณอนใคร ๆ ประมาณมได. อรรถกถาตสสกสตร ในตสสกสตรท ๘ มวนจฉยดงตอไปน :- ปญญาทานเรยกวา กสสวา ในบทวา อกสสว ดงน. อธบายวา ปราศจากปญญา. จบอรรถกถาตสสกสตรท ๘


๙. ตทพรหมสตร วาดวยตทพรหมเขาไปหาโกกาลก [๕๙๖] สาวตถนทาน. กโดยสมยนนแล พระโกกาลกภกษ เปนผอาพาธ ถงความลาบาก เปนไขหนก. ครงนนแล ตทปจเจกพรหม เมอราตรปฐมยามลวงไปแลวมรศมอน งามยงนก ยงพระวหารเชตวนทงสนใหสวาง เขาไปหาพระโกกาลกภกษจนถง ทอย ครนแลวไดยนในเวหาส กลาวคานกะพระโกกาลกภกษวา ขาแตทานโกกาลก ทานจงทาจตใหเลอมใสในพระสารบตรและ พระโมคคลลานะ พระสารบตรและพระโมคคลลานะ เปนผมศลเปนทรก. พระโกกาลกภกษถามวา ผมอาย ทานเปนใคร ตทปจเจกพรหมตอบวา เราคอตทปจเจกพรหม. พระโกกาลกภกษกลาววา ผมอาย พระผมพระภาคเจาไดทรงพยากรณ ทานแลววาเปนพระอนาคาม มใชหรอ ไฉนเลา ทานจงยงมาเทยวอยในทน จงเหนเถดวา กนเปนความผดของทานเพยงไร. [๕๙๗] ตทปจเจกพรหมไดกลาววา ชนพาลเมอกลาวคาเปนทพภาษต ชอวายอมตดตนดวยศสตราใด กศสตรา นนยอมเกดในปากของบรษผเกดแลว. ผใดสรรเสรญผทควรถกต หรอตผ ทควรไดรบความสรรเสรญ ผนนชอวา สงสมโทษดวยปาก เพราะโทษนน เขา ยอมไมประสบความสข.


ความปราชยดวยทรพย ในเพราะ การพนนทงหลาย พรอมดวยสงของของ ตนทงหมดกด พรอมดวยตนกด กเปน โทษเพยงเลกนอย. บคคลใดทาใจใหประทษรายในทาน ผปฏบตดทงหลาย ความประทษรายแหง ใจของบคคลนนเปนโทษใหญกวา บคคล ตงวาจาและใจอนลามกไว เปนผมกตเตยน พระอรยเจา ยอมเขาถงนรก ซงมปรมาณ แหงอายถงแสนสามสบหกนรพพท กบหา อพพท.* อรรถกถาตทพรหมสตร ในตทพรหมสตรท ๙ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อาพาธโก ความวา ผมอาพาธดวยอาพาธอนมาในอนนตร สตรโดยนยวา สาสปมตตห ปฬกาห เปนตน. บทวา พาฬหคลาโน ไดแกมความปวยไขมประมาณยง. บทวา ตท ความวา พระอปชฌาย ของ ภกษโกกาลก ชอวา ตท เถระบรรลอนาคามผลแลวบงเกดในพรหมโลก. ตทพรหมนน ไดทราบขาวบาปกรรม ของภกษโกกาลกตงตนแตภมมฏฐกเทวดา โดยเลาสบ ๆ กนจนถงพรหมโลกวา ภกษโกกาลกกลาวตพระอครสาวกดวย อนตมวตถ ทากรรมอนไมสมควรแลว จงมาปรากฏตอหนาภกษโกกาลกนนดวย * อพพทะ เปนสงขยา ซงมจานวนเลขสญ ๖๑ สญ


หมายใจวา เมอเราเหนอย เธออยาเปนคนกาพรา [ปราศจากพวก] ตองเสย หายไป. เราจกเตอนเธอเพอใหจตเลอมใสในพระเถระ ทานหมายเอาตทพรหมนน จงกลาววา ตทปจเจกพรหม. บทวา เปสลา แปลวา ผมศลเปนทรก . บทวา โกส ตว อาวโส ความวา นอนลมตาฝาฟาง จงกลาวอยางน. บทวา ปสส ยาวจเต ความวา โกกาลกะกลาววา ทานจงเหนขอททานผด เพยงไร ทานไมเหนฝใหญทหนาผากของตน เหนกระผมทควรตกเตอนดวย เพราะฝเทาเมลดพนธผกกาด ครงนน ตทพรหมรวา โกกาลกนไดประสบสงทตนไมเคยเหน [ไมม ประสบการณ เปนคนกาพราจกไมเชอคาของใคร ๆ เหมอนกลนยาพษอย ในลาคอ จงกลาวกะโกกาลกวา ปรสสส ห เปนตน . บรรดาบทเหลานน บทวา กธาร ไดแกวาจาหยาบเชนผง [ขวาน]. บทวา ฉนทต ไดแกตด รากกลาวคอกศลทเดยว. บทวา นนทย ไดแกบคคลทศลทควรตาหน. ดวย บทวา ปสสต ทานกลาวสรรเสรญในอรรถอนสงสดวาพระขณาสพ. บทวา ต วา นนทต โย ปสสโย ความวา อกอยางหนง กลาวโจทยพระขณาสพ ผทควรสรรเสรญ. ดวยอนตมวตถ วาผนเปนผทศล. บทวา วจนาต มเขน โส กล ความวา ผนนชอวากอความผดดวยปาก. บทวา กลนา เตน ความ วา ยอมไมประสบความสขเพราะความผดนน. กการสรรเสรญผทควรตและ การตผทควรสรรเสรญ มผลเทากนแล. บทวา สพพสสาป สหาป อตตนา ความวา ความปราชยเสย ทรพยเพราะการพนนทงหลาย พรอมทงสงของของตนทงหมดกด พรอมทง ตนเองกด เปนความผดเพยงเลกนอย. บทวา โย สคเตส ความวา กผใด พงมจตคดประทษรายในเหลาบคคลผปฏบตด ความประทษรายแหงจตของผ นนเปนโทษมากกวาโทษในการพนนนน.


บดน เมอจะแสดงความประทษรายแหงจตนนวามโทษมากกวา จงกลาวคาเปนตนวา สต สหสสาน ดงน. บรรดาเหลานน บทวา สต สหสสาน ไดแกจานวนแสนนรพพทะ. [นรพพทะ ๑ เทากบจานวน ๑ มสญ ตามหลง ๖๓ ตว ถาแสนนรพพทะเปนเทาไร]. บทวา ฉตตสต ไดแก อก ๓๖ นรพพทะ. บทวา ปจ จ ไดแกจานวน ๕ อพพทะ. บทวา ยมรเย ครห ความวา ในขอทผตเตยนพระอรยะยอมตกนรก มอายประมาณเทาน. จบอรรถกถาตทพรหมสตรท ๙


๑๐. ทตยโกกาลกสตร วาดวยโกกาลกภกษตกปทมนรก [๕๙๘] สาวตถนทาน. ครงนนแล พระโกกาลกภกษเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลวถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง. พระโกกาลกภกษนง ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดกราบทลคาน กะพระผมพระภาคเจาวา พระเจาขา พระสารบตรและพระโมคคลลานะมความปรารถนาลามก ตกอยในอานาจแหงความปรารถนาอนลามก. [๕๙๙] เมอพระโกกาลกภกษกลาวเชนนแลว พระผมพระภาคเจาได ตรสคานกะพระโกกาลกภกษวา โกกาลก กเธออยาไดกลาวเชนน โกกาลก กเธออยาไดกลาวเชนน โกกาลก เธอจงทาจตใหเลอมใสในภกษชอวาสารบตรและโมคคลลานะ ภกษ ชอวาสารบตรและโมคคลลานะเปนผมศลเปนทรก. แมครงทสองแล พระโกกาลกภกษกไดกราบทลคานกะพระผมพระ ภาคเจาวา พระเจาขา บคคลผมวาจาควรเชอไดควรไวใจไดของขาพระองคจะม อยกจรง ถงเชนนนแล พระสารบตรและพระโมคคลลานะกยงเปนผปรารถนา ลามก ตกอยในอานาจแหงความปรารถนาลามก. แมครงทสองแล พระผมพระภาคเจาไดตรสคานกะพระโกกาลกภกษ วา


โกกาลก กเธออยาไดกลาวเชนน โกกาลก กเธออยาไดกลาวเชนน โกกาลก เธอจงทาจตใหเลอมใสในภกษชอวาสารบตรและโมคคลลานะ ภกษ ชอวาสารบตรและโมคคลลานะเปนผมศลเปนทรก. แมครงทสามแล พระโกกาลกภกษกทลคานกะพระผมพระภาคเจาวา ฯลฯ ตกอยในอานาจแหงความปรารถนาอนลามก แมครงทสามแล พระผมพระภาคเจากตรสตานกะพระโกกาลกภกษวา ฯลฯ ภกษชอวาสารบจรและโมคคลลานะเปนผมศลเปนทรก. [๖๐๐] ลาดบนนแล พระโกกาลกภกษลกจากอาสนะถวายอภวาท พระผมพระภาคเจา กระทาประทกษณหลกไปแลว. กเมอพระโกกาลกภกษหลกไปแลวไมนาน ยอมทงหลายขนาดเมลด พนธผกกาดไดผดขนทวกายของเธอ ยอมเหลานนไดโตขนเปนขนาดถวเขยว แลวกโตขนเปนขนาดถวดา แลวกโตขนเปนขนาดเมลดพดทรา แลวกโตขน เปนขนาดลกพดทรา แลวกโตขนเปนขนาดผลมะชามปอม แลวกโตขนเปน ขนาดผลมะตมออน แลวกโตขนเปนขนาดผลมะตม ตอจากนนกแตกทว แลว หนองและเลอดหลงไหลออกแลว. ครงนนแล พระโกกาลกภกษไดการทากาละแลว เพราะอาพาธอน นนเอง ครนกระทากาลแลวกเขาถงปทมนรก๑ เพราะจตอาฆาตในพระสาร บตรและพระโมคคลลานะ. [๖๐๑] ครงนนแล ทาวสหมบดพรหม เมอราตรปฐมยามลวงแลว มรศมงามยงนก ยงพระวหารเชตวนทงสนใหสวาง เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถงทประทบ ครนแลวถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวไดยนอย ณ ท ควรสวนขางหนง. ๑.ปทนนรก เปนสวนหนงแหงมหานรกอเวจ ผทเกดในมหานรกอเวจสวนนจะตอง หมกไหมอยสนกาลปทมหนง ปทมนนเปนสงขยาซงมจานวนสญ ๑๒๔ สญ


ทาวสหมบดพรหมยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวแล ไดทลคาน กะพระผมพระภาคเจาวา พระเจาขา พระโกกาลกภกษไดกระทากาละแลว และเขาถงแลวซง ปทมนรก เพราะจตอาฆาตในพระสารบตรและพระโมคคลลานะ. ทาวสหมบดพรหมไดกลาวคาน แลวครนแลวถวายอภวาทพระผมพระ ภาคเจา กระทาประทกษณแลวหายไปในทนนแล. [๖๐๒] ครนลวงราตรนนแลว พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทง หลายวา ภกษทงหลาย เมอคนนทาวสหมบดพรหมเมอราตรลวงปฐมยาม ไปแลว มรศมงามยงนก ยงวหารเชตวนทงสนใหสวาง เขาไปหาเราถงทอย ครนแลวไหวเราแลวไดยนอย ทควรสวนขางหนง. ดกอนภกษทงหลาย ทาวสหมบดพรหมยนอย ณ ทควรสวนขางหนง แลวแล ไดกลาวคานกะเราวา พระเจาขา พระโกกาลกภกษไดการทากาละแลว เขาถงแลวซงปทมนรก เพราะจตอาฆาตในพระสารบตรและพระโมค- คลลานะ. ดกอนภกษทงหลาย ทาวสหมบดพรหมไดกลาวคานแลว ครนแลว ไหวเรากระทาประทกษณ แลวหายไปในทนนเอง. [๖๐๓] เมอพระผมพระภาคเจาตรสเชนนแลว ภกษรปหนงไดทล คานกะพระผมภาคเจาวา พระเจาขา ประมาณแหงอายในปทมนรกนาน เทาไรหนอ. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ ประมาณแหงอายในปทมนรก นานแล การทจะนบวาเทานป หรอวาเทานรอยป หรอวาเทานพนป หรอ วาเทานแสนป ไมใชการทาไดงาย.


ภกษนนทลถามวา พระเจาขา พระองคอาจทจะทรงอปมาไดหรอ. [๖๐๔] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษ เราอาจอย แลว ตรสวา ดกอนภกษ เปรยบเหมอนเกวยนบรรทกงาแหงชาวโกศลซงบรรทกงา ได ๒๐ ขาร๑ บรษพงเกบงาขนจากเกวยนนนโดยลวงรอยป ๆ ตอเมลดหนง ๆ. ดกอนภกษ เกวยนบรรทกงาแหงชาวโกศลซงบรรทกงาได ๒๐ ขาร นนพงถงความสนไปหมดไป เพราะความเพยรนเรวกวา สวนอพพทนรกหนง ยงไมถงความสนหมดไปเลย. ดกอนภกษ ๒๐ อพพทนรกเปนหนงนรพพทนรก ๒๐ นรพพทนรก เปนหนงอพพนรก ๒๐ อพพนรกเปนหนงกฏฏนรก ดกอนภกษ ๒๐ อฏฏนรก เปนหนงอหหนรก ๒๐ อหหนรกเปนหนงกมทนรก ๒๐ กมทนรกเปนหนง โสคนธกนรก ดกอนภกษ ๒๐ โสคนธกนรกเปนหนงอปปลกนรก ๒๐ อปป- ลกนรกเปนหนงปณฑรกนรก ๒๐ ปณฑรกนรกเปนหนงปทมนรก ดกอนภกษ กภกษโกกาลกเขาถงปทมนรกแลวแล เพราะจตอาฆาตในภกษ ชอวาสารบตร และโมคคลลานะ. [๖๐๕] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณ ภาษตนจบลงแลว จงไดตรสคาถาประพนธตอไปอกวา ชนพาลเมอกลาวคาเปนทพภาษต ชอวายอมตดตนดวยศสตราใด กศสตรา นนยอมเกดในปากของบรษผเกดแลว ผ ใดสรรเสรญผทควรถกต หรอตผทควร * ๒๐ ขารเทา ๑ เกวยน คอ ๔ แลงโดยแลงทเปนของชาวมคธ เปนหนงแลงใน แควนโกศล ๔ แลงโดยนนเปนหนงอาฬหก ๔ อาฬหกเปนหนงทะนาน ๔ ทะนานเปนหมน มาณกา ๔ มาณกาเปนหนงขาร ๒๐ ขารเปนหนงเกวยน


ไดรบความสรรเสรญ ผนนชอวาสงสมโทษ ดวยปากเพราะโทษนน เขายอมไมประสบ ความสข. ความปราชยดวยทรพยในเพราะ การพนนทงหลาย พรอมดวยสงของของ ตนทงหมดกด พรอมดวยตนกด กเปน โทษเพยงเลกนอย. บคคลใดทาใจใหประทษรายในทาน ผปฏบตดทหลาย ความประทษรายแหง ใจของบคคลนนเปนโทษใหญกวา. บคคลตงวาจาและใจอนลามกไว เปนผมกตเตยนพระอรยเจา ยอมเขาถง นรกซงมปรมาณแหงอายถงแสนสามสบ หกนรพพทะ กบหาอพพทะ. จบทตยโกกาลกสตร จบปฐมวรรคท ๑


อรรถกถาทตยโกกาลกสตร ในทตยโกกาลกสตรท ๑๐ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา โกกาลโก ภกข เยน ภควา เตนปสงกม ความวา ถามวา โกกาลกนเปนใคร และเหตไรจงเขาไปเฝา. ตอบวา ไดยนวา ผน เปนบตรโกกาลกเศรษฐ ในโกกาลกนคร โกกาลกรฐ บวชแลวอาศยอยใน วหารทบดาสรางไว มชอวา จฬโกกาลก มใชเปนศษยของพระเทวทต. ฝายรปทเปนศษยของพระเทวทตนนเปนบตรพราหมณ มชอวา มหาโกกาลก. กเมอพระผมพระภาคเจาประทบอยในกรงสาวตถ พระอครสาวกทงสองพรอม ดวยภกษประมาณ ๕๐๐ รป จารกไปในชนบท เมอไกลถงวนเขาพรรษา ประสงคจะอยอยางสงบ จงสงภกษเหลานนไป ตนเองถอบาตรจวร ถงนคร นนในชนบท ไดไปสวหารนน. แลในทนน โกกาลกภกษไดแสดงวตรแก พระอครสาวกทงสอง พระอครสาวกทงสองชนชมกบพระโกกาลกนนกลาววา อาวโส พวกเราจกอยในทนตลอดไตรมาส ทานอยาไดบอกแกใคร ๆ แลวถอ ปฏญญาอย. ครนอยจาพรรษาปวารณาในวนปวารณาแลว พระอครสาวก ทงสองจงบอกลาภกษโกกาลกวา อาวโส เราจะไปละ. ภกษโกกาลกกลาววา อาวโส พวกทานอยในวนนวนเดยว พรงนกจกไป ดงนแลว วนรงขน จงเขาเมอง บอกพวกมนษยวา อาวโส พระอครสาวกมาอยในทน พวกทาน ไมร. ไมมใครถวายปจจยสเลย. พวกชาวเมองกลาววา ทานขอรบ พระเถระ อยทไหน ทาไมจงไมบอกพวกเรา. ภกษโกกาลกกลาววา อาวโส บอกแลว จะมประโยชนอะไร พวกทานไมเหนภกษ ๒ รปทนงบนเถระอาสนหรอ นนแหละพระอครสาวก. พวกมนษยรบประชมกน รวบรวมเนยใสนาออย เปนตนและผาจวร.


ภกษโกกาลกคดวา พระอครสาวกเปนผมกนอยอยางยง จกไมยนด ลาภทเกดขนดวยวาจาทประกอบขน เมอไมยนด กจกบอกวา ทานทงหลาย จงถวายแกภกษทอยประจาอาวาส ดงน ใหพวกมนษยพากนถอลาภนน ๆ ไป สานกของพระเถระทงสอง. พระเถระทงสองเหนดงนน จงหามวา ปจจยเหลาน ไมควรแกพวกเรา ไมควรแกภกษโกกาลก ดงนแลวหลกไป. ภกษโกกาลก เกดอาฆาตขนวา มนเรองอะไรกน พระอครสาวกทงสอง เมอตนเองไมรบ ยงไมใหพวกมนษยถวายแกเราแลวหลกไป. แมพระอครสาวกทงสอง ไปเฝา พระผมพระภาคเจา ถวายบงคมแลวพาบรษทของตนเทยวจารกไปตามชนบท แลงกลบมายงเมองนนในรฐนนตามลาดบ. ชาวเมองจาพระเถระได ตระเตรยม ทานพรอมทงเครองบรขารทงหลาย สรางมณฑปกลางเมองถวายทาน. และ นอมบรขารทงหลายเขาไปถวายพระเถระ. พระเถระไดมอบถวายแกภกษสงฆ ภกษโกกาลกเหนดงนน คดวา เมอกอนพระอครสาวกเหลานไดเปนผปรารถนา นอย บดนกลายเปนผปรารถนาลามก แมในกาลกอน ทาทเสมอนผมกนอย สนโดษและชอบสงด จงเขาไปหาพระเถระกลาววา อาวโส เมอกอนทาน เปนเหมอนมกนอย แตบดนทานกลายเปนภกษลามก คดวา จาเราจกทาลาย ทพงของพระอครสาวกเหลานนขนรากในทเดยว รบออกไปยงกรงสาวตถ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ. ภกษโกกาลกนพงทราบวา เขาเฝา เพราะเหตนเอง. พระผมพระภาคเจา พอทอดพระเนตรเหนภกษโกกาลกกาลงมาโดย รบดวน ทรงราพงกทราบวา ภกษโกกาลกน ประสงคจะดาพระอครสาวกจง ไดมา. และทรงราพงวา เราอาจหามไดไหมหนอ ทรงเหนวาไมอาจหามได ภกษโกกาลกนทาผดในพระเถระทงหลายจงมา ตายแลวจกเกดในปทมนรก โดยสวนเดยว เพอจะเปลองวาทะวา พระผมพระภาคเจา ทรงทราบบคคลผ


ตเตยนพระสารบตรและพระโมคคลลานะแลวยงหามไมได และเพอจะแสดง การกลาวรายพระอรยะวามโทษมาก จงทรงหามวา มา เหว ดงน ถง ๓ ครง. บรรดาบทเหลานน บทวา มา เหว ความวา เธออยาไดกลาว อยางนเลย. บทวา สทธายโก ความวา ผทาตนใหเปนทมาแหงศรทธา ผนามาซงความเลอมใส อกอยางหนง ผมคาอนบคคลพงเชอได. บทวา ปจจยโก ความวา ผมถอยคาทจะพงยดเปนทอาศยได. บทวา อจรปกกนตสส ความวา เมอภกษโกกาลกหลกไปไมนาน นก. บทวา สพโพ กาโย ผฏโ อโหส ความวา ตอมทงหลายผดขน ทาลายกระดกทวราง ไมเวนทวางแมเพยงปลายเสนผม. กเพราะกรรมเหน ปานนน ไมใหผลในขณะทอยเฉพาะพระพกตรพระพทธเจาทงหลายดวยพทธา- นภาพ พอพนทศนวสยไปแลว ยอมใหผล ฉะนน เมอภกษโกกาลกนนหลก ไปแลวไมนาน ตอมทงหลายจงผดขน. บทวา ปกกาม ความวา ภกษโกกาลกถกอานภาพแหงกรรมตกเตอน จงหลกไป. จรงอยใคร ๆ ไมอาจทจะหามกรรมททาโอกาสแลว กรรมนนไม ใหภกษโกกาลกนนอยในทนน. บทวา กฬายมตตโย ไดแก ประมาณเทา เมลดถวเขยว. บทวา เวลวสลาฏกตตโย ไดแก ประมาณเทาผลมะตมออน บทวา ปภชชส แปลวา แตกแลว. เมอตอมเหลานนแตกแลว สรระทงสน ของภกษโกกาลกนนกสกเละ เธอมตวสกเละ นอนบนใบตองทซมประต พระเชตวนเหมอนปลาทถกยาพษ ลาดบนน พวกมนษยทพากนมาฟงธรรม กลาววา ภกษโกกาลกไดทากรรมทไมสมควร ถงความพนาศเพราะอาศยปากคม ดงมดของตนนนเอง. พวกอารกขเทวดาไดฟงพวกมนษยเหลานน ไดกระทา การตเตยน. อากาสเทวดาไดฟงอารกขเทวดา ไดกระทาการตเตยน ไดเกด การตเตยนอยางเดยวกน จนถงอกนฏฐภพโดยอบายน ดวยประการฉะน ครงนน อปชฌายของเธอ มารวา เธอไมรบโอวาทตเตยนแลวหลกไป.


บทวา กาลมกาส ความวา เมออปชฌายหลกไป ภกษโกกาลกได ทากาละแลว. บทวา ปทมนรย ความวา ชอวาปทมนรกไมมเฉพาะแต อยางเดยว. ภกษโกกาลกเกดในทหนงในอวจมหานรกทจะพงหมกไหม โดย การคานวณปทมหนง (ปทมนนเปนสงขยาซงมจานวนสญ ๑๒๔ สญ). บทวา วสตขารโก ไดแก ๔ แลงชาวมคธ เปน ๑ แลง ในโกศล รฐ. ๔ แลง โดยแลงนน เปน ๑ อาฬหกะ อาฬหกะ เปน ๑ โทณะ (ทะนาน). ๔ โทณะ เปน ๑ มานกะ (เครองตวง). ๔ มานกะ เปน ๑ ขาร โดยขารนน เปน ๒๐ ขารกะ. บทวา ตลวาโห ไดแก เกวยนบรรทกงา เมลดเลก ๆ ของชาวมคธะ บทวา อพพโท นรโย ไดแก ทชอวา อพพทะ มใชสวนหนงแหงนรก. แตคานเปนชอสถานทจะพงไหมในอวจมหานรก นนเองโดยการนบอพพทะ. แมในคาวา นรพพทะเปนตน กนยนเหมอนกน กแมจานวนปในขอน กพงทราบอยางน. เหมอนอยางวา รอยแสน เปนโกฏหนง ฉนใด รอยแสนโกฏ ชอวา เปนปโกฏหนง ฉนนน รอย- แสนโกก เปนโกฏปโกฏ รอยแสนโกฏปโกฏ เปนเหตหนง รอยแสนนหต เปนนนนหต รอยแสนนนนหต เปนอพพทะหนง จากนน เอายสบคณเปน นรพพทะหนง. ในบททงปวง กมนยนเหมอนกนแล. จบอรรถกถาทตยโกกาลกสตรท ๑๐ จบปฐมวรรคท ๑

รวมพระสตรในปฐมวรรคน ม ๑๐ สตร คอ ๑. อายาจนสตร ๒. คารวสตร ๓. พรหมเทวสตร ๔. พกพรหม สตร ๕. อปราทฏฐสตร ๖. ปมาทสตร ๗. ปฐมโกกาลกสตร ๘. ตสสกสตร ๙. ตทพรหมสตร ๑๐. ทตยโกกาลกสตร พรอมทงอรรถกถา.


ทตยวรรคท ๒ ๑. สนงกมารสตร วาดวยคาสภาษตของพรหม [๖๐๖] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทฝงแมนาสปปน กรง- ราชคฤห. ครงนนแล สนงกมารพรหม เมอราตรปฐมยาลวงไปแลว มรศม อนงดงามยง ยงฝงแมนาสปปนทงสนใหสวางแลว เขาไปเฝาพระผมพระ ภาคเจายงทประทบ ครนแลวถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา แลวไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๖๐๗] สนงกมารพรหม ยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวไดกลาว คาถานในสานกแหงพระผมพระภาคเจาวา กษตรยเปนผประเสรฐทสดในหมชน ผรงเกยจดวยโคตร แตทานผถงพรอมดวย วชชาและจรณะ เปนผประเสรฐทสดใน เทวดาและมนษย. [๖๐๘] สนงกมารพรหมไดกราบทลคานแลว พระศาสดาไดทรงพอ พระทย. ครงนนแล สนงกมารพรหมทราบวา พระศาสดาทรงพอพระทยตอ เราถวายอภวาทพระผมพระภาคเจา ทาประทกษณแลวอนตรธานไปในทนนเอง.


อรรถกถาสนงกมารสตร ทตยวรรคสนงกมารสตรท ๑ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา สปปนตเร ความวา ทฝงแมนาชอสปปน. บทวา สนงก- มาโร ความวา ไดยนวา สนงกมารพรหมนน ในเวลาเปนปญจสขกมาร เจรญฌานบงเกดในพรหมโลก เทยวไปดวยเพศกมารนนเอง. เหตนน คนทง หลายจงจาเขาไดวากมาร. แตเพราะเปนคนเกา จงเรยกกนวา สนงกมาร. บทวา ชเนตสม ไดแกในประชมชน อธบายวา ในหมชน. บทวา เย โคตตปฏสารโน ความวา ในชมชนผรงเกยจกนเรองโคตรเหลานน ในโลก กษตรยเปนผประเสรฐทสด. บทวา วชชาจรณสมปนโน ความวา ประกอบ ดวยวชชา ๓ มบพเพนวาสานสสตญาณเปนตน โดยปรยายแหงภยเภรวสตร หรอวชชา ๘ คอ วปสสนาญาณ มโนมยทธอภญญา ๖ โดยปรยายแหงอมพฏฐ สตร และดวยจรณะ ๑๕ ประเภท อยางน คอ ความเปนผการทาใหบรบรณ ในศลทงหลาย ความเปนผคมครองทวารในอนทรยทงหลาย ความเปนผรจก ประมาณในโภชนะ ชาครยานโยค สทธรรม ๗ รปฌาน ๔. บทวา โส เสฏโ เทวมานเส ความวา พราหมณผเปนขณาสพนน เปนผประเสรฐทสดคอสง สด ในหมเทพและหมมนษย. จบอรรถกถาสนงกมารสตรท ๑


๒. เทวทตตสตร วาดวยสหมบดพรหมกลาวตาหนพระเทวทต [๖๐๙] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพะระภาคเจาประทบอยทภเขาคชฌกฏ กรงราชคฤห ในเมอพระเทวทตหลกไปแลวไมนาน. ครงนนแล ทาวสหมบดพรหม เมอราตรปฐมยามลวงไปแลว มรศม อนงดงามยง ยงภเขาคชฌกฏทงสนใหสวางแลว เขาไปเฝาพระผมพระ- ภาคเจายงทประทบ ถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลวไดยนอย ณ ทควร สวนขางหนง. [๖๑๐] ทาวสหมบดพรหมยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลวปรารภ พระเทวทต ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจาวา ผลกลวยแลยอมฆาตนกลวย ขยไผ ยอมฆาตนไผ ขยออยอมฆาตนออ สก- การะยอมฆาบรษชว เหมอนลกในทองฆา แมมาอสดร ฉะนน. อรรถกถาเทวทตตสตร ในเทวทตตสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อจรปกกนเต ความวา เมอพระเทวทตทาลายสงฆแลวจาก พระเวฬวนไปยงคยาสสะประเทศไมนานนก. บทวา อสสตร ไดแกลกเกด แตพอลาแมมา. จบอรรถกถาเทวทตตสตรท ๒


๓. อนธกวนทสตร วาดวยสหมบดพรหมเขาเฝาพระพทธเจา [๖๑๑] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในอนธกวนทคาม ในแควนมคธ. กโดยสมยนนแล พระผมพระภาคเจาประทบนงอยในทแจงในราตร คนเดอนมดและฝนกาลงตกประปรายอย. ลาดบนนแล ทาวสหมบดพรหม เมอราตรปฐมยามลวงไปแลว ม รศมอนงดงามยง ยงอนธกวนทคามทงสนใหสวางแลว เขาไปเฝพระผมพระ ภาคเจาถงทประทบ ถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลวไดยนอย ณ ทควร ขางหนง. [๖๑๒] ทาวสหมบดพรหมยนอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ได ภาษตคาถาเหลานนในสานกพระผมพระภาคเจาวา ภกษพงเสพทนอนและทนงอนสงด พงประพฤตเพอควานหลดพนจากสญโญชน ถาวาภกษไมพงไดความยนดในทนนไซร กพงเปนผมตนรกษาแลว มสต พงอยใน หมภกษผเทยวไปอยจากตระกลสตระกล เพอบณฑบาต มอนทรยอนคมครองแลว มปญญารกษาตน มสต พงเสพทนอนและ ทนงอนสงด ภกษพนแลวจากภย นอม ไปแลวในธรรมอนไมมภย ปราศจากความ สยดสยอง นงอยแลวในทมสตวเลอย-


คลาน อนนากลว สายฟาฉวดเฉวยน ฝน ตกในราตรอนมด กขาพระองคไมอาจ กาหนดนบในใจของขาพระองคไดเลยวา เหตนขาพระองคเคยเหนแลวแน ขาพระ- องคไมกลาวถงเหนนวาเปนอยางนใน พรหมจรรย (คอธรรมเทศนา) คราวหนง เถดมพระขณาสพผละความตายไดมจานวน พน พระเสขะมากกวาหารอย และพระ- เสขะทงสบ ทงรอย ทงหมดถงถระแส มรรคแลว ไมไปสกาเนดสตวดรจฉาน สวนหมสตวนอกนเปนผมสวนบญดงน เพราะกลวมสาวาท. อรรถกถาอนธกวนทสตร ในอนธกวนทสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน:- บทวา อนธกวนท ความวา บานมชออยางนน . บทวา อปสงกม ความวา ทาวสหมบดพรหมคดวา พระศาสดาทรงกระทาความเพยรอยแมใน บดน ชนทงหลายประกอบความเพยรกนเนอง ๆ เราจะไปยนอยในสานกแลว จกกลาวคาถาวาดวยเรองความเพยรทเหมาะแกคาสอน ดงนจงเขาไปเฝา. บทวา ปนตาน ความวา เสนาสนะทอยนอกถนมนษยเลยชมชน ออกไป. บทวา สโชนวปปโมกขา ความวา เมอเสพเสนาสนะเหลา


นน จะพงเสพเพอตองการจวรเปนตนกหามได ทแทพงประพฤตเพอตอง การหลดพนจากสงโยชน ๑๐. บทวา สงเฆ วเส ความวา เมอไมไดความ ยนดในเสนาสนะเหลานน กไมอยในปาซงเกดขนเหมอนขผงบนหลงลา พง อยในทามกลางสงฆ เพอรกษานาใจญาตโยมเปนตน. บทวา รกขตตโต สตมา ความวา กภกษเมออยในทนนไมเสยดสไมกระทบกระทงเพอนพรหม- จรรย รกษาตนมสตปฏฐานเปนเบองหนาอยเหมอนโคผตวดในถนของตน. บดนสหมบดพรหมนนบอกภกขาจารวตรแกภกษผอยในสงฆ จงกลาว คาวา กลา กล เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปณฑกาย จรนโต ไดแก เทยวไปเพอตองการอาหาร. บทวา เสเวถ ปนตาน สยนาสนาน ความวา แมหยงลงสทามกลางสงฆอย ปลกตนตาลและมะพราวเปนตนใน บรเวณใกล ไมพงเปนผอยคลกคลดวยอปฏฐากเปนตน ทาความคควรแหง จตใหเกด ใหจตราเรงยนด จงอยในเสนาสนะอนสงดอกเทานน เพราะฉะนน จงกลาวสรรเสรญปาอยางเดยว. บทวา ภยา ไดแก จากภยในวฏฏะ. บทวา อภเย ไดแก พระนพพาน. บทวา วมตโต ไดแก พงเปนผนอมไปอย. บทวา ยตถ เภรวา ความวา สตวทมวญญาณครองมสหะและเสอ โครงเปนตนทกอใหเกดภยในทใด สงทไมมวญญาณมคอไมและเถาวลยเปนตน มมากในกลางคน. บทวา สรสปา ไดแก สตวเลอยคลานมงเปนตน. บทวา นสท ตตถ ภกข ความวา ภกษนงในทเชนนน. ดวยคาวา นสท ตตถ ภกข นพระผมพระภาคเจาทรงแสดงความไวดงนวา บดนพวกเธอนงไมใส ใจถงอารมณทนาสะพงกลวทอยในทนน สตวเลอยคลานและสายฟาแลบเปน ตน โดยประการใด ภกษทงหลายยอมนงประกอบความเพยรโดยประการนน เหมอนกน.


บทวา ชาต เม ทฏ แปลวาทเราเหนแลวโดยสวนเดยว. คาวา อท อตห ในคาวา นยท อตหตห นความวา เรากลาวเพราะเหตแหง ความตรกเอา เพราะเหตแหงการคาดเอาหรอเพราะเหตอางปฎก คอตารากหา ไม. บทวา เอกสม พรหมจรยสม ไดแก ในพระธรรมเทศนาอยางหนง. จรงอย พระธรรมเทศนา ทานประสงควา พรหมจรรยในทน. บทวา มจจหายน ไดแก พระขณาสพผละความตาย. ในคาวา ทสา จ ทสธา ทสา น บทวา ทสา ไดแกจานวน ๑๐ เทานน. ชอวา สต เพราะเอา ๑๐ คณดวย ๑๐ อนง ทานกลาววา เราเหน ภกษเหลาอนเปนพระเสขะ ๑๑๐ รป. บทวา โสต สมาปนนา ไดแกบรรล กระแสแหงมรรค. บทวา อตรจฉานคามโน น เปนหวขอแหงเทศนา. อธบายวา ผไมมความตกตาเปนธรรมดา. บทวา สงขาต โนป สกโกม ความวา เราไมอาจนบวาเหลาสตวทเปนภาคแหงบญมเทาน เพราะกลวมสาวาท เพราะเหตนน ทานหมายเอาพรหมเทศนาเปนอนมาก จงกลาวอยางน. จบอรรถกถาอนธกวนทสตรท ๓


๔. อรณวตสตร วาดวยตรสเลาเรองอรณวตราชธาน [๖๑๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเชตวน อารามของทาน. อนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ในทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษ ทงหลาย. ภกษเหลานนทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว. [๖๑๔ ] พระผมพระภาคเจาไดตรสคานวา ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว มพระราชาพระนามวา อรณวา ราชธานของพระเจาอรณวา มนามวา อรณวต พระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระนามวาสข ทรงเขาไปอาศยราชธานอรณวตประทบอย. กพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระนามวาสข ไดมคพระ- สาวกนามวาพระอภภและพระสมภวะ เปนคพระสาวกทเจรญเลศ. [๖๐๕] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล พระผมพระภาคอรหนต สมมาสมพทธเจาพระนามวาสข ตรสเรยกภกษนามวาอภภมาวา ดกอนพราหมณ มาเถด เราจกไปพรหมโลกชนใดชนหนงชวกาลกวาจะถงเวลาฉน. ภกษอภภทลรบ พระดารสของพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจา พระนามวาสขแลว. ลาดบนนแล พระผมพระภาคอรหนคสมมาสมพทธเจาพระนามวาสข และภกษอภภไดหายไปจากอรณวตราชธาน ปรากฏในพรหมโลกนน เหมอน อยางบรษผมกาลงเหยยดแขนทงอเขามาแลวออกไป หรองอแขนทเหยยดออก ไปแลวเขามาฉะนน


ลาดบนนแล พระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระนามวาสข ตรสกะภกษอภภวา ดกอนพราหมณ ธรรมกถาจงแจมแจงแกพรหม พรหม บรษทและพรหมปารสชชะทงหลายเถด ดกอนภกษทงหลาย ภกษอภภรบ พระดารสของพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระนานวาสขแลว แลว ยงพรหม พรหมบรษท และพรหมปารสชชะทงหลาย ใหเหนแจง ใหสมาทาน ใหอาจหาญ ใหรนเรง ดวยธรรมกถาแลว. [๖๑๖] ดกอนภกษทงหลาย ไดยนวาในกาลนน พรหม พรหม บรษท และพรหมปารสชชะทงหลาย ยกโทษตเตยนโพนทะนาวา แนะทาน ผเจรญ นาอศจรรยจรง ไมเคยมมาเลย กเมอพระศาสดาประทบอยเฉพาะหนา เหตไฉน พระสาวกจงแสดงธรรม. ลาดบนนแล พระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระนามวาสข ตรสเรยกภกษอภภมาวา ดกอนพราหมณ พรหม พรหมบรษท และพรหม ปารสชชะเหลานนตเตยนวา แนะทานผเจรญ นาอศจรรยจรง ไมเคยมมาเลย กเมอพระศาสดาประทบอยเฉพาะหนา เหตไฉน พระสาวกจงแสดงธรรม ดกอนพราหมณ ถาอยางนน เธอจงใหพรหม พรหมบรษท และพรหม ปารสชชะทงหลายสลดใจประมาณยง. ภกษอภภทลรบพระดารสของพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจา พระนามวาสขแลว มกายปรากฏแสดงธรรมบาง มกายไมปรากฏแสดงธรรมบาง มกายปรากฏกงหนงตอนลาง ไมปรากฏกงหนงตอนบนแสดงธรรมบาง มกาย ปรากฏกงหนงตอนบน ไมปรากฏกงหนงตอนลางแสดงธรรมบาง. [๖๑๗] ดกอนภกษทงหลาย ไดยนวา ในกาลนน พรหม พรหม บรษท และพรหมปารสชชะทงหลาย ไดมจตพศวงเกดแลววา นาอศจรรยจรง ไมเคยมมาเลย ทานผเจรญทงหลาย ความทสมณะเปนผมฤทธมาก มอานภาพ


มาก ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ภกษอภภไดกราบทลพระผมพระภาค อรหนตสมมาสมพทธเจาพระนานวาสขวา พระเจาขา ขาพระองคยอมทราบ ขาพระองคเปนผกลาววาจาเหนปานน ในทามกลางภกษสงฆวา ทานผมอาย ทงหลาย เราอยทพรหมโลกสามารถยงหมนโลกธาตใหรแจมแจงดวยเสยงได. พระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระนามวาสขตรสวา ดกอน พราหมณ เปนกาลของเธอทเธอดารงอยทพรหมโลก พงยงหมนโลกธาตใหร แจมแจงดวยเสยงได ดกอนภกษทงหลาย พระอภภทลรบพระดารสของพระ ผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระนามวาสขวา อยางนนพระเจาขา ดงนแลว ดารงอยในพรหมโลก ไดภาษตคาถาเหลานวา ทานทงหลายจงรเรม จงกาวหนา จงประกอบ (ความเพยร) ในพระพทธ- ศาสนา จงกาจดเสนาแหงมจจเหมอนชาง กาจดเรอนไมออฉะนน ผใดจกไมประมาท ในพระธรรมวนยนอย ผนนจกละสงสาร คอชาต แลวกระทาทสดแหงทกขได. [๖๑๘] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล พระผมพระภาคอรหนต สมมาสมพทธเจาพระนามวาสข และภกษอภภยงพรหม พรหมบรษท และ พรหมปารสชชะทงหลายใหสลดใจแลว ไดหายไปจากพรหมโลกนน (มา) ปรากฏในอรณวตราชธาน เหมอนบรษผมกาลงเหยยดแขนทงอเขามาแลว ออกไป หรองอแขนทเหยยดออกไปแลวเขามาฉะนน ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล พระผมพระภาคอรหนสมมาสมพทธเจาพระนามวาสข ตรสเรยก ภกษทงหลายมาวา ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษอภภดารงอยในพรหมโลก กลาวคาถาทงหลายอย เธอทงหลายไดยนหรอไม.


ภกษทงหลายกราบทลวา เมอภกษอภภยนอยในพรหมโลก กลาว คาถาทงหลายอย ขาพระองคทงหลายไดยนแลว พระเจาขา. พระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระนามวาสข ตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย กเมอภกษอภภดารงอยในพรหมโลก กลาวคาถาทงหลาย อย เธอทงหลายไดยนวาอยางไร. ภกษทงหลายกราบทลวา พระเจาขา เมอภกษอภภดารงอยใน พรหมโลกกลาวคาถาทงหลายอย ขาพระองคทงหลายไดยนอยางนวา ทานทงหลายจงรเรม จงกาวหนา จงประกอบ (ความเพยร) ในพระพทธ- ศาสนา จงกาจดเสนาแตงมจจเหมอนชาง กาจดเรอนไมออฉะนน ผใดจกไมประมาท ในพระธรรมวนยนอย ผนนจกละสงสาร คอชาต แลวจกกระทาทสดทกขได พระเจาขา. เมอภกษอภภดารงอยในพรหมโลกกลาวคาถาทงหลายอย ขาพระองค ทงหลายไดยนแลวอยางน. [๖๑๙] พระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระนามวาสข ตรส วาดละ ดละ ภกษทงหลาย ดแท ภกษทงหลาย เนอภกษอภภดารงอยใน พรหมโลก กลาวคาถาทงหลายอย เธอทงหลายไดยนแลว. พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนแลว ภกษทงหลาย เหลานนมใจยนดชนชมภาษตของพระผมพระภาคเจาแลว ดงนแล.


อรรถกถาอรณวตสตร ในอรณวตสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อภภสมภว ไดแก พระอภภและพระสมภวะ. ในทานทง ๒ นน พระอภภเถระ เปนผเลศทางปญญา ดจพระสารบตรเถระ พระสมภวเถระ เปนผเลศทางสมาธ ดจพระมหาโมคคลลานเถระ. บทวา อชฌายนต ไดแก ยอมดหมน คอ ยอมคดทางตาทราม. บทวา ขยยนต ไดแก พดกนวา นอยางไรกน นอยางไรกน . บทวา วปาเจนต ไดแก ยอมพดยดยาว คอ พดซา ๆ ซาก ๆ. บทวา เหฏ เมน อปฑฒกาเยน ไดแก กายเบองลาง ตงแตสะดอลงไป ในพระบาลมาเพยงเทานเอง. ฝายพระเถระแสดงการทาฤทธ ตาง ๆ มากประการทมาโดยนยเปนตนวา ละเพศปกต เเละเพศนาคบาง แสดงเพศครฑบาง. บทวา อมา คาถาโย อภาส ความวา ไดยนวา พระเถระคดวา แสดงธรรมอยางไร จงจะเปนทรกทชอบใจทงคนทงปวง แตนนเมอราพงถงจงรวา เจาลทธแมทงปวง เทวดาและมนษยทงปวง จดสรรเสรญความเพยรของบรษในลทธของตน ผทไมสรรเสรญ ความเพยรไมม เราจกแสดงใหเกยวดวยความเพยร การแสดงธรรม อยางนจกเปนทรกทชอบใจของคนทกจาพวก ไดเลอกเฟนในพระไตร- ปฎกแลวจงไดกลาวคาถาเหลาน . บรรดาบทเหลานน บทวา อารพภถ ไดแก จงเรมความเพยร. บทวา นกกมถ ไดแก จงเพยรกาวหนา. บทวา ยชถ ไดแก จงประกอบ เพยร คอ จงบากบน. บทวา มจจโน เสน ความวา กองทพกเลส ชอวา กองทพมฤตย. บทวา ชาตสสาร ไดแก ชาตและสงสาร หรอสงสารกลาว.


คอชาต บทวา ทกขสสนต กรสสต ไดแก จกกระทาการกาหนดวฏทกข. ถามวา กพระเถระทาอยางไร จงทาใหหมนโลกธาตรกนได. ตอบวา กอนอน พระเถระเขานลกสณแลวแผความมดไปในทมแสงสวางทงปวง. เขาโอทาตกสณ แลวทาทมดใหสวาง แสดงอาโลกกสณในเมอพวกสวางเกดคานงขนวา ทาไม ถงมดอยางน. ในทมแสงสวาง ไมมกจดวยแสงสวาง. เมอเหลาสตวตนควา อยวา แสงสวางนคออะไร จงแสดงตน. ครงนน เมอสตวเหลานนพดกนวา พระเถระ จงไดกลาวคาถาเหลานน. สตวทงปวงฟงเสยงพระเถระประดจนง แสดงธรรมอยในทามกลางบรษทผประชมกน. แมเนอความไดปรากฏแกสตว เหลานน. จบอรรถกถาอรณวตสตรท ๔


๕. ปรนพพานสตร วาดวยพระพทธเจาปรนพพาน [๖๒๐] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทสาลวน แหง มลกษตรยทงหลาย อนเปนทางกรงกสนารา ระหวางแหงสาลพฤกษทงค ในสมยจะเสดจปรนพพาน. ครงนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ดกอน ภกษทงหลาย เอาเถด บดน เราขอเตอนเธอทงหลายวา สงขารทงหลายม ความเสอมไปเปนธรรมดา เธอทงหลายจงยงกจทงปวงใหถงพรอมดวยความ ไมประมาทเถด ดงน นเปนวาจาครงสดทายของพระตถาคต. [๖๒๑] ลาดบนนแล พระผมพระภาคเจาทรงเขาปฐมฌาน ออกจาก ปฐมฌานแลว ทรงเขาทตยฌาน ออกจากททตยฌานแลว ทรงเขาตตยฌาน ออกจากตตยฌานแลว ทรงเขาจตตยฌาน ออกจากจตตถาฌานแลว ทรงเขา อากาสานญจายตนฌาน ออกจากอากาสานญจายตนฌานแลว ทรงเขาวญญา- ณญจายตนฌาน ออกจากวญญาณญจายตนฌานแลว ทรงเขาอากญจญญาย ตนฌาน ออกจากอากญจญญายตนฌานแลว ทรงเขาเนวสญญานาสญญายตน ฌาน ออกจากเนวสญญานาสญญายตนฌานแลว ทรงเขาสญญาเวทยตนโรธ สมาบต ออกจากสญญาเวทยตนโรธสมาบตแลว ทรงเขาเนวสญญานาสญญาย- ตนฌาน ออกจากเนวสญญานาสญญายตนฌานแลว ทรงเขาอากญจญญายตน ฌาน ออกจากอากญจญญายตนฌานแลว ทรงเขาวญญาณญจายตนฌาน ออกจากวญญาณญจายตนฌานแลว ทรงเขาอากาสานญจายตนฌาน ออกจาก อากาสานญจายตนฌานแลว ทรงเขาจตตถฌาน ออกจากจตตถฌานแลว ทรงเขาตตยฌาน ออกจากตตยฌานแลว ทรงเขาททตยฌาน ออกจากททตยฌาน


แลว ทรงเขาปฐมฌาน ออกจากปฐมฌานแลว ทรงเขาทตยฌาน ออกจาก ทตยฌานแลว ทรงเขาตตยฌาน ออกจากตตยฌานแลว ทรงเขาจตตถฌาน พระผมพระภาคเจาออกจากจตตถฌานแลว เสดจปรนพพานในลาดบนน. [๖๒๒] เมอพระผมพระภาคเจาปรนพพานแลว ทาวสหมบดพรหม ไดกลาวคาถานพรอมกบกาลเปนทปรนพพานวา สตวทกหมเหลา จกทอดทงรางกาย ไวในโลก พระตถาคตผศาสดา ผหาบคคล เปรยบมไดในโลก ถงแลวซงกาลงพระ- ญาณเปนพระสมพทธะเชนน ยงปรนพพาน แลว. [๖๒๓] เมอพระผมพระภาคเจาปรนพพานแลว ทาวสกกะผเปนใหญ ของทวยเทพไดกลาวคาถาน พรอมกบกาลเปนทปรนพพานวา สงขารทงหลาย ไมเทยงหนอ ม ความเกดขน และเสอมไปเปนธรรมดา เกดขนแลวยอมดบไป ความเขาไปสงบ สงขารเหลานนเปนสข. [๖๒๔] เมอพระผมพระภาคเจาปรนพพานแลว ทานพระอานนท ไดกลาวคาถานพรอมกบกาลเปนทปรนพพานวา เมอพระสมพทธเจาผประกอบดวย อาการอนประเสรฐทงปวงปรนพพานแลว ความสยดสยอง (และ) ความชชนแหงขน ไดมแลวในกาลนน.


[๖๒๕] เมอพระผมพระภาคเจาปรนพพานแลว ทานพระอนรทธะ ไดกลาวคาถาน พรอมกบกาลเปนทปรนพพานวา ลมอสสาสปสสาสะ (หายใจเขา ออก) มไดมแลวแดพระผมพระภาคเจา ผมจตตงมนคงท พระผมพระภาคเจาม จกษไมทรงหวนไหว ทรงปรารถสนต ปรนพพานแลว พระผมพระภาคเจามจต ไมหดห ทรงอดกลนเวทนาเสยได ความ พนแหงจตไดมแลว เหมอนความดบแหง ประทป ฉะนน . จบปรนพพานสตร จบพรหมปญจกะ อรรถกถาปรนพพานสตร ในปรนพพานสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อปวตตเน มลลาน สาลวเน ความวา สาลโนทยาน อยฝงโนมแหงแมนา ชอวาหรญญวด เหมอนทางไปถปารามทางประตราช มาตวหารแตฝงแมนากทธมพะ. สาลวโนทยานนน อยในกรงกสนารา เหมอน ถปารามแหงอนราธบร. แถวตนสาละจากสาลวโนทยานมงไปทางทศปราจน ออกทางทศอดร เหมอนทางทไปสพระนครโดยประตดานทศทกษณ จาก ถปารามตรงไปทางดานปราจนทศ ออกทางทศอดรฉะนน. เพราะฉะนน สาล-


วโนทยานนน ทานจงเรยกวา ทางโคง. ในสาลวนของเจามลละอนเปนทาง โคงนน. บทวา อนตเรน ยมกสาลาน ความวา ในระหวางแหงตนสาละ ทยนตนเกยวกนและกน ทางรากลาตนคาคบและใบ. บทวา อปปมาเทน สมปาเทถ ความวา ทานทงหลายจงยงกจทงปวงใหสาเรจดวยความไมอย ปราศจากสต. ดงนน พระผมพระภาคเจาทรงบรรทมเหนอพระแทนปรนพนาน จงทรงใสพระโอวาททงหมดททรงประทานมา ๔๕ พรรษาลงในบทอปปมาท- ธรรมบทเดยวเทานน เหมอนอยางกฏมพผมทรพยมาก ผนอนบนเตยงเปนท ตาย พงบอกทรพยอนเปนสาระแกบตรทงหลาย ฉะนน. กคาวา อย ตถาคตสส ปจฉมวาจา น เปนคาของพระสงคตกาจารย. เบองหนาแตน เพอจะแสดงถงบรกรรมแหงปรนพพานทพระผม พระภาคเจาทรงทาแลวปรนพพาน พระสงคตกาจารยจงกลาววา อถโข ภควา ปมฌาน ดงนเปนตน. เมอพระผมพระภาคเจาทรงเขาสญญาเวทยตนโรธ สมาบต ในทนน เทพดาและมนษยเหนความไมเปนไปของลมอสสาสปสสาสะ จงไดรองขนพรอมกนดวยเขาใจวา พระศาสดาปรนพพานเสยแลว. ฝายพระ อานนทเถระ ถามพระอนรทธเถระวา ทานอนรทธะเจาขา พระผมพระภาคเจา ปรนพพานแลวหรอหนอ. พระอนรทธเถระ ตอบวา อาวโส อานนท พระตถาคตยงไมปรนพพาน แตพระองคทรงเขาสญญาเวทยตนโรธสมาบต. ถามวา ทานพระอนรทะ รไดอยางไร. ตอบวา เลากนมาวา พระเถระเขา สมาบตนน ๆ พรอมกบพระศาสดาทเดยว ไปจนถงออกจากเนวสญญานา- สญญายตนสมาบต ไดรวา บดน พระผมพระภาคเจาทรงเขานโรธสมาบต และชอวา การทากาละภายในนโรธสมาบต ยอมไมม. พระผมพระภาคเจา ทรงเขาปฐมฌานในฐานะ ๒๔ ในคานวา ครง นนแล พระผมพระภาคเจา ทรงออกจากสญญาเวทยตนโรธสมาบต แลวเขา


เนวสญญานาสญญายตนสมาบต ฯลฯ ออกจากตตยฌาน แลวเขาจตตถฌาน. ในฐาน ๑๓ เขาทตยฌาน ตตยฌานกเหมอนกน ในฐาน ๑๕ ทรงเขาจตตถ ฌาน. เขาอยางไร? กอนอน ทรงเขาปฐมฌาน ในฐานะ ๒ เหลาน คอ อสภ ๑๐ อาการ ๓๒* กสณ ๘ เมตตา กรณา มทตา อานาปานสสต ๑ ปรจเฉทากาสกสณ ๑. แตทรงเวนอาการ ๓๒ อสภ ๑๐ ทรงเขาทตยฌานและ ตตยฌาน ในบรรดาฌา น ๑๓ ทเหลอ. อนง ทรงเขาจตตถฌานในฐานะ ๑๕ เหลาน คอ กสณ ๘ อเบกขาพรหมวหาร ๑ อานาปานสสต ๑ ปรจเฉทากาส กสณ ๑ อรปฌาน ๔. กกถาโดยสงเขปเพยงเทาน. กพระผมพระภาคเจาผเปน เจาของแหงธรรมเสดจเขาสนครนพพาน ทรงเขาสมาบตทงหมดนบได ๒๔ แสนโกฎ แลวเขาเสวยสขในสมาบตทงหมด เหมอนคนไปสตางประเทศสวมกอด คนทเปนญาต. กในคาวา จตตถชฌานา วฏหตวา สมนนตรา ภควา ปรนพพโต น ความวา. มลาดบ ๒ อยางคอ ลาดบแหงฌาน ๑ ลาดบ แหง ปจจเวกขณญาณ ๑. การทพระผมพระภาคเจาออกจากจตตถฌาณหยงลงสภวงค จต แลวปรนพพานในขณะนนนนเอง ชอวาลาดบแหงฌาน. การทพระผม- พระภาคเจาออกจากจตตถฌานแลวพจารณาองคฌานซาอกหยงลงสภวงคจตเเลว ปรนพพานในขณะนนนนเอง ชอวาลาดบแหงปจจเวกขณญาณ. ลาดบ ๒ อยางดงวามาน. สวนพระผมพระภาคเจาเขาฌานแลว ออกจากฌานแลว ทรงพจารณาองคฌานปรนพพานดวยอพยากตทกขสจจะอนเปนภวงคจต. กชน เหลาใดเหลาหนง ไมวาพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจาหรอพระอรยสาวก โดยทสดกระทงมดดามดแดงทงหมดยอมทากาละดวยอพยากตทกขสจจะอนเปน ภวงคจตทงนน ฉะนแล. บทวา ภตา แปลวา หมสตว. บทวา อปปฏปคคโล ไดแก เวนจากบคคลผจะเปรยบเทยบ. บทวา พลปปตโต ไดแก ผบรรลพลญาณ * อาการ ๓๒ นบเปน ๑ ฐาน


๑๐. บทวา อปปาทวยธมมโน ไดแก มการเกดและการดบเปนสภาวะ. บทวา เตส วปสโม สโข ความวา พระนพพานกลาวคอการเขาไปสงบ แหงสงขารเหลานนนนเองเปนสข. ดวยคาวา ตทาส ทานกลาวหมายเอาแผน ดนไหวททานกลาวไวในมหาปรนพพานสตรอยางนวา แผนดนใหญไหวยอมม พรอมกบปรนพพาน ความจรงแผนดนใหญไหวนนใหเกดขนพองสยองเกลา และมอาการนาสะพงกลว. บทวา สพพาการวรเปเต ไดแกประกอบดวย การกระทาอนประเสรฐโดยอาการทงปวง. บทวา นาหอสสาสปสสาโส ไดแก ลม อสสาสปสสาสะ ไมเกด. บทวา อเนโช ความวา ชอวา อเนชะ เพราะไมมกเลสชาตเครองหวนไหวกลาวคอตณหา. บทวา สนตมารพภ ไดแกอาศยคอหมายเอาอนปาทเสสนพพาน. บทวา จกขมา ไดแก ผมจกษ ดวยจกษ ๕. บทวา ปรนพพโต ไดแก ปรนพพานดวยขนธปรนพพาน. บทวา อสลลเนน ไดแก มจตไมหดห ไมคดงอ คอเบกบานดวยดนนเอง. บทวา เวทน อชณาวสย ไดแก อดกลนเวทนา ไมคลอยตามเวทนากระสบ กระสายไปขางโนนขางน. บทวา วโมกโข ไดแก หลดพน ไมมเครอง กดขวาง. อธบายวา เขาถงความไมมบญญตโดยประการทงปวง เปนเสมอน ไฟทลกโพลงดบไป ฉะนแล. จบอรรถกถาปรนพพานสตรท ๕ วรรคท ๒ แหงพรหมสงยต เพยงเทาน

รวมพระสตร

พรหมปญจกะน พระธรรมสงคาหกาจารย แสดงดวย ๑. สนงกมาร สตร ๒. เทวทตตสตร ๓. อนธกวนทสตร ๔. อรณวตสตร ๕. ปรนพพานสตร พรอมทงอรรถกถา


พราหมณสงยต อรหนตวรรคท ๑ ๑. ธนญชานสตร วาดวยผลของพระฆาความโกรธ [๖๒๖] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเวฬวน อนเปน ทพระราชทานเหยอแกกระแต กรงราชคฤห. กโดยสมยนนแล นางพราหมณชอธนญชานแหงพราหมณ ผภารทวาช โคตรคนหนง เปนผเลอมใสยงในพระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆ. [๖๒๗] ครงนนแล นางธนญชานพราหมณ กาลงนาภตเขาไปเพอ พราหมณภารทวาชโคตร กาวเทาพลาดจงเปลงอทาน ๓ ครงวา ขอนอบนอม แตพระผมพระภาคพระอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน ... ขอนอบนอม แดพระผมพระภาคพระอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน . เมอนางธนญชานพราหมณกลาวอยางนแลว พราหมณภารทวาชโคตร ไดกลาวกะนางธนญชานพราหมณวา กหญงถอยนกลาวคณของสมณะโลน อยางน อยางน ไมวาทไหน ๆ แนะหญงถอย บดน เราจกยกวาทะตอพระ- ศาสดานนของเจา. นางธนญชานพราหมณกลาววา พราหมณ ฉนยงไมเหนบคคลผจะ พงยกถอยคาตอพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนนในโลก


พรอมดวยเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตวพรอมดวยสมณพราหมณ เทวดาและมนษย ขาแตพราหมณ เอาเถด ทานจงไป แมไปแลวกจกร. [๖๒๘] ลาดบนนแล พราหมณภารทวาชโคตรโกรธขดใจ เขาไป เฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลว สนทนาปราศรยกบพระผม พระภาคเจาแลวนงอย ณ ทควรสวนขางหนง. พราหมณภารทวาชโคตรนง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาว กะพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา บคคลฆาอะไรได ยอมนอนเปนสข ฆาอะไรได ยอมไมเศราโศก ขาแตพระ- โคดม พระองคยอมชอบใจการฆาธรรม อะไรเปนธรรมอนเอก. [๖๒๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา บคคลฆาความโกรธได ยอมนอน เปนสข ฆาความโกรธไดยอมไมเศราโศก ดกอนพราหมณ พระอรยะเจาทงหลาย ยอมสรรเสรญการฆาความโกรธ อนมราก เปนพษ มยอดหวาน เพราะวาบคคลฆา ความโกรธนนไดแลว ยอมไมเศราโศก. [๖๓๐] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว พราหมณภารทวาช โคตรไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของ พระองคแจมแจงนก ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระโคดมผเจรญทรงประกาศพระธรรมโดยปรยายเปนอนมาก เปรยบเหมอน บคคลหงายของทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง หรอสองประทป


ในทมด ดวยคดวา คนมจกษ ยอมเหนรปได ฉะนน ขาพระองคน ขอถง พระโคดมผเจรญกบทงพระธรรมและพระภกษสงฆวาเปนสรณะ ขอขาพระองค พงไดบรรพชา พงไดอปสมบทในสานกของพระโคดมผเจรญ. พราหมณภารทวาชโคตรไดบรรพชาไดอปสมบทแลวในสานกของ พระผมพระภาคเจา กทานพระภารทวาชะอปสมบทแลวไมนาน หลกไปอย ผเดยวไมประมาท มความเพยร มจตมนคงอย ไมนานเทาไรนก กกระทา ใหแจงซงคณวเศษอนยอดเยยม เปนทสดแหงพรหมจรรย ซงกลบตรทงหลาย ผออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบ มความตองการ ดวยปญญาเปน เครองรยงเองในปจจบนนเขาถงอย ไดทราบวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอย จบแลว กจทจะตองทาไดทาเสรจแลว กจอนอกเพอความเปนอยางนมไดม กแหละทานพระภารทวาชะไดเปนพระอรหนตรปหนง ในบรรดาพระอรหนต ทงหลาย ดงนแล. พราหมณสงยต อรรถกถาธนญชานสตร อรหนตวรรคสตรท ๑ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ธนชาน ไดแก นางพราหมณ สกลธนญชาน ไดยนวา นางพราหมณมสกลสง. เลากนมาวา พวกพราหมณนอกนนเกดแตปากของ พรหม. พราหมณเหลานนมลทธดงนวา สกลธนญชานทาลายกระหมอมออกมา. บทวา อทาน อทาเนส ความวา ถามวาเพราะเหตไร พราหมณจงได


เปลงวาจา ไดยนวา พราหมณสามนนเปนมจฉาทฏฐ เมอนางกลาววา พทโธ ธมโม สงโฆ กปดหเสย เปนคนกระดางเสมอนตอไมตะเคยน สวนพราหมณ เปนอรยสาวกผโสดาบน. พราหมณเมอใหทาน ยอมใหขาวปายาสมนานอย แกพราหมณ ๕๐๐ คน. พราหมณไดใหโภชนะมรสตาง ๆ แกหมภกษม พระพทธเจาเปนประธาน. ในวนทพราหมณใหทาน พราหมณไดองคาสดวย มอของตน เพราะอยในอานาจของพราหมณนน และเพราะละความตระหนก เสยได. แตในวนทพราหมณใหทาน พราหมณกหนออกไปจากเรอนแตเชาตร ตอมาวนหนง พราหมณจงปรกษากบพราหมณ เชญพราหมณ ๕๐๐ มาแลว กลาวกะพราหมณวา แนะแมจาเรญ พรงน พราหมณ ๕๐๐ คน จกบรโภคใน เรอนของเรานะ. นางถามวา ฉนจะชวยอะไรไดบางละพราหมณ. พราหมณ กลาววา ไมมกจอะไรอนทเจาจะตองชวยดอก คนเหลาอนจกการทาการหงตม และองคาสทงหมด ขอทเจายนกด นงกด จามกด ไอกด ทาการนอบนอม แกสมณะโลนนนวา นโม พทธสส นน พรงน เจาอยาทาสงนนสกวนหนงเถด ดวยวาพราหมณทงหลายไดยนดงนนแลวจะไมพอใจ เจาอยาทาเราใหแตก จากพราหมณทงหลายเลย. นางกลาววา ทานจะแตกจากพราหมณกด จาก เทวดากด สวนฉนระลกถงพระศาสดา ไมนอบนอม ไมสามารถทจะอดกลน อยได พราหมณกลาววา แนะแมมหาจาเรญ กอนอน เจาตองพยายามปด ประตบานในบาน ๑๐๐ ตระกล เมอไมสามารถจะปดปากทจะพงปดดวย ทง ๒ ชวเวลาทพวกพราหมณบรโภค. พราหมณนนแมพดซาซาก อยางน กไมอาจหามไดดวยความรก จงถอเอาพระขรรคทวางไวบนหวนอนกลาววา แมมหาจาเรญ เมอพราหมณนงประชมกนพรงน ถาเจานมสการสมณโลน นนไซร เราจะเอาพระขรรคเลมนสบเจา ตงแตพนเทาจนถงปลายผม ทาให เปนกองเหมอนหนอไม ดงนแลว ไดกลาวคาถาเหลานวา


ถาเจายงอยในเรอนของเรา ไมทา ตามสงทเราปรารถนา ยงจะพดอยวา พทโธ ธมโม สงโฆ ดงน เราจะเอา พระขรรคเลมนบนเจา ตงแตเทาจนถง ศรษะ เหมอนบนหนอไม. สวนพราหมณ ผเปนอรยสาวกา ไมมความหวนไหวเหมอนแผนดน ไมมความสะทกสะทานเหมอนภเขาสเนร. เพราะฉะนน นางจงกลาวกะ พราหมณนน อยางนวา ทานพราหมณ ถาทานจะตดอวยวะ นอยใหญของเรากตาม เราจะไมเวนจาก ศาสนาของพระพทธเจาผประเสรฐเลย ทานไมอาจหามเราจากพระชนเจาผทรงคณ อนประเสรฐ เปนทพงอาศยของเราได ดอก ทานจะตดหรอจะตมเรากตามทเถด เรากชอวาเปนธดาของพระพทธเจาผ ประเสรฐแลว. ธนญชานพราหมณ ขพราหมณผคกคาม จงไดกลาวคาถา ๕๐๐ คาถา ดวยประการฉะน. พราหมณไมอาจจบตองหรอตพราหมณ กลาววา แมมหา จาเรญ เจาจงทาตามทเจาชอบใจเถด แลวกโยนพระขรรคไปบนทนอน. ใน วนรงขน จงใหสรางเรอนฉาบดวยของเขยวสด ใหประดบดวยขาวตอกหมอ เตมดวยนาดอกไมและของหอมเปนตนในทนน ๆ แลวใหจดขาวปายาสมนานอย ปรงดวยเนยขนเนยใสนาตาลกรวดและนาผง แลวใหบอกเวลาแกพราหมณ ๕๐๐ คน.


ฝายพราหมณเองอาบนาหอมแตเชาตร นงผาใหมมราคา ๑,๐๐๐ เอา ผามราคา ๕๐๐ เฉวยงบา ประดบดวยเครองประดบทกอยาง ถอทพพทอง องคาสเลยงดพวกพราหมณในโรงอาหาร นอมนาอาหารไปใหพราหมณนน ผนงในแถวเดยวกบพราหมณเหลานน ลนลงทกองไมทเขาเกบไวไมเรยบรอย. ทกขเวทนาเกดขนแกนาง เพราะกระแทกในการลนลมลง. ขณะนนนางระลก ถงพระทศพล. แตเพราะนางสมบรณดวยสต นางกไมทงถาดขาวปายาส คอยๆ วางลงทพน ประคองอญชลเหนอเศยร ในทามกลางพราหมณ ๕๐๐ คน แลวนอมอญชลไปทางพระวหารเชตวน จงไดเปลงอทานน. กเวลานน บรรดาพราหมณเหลานน บางพวกบรโภคเสรจแลว บางพวกกาลงบรโภค บางพวกพอลงมอ บางพวกเพยงวางโภชนะไวขางหนา พราหมณเหลานน พอไดยนเสยงนน เปนเสมอนถกฆอนเทาภเขาสเนรฟาดลง บนศรษะ และเหมอนถกหลาวแทงทห เสวยทกขโทมนสโกรธวา พวกเรา ถกคนนอกลทธน ลวงเราใหเขาไปสเรอน จงทงกอนขาว คายสงทอมไว เปนเหมอนกาเหนธน พลางดาพราหมณพากนหลกไปคนละทศคนละทาง. พราหมณเหนพวกพราหมณตางพากนแยกไปอยางนน มองดนางพราหมณตง แตศรษะ คดวา พวกเราเหนภยนแล จงขอรองนางมหาจาเรญตงแตวนวาน กไมได จงดานางพราหมณโดยประการตาง ๆ แลวไดกลาวกะนางมอาทวา เอวเมว ปน ดงน. บทวา อปสงกม ความวา พราหมณไปดวยคดวาพระสมณโคดม ผอนชาวบานชาวนคมและชาวแวนแควนบชาแลว ใคร ๆ ไมอาจจะไปวากลาว คกคามอยางใด ๆ ได จาเราจกถามปญหาสกขอหนง จงไดแตงคาถาวา กส


ฆตวา เปนตน แลวคดวา ถาพระสมณโคดมจกกลาววา เราชอบใจการฆา บคคลชอโนน เมอเปนเชนน เราจกขมทานวา ทานปรารถนาจะฆาเหลาชน ททานไมชอบใจ ทานเกดมาเพอจะฆาโลก ความเปนสมณะของทานจะม ประโยชนอะไร ถาพระสมณโคดมจกกลาววา เราไมชอบใจการฆาใคร ๆ เมอเปนเชนน เราจะขมทานวา ทานไมปรารถนาจะฆากเลสมราคะเปนตน เพราะเหตไร ทานจงเปนสมณะเทยวไป ดงนน ปญหา ๒ เงอนน พระ- สมณโคดมกจะกลนไมเขาคายไมออก ดงนแลว กหลกไป. บทวา สมโมท ความวา พราหมณไมแสดงความโกรธ เพราะคนเปนบณฑต จงกลาวถอยคา ไพเราะชนชมกน. ทานกลาวปญหาไวในเทวตาสงยต. แมคาทเหลอทานกลาว ไวพสดารแลวในหนหลงแล. จบอรรถกถาธนญชานสตรท ๑ ๒. อกโกสกสตร วาดวยพระพทธเจาไมรบคาดาของพราหมณ [๖๓๑] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเวฬวน อนเปนทพระราชทานเหยอแกกระแต กรงราชคฤห. อกโกสกภารทวาชพรหมณไดสดบมาวา ไดยนวา พราหมณภารทวาช โคตรออกจากเรอบวชเปนบรรพชต ในสานกของพระสมณโคดมแลว ดงน กโกรธ ขดใจ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลว ดาบรภาษ พระผมพระภาคเจาดวยวาจาอนหยาบคาย มใชของสตบรษ.


[๖๓๒] เมออกโกสกภารทวาชพราหมณกลาวอยางนแลว พระผม พระภาคเจาไดตรสกะอกโกสกภารทวาชพราหมณวา ดกอนพราหมณ ทาน ยอมสาคญความขอนนเปนไฉน มตรและอามาตย ญาตสาโลหต ผเปนแขก ของทาน ยอมมาบางไหม. อกโกสกภารทวาชพราหมณตอบวา พระโคดมผเจรญ มตรและ อามาตย ญาตสาโลหต ผเปนแขกของขาพระองคยอมมาเปนบางคราว. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนพราหมณ ทานยอมสาคญความ ขอนนเปนไฉน ทานจดของเคยวของบรโภคหรอของดมตอนรบมตรและ อามาตย ญาตสาโลหต ผเปนแขกเหลานนบางหรอไม. อ. พระโคดมผเจรญ ขาพระองคจดของเคยวของบรโภคหรอของ ดมตอนรบมตรและอามาตย ญาตสาโลหต ผเปนแขกเหลานนบางในบาง คราว. พ. ดกอนพราหมณ กถาวามตรและอามาตย ญาตสาโลหต ผเปนแขก เหลานนไมรบ ของเคยวของบรโภคหรอของดมนนจะเปนของใคร. อ. พระโคดมผเจรญ ถาวามตรและอามาตย ญาตสาโลหต ผเปนแขก เหลานนไมรบ ของเคยวของบรโภคหรอของดมนน กเปนของขาพระ อยางเดม. พ. ดกอนพราหมณ ขอนกอยางเดยวกน ทานดาเราผไมดาอย ทาน โกรธเราผไมโกรธอย ทานหมายมนเราผไมหมายมนอย เราไมรบเรองมการ ดาเปนตนของทานนน ดกอนพราหมณ เรองมการดาเปนตนนนกเปนของทาน ผเดยว ดกอนพราหมณ เรองมการดาเปนตนนนกเปนของทานผเดยว แลว ตรสตอไปวา ดกอนพราหมณ ผใดดาตอบบคคลผดาอย โกรธตอบบคคลผ โกรธอย หมายมนตอบบคคลผหมายมนอย ดกอนพราหมณ ผนเรากลาววา


ยอมบรโภคดวยกน ยอมการทาตอบกน เรานนไมบรโภครวม ไมกระทาตอบ ดวยทานเปนอนขาด ดกอนพราหมณ เรองมการดาเปนตนนนเปนของทานผ เดยว ดกอนพราหมณ เรองมการดาเปนตนนนเปนของทานผเดยว. อ. บรษทพรอมดวยพระราชา ยอมทราบพระโคดมผเจรญ อยางน วาพระสมณโคดมเปนพระอรหนต กเมอเปนเชนนน ไฉนพระโคดมผเจรญ จงยงโกรธอยเลา. [๖๓๓] พระผมพระภาคเจาตรสวา ผไมโกรธ ฝกฝนตนแลว มความเปน อยสมาเสมอ หลดพนแลว เพราะรตอบ สงบ คงทอย ความโกรธแลว ผนนเปน ผใดโกรธตอบบคคลผโกรธ แลวผนนเปน ผลามก กวาบคคลนนแหละ เพราะการ โกรธตอบนน บคคลไมโกรธตอบบคคล ผโกรธแลว ชอวายอมชนะสงครามอน บคคลชนะไดโดยยาก ผใดรวาผอนโกรธ แลวเปนผมสตสงบเสยได ผนนชอวายอม ประพฤตประโยชนแกทงสองฝาย คอแก ตนและแกบคคลอน เมอผนนรกษา ประโยชนอยทงสองฝาย คอของตนและ ของบคคลอน ชนทงหลายผไมฉลาดใน ธรรมยอมสาคญบคคลนนวา เปนคนเขลา ดงน. [๖๓๔] เมอพระผมพระภาคเจาตรสเจาอยางนแลว อกโกสกภาร- ทาวชพราหมณไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ


ภาษตของพระองคแจมแจงนก ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองค แจมแจงนก พระโคดมผเจรญทรงประกาศพระธรรมโดยปรยายเปนอนมาก เปรยบเหมอนบคคลหงายของทควาเปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง หรอ สองประทปในทมดดวยคดวา คนมจกษยอมเหนรปฉฉะนน ขาพระองคนขอ ถงพระโคดมผเจรญ พระธรรม และพระภกษสงฆวาเปนสรณะ ขอขาพระองค พงไดบรรพชา พงไดอปสมบทในสานกของพระโคดมผเจรญ. อกโกสกภารทวาชพราหมณไดบรรพชาไดอปสมบทแลวในสานกของ พระผมพระภาคเจา กทานอกโกสกภารทวาชะอปสมบทแลวไมนานแล หลก ไปอยผเดยว ไมประมาท มความเพยร มจตมนคงอย ไมนานเทาไรนก ก กระทาใหแจงซงคณวเศษยอดเยยมเปนทสดแหงพรหมจรรยซงกลบตรทงหลาย ออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบมความตองการ ดวยปญญาเปนเครอง รยงเองในปจจบนนเขาถงอย ไดทราบวาชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแล กจทจะตองทาไดทาเสรจแลว กจอนอกเพอความเปนอยางนมไดม กแหละ ทานพระอกโกสกภารทวาชะไดเปนพระอรหนตรปหนง ในบรรดาพระอรหนต ทงหลาย ดงนแล. อรรถกถาอกโกสกสตร ในอกโกสกสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อกโกสกภารทวาโช ไดแกพราหมณนน ชอวาภารทวาชะ. กพราหมณนนไดมาดาพระตถาคตดวยคาถาประมาณ ๕๐๐ เพราะเหตนน พระ สงคตกาจารยทงหลาย จงตงชอวา อกโกสกภารทวาชะ. บทวา กปโต อนต- ตมโน ความวา โกรธและไมพอใจดวยเคองวาพระสมณโคดมใหพชายของ เราบวช ทาใหเสอมเสยใหแตกเปนฝกฝาย. บทวา อกโกสต ความวา ดา


ดวยอกโกสวตถ ๑๐ คอ เจาเปนโจร เปนคนโง เปนคนหลง เปนอฐ เปน โค เปนลา เปนสตวนรก เปนสตวเดรจฉาน เจาไมมสคต เจาหวงแตทคต เทานน. บทวา ปรภาสต ความวา เมอกลาวคาเปนตนวา สมณะโลน ขอนนจงยกไว เจายงทาวา ขาไมมโทษ บดน ขาไปสราชสกลแลวจะบอกเขา ใหลงอาชญาแกเจา ดงน ชอวา บรภาษ. บทวา สมภชต ไดแก บรโภครวมกน . บทวา วตหรต ได แก ทาคนการททามาแลว. บทวา ภวนต โข โคตม ถามวา เพราะเหตไร พราหมณจงกลาวอยางน. ตอบวา เพราะพราหมณไดฟงคาของพระสมณโคดม นนวา ดกอนพราหมณ นนเปนของทานผเดยว ดกอนพราหมณ นนเปนของ ทานผเดยว โดยไดฟงกนสบ ๆ มาวา ขนชอวาฤาษทงหลายโกรธแลว ยอม สาบใหเปนเหมอนลกโคผอมเปนตน จงเกดความกลวแตคาสาปวา พระสมณ โคดมเหนทจะสาปเรากได เพราะฉะนน พราหมณจงไดกลาวอยางน. บทวา ทนตสส ไดแกผหมดพยศ. บทวา ตาทโน ไดแกผถง ลกษณะผคงท. บทวา ตสเสว เตน ปาปโย ความวา บคคลนนแลเปน เลวกวาบคคลผโกรธนน. บทวา สโต อปสงกมต ความวา บคคลเปนผ ประกอบดวยสตยอมอดกลนไวได. บทวา อภนน ตกจฉนตาน ไดแกผ อดกลนทง ๒ ฝาย. อกอยางหนง บาลกอยางนเหมอนกน บคคลใดมสตเขา ไปสงบ ประพฤตประโยชนอดกลนใหสาเรจประโยชนทงสองฝาย ชนทง หลายยอมสาคญบคคลนนวาเปนชนพาล ชนทงหลายเปนเชนไร คอเปนผไม ฉลาดในธรรม. บทวา ธมมสส ไดแกธรรมคอ เบญจขนธ หรอสจธรรม ๔. บทวา อโกวทา ไดแกผไมฉลาดในธรรม คอเปนปถชนอนธพาล. จบอรรถกถาอกโกสกสตรท ๒


๓. อสรนทกสตร วาดวยอสรนทกพราหมณดาพระพทธเจา [๖๓๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเวฬวน อนเปนทพระราชทานเหยอแกกระแต กรงราชคฤห. อสรนทกภารทวาชพราหมณไดสดบมาวา ไดยนวา พราหมณภาร- ทวาชโคตร ออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตในสานกของพระสมณโคดม โกรธ ขดใจ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลวก ดา บรภาษ พระผมพระภาคเจาดวยวาจาอนหยาบคาย มใชของสตบรษ. เมออสรนทกภารทวาชพราหมณกลาวอยางนแลว พระผมพระภาคเจา ไดทรงนงเสย. ลาดบนนแล อสรนทกภารทวาชพราหมณไดกลาวกะพระผมพระ ภาคเจาวา พระสมณะ เราชนะทานแลว พระสมณะ เราชนะทานแลว. [๖๓๖] พระผมพระภาคเจาตรสวา ชนพาลกลาวคาหยาบดวยวาจา ยอม สาคญวาชนะทเดยว แตความอดกลนได เปนความชนะของบณฑตผรแจงอย ผใด โกรธตอบบคคลผโกรธแลว ผนนเปนผ ลามกกวาบคคลผโกรธแลว เพราะการ โกรธตอบนน บคคลไมโกรธตอบบคคล ผโกรธแลว ยอมชอวาชนะสงความอน บคคลชนะไดโดยยาก ผใดรวา ผอน โกรธแลว เปนผมสตสงบอยได ผนน


ชอวา ยอมประพฤตประโยชนแกทงสอง ฝาย คอแกตนและแกผอน เมอผนนรกษา ประโยชนอยทงสองฝาย คอของตนและ ของผอน ชนทงหลายผไมฉลาดในธรรม ยอมสาคญบคคลนนวาเปนคนเขลา ดงน. [๖๓๗] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว อสรนทกภารทวาช- พราหมณไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษต ของพระองคแจมแจงนก ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจง นก พระโคดมผเจรญ ทรงประกาศพระธรรมโดยปรยายเปนอนมาก เปรยบ เหมอนบคคลหงายของทควาเปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง หรอสอง ประทปในทมดดวยคดวา คนมจกษยอมเหนรปไดฉะนน ขาพระองคนขอถง พระโคดมผเจรญ พระธรรม และพระภกษสงฆวาเปนสรณะ ขอขาพระองค พงไดบรรพชา พงไดอปสมบทในสานกของพระโคดมผเจรญ อสรนทกภารทวาชพราหมณไดบรรพชา ไดอปสมบทแลวในสานก ของพระผมพระภาคเจา กทานอสรนทกภารทวาชะอปสมบทแลวไมนานแล หลกไปอยผเดยว ไมประมาท มความเพยร จตมนคง ไมนานเทาไรนก กกระทาใหแจงซงคณวเศษอนยอดเยยมเปนทสดแหงพรหมจรรย ซงกลบตร ทงหลายผออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบมความตองการ ดวยปญญา เปนเครองรยงเองในปจจบนนเขาถงอย ไดทราบวาชาตสนแลว พรหมจรรย อยจบแลว กจทจะตองทาไดทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม กแหละทานพระอสรนทกภารทวาชะไดเปนพระอรหนตรปหนง ในบรรดา พระอรหนตทงหลาย ดงนแล.


อรรถกถาอสรนทกสตร ในอสรนทกสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อสรนทกภารทวาโช ไดแก นองชายของอกโกสกภาร- ทวาชพราหมณ. บทวา กปโต ความวา เปนผโกรธ เพราะเหตนนนนแล. บทวา ชยเจวสส ต โหต ความวา นนเปนชยชนะของผนนนนเอง. อธบายวา นนเปนชยชนะ. ถามวา เปนชยชนะของบคคลเชนไร. ตอบวา ความอดกลนอนใดของผรแจง ความอดกลน คอ ความอดทนของผรแจง คณดวยความอดกลนอนนน นเปนชยชนะของผรแจงนนนนแล. สวนชนพาล กลาวคาหยาบ ยอมสาคญชยชนะอยางเดยววา เปนชยชนะของเรา. จบอรรถกถาอสรนทกสตรท ๓ ๔. พลงคกสตร วาดวยบาปกลบสนองผประทษราย [๖๓๘] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเวฬวน อนเปนทพระราชทานเหยอแกกระแต กรงราชคฤห. พลงคกภารทวาชพราหมณไดสดบมาวา ไดยนวา พราหมณภาร- ทวาชโคตร ออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตในสานกของพระสมณโคดม ดงน โกรธ ขดใจ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ครนแลว ไดยนนงอย ณ ทควรสวนขางหนง.


[๖๓๙] ลาดบนนแล. พระผมพระภาคเจาทรงทราบความปรวตก แหงใจของพลงคกภารทวาชพราหมณดวยพระหฤทยแลว ไดตรสกะพลงคก ภารทวาชพราหมณดวยพระคาถาวา ผใดประทษรายตอคนผไมประทษ- รายซงเปนบรษผหมดจด ไมมกเลสเปน เครองยวยวน บาปยอมกลบสนองผนน เปนพาลนนเอง เปรยบเหมอนธลอน ละเอยด ทบคคลซดไปสททวนลม ฉะนน [๖๔๐] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว พลงคกภารทวาช- พราหมณไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษต ของพระองคแจมแจงนก ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจง นก พระโคดมผเจรญ ทรงประกาศพระธรรมโดยปรยายเปนอนมาก เปรยบ เหมอนบคคลหงายของทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง หรอสอง ประทปในทมดดวยคดวา คนมจกษยอมเหนรปไดฉะนน ขาพระองคนขอถง พระโคดมผเจรญ พระธรรม และพระภกษสงฆวาเปนสรณะ ขอขาพระองค พงไดบรรพชา พงไดอปสมบทในสานกของพระโคดมผเจรญ. พลงคกภารทวาชพราหมณ ไดบรรพชา ไดอปสมบทแลวในสานก ของพระผมพระภาคเจา กทานพลงคกภารทวาชะอปสมบทแลวไมนานแล หลกไปอยผเดยว ไมประมาท มความเพยร จตมนคงอย ไมนานเทาไรนก กกระทาใหแจงซงคณวเศษอนยอดเยยม เปนทสดแหงพรหมจรรยซงกลบตร ทงหลายผออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบ มความตองการดวยปญญา เปนเครองรยงเองในปจจบนน เขาถงอย ไดทราบวา ชาตสนแลว พรหมจรรย


อยจบแลว กจทจะตองทาไดทาเสรจแลว กจอนอกเพอความเปนอยางนมไดม กแหละทานภารทวาชะไดเปนพระอรหนตรปหนง ในบรรดาพระอรหนต ทงหลาย ดงนแล. อรรถกถาพลงคกสตร ในพลงคกสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา พลงคกภารทวาโช ไดแก พราหมณนน ชอวา ภารทวาชะ. แตเขาใหการทานาขาวลวน ๆ และปรงดวยเครองปรง มประการตาง ๆ ไวขาย รวบรวมทรพยไวเปนอนมาก เพราะฉะนน พระสงคตกาจารยทงหลาย จง ตงชอเขาวา พลงคกภารทวาชะ. บทวา ตณหภโต ความวา เขาคดวา ผนใหพชายทง ๓ ของเราบวช กโกรธอยางยง เมอไมอาจพดอะไรได จงได หยดนงเสย ทานกลาวคาถาไวแลว ในเทวตาสงยตแล. จบอรรถกถาพลงคกสตรท ๔


๕. อหงสกสตร วาดวยผควรชอวาอหงสกะ [๖๔๑] สาวตถนทาน. ครงนนแล อหงสกภารทวาชพราหมณ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ยงทประทบ ครนแลว สนทนาปราศรยกบพระผมพระภาคเจาแลว ครนผาน การปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนงอย ณ ทควรสวนขางหนง. อหงสกภารทวาชพราหมณ นงอย ณ ทควรสวนขางหนง แลวได กราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระองคชอวา อหงสกะ ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระองคชอวาอหงสกะ. [๖๔๒] พระผมพระภาคเจาตรสวา ถาวาทานมชอวาอหงสกะ ทานพง เปนผไมเบยดเบยนดวยกายดวยวาจาและ ดวยใจ ผนนยอมเปนผชอวา อหงสกะ โดยแท เพราะไมเบยดเบยนซงผอน. [๖๔๓] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว อหงสกภารทวาช- พราหมณ ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษต ของพระองคแจมแจงนก ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจง นก ฯลฯ กแหละพระอหงสกภารทวาชะ ไดเปนพระอรหนตรปหนง ใน บรรดาพระอรหนตทงหลาย ดงนแล.


อรรถกถาอหงสกสตร ในอหงสกสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อหสกภารทวาโช ไดแก พราหมณนน ชอวา อหงสก ภารทวาชะ. แตพราหมณนน ถามอหญงสกปญหา. เพราะเหตนน พระสงคต- กาจารยทงหลายจงไดตงชอเขาเชนนน. อกอยางหนง พราหมณนนวาโดยชอ ชอวา อหงสกะ วาโดยโคตร ชอวา ภารทวาชะ. บทวา อหสกาห ความวา เขากลาววา พระสมณโคดมผเจรญ รจกเราวา เราชอวา อหงสกะ. บทวา ตถา จสส ตดบทเปน ตถา เจ อสส ความวา ทานพงกลาว. บทวา น หสต ไดแก ไมเบยดเบยน คอไมใหถงความลาบาก. จบอรรถกถาอหงสกสตรท ๕ ๖. ชฏาสตร วาดวยตณหาพายง [๖๔๔] สาวตถนทาน. ครงนนแล ชฏาภารทวาชพราหมณเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจายงท ประทบ ครนแลว สนทนาปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศรย พอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง.


[๖๔๕] ชฎาภารทวาชพราหมณ นง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ได กราบทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ตณหาหาพายงในภายใน พายงในภาย นอก หมสตวถกตณหาพายงไขวใหนง ขา แตพระโคดม เพราะเหตนน ขาพระองค ขอทลถามพระองควา ใครพงสางตณหา พายงมได. [๖๔๖] พระผมพระภาคเจาตรสวา ภกษใดเปนคนมปญญา ตงมนอยใน ศล อบรมจตและปญญาใหเจรญ มความ เพยร มปญญารกษาตน ภกษนนพงสาง ตณหาพายงนได ราคะโทสะและอวชชา อนชนเหลาใด สารอกแลว ชนเหลานน เปนพระอรหนต มอาสวะสนแลวตณหา พายงอนชนเหลานนสางไดแลว นามและ รปยอมดบไปไมเหลอในทใด ปฏฆสญญา รปสญญา และตณหาพายงนน ยอมขาด ไปในทนน. [๖๔๗] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ชฏาภารทวาช- พราหมณไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษต ของพระองคแจมแจงนกฯลฯ กแหละทานชฏาภารทวาชะ ไดเปนพระอรหนต รปหนง ในบรรดาพระอรหนตทงหลาย ดงนแล.


อรรถกถาชฏาสตร ในชฏาสตรท ๖ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ชฏาภารทวาโช ไดแก พราหมณนนชอภารทวาชะ แต เพราะเขาถามปญหาทยงๆ พระสงคตกาจารยจงกลาวอยางนน. คาทเหลอทาน กลาวไวแลวในเทวตาสงยตแล. จบอรรถกถาชฏาสตรท ๖ ๗. สทธกสตร วาดวยความหมดจด [๖๔๘] สาวตถนทาน. ครงนนแล สทธกภารทวาชพราหมณ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ยงทประทบ ครนแลวสนทนาปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการ ปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว จงนง ณ ทควรสวนขางหนง. [๖๔๙] สทธกภารทวาชพราหมณ นง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกลาวคาถานในสานกของพระผมพระภาคเจาวา


พราหมณบางคน ในโลกแมเปนผม ศล กระทาตบะอย ยอมหมดจดไมได พราหมณนนถงพรอมแลวดวยวชชาและ จรณะยอมหมดจดได หมสตวอนนอกน ยอมหมดจดไมได. [๖๕๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา พราหมณผกลาวถอยคาแมมาก เปน ผเนาและเศราหมองในภายใน อาศยการ โกหก (ลวงโลก) ยอมไมเปนพราหมณ เพราะชาต กษตรย พราหมณ แพทย ศทร คนจณฑาล และคนเทหยากเยอ มความ เพยรอน ปรารภแลว มจตมนคง มความ บากบนมนเปนนตย ยอมถงความหมดจด อยางยง ทานจงรอยางนเถดพราหมณ. [๖๕๑] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว สทธกภารทวาช- พราหมณไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของ พระองคแจมแจงนก ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนก ฯลฯ กแหละทานพระภารทวาชะ ไดเปนพระอรหนตรปหนง ในบรรดาพระ- อรหนตทงหลาย ดงนแล.


อรรถกถาสทธกสตร ในสทธสตรท ๗ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา สทธกภารทวาโช ไดแก พราหมณแมนกชอวาภารทวาชะ เหมอนกน แตเพราะเขาถามปญหาทหมดจด พระสงคตกาจารยจงกลาวอยาง นน. บทวา สลวาป ตโป กร ความวาแมเขาสมบรณดวยศล กยงบาเพญ- ตบะอย ในบทวา วชชาจรณสมปนโน น บทวา วชชา ไดแกเวท ๓. บทวา จรณ ไดแกธรรมเนยมของตระกล. ดวยคาวา โส สชฌต น อา อตรา ปชา ทานกลาววา พราหมณนนไดวชชา ๓ ยอมบรสทธ แตหมสตว ทนบวาไมมความร ยอมไมบรสทธ. บทวา พหมป ปลป ชปป ความ วา กลาวถอยคาแมมาก อธบายวา กลาวแมตงพนคาวา พราหมณเทานน บรสทธ . บทวา ตนโตกสมพ ความวา เปนผเนาดวยความเนาคอกเลส ในภายใน. บทวา สงกลฏโ ความวา ประกอบดวยกายกรรมเปนตนท เศราหมอง. จบอรรถกถาสทธกสตรท ๗


๘. อคคกสตร วาดวยผถงพรอมดวยไตรวชชา [๖๕๒] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเวฬวน อนเปนทพระราชทานเหยอแกกระแต เขตพระนคหาชคฤห กโดยสมยนนแล อคคกภารทวาชพราหมณปรงขาวปายาสดวยเนยใส ดวยคดวา เราจกบชาไฟ จกบาเรอการบชาไฟ. [๖๕๓] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาทรงนงแลว ทรงถอบาตร และจวรเสดจเขาไปสกรงราชคฤห เพอบณฑบาตในเวลาเชา เสดจไปบณฑบาต ในกรงราชคฤหตามลาดบตรอก เสดจเขาไปยงทอยของอคคกภารทวาชพราหมณ ครนแลวไดประทบยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. [๖๕๔] อคคกภารทวาชพราหมณ ไดเหนพระผมพระภาคเจาประทบ ยนเพอบณฑบาต ครนแลวไดกราบทลกะพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา พราหมณผถงพรอมแลวดวยไตร- วชชา มชาต ฟงคมภรเปนอนมาก ถง พรอมแลวดวยวชชาและจรณะ พราหมณ นนควรบรโภคปายาสน. [๖๕๕] พระผมพระภาคเจาตรสวา พรามหมณผกลาวถอยคาแมมาก เปน ผเนาและเศราหมองในภายใน อนความ โกหกแวดลอมแลว ยอมไมชอวาเปน พราหมณเพราะชาต ผใดรบพเพนวาส และเหนทงสวรรคทงอบาย อนง ถงความ


สนไปแหงชาต เปนมนผอยจบแลวเพราะ รยง ผนนเปนผมไตรวชชาดวยวชชาสาม เหลาน ชอวาเปนพราหมณผถงพรอมแลว ดวยวชชาและจรณะ พราหมณนนควร บรโภคปายาสน. อคคกภารทวาชพราหมณกราบทลวา พระโคดมผเจรญ ขอเชญ บรโภคเถด พระโคดมเปนพราหมณผเจรญ. [๖๕๖] พระผมพระภาคเจาตรสวา เราไมพงบรโภคโภชนะทไดเพราะ การขบกลอม ดกอนพราหมณนนไมใช ธรรมของผพจารณาอย พระพทธเจาทง หลายยอมรงเกยจโภชนะทไดเพราะการขบ กลอม ดกอนพราหมณ เมอธรรมมอย ความเลยงชพนกยงม อนง ทานจงบารง พระขณาสพทงสนผแสวงหาคณอนใหญ ผมความคนองอนสงบแลวดวยขาวนาอน อน เพราะวาการบารงนน ยอมเปนเขต ของผมงบญ. [๖๕๗] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว อคคกภารทวาช พราหมณไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของ พระองคแจมแจงนก ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนก ฯลฯ กแหละทานพระภารทวาชะไดเปนพระอรหนตรปหนง ในบรรดาพระ- อรหนตทงหลาย ดงนแล.


อรรถกถาอคคกสตร ในอคคกสตรท ๘ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อคคกภารทวาโช ไดแก พราหมณแมน กชอวาภารทวาชะ เหมอนกน แตโดยทเขาบาเรอไฟ พระสงคตกาจารยจงดงชอเขาอยางนน. บทวา สนนหโต ไดแก. อนเขาปรงอยางด. บทวา อฏาส ความวา เพราะเหตไร จงยนอยในทนน. เลากนมาวา พระผมพระภาคเจาทรงตรวจ ดโลกในเวลาใกลรง ทรงเหนพราหมณน ทรงพระดารวา พราหมณนถอ ขาวปายาสอนเลศเหนปานนเอาไปเผาไฟ ดวยตงใจจะใหมหาพรหมบรโภค ยอมกระทาสงทไรผล กาวลงสทางอบาย เมอไมละลทธน กจกทาอบายใหเตม จาเราจกไปทาลายทฎฐของเขาดวยธรรมเทศนาแลวใหบรรพชา ใหมรรค ๔ ผล ๔ แกเขา เพราะฉะนน ในเวลาเชา จงเสดจเขากรงราชคฤห ไดประทบ ยนอย ณ ทนน. บทวา ตห วชชาห ไดแก ดวยเวท ๓. บทวา ชาตมา ความวา ประกอบดวยชาตทบรสทธ ๗ ชวโคตร. บทวา สตวา พห ความวา ฟง คมภรตางๆ เปนอนมาก. บทวา โสม ภเชยย ความวา พราหมณกลาววา พราหมณนนไดวชชา ๓ ควรบรโภคขาวปายาสน แตขาวปายาสนไมควรแก พระองค. บทวา เวท ความวา ร คอแทงตลอดดวยบพเพนวาสญาณ. บทวา สคคาปาย ไดแก เหนทงสวรรคทงอบายดวยทพยจกษ. บทวา ชาตกขย ไดแกพระอรหต. บทวา อภาโวสโต ความวา ผอยจบพรหมจรรยแลว


เพราะรยง. บทวา พราหมโณ ภว ความวา พราหมณขณาสพผสมบรณ ดวยชาตเชนพระโคดมผเจรญนน ตงแตอเวจจนถงภวคคพรหมไมม พระองค ผเจรญนแหละเปนพราหมณ. กแลครนกลาวอยางนแลว พราหมณไดบรรจขาวปายาสเตมถาดทอง แลวนอมเขาไปถวายพระทศพล. พระศาสดาทรงแสดงอบตเหตเกด ทรงหาม โภชนะเสย จงตรสคาเปนตนวา คาถาภคต เม ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา คาถาภคต ไดแก ขบกลอมดวยคาถาทงหลาย. บทวา อโภชเนยย ไดแกไมควรบรโภค. ทานกลาวอธบายไววา พราหมณ ทานไมอาจใหอาหาร เพยงทพพหนงแกเรา ผดารงอยดวยภกขาจารวตรตลอดกาลเทาน แตบดน เราประกาศพระพทธคณทงปวงแกทาน เหมอนคนหวานงาลงบนเสอลาแพน ดงนนโภชนะนเหมอนไดมาเพราะขบกลอม ฉะนน เราไมควรบรโภคโภชะท ไดมาดวยการขบกลอม. บทวา สมปสสต พรหมณ เนส ธมโม ความวา พราหมณ ผทพจารณาเหนอรรถและธรรม ไมมธรรมเนยมนวา ควรบรโภค โภชนะเหนปานน แตพระพทธเจาทงหลาย ทรงรงเกยจสธาโภชนะทไดดวย การขบกลอม คอพระพทธเจาทงหลายยอมทรงขจดออกซงโภชนะทไดมา เพราะขบกลอม. บทวา สมปสสต พราหมณ เนส ธมโม ความวา พราหมณ เมอธรรมมอย เมอบคคลพจารณาธรรม ดงอยในธรรม เลยงชพอย นเปนความพระพฤต คอนเปนการเลยงชพวา ควรขจดโภชนะเหนปานนเสย แลวบรโภคโภชนะทไดมาโดยธรรมเทานน. ลาดบนน พราหมณคดวา เมอกอนเราไมรถงคณหรอโทษของพระ- สมณโคดม แตบดนเรารคณของพระสมณโคดมนนแลว จงปรารถนาจะโปรย ทรพยประมาณ ๘๐ โกฏ ในเรอนของเราลงในพระศาสนา กพระสมณโคดมน จะตรสวา ปจจยทเราถวาย เปนอกปปยะ พระสมณโคดมคงไมทรงตาหนเรา


ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงสงพระสพพญตญาณพจารณาวารจตของ พราหมณนน ทรงพระดารวา พราหมณนกาหนดปจจยทตนใหแมทงหมด วาเปนอกปปยะ ความจรง กถาเกดขนเพราะปรารภโภชนะใด โภชนะนนแล ไมม กถานอกนนนไมมโทษ ดงน เมอจะทรงแสดงประตแหงการถวายปจจย ๔ แกพราหมณ จงตรสคามอาทวา อเน จ ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา กกกจจ วปสนต ความวา สงบความราคาญเสยไดดวยอานาจความ คนองมอเปนตน. คาวา อนเนน ปาเนน นเปนเพยงเทศนา. กความน พงทราบดงตอไปน ทานจงบารงดวยปจจยเหลาอนมจวรเปนตน ททานกาหนด วาจกบรจาค ขอนนเปนเขตของผมงบญ. ชอวาคาสอนของพระตถาคตน เปนอนทานผมงบญคอปรารถนาบญตกแตงแลว เหมอนพชแมนอยทหวานลง ในนาด ยอมใหผลมาก ดงนแล. จบอรรถกถาอคคกสตรท ๘ ๙. สนทรกสตร วาดวยการบชาไฟ [๖๕๘] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทฝงแมนาสนทรกา ในโกศลชนบท. กโดยสมยนนแล สนทรกภารทวาชพราหมณ บชาไฟ บาเรอการ บชาไฟ อยทฝงแมนาสนทรกา.


ลาดบนนแล สนทรกภารทวาชพราหมณ บชาไฟ บาเรอการบชาไฟ แลว ลกขนจากอาสนะ เหลยวดทศทง ๔ โดยรอบ ดวยคดวา ใครหนอควร บรโภคปายาสอนเหลอจากการบชาน. [๖๕๙] สนทรกภารทวาชพราหมณ ไดเหนพระผมพระภาคเจา ทรงคลมอวยวะพรอมดวยพระเศยร ประทบนงทโคนตนไมตนหนง ครนแลว ถอขาวปายาสทเหลอจากการบชาไฟดวยมอซาย ถอเตานาดวยมอขวา เขาไป เฝาพระผมพระภาคเจายงทประทบ. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงเปดพระเศยรดวยเสยงเทาของ สนทรกภารทวาชพราหมณ ครงนนแล สนทรกภารทวาชพราหมณกลาววา นพระสมณะโลน ผเจรญ นพระสมณะโลนผเจรญ แลวประสงคจะกลบจากทนนทเดยว. ลาดบนนแล สนทรกภารทวาชพราหมณไดความดารวา พราหมณ บางพวกในโลกนเปนผโลนบางกม ถากระไร เราพงเขาไปหาพระสมณะผโลน นนแลว ถามถงชาต. ลาดบนนแล สนทรกภารทวาชพราหมณ เขาไปหาพระผมพระภาคเจา ยงทประทบ ครนแลว ไดถามพระผมพระภาคเจาวา ทานเปนชาตอะไร. [๖๖๐] พระผมพระภาคเจาตรสวา ทานอยาถามถงชาต แตจงถามถง ความประพฤตเถด ไฟยอมเกดจากไมแล บคคลแมเกดในตระกลตาเปนมน มความ เพยรเปนผรทวถงเหต หามโทษเสยดวย หร ฝกตนแลวดวยสจจะ ประกอบดวย


การปราบปราม ถงทสดแหงเวท ม พรหมจรรยอนอยจบแลว ผใดมยญอน นอมเขาไปแลว บชาพราหมณผนน ผนน ชอวายอมบชาพระทกขไณยบคคลโดยกาล [๖๖๑] สนทรกภารทวาชพราหมณกราบทลวา การบชานของขาพระองคเปนอน บชาดแลว เซนสรวงดแลวเปนแน เพราะ ขาพระองคไดพบผถงเวทเชนนน และ เพราะขาพระองคไมพบบคคลเชนพระองค ชนอนจงบรโภคปายาสอนเหลอจากการ บชา. สนทรกภารทวาชพราหมณกราบทลวา ทานพระโคดมผเจรญทาน พราหมณผเจรญ เชญบรโภคเถด. [๖๖๒] พระผมพระภาคเจาตรสวา เราไมบรโภคโภชนะทไดเพราะการ ขบกลอม ดกอนพราหมณ นนไมใชธรรม ของผพจารณาอย พระพทธเจาทงหลาย ยอมบรรเทาโภชนะทไดเพราะการขบ- กลอม ดกอนพราหมณ เมอธรรมมอย นนเปนความประพฤต อนง ทานจงบารง พระขณาสพทงสน ผแสวงหาคณอนใหญ ผมความคะนองอนสงบแลว ดวยสงอน


คอขาวนา เพราะวาการบารงนนยอมเปน เขตของผมงบญ. [๖๖๓] ลาดบนน สนทรกภารทวาชพราหมณกราบทลวา ขาแต พระโคดมผเจรญ ถาเชนนนขาพระองคจะใหปายาสอนเหลอจากการบชาน แกใคร. พระผมพระภาคเจาตรสวา. ดกอนพราหมณ เรายงไมแลเหนบคคล ในโลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษย ซงจะบรโภคปายาสทเหลอจากการบชานแลว จะพงถงความ ยอยไปโดยชอบ นอกจากตถาคตหรอสาวกของตถาคต ดกอนพราหมณ ถา อยางนนทานจงทงปายาสอนเหลอจากการบชานน ณ ทปราศจากของเขยว หรอทงใหจมลงไปในนาทไมมตวสตว. [๖๖๔] ลาดบนน สนทรกภารทวาชพราหมณทงปายาสอนเหลอจาก การบชานน ใหจมลงไปในนาทไมมตวสตว. ครงนนแล ปายาสอนเหลอจากการบชานน อนสนทรกภารทวาช- พราหมณเทลงแลวในนายอมมเสยงดง วจฏะ วฏจฏะ และเดอดเปนควนกลม เหมอนอยางผาลทเผาตลอดวน อนบคคลใสลงแลวในนา ยอมมเสยงดง วจฏะ วฏจฏะ และเดอดเปนควนคลม ฉะนน. ลาดบนน สนทรกภารทวาชพราหมณ หลากใจเกดขนชชน เขาไป เฝาพระผมพระภาคเจายงทประทบ ครนแลว ไดยนอยในทควรสวนขางหนง. [๖๖๕] พระผมพระภาคเจาไดตรสกะสนทรกภารทวาชพราหมณ ผ ยนอย ณ ทควรสวนขางหนง ดวยพระคาถาทงหลายวา


ดกอนพราหมณ ทานเผาไมอยอยา สาคญซงความบรสทธ กการเผาไมนเปน ของภายนอก ผฉลาดทงหลายยอมไมกลาว ความบรสทธดวยการเผาไมนน ดกอน พราหมณ เราละการเผาไมซงบคคล พงปรารถนาความบรสทธดวยการเผาไม อนเปนของมในภายนอก แลวยงไฟคอ ญาณใหโพลงภายในตนทเดยว เราเปน พระอรหนต มไฟอนโพลงแลวเปนนตย มจตตงไวชอบแลวเปนนตย ประพฤต- พรหมจรรยอย ดกอนพราหมณ มานะแล เปนดจภาระคอหาบของทาน ความโกรธ ดจควน มสาวาทเปนดจเถา ลนเปน ประดจภาชนะเครองบชา หทยเปนทตง กองกณฑ ตนทฝกดแลว เปนความรง- เรองของบรษ ดกอนพราหมณ บคคลผ ถงเวททงหลายนนแล อาบใหหวงนาคอ ธรรมของบรษทงหลาย มทาคอศลไมขน มว อนบณฑตทงหลายสรรเสรญแลว ม ตวไมเปยกแลว ยอมขามถงฝง ดกอน พราหมณ สจธรรม ความสารวม พรหมจรรย การถงธรรมอนประเสรฐ อาศยในทามกลาง ทานจงกระทาความ


นอบนอมในพระขณาสพผตรงทงหลาย เรากลาวคนนนวาผมธรรมเปนสาระ. [๖๖๖] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว สนทรกภารทวาช- พราหมณไดกราบทลพระผมภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของ พระองคแจมแจงนก ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนก ฯลฯ กแหละทานพระภารทวาชะ ไดเปนพระอรหนตรปหนง ในบรรดาพระ- อรหนตทงหลาย ดงน. อรรถกถาสตทรกสตร ในสนทรกสตรท ๙ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา สนทรกภารทวาโช ไดแก ผมชออยางนนเพราะบชาไฟท ฝงแมนา ชอวา สนทรกา. บทวา สนทรกาย ไดแกแมนามชออยางนน. บทวา อคค ชหต ไดแกใหไฟโพลงขนดวยการใสของบชา. บทวา อคคหตต ไดแกเขาไปยงโรงไฟดวยการขดสฉาบทา และพลกรรมเปนตน. บทวา โก นโข อม หพยเสส ภเชยย ความวา ไดยนวา พราหมณนนเหนขาว ปายาสทเหลอจากการบชาไฟแลวคดวา ขาวปายาสทใสลงในไฟ อนมหาพรหม บรโภคกอนแลว แตขาวปายาสนยงเหลออย ถาวาเราพงใหขาวปายาสนนแก พราหมณผเกดแตปากพระพรหม เนอเปนเชนน แมบตรพรอมทงบดากเปน ผเราเลยงอมหนาสาราญแลว และทางไปพรหมโลกกเปนอนเราทาใหบรสทธ ดแลว. สนทรกภารทวาชพราหมณนนลกจากอาสนะ เหลยวแลดทศทง ๔ โดย


รอบเพอจะดพราหมณ ดวยคดวา ใครหนอควรบรโภคขาวปายาสอนเหลอ จากการบชาน. บทวา รกขมเล ความวา ทโคนตนไมใหญในไพรสณฑนน. บทวา สสส ปารต นสนน ความวา ประทบนงคลมพระวรกายพรอมทงพระเศยร. ถามวา กเพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาจงประทบนง ณ ทนน . ตอบวาไดยนวา พระผมพระภาคเจาทรงตรวจดโลกในเวลาใกลรง เหนพราหมณนแลวทรงพระ- ดารวา พราหมณนถอขาวปายาสอนเลศเหนปานนเอาไปเผาไฟ ดวยตงใจจะ ใหมหาพรหมบรโภค ชอวาทาสงทไรผล ฯลฯ เราจะใหมรรค ๔ ผล ๔. เพราะ ฉะนน พระผมพระภาคเจาจงเสดจลกขนแตเชาตรทเดยว ทรงชาระพระวรกาย เสรจแลวทรงถอบาตรจวร เสดจไปประทบนง ณ โคนตนไมนนโดยนยดง กลาวแลวนนแล. ถามวา เมอเปนเชนนน เหตไร พระองคจงทรงคลมตลอด พระเศยร. ตอบวาเพอปองกนหมะตกและลมหนาว. พระตถาคตทรงสามารถ อดทนหมะตกและลมหนาวนนได แตถามไดทรงนงคลมพระวรกาย พราหมณ ไดแกไกลกจะกลบเสย. เมอเปนเชนน กจะไมไดพดจากน ดงนน พระผม พระภาคเจามพระดารวา เมอพราหมณมา เราจกเปดศรษะ ทนนพราหมณก เหนเรา จกไดพดจากน เราจกแสดงธรรมดามแนวทพดจากนแกพราหมณ ดงน จงไดทรงทาอยางนนเพอจะไดพดจากน . บทวา อปสงกม ความวา พราหมณคดวา ทานผนคลมตลอด ศรษะประกอบความเพยรคนยงรง เราจกถวายทกษโณทกแลวถวายขาวปายาส ทเหลอจากการบชาไฟนแกทานผน ดงน มความสาคญวาทานเปนพราหมณ จงเขาไปหา. บทวา มณโฑ อย ภว มณฑโก อย ภว ความวา พอ พระผมพระภาคเจาเปดพระเศยร พราหมณเหนพระองคมผมสน จงกลาววา ผนเปนสมณะโลน. เมอตรวจดตระหนกยงกวานน กมไดเหนแมปลายผมพอ


จะไหวได จงกลาวตวา สมณะโลน. บทวา ตโตว ไดแก จากประเทศท คนยนเหนนนแหละ. บทวา มณฑาป ห ความวา ดวยเหตบางอยาง พราหมณมศรษะโลนกม. บทวา มา ชาต ปจฉ ความวา ถาทานหวงวาทานมผลมาก ก อยาถามถงชาตเลย. เพราะชาตไมใชเหตแหงความเปนพระทกขไณยบคคล บทวา จรณจ ปจฉ ความวา อกอยางหนง จงถามถงความประพฤต คอประเภทแหงคณมศลเปนตน. เพราะขอนนเปนเหตแหงความเปนพระทกข- ไณยบคคล. บดน เมอจะทรงทาความนนใหแจมแจงแกพราหมณนน จงตรส วา กฏา หเว ชายต ชาตเวโท เปนตน. ในขอนน มอธบายดงตอไปน ในทนไฟยอมเกดจากไม และไฟทเกดจากไมมศาลาเปนตนนน มไดทาหนาท ของไฟ ไฟทเกดจากไมมรางนาดมเปนตน มไดทาหนาทของไฟ แตไฟซงเกด แตทใดทหนงกตาม ยอมทาหนาทของไฟแทดวยคณสมบตมเปลวของตนเปน ตน. ดวยประการฉะน ผทเกดในตระกลพราหมณเปนตน ยอมเปนทกขไณย- บคคล ผทเกดในตระกลจณฑาลเปนตน เปนทกขไณยบคคลไมได. อกอยาง หนง ผทเกดในตระกลตากตาม ผทเกดในตระกลสงกตามเปนมนผมอาสวะสน แลว มความเพยร กาจดโทษดวยหร เปนผรทวถงเหต ยอมเปนผมชาต คอ เปนทกขไณยบคคลสงสด ดวยคณสมบตซงมความเพยรและหรเปนประธานน ดวยวาเขายอมทรงไวซงคณทงหลายดวยความเพยร ยอมหกหามโทษทง ดวยหร. อกอยางหนง บทวา มน ในทน ไดแกผประกอบดวยโมนธรรม (ความเปนผนง). บทวา ธตมา ไดแกมความเพยร. บทวา อาชานโย ไดแกรถงเหต. บทวา หรนเสโธ ไดแกหามจากความชวดวยหร. บทวา สจเจน ทนโต ไดแกฝกตนดวยปรมตถสจจะ บทวา ทมสา อเปโต ได แกเขาถงดวยการฝกอนทรย. บทวา เวทนตค ความวา ถงทสดแหงเวท


คอมรรค ๔ หรอถงทสดแหงกเลสดวยเวทคอมรรค ๔ บทวา วสตพรหม- จรโย ไดแกอยจบมรรคพรหมจรรย. บทวา ยปนโต ไดแกนอมนายญ หรอจดแจงยญ. บทวา ตมปวหเยถ ความวา ผทจดแจงยญนน ชอวา บชาพราหมณนน คอพราหมณโดยปรมตถ. กคาวา ขาเรยกคอเรยกพระ- อนทร เรยกพระโสมะ เรยกพระวรณ เรยกพระอสานะ เปนคาเรยกรองท ไรประโยชน. บทวา กาเลน ความวา พราหมณเมอแสดงการบชา พงบชา พราหมณนนภายในเวลาเทยงเทานน ดวยคาวา ถงเวลาแลวเจาขา ภตตาหาร สาเรจแลว. บทวา โส ชหต ทกขเณยเย ความวา ผใดนมนตพระขณาสพ มา ถวายทกขณาคอปจจยสในพระขณาสพนน ผนนชอวาบชาพระทกขไณย- บคคลในกาลดวยประการฉะน มใชใสเขาในไฟซงไมมจตใจ. พราหมณฟงพระดารสของพระผมพระภาคเจาดวยประการฉะน เลอม ใสแลว บดน เมอจะทาความเลอมใสของตนใหแจมแจง จงกราบทลวา อทธา สยฏ เปนตน. ขอนนมใจความดงตอไปน การบชาของขาพระองค น บดนจกเปนการบชาดวยด เชนสรวงดวยดแนแท แตเมอกอนขาพระองค เอาเผาไฟเปนสงทไรประโยชน. บทวา อโ ชโน ไดแก ปถชนผ อนธพาลพดอยวา เราเปนพราหมณ เราเปนพราหมณ. บทวา หพยเสส ไดแก เหลอจากการบชา. คาวา ภชต ภว เปนตน พงทราบโดยนยท กลาวแลวในสตรกอน บทวา น ขวาห ตดเปน น โข อห. ถามวา กเพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาจงตรสอยางนน. ตอบวา เลากนมาวา พอพราหมณนอม โภชนะนนเขาไปเทานน เทวดาในทวปใหญ ๔ ทวปนอย ๒,๐๐๐ ถอเอาดอก ไมผลไมและเนยใสเนยขนนามนนาผงนาออยเปนตน ดวยสาคญวาพระศาสดา จกเสวย จงถอเอาโอชะทใหเกดดวยอานภาพอนเปนทพยใสเขา เหมอนบบรวง


ผงถอเอานาผง. เพราะฉะนน โภชนะนนจงถงความเปนของละเอยด. กโภชนะ นนเปนวตถหยาบสาหรบมนษย ฉะนน จงไมถงความยอยไปโดยชอบสาหรบ มนษยเหลานน เพราะเปนวตถหยาบนนเอง. แตผสมพช ๓ อยางลงในนมโค โภชนะนนจงกลายเปนเจอดวยของหยาบ. อนง โภชนะนนเปนวตถละเอยด สาหรบหมเทพ เพราะฉะนน จงไมถงความยอยไปโดยชอบสาหรบเทวดาเหลา นน เพราะเปนวตถละเอยด. แมในทองของพระขณาสพผสกขวปสสกกไมยอย ไป. แตพระขณาสพผไดสมาบตแปด พงยอยไปดวยอานาจสมาบต. แตสาหรบ พระผมพระภาคเจาพงยอยไปดวยเตโชธาตเกดแตกรรมตามปกตอยางเดยว. บทวา อปปหรเต แปลวา ปราศจากของเขยว. กถาพงใสลงในหญา เขยว หญาทงหลายกจะพงเนาดวยขาวปายาสทละเอยด ธรรมดาพระพทธเจา ทงหลาย ยอมไมลวงละเมดภตคามสกขาบท เพราะฉะนน จงตรสอยางน. แตควรใสเขาในทมหญาตนใหญ ๆ สงประมาณแคคอ. บทวา อปปาณเก ความวา ดวยวาเมอใสลงในนานอยทมตวสตว สตวกจะตาย เพราะนานน จงตรสอยางนน แตทใดมนาลกมาก แมเมอใสตง ๑๐๐ ถาด ๑,๐๐๐ ถาด นายอมไมเสย ควรใสในนาเชนนน. บทวา โอปลาเปส ความวา ใหจมลงพรอมกบถาดทอง. บทวา วจฏายต วฏจฏายต ความวา ยอมทาเสยงอยางนน. ถามวา กนนเปนอานภาพของขาวปายาส หรอเปน อานภาพของพระตถาคต. ตอบวา เปนอานภาพของพระตถาคต. กพราหมณน ใหขาวปายาสจมลงแลว กจะเดนนอกทาง ไมมายงสานกพระศาสดา เดนเลยไป. ลาดบนน พระผมพระภาคเจามพระดารวา พราหมณเหนขออศจรรยน แลวจกมาสสานกของเรา เมอเปนเชนนน เราจะทาสายการยดถอมจฉาทฏฐ ของเขาดวยพระธรรมเทศนา ใหหยงลงในพระศาสนา ใหดมนาอมฤตดงน แลวไดทรงกระทาอยางนนดวยกาลงอธษฐาน.


บทวา ทารสมาทหาโน ไดแก เผาไม. บทวา พหทธา ห เอต ความวา ชอวา การเผาไมน มภายนอกแตอรยธรรม ถาความบรสทธพงม ดวยการเผาไมน พวกเผาปาเปนตน เผาไมเปนอนมาก กจะพงบรสทธกอนเขา. บทวา กสลา ไดแกผฉลาดในขนธเปนตน. บทวา อชฌตตเมว ชลยาม โชต ความวา เราจะยงไฟคอญาณใหโพลงภายในตน คอในสนดานของตน. บทวา นจจคคน ไดแก มไฟโพลงเปนนตย ดวยสพพญตญาณอนเนอง ดวยอาวชชนจต. บทวา นจจสมาหตตโต ไดแก ผมจตตงอยโดยชอบ เปนนตย. บทวา พรหมจรย จราม ไดแก พระองคทรงยดถอพรหมจรรย ซงทรงประพฤตทโพธมณฑลสถาน จงตรสอยางน. บทวา มาโน ห เต พราหมณ ขารภาโร ความวา ภาระ คอ หาบอนบคคลนาไปดวยคอแมอยขางบน กยอมถกตองกบแผนดนในททเหยยบ ไป ๆ ฉนใด มานะทยกขนเพราะอาศยสงทถอกนม ชาตโคตรตระกลเปนตน ฉนนน เมอยงความรษยาใหเกดขนทนน ๆ ยอมใหจมลงในอบาย ๔. ดวย เหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา พราหมณ กมานะของเธอเปนดงภาระ คอหาบ. บทวา โกโธ ธโม ความวา ความโกรธ ชอวา เปนดงควนไฟ เพราะอรรถวาเปนความเศราหมองแหงไฟคอญาณของเธอ. เพราะเหตนน นนแล ไฟคอญาณอน เศราหมองของเธอ จงไมรงเรอง. ดวยบทวา ภสมนม- โมสวชช ทานแสดงวา มสาวาท ชอวา ขเถา. เพราะอรรถวา ปราศจาก โอชะ ทานอธบายวา เหมอนอยางวา ไฟทขเถาปดไว ยอมไมโชตชวง ฉนใด ญาณของเธออนมสาวาทปดไวกฉนนน . ดวยคาวา ชวหา สชา ทานกลาววา ทานมทพพททาดวยทองเงนโลหะไมและดนอยางใดอยางหนง ไวเพอจะบชายญ ฉนใด เรามลนใหญเปนดจทพพเครองบชา เพอประโยชน แกการบชาธรรม ฉนนน. บทวา หทย โชตฏาน ความวา หทยของ


สตวทงหลาย เปนทตงแหงกองกณฑ ดวยอรรถวาเปนทแหงการบชาธรรม ของเรา เหมอนหทยของทานเปนทตงแหงกองกณฑทฝงแหงแมนา. บทวา อตตา ไดแก จต. บทวา ธมโม รหโท ความวา ทานบาเรอไฟมรางกายเปอนดวย ควน ขเถาและเหงอ ลงอาบนาในแมนาสนทรกา ฉนใด เราไมตองการดวย หวงนาภายนอกเชนแมนาสนทรกา แตเรามธรรมคอมรรคมองค ๘ เปนหวงนา เราใหสตว ๑๐๐ บาง ๑,๐๐๐ บาง ๘๔,๐๐๐ บาง ใหอาบในธรรมคอมรรคมองค ๘ นน พรอมๆกน ฉนนน. ดวยบทวา สลตตโถ ทานแสดงวา ปารสทธศล ๔ เปนทาแหงหวงนาคอธรรมของเรานน. บทวา อนาวโล ความวา แมนา สนทรกาของทาน เมอคน ๔ - ๕ คนอาบพรอมกน มทรายทงขางลางขางบน ขนมว ฉนใด หวงนาของเราหาเปนเชนนนไม แมเมอสตวหลายพนลงไป อาบหวงนานนกไมขนมวคงใสอย. บทวา สพภ สต ปสฏโ ความวา ธรรมของบณฑตทงหลาย อนพวกบณฑตสรรเสรญ อกอยางหนง ธรรมนน ของสตบรษทงหลาย ทานเรยกวา สพภ เพราะอรรถวาสงสด ทานเรยกวา ปสฏฐะ เพราะบณฑตสรรเสรญ. บทวา ตรนตปาร ไดแก ถงฝง คอ พระนพพาน. บดน พระผมพระภาคเจา เมอทรงยกองคแหงหวงนาคออรยมรรค ขนแสดง จงตรสคาวา สจจ ธมโม ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา สจจ ไดแก วจสจ. ดวยบทวา ธรรมนทรงแสดงสมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ. ดวยบทวา สยโม น ทรงหมายเอาสมมากมมนตะและสมมาอาชวะ. อกอยางหนง ดวยบทวา สจจ น ทรงหมายเอามรรคสจ. ธรรมคอมรรคสจนน โดยอรรถไดแกสมมาทฏฐ. สม จรงดงคาทตรสไววา สมมาทฏฐเปนทงตวมรรค เปนทงตวเหต, แตเมอ


หมายเอาสมมาทฏฐ กทรงหมายเอาสมมาสงกปปะเหมอนกน เพราะมคต เหมอนสมมาทฏฐนน. ดวยบทวา ธมโม น ทรงหมายเอาสมมาวายามะ สมมาสตและสมมาสมาธ. ดวยบทวา สยโม น ทรงหมายเอาสมมาวาจา สมมากมมนตะและสมมาอาชวะ รวมความวา ทรงแสดงมรรคมองค ๘ ดวย ประการฉะน. อกอยางหนง บทวา สจจ ไดแก ปรมตถสจ. ปรมตถสจ นนโดยความไดแกพระนพพาน. ดวยบทวา ธมโม ทานหมายเอาองค ๕ คอ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ. ดวยบทวา สโม หมายเอาองค ๓ คอ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ ยอม เปนอนทานแสดงมรรคมองค ๘ แมดวยประการฉะน. บทวา พรหมจรย น กคอ ชอวาพรหมจรรย. บทวา มชเฌ สตา ไดแก เวนสสสตทฏฐและ อทเฉททฏฐ อาศยอยตรงกลาง. บทวา พรหมปตต ไดแก ถงความเปนผ ประเสรฐ. ต อกษรในคาวา สตชชภเตส นโม กโรห น กระทา บทสนธ. อธบายวา ทานนนจงกระทาความนอบนอมในพระขณาสพทงหลาย ผตรง. บทวา ตมห นร ธมมสารต พรม ความวา เราเรยกบคคลผ ปฏบตอยางนนนวา ผนเปนธรรมสาร และวาผนปฏบตเพอธรรมสาร หรอวา ผนละอกศลธรรมดวยกศลธรรมตงอย ดงน. จบอรรถกถาสนทรกสตรท ๙


๑๐. พหธตสตร วาดวยความสข [๖๖๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในชฏปาแหงหนง ในโกศลชนบท. กโดยสมยนนแล โคงาน ๑๔ ตว ของพราหมณภารทวาชโคตร คนหนงหายไป. [๖๖๘] ครงนนแล พราหมณภารทวาชโคตรเทยวแสวงหาโคงาน เหลานนอย เขาไปถงชฏปานน ครนแลว ไดเหนพระผมพระภาคเจาประทบ อยในชฏปานน ทรงนงสมาธ ตงพระกายตรง ทรงดารงพระสตเฉพาะ พระพกตร ครนแลว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบแลว ไดกลาว คาถาเหลานนในสานกของพระผมพระภาคเจาวา โคงาน ๑๔ ตว ของพระสมณะน ไมมแน แตของเราหายไปได ๖๐ วนเขา วนน เพราะเหตนน พระสมณะนจงเปน ผมความสข งาทงหลายอนเลวมใบหนง และสองใบในไร ของพระสมณะนไมม เปนแน เพราะเหตนน พระสมณะนจง เปนผมความสข หนทงหลายในฉางเปลา ยอมไมรบกวนแกพระสมณะนดวยการยก หหางขนแลวกระโดดโลดเตนเปนแน เพราะเหตนน พระสมณะนจงเปนผม ความสข เครองลาดของพระสมณะนใช


ตงเจดเดอนไมดาดาษแลว ดวยสตว ทงหลายทบงเกดขนเปนแน เพราะเหตนน พระสมณะนจงเปนผมความสข หญงหมาย บตรธดามบตรคนหนงและสองคนของ พระสมณะนยอมไมมแน เพราะเหตนน พระสมณะนจงเปนผมความสข แมลงซง มตวอนลาย ไตตอมบคคลผหลบดวยเทา ยอมไมไตตอมพระสมณะนเปนแน เพราะ เหตนน พระสมณะนจงเปนผมความสข ในเวลาใกลรง เจาหนทงหลาย ยอมไม ทวงพระสมณะนวา ทานทงหลายจงให ทานทงหลายจงให ดงนเปนแน เพราะ เหตนน พระสมณะนจงเปนผมความสข. [๖๖๙] พระผมพระภาคเจาไดภาษตพระคาถาตอบวา ดกอนพราหมณ โคงาน ๑๔ ตวของ เราไมมเลย แตของทานหายไปได ๖๐ วน เขาวนน ดกอนพราหมณ เพราะเหตนน เราจงเปนผมความสข ดกอนพราหมณ งา ทงหลายอนเลวมใบหนงและสองใบในไร ของเราไมมเลย ดกอนพราหมณ เพราะ เหตนน เราจงเปนผมความสข ดกอน พราหมณ หนทงหลายในฉางเปลา ยอม ไมรบกวนเราเลย ดวยการยกหหางขนแลว


กระโดดโลดเตน ดกอนพราหมณ เพราะ เหตนน เราจงเปนผมความสข ดกอน พราหมณ เครองลาดของเราใชตงเจด เดอนไมดาดาษเลย ดวยสตวทงหลายท บงเกดขน ดกอนพราหมณ เพราะเหต นน เราจงเปนผมความสข ดกอนพราหมณ หญงหมาย บตรธดามบตรคนหนงและ สองคน ของเราไมมเลย ดกอนพราหมณ เพราะเหตนน เราจงเปนผมความสข แมลงซงมตวอนลาย ไตตอมบคคลผหลบ ดวยเทา ยอมไมไตตอมเราเลย ดกอน พราหมณ เพราะเหตนน เราจงเปนผม ความสข ดกอนพราหมณ ในเวลาใกลรง เจาหนทงหลายยอมไมทวงเราเลยวา ทาน ทงหลายจงให ทานทงหลายจงให ดกอน พราหมณ เพราะเหตนน เราจงเปนผม ความสข. [๖๗๐] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว พราหมณภารชวาช- โคตรไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของ พระองคแจมแจงนก ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจง พระโคดมผเจรญทรงประกาศพระธรรมโดยปรยายเปนอนมาก เปรยบเหมอน บคคลหงายของทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง หรอสองประทป ในทมดดวยคดวา คนมจกษยอมเหนรปฉะนน ขาพระองคนขอถงพระสมณ-


โคดมผเจรญ พระธรรมและพระภกษสงฆวาเปนสรณะ ขาพระองคพงได บรรพชา พงไดอปสมบทในสานกของพระโคดมผเจรญ. พราหมณภารทวาชโคตรบรรพชา ไดอปสมบทแลวในสานกของพระ ผมพระภาคเจา กทานพระภารทวาชะอปสมบทแลวไมนาน หลกไปอยผเดยว ไมประมาท มความเพยร มจตมนคงอย ไมนานเทาไรนก กกระทาใหแจง ซงคณวเศษอนยอดเยยมเปนทสดแหงพรหมจรรยซงกลบตรทงหลายผออกจาก เรอนบวชเปนบรรพชตโดยชอบ มความตองการ ดวยปญญาเครองรยงเองใน ปจจบนนเขาถงอย ไดทราบวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทจะ ตองทาไดทาเสรจแลว กจอนอกเพอความเปนอยางนมไดม กแหละทานพระ- ภารทวาชะไดเปนพระอรหนตรปหนง ในบรรดาพระอรหนตทงหลาย ดงนแล. จบพหธตสตร จบ อรหนตวรรคท ๑ อรรถกถาพหธตสตรท ๑๐ ในพหธตสตรท ๑๐ มวนจฉยดงตอไปน:- บทวา อตรสม วนสณเฑ ความวา พระผมพระภาคเจา ทรง ตรวจดสตวโลกในเวลาใกลรง ทรงเหนธรรมอนเปนอปนสยพระอรหตของ พราหมณนน ทรงพระดารทจะไปสงเคราะหพราหมณจงเสดจไปประทบอยใน ไพรสณฑนน. บทวา ปลลงก ไดแก นงขดสมาธ. บทวา อาภชตวา


ไดแกผกไว. บทวา อช กาย ปณธาย ความวา ตงกายตอนบนใหตรง ใหปลายกระดกสนหลง ๑๘ ขอจดกน บทวา ปรมข สต อปฏเปตวา ความวา ตงสตมงตอพระกรรมฐาน หรอทาพระกรรมฐานไวใกลหนา. ดวย เหตนนแล ทานกลาวไวในคมภรวภงควา สตนปรากฏแลว ตงอยดวยดแลว ทปลายจมกหรอทใบหนา เหตนน ทานจงกลาววา ดารงพระสตเฉพาะพระพกตร. อกอยางหนง บทวา ปร ไดแก อาศย. บทวา มข ไดแก. นาออก. บทวา สต ไดแก บารง. กในขอนพงเหนเนอความตามนยทกลาวไวในคมภร ปฏสมภทามรรควา เตน วจจต ปรมข สต เหตนนทานจงกลาววา ดารง สตเฉพาะหนา ดงน. ในขอนนมความยอดงนวา ทาสตกาหนดธรรมเครอง นาออกจากทกข. กแลเมอประทบนงอยางน ไดประทบนงเปลงพระพทธรศม ทหนาทบ ๖ ส. บทวา นฏา โหนต ความวา โคทพราหมณใชไถนา แลวปลอย เทยวไปปากดง หนไปเมอพราหมณไปบรโภคอาหาร. บทวา. อปสงกม ความวา พราหมณมความโทมนสครอบงาเทยวไป คดวา พระ- สมณโคดมนประทบนงเปนสขหนอ ดงนเขาไปเฝา. บทวา อชช สฏ น ทสสนต ความวา หายไปประมาณ ๖๐ วน เ ขาวนน. บทวา ปาปกา ไดแก ตอตนงาทเลว. ไดยนวา เมอพราหมณนนหวานงาในไร ฝนไดตกลงในวน นนเอง ทาเมลดงาจมลงในดนรวน ไมอาจผลดอกออกผลได. บนตนทเจรญ งอกงามกมแมลงเลก ๆ บนมากนใบเปนตนเสย เหลอไวตนละใบสองใบ. พราหมณไปตรวจดไรเหนดงนน จงคดวา เราปลกงากเพอหวงผลกาไร แตงา เหลานนเสย เสยแลว ไดเกดโทมนส เขาถอเอาเรองนน จงกลาวคาถาน. บทวา อสโสฬหกาย ความวา หนทงหลายยกหชหางเปนตนเทยว กระโดดโลดเตนดวยอตสาหะ ไดยนวา พราหมณนน เมอโภคะสนลงตาม ลาดบ มฉางเปลาเพราะไมมสงทจะพงใสเขาไป. หนทงหลายมาทางโนนทางน


จาก ๗ หลงคาเรอน เขาไปในฉางเปลาของพราหมณนน กระโดดโลดเตน เหมอนเลนกฬาในสวน เ ขากาหนดเรองนน จงกลาวอยางน. บทวา อปปาทเกห สฉนนโน ความวา ดาดาษไปดวยสตวเลก ๆ ทเกดขน ไดยนวาเครองปลาดททาดวยหญาและใบไม ทปลาดไวใหพราหมณ นนนอน ไมมใคร ๆ ปดกวาดเปนครงคราวเลย. พราหมณทางานในปาตลอด วน มาในเวลาเยน นอนบนเครองปลาดนน. ลาดบนน แมลงเลก ๆ ทเกด ขน ยอมเกาะกนสรระของพราหมณนนเตมไปหมด เขาถอเอาเรองนนจงกลาว อยางน บทวา วธวา ไดแกหญงสามตาย. ไดยนวา หญงทงหลายแมเปน หมาย กยงไดอยในตระกลสามชวเวลาทยงมสมบตอยในเรอนของพราหมณนน แตเมอใดเขาไรทรพย เมอนนหญงทงหลายทถกแมผวพอผวเปนตนขบไลวา จงไปเรอนบดา ดงน ยอมมาอยเรอนของพราหมณนนแหละ. ในเวลาพราหมณ บรโภค ชนเหลาใดสงบตรไปวา พวกเจาจงไปบรโภครวมกบพระผเปนเจา เมอชนเหลานนหยอนมอลงในถาด พราหมณใดไมไดโอกาสจะใชมอ (หยบ อาหาร) เขาหมายถงพราหมณนนจงกลาวคาถาน. บทวา ปงคลา ไดแกมดดามดแดงมดเหลอง. บทวา ตลกาหตา ไดแก มตวตกกระ มสดาและขาวเปนตน. บทวา โสตต ปาเทน โปเถต ไดแก ใชเทาไตตอมปลกผทนอนหลบใหตน. ไดยนวาพราหมณนราคาญดวย เสยงหนและถกแมลงเลก ๆ กด ไมไดหลบตลอดคน มาหลบไดเมอใกลสวาง ลาดบนน พราหมณพอลมตาขนเทานน เจาหนคนหนงกกลาวกะพราหมณนน วาจะทาอยางไรละพราหมณ หนททานกในภายหลงและเมอกอน ดอกเบยเพม พนขน ทานยงจะตองเลยงธดา ๗ คน บดน พวกเจาหนมาลอมเรอน ทาน


จงไปทาการงาน ดงนแลว ใชเทาถบปลกใหตน เขาหมายเอาเรองนนจงกลาว คาถาน. บทวา อณายกา ไดแกผมของใหเขากหนจากมอ. ไดยนวา พราหมณ นน กหนจากมอของตนบางคน ๑ กหาปณะ บางคน ๒ กหาปณะ บางคน ๑๐ กหาปณะ บางคน ๑๐๐ กหาปณะ รวมความวา พราหมณไดกหนจากมอ ของคนหลายคน. เจาหนเหลานนเมอไมเหนพราหมณตอนกลางวน คดจะจบ เขากาลงออกจากเรอนทเดยว จงไปทวงตอนใกลรง พราหมณหมายเอาเรอง นน จงกลาวคาถาน. พระผมพระภาคเจา เมอพราหมณนนพรรณนาความทกขดวยคาถา ๗ คาถาเหลาน เมอจะทรงแสดงวา พราหมณ ทกขททานพรรณนามานนทงหมด ไมมแกเรา จงใชคาถาตอบพราหมณขยายพระธรรมเทศนา. เพอจะแสดงวา พราหมณฟงพระคาถาเหลานน เลอมใสในพระผมพระภาคเจา ตงอยในสรณะ ๓ บวชแลวบรรลพระอรหต. จงตรสพระดารสวา เอว วตเต ภารทวาโช เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อลตล แปลวา ไดแลว. กแหละพระผมพระภาคเจาใหพราหมณนนบวชแลว พาไปยงพระเชต วนมหาวหาร ในวนรงขนมพระเถระนน เปนปจฉาสมณะไดเสดจไปยงทวาร พระราชมณเฑยรของพระเจาโกศล. พระราชาทรงสดบวา พระศาสดาเสดจมา จงเสดจลงจากปราสาท ถวายบงคมแลวทรงรบบาตรจากพระหตถ อาราธนา พระตถาคตใหเสดจขนบนปราสาท ใหประทบนงเหนอพระแทน ทรงลางพระ- ยคลบาทดวยนาหอม ทาดวยนามนทหงรอยครง ใหนาขาวยาคมา ทรงถอทพพ ทองดามเงน ทรงนอมเขาไปถวายพระศาสดา. พระศาสดาทรงเอาพระหตถปด. พระราชาทรงหมอบลงแทบพระยคลบาทของพระตถาคตกราบทลวา ขาแตพระ- องคผเจรญ ถาขาพระองคมโทษ ขอพระองคโปรดอดโทษ. พระศาสดาตรสวา


ไมมโทษดอกมหาบพตร. พระราชาตรสวา เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร พระองคไมรบขาวยาค. ปลโพธความกงวล มอยมหาบพตร. ขาแตพระองค ผเจรญ กเหตไรเลา ผไมรบขาวยาคพงไดปลโพธ ขาพระองคสามารถทา ปลโพธหรอ โปรดรบขาวยาคเถดพระเจาขา. พระศาสดาทรงรบแลว แม พระเถระแกหวมานานจงดมขาวยาคตามความตองการ. พระราชาทรงถวาย ขาทนยโภชนยะ. ในเวลาเสรจภตกจ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจากราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา พระองคอบตในวงศโอกากราช ซงมมาตามประเพณ ทรงละสรราชสมบตของพระเจาจกรพรรด ทรงผนวชบรรลความเปนผเลศใน โลกแลว พระองคยงจะมปลโพธอะไรอกเลา พระเจาขา. มหาบพตร ความ ปลโพธของพระเถระผแกรปน เปนเชนปลโพธของอาตมาเหมอนกน พระราชา ทรงไหวพระเถระตรสถามวา ทานขอรบ ทานมปลโพธ อะไร. พระเถระถวายพระพรวา มความปลโพธเรองหน มหาบพตร. เทาไร ขอรบ. ทรงนบดเถด มหาบพตร. เมอพระราชาทรงนบวา ๑, ๒, ๑๐๐, ๑,๐๐๐ ดงน นวพระหตถไมพอ. ลาดบนน พระราชาตรสเรยกบรษคนหนงมารบสง วา พนายจงไปตกลองรองประกาศในพระนครวา เจาหนของพหธตกพราหมณ ทงหมด จงประชมกนในพระลานหลวง. พวกมนษยไดยนเสยงกลองประชม กนแลว. พระราชาใหนาบญชมาจากมอของเจาหนเหลานน ไดพระราชทาน ทรพยไมหยอนกวาหนทกมาทงหมด. ในทนนทองมราคาหนงแสน. พระราชา ตรสถามอกวา ทานขอรบ ปลโพธอนยงมอกไหม. พระเถระถวายพระพรวา พระมหาราชสามารถทรงใชหนใหแลวตรสถามจงกลาววา เดกหญง ๗ คนเหลาน เปนปลโพธใหญของอาตมา. พระราชาทรงสงยานไปรบธดาทงหลายของพระเถระ


นนมาทรงทาเปนธดาของพระองค แลวทรงสงไปยงเรอนตระกลสามนน ๆ แลวตรสถามวา ทานขอรบ ยงมปลโพธอนอกไหม. พระเถระถวายพระพรวา นางพราหมณ มหาบพตร. พระราชาทรงสงยานไปนานางพราหมณมาทรงตง ไวในตาแหนงพระอยยกา แลวตรสถามอกวา ทานขอรบ ยงมปลโพธอนอก ไหม. พระเถระถวายพระพรวา ไมม มหาบพตร. พระราชามรบสงให พระราชทานผาจวร ตรสวา ทานขอรบ ขอทานจงทราบความเปนภกษของ ทานวาเปนของขาพเจา. พระเถระถวายพระพรวา ขอถวายพระพร มหาบพตร. ลาดบนน พระราชาตรสวา ทานขอรบ ปจจยทกอยางมจวรเเละ บณฑบาตเปนตน จกเปนของของพวกเราจดถวาย ขอทานจงยดถอพระทย พระตถาคตบาเพญสมณธรรมเถด. พระเถระไมประมาท บาเพญสมณธรรม ตามนนทเดยว ถงความสนอาสวะตอกาลไมนานนกแล. จบอรรถกถาพหฐตสตรท ๑๐ จบอรหนตวรรคท ๑

รวมพระสตรในวรรคน ๑๐ สตร คอ ๑. ธนญชานสตร ๒. อกโกสกสตร ๓. อสรนทกสตร ๔. พลงคก สตร ๕. อหงสกสตร ๖. ชฏาสตร ๗. สทธกสตร ๘. อคคกสตร ๙. สนทรกสตร ๑๐. พหธตสตร พรอมทงอรรถกถา


พราหมณสงยต อปาสกวรรคท ๒ ๑. กสสตร วาดวยการทานาทางธรรม [๖๗๑] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาเสดจประทบ อย ณ พราหมณคามชอวา เอกนาลา ในทกขณาครชนบท แควนมคธ กในสมยนน กสภารทวาชพราหมณ เทยมไถมจานวน ๕๐๐ ในกาล (ฤด) หวานขาว. [๖๗๒] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาทรงนงแลว ทรงถอบาตร และจวร เสดจเขาไปยงททาการงานของกสภารทวาชพราหมณในเวลาเชา. สมยนนแล กสภารทวาชพราหมณกาลงเลยงอาหาร (มอเชา). ครงนน พระผมพระภาคเจาเสดจเขาไปยงทเลยงอาหาร (ของเขา) ครนแลวประทบยนอย ณ ทควรสวนขางหนง. กสภารทวาชพราหมณ ไดเหนพระผมพระภาคเจาประทบยนบณฑบาต อย ครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระสมณะ ขาพเจาไถ และหวาน ครนไถและหวานแลว ยอมบรโภค ขาแตพระสมณะ แมพระองค กจงไถและหวาน ครนไถและหวานแลว จงบรโภคเถด. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนพราหมณ แมเรากไถและหวาน ครนไถและหวานแลวกบรโภค.


กสภารทวาชพราหมณกราบทลวา กขาพเจาไมเหนแอก ไถ ผาล ประตกหรอโคทงหลายของทานพระโคดมเลย เมอเชนนทานพระโคดมยงกลาว อยางนวา ดกอนพราหมณ แมเรากไถและหวาน ครนไถและหวานแลวก บรโภค. [๖๗๓] ครงนนแล กสภารทวาชพราหมณไดกราบทลพระผมพระ- ภาคเจาดวยคาถาวา พระองคปฏญาณวาเปนชาวนา แต ขาพเจาไมเหนการไถของพระองค พระ- องคผเปนชาวนา ขาพเจาถามแลวขอจง ตรสบอก ไฉน ขาพเจาจะรการทานาของ พระองคนนได. [๖๗๔] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ศรทธาเปนพช ความเพยรเปนฝน ปญญาของเราเปนแอกและไถ หรเปน งอนไถ ใจเปนเชอก สตของเราเปนผาล และประตก เรามกายคมครองแลว ม วาจาคมครองแลว เปนผสารวมแลวใน การบรโภคอาหาร เราทาการดายหญา (คอวาจาสบปรบ) ดวยคาสตย โสรจจะ ของเราเปนเครองใหแลวเสรจงาน ความ เพยรของเราเปนเครองนาธระไปให สมหวง นาไปถงความเกษมจากโยคะ


ไปไมถอยหลง ยงทซงบคคลไปแลวไม เศราโศก. เราทานาอยางน นาทเราทานนยอม มผลเปนอมตะ บคคลทานาอยางนแลว ยอมพนจากทกขทงปวงได. กสภารทวาชพราหมณกราบทลวา ทานพระโคดมผเปนชาวนา ขอจง บรโภคอมฤตผลททานพระโคดมไถนนเถด. [๖๗๕] พระผมพระภาคเจาตรสวา เราไมพงบรโภคโภชนะ ซงได เพราะความขบกลอม ดกอนพราหมณ นเปนธรรมของบคคลผเหนอรรถและ ธรรมอย ทานผรทงหลาย ยอมรงเกยจ โภชนะทไดเพราะการขบกลอม ดกอน พราหมณ เมอธรรมมอย ความเปนไป (อาชวะ) นกยงมอย แตทานจงบารง ซงพระขณาสพทงสน ผแสวงหาคณใหญ มความคะนองระงบแลว ดวยขาวนาอน อน ดวยวาการบารงนนเปนนาบญของผ มงบญ. [๖๗๖] เมอพระผมพระภาคเจาตรสเชนนแลว กสภารทวาชพราหมณ ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจง นก ขาแตพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระองคทรงประกาศ-


ธรรมโดยอเนกปรยาย ดจหงายภาชนะทควา เปดของทปด บอกทางแกคน หลงทาง สองประทปในทมด ดวยหวงวา คนมจกษจกมองเหนได ขาแต พระโคดม ขาพระองคนขอถงพระผมพระภาคเจากบพระธรรมและพระภกษสงฆ วาเปนสรณะ ขอพระผมพระภาคเจาทรงจาขาพระองควาเปนอบาสก ผถง พระรตนตรยเปนสรณะจนตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป. อปาสกวรรคท ๒ อรรถกถาสสตร ในกสสตรท ๑ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา มคเธส ไดแก ในชนบทมชออยางนน. บทวา ทกขณา ครสม นนแล เปนชอแมแหงวหารในชนบททมอยดานทศใต แหงภเขา ทตงลอมกรงราชคฤหอย. บทวา เอกนาลา ในคาวา เอกนาลาย พราหมณคาเม นเปนชอของบานนน. สวนพวกพราหมณอาศยอยในบาน นนเปนอนมาก มความราเรง ดวยการปกครองของพราหมณ เพราะฉะนน ทานจงเรยกวา พราหมณคาม. บทวา เตนโข ปน สมเยน ความวา พระผมพระภาคเจา ทรงอาศย พราหมณคาม ชอวา เอกนาล ในมคธรฐ ทรงรอคอยความแกกลาแหงอนทรย ของพราหมณ ในทกขณาครวหาร ตลอดสมยใด โดยสมยนน. บทวา กสภารทวาชสส ความวา พราหมณนนอาศยกสกรรมเลยงชพ และโคตร


สกลของเขาชอวา ภารทวาชะ. บทวา ปจมตตาน แปลวา มประมาณ ๕. ทานอธบายไววา มไถประมาณ ๕๐๐ ไมหยอนไมเกน. บทวา ปยตตาน แปลวา ประกอบแลว อธบายวา เอาเชอกผกคอโคทงหลาย. บทวา วปปกาเล ไดแก ในเวลาหวานคอในสมยซดพช. ในการหวานนน ม ๒ อยางคอหวาน ในเนอทนาเปนตม และหวานในเนอทเปนฝน กการหวานในเนอทเปนฝนนน ทานประสงคเอาในทน. กการหวานในพนทเปนฝนนนแล เปนการหวานท เปนมงคลในวนแรก ในการนนตองมเครองอปกรณพรอมมล คอตองใชโค ถงสามพนตว. โคทงหมดตองสวมเขาทาดวยทอง คลองอกทาดวยเงน. โคทงหมดประดบดวยดอกไมขาว เจมของหอมดวยนวทง ๕ มอวยวะครบ บรบรณ สมบรณดวยลกษณะดทกอยาง บางพวกดา มสคลายดอกอญชน บางพวกขาว มสคลายเมฆ บางพวกแดง มสคลายแกวประพาฬ บางพวกดาง มสคลายแกวลาย. คนไถ ๕๐๐ คน ทกคนประดบดวยผาใหมสขาวและดอกไม ตดเทรดดอกไมทบาขวา มรางกายรงเรองดวยลายเขยนดวยหรดาลและมโนศลา เปนตน แบงเปนพวก ๆ พวกหนงมไถ ๑๐ คน งอนไถ แอก และปฏก ประดบทอง ไถคนแรกเทยมโคงาน ๘ ตว ไถคนทเหลอเทยมคนละ ๔ ตว ไถนอกนนนามาสาหรบผลดเปลยนคนทเหนอย พวกหนง ๆ มเกวยนบรรทกเมลดพชเลมหนง คนไถคนหนง คนหวาน คนหนง. ฝายพราหมณ ชนแรกทเดยวใหแตงหนวด อาบนา ไลทาดวยของหอม นงผาราคา ๕๐๐ หมผาเฉวยงบาราคา ๑,๐๐๐ สวมแหวนนวละ ๒ วง รวม เปนแหวน ๒๐ วง ประดบตมหรปราชสหทหทงสอง สวมผาโพกอยางประเสรฐ บนศรษะ คลองมาลยทองทคอ แวดลอมไปดวยหมพราหมณ สงการงาน. ลาดบนน นางพราหมณของเขาใหหงขาวปายาสใสภาชนะหลายรอยใบ บรรทก


เกวยนใหญหลายเลม แลวอาบนาหอม ประดบดวยเครองประดบทงปวง แวดลอมไปดวยหมพราหมณ ไดไปสทการงาน. แมเรอนของพราหมณนน กทาของเขยว โปรยขาวตอกเกลอนกลาด ประดบดวยหมอเตมนา ตนกลวย ธงชาย และธงประฏาก กระทาพลกรรมอยางด ดวยของหอมและดอกไม เปนตน. และทนากไดยกธงชายและธงประฏากขนในทนน ๆ. ชนผเปนบรวาร และชนผทางานรวมเปนบรษทมคนประมาณ ๒,๕๐๐ คน. คนทงหมดนาผามา. ทกคนจดเฉพาะขาวปายาสมาเทานน. ลาดบนน พราหมณใหลางถาดทองใสขาวปายาสเตม ประดบดวย เนยใสนาผงนาออย ใหกระทาพลกรรมไถ. นางพราหมณใหแจกภาชนะ ทองเงนสารด ทองแดงและโลหะแกชาวนา ๕๐๐ คน ถอทพพทอง เดนเลยงขาวปายาส. ฝายพราหมณใหกระทาพลกรรมแลว คาดกายดวยผาแดง สวมรองเทา ถอไมเทาทองสแดงเทยวสงงานวา ตรงนจงใหขาวปายาส ตรงน จงใหเนยใส. ความเปนไปในการงาน เทานกอน. ในททพระสมพทธเจาทงหลายประทบอยในวหาร พระสมพทธเจา เหลานนยอมมกจประจาวน ๕ อยาง. อะไรบาง. กจในปเรภต ๑ กจใน ปจฉาภต ๑ กจในปรมยาม ๑ กจในมชฌมยาม ๑ กจในปจฉมยาม ๑. ใน ๕ อยางนน กจในปเรภต ดงน พระผมพระภาคเจาทรงลก แตเชาทเดยว ทรงทาบรกรรมพระวรกายมบานพระโอษฐเปนตน เพอ อนเคราะหภกษผอปฏฐาก และเพอสาราญพระวรกาย แลวทรงใหเวลาลวง ณ เสนาสนะ ทสงดจนถงเวลาเสดจภกขาจาร ถงเวลาเสดจภกขาจารกทรง นงสบงคาดประคดเอวแลวทรงหมจวร ทรงถอบาตร บางตรงเสดจพระองค เดยว บางคราวแวดลอมไปดวยภกษสงฆ เสดจเขาไปยงคามหรอนคมเพอ บณฑบาต. บางครงกเสดจเขาไปตามปกต บางครงกมปาฏหารยหลายอยาง


เปนไปอย. คอ เมอพระโลกนาถเสดจเทยวบณฑบาต ลมออนพดชาระ แผนดนใหสะอาดไปขางหนา เมฆฝนหลงนาลงเปนหยด ๆ ใหละอองใน หนทางเรยบราบกนเปนเพดานอยเบองบน. ลมอกอยางพดเอาดอกไมมา เบองบนเกลยลงในหนทาง. ภมประเทศทสงขนกตาลง ภมประเทศทตาลงก สงขน ในสมยทอดพระบาทลง พนแผนดนยอมเรยบเสมอ. ดอกปทม ทเปนสขสมผส ยอมรบพระบาท. พอพระองควางพระบาทขวาภายในเสาเขอน รศมมพรรณ ๖ สรานออกจากพระสรระ กระทาเรอนยอดปราสาท ใหม สเหลอมพรายดวยนาทอง และใหเปนเหมอนแวดลอมดวยแผนผาอนวจตร สรานไปขางโนนขางน. ชางมาและวหคเปนตนยนอยในทของตน ๆ สงเสยง ดวยอาการอนไพเราะ. ดนตรมกลองและพณเปนตน และอาภรณทสวมกาย พวกมนษยอย กเปนอยางนน. ดวยสญญาณนน พวกมนษยยอมรกนวา วนนพระผมพระภาคเจา เสดจเขามาบณฑบาตในทน. พวกเขานงหมเรยบรอย ถอของหอมและดอกไมเปนตน ออกจากเรอนเดนไประหวางถนน บชา พระผมพระภาคเจาดวยดอกไมเปนตนโดยเคารพ ถวายบงคมแลว ทลขอวา พระเจาขา ขอพระองคโปรดประทานภกษแกพวกขาพระองค ๑๐ รป แกพวก ขาพระองค ๒๐ รป แกพวกขาพระองค ๑๐๐ รป พระเจาขา รบบาตรของ พระผมพระภาคเจาแลวใหปลาดอาสนะ ตอนรบดวยบณฑบาตโดยเคารพ. พระผมพระภาคเจาเสวยพระกระยาหารเสรจแลวทรงตรวจดสนดาน ของมนษยเหลานนแลวทรงแสดงธรรมอยางนน. พระผมพระภาคเจาทรง อนเคราะหมหาชน โดยประการทชนบางพวกดารงอยในสรณคมน บางพวก ดารงอยในศล ๕ บางพวกดารงอยในโสดาปตตผล สกทาคามผลและ อนาคามผลอยางใดอยางหนง บางพวกบวชแลวดารงอยในอรหตซงเปนผล อนเลศ ทรงลกจากอาสนะเสดจไปพระวหาร. ประทบนงเหนอบวรพทธอาสน


ทปลาดไวในโรงกลมใกลพระคนธกฎ ทรงรอคอยใหภกษทงหลายฉนเสรจ ตอแตนน เมอภกษทงหลายฉนเสรจ ภกษผอปฏฐากกกราบทลพระผมพระ- ภาคเจาใหทรงทราบ. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาเสดจเขาพระคนธกฎ. น เปนกจในปเรภตเปนอนคบแรก. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงกระทากจในปเรภตอยางนแลว ประทบนงในทบารงทพระคนธกฎ ทรงใหทาพระบาทแลวประทบยนบนตง รองพระบาท ทรงโอวาทภกษสงฆวา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจง ยงความไมประมาทใหถงพรอมเถด การอบตแหงพระพทธเจาหาไดยากในโลก การไดอตภาพเปนมนษยหาไดยาก การถงพรอมดวยศรทธาหาไดยาก การ บรรพชาหาไดยาก การฟงพระสทธรรมหาไดยาก ดงน. ในทนน บางพวก ทลถามกมมฏฐานกะพระผมพระภาคเจา. พระผมพระภาคเจาทรงประทาน กมมฏฐานอนเหมาะสมแกจรยาของภกษเหลานน. แตนนภกษทงหมดถวาย- บงคมพระมพระภาคเจาแลว ไปยงทพกกลางคนและทพกกลางวนของตน ๆ บางพวกไปสปา บางพวกไปสโคนไม บางพวกไปสภเขาเปนตนแหงใดแหงหน บางพวกไปสภพชนจาตมหาราชกา บางพวกไปสภพชนวสวตต ดงนแล ลาดบนน พระผมพระภาคเจาเสดจเขาพระคนธกฎ ถาพระองคมพระพทธ ประสงค ทรงมพระสตสมปชญญะ สาเรจสหไสยาสนครหนงโดยพระปรศว เบองขวา. ลาดบนน พระองคทรงมพระวรกายกรปรกระเปรา ทรงลกขน ตรวจดโลกในภาคท ๒. ในภาคท ๓ ในบานหรอนคมทพระผมพระภาคเจา เสดจเขาไปอาศยประทบอย ในปเรภต มหาชนถวายทาน ในปจฉาภตเขา นงหมเรยบรอยถอของหอมและดอกไมเปนตนประชมกนในวหาร. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาเสดจไปดวยปาฏหารยอนเหมาะสมแกบรษททประชมกน ประทบนงเหนอบวรพทธาอาสนทเขาปลาดไวในธรรมสภาแสดงธรรม น


สมควรแกกาล สมควรแกสมย ครนทรงทราบเวลาจงทรงสงบรษทไป. มนษยทงหลายพากนถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวหลกไป. น เปนกจใน ปจฉาภต. ครนพระองคเสรจกจในปจฉาภตอยางนแลว ถามพระประสงคจะ โสรจสรงพระวรกาย ทรงลกจากพทธอาสน เสดจเขาซมเปนทสรง ทาพระ วรกายใหเหมาะกบฤดกาลดวยนาทอปฏฐากจดถวาย. ฝายอปฎฐาก ไดนา พทธอาสนมาปไวในบรเวณพระคนธฎ. พระผมพระภาคเจา ทรงนงผาทยอม แลว ๒ ชน คาดประคดเอว ทาเฉวยงบาเสดจมาประทบนง ณ ทนน เรนอย ครหนงแตพระองคเดยว. ลาดบนน ภกษทงหลายมาจากทนน ๆ ไปยงท อปฏฐากพระผมพระภาคเจา. บรรดาภกษเหลานน บางพวกถามปญหา บางพวก ขอกมมฏฐาน บางพวกขอฟงธรรม. พระผมพระภาคเจาทรงทาความประสงค ของภกษเหลานนใหสาเรจ ใหปรมยามลวงไป. น เปนกจในปรมยาม. กในเวลาทกจในปรมยามสนสดลง เมอภกษทงหลายถวายบงคม พระผมพระภาคเจาแลวหลกไป เหลาเทวดาในหมนโลกธาตทงสนไดโอกาส เขาเฝาพระผมพระภาคเจาถามปญหาตามทแตงขน โดยทสดถามถงอกขระทง ๔ พระผมพระภาคเจา เมอทรงแกปญหาของเทวดาเหลานน กใหมชฌมยาม ลวงไป. น เปนกจในมชฌมยาม. กพระผมพระภาคเจาทรงแบงปจฉมยามออกเปน ๓ สวนแลว ทรงให สวนหนงลวงไปดวยการจงกรม เพอจะทรงปลดเปลองความบอบขาแหงพระ วรกาย ซงถกการนงจาเดมแตปเรภตบบคน. ในสวนท ๒ พระองคเสดจเขาไป ยงพระคนธกฏทรงมพระสต สมปชญญะ สาเรจสหไสยาสนโดยพระปรศวเบอง ขวา. ในสวนท ๓ พระองคเสดจลกขนประทบนง ตรวจดสตวโลก ดวย


พทธจกษ เพอทรงเหนบคคลผทไดสรางบญญาธการไว โดยคณมทานและ ศลเปนตน ในสานกแหงพระพทธเจาในปางกอนทงหลาย. นเปนกจในปจฉมยาม. แมในกาลนน พระองคทรงตรวจดอยางนทรงเหนกสภารทวาช- พราหมณ ถงพรอมดวยธรรมอน เปนอปนสยแหงพระอรหตแลว ทรงทราบ วาเมอเราไปในทนน จกมการพดจากน เมอจบการพดจากน พราหมณนน ฟงธรรมเทศนาแลวพรอมดวยบตรและภรรยา จกตงอยในสรณะ ๓ จกหวาน ทรพย ๘๐ โกฏ ในศาสนาของเรา ภายหลงจกออกบรรพชา จกบรรลพระอรหต ดงน จงเสดจไปในทนน ทรงตงเรองขนแลวแสดงธรรม. เพอจะแสดงความ นน ทานจงกลาววา อถโข ภควา ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน คาวา ปพพณหสมย น เปนทตยาวภต ลง ในอรรถแหงสตตมวภต. ความวา เวลาเชา. บทวา นวาเสตวา ไดแก ทรงนง. คานน ทานกลาวโดยการผลดเปลยนจวรในวหาร. บทวา ปตตจวร- มาทาย ความวา ใชมอถอบาตร ใชกายถอจวร อธบายวา รบคอทรงไว. ไดยนวา เมอพระผมพระภาคเจามพระประสงคจะเสดจเขาไปบณฑบาต บาตรหน มสดงแกวอนทนลและแกวมณยอมมาสทามกลางพระหตถทงสอง ของพระผม พระภาคเจาเหมอนแมลงภ มาสทานกลางดอกปทมทง ๒ ทแยมบานฉะนน. อธบายวา รบบาตรนนทมาถงแลวอยางนดวยพระหตถทง ๒ ทรงจวรทหมเปน ปรมณฑลดวยพระวรกาย. บทวา เตนปสงกม ความวา พระองคผเดยวเสดจ เขาไปโดยหนทางทการงานจะพงดาเนนไป. ถามวา กเพราะเหตไรภกษทง หลายจงไมตดตามพระองคไป. ตอบวา เพราะในกาลใด พระผมพระภาคเจา ยอมมพระประสงคจะเสดจไปในทไหน ๆ แตผเดยว ในเวลาภกษาจาร พระ- องคทรงปดพระทวาร ทรงประทบนงในภายในพระคนธกฏ. ภกษทงหลายร ดวยสญญานนวา วนนพระผมพระภาคเจา มพระประสงคจะเสดจเทยวบณฑบาต


แตพระองคเดยว พระองคไดทรงเหนบคคลทควรแนะนา สกคนหนงเปนแน แท. ภกษทงหลายเหลานนถอบาตรและจวรของตน กระทาปทกษณพระ- คนธกฏถวายบงคมแลวไปสทภกษาจาร. ในกาลนนแล พระผมพระภาคเจา ไดทรงกระทาอยางนน. เพราะเหตนน ภกษทงหลายจงไมตดตาม บทวา ปรเวสนา วตตต ความวา การเลยงอาหาร ของชาวนา ๕๐๐ ผนงถอภาชนะทองเปนตนเหลานนเปนอนกระทาคางไว. บทวา เอกมนต อฏาส ความวา ประทบยนในททคนยนแลวพราหมณจะเหนได คอในท สงมความผาสกในทสสนปจารเหนปานนน. กแล ครนพระองคประทบยนแลวทรงเปลงรศมพระวรกายมสเหลอง ดงทองธรรมชาตโดยรอบ ไพโรจนลวงรศมพระจนทรและพระอาทตย แผ คลมโรงงาน ฝาเรอน ตนไมและกอนดน ทไถเปนตนของพราหมณ ได เปนเสมอนทาดวยทอง ลาดบนนพวกมนษยกาลงบรโภคอยกม กาลงไถนาอยก ม ตางพากนละทงกจทกอยาง เหนพระสมมาสมพทธเจามพระวรกายประดบ ดวยมหาปรสลกษณะ ๓๒ ประการ มอนพยญชนะ ๘๐ เปนบรวาร และค พระพาหาซงงดงามดวยรศมทแผสรานออกวาหนง ทรงรงเรองดวยพระสร ราว กะวาสระปทมทเกดบนแผนดน เพยงดงทองฟาทมหมดาวสองแสงระยบระยบ และเพยงดงสวรรณบรรพตอนประเสรฐทหอหมดวยสายฟา ตางลางมอและเทา เขาไปยนแวดลอมประคองอญชลอย. กสภารทวาชพราหมณไดเหนพระผม- พระภาคเจาแวดลอมไปดวยชนเหลานน เสดจบณฑบาตดวยอาการอยางน ครนเหนแลว จงกราบทลพระผมพระภาคเจาอยางนวา อห โข สมณ กสา- ม จ วปาม จ ดงน. ถามวา กเพราะเหตไร พราหมณนจงกลาวอยางนวา จดขาวปายาสแก ชน ๒,๕๐๐ คน ดวยความไมเลอมใสในพระตถาคตผแมถงการฝกฝนและความ


สงบอยางสงสด ผนามาซงความเลอมใสโดยรอบ เปนทตงแหงความเลอมใส หรอวาดวยความตระหนภกษาในทพพ. ตอบวา ไมใชทง ๒ อยาง แตพราหมณ เหนชนไมอมดวยการดพระผมพระภาคเจา ทอดทงการงานจงไมพอใจวาพระผม พระภาคเจาเสดจมาทาลายการงานของเรา ฉะนน พราหมณจงกลาวอยางนน. และเพราะพราหมณไดเหนพระผมพระภาคเจาทรงสมบรณดวยพระลกษณะ คดวาถาพระผมพระภาคเจานจกไดประกอบการงานไซร พระองคกจกไดเปนดจ จฬามณบนศรษะของพวกมนษยทวชมพทวป ประโยชนอะไรจกไมสาเรจแก พระองคเลา ดวยอาการอยางนแล พระองคไมประกอบการงานเพราะความ เกยจครานเสดจเทยวบณฑบาตในงานวปปมงคลเปนตน ดงน จงเกดความไม พอใจ. ดวยเหตนน พราหมณจงกลาววา อห โข สมณ กสาม จ วปาม จ กสตวา จ วปตวา จ ภชาม ดงน. ไดยนวา พราหมณนนมความประสงคดงนวา การงานทงหลายแม ของเรายงไมพนาศกอน เรามไดเปนผมลกษณะสมบรณเหมอนทาน แมทาน ไถและหวานแลวจงบรโภคเถด ประโยชนอะไรจะไมพงสาเรจแกทานผสมบรณ ดวยลกษณะอยางนเลา. อกอยางหนง พราหมณไดฟงวา เลากนมาวา พระผม พระภาคเจานน เปนกมารเกดในสกยราชตระกล ละความเปนพระเจาจกรพรรด ทรงผนวช เพราะเหตดงน พราหมณรในบดนวา ผนคอผนนยกขนตเตยนวา ทานละความเปนพระเจาจกรพรรดลาบากแลวจงกลาวอยางน. อกอยางหนง พราหมณนมปญญาแกกลาจะกลาวกะพระผมพระภาคเจาโดยไมเลอมใสกหาไม. แตไดเหนรปสมบตของพระผมพระภาคเจา จงสรรเสรญบญสมบตกลาวอยางน เพอใหมการพดจากนบาง. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงพระองค วาเปนผไถผหวานชนเลศในโลกพรอมทงเทวโลกโดยเปนเวไนยสตว จงไดตรส วา อหมป โข พราหมณ เปนตน.


ลาดบนน พราหมณคดวา สมณะนกลาววา แมเรากไถกหวาน แต เราไมเหนเครองไถมแอกและไถเปนตนทใหญ ๆ ของสมณะน สมณะนกลาว เทจหรอหนอตรวจดพระผมพระภาคเจาตงแตพนพระบาทจนถงปลายพระเกศา เพราะตนสาเรจวชาดลกษณะ จงรวาสมณะนนสมบรณดวยลกษณะประเสรฐ ๓๒ ประการ เหตไดสงสมบญญาธการไว เกดมานะอยางแรงกลาวา ขอท สมณะเหนปานนพดมสามใชฐานะทจะเปนได จงละวาทะวาสมณะในพระผม พระภาคเจา เมอจะเรยกพระผมพระภาคเจาโดยโคตร จงกลาววา น โข ปน มย ปสสาม โภโต โคตมสส เปนตน. ฝายพระผมพระภาคเจาเมอจะ ทรงแสดงพทธานภาพ เพราะเหตทขนชอวาการกลาวดวยเปนผเทยบดวยธรรม มในกอน เปนอานภาพของพระพทธเจาทงหลาย จงตรสคามอาทวา สทธา พช ดงน. ถามวา กในขอน ความเปนผมสวนเสมอดวยธรรมมในกอน คอ อะไร พระผมพระภาคเจาถกพราหมณถามถงเครองไถมแอกและไถเปนตน มใชหรอ แตพระองคตรสวา สทธา พช เปนตน เพราะพชทไมถกถาม เทยบกนได และเมอเปนเชนนน แมถอยคากตอกน ไมได ธรรมดาวาถอยคา ของพระพทธเจาทงหลายทตอกนไมได จะมไมไดเลย. พระพทธเจาทงหลาย จะตรสดวยความทธรรมมในกอนเทยบกนไมได กหาไม. กในขอน พงทราบ อนสนธอยางนวา จรงอย พระผมพระภาคเจาถกพราหมณถามถงการไถ โดย เครองไถมแอกและไถเปนตน. ดวยความอนเคราะหพราหมณนน พระองค ประสงคใหพราหมณทราบเรองการไถพรอมทงมล พรอมทงอปการะ พรอม ทงสมภาระทเหลอ พรอมทงผล มใหลดนอยลง ดวยพระดารวา ขอนเขา มไดถาม เมอจะทรงแสดงจาเดมแตตนมา จงตรสคามอาทวา สทธา พช ดงน. พชในเรองนน เปนมลของการไถ เพราะเมอพชมกควรทา เมอพช


ไมม กไมควรทา แตควรทาใหพอเหมาะแกพชนน เพราะเมอมพช ชาวนา ยอมไถนา เมอไมมกไมไถ. ชาวนาผฉลาดยอมไถนาพอเหมาะแกพชเทานน. ไมทาใหพรองดวยคดวา ขาวกลาของเราอยาเสยหาย ไมทาใหเกนดวยคดวา ความพยายามของเราอยาไดไรประโยชน. กเพราะพชนนแหละเปนมล ฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงการไถตงแตมล คอทรงแสดงธรรม เบองตนแหงการไถของพระองค โดยความทพชคอธรรมเบองตนเทยบไดกบ การไถของพราหมณนน จงตรสวา สทธา พช ดงน. ในขอนแมความ ทการไถของพราหมณเทยบไดดวยธรรมเบองตน กพงทราบอยางน. หากจะมคาถามวา เพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาจงตรสเฉพาะท พราหมณถามเทานน ไมตรสขอทไมถามภายหลง. แกวา เพราะพระองคเปน ผอปการะแกพราหมณนน และเพราะพระองคเปนผสามารถเชอมพระธรรม. จรงอย พราหมณนเปนผไมมศรทธาเพราะเกดในตระกลมจฉาทฏฐตระกลหนง แตเปนผมปญญา ไมปฏบตในขอทมใชวสยของตนทเกยวถงผอน จงไมได บรรลคณวเศษ. กศรทธาของพราหมณนนเพยงปราศจากกเลสและธรรมฝายดา ทฟขน มลกษณะเพยงความผองใส มกาลงนอย เปนไปกบดวยปญญาซงม กาลง จงไมทาใหสาเรจประโยชน เหมอนโคทเทยมในแอกเดยวกบชาง ดงนน ศรทธาของเขาจงเปนเครองสนบสนน ฉะนน พระผมพระภาคเจาเมอจะทรง สถาปนาพราหมณนนไวในศรทธา จงตรสเนอความนทควรจะตรสแมใน ภายหลง เอามาตรสเสยกอน เพราะความททรงเปนผฉลาดในเทศนา. กฝน เปนอปการะแกพช ฝนนนพระองคตรสในลาดบนนเอง จงเปนธรรมชาต ทสามารถ ความขอนพระองคควรตรสแมภายหลง เพราะความททรงสามารถ เชอมพระธรรม. เครองไถอน ๆ มงอนไถและเชอกเปนตน เหนปานน พง ทราบวา ตรสกอนแลว.


ในขอนน ศรทธามความผองใสเปนลกษณะ หรอมความปกใจลง เปนลกษณะ. บทวา พช ไดแก พช ๕ อยาง คอ พชเกดแตราก พช เกดแตลาตน พชเกดแตขอ พชเกดแตยอด พชเกดแตเมลด เปนท ๕ ทงหมดนนนบวา พชเกดแตเมลดทงนน เพราะงอกได. ในขอนน พชเปนมลกสกรรมของพราหมณ แยกออกเปนสอง คอ ขางลางออกราก ขางบนออกหนอ ฉนใด ศรทธาเปนมลกสกรรมของพระผม พระภาคเจา ขางลางมศลเปนราก ขางบนมสมถะและวปสสนาเปนหนอ ฉนนน. เหมอนอยางวา พชนนรบรสปฐวธาต อาโปธาตดวยราก ยอมเตบโต ขนเพอรบความแกสกแหงธญญชาตดวยกาน ฉนใด ศรทธานรบรสคอสมถะ และวปสสนาดวยรากคอศล เตบโตขนเพอรบความแกกลาแหงธญญชาตคอ อรยผล ดวยกานคออรยมรรค ฉนนน. อนง พชนนตงอยในพนดนทด เจรญงอกงามไพบลยดวยราก หนอ ใบ กานเงาและใบออน ใหเกดนานม ใหสาเรจเปนรวงขาวสาล เตมไปดวยเมลดขาวสาลเปนอนมาก ฉนใด ศรทธาน กฉนนน ตงมนอยในจตสนดาน เจรญงอกงามไพบลดวยวสทธ ๖ ใหเกด นานมคอญาณทสสนวสทธ ใหสาเรจเปนพระอรหตผล อนเพยบไปดวย ปฏสมภทาญาณเปนอเนก. ดวยเหตนน จงตรสวา สทธา พช ดงน หากจะมคาถามวา กเมอกศลธรรมกวา ๕๐ เกดรวมกน เหตไรจง ตรสวา สทธา พช ดงน. แกวา เพราะทาหนาทเหมอนพช. เหมอนอยางวา บรรดากศลธรรมเหลานน วญญาณนนแลทาหนาทรเจา ฉนใด ศรทธากทา หนาทเหมอนพช (ตนเหต) ฉนนน. กศรทธานนเปนมลเหตแหงกศลธรรม ทงปวง. เหมอนอยางทกลาวไววา บทวา สทธาชาโต อปสงกม ความวา ศรทธาเมอเขาไปหา ยอมนงใกล ฯลฯ และแทงตลอดกศลธรรมนนเหน ดวยปญญา.


ชอวา ตโป เพราะเผาอกศลธรรมและกาย. คาวา ตโป นเปนชอ ของอนทรยสงวร ความเพยร ธดงคและทกกรกรยา. แตในทนประสงคเอา อนทรยสงวร. บทวา วฏ ไดแก ฝนหลายอยาง เปนตนวา นาฝน ลมเจอฝน. ในทนประสงคเอานาฝน. เหมอนอยางวา ขาวกลาของพราหมณ มพชเปนมล มนาฝนชวยอยางด ยอมงอกไมเหยวแหง ยอมผลตผล ฉนใด ธรรมทงหลายมศลเปนตน ของพระผมพระภาคเจา กฉนนน มศรทธาเปนมล มอนทรยสงวรชวยอนเคราะห ยอมงอกงามไมเหยวแหง ยอมผลตผล เพราะ เหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ตโป วฏ ดงน. เม ศพทททานกลาวไวในคาวา ปา เม น พงประกอบแมใน. บทตน ๆ วา สทธา เม พช ตโป เม วฏ . ดวยคานน ทานแสดงไว อยางไร. ทานแสดงไววา ดกอนพราหมณ เมอนาททานหวานไวแลว ถามฝน ขอนนเปนการด ถาไมม กจาตองใหนากอน ฉนใด เราใชเชอก คอใจผกแอกและไถ ซงมงอนคอหรใหตดกน เทยมโคคอความเพยร แทง ดวยประตกคอสต เมอหวานพชคอศรทธา ลงในนาคอจตสนดานของตน ชอวา ฝนไมม เรากใชตบะคออนทรยสงวรตลอดกาลเปนนจ เปนนาฝนฉนนน. บทวา ปา ไดแก ปญญาหลายอยาง ตางโดยปญญาฝายกามาวจร เปนตน. แตในทน ทานประสงคมรรคปญญา พรอมดวยวปสสนา. บทวา ยคนงคล ไดแก แอกและไถ. เหมอนอยางวา พราหมณมแอกและ ฉนใด พระผมพระภาคเจากทรงมปญญา ๒ อยาง ฉนนน. ใน ๒ อยางนน แอกยอมเปนทอาศยของงอนไถ ขางหนาตดดวยงอนไถ เปนทอาศยฉนนน. ชวยใหโคงานเดนไปพรอมกน ฉนใด ปญญากฉนนน ยอมเปนทอาศยแหง ธรรมทงหลาย อนมหรเปนประธาน ฉนนน. อยางททานกลาวไววา กศลธรรม


ทงหมดยงดวยปญญา และวาผฉลาดทงหลายกลาววา ปญญาประเสรฐทสด ดจบรรดาดวงดาวทงหลาย พระจนทรประเสรฐสด ฉะนน ชอวา อยขางหนา เพราะอรรถวา เปนหวหนาแหงกศลธรรม. อยางททานกลาวไววา ศลกด สรกด และธรรมของสตบรษทงหลาย ยอมตดตามคอคลอยตามผมปญญา. แตปญญายอมเนองดวยหรดจงอนไถ เพราะไมเกดขน โดยปราศจากหร ยอมเปนทอาศยของเชอกทงหลาย โดยเปนนสยปจจยของเชอกคอสมาธ กลาวคอใจ ยอมชวยใหโคงานคอวรยะ เดนไปพรอมกน เพราะหามการ ปรารภเพยรเกนไปและความยอหยอนเกนไป. ไถประกอบดวยผาล ยอมทาลาย ความทบของแผนดนในการไถ ทาลายความสบตอแหงมลดน ฉนใด ปญญา อนประกอบดวยสตกฉนนน ยอมทาลายความทบแหงธรรมทงหลายซงมกจคอ การประชมแหงสนตตเปนอารมณ ในเวลาเจรญวปสสนา ยอมทาลายความ สบตอแหงมลแหงกเลสทงปวง. และปญญานนแลเปนโลกตระอยางเดยว. สวนปญญานอกน พงเปนแตโลกยะ. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา ปา เม ยคนงคล. ชอวา หร เพราะละอายแตธรรมอนลามก. ดวยการถอเอาหรนน แมโอตตปปะทไมประกอบดวยหรนน กเปนอนทานถอเอาแลวดวยหรศพทนน. บทวา อสา ไดแกทอนแหงตนไมสาหรบทรงตวแอกและไถ. เหมอนอยาง งอนไถของพราหมณยอมทรงไวซงแอกและไถฉนใด แมหรของพระผมพระ- ภาคเจากฉนนน ยอมทรงไวซงแอกและไถกลาวคอโลกยปญญาและโลกตร- ปญญา. ชอวา ไมมหรกเพราะไมมปญญา. เหมอนอยางวา แอกและไถ ทเนองดวยงอนไถ กระทาหนาทไมไหว ไมหยอน ฉนใด ปญญาแม เนองดวยหรกฉนนน กระทาหนาทไมไหว ไมหยอน ไมระคนดวยความ ไมมหร. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา หร อสา ดงน . ชอวา มนะ


เพราะอรรถวาร. คาวา มนะ น เปนชอของจต. แตในทนทานประสงค เอาสมาธทประกอบดวยมนะนนโดยยกมนะขนเปนประธาน. บทวา โยตต ไดแกเครองผกคอเชอก. เชอกนนม ๓ อยาง คอเปนเครองผกแอกกบงอนไถ ๑ เปนเครองผกโคงานกบแอก ๑ เปนเครองลามโคงานตอกนกบนายสารถ ๑. ใน ๓ อยางนน เชอกของพราหมณ ยอมทางอนไถแอกและโคงานใหปฏบต ในกจของตน ฉนใด สมาธของพระผมพระภาคเจากฉนนน ผกธรรมคอ หรปญญาและวรยะเหลานนทงหมดไวในอารมณเดยวกน โดยสภาวะคอ ไมซดสาย ใหปฏบตในหนาทของตน. ดวยเหตนน จงตรสวา มโน โนตต ดงน. ชอวา สต เพราะอรรถวา ระลกถงความมกจททาไวนานเปนตนได. ชอวา ผาละ เพราะอรรถวา ผา. ชอวา ปาชนะ เพราะอรรถวา เปน เครองขบไป. ในทนทานกลาววา ปาจนะ. บทวา ปาจนะ นนเปนชอ ของประตก. ผาลและประตกชอวา ผาลปาจนะ. สตทประกอบดวยวปสสนา และประกอบดวยมรรคของพระผมพระภาคเจา เปรยบเหมอนผาลและประตก ของพราหมณ. พงทราบวนจฉยในขอนนดงตอไปน สตคนหาคตของกศลธรรม ทงหลาย หรอทาใหปรากฏในอารมณ ยอมรกษาไถคอปญญา เหมอนผาล รกษาไถ และไปขางหนาไถนน. ดวยเหตนนแหละ สตนนทานจงกลาววา อารกโข เครองรกษา ดจในประโยคมอาทวา สตารกเขน เจตสา วหรต มใจมสตเปนเครองรกษาอย ดงน. กปญญานนมสตอยขางหนา ทาได ไมหลงลม ดวยวาปญญายอมรชดดวยธรรมทสตอบรมแลว มใชดวยความ หลงลม. เหมอนอยางวา ประตกแสดงภย คอการแทงโคงานทงหลาย ไมให เกยจคราน ปองกนเดนนอกทาง ฉนใด สตกฉนนน แสดงภยคออบายแก โคงานคอวรยะ ไมใหเกยจคราน ปองกนอโคจรกลาวคอกามคณ แลวประกอบ


ไวในกมมฏฐาน ปองกนเดนออกนอกทาง. ดวยเหตนน จงตรสวา สต เม ผาลปาจน ดงน . บทวา กายคตโต ไดแกคมครองดวยกายสจรต ๓ อยาง. บทวา วจคตโต ไดแกคมครองดวยวจสจรต ๔ อยาง. กดวยคามประมาณเทาน เปนอนทานกลาวปาตโมกขสงวรศลแลว. ในขอวา อาหาเร อทเร ยโต น มความวา สารวมในปจจยทง ๔ อยาง เพราะทานสงเคราะหปจจยทกอยาง ดวยมขคออาหาร อธบายวา สารวมแลว คอปราศจากอปกเลส. ดวยคาน เปนอนทานกลาวอาชวปารสทธศลแลว. บทวา อทเร ยโต ไดแกสารวม ในทอง คอสารวม คอบรโภคพอประมาณ. ทานอธบายไววา รจกประมาณ ในอาหาร. ดวยมขคอความเปนผรจกประมาณในการบรโภคน เปนอน ทานกลาวการเสพเฉพาะปจจยสนนสสตศลแลว. ถามวา ดวยขอนน ทาน แสดงความอยางไร. ตอบวา ทานแสดงความวา พราหมณ ทานหวานพช แลว ลอมดวยรวหนามรวตนไมหรอกาแพง เพอรกษาขาวกลา ฝงโคกระบอ และเนอทงหลายเขาไปไมได แยงขาวกลาไมได เพราะการลอมนน ฉนใด เราตถาคตกฉนนน หวานพช คอ ศรทธาเปนอนมากแลว ลอมรว ๓ ชน ไดแกควบคมกาย ควบคมวาจา และควบคมอาหาร เพอรกษากศลธรรม นานาประการ ฝงโคกระบอและเนอกลาวคออกศลธรรมมราคะเปนตน เขาไป ไมได แยงขาวกลาคอกศลนานาประการของเราไปไมไดเพราะการลอมรวนน. การพดไมผดดวยอาการ ๒ อยาง ชอวา สจจะ ในคาวา สจจ กโรม นททาน น. บทวา นททาน ไดแก ตด เกยว ถอน. แลคาน พงทราบวาเปนทตยาวภตต ใชในอรรถแหงตตยาวภตต. กในคานมเนอความ ดงนวา เราดายหญา (คอวาจาสบปรบ ) ดวยคาสตย. คานมอธบายวา ทานทาการไถภายนอก ใชมอหรอมดดายหญาททาขาวกลาใหเสย ฉนใด


แมเรากฉนนน ไถในภายในแลว ใชสจจะดายหญาคอการกลาวคลาดเคลอน ทประทษราย ขาวกลาคอกศล. อกอยางหนง พงทราบสจจะในคาวา สจจ กโรม นททาน น หมายเอายถาภตญาณ. ทานแสดงวา เราทาการ ดายหญามอตตสญญาเปนตนดวยถาภตญาณนน. อกอยางหนง บทวา นททาน ความวา ตด เกยว ถอนขน. ทานแสดงวา ทานใชทาสหรอกรรมกรใหดาย คอตดเกยวถอนหญาทงหลาย ดวยคาวา จงดายหญาทงหลาย ฉนใด เราก ฉนนนใชสจจะดายหญา. อกอยางหนง บทวา สจจ ไดแก ทฏฐสจจะ ความวา เราทาการดายหญานน คอ ตดสงทควรตด เกยวสงทควรเกยว ถอนสงทควรถอน. ในวกปทง ๒ เหลาน ควรประกอบเนอความดวยทตยา- วภตตเทานน. ในคาวา โสรจจ เม ปโมจน น ศลคอการไมลวงละเมดทางกาย การไมลวงละเมดทางวาจานนแหละ ทานกลาววา โสรจจะ ขอนนทานไม ประสงค. กคาวา โสรจจ นน ทานกลาวไวดวยคาวา กายคตโต เปนตน เทานน. แตทานประสงคเอาอรหตผล. กพระอรหตผลนน ทานเรยกวา โสรจจะ เพราะความยนดในพระนพพานอนด. บทวา ปโมจน ไดแก สละโยคกเลสเครองประกอบ. คานมอธบายวา การปลดเปลองของทาน ยอมไมเปนการปลดเปลองเลย เพราะตองประกอบในเวลาเยน ในวนทสอง หรอในปหนาแมอก ฉนใด การปลดเปลองของเราหาเปนฉนนนไม. ขนชอวา การปลดเปลองในระหวางของเราหามไม. เพราะเราเทยมโคงานคอความเพยร ทไถ คอปญญา จาเดมแตครงพระทศพลพระนามวาทปงกร ไถเปนการใหญ สนสอสงขยแสนกป กยงไมพน ตราบเทาทยงไมบรรลสมมาสมโพธญาณ. กเมอใดเราใชเวลาทงหมดนงเหนออปราชตบลลงก ณ โคนโพธพฤกษ. พระอรหตผลทมคณทงปวงเปนบรวารกเกดขน เมอนน เราปลอยวาง


พระอรหตผลนนดวยการระงบความขวนขวายทกอยาง บดนจกไมประกอบ ตอไป ทรงหมายเนอความดงวามาน จงตรสวา โสรจจ เม ปโมจน. บทวา วรย ในคาวา วรย เม ธรโธรยห น ไดแก การปรารภ ความเพยรทางกายและทางจต. บทวา ธรโธรยห ความวา นาไปในธระ อธบายวา นาธระไป. เหมอนอยางวา ไถทพราหมณชกไปและดงไปในธระ ยอมทาลายแผนของดนและการสบตอแหงมลดน ฉนใด ไถคอปญญาทพระผ มพระภาคเจาชกมาดวยความเพยร กฉนนน ยอมทาลายแผนกเลสตามทกลาว แลว และทาลายการสบตอแหงกเลส. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา วรย เม ธรโธรยห. อกอยางหนง. สภาวะทนาธระเบองตนไป ชอวา ธระ สภาวะทนา ธระเดมไป ชอวา โธรยหา ธระและโธรยหะ ชอวา ธรโธรยหะ ธรโธ- รยหะ อนตางดวยโคงาน ๔ ตว ในไถแตละไถของพราหมณ เมอนาไปทา หนาทกาจดรากหญาทเกดขน ๆ และทาความสมบรณแหงขาวกลาใหสาเรจฉน ใด ธรโธรยหะ อนตางดวยความเพยรคอสมมปปธาน ๔ ของพระผมพระ ภาคเจากฉนนน เมอนามายอมทาหนาทกาจดอกศลทเกดขนแลว ๆ เเละทา ความสมบรณแหงกศลใหสาเรจ. เพราะเหตนนจงตรสวา วรย เม ธรโธรยห ดงน. ในคาวา โยคกเขมาธวาหน นมวนจฉยวา พระนพพาน ชอวา โยคกเขมะ เพราะเปนแดนเกษมจากโยคะทงหลาย. พระนพพานนน ชอวา อธวาหนะ เพราะนาไปเจาะจงหรอวานาไปเฉพาะหนา การนาไปเฉพาะหนา ซงธรรมอนเกษมจากโยคะ. ชอวา โยคกเขมาธวาหนะ. ทานกลาวคา อธบายไวดงนวา ธรโธรยหะของทานทนามงไปทศใดทศหนงมปรตถมทศเปน ตน ฉนใด ธรโธรยหะของเรา ยอมนามงตรงตอพระนพพานกฉนนน. ธรโธรยหะทเรานาไปอยางน ชอวาไปไมหวนกลบ คอ ไปจาเดมแตเวลาท


พระพทธเจาพระนามวาทปงกร ไมหวนกลบเหมอนธรโรรยหะ (ของทาน) นา ไถไปถงทสดนา ยงกลบมาอก. อกอยางหนง เพราะกเลสทเราละไดดวยมรรค นน ๆ ไมจาตองละราไป เหมอนหญาทตดดวยไถของทาน จาตองตดในเวลา ตอมาอก ฉะนน ธรโธรยหะละไมคอกเลสทเหนแลวดวยปฐมมรรค ละกเลส หยาบ ๆ ดวยทตยมรรค ละกเลสทเปนอนสยดวยตตยมรรค ละกเลสทกอยาง ดวยจตตถมรรค ไปไมหวนกลบดวยอาการอยางน. อกอยางหนง บทวา คจฉต อนวตต ความวา เปนธรรมชาตเวนการไมกลบไปเลย. บทวา ต โยคธร- โรธรยห ในคาวา ธรโธรยห น พงทราบความอยางน กธรโธรยหะของ เราเมอไปโดยประการทธรโธรยหะของทานไมไปยงทนน แตธรโธรยหะของ เรานน ยอมไปสทชาวนาไปแลว ไมเศราโศกปราศจากธล ไมเสยใจ. บทวา ยตถ คนตวา น โสจต ความวา ชาวนาเชนเราเตอนการนาธระไปดวย ความเพยรนนดวยประตก คอ สตไปในทใด ไมเศราโศก ปราศจากธล ไม เสยใจ ถงทนนทงหมด กลาวคออมตนพพานอนเปนทถอนลกศรคอความโศก บดน เมอจะทรงยาคาลงทายจงตรสคาถาวา เอวเมสา กส ดงน เปนตน. ขอนนมเนอความสงเขปดงตอไปน จงเหนเถดทานพราหมณ พช คอศรทธาน นาฝนคอตบะชวยเหลอแมการไถ เราใชเชอกคอใจผกแอกและ ไถคอปญญาและงอนไถคอหรไวดวยกน ใชไถคอปญญาตอกผาลคอสต ยด ประตกคอสตคมครองดวยการควบคมกายวาจาและอาหาร ใชสจจะเปนเครอง ดายหญา นาธรโธรยหะคอความเพยรซงใหเกดโสรจจะมงตรงพระนพพานอน เปนแดนเกษมจากโยคะไมถอยกลบ ไถแลวการไถใหถงสามญญผล ๔ อยาง ซงเปนทสดแหงการงาน ดงน. บทวา สา โหต อมตปผลา ความวา การไถนนนยอมมผลเปนอมตะ. พระนพพานทานเรยกวาอมตะ. อธบายวา การไถนนมพระนพพานเปนอานสงส. การไถนนนจะมผลเปนอมตะเฉพาะเรา


ผเดยวเทานนกหามได ใคร ๆ จะเปนกษตรยพราหมณแพศยสทรกตาม คฤหสถหรอบรรพชตกตาม ไถอยางน ครนไถอยางนแลว เขาทงหมด ยอม พนทกขทงปวงโดยแทแล. พระผมพระภาคเจาทรงเทศนาแกพราหมณ ยกพระนพพานแสดงเปน เรองสดทาย จบลงดวยอดคอพระอรหต ดวยประการฉะน. ตอแตนน พราหมณฟงพระธรรมเทศนาซงมเนอความลกซงแลว ทราบวาคนบรโภคผล แหงการไถนาของเรา ยอมจะหวในวนรงขนเปนแน แตคนบรโภคผลแหงการ ไถทเปนอมตะน ยอมพนจากทกขทงปวง ดงน มความเลอมใส เมอจะแสดงทา อาการเลอมใส จงกลาวคาเปนตนวา ภชต ภว โคตโม ดงน. คาทง หมดและคานอกจากนน เราอธบายเนอความไวแลวทงนนแล. จบอรรถกถากสสตรท ๑ ๒. อทยสตร วาดวยตดในรส [๖๗๗] สาวตถนทาน. ครงนนเวลาเชา พระผมพระภาคเจาทรงนงแลว ทรงถอบาตรและ จวร เสดจเขาไปยงทอยของอทยพราหมณ. ลาดบนน อทยพราหมณเอาขาว ใสบาตรถวายพระผมพระภาคเจาจนเตม. [๖๗๘] แมครงท ๒ ในเวลาเชา พระผมพระภาคเจาทรงนงแลว ทรงถอบาตรและจวรเสดจเขาไปยงทอยของอทยพราหมณ.


ลาดบนน อทยพราหมณเอาขาวใสบาตรถวายพระผมพระภาคเจาจน เตม. [๖๗๙] แมครงท ๓ เวลาเชา พระผมพระภาคเจาทรงนงแลว ทรง ถอบาตรและจวรเสดจเขาไปยงทอยของอทยพราหมณ แมในครงท ๓ อทย พราหมณเอาขาวใสบาตรถวายพระผมพระภาคเจาเตมแลว ไดกราบทลพระผม พระภาคเจาวา พระสมณโคดมนตดในรส (ตดใจในอาหาร) จงเสดจมาบอย ๆ. [๖๘๐] พระผมพระภาคเจาจงตรสวา กสกรยอมหวานพชบอย ๆ ฝนยอม ตกบอย ๆ ชาวนายอมไถนาบอย ๆ แวน แควนยอมบรบรณดวยธญชาตบอย ๆ ยา จกยอมขอบอย ๆ ทานบดกใหบอย ๆ ทานบดใหบอย ๆ แลว กเขาถงสวรรค บอย ๆ ผตองการนานมยอมรดนมบอย ๆ ลกโคยอมเขาหาแมโคบอย ๆ บคคล ยอม ลาบากและดนรนบอย ๆ คนเขลายอมเขา ถงครรภบอยๆ สตวยอมเกดและตายบอยๆ บคคลทงหลายยอมนาซากศพไปปาชา บอย ๆ สวนผมปญญาถงจะเกดบอย ๆ ก เพอไดมรรคแลวไมเกดอก ดงน. [๖๘๑] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว อทยพราหมณได กราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจง นก ขาแตพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระองคทรงประกาศ


ธรรมโดยอเนกปรยาย ดจหงายภาชนะทควา เปดของทปด บอกทางแกคน หลงทาง สองประทปในทมด ดวยหวงวาคนมจกษจกมองเหนรปได ขาแต ทานพระโคดม ขาพระองคขอถงพระผมพระภาคเจากบพระธรรมและพระ ภกษสงฆวาเปนสรณะ ของพระองคทรงจาขาพระองควา เปนอบาสกผถง พระรตนตรยเปนสรณะจนตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป. อรรถกถาอทยสตรท ๒ ในอทยสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา โอทเนน ปเรส ความวา พราหมณเอาขาวพรอมดวยแกง และกบทเขาจดไวเพอคนใสบาตรจนเตมถวาย. ไดยนวา พระผมพระภาคเจา ทรงตรวจดโลกเวลาใกลรง ทรงเหนพราหมณนน ทรงปฏบตพระสรระแต เชาทเดยว เสดจเขาพระคนธกฎ ทรงปดประตแลวประทบนง ทรงเหนโภชนะ ทเขายกเขาไปไวใกลพราหมณ ลาพงพระองคเดยวเทานนทรงคลองบาตรท จะงอยบา เสดจออกจากพระคนธกฎ เสดจถงประตพระนครทรงนาบาตรออก แลวเสดจเขาภายในพระนคร ทรงดาเนนไปตามลาดบ ประทบยนอยทซมประต บานพราหมณ. พราหมณเหนพระผมพระภาคเจาแลวไดถวายโภชนะทเขาจด แจงมาเพอตน. คาวา โอทเนน ปเรส นทานกลาวหมายเอาโภชนะนน . บทวา ทตยมป ไดแกแมในวนท ๒. บทวา ตตยมป ไดแกแมในวนท ๓ ไดยน วา ในระหวางทพระผมพระภาคเจาเสดจไปประตเรอนพราหมณตด ๆ กน ตลอด ๓ วน ไมมใคร ๆ ทสามารถจะลกขนรบบาตรได. มหาชนไดยนแลด อยเหมอนกน.


บทวา เอตทโวจ ความวา พราหมณแมถวายจนเตมบาตรตลอด ๓ วน กมไดถวายดวยศรทธา. พราหมณบรโภคโดยมไดถวายแมเพยงภกษาแก บรรพชตทมายนอยยงประตเรอน แตไดถวายเพราะกลวถกตเตยนวา บรรพชต มายนถงประตเรอนแลว แมเพยงภกษากไมถวาย กนเสยเอง ดงน. และเมอ ถวาย ๒ วนแรกถวายแลวมไดพดอะไร ๆ เลย กบเขาบาน. ทงพระผมพระ ภาคเจามไดตรสอะไร ๆ เหมอนกน เสดจหลกไป แตในวนท ๓ พราหมณไม อาจจะอดกลนไวได จงไดกลาวคานวา ปกฏโก ดงนเปนตน. แมพระผ มพระภาคเจากไดเสดจไปจนถงครงท ๓ กเพอจะทรงใหเขาเปลงวาจานนนนเอง. บรรดาบทเหลานน บทวา ปกฏโก ไดแกตดในรส. พระศาสดาทรงสดบคาของพราหมณแลว ตรสวา ทานพราหมณ ทานถวายบณฑบาตตลอด ๓ วน ยงยอทออย ในโลกมธรรม ๑๖ ประการท ควรทาบอย ๆ ดงน เพอจะทรงแสดงธรรมเหลานน จงทรงเรมพระธรรม เทศนานวา ปนปปน เจว วปนต พช ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปนปปน เจว วปนต ทานกลาวไวในสสสวารหนงแลว แมในสสสวารอน ๆ ชาวนายอมหวานโดยไมทอแทเลยวา เทานพอละ ดงน. บทวา ปนปปน วสสต ความวา มใชตกวนเดยวหยด. ตกอยแลว ๆ เลา ๆ ทก ๆ วน ทก ๆ ป ชนบท ยอมมงคงดวยอาการอยางน. พงทราบนยแหงเนอความในทก ๆ บทโดย อบายน. ในบทวา ยาจกา น พระศาสดาทรงแสดงอางถงพระองค เพราะความ ทพระองคทรงฉลาดในเทศนา. บทวา ขรณกา ไดแกผรดนมโคเพราะนา นมเปนเหต. จรงอย ชนเหลานนไมปรารถนานามนคราวเดยวเทานน อธบาย วา ยอมปรารถนารดโคนมบอย ๆ. บทวา กลมต ผนทต จ ความวา สตวนยอมลาบากและดนรนดวยอรยาบถนน ๆ. บทวา คพภ ไดแกทองสตว


ดรจฉานมสนขบานและสนขจงจอกเปนตน. บทวา สวถก ไดแกปาชา. อธบายวา นาสตวตายแลวไปในปาชานนบอย ๆ. บทวา มคคจ ลทธา อปนพภวาย ความวา พระนพพานชอวามรรค เพราะไมเกดอก อธบายวา ไดพระนพพานนน. บทวา เอว วตเต ความวา เมอพระผมพระภาคเจาประทบยนอย ระหวางถนนนนแหละ ทรงแสดงปนปปนธรรม ๑๖ ประการ ไดตรสอยางน. บทวา เอตทโวจ ความวา ในทสดเทศนา พราหมณพรอมดวยบตรภรรยา พวกมตรและญาต เลอมใส ถวายบงคมแทบพระยคลบาทของพระผมพระ ภาคเจา กลาวคานวา อภกกนต โภ เปนตน. จบอรรถกถาอทยสตรท ๒ ๓. เทวหตสตร วาดวยการใหไทยธรรม [๖๘๒] พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. สมยนน พระผมพระภาคเจาประชวรดวยโรคลม. ทานพระอปวาณะ เปนอปฏฐากพระผมพระภาคเจา. ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงเรยกทานพระอปวาณะมาตรสวา อปวาณะ เธอจงร นารอนเพอฉน ทานพระอปวาณะทลรบพระผมพระภาคเจา แลว นงสบงถอบาตรและจวรเขาไปยงทอยของเทวหตพราหมณ แลวยนนง อย ณ ทควรสวนขางหนง.


[๖๘๓] เทวหตพราหมณไดเหนทานพระอปวาณะยนนงอย ณ ทควร สวนขางหนง ไดกลาวกะทานพระอปวาณะดวยคาถาวา ทานเปนสมณะศรษะโลน ครองผา สงฆาฏยนนงอย ทานปรารถนาอะไร แสวงหาอะไร มาเพอขออะไรหรอ. [๖๘๔] ทานพระอปวาณะตอบวา พระสคตมนเปนอรหนตในโลก ประชวรดวยโรคลม ถามนารอน ขอทาน จงถวายแกพระสคตมนเกดพราหมณ ฉน ปรารถนาจะเอาไปถวายพระผมพระภาคเจา ในบรรดาผทควรแกการบชา. [๖๘๕] ครงนน เทวหตพราหมณใหบรษ (คนใช) ถอกานารอน และหอนาออย ( ตามไป) ถวายทานพระอปวาณะ. ลาดบนน ทานพระอปวาณะเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจายงทประทบ แลวอญเชญใหพระผมพระภาคเจาสรงสนาน และละลายนาออยดวยนารอน แลวถวายพระผมพระภาคเจา. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงหายประชวรนน. [๖๘๖] ตอมา เทวหตพราหมณเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจายงท ประทบแลว ปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศรยพอใหระลก ถงกนไปแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง. เทวหตพราหมณนง ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกราบทลพระผม พระภาคเจาดวยคาถาวา


พงใหไทยธรรมทไหน ทานอน บคคลใหทไหนมผลมาก ทกษณาสาเรจ ในทไหน แกบคคลผบชาอยางไร. [๖๘๗] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ผใดรขนธทเคยอาศยในกอน แล เหนสวรรคและอบาย บรรลพระอรหต อนเปนทสนชาต อยจบแลวเพราะรยง เปนมน พงใหไทยธรรมในผน ทานทให แลวในผนมผลมาก ทกษณายอมสาเรจ แกบคคลผบชาอยางนแหละ. [๖๘๘] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว เทวหตพราหมณได กราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตทานพระโคดม ภาษตของพระองค แจมแจงนก ขาแตทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระองค ทรงประกาศธรรมโดยอเนกปรยาย ดจหงายภาชนะทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง สองประทปในทมด ดวยหวงวา คนมจกษจกมอง เหนรปได ขาแตทานพระโคดม ขาพระองคขอถงพระผมพระภาคเจา กบ พระธรรม. และพระภกษสงฆวาเปนสรณะ ขอพระองคจงทรงจาขาพระองควา เปนอบาสก ผถงพระรตนตรยเปนสรณะตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป.


อรรถกถาเทวหตสตร ในสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน:- บทวา วาเตห ไดแก ดวยลมในทอง. เลากนมาวา เมอพระผม พระภาคเจาทรงกระทาทกกรกรยา ๖ พรรษา ทรงนาเอาถวเขยวและถวพ เปนตนอยางละฟายมอนาเสวย ลมในพระอทรกาเรบเพราะเสวยไมดและบรรทม ลาบาก. สมยตอมา ทรงบรรลพระสมโพธญาณแลว แมเสวยโภชนะประณต อาพาธนนกยงปรากฏตวเปนระยะ ๆ คานทานกลาวหมายเอาอาพาธนน . บทวา อปฏาโก โหต ความวา เปนอปฏฐากในคราวยงไมมอปฏฐากประจา ตอนปฐมโพธกาล. ไดยนวา ในเวลานน บรรดาพระอสตมหาเถระ ผทไม เคยเปนอปฏฐากของพระศาสดาไมม. กพระเถระเหลาน คอ พระนาคสมนะ พระอปวาณะ พระสนกขตตะ พระจนทะ พระสมณทเทสะ พระสาคตะ พระเมฆยะ เปนอปฏฐากทมชอมาในบาล แตในเวลาน พระอปวาณเถระ ลกขนแตเชาตร ไดอปฏฐากพระผมพระภาคเจาทกอยาง เชนกวาดบรเวณ ถวายไมชาระพระทนต จดถวายนาสรง ถอบาตรจวรตามเสดจ. บทวา อปสงกม ดวยยามวา ไดยนวา ตลอดเวลา ๒๐ ป ในปฐมโพธกาล ปาปราศจาก ควนไฟ แมพระผมพระภาคเจากยงมไดทรงอนญาต ทตมนาแกภกษทงหลาย กพราหมณนนใหทาเตาเปนแถว ยกภาชนะใหญ ๆ ขนตงบนเตา ใหทานารอน แลวขายนารอนพรอมกบผงสาหรบอาบนาเปนตนเลยงชพ. ผประสงคอาบนา ไปในทนนแลวใหราคา (ซอ) อาบนาลบไลดวยของหอม ประดบดอกไม แลวหลกไป. เพราะฉะนน พระเถระจงเขาไปในทนน.


บทวา ก ปตถยาโน ไดแก ปรารถนาอะไร บทวา ก เอส ไดแกแสวงหาอะไร. บทวา ปชโต ปชเนยยาน ความวา พระเถระเรม กลาวสดดพระทศพลน. ทานกลาวคาน ไววา ไดยนวา พระเถระไปเพอ คลานเภสช กลาวสรรเสรญภกษไข ดงน. จรงอย พวกมนษยไดฟงคา สรรเสรญแลว ยอมสาคญเภสชทควรถวายโดยเคารพ. ภกษไขไดเภสชอนเปน สปปายะแลว ยอมหายไขฉบพลนทเดยว ความจรงเมอจะกลาว ไมควรกลาว พาดพงไปถงฌานวโมกขสมาบตและมรรคผล. แตควรกลาวอาคมนยปฏปทา อยางน คอ ผมศล มความละอาย มกรงเกยจ พหสต ทรงไวซงนกายเปนทมา ผตามรกษาอรยวงศ. บทวา ปชเนยยาน ความวา พระอสตมหาเถระ ชอวา ปชเนยยา เพราะโลกพรอมทงเทวโลกควรบชา. ทานเหลานนนนแล ชอวา สกกเรยยา เพราะควรสกการะ ชอวา อปจเนยยา เพราะควรทาความ นอบนอมแกทานเหลานนทเดยว. พระเถระเมอประกาศคณของพระผมพระ- ภาคเจานนวา พระผมพระภาคเจาเปนผอนเทวดาและมนษยเหลานนบชา สกการะนอบนอม ดงน จงกลาวอยางน. บทวา หาตเว แปลวา เพอนาไป. บทวา ผาณตสส จ ปฏ ไดแกกอนนาออยใหญทปราศจากขเถา ไดยนวา พราหมณนน ถามวา พระสมณโคดมทรงไมสบายเปนอะไร ได ทราบวา ลมในทอง จงกลาววา ถาเชนนน พวกเรารจกยาในเรองน ตอแตน ขอทานจงเอานาหนอยหนงละลายนาออยน ถวายใหทรงดมในเวลาสรงเสรจ พระเสโทจกซมออกภายนอกพระสรระดวยนารอน ลมในทองจกหายดวยยาน ดวยประการฉะน พระสนณโคดมจกทรงสาราญ ดวยอาการดง วามาน ดงนแลว จงไดถวายใสลงในบาตรพระเถระ. บทวา อปสงกม ความวา ไดยนวา เมออาพาธนนสงบแลว ได เกดเรองพสดารวา เทวหตพราหมณถวายเภสชแดพระตถาคต โรคสงบเพราะ


เภสชนนนนเอง นาอศจรรย ทานของพราหมณเปนบรมทาน. พราหมณ ผประสงคชอเสยง ไดฟงดงนนแลว เกดโสมนสวา กตตศพทของเรานขจรไป แมดวยเหตเพยงเทานเอง ประสงคจะใหเขารเรองทตนกระทาแลว ในขณะ นนเอง เขาไปเฝาทาความคนเคยในพระทศพล. บทวา ทชชา แปลวา พงให. บทวา กถ ห ยชมานสส ไดแก บชาดวยเหตอะไร. บทวา อชฌต ไดแกมผลมาก. บทวา โย เวท ความวา ไดกระทาผทรทวถงใหปรากฏชด. ปาฐะวา โย เวต ดงนกม. อธบายวา ผใดยอมร คอรทวถง. บทวา ปสสต ไดแก ยอมเหนดวยทพยจกษ. บทวา ชาตกขย ไดแกพระอรหต. บทวา อภา โวสโต ความวา อยจบ พรหมจรรย คอถงทสดพรหมจรรย คอความเปนผทากจเสรจแลว เพราะร. บทวา เอว ห ยชมานสส ความวา บชาอยดวยอาการน คออาการบชา พระขณาสพ. จบอรรถกถาเทวหตสตรท ๓ ๔. มหาศาลสตร วาดวยบตรขบบดาออกจากเรอน [๖๘๙] สาวตถนทาน. ครงนน พราหมณมหาศาลคนหนง เปนคนปอน นงหมปอน เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจายงทประทบ สนทนาปราศรยกบ พระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง พระผมพระภาคเจาไดตรสกะพราหมณมหาศาลนน ผนง ณ ทควรสวน ขางหนงแลววา ดกอนพราหมณ ทาไมทานจงเปนคนปอน นงหมกปอน.


พราหมณมหาศาลกราบทลวา ขาแตทานพระโคดม พวกบตรของขา พระองค ๔ คนในบานนคบคดกบภรรยาแลวขบขาพระองคออกจากเรอน. [๖๙๐] ดกอนพราหมณ ถาอยางนน ทานจงเรยนคาถานแลว เมอหมมหาชนประชมกนทสภา และเมอพวกบตรมาประชมพรอมแลว จง กลาววา เราชนชม และปรารถนาความเจรญ แกบตรเหลาใด บตรเหลานนคบคดกนกบ ภรรยารมวาเรา ดงสนขรมเหาสกร เขาวา พวกมน เปนอสตบรษลามก รองเรยกเราวา พอ ๆ พวกมนประดจยกษแปลงเปนบตร มา ละทงเราผลวงเขาปจฉมวยไว. พวกมนกาจดคนแกไมมสมบตออก- จากท (อาศย) กน ดงมาแกทเจาของ ปลอยทงฉะนน. บดาของบตรพาลเปนผเฒาตองขอ ในเรอนผอนไดยนวาไมเทาของเรายงจะ ดกวา พวกบตรทไมเชอฟงจะดอะไร เพราะไมเทายงปองกนโค หรอสนขดได ในทมดยงใชยนไปขางหนาได ในทลก ยงใชหยงดได พลาดแลวยงยงอยไดดวย อานภาพไมเทา.


[๖๙๑] ครงนนแล พราหมณมหาศาลนนเรยนคาถานในสานก พระผมพระภาคเจาแลว เมอหมมหาชนประชมกนในสภา และเมอพวกบตร มาประชมแลวจงไดกลาววา เราชนชมและปรารถนาความเจรญ แกบตรเหลาใด บตรเหลานน คบคดกน กบภรรยารมวาเรา ดงสนขรมเหาสกร เขาวาพวกมนเปนอสตบรษลามก รองเรยก เราวาพอ ๆ พวกมนประดจยกษแปลงเปน บตรมา ละทงเราผลวงเขาปจฉมวยไว พวกมน กาจดคนแกไมมสมบตออกจากท (อาศย) กน ดงมาแกทเจาของปลอยทง ฉะนน. บดาของบตรพาลเปนผเฒาตองขอ ในเรอนผอน ไดยนวาไมเทาของเรายงจะ ดกวา พวกบตรทไมเชอฟงจะดอะไร เพราะไมเทายงปองกนโคหรอสนขดได ในทมดยงใชยนไปขางหนาได ในทลก ยงใชหยงดได พลาดแลวยงยงอยไดดวย อานภาพไมเทา. [๖๙๒] ลาดบนน พวกบตรนาพราหมณมหาศาลนนไปยงเรอนให อาบนาแลวใหนงหมผาคหนง ๆ ทก ๆ คน.


พราหมณมหาศาลนน ถอผาคหนงไปเฝาพระผมพระภาคเจายงท ประทบ สนทนาปราศรยกบพระผมพระภาคเจา แลวนง ณ ทควรสวน ขางหนง แลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ทานพระโคดม ขาพเจาชอวา เปนพราหมณ ยอมแสวงหาทรพยสาหรบอาจารยมาใหอาจารย ขอทาน พระโคดมผเปนอาจารยของขาพเจาจงรบสวนของอาจารยเถด. พระผมพระภาคเจาทรงรบดวยความอนเคราะห. [๖๙๓] ครงนน พราหมณมหาศาลนน ไดกราบทลพระผมพระ- ภาคเจาวา ขาแตทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก ขาแต ทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระองคทรงประกาศธรรม โดยอเนกปรยาย ดจหงายภาชนะทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง สองประทปในทมด ดวยหวงวาคนมจกษจกมองเหนรปได ขาแตทานพระ- โคดม ขาพระองคขอถงพระผมพระภาคเจา กบพระธรรมและพระภกษสงฆ วาเปนสรณะ ขอพระองคจงทรงจาขาพระองควาเปนอบาสก ผถงพระรตนตรย เปนสรณะตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป. อรรถกถามหาศาลสตร ในมหาศาลสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ลโข ลขปาปรโณ ไดแกเปนคนแก มผาหมเกา. บทวา อปสงกม ความวา เพราะเหตไร พราหมณจงเขาไปหา. เลากนมาวา ในเรอนของพราหมณนนไดมทรพยถง ๘ แสน. พราหมณนนไดทาอาวาห- มงคลแกบตร ๔ คน จายทรพยถง ๔ แสน. ลาดบนน เมอนางพราหมณ


ของพราหมณนน ทากาละแลว บตรทงหลายปรกษากนวา ถาบดาจกนา นางพราหมณอนมา ตระกลจกแตก ดวยอานาจบตรทเกดในทองของนาง เอาเถอะเราจกสงเคราะหทาน. บตรทง ๔ คนนน บารงดวยของกนและ เครองนงหมเปนตนอนประณต กระทาการนวดมอและเทาเปนตน สงเคราะห วนหนง เมอพราหมณนนนอนกลางวนแลวลกขน จงพากนนวดมอและเทา กลาวโทษในการอยครองเรอนเฉพาะอยาง จงออนวอนวา พวกฉนจกบารง ทานโดยทานองนจนตลอดชวต ขอทานจงใหทรพยแมทเหลอแกพวกฉน. พราหมณไดใหทรพยแกบตรคนละหนงแสนอก แลวแบงเครองอปโภคบรโภค ทงหมดออกเปน ๔ สวน นอกจากผานงหมของตน มอบใหไป. บตรคนโต บารงพราหมณนน ๒-๓ วน. ครนวนหนง หญงสะใภยนอยทซมประต พดกะพราหมณผอาบนา แลวมาอยอยางนวา เหตไรทานจงใหทรพยแกลกคนโตเปนรอยเปนพนจน เหลอเฟอ บตรทงหมดทานใหคนละสองแสนมใชหรอ ทานไมรทางไปเรอน ของบตรคนอน ๆ หรอ. พราหมณโกรธ วาอหญงถอย จงฉบหาย แลวได ไปเรอนบตรอน. แตนน ๒-๓ วน กหนไปเรอนอนดวยอบายอยางน เหตนน เมอไมไดเขาไปแมในเรอนหลงหนงกบวชเปนตาผาขาว เทยวภกขาจาร โดยกาลลวงไปกแกชราลง มรางกายเหยวแหงเพราะการกนไมดและนอนลาบาก กลบจากภกขาจารนอนบนตงหลบไป ลกขนนงตรวจดตนเมอไมเหนทพงในบตร จงคดวา ไดยนวา พระสมณโคดม มพระพกตรไมสะยว มพระพกตรเผย พดจานาสบายใจ ฉลาดในปฏสนถาร เราอาจเขาไปเฝาพระสมณโคดมได ปฏสนถาร พราหมณจดผานงหมเรยบรอย ถอภกขาภาชนะเขาไปเฝา พระผมพระภาคเจาถงทประทบ.


บทวา ทาเรห สปจฉ ฆรา นกขาเมนต ความวา บตร ทงหลายถอเอาทรพยอนเปนของ ๆ ขาพระองคทงหมด รวาขาพระองคไมม ทรพยจงปรกษากบภรรยาของตนแลวขบไลขาพระองคออกจากเรอน. บทวา นนทสส ความวา เราเกดความเพลดเพลน ยนด ปราโมทย. บทวา ภาวมจฉส ความวา เราปรารถนาความเจรญ. บทวา สาว วาเทนต สกร ความวา พวกสนขเปนฝง ๆ เหาไลสกร เหารองขนดง ๆ บอย ๆ ฉนใด บตรทงหลายกฉนนน พรอมกบภรรยาขบไลเราผรองเสยงดง ๆ ใหหนไป. บทวา อสนตา ไดแก อสตบรษทงหลาย. บทวา ชมมา แปลวา ผลามก. บทวา ภาสเร แปลวา ยอมกลาว. บทวา ปตตรเปน ไดแก ดวยเพศของบตร. บทวา วโยคต ไดแก ยอมละ คอทอดทงเราผลวงวย ทง ๓ ตงอยในปจฉมวย. บทวา นพโภโค แปลวา ไมมเครองบรโภค. บทวา ขาทนา อปนยต ความวา คนทงหลายยอมใหของกนมรสตาง ๆ แกมาชวเวลาทมน ยงหนมมกาลงวงไว ตอแตนน พอมนแกหมดกาลงกทอดทง มนไมไดรบการ ดแล ตองเทยวไปหาหญาแหงในดงกบแมโคทงหลาย บดาชอวา ไมมโภคะ เพราะทรพยทงปวงถกปลนไปหมด เวลาแกเหมอนมานน พระเถระผเปน บดาของตนพาล กเสมอนเราตองขออาหารในเรอนคนอน. ศพทวา ยเจ เปนนบาต. ทานกลาวอธบายไววา เขาวาไมเทา ยงประเสรฐกวา ดกวาบตรของเราทไมเชอฟง ไมยาเกรง มอยในปกครอง. บดน เพอจะทรงแสดงวาไมเทานนเปนของประเสรฐ จงตรสวา จณฑป โคณ ดงนเปนตน


บทวา ปเร โหต ไดแกใชนาหนา อธบายวา เอาไมเทานนไว ขางหนาไป ยอมสะดวก. บทวา คาธเมต ความวา เวลาลงนา ใชไมเทา เปนทพงในนาลก. บทวา ปรยาปณตวา ไดแก เรยนจนคลองปาก. บทวา สนน- สนเนส ความวา ในวนทพวกพราหมณประชมกนเชนนน เมอพวกบตร ประดบดวยเครองอลงการทงปวงเขาทประชมนน นงบนอาสนะอนคควรอยาง ใหญ ทามกลางพวกพราหมณ. บทวา อภาส ความวา พราหมณแกคดวา นเปนเวลาของเราแลว จงเขาไปกลางทประชม ยกมอขนกลาววา ทานผเจรญ ทงหลาย เรามความประสงคจะกลาวคาถาแกทานทงหลาย เมอเรากลาวแก พวกทาน ทานทงหลายจกฟงกนไหม เมอพวกพราหมณกลาววา กลาวเถด กลาวเถด ทานพราหมณ พวกเราจกฟง ดงน จงไดยนกลาวทเดยว. กโดย สมยนนแล พวกมนษยมประเพณอยวา ผใดกนของของบดามารดา ไมเลยงด บดามารดา ผนนควรใหตายเสย ดงน เพราะฉะนน บตรพราหมณเหลานน จงหมอบลงทเทาทงสองของบดา วงวอนวา พอจา ขอพอจงใหชวตแกพวก ฉนเถด. เพราะหวใจของบดาออนโยนตอลก ๆ พราหมณนนจงกลาววา ทานผเจรญทงหลาย ขอทานทงหลายอยาใหลกโง ๆ ของฉนพนาศเสยเลย พวกเขาจกเลยงดเรา ดงน. ลาดบนน คนทงหลายกลาวกะลก ๆ ของพราหมณนนวา ผเจรญ ทงหลาย ตงแตวนนไป ถาพวกเธอไมปรนนบตบดาใหด พวกเราจกฆา พวกเธอเสย. ลก ๆ เหลานนมความกลว จงนาบดาไปยงเรอนปรนนบต. เพอจะแสดงเรองนน ทานจงกลาวคาเปนตนวา อถโข ต พราหมณมหา สาล ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา เนตวา ความวา ใหบดานงบนตง แลวยกขน นาไปดวยตนเอง. บทวา นหาเปตวา ความวา เอานามนทาตว


แลวนวดฟน ใหอาบดวยผงของหอมเปนตน. ใหเรยกนางพรหมณทงหลายมา กลาววา ตงแตวนนไป พวกเธอจงปรนนบตบดาของเราใหด ถาพวกเธอ ประมาท พวกเราจกขบไลพวกเธอออกจากเรอน ดงนแลวใหบรโภคโภชนะ อยางประณต. พราหมณไดอาหารด นอนสบาย สองสามวนเทานนกมกาลง ม รางกายเอบอม แลดอตภาพแลวคดไดวา เราไดสมบตนเพราะอาศยพระ- สมณโคดม จงถอเครองบรรณาการไปเฝาพระผมพระภาคเจา. เพอจะแสดง ความนน ทานจงกลาวคาเปนตนวา อถโข โส ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา เอตทโวจ ความวา พราหมณวางผาคหนงแทบบาทมล แลวไดกลาว คาน คอกราบทลพระผมพระภาคเจาในเวลารบสรณคมนเสรจนนเอง อยางน วา ขาแตพระโคคมผเจรญ พวกลก ๆ ใหภตตาหารประจาแกขาพระองค ๔ สวน ขาพระองคขอถวายแดพระองค ๒ สวนจาก ๔ สวนนน ขาพระองค จกบรโภคเอง ๒ สวน พระผมพระภาคเจาตรสวา พราหมณ ทานอยามอบให เฉพาะสวนทดเลย เราตถาคตจกไปสถานทชอบใจของเราเทานน. พราหมณ กราบทลวา ผเจรญ อยางนนส ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวไปเรอน เรยกพวกลกมาบอกวา ลก ๆ ทงหลาย พระสมณโคดมเปนเพอนของพอ พอถวายภตตาหารประจาของพอ ๒ สวนแกพระสมโคดมนน เมอทานมาถง บาน พวกเจาอยาลมเสยละ พวกลกพากนรบคาวา ดแลวพอ. เชาวนรงขน พระผมพระภาคเจาทรงถอบาตรจวรเสดจไปประตนเวศน ของลกคนโต. พอ เขาเหนพระศาสดาเทานน รบบาตรจากพระหตถ นมนตใหเสดจเขาเรอน ใหประทบนงเหนอบลลงกซงคควรมากแลว ไดถวายโภชนะอนประณต. วน รงขน พระศาสดาเสดจไปเรอนของลกอกคนหนง วนรงขนเสดจไปเรอนของ


ลกอกคนหนง พระองคเสดจไปเรอนของลกพราหมณทกคนตามลาดบ ดวย ประการฉะน. พวกลกพราหมณทกคนไดกระทาสกการะเหมอน ๆ กน. อยมาวนหนง ทเรอนของลกคนโตมงานมงคล. ลกคนโตนนกลาวกะ บดาวา พอพวกเราจะถวายมงคลแกใคร. พราหมณกลาววา พวกเราไมรจก ใครอนเลย พระสมณโคดมเปนสหายของพอมใชหรอ ลกคนโตกลาววา ถาอยางนน พอจงนมนตพระสมณโคดมมาฉนภตตาหารในวนรงขนพรอมดวย ภกษประมาณ ๕๐๐ รป พราหมณไดทาเหมอนอยางนน. พระผมพระภาคเจา ทรงรบนมนตแลว แวดลอมไปดวยภกษสงฆไดเสดจไปสประตเรอนของ ลกชายคนโตนน ในวนรงขน. ลกชายคนโตนน เชญเสดจพระศาสดาใหเขา ไปสเรอน ซงทาดวยของเขยวประดบดวยเครองประดบทกอยาง นมนต ภกษสงฆ ซงมพระพทธเจาเปนประมข ใหนงบนอาสนะทปลาดแลว ไดถวาย ขาวปายาสมนานอย และของเคยวตางชนด. ลาดบนน ลกทงสคนของพราหมณ นงเฝาพระศาสดา กราบทลในระหวางเสวยภตตาหารวา ขาแตพระโคดมผเจรญ พวกขาพระองคปรนนบตบดาของพวกขาพระองค มไดประมาท ขอพระองค จงดอตภาพ. พระศาสดาตรสวา ขนชอวา การเลยงดบดามารดาทพวกเธอทา แลวเปนความด พวกโบราณบณฑตเคยประพฤตกนอยางสมาเสมอทเดยว แลวตรสนาคราชชาดก ยกอรยสจ ๔ แสดงธรรม ในเวลาจบเทศนาพราหมณ พรอมดวยลก ๔ คน ลกสะใภ ๔ คน สงญาณไปตามกระแสเทศนา ตงอย ในโสดาปตตผล. จาเดมแตนน พระศาสดามไดเสดจไปทเรอนของชนเหลานน ในกาลทงปวง ดงนแล. จบอรรถกถามหาศาลสตรท ๔


๕. มานตถทธสตร วาดวยการทาความเคารพในบคคล ๔ พวก [๖๙๔] สาวตถนทาน. สมยนน พราหมณมนามวามานตถทธะ อาศยอยในกรงสาวตถ เขา ไมไหวมารดา บดา อาจารย พชาย. [๖๙๕] สมยนน พระผมพระภาคเจาอนบรษทหมใหญแวดลอมทรง แสดงธรรมอย. ครงนน มานตถทธพราหมณมความดารวา พระสมณโคดมนอน บรษทหมใหญแวดลอมแสดงธรรมอย ถากระไร เราจะเขาไปเฝาพระสมณ- โคดมยงทประทบ ถาพระสมณโคดมตรสกะเรา เรากจะพดกะทาน ถาพระ สมณโคดมไมตรสกะเรา เรากจะไมพดกะทาน ลาดบนนแล มานตถทธ พราหมณเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจายงทประทบแลวยนอย ณ ทควรสวน ขางหนง ครงนน พระผมพระภาคเจาไมตรสดวย มานตถทธพราหมณตอง การจะกลบจากทนน ดวยคดวาพระสมณโคดมนไมรอะไร. [๖๙๖] ทนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบความปรวตกในใจของ มานตถทธพราหมณดวยพระหฤทยแลว ไดตรสกะมานตถทธพราหมณดวย พระคาถาวา ดกอนพราหมณ ใครในโลกนม มานะไมดเลย ผใดมาดวยประโยชนใด ผนนพงเพมพนประโยชนนนแล. [๖๙๗] ครงนน มานตถทธพราหมณคดวา พระสมณโคดมทราบ จตเรา จงหมอบลงดวยศรษะทใกลพระบาทพระผมพระภาคเจา ณ ทนนเอง


แลวจบพระบาทพระผมพระภาคเจาดวยปากและนวดดวยมอ ประกาศชอวา ขาแตทานพระโคดม ขาพระองคมนามวา มานตถทธะ. ครงนน บรษทนนเกดประหลาดใจวา นาอศจรรยจรง ไมเคยมหนอ มานตถทธพราหมณนไมไหวมารดา บดา อาจารย พชาย แตพระสมณโคดม ทรงทาคนเหนปานนใหทานอบนบไดเปนอยางดยง. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาตรสกะมานตถทธพราหมณวา พอละ พราหมณ เชญลกขนนงบนอาสนะของตนเถด เพราะทานมจตเลอมใสในเรา แลว. [๖๙๘] ลาดบนน มานตถทธพราหมณนงบนอาสนะของตนแลวได กราบทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ไมควรทามานะในใคร ควรมความ เคารพในใคร พงยาเกรงใคร บชาใคร ดวยดแลว จงเปนการด. [๖๙๙] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ไมควรทามานะในมารดา บดา พชาย และในอาจารยเปนท ๔ พงมความเคารพ ในบคคลเหลานน พงยาเกรงบคคล เหลานน บชาบคคลเหลานนดวยดแลว จงเปนการด บคคลพงทาลายมานะเสย ไมควรมความกระดางในพระอรหนตผ เยนสนท ผทากจเสรจแลว หาอาสวะมได ไมมผอนยงกวา เพราะอนสยนน.


[๗๐๐] เมอพระผมพระภาคเจาตรสเชนนแลว มานตถทธพราหมณ ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตทานพระโคดม ภาษตของพระองค แจมแจงนก ขาแตทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระองค ทรงประกาศธรรมโดยอเนกปรยายดจหงายภาชนะทควา เปดของทปด บอกทาง แกคนหลงทาง สองประทปในทมด ดวยหวงวา คนมจกษจกมองเหนรปได ขาแตทานพระโคดม ขาพระองคขอถงพระผมพระภาคเจา กบพระธรรมและ พระภกษสงฆเปนสรณะ ขอพระองคจงทรงจาขาพระองควาเปนอบาสกผถง พระรตนตรยเปนสรณะตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป. อรรถกถามานตถทธสตร ในมานตถทธสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา มานตถทโธ ความวา ผกระดางเพราะมานะ เหมอน ลกโปงเตมไปดวยลม. บทวา อาจรย ความวา ในเวลาเรยนศลปะ อาจารย ไมใหศลปะแกผไมไหว. แตในกาลอน พราหมณนนไมไหวอาจารย. แม ผมพระภาคเจานนมอย พราหมณกไมร. บทวา นาย สมโณ ความวา พราหมณนนไดมความคดอยางนวา เพราะเหตทพระสมณะน เมอพราหมณ ผสมบรณดวยชาตเชนเรานาถงเขา กไมทากจมาตรวาปฏสนถาร ฉะนน จง ไมรอะไร. บทวา อพภตจตตชาตา ไดแกประกอบดวยความยนด อนไม เคยมกมามขน. บทวา เกส วสส ความวา พงเคารพในใคร. บทวา กยสส ความวาพวกไหน เปนทเคารพของบคคลนน. บทวา อปจตา อสส


ความวาพวกไหนพงเปนผควรเพอแสดงความนบนอบ. ดวยคาถานวา อรหนเต เปนตน ทรงแสดงปชนยบคคล โดยยกพระองคเปนตวอยาง เพราะพระองค เปนผฉลาดในเทศนา. จบอรรถกถามานตถทธสตรท ๕ ๖. ปจจนกสตร วาดวยคาอนเปนสภาษต [๗๐๑] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ สมยนน พราหมณมนามวา ปจจนกสาตะ อาศยอยในกรงสาวตถ ปจจนกสาตพราหมณมความดารวา อยากระนนเลย เราพงเขาไปเฝาพระสมณโคดมยงทระทบเถด พระสมณโคดม จกตรสคาใด ๆ เราจกเปนขาศกคานน ๆ ดงน. [๗๐๒] สมยนน พระผมพระภาคเจาเสดจจงกรมอยในทแจง ลาดบนน ปจจนกสาตพราหมณเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบแลว เดนตามพระผมพระภาคเจาซงกาลงเสดจจงกรมอย ไดกราบทลพระผมพระ- ภาคเจาวา ขอทานพระสมณะจงตรสธรรม. [๗๐๓] พระผมพระภาคเจาตรสวา คาอนเปนสภาษต อนบคคลผยนด จะเปนขาศก มจตเศราหมอง มากไปดวย ความแขงด จะรแจงดวยดไมได สวนวา


บคคลใด กาจดความแขงด และความไม เลอมใสแหงใจ ถอนความอาฆาตไดแลว ผนนแลพงรคาอนเปนสภาษต. [๗๐๔] เมอพระผมพระภาคเจาตรสเชนนแลว ปจจนกสาตพราหมณ กราบทลพระผมพระภาคเจาวา ทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก ทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระองคทรงประกาศธรรม โดยอเนกปรยายดจหงายภาชนะทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง สองประทปในทมด ดวยหวงวาคนมจกษจะมองเหนรปได ขาแตทานพระโคดม ขาพระองคนขอถงพระผมพระภาคเจา กบพระธรรมและพระสงฆเปนสรณะ ขอพระองคจงทรงจาขาพระองควาเปนอบาสกผถงพระรตนตรยเปนสรณะตลอด ชวต ตงแตวนนเปนตนไป. อรรถกถาปจจนกสตร ในปจจนกสตรท ๖ มวนจฉยดงตอไปน :- เมอเขากลาววา สงทงปวงขาว พราหมณนนกทาการขดแยง โดยนย เปนตนวาสงทงปวงดา ยอมมความสาราญ คอมความสข เพราะเหตนน จงชอวา ปจจนกสาโต. บทวา โย จ วเนยย สารมภ ความวา ผใดกาจด ความแขงดมลกษณะทาใหเกดหนากนแลวฟง. จบอรรถกถาปจจนกสตรท ๖


๗. นวกมมกสตร วาดวยความยนด [๗๐๕] สมยนน พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ไพรสณฑ แหงหนงในแควนโกศล. สมยหนง นวกมมกภารทวาชพราหมณใหคนทางานอยในไพรสณฑ นน เขาไดเหนพระผมพระภาคเจาซงประทบนงคบลลงก (นงขดสมาธ) ตงพระกายตรง ดารงพระสตไวเฉพาะหนา ทโคนสาลพฤกษตนหนง ครน เหนแลว เขามความคดวา เราใหคนทางานอยในไพรสณฑนจงยนด สวน พระสมณะน ใหคนทาอะไรอยจงยนด. [๗๐๖] ลาดบนน นวกมมกภารทวาชพราหมณเขาไปเฝาพระผม- พระภาคเจาถงทประทบแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ขาแตทานภกษ ทานทางานอะไร หรอ จงอยในปาสาลพฤกษ พระโคดม อยในปาผเดยว ไดความยนดอะไร. [๗๐๗] พระผมพระภาคเจาตรสวา เราไมมกรณยกจในปาดอก เพราะ เราถอนรากเงาปาอนเปนขาศกเสยแลว เราไมมปาคอกเลส ปราศจากลกศรคอ กเลส ละความกระลนเสยแลว จงยนด อยผเดยวในปา. [๗๐๘] เมอพระผมพระภาคเจาตรสเชนนแลว นวกมมกภารทวาช- พราหมณ ไดกราบทลพระผมพระภาค จาวา ทานพระโคดม ภาษตของ


พระองคแจมแจงนก ทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระองค ทรงประกาศธรรมโดยอเนกปรยาย ดจหงายภาชนะทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง สองประทปในทมด ดวยหวงวา คนมจกษจะมอง เหนรปได ขาแตทานพระโคดม ขาพระองคขอถงพระผมพระภาคเจากบ พระธรรมและพระภกษสงฆเปนสรณะ ขอพระองคจงทรงจาขาพระองควาเปน อบาสกผถงพระรตนตรยเปนสรณะตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป. อรรถกถานวกมมกสตร ในนวกมมกสตรท ๗ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา นวกมมกภารทวาโช ความวา เลากนมาวาพราหมณนน ใหตดตนไมในปาประกอบเปนปราสาทและเรอนยอดในปานนเอง แลวนามา ขายยงพระนครชอวา นวกมมก เพราะอาศยนวกรรมเลยงชพดงกลาวแลว โดยโคตรชอวา ภารทวาชะ เหตนนจงชอวา นวกมมกภารทวาชะ. บทวา ทสวานสส เอตทโหส ความวา พราหมณนนไดมความคดดงน เพราะ เหนพระผมพระภาคเจาประทบนง เปลงพระฉพพณณรงส. บทวา วนสม ไดแกในไพรสนฑน. บทวา อจฉนนมล เม วน ความวา ปาคอกเลส อนเราถอนรากเสยแลว. บทวา นพพนโถ ไดแก ปราศจากปาคอกเลส. บทวา เอโก รเม ไดแก เรายนดแตผเดยวเทานน. บทวา อรต วปปหาย ความวา ละความระอาในการเสพเสนาสนะอนสงดและการเจรญภาวนา. จบอรรถกถานวกมมกสตรท ๗


๘. กฏฐหารสตร วาดวยความเปนพรหม [๗๐๙] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ไพรสณฑ แหงหนงในแควนโกศล. กสมยนน พวกมาณพหลายคน ซงเปนอนเตวาสกของพราหมณ ภารทวาชโคตรคนหนง เทยวหาฟนพากนเขาไปยงไพรสณฑนน แลวไดเหน พระผมพระภาคเจาประทบนงขดสมาธ ตงพระกายตรง ดารงพระสตไว เฉพาะหนา อยในไพรสณฑนน จงเขาไปหาพราหมณ ภารทวาชโคตรถงทอย แลวบอกพราหมณ ภารทวาชโคตรวา ขอทานพงทราบ พระสมณโคดมประทบ นงขดสมาธ ตงพระกายตรง ดารงพระสตไวเฉพาะหนา อยในไพรสณฑ. [๗๑๐] ลาดบนน พราหมณ ภารทวาชโคตรพรอมดวยมาณพเหลานน เขาไปยงไพรสณฑนนแลว ไดเหนพระผมพระภาคเจาประทบนงขดสมาธ ตงพระกายตรง ดารงพระสตไวเฉพาะหนา ครนเหนแลว จงเขาไปเฝา พระผมพระภาคเจา ณ ทนน แลวไดทลพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา ภกษ ทานเขาไปสปาทวางเปลา ปราศจากตนในปาหนาทบ นาหวาดเสยว นก มกายไมหวนเปนประโยชน งาม เพงพนจฌานอยางดหนอ ทานเปนมน อาศยปา อยในปาผเดยว ซงไมมการ ขบรอง และการบรรเลง การททานมจต ยนด อยในปาแตผเดยวน ปรากฏเปน ขอนาอศจรรยแกขาพเจา ขาพเจา


ปรารถนาไตรทพยอนสงสด จงมงหมาย ความเปนสหายกบทาวมหาพรหมผเปน อธบดของโลก เหตไร ทานจงชอบใจปา ทปราศจากคน ทานทาความเพยรในทน เพอบงเกดเปนพรหมหรอ. [๗๑๑] พระผมพระภาคเจาตรสวา ความมงหวงหรอความเพลดเพลน อยางใด ๆ ในอารมณหลายชนด ซงม ประจาอยทกเมอ นานาประการ หรอ ตณหาอนเปนเหตใหกระชบแนน ซงม อวชชาเปนมลราก กอใหเกดทงหมด เราทาใหสนสดพรอมทงรากแลว เราจง ไมมความมงหวง ไมมตณหาประจา ไมมตณหาเขามาใกล มปกตเหนหมดจด ในธรรมทงปวง บรรลสมโพธญาณอน สงสด ประเสรฐ เราควรเปนพรหม แกลวกลาเพงอย. [๗๑๒] เมอพระผมพระภาคเจาตรสเชนนแลว พราหมณ ภารทวาช- โคตรไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ทานพระโคดม ภาษตของพระองค แจมแจงนก ทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระองคทรง ประกาศธรรมโดยอเนกปรยาย ดจหงายภาชนะทควา เปดของทปด บอกทาง แกคนหลงทาง สองประทปในทมด ดวยหวงวา คนมจกษจะมองเหนรปได ขาแตทานพระโคดม ขาพระองคขอถงพระผมพระภาคเจากบพระธรรมและ


พระภกษสงฆเปนสรณะ ขอพระองคจงทรงจาขาพระองควาเปนอบาสกผถง พระรตนตรยเปนสรณะตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป. อรรถกถากฏฐหารสตร ในกฏฐหารสตรท ๘ วนจฉยดงตอไปน :- บทวา อนเตวาสกา ไดแก มผทาการขวนขวายเลาเรยนศลปะ ซง วา ธมมนเตวาสก. บทวา นสนน ไดแก ประทบนงเปลงพระรศมมวรรณะ ๖. บทวา คมภรรเป ไดแก มสภาพลก. บทวา พหเภรเว ไดแกอนนาสะพงกลวมาก เพราะสงทมวญญาณ และไมมวญญาณทนาสะพงกลวซงอยในทนน. บทวา วคาหย ไดแก เขา ไปแลวโดยลาดบ. บทวา อนชมาเนน เปนตนเปนกายพเศษ. อธบาย วาดวยทงกายเหนปานน. ดวยคาวา สจารรป วต ทานกลาววา ทานแหง ฌานดยงหนอ. บทวา วนวสสโต มน ไดแก พระมนคอพระพทธเจาทรงอาศย ปา. บทวา อท ความวา เหตททานนงในปาอยางนน ยอมปรากฏเปนสงท นาอศจรรยแกขาพเจา. บทวา ปตมโน ไดแก ผมจตยนด. บทวา วเน วเส ไดแก อยในปา. บทวา มามห ความวาขาพเจา ยอมสาคญ บทวา โลกาธปต- สหพยต ไดแก ความเปนสหายของทาวมหาพรหมผเปนใหญในโลก. บทวา อากงขมาโน แปลวา ปรารถนาอย. คาวา ตวธ อนตตร น ทานกลาว หมายพรหมโลกนนแหละ. บทวา กสมา ภว วชนมรมสสโต ความ


วา ถาไมเปนอยางน เราเขาใจวาทานหวงพรหมโลกอนดบแรก พราหมณ ถามวา เมอเปนอยางน ทานจงบอกแกเรา เหตไร ทานจงชอบอยปา. บทวา พรหมปตตยา แปลวา เพอถงความเปนผประเสรฐในทน ขอน พราหมณ ถามโดยอาการอนอกวา เพราะเหตไร ทานจงทาความเพยร. บทวา กงขา ไดแกตณหา. ดวยบทวา อภนนทนา น แมตณหา ทานกเรยกวา อภนนทนา. บทวา อเนกธาตส ไดแก ในอารมณทงหลาย มสภาวะมากมาย. บทวา ปถ ไดแก ตณหาหรอกเลสทเหลอมประการตางๆ บทวา สทา สตา ไดแก อยในอานาจตลอดกาลเปนนตย. บทวา อาณ- มลปปภวา ไดแก ตณหาเปนธรรมชาตมอวชชาเปนมลราก. ดวยบทวา ปชปปต น กตณหาทานเรยกวา ปชปปตา โดยเปนเหตใหกระซบวา แมนเปนของเรา แมน เปนของเรา. บทวา สพพา มยา พยนตกตา ความ วาตณหาทงหมดอนเราทาใหสนสดคอหมดทสดแลวดวยอรหตมรรค. บทวา สมลกา ไดแก พรอมดวยสงทมอวชชาเปนมล. บทวา อนปโย ไดแกไมมตณหาเขาไปใกล. ดวยบทวา สพเพส ธมเมส วสทธทสสโน น ทรงแสดงถงพระสพพญตญาณ. ดวยบทวา สมโพธมนตตร ตรสหมายเอาพระอรหต. บทวา สว ไดแก ประเสรฐ สด. บทวา ฌายาม ความวา เรายอมเพงดวยฌาน ๒. บทวา วสารโท ไดแก ปราศจากความกาหนด. จบอรรถกถากฏฐหารสตรท ๘


๙. มาตโปสกสตร วาดวยการเลยงมารดาและบดา [๗๑๓] สาวตถนทาน. ครงนน ทาตโปสกพราหมณผเลยงมารดาเขาไปเฝาพระผมพระ- ภาคเจาถงทประทบ สนทนาปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการ ปราศรยกนตามทาเนยมแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง มาตโปสกพราหมณ นงอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจา ทานพระ - โคดมผเจรญ ขาพเจาแสวงหาภกษาโดยธรรมแลวเลยงมารดาและบดา ขาพเจา ทาเชนน ชอวาทากจทควรทาหรอไม. พระผมพระภาคเจาตรสวา ชอบยง พราหมณ ทานทาดงน ชอวา ไดทากจทควรทาแลว ดวยวา ผใดแสวงหาภกษาโดยธรรมแลว เลยงมารดา และบดาผนนยอมไดบญเปนอนมาก. [๗๑๔] พระผมพระภาคเจาผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณ- ภาษตนจบลงแลว จงไดตรสคาถาประพนธตอไปอกวา บคคลใดเลยงมารดาและบดาโดย ธรรม เพราะการบารงมารดาและบดานน แล บณฑตยอมสรรเสรญบคคลนนในโลก นทเดยว บคคลนนละไปจากโลกนแลว ยอมบนเทงในสวรรค. [๗๑๕] เมอพระผมพระภาคเจาตรสเชนนแลว มาตโปสกพราหมณ ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจง นก ทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระองคทรงประกาศธรรม


โดยอเนกปรยายดจหงายภาชนะทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง สองประทปในทมด ดวยหวงวา คนมจกษจะมองเหนรปได ขาแตทานพระ- โคดม ขาพระองคขอถงพระผมพระภาคเจากบพระธรรมและพระภกษสงฆเปน สรณะ ขอพระองคจงทรงจาขาพระองควาเปนสรณะตลอดชวต ตงแตวนน เปนตนไป. อรรถกถามาตโปสกสตร ในมาตโปสกสตรท ๙ วนจฉยดงตอไปน :- บทวา เปจจ ไดแก กลบไปจากโลกน. จบอรรถกถามาตโปสกสตรท ๙ ๑๐. ภกขกสตร วาดวยความเปนภกษ [๗๑๖] สาวตถนทาน. ครงนน ภกขกพราหมณเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ สนทนาปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศรยกนตามธรรมเนยม แลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ภกขกพราหมณนงอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตทานพระโคดมผเจรญ ขาพระองค เปนคนขอ พระองคกเปนผขอ ในความขอน เราจะตางอะไรกน.


[๗๑๗] พระผมพระภาคเจาตรสวา บคคลหาชอวาเปนภกษเพยงดวย การขอคนอนไม บคคลสมาทานธรรม เปนพษ หาชอวาเปนภกษไดไม ผใดใน โลกนละบญและบาปเสยแลว ประพฤต พรหมจรรยดวยถารพจารณา ผนนแล ชอวาเปน ภกษ. [๗๑๘] พระผมพระภาคเจาตรสเชนนแลว ภกขกพราหมณไดกราบ ทลพระผมพระภาคเจาวา ทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก ทาน พระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระองคทรงประกาศธรรมโดย ปรยาย ดจหงายภาชนะทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง สอง ประทปในทมดดวยหวงวา คนมจกษมองเหนรปได ขาแตทานพระโคดม ขาพระองคขอถงพระผมพระภาคเจากบพระธรรมเเละพระสงฆเปนสรณะตลอด ชวต ตงแตวนนเปนตนไป. อรรถกถาภกขกสตร ในภกขกสตรท ๑๐ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อธ ไดแก ในความเปนภกษนนนแล. บทวา วส ธมม ไดแก อกศลธรรมทมกลนเหมน. บทวา วาเหตวา ไดแก ละไดดวยอรหต มรรค. บทวา สงขาย ไดแกญาณ. บทวา ส เว ภกขต วจจต ความ วา ผนนแล ทานเรยกชอวา ภกษ เพราะทาลายกเลสแล. จบอรรถกถาภกขกสตรท ๑๐


๑๑. สงครวสตร วาดวยการอาบนาลางบาป [๗๑๙] สาวตถนทาน. สมยนน สงครวพราหมณอาศยอยในกรงสาวตถ มลทธถอความ บรสทธดวยนา ปรารถนาความบรสทธดวยนา ประพฤตการลงอาบนาชาระ- รางกายทงเวลาเยนเวลาเชาเปนนตย. ครงนน ทานพระอานนทนงแลวถอบาตรและจวร เขาไปบณฑบาต ในกรงสาวตถในเวลาเชา ครนเทยวบณฑบาตในกรงสาวตถแลวกลบมาเวลา หลงอาหาร เขาไปเฝาพระผมพระเจาถงทประทบ ถวายบงคมแลวนง ณ ทควร สวนขางหนง. [๗๒๐] ทานพระอานนทนงอย ณ ทควรสวนขางหนงแลว ไดกราบ ทลพระผมพระภาคเจาวา พระเจาขา สงครวพราหมณอาศยอยในกรงสาวตถ เขามลทธถอความบรสทธ ดวยนา ปรารถนาความบรสทธดวยนา ประพฤต การลงอาบนาชาระรางกาย ทงเวลาเยนเวลาเชาเปนนตย ขาพระองคขอโอกาส ขอพระผมพระภาคเจาจงเสดจไปหาสงครวพราหมณยงทอยอาศย ดวยความ อนเคราะหเถด พระเจาขา. พระผมพระภาคเจาทรงรบดวยดษณภาพ. ครงนนเวลาเชา พระผมพระภาคเจาทรงนงแลว ทรงถอบาตร และจวรเสดจเขาไปหาสงครวพราหมณยงทอยอาศย แลวประทบนงบนอาสนะ ทเขาปลาดไว. [๗๒๑] ลาดบนน สงครวพราหมณเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาแลว สนทนาปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศรยกนตามธรรมเนยม นง ณ ทควรสวนขางหนง.


พระผมพระภาคเจาไดตรสถามสงครวพราหมณ ซงนงอย ณ สวนขาง หนงวา ดกอนพราหมณ เขาวา ทานมลทธถอความบรสทธดวยนา ปรารถนา ความบรสทธดวยนา ทานประพฤตการลงอาบนาชาระรางกาย ทงเวลาเยน เวลาเชาเปนนตย จรงหรอ. สงครวพราหมณกราบทลวา จรงเชนนน ทานพระโคดมผเจรญ. พ. ดกอนพราหมณ ทานเหนอานาจประโยชนอะไรจงไดมลทธถอ ความบรสทธดวยนา ปรารถนาความบรสทธดวยนา ประพฤตการลงอาบนา ชาระรางกาย ทงเวลาเยนเวลาเชาเปนนตย. ส. ทานพระโคดม บาปกรรมใดทขาพระองคทาในเวลากลางวน ขา พระองคลอยบาปกรรมนนเสยดวยการอาบนาในเวลาเยน บาปกรรมใดท ขาพระองคทาในเวลากลางคน ขาพระองคลอยบาปกรรมนนเสยดวยการอาบนา ในเวลาเชา ทานพระโคดม ขาพระองคเหนอานาจประโยชนนแหละ จงไดชอ วา มลทธถอความบรสทธดวยนา ปรารถนาความบรสทธดวยนา ประพฤต การลงอาบนาชาระรางกาย ทงเวลาเยนในเวลาเชาเปนนตย. [๗๒๒] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนพราหมณ หวงนาคอธรรมม ศลเปนทา ไมขน สตบรษสรรเสรญตอ สตบรษ ซงเปนททบคคลผถงเวทอาบ แลว บคคลผมตวไมเปยกเทานนจงจะขาม ถงฝงได. [๗๒๓] เมอพระผมพระภาคเจาตรสเชนนแลว สงครวพราหมณได กราบทลพระผมพระภาคเจาวา ทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก


ทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระองคทรงประกาศธรรมโดย อเนกปรยาย ดจหงายภาชนะทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง สอง ประทปในทมดดวยหวงวา คนมจกษจกมองเหนรปได ขาแตทานพระโคดม ขาพระองคขอถงพระผมพระภาคเจากบพระธรรมและภกษสงฆเปนสรณะ ขอ พระองคทรงจาขาพระองควาเปนอบาสก ผถงพระรตนตรยเปนสรณะตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป. อรรถกถาสงครวสตร ในสงครวสตรท ๑๑ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ปจเจต ไดแก ยอมปรารถนา คอ ยอมตองการ. คฤหสถ ออนวอนอย จงกลาววา สาธ ภนเต. ไดยนวา คฤหสถนนเปนสหายของ พระเถระ. เพราะฉะนน พระเถระทลขอรองดวยคดวา ผเปนคนกาพราแมไดเรา เปนสหาย อยาไดถอมจฉาททฏฐแออดอยในอบายเลย. อกนยหนง พระเถระเขา ใจอยวา คฤหสถผน มบรวารมาก เมอเขาเลอมใส แลว ตระกล ๕๐๐ ตระกล จกประพฤตตามคาสงสอน จงไดทลขอรอง. บทวา อตถวส ไดแก อานสงส ของประโยชน คอ เหตของประโยชน. บทวา ปาป ไดแก อกศลกรรมม ปาณาตบาตเปนตน. บทวา ปวาเหม ไดแก เราลงนาแคคอแลวใหลอยไป คอ ใหหนไป. คาถาวา ธมโม มใจความดงกลาวแลวนนแล. จบอรรถกถาสงครวสตรท ๑๑


๑๒. โขมทสสสตร วาดวยธรรมของสภา [๗๒๔] ขาพเจาไดสดบแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ นคมชอวา โขมทสสะ ของเจาศากยะ ในแควนสกกะ. ครงในเวลาเชา พระผมพระเจาทรงนงแลวทรงถอบาตรและจวร เสดจ เขาไปบณฑบาตยงโขมทสสนคม. สมยนน พราหมณและคฤหบดชาวโชมทสสนคม ประชมกนอยใน สภาดวยกรณยกจบางอยาง และฝนกาลงตกอยประปราย. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาเสดจเขาไปยงสภานน. พราหมณและคฤหบดชาวโชมทสสนคม ไดเหนพระผมพระภาคเจา เสดจมาแตไกล ครนแลวไดกลาวคานวา คนพวกไหนชอวาสมณะโลน และ คนพวกไหนรจกธรรมของสภา. [๗๒๕] ครงนน พระผมพระภาคเจาไดตรสกะพราหมณและคฤหบด ชาวโขมทสสนคม ดวยพระคาถาวา ในทใดไมมคนสงบ ทนนไมชอวา สภา คนเหลาไดไมกลาวธรรม คนเหลา นนไมชอวาคนสงบ คนละราคะโทสะ และโมหะแลวกลาวธรรมอย คนเหลานน ชอวาคนสงบ. [๗๒๖] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว พราหมณและ คฤหบดชาวโขมทสสนคม ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ทานพระโคดม


ภาษตของพระองคแจมแจงนก ทานพระโคดม ภาษตของพระองคแจมแจงนก ทานพระโคดมทรงประกาศธรรมโดยอเนกปรยาย เหมอนหงายของทควา เปด ของทปด บอกทางใหแกคนหลงทาง หรอสองประทปในทมด ดวยหวงวาคน มจกษจกเหนรป ฉะนน พวกขาพระองคเหลานขอถงทานพระโคดมผเจรญกบ พระธรรมและพระภกษสงฆเปนสรณะ ขอทานพระโคดมทรงจาพวกขาพระองค วา เปนอบาสกถงสรณะตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป ดงน. จบโขมทสสสตรท ๑๒ จบอปาสกวรรคท ๒ อรรถกถาโขมทสสสตร ในโขมทสสสตรท ๑๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา โขมทสสนนาม ไดแก นคมทไดชออยางน เพราะมผา ไหมมาก. บทวา สภาย ไดแก ในศาลา. บทวา ผสายต ความวา หลง หยาดนาคอตก ไดยนวา พระศาสดา มพระประสงคจะเขาสสภานนทรงดารวา เมอเราเขาไปดวยอาการอยางน จะไมมความสะดวก เพราะเหตนน เราอาศย เหตอยางหนงแลวจกเขาไป ดงนแลว ทรงบนดาลใหเกดฝนศกดวยการ อธษฐาน. บทวา สภาธมม ความวา ไดยนวา การไมทาชนผนงอยางสบาย ใหลกขนแลวเขาไปขางหนง และการไมทามหาชนใหเขาไปตรง ๆ ทเดยว ชอวา สภาธรรมของพราหมณและคฤหบดเหลานน. กพระผมพระภาคเจาเสดจ ตรงไปทเดยว. เพราะเหตนน พราหมณและคฤหบดเหลานนโกรธ กลาวเยยหยน


พระผมพระภาคเจาวา ชนเหลาไหนเลาเปนสมณะโลน และชนเหลาไหนเลา จกรสภาธรรม. บทวา สนโต ไดแก บณฑต คอ สตบรษ. บทวา ปหาย ความวา ชนทละราคะเปนตนเหลานน กลาวธรรมเพอกาจดราคะเปนตน ชอวา สตบรษ. จบอรรถกถาโขมทสสสตรท ๑๒ อ ปาสกวรรคท ๒ แหงพราหมณสงยตเพยงเทาน

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. กสสตร ๒. อทยสตร ๓. เทวหตสตร ๔. มหาศาลสตร ๕. มานตถทธสตร ๖. ปจจนกสตร ๗. นวกมมกสตร ๘. กฏฐหารสตร ๙. มาตโปสกสตร ๑๐. ภกขกสตร ๑๑. สงครวสตร ๑๒. โขมทสสสตร พรอมทงอรรถกถา จบพราหมณสงยต


วงคสสงยต ๑. นกขนตสตร วาดวยบรรเทาความกระสน [๗๒๗] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง ทานพระวงคสะ อยทอตตาฬวเจดย เมองอาฬว กบทาน พระนโครธกปปะผเปนอปชฌาย กสมยนน ทานพระวงคสะยงเปนภกษใหม บวชไดไมนาน ถกละไวใหเฝาวหาร. [๗๒๘] ครงนน สตรเปนอนมาก ประดบประดารางกายแลว เขาไป ยงอารามเทยวดทอยของพวกภกษ. ครงนนแล ความกระสนยอมบงเกดขน ความกาหนดยอมรบกวนจต ของทานพระวงคสะ เพราะไดเหนสตรเหลานน. ลาดบนน ทานพระวงคสะ มความคดดงนวา ไมใชลาภของเราหนอ ไมเปนลาภของเราหนอ เราไดชวเสยแลวหนอ เราไมไดดเสยแลวหนอ ท เราเกดความกระสน ทความกาหนดรบกวนจตเรา เหตทคนอน ๆ จะพง บรรเทาความกระสนแลว ยงความยนดใหบงเกดขนแกเรา ในความกาหนดท บงเกดขนแลวน เราจะไดแตทไหน อยากระนนเลย เราพงบรรเทาความกระสน เสยแลว ยงความยนดใหเกดขนแกตนดวยตนเองเถด. [๗๒๙] ในกาลนนแล ทานพระวงคสะบรรเทาความกระสนเสยแลว ยงความยนดใหเกดขนแกตนเองแลว ไดภาษตคาถาเหลานในเวลานนวา


วตกทงหลายเปนเหตใหคะนอง (เกดมา) แตฝายธรรมดาเหลาน ยอมวง เขามาสเราผออกจากเรอนบวช เปนผไม มเหยาเรอนแลว. บตรของคนชนสงทงหลาย ผมฝมอ อนเชยวชาญ ศกษาดแลว ทรงธนไว มนคง พงทาคนทไมยอมหนมจานวนตง พน ๆ ใหกระจดกระจายไปรอบดาน (ฉนใด) ถงแมวาสตรมากยงกวานจกมา สตรเหลานนกจกเบยดเบยนเรา ผตงมน แลวในธรรมของตนไมไดเลย (ฉนนน) เพราะวา เราไดฟงทางเปนทไปสพระ- นพพานนในทเฉพาะพระพกตรของพระ พทธเจา ผเปนเฝาพนธพระอาทตยแลว ใจของเรายนดแลวในทางเปนทไปส พระนพพานนน. แนะมารผชวราย ถาทานจะเขามา หาเราผอยอยางน แนะมฤตยราช เราจก ทาโดยวธททานจกไมเหนแมซงทางของ เราไดเลย ดงน.


วงคสสงยต อรรถกถานกขนตสตร ในนกขนตสตรท ๑ วงคสสงยค มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อคคาฬเว เจตเย ไดแก ทอคคเจดยเมองอาฬว. เมอ พระพทธเจายงไมเสดจอบต ไดมเจดยเปนอนมาก อนเปนถนของยกษและ นาคเปนตน มอคคาฬวเจดย และโคตมกเจดยเปนตน . เมอพระพทธเจาเสดจ อบตขนแลว มนษยทงหลายพากนรอเจดยเหลานนสรางเปนวหาร. เจดย เหลานนนนแล จงเกดเปนชอของคนเหลานน . บทวา นโครธกปเปน ไดแก ดวยพระกปปเถระผอยทโคนตนไทร. บทวา โอหยยโก ไดแก ถกเหลอไว บทวา วหารปาโล ความวา ไดยนวา ในครงนนทานยงไมได พรรษา ไมเขาใจในการรบบาตรจวร. ลาดบนน ภกษผเถระทงหลาย จงกลาว กะทานวา อาวโส ทานจงนงดแลรม รองเทาและไมเทาเปนตน ตงใหเปน ผเฝาวหารแลวเขาไปบณฑบาต. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา วหารปาโล. บทวา สมลงกรตวา ความวา ประดบดวยเครองประดบอนเหมาะสมแก สมบตของตน บทวา จตต อนทธเสต ความวา กาจดคอทากศลจตให พนาศ. บทวา ต กเตตถ ลพภา ความวา เมอราคะเกดขนจะไดเหตนน แตทไหน. บทวา ย เม ปเร ความวา เพราะเหตใดบคคลหรอธรรมอยางอน พงบรรเทาความกระสน อยากสกแลว ทาความยนดในพรหมจรรยใหเกดขน แกเราในบดนเลา แมอาจารยและพระอปชฌายกทงเราไวในวหารแลวไปเสย. บทวา อคารสมา ไดแก ออกจากเรอน. บทวา อนคารย ความวา เขาถงบรรพชา. บทวา กณหโต ความวา แลนมาจากธรรมฝายดา คอ


ฝายมาร. บทวา อคคปตตา ไดแก บตรของบคคลชนสง เปนเชอสาย แหงเจาผมศกดใหญ. บทวา ทฬหธมมโน ไดแก ผทรงธนมงคง. คอ ถอธนของอาจารย ซงมขนาดสงสด. บทวา สหสส อปลายน ความวา เมอแสดงจานวนของผไมยอมหนไป ซงเอาลกศรสาดไปรอบดาน จงกลาววา สหสส ดงน . บทวา เอตตกา ภยโย ความวา สตรมเกนกวาพนน. บทวา เนว ม พยาธยสสนต ความวา จกไมอาจใหเราหวนไหวได. บทวา ธมเม สมห ปตฏ ต ความวา ตงอยในศาสนธรรมของตน อนสามารถบรรเทา ความกระสนอยากสก แลวทาความยนดอนพรหมจรรยใหเกดขน. ทานกลาว คาอธบายไวดงนวา กอนอนเมอนายขมงธนตงพนยงกราดลกศรมารอบดาน คนทศกษาชานาญ กใชทอนไมปดลกธนทงหมดในระหวางไมใหถกตว ให ตกลงทใกลเทา บรรดานายขมงธนเหลานน คนหนงยงลกธนไดทละ ๒ ลก สวนหญงเหลาน ยงลกศรไดทสะ ๕ ลก โดยอารมณมรปารมณเปนตน. หญง ทยงลกศรไดอยางนน แมจะมเกนพน กจกไมสามารถทาเราใหหวนไหวไดเลย. บทวา สกข ห เม สต เอต ความวา ทางเปนทไปสพระนพพานน เราไดฟงแลวเฉพาะพระพกตร ทานกลาววา นพพานคมน มคค หมายเอา วปสสนา. จรงอย มรรคนนเปนมรรคสวนเบองตนแหงพระนพพาน. แต ทานกลาววา มคค ดวยลงควปลลาส ความคลาดเคลอนของลงค [เพศของ ศพท]. บทวา ตตถ เม ความวา ใจของเราไมยนดในทางไปสพระนพพาน กลาวคอ วปสสนาอยางออน ๆ ของตนนน. ทานเรยกกเลสวา ปาปมา. เรยกกเลสนนแหละวา มจจ กม. บทวา น เม มคคมป ความวา เรา จกทาโดยประการททานมองไมเหนแมทางทเราไปในภพและกาเนดเปนตน. จบอรรถกถานกขนตสตรท ๑


๒. อรตสตร วาดวยการบรรเทาความกระสน [๗๓๐] สมยหนง ทานวงคสะ อยทอคคาฬวเจดย เมองอาฬว กบทานพระนโครธกปปะผเปนอปชฌาย โดยสมยนนแล ทานพระนโครธกปปะ กลบจากบณฑบาตในเวลาปจฉาภต เขาไปสวหาร ออกในเวลาเยนบาง ใน วนรงขนหรอในเวลาภกษาจารบาง. [๗๓๑] กโดยสมยนนแล ความกระสนบงเกดขน ความกาหนด รบกวนจตของทานพระวงคสะ ลาดบนน ทานพระวงคสะมความคดดงนวา ไมใชลาภของเราหนอ ไมเปนลาภของเราหนอ เราไดชวเสยแลวหนอ เรา ไมไดดเสยแลวหนอ ทเราเกดความกระสนขนแลว ทความกาหนดรบกวน จตเรา เราจะไดเหตทคนอน ๆ จะพงบรรเทาความกระสนแลวยงความยนดให เกดขนแกเรา ในความกาหนดทเกดขนแลวนแตทไหน อยากระนนเลย เรา พงบรรเทาความกระสนแลว ยงความยนดใหเกดขนแกตนดวยตนเองเถด. [๗๓๒] ครงนนแล ทานพระวงคสะบรรเทาความกระสนแลว ยง ความยนดใหเกดขนแกตนดวยตนเอง ไดภาษตคาถาเหลานในเวลานน วา บคคลใดละความไมยนด (ในศาสนา) และความยนด (ในกามคณทงหลาย) และ วตกอนอาศยเรอนโดยประการทงปวงแลว ไมพงทาปาใหญคอกเลสในอารมณไหน ๆ เปนผไมมปาคอกเลส เปนผไมนอมใจ ไปแลว ผนนแลชอวาเปนภกษ.


รปอยางใดอยางหนงในโลกน ทตง อยบนแผนดนกด ทงตงอยในเวหาสกด ทอยในแผนดนกด ยอมทรดโทรม เปน ของไมเทยงทงหมด บคคลทงหลายผ สานกตน ยอมถงความตกลงอยางนเทยว ไป. ชนทงหลายเปนผตดแลว ในอปธ ทงหลายคอ ในรปอนตนเหนแลว ใน เสยงอนตนไดฟงแลว ในกลนและรสอน ตนไดกระทบแลว และในโผฏฐพพารมณ อนตนทราบแลว ทานจงบรรเทาความ พอใจในถามคณ ๕ เหลานน เปนผไม หวนไหว บคคลใดไมตดอยในกามคณ ๕ เหลานน บณฑตทงหลายเรยกบคคลนน วา เปนมน. วตกของคนทงหลายอาศยปยรปสาต รป ๖๐ เปนอนมาก ตงลงแลวโดยไมเปน ธรรมในหมปถชน บคคลไมพงถงวงวน กเลสในอารมณไหน ๆ และบคคลผไม พดจาชวหยาบ จงชอวาเปนภกษ. บณฑตผมจตตงมนแลวตลอดกาล นาน ผไมลวงโลก ผมปญญาแกกลา ผ


ไมทะเยอทะยาน เปนมน ถงบทอนระงบ แลว อาศยพระนพพาน เปนผดบกเลสได แลว ยอมรอคอยกาล (เปนทปรนพพาน) ดงน. อรรถกถาอรตสตร ในสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา นกขมต ไดแกออกจากวหาร. บทวา อปรชช วา กาเล ไดแกในวนท ๒ หรอในเวลาภกษาจาร. ไดยนวา พระเถระนนเคารพใน วหาร. บทวา อรตจ รตจ ไดแกความไมยนดในศาสนา และ ความยนดในกามคณทงหลาย. บทวา สพพโส เคหสตจ วตกก ความวา และละวตกลามกซงอาศยเรอนในกามคณหาโดยอาการทงปวง. บทวา วนถ ไดแกปาใหญคอกเลส. บทวา กหจ ไดแกในอารมณไร ๆ. บทวา นพพนโถ ไดแกผปราศจากปาคอกเลส. บทวา อรโต ไดแกเวนจาก ความยนดดวยอานาจตณหา. บทวา ปวจ เวหาส ความวา รปทตงอยบนแผนดน ไดแก รปหญงชาย ผาและเครองประดบเปนตน และรปทตงอยในอากาศมแสงจนทร และอาทตยเปนตน. บทวา รปคต ไดแกรปนนเอง บทวา ชคโตคธ ไดแกรปทอยในแผนดน อธบายวา ถงนาคพภพภายในแผนดน. บทวา ปรชยยต ไดแกทรดโทรม. บทวา สพพมนจจ ความวา นนไมเทยง ทงหมด. อาจารยบางพวกกลาววา นเปนมหาวปสสนาของพระเถระ. บทวา


เอว สเมจจ ไดแกมารวมกนอยางน. บทวา จรนต มตตตา ความวา ผมอตภาพอนรแจงแลวอย. บทวา อปธส ไดแก ขนธ กเลส และอภสงขาร. บทวา คธตา ไดแกตดอยแลว. บทวา ทฏสเต ไดแกในรปทจกษเหนแลว ในเสยงท โสตะไดยนแลว. กลนและรสทานถอเอาดวยบทวา ปฏฆะ โผฏฐพพารมณ ทานถอเอาดวยบทวา มตะ ในคาวา ปฏเฆ จ มเต จ น. บทวา โย เอตถ น ลมปต ความวา บคคลใดไมของตดอยในกามคณ ๕ เหลานดวยกเลส คอ ตณหาและทฏฐ. บทวา อถ สฏ สตา สวตกกา ปถชชนตาย อธมมนวฏา ความวา เมอเปนเชนนน วตกฝายอธรรมเปนอนมาก ทอาศยอารมณ ๖ กตงลงในหมชน. บทวา น จ วฏฏคตสส กหจ ความวา ไมพง ตกไปในวนคอ กเลสในทไหน ๆ ดวยอานาจวตกฝายอธรรมเหลานน. บทวา โน ปน ทฏลลภาณ ความวา ไมพงเปนผกลาววาจาชวหยาบ. บทวา ส ภกข ความวา ผมจตอยางนนน ยอมชอวาเปนภกษ. บทวา ทพโพ ไดแกบณฑตผมชาตแหงผมปญญา. บทวา จรรตตสมาหโต ไดแกผมจตตงมนตลอดกาลนาน. บทวา นปโก ไดแก ผประกอบดวยปญญาเครองรกษาตน คอมปญญาแกกลา. บทวา อปหาล ไดแกผปราศจากตณหา. บทวา สนต ปท ไดแกพระนพพาน. บทวา อชฌคมา มน ไดแกมนผบรรลแลว. บทวา ปฏจจ ปรนพพโต กงขต กาล ความวา อาศยพระนพพาน ดบดวยการดบกเลสรอกาลเปนท ปรนพพาน. จบอรรถกถาอรตสตรท ๒


๓. เปสลาตมญญนาสตร วาดวยการนกดหมนภกษผมศล [๗๓๓] สมยหนง ทานพระวงคสะอยทอคคาฬวเจดย เมองอาฬว กบทานพระนโครธกปปะผอปชฌาย กโดยสมยนนแล ทานพระวงคสะนก ดหมนภกษทงหลาย ผมศลเปนทรกเหลาอน ดวยปฏภาณของตน ครงนนแล ทานพระวงคสะมความคดดงนวา ไมใชลาภของเราหนอ ไมเปนลาภของเราหนอ เราไดชวเสยแลวหนอ เราไมไดดเสยแลว หนอ ทเราดหมนภกษทงหลาย ผมศลเปนทรกเหลาอน ดวยปฏภาณของตน ดงน. [๗๓๔] ครงนนแล ทานพระวงคสะยงความวปฏสารใหเกดขน แกตนดวยตนเองแลว ไดภาษตคาถาเหลานในเวลานนวา ดกอนทานโคดม ทานจงละมานะ เสย ทานจงละหนทางแหงมานะในโลก นเสย ทานจงเปนผละหนทางแหงมานะ ในโลกนเสย อยาใหมสวนเหลอได (เพราะ) หมสตวผอนความลบหลทาให มวหมองแลว ยอมเปนผมความเดอดรอน ตลอดกาลนาน สตวทงหลายผอนมานะ กาจดแลวยอมตกนรก ชนทงหลายผอน มานะกาจดแลว เขาถงนรกแลว ยอม เศราโศกสนกาลนาน ภกษผชานะกเลส ดวยมรรคเปนผปฏบตชอบ ยอมไมเศรา- โศกเลยในกาลไหน ๆ ยอมไดรบเกยรตคณ


และความสข บณฑตทงหลายยอมเรยก ภกษผเชนนนวา เปนผเหนธรรม เพราะ- ฉะนน ทานจงเปนผไมมกเลสเพยงตะป เครองตรงใจในโลกน เปนผมความเพยร จงละนวรณทงหลายเสย เปนผบรสทธ และละมานะอยาใหมสวนเหลอแลว ทา ทสดแหงกเลสดวยวชชา เปนผสงบระงบ ดงน. อรรถกถาเปสลาตมญญนาสตร ในเปสลาตมญญนาสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อตมต ความวา ทานพระวงคสะดหมนวา พระแก ๆ เหลานจะรอะไร บาลกไมร อรรถกถากไมร ความไพเราะของบทและ พยญชนะกไมร สวนพวกเรา ทงบาลทงอรรถกถาปรากฏตงรอยนยพนนย. เพราะตนเปนสาวกของพระพทธเจาผโคตมะ จงเรยกตนวาโคตมะ. บทวา มานปถ ไดแกอารมณแหงมานะ และธรรมทเกดกบมานะ. บทวา วปปฏสารหวา ความวา ไดเปนผมความรอนใจ. บทวา มคคชโน ไดแกผชนะกเลสดวยมรรค. บทวา กตตจ สขจ ไดแกการกลาว สรรเสรญ และความสขทางกายทางใจ. บทวา อขโลธ ปธานวา ความวา ในโลกน เปนผไมมกเลสเพยงดงตะป มความเพยร คอสมบรณดวยความเพยร. บทวา วสทโธ ความวา พงเปนผบรสทธ. บทวา อเสส ไดแกละมานะ


เกาอยางไมใหเหลอ. บทวา วชชายนตกโร ไดแก ผกระทาทสดแหงกเลส ทงหลายดวยวชชา. บทวา สมตาว ไดแก เปนผสงบเพราะกเลสมราคะ เปนตนสงบ. จบอรรถกถาเปสลาตมญญนาสตรท ๓ ๔. อานนทสตร วาดวยวธแกจตกระสน [๗๓๕] สมยหนง ทานพระอานนทอยทพระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนนแล ในเวลาเชา ทานพระอานนทนงแลวถอบาตรและจวร เขาไปเทยวบณฑบาตในกรงสาวตถ มทานพระวงคสะเปนปจฉาสมณะ กโดยสมยนนแล ความกระสนไดเกดขน ความกาหนดยอมรบกวนจตของทาน พระวงคสะ. [๗๓๖] ครงนนแล ทานพระวงคสะไดกลาวกะทานพระอานนทดวย คาถาวา ขาพเจาเรารอนเพราะกามราคะ จต ของขาพเจารมรอน ขอทานจงบอกวธ เปนเครองดบราคะ เพออนเคราะหแก ขาพเจาดวยเถด โคดม. [๗๓๗] ทานพระอานนทจงกลาววา จตของทานรมรอน เพราะสญญา อนวปลาส ทานจงละเวนนมตอนสวยงาม อนเกยวดวยราคะเสย ทานจงเหนสงขาร


ทงหลาย โดยความเปนของไมเทยง โดย เปนทกข และอยาเหนโดยความเปนตน ทานจงดบราคะอนแรงกลา ทานจงอยาถก ราคะเผาผลาญบอย ๆ ทานจงเจรญจตใน อสภกมมฏฐาน ใหเปนจตมอารมณเปน อนเดยวตงมนดวยดเถด ทานจงมการ- คตาสต ทานจงเปนผมากดวยความหนาย ทานจงเจรญความไมมนมต และจงถอน มานานสยเสย เพราะการรเทาถงมานะ ทานจกเปนผสงบระงบเทยวไป ดงน. อรรถกถาอานนทสตร ในอานนทสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ราโค เปนตน ความวา ทานพระอานนทเปนผมปญญามาก อบรมตนดแลว พระราชาและมหาอามาตยของพระราชานมนตทานใหนง ภายในนเวศน. พวกสตรประดบดวยเครองประดบทงปวง เขาไปหาพระเถระ ไหวแลวพดดวยพดใบตาล. เขาไปนงถามปญหา ฟงธรรม. ในทนน เมอทานพระวงคสะ บวชใหม ไมอาจทจะกาหนดอารมณได ความกาหนด ในรปารมณคอสตรรบกวนจต. เพราะบวชดวยศรทธา ทานจงเปนคนตรง คดวา ความกาหนดของเรานกาเรบมากขน พงทาประโยชนปจจบนและ ประโยชนภายหนาใหเสยไป. นงอยถดกนนนแหละ เมอจะเปดเผยตนแก พระเถระ จงไดกลาวคาเปนตนวา กามราเคน ดงน.


บรรดาบทเหลานน บทวา นพพาปน ไดแกเหตดบราคะ. บทวา วปรเยสา ไดแกโดยคลาดเคลอนจากความเปนจรง. บทวา ราคปสหต ไดแกอฏฐารมณเปนทตงแหงราคะ. บทวา ปรโต ปสส ความวา จงเหน โดยความเปนของไมเทยง. บทวา มา จ อตตโต ความวา จงอยาเหน โดยความเปนอตตา. บทวา กายคตา ตยตถ ความวา ทานจงมสตไปใน กาย. บทวา อนมตตจ ภาเวห ความวา เพราะทานเพกนจจนมตมเทยง เปนตนเสยได วปสสนาจงชอวาหานมตมได. พระอานนทเถระกลาวกะทาน พระวงคสะนนวา ภาเวท ทานจงเจรญ ดงน. บทวา มานาภสมยา ไดแก เพราะรดวยการเหนมานะอยางหนง เพราะรดวยการละอยางหนง. บทวา อปลนโต ไดแก ชอวาเปนผสงบเพราะราคะเปนตนสงบ. จบอรรถกถาอานนทสตรท ๔ ๕. สภาสตสตร วาดวยวาจาสภาษต ๔ ประการ [๗๓๘] สาวตถนทาน. ในสมยนนแล พระผมพระภาคเจารบสงกะภกษทงหลายวา ดกอนภกษ ทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระพทธดารสของพระผมพระภาคเจาแลว พระ- ผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษทงหลาย วาจาอน ประกอบดวยองค ๔ เปนวาจาสภาษต ไมเปนวาจาทพภาษต เปนวาจาไมม โทษ และเปนวาจาอนวญชนทงหลายไมตเตยน องค ๔ เปนไฉน ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมกลาวแตวาจาทบคคลกลาวดแลว เทานน ไมกลาววาจาทบคคลกลาวชวแลว ๑ ยอมกลาวแตวาจาทเปนธรรม


เทานน ไมกลาววาจาทไมเปนธรรม ๑ ยอมกลาวแตวาจาอนเปนทรกเทานน ไมกลาววาจาอนไมเปนทรก ๑ ยอมกลาวแตวาจาจรงเทานน ไมกลาววาจา เทจ ๑ ดกอนภกษทงหลาย วาจาอนประกอบดวยองค ๔ เหลานแล เปนวาจา สภาษต ไมเปนวาจาทพภาษต เปนวาจาไมมโทษ และเปนวาจาอนวญชน ทงหลายไมตเตยน. [๗๓๙] พระผมพระภาคเจา ผพระสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณ- ภาษตนจบลงแลว จงไดตรสคาถาประพนธตอไปอกวา สตบรษทงหลาย ไดกลาววาจา สภาษตวาเปนทหนง บคคลพงกลาววาจา ทเปนธรรมไมพงกลาววาจาทไมเปนธรรม เปนทสองบคคลพงกลาววาจาอนเปนทรก ไมพงกลาววาจาอนไมเปนทรก เปนทสาม บคคลพงกลาววาจาจรง ไมพงกลาววาจา เทจ เปนทส ดงน. ครงนนแล ทานพระวงคสะลกขนจากอาสนะ ทาผาหมเฉวยงบา ขางหนง ประนมอญชลไปทางพระผมพระภาคเจาแลว ไดกราบทลพระผม- พระภาคเจาวา ขาแตพระผมพระภาคเจา เนอความนยอมแจมแจงกะขาพระองค ขาแตพระสคต เนอความนยอมแจมแจงกะขาพระองค. พระผมพระภาคเจาตรสวา เนอความนจงแจมแจงกะเธอเถด วงคสะ. [๗๔๐] ครงนนแล ทานพระวงคสะไดทลสรรเสรญพระผมพระ- ภาคเจาดวยคาถาทงหลายอนสมควร ณ ทเฉพาะพระพกตรวา


บคคลพงกลาวแตวาจาทไมเปนเหต ยงตนใหเดอดรอน และไมเปนเหตเบยด- เบยนผอน วาจานนแลเปนสภาษต บคคล พงกลาวแตวาจาอนเปนทรก ทชนทงหลาย ชนชมแลว ไมถอเอาคาทชวชาทงหลาย กลาวแตวาจาอนเปนทรกแกชนเหลาอน คาสตยแล เปนวาจาไมตาย ธรรมนเปน ของมมาแตเกากอน สตบรษทงหลาย เปนผตงมนแลวในคาสตย ทเปนอรรถ และเปนธรรม พระพทธเจาตรสพระวาจา ใด ซงเปนวาจาเกษม เพอใหถงพระ- นพพาน เพอทาทสดแหงทกข พระวาจา นนแลเปนสงสดกวาวาจาทงหลาย ดงน. อรรถกถาสภาสตสตร ในสภาสตสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา องเคห ไดแก ดวยเหตหรอดวยสวนทงหลาย. จรงอย เหตแหงวาจาเปนสภาษต ๔ มเจตนาเปนเครองงดเวนจากพดคาเทจเปนตน หรอสวน ๔ มสจจวาจาเปนตน. กบทวา จตห เปนปญจมวภตต ลงใน องค ศพท ซงแปลวาเหต เปนตตยาวภตต ลงใน องค ศพท ซงแปลวา สวน. บทวา สมนนาคตา ไดแก มาตามพรอมแลว คอเปนไปแลวและ


ประกอบแลว. บทวา วาจา ไดแกวาจาทสนทนากน. วาจา ทมาในบาล มอาทอยางนวา วาจาทใชพดกน วาจาทเปลง คาเปนคลองดงนกด และวา วาจาอนหาโทษมได สบายห ดงนกด ชอวา วาจา. แตวญญตวาจาอยางนวา ถากรรมอนบคคลทาดวยวาจาดงนกด วรตวาจาอยางนวา ความงดเวนจาก วจทจรต ๔ ฯลฯ นเรยกวา สมมาวาจา ดงนกด เจตนาวาจาอยางนวา ภกษทงหลาย วาจาหยาบอนบคคลสองเสพแลว เจรญแลว ทาใหมากแลว ยอมเปนทางแหงนรกดงนกด นใด วาจานน มาโดยชอวา วาจา. วญญตวาจา เปนตนนน ไมประสงคเอาในบทวา วาจานเพราะเหตไร. เพราะไมใชวาจา ทเขาพงใชพดกน. บทวา สภาสตา ไดแก วาจา ทเขาใชพดกนดวยด. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงความทวาจาสภาษตนนวานามาซง ประโยชน. บทวา โน ทพภาสตา ไดแก ไมใชทพภาษตวาจาทเขาพดชว. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงแสดงความทวาจาทพภาษตนน ไมนา ประโยชนมาให. บทวา อนวชชา ไดแกเวน จากโทษมราคะเปนตน. ดวย คาวา อนวชชา น พระผมพระภาคเจาทรงแสดงความบรสทธแหงเหตของ วาจานน และความไมมโทษ ประการ. บทวา อนนวชชา ไดแก พนแลวจากคาตเตยน. ดวยคาน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงสมบตแหงเครอง ประดบทงปวงของวาจานน. บทวา วน ไดแก บณฑตทงหลาย. ดวย เหตนน พระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงวา คนพาลถอเอาเปนประมาณไมได ในการนนทาเเละสรรเสรญ. คาวา สภาสต เยว ภาสต น เปนคาแสดงไข องคแหงวาจา ๙ ประการ อยางใดอยางหนง ดวยเทศนาเปนปคคลาธฏฐาน. บทวา โน ทพภาสต น เปนการหามการพดอน เปนปฏปกษตอองคของ วาจานนนนแล. อกอยางหนง ดวยคาวา โน ทพภาสต น พระผมพระ- ภาคเจาทรงแสดงการละมจฉาวาจา. ดวยคาวา สภาสต น แสดงถงลกษณะ


แหงคาทผละมจฉาวาจาไดแลวพงพด. แตเพอแสดงถงองค พระผมพระภาคเจา มไคตรสคาทไมควรพดกอนแลว ตรสแตคาทควรพดเทานน. แมในคาวา ธมม เยว เปนตนกนยน. กในองคเหลานน ดวยองคทหนง พระองคตรส ถงคาทกระทาความสมครสมานอนเวนจากโทษคอการสอเสยด. ดวยองคท ๒ ตรสถงคาประกอบดวยเมตตา เวนจากโทษสมผปปลาปะคอไมปราศจากธรรม. ดวย ๒ องคนอกน ตรสถงการกลาวคาสตยทนารก อนเวนคาหยาบและคา เหลาะแหละ. พระผมพระภาคเจาเมอทรงแสดงองคเหลานน มคาวา อเมห โข เปนตน โดยประจกษ จงตรสยาคานน . กพระผมพระภาคเจาทรง ปฏเสธ แมการกลาวมสาวาทเปนตน อนประกอบดวยสวนมปฏญญาเปนตน ดวยบทมนามเปนตน และดวยสมบตคอลงค วจนะ วภตต กาล และการก เปนตน ทคนเหลาอนสาคญวาเปนวาจาสภาษต. จรงอย วาจาเหนปานนน แมประกอบดวยสวนเปนตน เปนวาจาทพภาษต เพราะนาความเสยหายมาให ทงแกตน ทงแกชนเหลาอน. สวนวาจาทประกอบดวยองค ๔ น แมถาเปน วาจานบเนองในภาษามลกขะกด เปนวาจานบเนองในเพลงขบของเดกหญง ผนาหมอนากด วาจาเหนปานนน ชอวา เปนวาจาสภาษต เพราะนามาซง ความสขทงทเปนโลกยะและโลกตระ. จรงอยางนน ภกษผเจรญวปสสนา ประมาณ ๖๐ รป กาลงเดนทางไดยนเพลงขบของเดกหญงชาวสหล ผรกษา ไรขาวกลาขางทาง กาลงขบเพลงขบทเกยวดวยชาตชราและมรณะดวยภาษา ชาวสหล กบรรลพระอรหต. อนง ภกษผปรารภวปสสนา ชอวา ตสสะ กาลงเดนทางใกลสระปทม ไดยนเพลงขบของเดกหญงผหกดอกปทมในสระ- ปทมพลางขบเพลงนวา.


ดอกปทมชอ โกกนทะ บานแตเชา ตร ยอมเหยวไปดวยแสงอาทตย ฉนใด สตวหลายผถงความเปนมนษย ยอมเหยว แหงไป ดวยกาลงกลาแหงชรา ฉนนน แลวบรรลพระอรหต. อนง บรษผหนงในพทธนดร (ในเวลาวางพระพทธเจา) ๑ กลบ จากดงพรอมกบบตร ๗ คน ฟงเพลงขบของสตรผหนง ซงกาลงเอา สากตาขาวสารดงนวา สรระนอาศยหนงมผวเหยวแหง ถก ชรายายแลว สรระนถงความเปนอามส คอเหยอของมฤตย ยอมแตกไป เพราะ มรณะ สรระนเปนทอยของหมหนอน เตมไปดวยซากศพตาง ๆ สรระนเปน ภาชนะของไมสะอาด สรระนเสมอดวย ทอนตนกลวย พจารณาอยกบรรลปจเจกโพธญาณ พรอมดวยบตรทงหลาย. วาจาประกอบ ดวยองค ๔ เหลาน แมถานบเนองในภาษาของชาวมลกขะ หรอนบเนองใน เพลงขบของสตรผถอหมอนาไปไซร ถงกระนน กพงทราบวา เปนวาจาสภาษต. วาจาชอวา ไมมโทษ ทงวญชนผมงประโยชน อาศยแตใจความ ไมใชอาศย แตพยญชนะ ไมพงตเตยน เพราะเปนวาจาสภาษต. บทวา สรปาห ไดแก สมควร. บทวา อภตกว ไดแก สรรเสรญ แลว. บทวา น ตาปเย ความวา ไมพงทาตนใหเดอนรอน คอไมพงเบยดเบยน ตนใหรอนใจ. บทวา ปเร ความวา ไมทาลายผอนใหเดอนรอน. พระวงคสะ


ชมเชยพระผมพระภาคเจาโดยอปสณาวาจาดวยคาถาน ดวยประการฉะน. บทวา ปฏนนทตา ไดแก ประพฤตเปนทนารกใคร. บทวา ย อนาทาย ความวา ทานพระวงคสะชมเชยดวยอานาจวาจาทนารกวา บคคลเมอกลาว วาจาใด ไมถอเอาคาหยาบอนลามก ไมเปนทรกของตนเหลาอน กลาวแตคา เปนทรกซงไพเราะทงอรรถะและพยญชนะเทานน พงกลาวแตวาจานน. บทวา อมตา ไดแก เปนวาจาเสมอนนาอมฤตเพราะยงประโยชน ใหสาเรจ. สมจรงดงทตรสไววา สจจ หเว สาธตร รสาน คาสตยแล ดกวารสทงหลาย ดงน. อกอยางหนง ชอวา อมตวาจา เพราะเปนปจจย แหงพระอมตมหานพพาน. บทวา เอส ธมโม สนนตโน ความวา ชอวา สจจวาจานนนเปนธรรม เปนจรรยา เปนประเพณเกา. จรงอย คาสจนแล บณฑตปางกอนประพฤตกนมาแลว. ทานเหลานนไมกลาวคาเหลาะแหละ. ดวยเหตนนนนแล พระผมพระภาคเจาจงตรสวา สตบรษทงหลายเปนผตงอย ในสจจะทเปนอรรถและเปนธรรม ดงน. ในพระบาลนน พงทราบวา สจจวาจานน ชอวาตงอยในประโยชน ตนและประโยชนผอน เพราะตงอยในสจจะนนแล และชอวาตงอยในธรรม เพราะตงอยในประโยชนนนเอง. อกอยางหนง คาวา อรรถะ และ ธรรม ทงสองนน เปนวเสสนะของคาวา สจจะ นนเอง. ความจรง ทานกลาวคา อธบายไวดงนวา วาจานนตงอยในสจจะ ตงอยในสจจะเชนไร. ตงอยใน สจจะทเปนอรรถและเปนธรรม ซงใหสาเรจประโยชน คอทาไมผดประโยชน เพราะไมปราศจากประโยชนผอน ใหสาเรจประโยชนทเปนธรรม คอประกอบ ดวยธรรมนนแล เพราะไมปราศจากธรรม. ทานพระวงคสะชมเชยพระผม พระภาคเจา โดยคาสจดวยคาถาน ดวยประการฉะน. บทวา เขม ไดแก ปลอดภย คอปราศจากอนตราย. หากจะถามวา เพราะเหตไร. พงตอบวา


เพราะถงความดบ เพราะทาใหสนทกข. อธบายวา เพราะใหถงความดบกเลส และเปนไปเพอทาใหสนทกขในวฏฏะ. อกอยางหนง พระพทธเจาตรสพระ- วาจาใด ซงเปนวาจาเกษม เพราะประกาศมรรคอนเกษม เพอประโยชนของ นพพานธาตทงสอง คอเพอถงพระนพพาน เพอทาใหสนทกข. ในคาวา สา เว วาจานมตตมา น พงทราบเนอความอยางนวา วาจานนประเสรฐ ทสดแหงวาจาทงปวง ดงน. ทานพระวงคสะเมอชมเชยพระผมพระภาคเจา ดวยคาประกอบดวยปญญา ดวยคาถาน ใหจบเทศนาดวยยอดธรรมคอพระ- อรหต ดวยประการฉะนนแล. จบอรรถกถาสภาสตสตรท ๕ ๖. สารปตตสตร วาดวยการสรรเสรญพระสารบตร [๗๔๑] สมยหนง ทานพระสารบตรอย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. กสมยนนแล ทานพระสารบตรชแจงใหภกษทงหลาย เหนแจง สมาทาน อาจหาญ ราเรง ดวยธรรมกถา ดวยวาจาของชาวเมอง สละสลวย ไมมโทษ ไมเคลอนคลาด อาจยงผฟงใหรเนอความไดแจมแจง. สวนภกษเหลานนกทาธรรมนนใหเปนประโยชน ใสใจกาหนดดวยจต ทงปวง เงยโสตลงฟงธรรม. [๗๔๒] ครงนนแล ทานพระวงคสะมความคดดงนวา ทานพระ- สารบตรน แนะนาชกชวนภกษทงหลายใหอาจหาญ รนเรงดวยธรรมกถา ดวยวาจาของชาวเมอง สละสลวย ไมมโทษ ไมเคลอนคลาด อาจยงผฟงให รเนอความไดแจมแจง.


สวนภกษเหลานนเลา กทาธรรมนนใหเปนประโยชน ใสใจกาหนด ดวยจตทงปวง เงยโสตลงฟงธรรม อยากระนนเลย เราควรสรรเสรญทาน พระสารบตรดวยคาถาทงหลายอนสมควรในทเฉพาะหนาเถด. ลาดบนนแล ทานพระวงคสะลกจากอาสนะ ทาผาหมเฉวยงบา ขางหนงแลว ประณมอญชลไปทางทานพระสารบตรแลว ไดกลาวกะทาน พระสารบตรดงนวา ทานสารบตร เนอความนยอมแจมแจงกะขาพเจา ทาน สารบตร เนอความนยอมแจมแจงกะขาพเจา. ทานพระสารบตรกลาวกะทานพระวงคสะวา เนอความนนจงแจมแจง กะทานเถด ทานวงคสะ. [๗๔๓] ครงนนแล ทานพระวงคสะไดสรรเสรญทานพระสารบตร ตอหนาดวยคาถาทงหลายอนสมควรวา ทานสารบตรเปนนกปราชญ ม ปญญาลกซง ฉลาดในทางและมใชทาง มปญญามาก ยอมแสดงธรรมแกภกษ ทงหลาย แสดงโดยยอกได แสดงโดย พสดารกได เสยงของทานไพเราะดงกอง เหมอนเสยงนกสารกา ปฏภาณเกดขนโดย ไมรสนสด เมอทานแสดงธรรมอย ภกษ ทงหลายยอมฟงเสยงอนไพเราะ เปนผ ปลมจตยนดดวยเสยงอนเพราะ นายนด นาฟง เงยโสตอย ดงน.


อรรถกถาสารปตตสตร ในสารปตตสตรท ๖ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา โปรยา ไดแกบรบรณดวยอกขระและบท. บทวา วสฏาย ไดแก อนโรคไมเกยวเกาะไมพวพน. กเมอพระธรรมเสนาบดกลาว ยอมม ถอยคาไมพวพนดวยโรคดเปนตน ยอมเปลงเสยง เหมอนเสยงจากกงสดาล ทถกเคาะดวยทอนเหลก. บทวา อเนลคฬาย ไดแกไมมโทษไมคลาดเคลอน คอปราศจากโทษและมบทพยญชนะไมคลาดเคลอน. จรงอย เมอพระเถระพด บทหรอพยญชนะไมเสอมเสย. บทวา อตถสส วาปนยา ไดแกสามารถ ทาผพงใหรเนอความแจมแจง. บทวา ภกขน คอ แกภกษทงหลาย. บทวา สงขตเตนป ความวา พระสารบตรเถระแสดงโดยยออยาง นบางวา อาวโส อรยสจ ๔ เหลาน อรยสจ ๔ คออะไรบาง คอทกขอรยสจ ฯลฯ อาวโส อรยสจ ๔ เหลานแล เพราะเหตนนแหละ อาวโส เธอพงทา ความเพยรวา นทกขอรยสจ. บทวา วตถาเรนป ความวา พระสารบตร เมอจะจาแนกอรยสจ ๔ เหลานน จงกลาวแมโดยพสดารโดยนยมอาทวา อาวโส ทกขอรยสจเปนไฉน ดงน . แมในเทศนาขนธเปนตนกนยนเหมอน กน. บทวา สาลกา วย นคโฆโส ความวา เมอพระเถระแสดงธรรม ยอมมเสยงไพเราะกงวาน เหมอนเสยงของนางนกสาลกาทลมมะมวงสกมรสหวาน กระพอปกเปลงเสยงไพเราะ. บทวา ปฏภาณ มทรย ความวา ปฏภาณเกด ขนไมสนสด เหมอนลกคลนเกดจากทะเล. บทวา โอเธนต ไดแกภกษเหลา นนยอมเงยโสตสดบ. จบอรรถกถาสารปตตสตรท ๖


๗. ปวารณาสตร วาดวยการทาปวารณา [๗๔๔] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบทพระวหารบพพาราม ปราสาทของนางวสาชาผเปนมารดามคารเศรษฐ กรงสาวตถ กบพระภกษสงฆ หมใหญ ประมาณ ๕๐๐ รป ลวนเปนอรหนตทงหมด. กโดยสมยนนแล พระผมพระภาคเจาเปนผอนภกษสงฆแวดลอม ประทบนงในทแจง เพอทรงปวารณาในวนอโบสถท ๑๕ คา. ครนนนแล พระผมพระภาคเจาทรงตรวจดเหนภกษสงฆเปนผนงอย แลว จงรบสงกะภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย บดน เราขอปวารณา เธอทงหลาย เธอทงหลายจะไมตเตยนกรรมไร ๆ ทเปนไปทางกายหรอทาง วาจาของเราบางหรอ. [๗๔๕] เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ทานพระสารบตร ลกขนจากอาสนะ. ทาผาหมเฉวยงบาขางหนงแลว ประนมอญชลไปทางพระผ มพระภาคเจาแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขา พระองคทงหลายตเตยนกรรมไร ๆ อนเปนไปทางพระกายหรอทางพระวาจาของ พระผมพระภาคเจาไมไดเลย ขาแตพระองคผเจรญ เพราะวา พระผมพระ- ภาคเจาทรงยงทางทยงไมเกดไหเกดขน ทรงยงทางทยงไมเกดขนพรอมใหเกด ขนพรอม ทรงบอกทางทยงไมมผบอก เปนผทรงรทาง ทรงรแจงทาง ทรง ฉลาดในทางขาแตพระองคผเจรญ สาวกทงหลายในบดนเปนผเดนตามทาง บดนแลขอปวารณาพระผมพระภาคเจา พระผมพระภาคเจาจะไมทรรงตเตยน กรรมไร ๆ อนเปนไปทางกายหรอทางวาจาของขาพระองคบางหรอ.


พระผมพระภาคเจาตรสวา สารบตร เราตเตยนกรรมไร ๆ อนเปน ไปทางกายหรอทางวาจาของเธอไมไดเลย สารบตร เธอเปนบณฑต สารบตร เธอเปนผมปญญามาก เปนผมปญญาแนนหนา สารบตร เธอเปนผมปญญา ชวนใหราเรง เปนผมปญญาไว เปนผมปญญาหลกแหลม เปนผมปญญาแหลม คม สารบตร โอรสพระองคใหญของพระเจาจกรพรรด ยอมยงจกรอนพระ- ราชบดาใหเปนไปแลว ใหเปนไปตามไดโดยชอบ ฉนใด สารบตร เธอกฉน นนเหมอนกน ยอมยงธรรมจกรอนยอดเยยม อนเราใหเปนไปแลวใหเปนไป ตามไดโดยชอบแทจรง. ทานพระสารบตรจงกราบทลอกวา ขาแตพระองคผเจรญ หากวาพระ ผมพระภาคเจา ไมทรงตเตยนกรรมไร ๆ อนเปนไปทางกาย หรอทางวาจา ของขาพระองคไซร ขาแตพระองคผเจรญ กพระผมพระภาคเจาจะไมทรง ตเตยนกรรมไร ๆ อนเปนไปทางกายหรอทางวาจาของภกษ ๕๐๐ รปเหลานบาง หรอ. พระผมพระภาคเจาตรสวา สารบตร เราไมตเตยนกรรมไร ๆ อน เปนไปทางกายหรอทางวาจา ของภกษ ๕๐๐ รปแมเหลาน สารบตร เพราะ บรรดาภกษ ๕๐๐ รปเหลานน ภกษ ๑๐ รป เปนผไดวชชา ๓ อก ๖๐ รป เปนผไดอภญญา ๖ อก ๖๐ รป เปนผไดอภโตภาควมตต สวนทยงเหลอเปน ผไดปญญาวมตต. ครงนนแล ทานพระวงคสะลกขนจากอาสนะ ทาผาหมเฉวยงบาขาง หนงแลว ประณมอญชลไปทางพระผมพระภาคเจาแลว ไดกราบทลพระผมพระ ภาคเจาดงนวา ขาแตพระผมพระภาคเจา เนอความนยอมแจมแจงกะขาพระองค ขาแตพระสคต เนอความนยอมแจมแจงกะขาพระองค.


พระผมพระภาคเจาไดตรสวา เนอความนนจงแจมแจงกะเธอเถด วงคสะ. [๗๔๖] ครงนนแล ทานพระวงคสะ ไดสรรเสรญพระผมพระภาคเจา ในทเฉพาะพระพกตรดวยคาถาทงหลายอนสมควรวา วนนเปนวนอโบสถท ๑๕ ภกษ ๕๐๐ รป มาประชมกนเพอความบรสทธ ลวน เปนผตดกเลสเครองประกอบและเครอง ผกไดแลว เปนผไมมความคบแคน เปน ผมภพใหมสนแลว เปนผแสวงหาคณอน ประเสรฐ พระเจาจกพรรดหอมลอมดวย อามาตยเสดจเลยบพระมหาอาณาจกรน ซง มสมทรสาครเปนขอบเขตโดยรอบ ฉนใด สาวกทงหลายผบรรลไตรวชชา ผละ มฤตยราเสยได ยอมนงหอมลอมพระผม พระภาคเจา ผชนะสงความแลว เปนผ นาพวกอนหาผนาอนยงกวาไมม ฉนนน พระสาวกทงหมดเปนบตรของพระผมพระ ภาคเจา ผชวชาไมมในสมาคมน ขาพระ- องคขอถวายบงคมพระผมพระภาคเจา ผ หกลกศรคอตณหาเสยได ผเปนเผาพนธ พระอาทตย ดงน.


อรรถกถาปวารณาสตร ในปวารณาสตรท ๗ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ตทห ตดเปน ตสม อห ความวา ในวนนน. ชอวา อโบสถ เพราะเปนทเขาจา. บทวา อปวสนต ความวา เปนผเขา จาอยดวยศล หรอดวยอดขาว. กวนอโบสถนนน ม ๓ อยางโดยแยกเปนวน ๘ คา วน ๑๔ คา และวน ๑๕ คา เพราะฉะนน เพอจะหามวนทง ๒ ทเหลอ จงกลาววา ปณณรเส. บทวา ปวารณาย ไดแก ออกพรรษาปวารณาแลว. แมคาวา วสทธปวารณา ดงน กเปนขอของปวารณานน. บทวา นสนโน โหต ความวา ในเวลาเยน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรมอนสมควร แกกาล แกบรษทผมาประชมกน ทรงสรงพระวรกายทซมนา ทรงนงหม ทา สคตมหาจวรเฉวยงบา ประทบนงชมสรแหงมณฑลพระจนทร ทตงขนใน ปรมทศ บนบวรพทธอาสนทเขาจดไว องเสากลาง. บทวา ตณหภต ความวา เปนผนงแตทศททรงแลด. ในหมภกษเหลานน แมรปเดยวกมไดมความคะนอง มอคะนองเทา ทงหมดเงยบเสยงนงดวยอรยาบถสงบ. บทวา อนวโลเกตวา ความวา ทรงใชพระเนตรทมประสาททง ๕ ปรากฏชาเลองด. ศพทวา หนท เปนนบาต ลงในอรรถแหงอปสรรค. น อกษรในคาวา น จ เม กจ ครหถ น ใชในอรรถแหงคาถามวา น จ กจ ดงน. อธบายวา พวกเธอจะตเตยนอะไร ๆ เราหรอ ถาพวกเธอจะตเตยนวากลาว เราตองการ ใหพวกเธอวากลาว. ดวยคาวา กายก วา วาจสก วา น พระองคปวารณา กายทวารและวจทวารเทานน มไดปวารณาถงมโนทวาร. เพราะเหตไร. เพราะ ปรากฏแลว. จรงอย ในกายทวารและวจทวารมความผดปรากฏ ในมโนทวาร


มไดปรากฏ แมเมอนอนอยบนเตยงเดยวกน ถามวา เธอคดอะไร จงทราบ วาระจตได. พระผมพระภาคเจามไดทรงปวารณาถงมโนทวาร เพราะความไม ปรากฏดวยประการฉะน มใชไมทรงปวารณาเพราะไมบรสทธ . จรงอย มโน- ทวารของพระผมพระภาคเจา แมเปนพระโพธสตว ในคราวเปนภรทตต ฉททนต สงขบาลและธรรมบาลเปนตน กบรสทธ. บดนไมมคาทจะตอง กลาวในขอนเลย. บทวา เอตทโวจ ความวา เพราะเธอดารงอยในตาแหนงพระธรรม- เสนาบด เธอรบหนาทปกครองภกษสงฆ จงไดกราบทลอยางน บทวา น โข มย ภนเต ความวา ขาแตพระองคผเจรญ พวกขาพระองค ไมตเตยนอะไร ๆ พระผมพระภาคเจา. บทวา กายก วา วาจสก วา น พระเถระกลาวหมายเอาความบรสทธ ๔ อยาง มกายสมาจารทบรสทธเปนตน ทไมตองรกษา. จรงอย พระผมพระภาคเจามตองทรงรกษาความบรสทธ ๔ อยาง. ดงททานกลาวไววา ดกอนภกษทงหลาย ความบรสทธทตถาคต ไมตองรกษา ๔ อยางเหลาน ๔ อยางอะไรบาง ดกอนภกษทงหลาย ตถาคต มกายสมาจารบรสทธ ตถาคตไมมกายทจรตทจะพงรกษาวา ผอนอยาไดร สงนของเราเลย ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตมวจสมาจารบรสทธตถาคตไมม วจทจรตทจะพงรกษาวา ผอนอยาไดรสงนของเราเลย ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตมมโนสมาจารบรสทธ ตถาคตไมมมโนทจรตทจะพงรกษาวา ผอน อยาไดรสงนของเราเลย ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตมอาชวะบรสทธ ตถาคต ไมมมจฉาชวะทจะพงรกษาวา ผอนอยาไดรสงนของเราเลย ดงน. บดน พระเถระเมอสรรเสรญพระคณตามเปนจรงของพระผมพระ- ภาคเจา จงกลาวคาเปนตนวา ภควา ห ภนเต ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อนปปนนสส ความวา อนสมณะอนไมเคยใหเกดขน ตงแต


พระกสสปสมมาสมพทธเจา. บทวา อสชาตสส น เปนไวพจนของ บทวา อนปปนนสส นนเอง. บทวา อนกขาตสส ไดแกคนอนมได แสดง. บทวา ปจฉา สมนนาคตา ความวา พระผมพระภาคเจาเสดจ ไปกอนแลว พระสาวกมาประชมกนภายหลง. ดงนน พระเถระอาศยพระอรหต- มรรคนนแล สรรเสรญพระคณ เพราะเหตทพระคณทงหลายมศลเปนตน ของพระผมพระภาคเจาทงหมดเมาแลว เพราะอาศยพระอรหตมรรคเทานน. ดวย เหตนน พระคณทงปวงยอมเปนอนทานกลาวแลวแล. คาวา อหจ โข ภนเต น พระเถระกลาวปวารณาสมาจารทางกาย ทางวาจาทงของตนทงของสงฆ ตอพระผมพระภาคเจาผเปนอครบคคลในโลกพรอมทงเทวโลก. บทวา ปตรา ปวตตต ความวา เมอพระเจาจกรพรรดสวรรคต หรอทรงผนวชลวงไป ๗ วน จกรยอมอนตรธาน ตอจากนน เมอพระโอรส ทรงนงบาเพญจกรวตตวตรสบอยางหรอสบสองอยาง จกรอนยอมปรากฏ พระโอรสนนทรงใหจกรนนเปนไป แตพระผมพระภาคเจาทรงทาจกรนนแหละ ใหเปนวตรเพราะมอรรถอยางเดยวกน เหตสาเรจดวยรตนะ. ตรสวา ปตรา ปวตตต ดงน. อกอยางหนง เพราะเหตทพระโอรสนนตรสวา ขอพระองค จงเปนผขวนขวายนอยเถด ขาพระองคจกปกครอง ดงน ฉะนน จงชอวา ยอมปกครองอาณาจกรทพระบดาปกครอง. บทวา สมมเทว อนปวตเตส ความวา จงใหเปนไปตามโดยชอบ คอโดยนย โดยเหต โดยการณะนนแล. กพระผมพระภาคเจาตรสธรรมคอ อรยสจ ๔ พระเถระกกลาวตามธรรมคอ อรยสจ ๔ นนนนแหละ. เหตนน จงตรสอยางน. บทวา อภโตภาควมตตา ความวา พนดวยสวนทง ๒ คอพนจากรปกายดวยอรปาวจรสมาบต พนจาก นามกายดวยอรยมรรค. บทวา ปาวมตตา ไดแกหลดพนดวยปญญา. คอ เปนพระขณาสพผยงมไดวชชา ๓ เปนตน.


บทวา วสทธยา ไดแก เพอตองการความบรสทธ. บทวา สโชนพนธนจฉทา ไดแก ตดกเลส กลาวคอเครองประกอบ และกเลส กลาวคอเครองผกได. บทวา วชตสงคาม ไดแก ชนะสงความคอ ราคะ โทสะ โมหะ. แมชนะกองทพมาร กชอวาชนะสงความ บทวา สตถวาห ความวา พระผมพระภาคเจา ชอวา สตถวาหะ เปนผนาหม เพราะทรง นาหมเวไนยสตว ยกขนบนรถคอมรรคประกอบดวยองค ๘ ใหขามสงสารวฏ. ซงพระผมพระภาคเจาผนาหมนน. บทวา ปลาโป ไดแกภายในวางเปลา คอ ทศล. ดวยบทวา อาทจจพนธน น ทานพระวงคสะกลาววา ขาพระองค ขอถวายบงคมพระผมพระภาคเจาผเปนเผาพนธพระอาทตย เปนศาสดาผทรง ทศพลญาณ ดงน. จบอรรถกถาปวารณาสตรท ๗ ๘. ปโรสหสสสตร การสรรเสรญพระพทธเจาโดยคาถาทไมคดไวกอน [๗๔๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหาร เชตวน. อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ กบภกษสงฆหมใหญ ๑,๒๕๐ รป. กโดยสมยนนแล พระผมพระภาคเจาทรงชแจงใหภกษทงหลาย เหนแจง ใหสมาทาน อาจหาญ ราเรง ดวยธรรมกถาอนประกอบดวยนพพาน. ฝายภกษเหลานน ไดทาธรรมนนใหสาเรจประโยชน ใสใจกาหนด ดวยจตทงปวง เงยโสตลงฟงธรรม.


[๗๔๘] ครงนนแล ทานพระวงคสะมความคดดงนวา พระผม- พระภาคเจานทรงแนะนา ทรงชกชวนภกษทงหลายใหอาจหาญ ใหราเรง ดวยธรรมกถาอนประกอบดวยนพพาน ฝายภกษเหลานน กทาธรรมนนให สาเรจประโยชน ใสใจกาหนดดวยจตทงปวง เงยโสตลงฟงธรรมนน อยา กระนนเลย เราควรจะสรรเสรญพระผมพระภาคเจาในทเฉพาะพระพกตร ดวยคาถาทงหลายอนสมควรเถด. ครงนนแล ทานพระวงคสะลกขนจากอาสนะ ทาผาหมเฉวยงบา ขางหนงแลว ประนมอญชลเฉพาะพระผมพระภาคเจาแลว ไดกราบทล พระผมพระภาคเจาดงนวา ขาแตพระผมพระภาคเจา เนอความนยอมแจมแจง กะขาพระองค ขาแตพระสคต เนอความนยอมแจมแจงกะขาพระองค. พระผมพระภาคเจาไดตรสวา เนอความนนจงแจมแจงกะเธอเถด วงคสะ. [๗๔๙] ครงนนแล ทานพระวงคสะไดกราบทลสรรเสรญพระผม- พระภาคเจา ในทเฉพาะพระพกตร ดวยคาถาทงหลายอนสมควรวา ภกษมากกวาพน ยอมนงหอมลอม พระสคตผทรงแสดงธรรมอนปราศจากธล คอพระนพพาน ธรรมอนหาภยแตไหน มได ภกษทงหลายยอมฟงธรรมอนปราศ- จากมลทน ซงพระสมมาสมพทธเจาทรง แสดงแลว พระสมพทธเจาผอนหมภกษ หอมลอมแลว ยอมงามจรงหนอ ขาแต พระผมพระภาคเจา พระองคเปนผทรง


นามวาพญาชางอนประเสรฐ เปนพระฤาษ ท ๗ แหงพระฤาษทงหลาย เปนผดจ มหาเมฆยงฝนใหตกในพระสาวก ขาแต พระองคผทรงแกลวกลาใหญ วงคสะ สาวกของพระองค ออกจากทพกกลางวน ดวยความใครเพอเฝาพระศาสดา ขอถวาย บงคมพระบาท ดงน. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา วงคสะ คาถาเหลานเธอตรกตรอง ไวกอนหรอ ๆ วาแจมแจงกะเธอโดยฉบพลน. ทานพระวงคสะกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ คาถาเหลาน ขาพระองคมไดตรกตรองไวกอนเลย แตยอมแจมแจงกะขาพระองคโดยทนท เทยวแล. พระผมพระภาคเจาตรสวา วงคสะ คาถาทงหลายทเธอไมไดตรกตรอง ไวในกาลกอน จงแจมแจงกะเธอโดยประมาณยงเถด. [๗๕๐] ทานพระวงคสะ ทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาวา ไดพระเจาขา แลวไดทลสรรเสรญพระผมพระภาคเจาดวยคาถาทงหลายซงตน ไมไดตรกตรองไวในกาลกอน โดยประมาณยงวา พระสมมาสมพทธเจาพระองคใด ทรงครอบงาหนทางผดตงรอยของมารเสย ได ทรงทาลายกเลสเครองตรงใจเพยงดง ตะปทงหลายเสยไดเสดจเทยวไป ทาน ทงหลายจงดพระสมมาสมพทธเจาพระองค


นน ผทรงทาการแกเครองผกเสยได ผอน กเลสอาศยไมไดแลว ผทรงจาแนกธรรม เปนสวน ๆ พระสมมาสมพทธเจาพระองค ใดไดทรงบอกทางมอยางตาง ๆ เพอเปน เครองขามโอฆะ เมอหนทางนน ซงเปน ทางไมตาย อนพระสมมาสมพทธเจานน ตรสบอกแลว พระสาวกทงหลายเปนผ เหนธรรมไมงอนแงน ตงมนแลว พระ- สมมาสมพทธเจาพระองคใด ทรงทาความ รงเรองแทงตลอดซงธรรมแลว ไดทรง เหนธรรมเปนทกาวลวงทฏฐทงปวง พระ สมมาสมพทธเจาพระองคนน ครนทรง ทราบแลวและทรงกระทาใหแจง (ธรรม นน) แลว ไดทรงแสดงฐานะทง ๑๐ อนเลศ ความประมาทอะไร ในธรรมอน พระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงแลวดวยด อยางน จกมแกผรทงหลาย เพราะฉะนน แล บคคลพงเปนผไมประมาท นอมใจ ศกษาในพระศาสนาของพระผมพระ- ภาคเจาพระองคนนทกเมอ ดงน.


อรรถกถาปโรสหสสสตร ในปโรสหสสสตรท ๘ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ปโรสหสส ไดแกเกน ๑,๐๐๐. บทวา อกโตภย ความวา ในพระนพพานไมมภยแตทไหน ๆ. จรงอย ผบรรลพระนพพานกไมมภยแต ทไหน ๆ ฉะนน พระนพพานจงชอวา ไมมภยแตทไหน ๆ. บทวา อสน อสสตตโม ความวา เปนพระฤาษองคท ๗ จาเดมแตพระพทธเจาทรง พระนามวาวปสส. คาวา ก น เต วงคส น พระผมพระภาคเจาตรสโดยทเกดเรองขน. ไดยนวา เรองเกดขนทามกลางสงฆวา พระวงคสเถระสละกจวตร ไมสนใจ อทเทสปรปจฉาและโยนโสมนสการ เทยวแตงคาถาทาจณณยบทเรอยไป. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงพระดารวา ภกษเหลานไมรปฏภาณสมบต ของพระวงคสะ เขาใจวา พระวงคสะคดแลวคดเลาจงกลาว เราจกใหภกษ เหลานนรปฏภาณสมบตของทาน ครนทรงพระดารแลว จงตรสคามอาทวา ก น เต วงคส ดงน. บทวา อมมคคสต ไดแก กเลสทผดขนหลายรอย. อนง ทาน กลาววา สต เพราะเปนทางดาเนนไป. บทวา ปภชช ขลาน ความวา เทยวทาลายกเลส ๕ อยาง มกเลสเพยงดงตะปคอราคะเปนตน. บทวา ต ปสสถ ความวา จงดพระพทธเจานนผเทยวครอบงาทาลายอยางน. บทวา พนธปมจกร ไดแก ผกระทาการปลดเปลองกเลสเปนเครองผก. บทวา อสต ไดแก ผอนกเลสไมอาศยแลว. บทวา ภาคโส ปวภชช ความวา


ผทรงจาแนกธรรมเปนสวน ๆ มสตปฏฐานเปนตน. ปาฐะวา ปวภช ดงนกม ความวา จงแยกเปนสวนนอยใหญด. บทวา โอฆสส ไดแกโอฆะ ๔. บทวา อเนกวหต ไดแก ม หลายอยางมสตปฏฐานเปนตน. บทวา ตสม เจ อมเต อกขาเต ความวา เมอพระองคตรสบอกทางอนเปนอมตะนน. บทวา ธมมททสา ไดแกผเหน ธรรม บทวา ตา อสหรา ความวา ผตงมนไมงอนแงน. บทวา อตวชฌ ไดแก แทงตลอดแลว. บทวา สพพทฏ น ไดแก ทตงทฏฐหรอวญญาณฐตทงปวง. บทวา อตกกมมททส ไดแก ไดเหน พระนพพานอนเปนธรรมกาวลวง. บทวา อคค ไดแก เปนธรรมสงสด. ปาฐะวา อคเค ดงนกม. ความวา กอนกวา. บทวา ทสฏาน ความวา ทรงแสดงธรรมอนเลศแกภกษ ๕ รป คอ ปญจวคคย หรอทรงแสดงธรรม ในฐานะอนเลศแกภกษปญจวคคย. บทวา ตสมา ความวา เพราะเหตทผร อยวา ธรรมนทรงแสดงดแลว ไมพงทาความประมาท ฉะนน. บทวา อนสกเข ไดแก พงศกษาสกขา ๓. จบอรรถกถาปโรสหสสสตรท ๘


๙. โกณฑญญสตร พระวงคสะสรรเสรญพระอญญาโกณฑญญะ [๗๕๑] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเวฬวน อนเปนทพระราชทานเหยอแกกระแต กรงราชคฤห ครงนนแล ทานพระอญญาโกณฑญญะไดเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถงทประทบตอกาลนานนกทเดยว ครนแลวไดหมอบลงแทบพระบาททงสอง ของพระผมพระภาคเจาดวยเศยรเกลา จบพระบาททงสองของพระผมพระ- ภาคเจาดวยปาก นวดฟนดวยมอทงสอง และประกาศชอวา ขาแตพระผม พระภาคเจา ขาพระองคขอวา โกณฑญญะ ขาแตพระสคต ขาพระองค ชอวาโกณฑญญะ ดงน. [๗๕๒] ครงนนแล ทานพระวงคสะมความคดดงนวา ทานพระ- อญญาโกณฑญญะน นานนกทเดยวจงไดเขาเผาพระผมพระภาคเจา ครนเขา เฝาแลว ไดหมอบลงแทบพระบาททงสองของพระผมพระภาคเจาดวยเศยรเกลา จบพระบาททงสองของพระผมพระภาคเจาดวยปาก นวดฟนดวยมอทงสอง และประกาศชอวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองคชอวา โกณฑญญะ ขาแตพระสคต ขาพระองคชอวา โกณฑญญะ อยากระนนเลย เราพงชมเชย ทานพระอญญาโกณฑญญะ ในทเฉพาะพระพกตรของพระผมพระภาคเจาดวย คาถาทงหลายตามสมควรเถด. ครงนนแล ทานพระวงคสะลกขนจากอาสนะแลว ประณมอญชลไป ทางทพระผมพระภาคเจาประทบแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาดงนวา ขาแตพระผมพระภาคเจา เนอความนยอมแจมเเจงกะขาพระองค ขาแต พระสคต เนอความนยอมแจมแจงกะขาพระองค.


พระผมพระภาคเจาไดตรสวา เนอความนนจงแจมแจงกะเธอเถด วงคสะ ดงน. [๗๕๓] ครงนนแล ทานพระวงคสะไดชมเชยทานพระอญญาโกณ- ฑญญะ เฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจาดวยคาถาทงหลายอนสมควรวา พระโกณฑญญะเถระน เปนผตรสร ตามพระพทธองค เปนผมความเพยร เครองกาวหนาอยางแรงกลา เปนผได ธรรมเครองอยทงหลายอนเกดแต วเวกเนองนตย คณอนใดอนพระสาวกผ ทาตามคาสอนของพระศาสดาพงบรรล คณอนนนทกอยางอนพระโกณฑญญะ เถระนน เปนผไมประมาทศกษาอยบรรล แลวโดยลาดบ พระโกณฑญญะเถระเปน ผมอานภาพมาก เปนผไดวชชา ๓ เปน ผฉลาดในเจโตปรยญาณ เปนทายาทของ พระพทธองค ไหวอยซงพระบาททงสอง ของพระศาสดา ดงน.


อรรถกถาโกณฑญญสตร ในโกณฑญญสตรท ๙ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อาโกณฑโ ไดแก พระเถระทไดชออยางนน เพราะรทวถงธรรมกอนเขา. บทวา สจรสเสว ไดแก ตอกาลนานเทาไร. ตลอดกาลประมาณ ๑๒ ปน. ถามวาอยในทไหน. ตอบวาอยในสถานทอยแหง พระปจเจกพทธเจาทงหลาย ใกลสระมนทากนโปกขรณ ในถนขางตระกล ฉททนตะ เพราะเหตไร. เพราะเคารพในวหาร. กทานเปนพระมหาสาวก ผมบญ พระคณของทานแผไปในภายในเทวดาและมนษยทงหลาย ในหมน จกรวาลเหมอนพระคณของพระผมพระภาคเจา. เทวดาและมนษยทงหลาย ไปยงสานกของพระตถาคต กระทาการบชาดวยของหอมและดอกไมเปนตน คดวา ทานเปนพระสาวกผแทงตลอดธรรมเลศ แลวเขาไปบชาพระเถระถดไป จรงอย ธรรมดาวาผทมาสสานกเปนอนทานตองทาธรรมกถา หรอปฏสนถาร เหนปานน. กพระเถระเปนผหนกในวหาร ดวยเหตนน ธรรมนนของทาน จงปรากฏเปนประหนงเนนชา. เพราะทานเปนผเคารพในวหารดงวามาน ทานจงไปอยในทนน. อกเหตหนง กอนอนในเวลาภกขาจาร พระสาวกทงปวง ยอมไปตาม ลาดบพรรษา. กในเวลาแสดงธรรม เมอพระศาสดาประทบนงบนพทธอาสน ทเขาตกแตงไวตรงกลาง พระธรรมเสนาบดนง ณ ขางพระหตถเบองขวา พระโมคคลลานะนง ณ ขางพระหตถเบองซาย. สวนเบองหลงแหงพระสาวก ทง ๒ นน เขาปอาสนะไวสาหรบพระอญญาโกณฑญญะ. เหลาภกษทเหลอ นงแวดลอมทาน. พระอครสาวกทง ๒ มความเคารพในพระเถระ เพราะทาน


แทงตลอดธรรมอนเลศ และเปนพระเถระผเฒา. ภกษทงหลายสาคญพระเถระ เหมอนทาวมหาพรหม เหมอนกองไฟ และเหมอนอสรพษ นงอาสนะในท ใกล กละอาย เกรงใจ. พระเถระคดวา กภกษเหลานนบาเพญบารมสนอสงไขย แสนกป เพอตองการอาสนะใกล บดนนงในอาสนะใกล จงยาเกรง ละอายใจ ตอเรา เราจะใหภกษเหลานนอยโดยความสาราญ. พระเถระเขาไปเฝาพระผม พระภาคเจา กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคปรารถนาจะอย ในชนบท. พระศาสดาทรงอนญาตแลว. พระเถระเกบงาเสนาสนะ ถอบาตรจวรไปยงรมสระมนทากนโปกขรณ ถนชางตระกลฉททนตะ. เมอกาลกอนโขลงชางตระกลประเสรฐประมาณ ๘,๐๐๐ เคยชานาญการปรนนบตพระปจเจกพทธเจาทงหลาย พอเหนพระเถระคดวา บญเขตของพวกเรามาถงแลว จงเอาเลบเขยทจงกรม เอาหญาออก นากงไม เครองกดขวางออก จดแจงทอยของพระเถระ ทาวตรทงหมด ประชมปรกษากน ตงเวรกนไววา กถาเราจะเสยสละวา ผนจกกระทากจทควรทาแกพระเถระไซร พระเถระทงทมบาตรเปลา จกไปเหมอนไปบานญาตโยมเปนอนมาก โดยวาระ ใด ๆ เรากจกปรนนบตโดยวาระนน ๆ แตเมอเวรของชางหนงมาถงเขา แม พวกนอกนนกไมควรละเลย. ชางตวทอยเวร ตงนาบวนปากและไมสฟนทาวตรพระเถระแตเชาตร กสระโปกขรณชอมนทากนนกวาง ๕๐ โยชน. สระนนไมมสาหราย หรอจอกแหนในทประมาณ ๒๕ โยชน. นานนแล ยอมใสเหมอนสแกวผลก. ตอแตนนมดงปทมขาวแผขยายไปกงโยชนในนาแคยน ตงลอมสระ ๕๐ โยชน ถดจากนน อนดบแรกมดงปทมแดงขนาดใหญ ถดจากนนดงกมทแดง ถดจาก นนดงกมทขาว ถดจากนนคงอบลเขยว ถดจากนนคงอบลแดง ถดจากนนดง ขาวสาลแดงมกลนหอม ถดจากนนผลเกดแตตนไมเถามรสอรอยมฟกทอง นา เตาและฟกเขยวเปนตน ถดจากนนดงออยแผขยายไปกงโยชน ในดงออยนนม


ออยแตละตนขนาดเทาตนหมาก ถดจากนนดงกลวย ซงมตนกนผลสกถง ๒ ผลยอมลาบาก. ถดจากนนดงขนนมผลขนาดตม ถดจากนนดงมะมวง ปาชมพ ดงมะขวด. โดยยอ ในสระนน ขนชอวาผลไมทกนได ไมพงกลาววาไมม. ใน เวลาดอกไมบาน ลมหอบละอองเกษรเปนเกลยวไปไวบนใบกอปทม. ในใบ- กอปทมนนหยาดนาตกเปนหยด ๆ สกดวยอาทตยเผายอมเปนเหมอนนาตาล เคยว. นชอวาโปกขรมธนาหวานบนใบบว. ชางทงหลายนาโปกขรมธนนมา ถวายพระเถระ. รากบวขนาดเทาหวไถ แมรากบวนน ชางทงหลายกนามา ถวาย. เหงาบวมขนาดเทากลองและใบบวใหญ. เหงาบวนนแตละขอมนานม ประมาณหมอหนง เหงาบวนนชางทงหลายกนามาถวาย ชางทงหลายปรงเมลด บวกบนาตาลกรวดถวาย. เอาออยวางบนแผนหนแลวใชเทาเหยยบนาหวานไหล ออกขงเตมแองและบอ. สกดวยอาทตยเผากลาย. เปนนมกอนดงกอนหน นมกอน นนชางทงหลายกนามาถวาย. ในขนนกลวยมะมวงสกเปนตน ไมจาตองกลาวถง เทพบตรชอนาคทนตะ อย ณ เขาไกรลาส. พระเถระไปทประตวมานของ เทพบตรนน บางครงบางคราว เทพบตรนนเอาขาวปายาสไมมนาทปรงดวยเนยใส ใหมและผงนาหวานบนใบบวบรรจเตมบาตรถวาย. ไดยนวา ครงพระสมมาสม พทธเจาพระนามวากสสปะ ทานไดถวายสลากนานมพรอมดวยเนยใสหอมระรน ตลอด ๒ หมนป. ดวยเหตนน โภชนะจงเกดขนแกทานดวยอาการอยางน. พระเถระอยอยางนตลอด ๑๒ ป ตรวจดอายสงขารของตน รวาสนแลว คดวา เราจกปรนพพานทไหน เหาะไปยงสานกพระผมพระภาคเจาดวยคดวา ชางทง หลายบารงเราถง ๑๒ ป กระทากจททาไดยาก เราจกขออนญาตพระศาสดา ปรนพานในทใกล ๆ ชางเหลานนแหละ. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา สจรสเสว เยน ภควา เตนปสงกม ดงน.


บทวา นามจ ความวา พระเถระประกาศชอเพราะเหตไร. เพราะ คนบางพวกจาพระเถระได บางพวกจาไมได. บรรดาคนเหลานน พระเถระ คดวาคนเหลาใดไมรจกเรา จกคดรายวา พระแกศรษะขาวโพลนหลงโกงซโครง คดรปนทาปฏสนถารกบพระศาสดา คนเหลานนจกเตมในอบาย แตคนเหลาใด รจกเรา จกเลอมใสวา เปนมหาสาวกปรากฏในหมนจกรวาลเหมอนพระศาสดา คนเหลานนจกเขาถงสวรรค ดงน เมอจะปดทางอบาย เปดทางสวรรคสาหรบ สตวเหลานน จงประกาศชอ. บทวา พทธานพทโธ ความวา พระพทธเจาตรสรสจจะ ๔ กอน พระเถระตรสรภายหลง เพราะฉะนน ทานจงเรยกวา พทธานพทธะ ผตรสร ตามพระพทธองค. บทวา ตพพนกกโม ไดแกมความเพยรมน. บทวา วเวกาน ไดแกวเวก ๓. ดวยบทวา เตวชโช เจโตปรยายโกวโท นทาน กลาวถงอภญญา ๔ ในบรรดาอภญญา ๖. อก ๒ อภญญานอกน แมมไดกลาว ถงกจรง แตพระเถระกไดอภญญา ๖ แนนอน และบรษทไดประชมกนใน เวลาจบคาถาน. พระเถระรวา บรษทประชมกน จงทาปฏสนถารกบพระศาสดา ขออนญาตกาลปรนพพานวา ขาแตพระองคผเจรญ อายสงขารของขาพระองค สนแลว ขาพระองคจกปรนพพาน. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา โกณฑญญะ เธอจกปรนพพานทไหน. ทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ชางทงหลายทเปน อปฏฐากของขาพระองคไดกระทากจททาไดยาก ขาพระองคจกปรนพพานในท ใกล ๆ ชางเหลานน. พระศาสดาทรงอนญาต. พระเถระทาประทกษณพระทศพลแลวกราบทลวา ขาแตพระองคผ เจรญ การเหนครงนน เปนการเหนครงแรกของขาพระองค ครงนเปนการ เหนครงสดทาย ดงน เมอมหาชนคราครวญอย ถวายบงคมพระศาสดาแลว ออกมายนทซมประต สงสอนมหาชนวา ทานทงหลาย อยาเศราโศกเลย


อยาคราครวญไวเลย เปนพระพทธเจากตาม เปนพทธสาวกกตาม สงขาร ทเกดขนแลว ชอวาไมแตกทาลาย ยอมไมม ดงน เมอมหาชนกาลงเหนอย นนแล กเหาะขนไปยงเวหาส ลงทรมสระมนทากน สรงนาในสระโบกขรณ นงสบงหมจวรแลว เกบงาเสนาสนะ เขาผลสมาบตลวง ๓ ยาม ปรนพพาน เวลาจวนสวาง. ตนไมทกตนในหมวนตประเทศไดโนมนอมออกผลบชา พรอมกบเวลาพระเถระปรนพพาน. ชางตวเขาเวรไมรวาพระเถระปรนพพาน จดนาบวนปากและไมชาระฟนทาวตรปฏบตแตเชาตร. นาของควรเคยวและ ผลไมมายนอยททายทจงกรม. ขางนนไมเหนพระเถระออกมาจนพระอาทตยขน คดวา นอะไรกนหนอ เมอกอน พระผเปนเจาจงกรม ลางหนาแตเชาตร วนนยงไมออกจากบรรณศาลา จงเขยาประตกฎ แลดเหนพระเถระกาลงนงจง เหยยดงวงออกลบคลาคนหาลมอสสาสปสสาสะ รวาลมอสสาสปสสาสะขาด พระเถระปรนพพานแลว จงสอดงวงเขาในปากรองเสยงดงลน. ทวหมวนต- ประเทศไดมเสยงบนลอเปนอนเดยวกน. ชาง ๘,๐๐๐ ประชมกน ยกพระเถระ ขนนอนบนกระพองของหวหนาโขลง ถอกงไมทมดอกบานสะพรง แวดลอม แหไปทวหมวนตแลวมายงทของตนตามเดม. ทาวสกกเทวราชปรกษาพระวษณกรรมเทพบตรวา พอ พชายของพวก เราปรนพพานแลว เราจกกระทาสกการะ เธอจงเนรมตเรอนยอดขนาด ๙ โยชน ลวนแลวดวยรตนะทกอยาง. พระวษณกรรมเทพบตรทาตามเทวบญชาแลว ให พระเถระนอนในเรอนยอดนน ไดมอบหมายใหแกชางทงหลาย. ชางเหลานน ยกเรอนยอดเวยนเขาหมวนตประมาณ ๓,๐๐๐ โยชนหลายรอบ. พวกอากาศ เทวดารบจากงวงของชางเหลานน แลวเลนสาธกฬาแสดงคารวะ. ตอแตนนวสส- พลาหกเทวดา สตพลาหกเทวดา วาตพลาหกเทวดา เทพชนจาตมหาราช เทพชน ดาวดงส รวมความวา เรอนยอดไดไปจนถงพรหมโลกโดยอบายน ดวยประการ


ฉะน. พวกพรหมไดใหเรอนยอดแกพวกเทวดา พวกเทวดาไดใหเรอนยอดแก ชางทงหลายตามเดม โดยลาดบดวยประการฉะนอก. เทวดาแตละองคไดนา ทอนจนทนประมาณ ๔ องคลมา. ไดมจตกาธารประมาณ ๙ โยชน. พวกเทวดา ยกเรอนยอดขนสจตกาธาร. ภกษประมาณ ๕๐๐ รป เหาะมาสาธยายตลอดคน. พระอนรทธเถระแสดงธรรม. เทวดาเปนอนมากไดตรสรธรรม. วนรงขน เวลาอรณขนนนเอง เทวดาทงหลายใหดบจตกาธารแลว เอาพระธาตมสดงดอก มะลตมบรรจผากรองนา นามาวางไวในพระหตถของพระศาสดา ในเมอ พระองคเสดจออกถงซมประตพระวหารเวฬวน. พระศาสดาทรงรบผากรองนา บรรจพระธาตแลว ทรงเหยยดพระหตถไปทแผนดน. พระเจดยเหมอนฟองเงน ชาแรกแผนดนใหญออกมา. พระศาสดาทรงบรรจพระธาตในพระเจดยดวย พระหตถของพระองค. ไดยนวา พระเจดยนนกยงดารงอยจนถงทกวนนแล. จบอรรถกถาโกณฑญญสตรท ๙ ๑๐. โมคคลลานสตร พระวงคสะสรรเสรญพระโมคคลานะ [๗๕๔] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ ณ กาฬสลา ขางภเขา อสคล กรงราชคฤห พรอมดวยภกษสงฆหมใหญประมาณ ๕๐๐ รป ลวนเปน พระอรหนตทงหมด. ไดยนวา ทานพระมหาโมคคลลานะตามพจารณาจตอนหลดพนพเศษ (จากกเลส) อนหาอปธมได ของภกษเหลานนดวยจตอย. [๗๕๕] ครงนนแล ทานพระวงคสะมความคดดงนวา พระผม- พระภาคเจานแลประทบทกาฬสลา ขางภเขาอสคล กรงราชคฤห พรอมดวย


ภกษสงฆหมให ประมาณ ๕๐๐ รป ลวนเปนพระอรหนตทงหมด ทาน พระมหาโมคคลลานะกตามพจารณาจตอนหลดพนพเศษ (จากกเลส) อนหา อปธมไดของภกษเหลานนดวยจตอย อยากระนนเลย เราพงชมเชยทานพระ- มหาโมคคลลานะ เฉพาะพระพกตรของพระผมพระภาคเจาดวยคาถาทงหลาย อนสมควรเถด. ครงนนแล ทานพระวงคสะลกขนจากอาสนะ ทาผาหมเฉวยงบา ขางหนง ประนมอญชลไปทางทพระผมพระภาคเจาประทบแลว ไดกราบทล พระผมพระภาคเจาดงนวา ขาแตพระผมพระภาคเจา เนอความนยอมแจมแจง กะขาพระองค ขาแตพระสคต เนอความนยอมแจมแจงกะขาพระองค. พระผมพระภาคเจาตรสวา เนอความนนจงแจมแจงกะเธอเถด วงคสะ. [๗๕๖] ครงนนแล ทานพระวงคสะ ไดชมเชยทานพระมหาโมค- คลลานะ เฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจาดวยคาถาทงหลายอนสมควรวา พระสาวกทงหลายผสาเรจไตรวชชา ผละมฤตยเสยได ยอมนงหอมลอมพระมน ผถงฝงแหงทกข ซงประทบนงอยทขาง แหงภเขา พระมหาโมคคลานะผมฤทธ มาก ยอมสอดสองพระสาวกเหลานน ดวยจต ตามพจารณาจตอนหลดพนพเศษ แลว อนหาอปธมไดของพระสาวกเหลา- นนอย พระสาวกทงหลายยอมนงหอมลอม พระโคดม ผเปนมน ซงสมบรณดวย พระคณทงปวงอยางน ผลงฝงแหงทกข ผประกอบดวยพระคณเปนอเนกประการ ดงน.


อรรรถกถาโมคคลลานสตร ในโมคคลลานสตรท ๑๐ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา สมนเวสต ไดแกแสวงหา คอพจารณา. บทวา นคสส ไดแก ภเขา. บทวา มน ไดแกพทธมน. บทวา ทกขสส ปารค ไดแก ผถงฝงแหงทกข. บทวา สมนเวส ไดแกพจารณาอย. บทวา เอว สพพงคสมปนน ไดแกสมบรณดวยคณทงปวง ดวยอาการอยางน. บทวา อเนการสมปนน ไดแก ประกอบดวยคณมากมาย. จบอรรถกถาโมคคลลานสตรท ๑๐ ๑๑. คคคราสตร วาดวยพระวงคสะสรรเสรญพระพทธเจา [๗๕๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจา ประทบอยทรมฝงสระบว ชอวาคคครา นครจมปา พรอมดวยภกษสงฆหมใหญ ประมาณ ๕๐๐ รป อบาสกประมาณ ๗๐๐ คน และเทวดาหลายพนองค. นยวา พระผมพระภาคเจารงเรองลวงภกษ อบาสกและเทวดา เหลานน ดวยพระวรรณะและดวยพระยศ. [๗๕๘] ครงนนแล ทานพระวงคสะ มความคดดงนวา พระผม- พระภาคเจานแล ประทบอยทฝงสระบวชอวาคคครา นครจมปา พรอมดวย ภกษสงฆหมใหญ ประมาณ ๕๐๐ รป อบาสกประมาณ ๗๐๐ คน และเทวดา หลายพนองค นยวา พระผมพระภาคเจารงเรองลวงภกษ อบาสกและเทวดา เหลานน ดวยพระวรรณะและดวยพระยศ อยากระนนเลย เราพงชมเชย พระผมพระภาคเจา ณ ทเฉพาะพระพกตร ดวยคาถาอนสมควรเถด.


ครงนนแล ทานพระวงคสะ ลกขนจากอาสนะ ทาผาหมเฉวยงบา ขางหนง ประณมอญชลไปทางทพระผมพระภาคเจาประทบอยแลว ไดกราบทล พระผมพระภาคเจาวา ขอแตพระผมพระภาคเจา เนอความนยอมแจมแจงกะ ขาพระองค ขาแตพระสคต เนอความนยอมแจมแจงกะขาพระองค. พระผมพระภาคเจาไดตรสวา เนอความนน จงแจมแจงกะเธอเถด วงคสะ. [๗๕๙] ครงนนแล ทานพระวงคสะ ไดชมเชยพระผมพระภาคเจา ณ ทเฉพาะพระพกตร ดวยคาถาอนสมควรวา พระจนทรพระอาทตยซงปราศจาก มลทน ยอมแจมกระจางในทองฟา ซง ปราศจากเมฆฝน ฉนใด ขาแตพระองค ผมพระรศมซานออกแตพระสรรกาย ผ เปนมทามน พระองคยอมรงเรองลวง สรรพสตวโลก ดวยพระยศ ฉนนน ดงน. อรรถกถาคคคราสตร ในคคคราสตรท ๑๑ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ตยาสสท ตดบทเปน เต อสสท. คาวา อสสท เปน เพยงนบาต. บทวา วณเณน ไดแก สแหงสรระ. บทวา ยเสน ไดแก ดวยบรวาร. บทวา วตมโลว ภานมา ไดแก เหมอนพระอาทตยปราศจาก มลทน. จบอรรถกถาคคคราสตรท ๑๑


๑๒. วงคสสตร วาดวยพระวงคสะภาษตคาถา [๗๖๐] สมยหนง ทานพระวงคสะ อยทพระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. กสมยนนแล ทานพระวงคสะ เปนผบรรลพระอรหตแลวไมนาน เสวยวมตตสขอย ไดภาษตคาถาเหลาน ในเวลานนวา ในกาลกอน เราเปนผมวเมาดวย ความเปนกว ไดเทยวไปแลว สบาน จากบาน สเมองจากเมอง ครนเราไดเหน พระสมพทธเจา ศรทธาจงบงเกดขน แกเรา พระสมพทธเจานน ไดทรงแสดง ธรรมคอขนธ อายตนะ ธาตแกเรา เรา ไดฟงธรรมของพระองคแลว กบรรพชา เปนผหาเรอนมได พระมนไดตรสรพระ- โพธญาณ เพอประโยชนแกประชมชน เปนะอนมากแกภกษ และภกษณทงหลาย ผไดถง ไดเหนนยามธรรม การมาของเรา ในสานกของพระพทธเจาของเรา เปนการ มาดจรงหนอ วชชา ๓ อนเราไดบรรล แลวโดยลาดบ พระศาสนาของพระพทธ-


องคเราไดทาแลว เรายอมรขนธสนดาน อนเราเคยอยในกาลกอน ทพยจกษญาณ เราทาใหหมดจดแลว เราเปนผสาเรจ ไตรวชชา บรรลอทธวธ ฉลาดในเจโต- ปรยญาณ ดงน. จบวงคสสตร จบวงคสสงยต อรรถกถาวงคสสตร ในวงคสสตรท ๑๒ มวนจฉยตอไปน :- บทวา อายสมา เปนคานารก. บทวา วงคโส เปนชอของ พระเถระนน. ไดยนวา ในครงพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระ ในปางกอน พระเถระนน เหนพระสาวกผสมบรณดวยปฏภาณจงใหทาน ทาความปรารถนา บาเพญบารมถงแสนกป ในกาลแหงพระผมพระภาคเจาของเราทงหลาย เขาบง- เกดในครรภของปรพาชกานางหนง ซงลอมกงหวาไวเพราะประสงคจะโตวาทะ ทวชมพทวปแลวไดวาทะกบปรพาชกนายหนง เพราะชนะบาง แพบางในวาทะ จงอยรวม [เปนสามภรยา] กบปรพาชกนายนน เจรญวยแลวเรยนวาทะตง ๑,๐๐๐ คอฝายมารดา ๕๐๐ ฝายบดา ๕๐๐ จารกไป และทานรวชาอยางหนง ซงรายแลวเอานวมอเคาะศรษะผตาย กรวาผนเกดในทโนน. ทานเทยวไปใน บานและนคมเปนตนโดยลาดบ ถงกรงสาวตถพรอมมาณพ ๕๐๐ คน นงท ศาลาใกลประตพระนคร.


ในครงนน เวลากอนอาหาร ชาวพระนครพากนใหทาน เวลาหลงอาหาร นงหมเรยบรอยแลวกถอของหอมและดอกไมเปนตน ไปยงวหารเพอฟงธรรม. มาณพเหนเขา ถามวา พวกทานไปไหนกน. พวกเขาตอบวา ไปฟงธรรม ในสานกของพระทศพล. แมเขาพรอมดวยบรวารกไปกบชาวพระนครเหลานน กระทาปฏสนถารแลว ไดยนอย ณ ทควรสวนขางหนง ลาดบนน พระผม พระภาคเจาตรสกะเขาวา วงคสะ ไดยนวาเธอรศลปะดหรอ. เขาตอบวา ขาแต พระโคดมผเจรญ ขาพระองครมาก พระองคตรสหมายเอาศลปะประเภทไหน. พระศาสดาตรสวา ศลปะทเกยวกบซากศพ. เชญเถด ทานพระโคดม. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงศรษะของสตวผเกดในนรก ดวยอานภาพของ พระองคแกเขา แลวตรสถามวา วงคสะ ผนเกดในทไหน. เขารายมนตแลว เอานวเคาะด ทลวา เกดในนรก. พระศาสดาตรสวา ดละ วงคสะ เธอตอบ ดแลว. พระองคทรงแสดงศรษะของสตวผเกดในเทวโลก แมศรษะนนเขาก พยากรณไดอยางนนเหมอนกน. ลาดบนน พระศาสดาจงทรงแสดงศรษะของ พระขณาสพแกเขา. เขารายมนตแลวรายมนตอกกด เอานวเคาะกด กไมรท สตวเกด. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาจงตรสกะเขาวา ลาบากไหมวงคสะ. เขาทลวา ลาบาก ทานโคดม. พระผมพระภาคเจาตรสวา เธอใครครวญบอย ๆ ส. เขาแมเมอทาอยางนน กไมเหน จงทลวา ทานพระโคดม พระองคทรงรหรอ. พระผมพระภาคเจาตรสวา รวงคสะ. บคคลนน ชอวาไปดแลว เพราะไมมทอาศย เรารคตของเขา. ทลถามวา พระองครไดดวยมนต หรอทานพระโคดม. ถกแลว วงคสะ เราตถาคตรไดดวยมนตอยางเดยวเทานน. ทลวา ขาแตทานพระโคดม


ขอพระองคไดโปรดแลกเปลยนมนตกบขาพระองคเถด. ตรสวา วงคสะ มนตของ เราไมมมลคาดอก. ทลวาขาแตทานพระโคดมขอพระองคไดโปรดประทานเถด. ตรสวา เราไมอาจใหมนตแกผทมไดบวชในสานกของเราได. วงคเรยกพวก ลกศษยมาสงวา ดกอนพอทงหลาย พระสมณโคดมรศลปะมากมาย เราจกบวช ในสานกของพระสมณโคดมนเรยนศลปะ แตนน จกไมมผทรศลปะมากกวา เราทวชมพทวป พวกเธออยาเปนหวง จงอยกนจนกวาเราจะกลบมา ดงน แลว สงลกศษยเหลานนไป แลวกราบทลวา ขอพระองคโปรดใหขาพระองคบรรพชา เถด. พระศาสดาทรงมอบหมายใหเถระชอนโครธกปปะ. พระเถระนาวงคสะ ไปยงทอยของตนแลวใหบรรพชา. ทานบรรพชาแลวมาเฝาพระศาสดา ยนถวาย บงคมแลว ทลอาราธนาวา ขอพระองคโปรดประทานศลปะแกขาพระองคเถด. พระศาสดาตรสวาวงคสะ เมอพวกเธอจะเรยนศลปะ (ครงกอน) ตองทาบรกรรม โดยไมบรโภคของเคมและนอนบนแผนดนเปนตน เรยนศลปะนน แมศลปะนกม บรกรรม เธอจงทาบรกรรมนนกอน. พระวงคสะกราบทลวา ดละ พระเจาขา. ลาดบนน พระศาสดาตรสบอกพระกมมฏฐาน คอ อาการ ๓๒ แกเธอ. เธอ มนสการพระกมมฏฐานนนทงอนโลมปฏโลม เจรญวปสสนา บรรลพระอรหต โดยลาดบ. บทวา วมตตสข ปฏสเวท ความวา เมอบรรลพระอรหตอยางน แลวเสวยวมตตสข. บทวา กาเวยยมตตา ไดแก มวเมาดวยความเปนกว คอการแตงกาพยกลอน. บทวา ขนเธ อายตนาน ธาตโย ความวา เมอ ทรงแสดงธรรมประกาศขนธเปนตนเหลาน . บทวา เข นยามคตททสา ไดแก ผถงนยามธรรม และผเหนนยามธรรม. บทวา สวาคต ไดแกการ


มาด. ดวยคาวา อทธปปตโตมห น หมายเอาอทธวธญาณ. ดวยคาวา เจโตปรยายโกวโท น หมายเอาเจโตปรยญาณ. สวนทพยโสตแมทานไม ไดกลาวไว กสงเคราะหเขาไดเหมอนกน. พระวงคสะนบรรลอภญญา ๖ พงทราบวา เปนมหาสาวก ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาวงคสสตรท ๑๒ และวงคสสงยตเพยงเทาน

รวมพระสตรแหงวงคสสงยตม ๑๒ สตร คอ ๑. นกขนตสตร ๒. อรตสตร ๓. เป สลาตมญญนาสตร ๔. อานนทสตร ๕. สภาสตสตร ๖. สารปตตสตร ๗. ปวารณาสตร ๘. โรสหสสสตร ๙. โกณฑญญสตร ๑๐. โมคคลลานสตร ๑๑. คคคราสตร ๑๒. วงคสสตร พรอมทงอรรถกถา


วนสงยต ๑. วเวกสตร เทวดาเตอนภกษ [๗๖๑] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง ภกษรปหนง พานกอยในแนวปาแหงหนง ในแควนโกศล สมยนนแล ภกษรปนน พกผอนกลางวน ตรกอกศลวตกลามกองอาศยเรอน [๗๖๒] ครงนน เทวดาทสงอยในปานน มความเอนดใครประโยชน กภกษนน หวงจะใหเธอสลดใจ จงเขาไปหาแลว กลาวกะเธอดวยคาถาวา ทานใครวเวก จงเขาปา สวนใจ ของทานแสซานไปภายนอก ทานเปนคน จงกาจดความพอใจในคนเสย แตนน ทานจกเปนผมความสข ปราศจากความ กาหนด ทานมสต ละความไมยนดเสยได เราเตอนใหทานระลกถงธรรมของสตบรษ ธลคอกเลสประดจบาดาลทขามไดยาก ไดแกความกาหนดในกามอยาไดครอบงา ทานเลย นกทเปอนฝน ยอมสลดธลท แปดเปอนใหตกไป ฉนใด ภกษผมเพยร มสต ยอมสลดธลคอกเลสทแปดเปอนให ตกไป ฉนนน ดงน.


ลาดบนน ภกษนนเปนผอนเทวดานนเตอนใหสงเวช ถงซงความ สลดใจแลวแล. วนสงยตตวรรณนา อรรถกถาวเวกสตร พงทราบวนจฉยในวเวกสตรท ๑ แหงวนสงยตตอไปน :- บทวา โกสเลส วหรต ความวา ภกษรปใดรปหนง เรยน กมมฏฐานในสานกของพระศาสดาแลวไปอยในแควนโกศลนน เพราะชนบท นนหาภกษาไดงาย. บทวา สเวเชตกามา ไดแก ใครเพอจะใหภกษนน ถงวเวก. บทวา วเวกกาโม คอ ปรารถนาวเวก ๓. บทวา นจฉรต พหทธา คอ เทยวไปในอารมณเปนอนมากทเปนภายนอก. บทวา ชโน ชนสม ความวา ทานจงละฉนทราคะในคนอน. บทวา ปชหาส แปลวา จงละ. บทวา ภวาส แปลวา จงเปน. บทวา สต ต สารยามเส ความวา แมเรายอมยงบณฑตผมสตใหระลกถงธรรมนน หรอวา เรายอมยงผนนใหระลก ถงธรรมของสตบรษ. บทวา ปาตาลรโช ความวา ธลคอกเลสทเรยกวา บาดาลเพราะอรรถวา ไมมทตง. บทวา มา ต กามรโช ความวา ธล คอกามราคะนอยาครอบงาทาน อธบายวา อยานาไปสอบายเลย. บทวา ปสกณฑโต แปลวา เปอนฝน. บทวา วธน แปลวา กาจด. บทวา ปสกณฑโต ไดแก ฝนทตดตว. บทวา สเวคมาปาท ความวา ชอวา แม เทวดายอมยงเราทานนใหระลกถง ฉะนน จงชอวา ถงวเวก หรอวาประคอง ความเพยรอนสงสดแลวปฏบตใหเปนวเวกอยางยง. จบอรรถกถาวเวกสตรท ๑


๒. อปฏฐานสตร เทวดาเตอนภกษผนอนหลบกลางวน [๗๖๓] สมยหนง ภกษรปหนง พานกอยในแนวปาแหงหนงใน แควนโกศล สมยนนแล ภกษรปนน ไปนอนหลบในทพกกลางวน. [๗๖๔] ครงนน เทวดาทสงอยในปานน มความเอนดใครประโยชน แกภกษรปนน หวงจะใหเธอสลดใจจงเขาไปหาแลวไดกลาวกะเธอดวยคาถาวา ทานจงลกขนเถด ภกษ ทานจะตอง การอะไรดวยความหลบ ทานผเรารอน ดวยกเลส อนลกศรคอตณหาเสยบแทง ดนรนอย จะมวหลบมประโยชนอะไร ทานออกจากเรอนบวชดวยความเปนผไมม เรอนดวยศรทธาใด ทานจงเพมพนศรทธา นนเถด อยาไปสอานาจของความหลบเลย. [๗๖๕] ภกษกลาวตอบวา คนเขลาหมกมนอยในกามารมณ เหลาใด กามารมณเหลานน ไมเทยง ไมยงยน ความหลบจะแผดเผาบรรพชต ผพนแลว ผไมเกยวของในกามารมณซง ยงสตวใหตดอยไดอยางไร เพราะกาจด ฉนทราคะเสยได และเพราะกาวลวง อวชชาเสยได ญาณนนเปนของบรสทธ อยางยง ไฉนความหลบจะแผดเผาบรรพ-


ชตได ความหลบจะแผดเผาบรรพชตผ ไมมโศก ไมมความแคนใจ เพราะทาลาย อวชชาเสยดวยวชชา และเพราะอาสวะ สนไปหมดแลวอยางไรได ความหลบจะ แผดเผาบรรพชตผปรารภความเพยร ผม ตนอนสงไปแลว ผบากบนมนเปนนตย ผจานงพระนพพานอยอยางไรได. อรรถกถาอปฏฐานสตร พงทราบวนจฉยในอปฏฐานสตรท ๒ ตอไปน :- บทวา สปต ความวา ไดยนวา ภกษนเปนพระขณาสพทานไปส หมบานทภกษาจารในทไกล กลบมาแลว เกบบาตรและจวรไวในบรรณศาลา ลงสระทเกดเองในทไมไกล พอใหตวแหงแลว กวาดทพกกลางวน ตงเตยง ตาไวในทนนแลวหลบ. จรงอย แมพระขณาสพกมความกระวนกระวายทางกาย เหมอนกน เพราะฉะนน ทานจงกลาวคาทใชอยในปจจบน เพอบรรเทาความ กระวนกระวายทางกายนนวา หลบ. บทวา อชฌภาส ความวา เทวดาเขา ใจวา ภกษนเรยนกมมฏฐานในสานกของพระศาสดาแลวหลบกลางวน กแล ชอวา การหลบกลางวนนนเจรญขน แมจะยงประโยชนทเปนไปในปจจบน. และทเปนไปในชาตหนานนใหฉบหาย คดวา เราจกเตอนทาน จงไดกลาว. บทวา อาตรสส ความวา ความเดอนรอนม ๓ อยาง คอ เดอดรอน ดวยความแก เดอดรอนดวยความเจบปวย เดอนรอนดวยกเลส ทานกลาวหมาย


ถงความเดอดรอนดวยกเลสในความเดอนรอน ๓ นน. บทวา สลลวทธสส ความวา แทงทหวใจดวยลกศรคอตณหาทถกซดไปดวยอวชชา เหมอนถกแทง ดวยลกศรคอหอกทอาบดวยยาพษ. บทวา รปปโต แปลวา ถกเสยดส. บดน เมอเทวดาจะกลาวถงโทษในกามของภกษนน จงกลาวคาเปนตนวา "ไมเทยง". ในบทเหลานน บทวา อสต คอ ไมอาศยดวยตณหานสยและทฏฐนสย. บทวา กสมา ปพพชต ตเป ความวา ทานยอมกลาววา การหลบกลางวน ยอมไมเผาพระขณาสพเหนปานน กแลเพราะเหตไร จกไมเผาพระขณะสพเชน นน. กเพราะนเปนคาของพระเถระ. นเปนเนอความในขอนวา. เมอถกผกแลว การหลบกลางวน จะพงทาบรรพชตผไมมอาสวะเชนเรา ผหลดแลว หมดกเลส จะพงรอน กไมรอนเพราะเหตไร. แมในคาถาทเหลอกมนยอยางนเหมอนกน. จรงอย ในฝายถอยคาของเทวดามอรรถวา ความหลบกลางวน ยอมไมเผา บรรพชตผไมมอาสวะเชนน กแลเพราะเหตไร จกไมเผาบรรพชตเชนนน. ในฝายถอยคาของพระเถระมอรรถวา การหลบกลางวน จะพงเผาบรรพชตผ ไมมอาสวะเชนเราเหนปานน กชอวา ไมเดอดรอน เพราะเหตไร. แตนเปน การพรรณนาบททลกซงในขอน. บทวา วนยา แปลวา เพราะกาจด. บทวา สมตกกมา แปลวา เพราะกาวลวงอวชชาทเปนรากเงาของวฏฏะ. บทวา ต าณ ไดแก รสจจะ ๔ นน. บทวา ปรโมทาต ไดแก บรสทธอยางยง. บทวา ปพพชต คอ บรรพชตผประกอบดวยความรเหนปานน. บทวา วชชาย คอ วชชา ในมรรคท ๔. บทวา อารทธวรย คอ ประคองความเพยรไวแลว มความ เพยรบรบรณแลว. จบอรรถกถาอปฏฐานสตรท ๒


๓. กสสปโคตตสตร วาดวยพระกสสปโคตรกลาวสอนพรานเนอ [๗๖๖] สมยหนง ทานพระกสสปโคตร พานกอยในแนวปาแหงหนง ในแควนโกศล สมยนนแล ทานอยในทพกกลางวน กลาวสอนนายพรานเนอ คนหนง. [๗๖๗] ครงนน เทวดาผสงอยในปานน มความเอนดใครประโยชน แกทานพระกสสปโคตร หวงจะใหทานสลดใจจงเขาไปหา แลวไดกลาวกะทาน ดวยคาถาวา ภกษผกลาวสอนนายพรานเนอซง เทยวไปตามซอกเขาผทรามปญญาไมรเทา ถงการณ ในกาลอนไมควร ยอมปรากฏแก เราประดจคนเขลา เขาเปนคนพาลถงฟง ธรรมอยกไมเขาใจเนอความ แสงประทป โพลงอยกไมเหน เมอทานกลาวธรรม อย ยอมไมรเนอความ ขาแตทานกสสป ถงแมทานจกทรงประทปอนโพลงตง ๑๐ ดวง เขากจกไมเหนรป เพราะจกษ (คอ ญาณ) ของเขาไมม. ลาดบนน ทานกสสปโคตร ผอนเทวดานนใหสงเวช ถงซงความสลด ใจแลว.


อรรถกถากสสปโคตตสตร พงทราบวนจฉยในกสสปโคตตสตรท ๓ ตอไปน :- บทวา เฉต คอพรานลาเนอคนหนง. บทวา โอวท ความวา ได ยนวา พรานลาเนอนนกนขาวเชาแลวคดวา เราจกลาเนอ จงเขาไปสปา เหนละมงตวหนง คดวา เราจกประหารมนดวยหอก ตดตามไป หลกไปไม ไกลทพระเถระนงในทพกกลางวน โดยนยทกลาวแลวในสตรท ๑. ลาดบนน พระเถระจงกลาวกะเขาวา อบาสก ขนชอวา ปาณาตบาตน เปนไปเพออบาย เปนไปดวยเหตใหมอายสน เขาอาจจะทาการเลยงเมยดวยการงานอยางอน ม การกสกรรมและพาณชยกรรมเปนตนกได ทานอยาทากรรมหยาบชาอยางนเลย. แมเขากคดวา พระเถระผถอผามหาบงสกลพด จงเรมยนฟงดวยความเคารพ. ลาดบนน พระเถระนน คดวา เราจกยงความใครพงใหเกดแกเขา จงยง นวหวแมมอใหลกโพลงขน. เขาเหนแมดวยตา ไดยนแมดวยห แตจตใจ ของเขาแลนไปตามรอยเทาเนออยางนวา เนอจกไปสทโนน ลงทาโนน เราจกไปฆามนในทนน กนเนอตามตองการแลว จกหาบเนอทเหลอไปฝาก ลก ๆ. บทวา โอวทต ดงน ทานกลาวหมายถงพระเถระผแสดงธรรมนน แกพรานผฟงซานอยางน. บทวา อชฌภาส ความวา พระเถระน ยงการ งานทงของตน ทงของพรานนนใหพนาศ เหมอนอยางคนถากของคนอนทไม ใชไมฟน เหมอนอยางคนหวานขาวในทไมใชนา คดวา เราจกเตอนเขา จงกลาว. บทวา อปปป แปลวา ไมมปญญา. บทวา อเจตส ไดแก ปราศจาก ความคดทสามารถรเหตการณ. บทวา มนโทว แปลวา เหมอนคนโงเขลา. บทวา สณาต ไดแก ฟงธรรมกถาของทาน. บทวา น วชานาต ไดแก


ไมรเนอความแหงธรรมนน. บทวา อาโลเกต ไดแก ยงนวหวแมมอทลก โพลงอยดวยฤทธของปถชนของทานใหสวาง. บทวา น ปสสต ความวา ยอมไมเหนเหตการณนวา ในทน ไมมนามน ไมมไส ไมมตะเกยง แตนว หวแมมอนลกโพลงดวยอานภาพของพระเถระ. บทวา ทส ปชโชเต คอ ประทป ๑๐ ดวง ในนวมอ ๑๐ นว. บทวา รปาน ไดแก รปทเปนเหต. บทวา จกข คอ ปญญาจกษ. บทวา สเวคมาปาท ความวา ทานพระ- กสสปโคตรคดวา จะมประโยชนอะไรแกเรา กบพรานน จงประคองความ เพยรดาเนนตามอรหตมรรคทเปนธรรมวเวก. จบอรรถกถากสสปโคตตสตรท ๓ ๔. สมพหลสตร วาดวยเทวดาคราครวญถงภกษผจากไป [๗๖๘] สมยหนง ภกษมากดวยกน พานกอยในแนวปาแหงหนงใน แควนโกศล ครงนนแล ภกษเหลานนอยจาพรรษาถวนไตรมาสแลวหลกไปส จารก. [๗๖๙] ครงนน เทวดาผสงอยในแนวปานน เมอไมเหนภกษ เหลานนกคราครวญถง ไดกลาวคาถานในเวลานนวา ความสนทสนมยอมปรากฏประดจ ความไมยนดเพราะเหนภกษเปนอนมากใน อาสนะอนสงด ทานเหลานน เปนพหสต มถอยคาไพเราะ ทานเปนสาวกของพระ- โคดม ไปทไหนกนเสยแลว.


[๗๗๐] เมอเทวดานนกลาวอยางนแลว เทวดาอกองคหนงไดกลาว กะเทวดานนดวยคาถาวา ภกษทงหลายเปนผไมอาลยทอย เทยวไปเปนหม ประดจวานรไปสแควน มคธและโกศล บางพวกกบายหนาไปส แควนวชช. อรรถกถาสมพหลสตร พงทราบวนจฉยในสมพหลสตร ท ๔ ตอไปน :- บทวา สมพหลา คอ ผทรงพระสตร ผทรงพระอภธรรม ผทรง พระวนย เปนอนมาก. บทวา วหรนต ไดแก เรยนกมมฏฐานในสานก พระศาสดาแลวอย. บทวา ปกกมส ความวา ไดยนวา คนทงหลายเหน ภกษเหลานนเขาไปยงหมบานแหงใดแหงหนงในชนบทนน กมจตเลอมใส ป ลาดผาขนแกะเปนตนไวทหอฉน ถวายขาวตมและของขบเคยวแลวนงใกล. พระมหาเถระ กลาวกะพระธรรมกถกรปหนงวา เธอจงกลาวธรรม. พระธรรกถก นนจงกลาวธรรมกถาอยางไพเราะ. คนทงหลายเลอมใสแลวไดถวายโภชนะอน ประณตในเวลาฉน. พระมหาเถระไดกระทาอนโมทนาอาหารอยางพงพอใจ. คนทงหลายเลอมใสอยางยงแลวกลาววา ขาแตทานผเจรญ นมนตจาพรรษา อยในทนตลอด ๓ เดอนเถด ใหทานรบปฏญญาแลว ใหสรางเสนาสนะในท ซงสะดวกดวยการไปมาอปฐากดวยปจจย ๔. พระมหาเถระสอนภกษในวนเขาพรรษาวา ดกอนผมอาย พวกทาน เรยนกมมฏฐานในสานกพระศาสดาผเปนคร ชอวา ความปรากฏแหงพระ-


พทธเจาหายาก พวกทานจงฟงธรรมเดอนละ ๘ วน ละความคลกคลดวยหม คณะแลวไมประมาทอยเถด ดงน. จาเดมแตนนมา ภกษเหลานน ยอมขวน ขวายพากเพยร บางวนกทาการฟงธรรมตลอดคน บางวน กแกปญหา บาง คราวกทาความเพยร. ในวนธรรมสวนะ ภกษเหลานนกลาวธรรมจนอรณขน ในวนแกปญหากระทาการถามและการแก คอ ภกษผฉลาดถามปญหา ผเปน บณฑตแก ในวนทาความเพยร ตระฆงในเวลาพระอาทตยตก ลงสทจงกรม ทาความเพยร. ภกษเหลานน จาพรรษาอยางนปวารณาแลวหลกไป. คานทาน กลาวหมางถงความขอนน. บทวา ปรเทวมานา ความวา เทวดากลาวคาเปนตนวา บดน เราจกไดฟงธรรมและกลาวปญหาอนไพเราะเหนปานนนแตไหนเลา ดงนแลว คราครวญอย. บทวา ขายต แปลวา ยอมปรากฏ คอเขาไปตงไว. บทวา โกเม แปลวา (พระสาวก) เหลาน (ไป) ไหน. บทวา วชชภมยา แปลวา บายหนาไปแควนวชช. บทวา มกกฏาวย แปลวา เหมอนลง. ภกษทอง เทยวไปทเชงเขาหรอทราวปานน ๆ ไมถอวา ทนเปนสมบตของมารดา. เปน สมบตของบดาของเรา ทมาตามประเพณ ภกษเหลานนมความผาสกดวยโคจร คามและความไมมอนตรายอยในทใด กอยในทนน แมภกษทงหลายผไมม เรอนอยางน จงกลาววา ดกอนผมอาย นเปนสมบตของอปชฌายอาจารยของ เรา ทมาตามประเพณ ดงน จงในถอเอา ภกษเหลานนมทสบายดวยอากาศ สบายดวยโภชนะ สบายดวยเสนาสนะ สบายดวยการฟงธรรม หางาย มอย ในทใด ยอมอยในทนน. จบอรรถกถาสมพหลสตรท ๔.


๕. อานนทสตร วาดวยเทวดาเตอนพระอานนท [๗๗๑] สมยหนง ทานพระอานนท พานกอยในแนวปาแหงหนง ในแควนโกศล สมยนนแล ทานพระอานนท เปนผมากไปดวยการรบแขก ฝายคฤหสถเกนเวลาอย. [๗๗๒] ครงนนแล เทวดาผสงอยในแนวปานน มความเอนด ใครประโยชนแกทานพระอานนท ใครจะใหทานสงเวชจงเขาไปหาถงทอย ครนแลวไดกลาวกะทานดวยคาถาวา ทานเขาไปสทรกคอโคนตนไมแลว จงใสใจถงพระนพพาน โคตมะ ทานจง เพงฌาน อยาประมาท ถอยคาทสนทนา ของทานจก ทาอะไรได. ลาดบนน ทานพระอานนท เปนผอนเทวดานนใหสงเวชถงซงความ สลดใจแลวแล. อรรถกถาอานนทสตร พงทราบวนจฉยในอานนทสตรท ๕ ตอไปน :- บทวา อานนโท คอ พระเถระผเปนคลงพระธรรม. บทวา อตเวล แปลวา เกนเวลา. บทวา คหสตตพหโล ความวา ยงคฤหสถ ใหรจกเวลาเปนอนมาก ทงกลางวนและกลางคน. จรงอย เมอพระผมพระ- ภาคเจา ปรนพพานแลว พระมหากสสปเถระกลาวกะพระเถระวา ดกอน


ผมอาย เราจกไปเขาจาพรรษาในกรงราชคฤหแลวสงคายนาพระธรรม ทานจงไป จงเขาไปสปากระทาความเพยร เพอประโยชนแกมรรคทง ๓ เบองบนเถด. พระอานนทเถระถอเอาบาตรจวรของพระผมพระภาคเจาไปยงแควนโกศล อย ในสานกบาแหงหนง รงขน จงเขาไปยงบานแหงหนง. คนทงหลายเหน พระเถระแลวกลาวคาเปนอนมากวา ขาแตพระอานนทผเจรญ ในคราวกอน ทานมากบพระศาสดา วนนมารปเดยวเทานน ทานทอดทงพระศาสดาไวเสย ไหน บดน ทานถอบาตรและจวรของใครมา ทานจะถวายนาลางหนา จะปดกวาดบรเวณ จะทาวตรปฏบตแกใคร ดงน พากนคราครวญแลว พระเถระกลาวคาเปนตนวา ดกอนทานทงหลาย อยเศราโศกเลย อยา คราครวญเลย สงขารทงหลายไมเทยง ยงเขาใหรพรอมแลว ทาภตกจแลว ไปสทพก. แมในเวลาเยน คนทงหลายไปในทนน พากนคราครวญอยางนน พระเถระกสงสอนอยางนนเหมอนกน. คาน ทานกลาวหมายถงขอนน. บทวา อชฌภาส ความวา เทวดาคดวา พระเถระนคดวา เรา ฟงคาของภกษสงฆแลวจกบาเพญสมณธรรมดงน แลวเขาไปสปา บดน ยงคฤหสถใหรพรอมกนอย ยงไมกระทาศาสนาของพระศาสดาทตงอยใหเปน ประมวลธรรมเหมอนกองดอกไมทไมไดรวบรวม เราจะเตอนทาน ดงนแลว จงกลาว. บทวา ปสกกย แปลวา เขาไปแลว. บทวา หทยสม โอปปย ไดแก ใสไวในหทยดวยกจและดวยอารมณ. พระเถระคดวา เราจะบรรล พระนพพาน ดงนแลว ทาความเพยรอย ชอวา ใสพระนพพานไวในหทย ดวยกจ แตเพอยงสมาบตมพระนพพานเปนอารมณใหแนบแนนนงอย. (ชอวา ใสพระนพพานไวในหทย) ดวยอารมณ. เทวดานยอมกลาวหมายถงกจและ อารมณทง ๒ นน. บทวา ฌาย คอ จงเปนผเพงดวยฌานทงสอง. บทวา ปฬปฬกา แปลวา นถอยคาพดกบคฤหสถ. จบอรรถกถาอานนทสตรท ๕.


๖. อนรทธสตร วาดวยภรรยาเกาของพระอนรทธะ [๗๗๓] สมยหนง ทานพระอนรทธะพานกอยในแนวปาแหงหนงใน แควนโกศล. [๗๗๔] ครงนนแล เทวดาชนดาวดงสองคหนงชอชาลนเปนภรรยา เกาของทานพระอนรทธะ เขาไปหาทานถงทอย ครนแลวไดกลาวกะทานดวย คาถาวา ทานจงตงจตของทานไวในหมทวย- เทพชนดาวดงส ซงพรงพรอมดวย อารมณอนนาใครทงปวง ททานเคยอยใน กาลกอน ทานจะเปนผอนหมเทวดาแวด- ลอมเปนบรวาร ยอมงดงาม [๗๗๕] ทานพระอนรทธะกลาววา เหลานางเทพกลยาผมคตอนทราม ดารงมนอยในกายของตน สตวทงหลาย เหลานน แมเปนผมคตอนทราม กถก นางเทพกลยาปรารถนา. [๗๗๖] เทวดาชอชาลนกลาววา เหลาสตวผไมไดเหนทอยอนเปนท นาเพลดเพลนของนรเทพชนไตรทศผมยศ กชอวาไมรจกความสข. [๗๗๗] ทานพระอนรทธะกลาววา ดกอนเทวดาผเขลา ทานไมรแจง

ตามคาของพระอรหนตวา สงขารทงปวง


ไมเทยง มอนเกดขนและเสอมไป เปนธรรมดา บงเกดขนแลวยอมดบไป การเขาไประงบสงขารเหลานนเสยได เปนสข บดน การอยครอบครองของเรา ไมมอกตอไป ตณหาประดจดงวาขายใน หมเทพของเรากไมม สงสารคอชาตสน ไปแลว บดนภพใหม ไมมอกตอไป. อรรถกถาอนรทธสตร พงทราบวนจฉยในอนรทธสตร ท ๖ ตอไปน :- บทวา ปราณทตยกา คอ อครมเหสในอตภาพกอน. บทวา โสภส ไดแก เมอกอนกงาม เดยวนกงาม. บทวา ทคคตา ความวา ไปชวดวยคตอนชวกหาไม. จรงอย เทวกญญาอยในสคตยอมเสวยสมบต. แตไปชวดวยคตชวทางปฏบต. เพราะวา เทวกญญาเหลานนจตจากสคตนน แลว จะเกดในนรกกได เพราะฉะนน จงชอวา ไปชว. บทวา ปตฏ ตา ความวา จรงอย เมอบคคลตงอยในสกกายทฏฐยอมตงอยดวยเหต ๘ ประการ คอรกดวยอานาจราคะ โกรธดวยอานาจโทสะ หลงดวยอานาจโมหะ ถอตว ดวยอานาจมานะ ถอผดดวยอานาจทฏฐ เพมกาลงดวยอานาจอนสยไมสนสด ดวยอานาจแหงวจกจฉา ฟงซานดวยอานาจอทธจจะ แมเทวกญญาเหลานน กตงอยอยางน. บทวา นรเทวาน ความวา ของเทวดาและมนษยทงหลาย. บทวา นตถทาน ความวา ไดยนวา เทพธดานน ไดมความเสนหาเปนกาลงใน


พระเถระ ไมอาจจะกลบไป. นางมาตามเวลา ปดกวาดบรเวณ เขาไปตงนา ขางหนา ไมสฟน นาฉนนาใชให. พระเถระใชสอยโดยไมนก ในวนหนง พระเถระมจวรเกาเทยวไป ขอทอนผา นางวางผาทพยไวทกองขยะแลว หลกไป. พระเถระเหนผานนแลวยกขนดเหนชายผา กรวานเปนผา คดวา เทานกพอ ดงนแลวถอเอา. จวรของทานสาเรจดวยผานนเอง. พระเถระ ๓ รป คอพระอครสาวก ๒ รป และพระอนรทธเถระ ชวยกนทาจวร. พระศาสดาทรงรอยเขมประทานให. เมอพระอนรทธเถระทาจวรเสรจแลว เทยว ไปบณฑบาต เทวดากถวายบณฑบาต. เทพธดานน บางคราวมาสสานก พระเถระองคเดยว บางคราว ๒ องค. แตครงนนมา ๓ องค เขาไปหาพระเถระ ในทพกกลางวนแลวกลาววา เราชอวา มรางกายนาพอใจ จะเนรมตรปทใจ ปรารถนาแลว ๆ. พระเถระคดวา เทพธดาเหลานกลาวอยางน เราจะทดลอง เทพธดาทงปวงจงเขยวเถด ดงน. เทพธดาเหลานนรใจของพระเถระแลว กมสเขยวทงหมด (ทดลองวา) มสเหลอง สแดง สขาว กเปนอยางนน เหมอนกน. ลาดบนน พวกเขาคดวา พระเถระจะพอใจเหนพวกเราดงนแลว กเรมจบระบา คอ องคหนงขบรอง องคหนงรายรา องคหนงดดนว. พระเถระสารวมอนทรยทงหลาย. ลาดบนน เทพธดารวา พระเถระไมพอใจ ดพวกเรา เมอไมไดความเสนหาหรอความชมเชยกเบอหนาย เรมจะไป. พระเถระรวา เขาจะไป จงกลาววา อยามาบอย ๆ เลย. เมอจะแจงความเปน พระอรหนต จงกลาวคาถาน. ในบทเหลานน บทวา วกขโณ แปลวา สนแลว. บทวา ชาตสสาโร ความวา การทองเทยวไป ทนบวาเกดในทนน ๆ. จบอรรถกถาอนรทธสตร ท ๖


๗. นาคทตตสตร วาดวยเทวดาเตอนพระนาคทตตะ [๗๗๘] สมยหนง ทานพระนาคทตตะ พานกอยในแนวปาแหงหนง ในแควนโกศล สมยนนแล ทานพระนาคทตตะเขาไปสบานแตเชาตรและ กลบมาหลงเทยง. [๗๗๙] ครงนนแล เทวดาผสงอยในแนวปานน มความเอนด ใครประโยชนแกทานพระนาคทตตะ ใครจะใหทานสงเวช จงเขาไปหาถงทอย ครนแลวไดกลาวกะทานดวยคาถาวา ทานนาคทตตะ ทานเขาไปแลวใน กาลและกลบมาในกลางวน (ทาน) มปกต เทยวไปเกนเวลา คลกคลกบคฤหสถ พลอยรวมสขรวมทกขกบเขา เรายอมกลว พระนาคทตตะ ผคะนองสนด และพวพน ในสกลทงหลาย ทานอยาไปสอานาจของ มจจราชผมกาลง ผกระทาซงทสดเลย. ลาดบนน ทานพระนาคทตตะ เปนผอนเทวดานนใหสงเวชถงซง ความสลดใจแลวแล. อรรถกถานาคทตตสตร พงทราบวนจฉยในนาคทตตสตรท ๗ ตอไปน :- บทวา อตกาเลน ความวา ภกษนาคทตตะ นอนหลบตลอดคน ในเวลาใกลรง เอาปลายไมกวาดปดกวาดเสยหนอยหนง ลางหนาแลว เขาไปขอ

ขาวตมแตเชา บทวา อตทวา ความวา รบขาวตมไปโรงฉนดมแลว


นอนหลบในทแหงหนง คดวา เราจะไดอาหารอยางดในเวลาบรโภคของ คนทงหลาย ดงน เมอใกลเทยง กลกขนเอาเครองกรองนาตกนาลางตาแลว ไปหาอาหารฉนตามตองการ ครนเลยเทยงแลวกหลกไป. บทวา ทวา จ อาคน ตวา ความวา ชอวา ผเขาไปเกนเวลา พงมากอนภกษทงหลายอน แตทาน มาสายเกนไป. บทวา ภายาม นาคทตต ไดแก เรากลวทานนาคทตตะ นน. บทวา สปคพภ ไดแก คะนองดวยด. บทวา กเลส คอ ในตระกล ผอปฏฐากมตระกลกษตรยเปนตน. จบอรรถกถานาคทตตสตรท ๗ ๘. กลฆรณสตร วาดวยเทวดาเตอนภกษรปหนงผคลกคล [๗๘๐] สมยหนง ภกษรปหนง พานกอยในแนวปาแหงหนงใน แควนโกศล สมยนนแล ภกษนนไปอยคลกคลในสกลเเหงหนงเกนเวลา. [๗๘๑] ครงนนแล เทวดาผสงอยในราวปานน มความเอนดใคร ประโยชนแกภกษนน ใครจะใหเธอสงเวช จงเนรมตเพศแหงหญงแมเรอน ในตระกลนนเขาไปหาถงทอย ครนแลวไดกลาวกะภกษนนดวยคาถาวา ชนทงหลาย ยอมประชมสนทนา กนทฝงแมนา ในโรงทพก ในสภา และ ในถนน สวนเราและทานเปนดงเรอ. [๗๘๒] แทจรงเสยงทเปนขาศกมมากอน ทานผมตบะ พงอดทน ไมพงเกอเขน


เพราะเหตนน เพราะสตวหาไดเศราหมอง ดวยเหตนนไม แตผใดมกสะดงเพราะ เสยงประดจเนอทรายในปา นกปราชญ กลาวผนนวามจตเบา วตรของเขายอมไม สมบรณ. อรรถกถากลฆรณสตร พงทราบวนจฉยในกลฆรณสตรท ๘ ตอไปน :- บทวา อชโฌคาฬหปปตโต แปลวา ถงความคลกคล. ไดยนวา ภกษนนเรยนกมมฏฐานในสานกพระศาสดาแลวเขาไปสราวปา เขาไปบณฑบาต ยงหมบานในวนท ๒. ดวยมารยาททนาเลอมใสงดงาม. บางตระกลเลอมใส ในอรยาบถของทาน กราบไหวดวยเบญจางคประดษฐเเลว ถวายบณฑบาต. กแล เขาไดฟงภตตานโมทนาแลว กเลอมใสยงขน นมนตวา ขาแตทานผเจรญ นมนตรบภกษาในทนตลอดเวลาเปนนตยเถด. พระเถระนนรบแลว เมอ บรโภคอาหารของเขากประคองความเพยร พากเพยรจนบรรลพระอรหตแลว คดวา ตระกลนมอปการะแกเรามาก เราจะไปในทอนทาไม ดงน จงเสวย ความสขเเหงผลสมาบตอยในทนน . บทวา อชฌภาส ความวา ไดยนวา เทพธดานนไมรวา พระเถระ เปนพระขณาสพ จงคดวา พระเถระนไมไปบานอน ไมไปเรอนอน ไมนง ในทอนมโคนตนไมและหอฉนเปนตน เขาไปนงยงเรอนเดยวตลอดกาล


เปนนตย กแลภกษทง ๒ น ถงความคลกคล บางทภกษนจะพงประทษราย ตระกลน เราจกเตอนภกษนน ดงน เพราะฉะนนจงกลาว. บทวา สณาเน ความวา ในทใกลประตเมองซงคนทงสงของไว ระเกะระกะ. บทวา สงคมม แปลวา มาประชมกน. บทวา มนเตนต แปลวา พดกน. บทวา มจ ตจ แปลวา กลาวกะเราดวย กลาวกะ เขาดวย. บทวา กมนตร. แปลวา เพราะเหตไร. บทวา พห ห สททา ปจจหา ความวา เสยงทเปนขาศกเหลานมมากในโลก. บทวา น เตน แปลวา เพราะเหตนน หรออนผมตบะนนไมพงเกอเขน. บทวา น ห เตน ความวา กสตวจกเศราหมองเพราะคาทคนอนกลาวแลวนนกหาไม. เทวดา นนแสดงวา กจกเศราหมองดวยบาปกรรมทคนเหนแลวเอง. บทวา วาตมโค ยถา ความวา เนอสมนในปายอมสะดงดวยเสยงแหงใบไมเปนตน ทถกลมพด ฉนใด เขาชอวาเปนผสะดงดวยเสยงนน ฉนนน. บทวา นาสส สมปชชเต วต ความวา วตรของผมจตเบานน ยอมไมสมบรณ. กแล พงทราบวา พระเถระ มวตรบรบรณแลว เพราะเปนพระขณาสพ. จบอรรถกถากลฆรณสตรท ๘ ๙. วชชปตตสตร ภกษวชชไดฟงดนตรแลวคราครวญ [๗๘๓] สมยหนง ภกษวชชบตรรปหนง พานกอยในแนวปา แหงหนง ใกลเมองเวสาล สมยนนแล วาระแหงมหรสพตลอดราตรทงปวง ยอมมในเมองเวสาล. [๗๘๔] ครงนนแล ภกษนนไดฟงเสยงกกกองแหงดนตร อนบคคล ตและบรรเลงแลวในเมองเวสาล คราครวญอย ไดภาษตคาถานในเวลานนวา


เราเปนคน ๆ เดยวอยในปา ประดจ ทอนไมทเขาทงแลวในปา ฉะนน ใครจะ เปนผลามกกวาเราในราตรเชนนหนอ. [๗๘๕] ลาดบนน เทวดาผสงอยในแนวปานน มความเอนด ใคร ประโยชนแกเธอ ใครจะยงเธอใหสลดจงเขาไปหาจนถงทอย ครนแลวได กลาวกะเธอดวยคาถาวา ทานเปนคน ๆ เดยวเทานนอยในปา ประดจทอนไมทเขาทงแลวในปาฉะนน เทวดาและมนษยทงหลายเปนอนมากยอม รกทาน ประดจสตวนรกรกผทจะพาไป สวรรค ฉะนน. ลาดบนนแล ภกษนนเปนผอนเทวดาใหสงเวชถงซงความสลดแลวแล. อรรถกถาวชชปตตสตร พงทราบวนจฉยในวชชปตตสตรท ๙ ตอไปน :- บทวา วชชปตตโก คอ ราชบตรในแควนวชช. สละเศวตฉตร ออกบวช. บทวา สพพรตตจาโร ความวา การรนเรงทเขาปาวรอง การ เลนในเดอนสบสอง ตกแตงดวยธงชยและธงแผนผาเปนไปทวพระนคร ชอวา ผเทยวตลอดทงคน. จรงอย นกขตฤกษน มตดตอเปนอนเดยวกนตลอด ถงชนจาตมหาราชกา. บทวา ตรยตาฬตวาทตนคโฆสสทท คอ เสยง กกกองแหงดนตรมกลองเปนตนทเขาตแลว และเครองสายมพณเปนตนทเขา


บรรเลงแลว. บทวา อภาส ความวา ไดยนวา นกรงเวสาลมพระราชาอย ๗,๗๐๗ องค อปราชและเสนาบดเปนตนของพระราชาเหลานน กมเทานน เหมอนกน . เมอพระราชาเหลานนแตงตวแลวลงสถนน เพอประสงคจะเลน นกษตร ภกษวชชบตรเดนจงกรมอยในทจงกรมใหญประมาณ ๖๐ ศอก เหน พระจนทรลอยอยบนทองฟา ยนอาศยแผนกระดานปลายทจงกรมกลาวแลว. บทวา อปวฏว วนส ทารก ความวา เหมอนทอนไมทเขาทงไวในปา เพราะเปนผเวนจากเครองแตงตวคอผาโพก. บทวา ปาปโย ความวา จะม ใครอนทเลวไปกวาเรา. บทวา ปหยนต ความวา เทวดาและมนษยเปน อนมากปรารถนาตอทานวา พระเถระอยปา ถอผาบงสกล ถอบณฑบาต ถอเดนบณฑบาตตามลาดบ มความปรารถนานอย มความสนโดษ. บทวา สคคคามน คอ กาลงไปสสวรรคบาง ไปแลวบาง. จบอรรถกถาวชชปตตสตรท ๙ ๑๐. สชฌายสตร เทวดาเขาหาพระสาธยายธรรม [๗๘๖] สมยหนง ภกษรปหนง พานกอยในแนวปาแหงหนงใน แควนโกศล สมยนน ภกษนน นยวาเมอกอนเปนผมากไปดวยการสาธยาย เกนเวลาอย สมยตอมา เธอเปนผขวนขวายนอยเปนผนง ยงกาลใหลวงไป. [๗๘๗] ครงนนแล เทวดาผสงอยในแนวปานน ไมไดฟงธรรม ของเธอ จงเขาไปหาถงทอย ครนแลวไดกลาวกะเธอดวยคาถาวา


ภกษ ทานอยรวมกบภกษทงหลาย ยอมไมสาธยายบทแตงพระธรรม เพราะ เหตไร บคคลฟงธรรมแลวยอมไดความ เลอมใส ผกลาวธรรมยอมไดรบความ สรรเสรญในทฏฐธรรมเทยว. [๗๘๘] ภกษกลาวตอบวา ความพอใจในบทแหงพระธรรมได มแลวในกาลกอน จนถงกาลทเรามารวม ดวยวราคะ และเพราะเรามารวมดวยวราคะ แลว สตบรษทงหลายรทวถง รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ อยางใด อยางหนงแลว ไดกลาวการวางเสย. อรรถกถาสชฌายสตร พงทราบวนจฉยในสชฌายสตรท ๑๐ ตอไปน :- บทวา ย สท สกวาเปนนบาต. บทวา สชฌายพหโล ความวา เมอทองอยดวยอานาจแหงนสสรณะและปรยต คอทองตลอดเวลามากกวา ไดยนวา ภกษนนปดกวาดทพกกลางวนของอาจารยแลวยนดอาจารย. เมอเหน อาจารยนนกาลงเดนมา จงลกขนไปรบบาตรและจวร. เมออาจารยนงบน อาสนะทปไวแลว กเอาพดใบตาลพดให บอกนาฉนให ลางเทา ทานามน ไหวแลวยนเรยนอเทศทาการทองตลอดถงพระอาทตยตก. ภกษนน เอานา


เขาไปตงไวในซม จดไฟในเตากอน. เมออาจารยอาบนามาแลว กเชดนา ทเทา นวดหลง ไหวแลวเรยนอเทศ ทาการทองในปฐมยาม พกผอน รางกายในมชฌมยาม ลกขนในปจฉมยาม เรยนอเทศทาการทองจนถง อรณขนแลว จงพจารณาเสยงทดบไปแลว โดยความสนไป. เจรญวปสสนา ในขนธ ๕ คออปาทายรปทเหลอจากนน ภตรป นามรปแลวบรรลพระอรหต. บทวา อปโปสสโก ความวา ไมขวนขวายในการเรยนอเทศและในการ ทาการทอง. บทวา สกมายต ความวา ภกษนนคดวา บดน เราจะพงทาการ ทองเพอประโยชนใด ประโยชนของเรานนถงทสดแลว บดน จะเปนประโยชน อะไรกบ การทองของเราดงนแลว ยงเวลาใหลวงไปดวยความสขอนเกดจากผล สมาบต. บทวา อชฌภาส ความวา เทวดาคดวา ความไมสบายเกดแก พระเถระ หรอวาแกอาจารยของทาน เพราะเหตไรหนอ ทานจงไมทองดวย เสยงอนไพเราะเหมอนในกอน ดงนแลวจงไปยนพดอยในทใกล. พระพทธ วจนะทงปวงทานประสงคเอาในบทวา ธมมปทาน. บทวา นาธยส แปลวา ไมทอง. บาลวา นาทยส บาง ความวา. ไมถอเอา. บทวา ปสส คอ ผกลาวธรรมยอมไดความสรรเสรญ. ผทกลาวธรรมนนยอมมผสรรเสรญวา ผทรงจาอภธรรม ผทรงจาพระสตร ผทรงพระวนย. บทวา วราเคน ไดแก ดวยอรยมรรค. บทวา อาย แปลวา รแลว. บทวา นกเขปน ความวา ทานแสดงแกพระเถระนนวา สตบรษยอมกลาววสชนาสงทเหนแลวและฟง แลวะเปนตน. ไมใช (แสดง) แกพระพทธเจา. อธบายวา พระเถระใหวสชนา พทธพจนดวยคาประมาณเทาน. ไมพงเปนผทองตลอดกาลเปนนตย. แต วาภกษนนทองแลวรวา เราสามารถเปนผทรงจาอรรถหรอธรรมประมาณเทาน ดงนแลว พงปฏบตเพอทาทสดแหงวฏทกข. จบอรรถกถาสชฌายสตรท ๑๐


๑๑. อโยนโสมนสการสตร อกศลวตกเกดเพราะไมมนสการโดยแยบคาย [๗๘๙] สมยหนง ภกษรปหนง พานกอยในแนวปาแหงหนงใน แควนโกศล สมยนนแล เธอไปทพกในกลางวน ตรกอกศลวตกอนลามก คอกามวตก พยาบาทวตก และวหงสาวตก. [๗๙๐] ครงนนแล เทวดาผสงอยในแนวปานน มความเอนด ใครประโยชน หวงจะใหภกษนนสงเวช จงเขาไปหาถงทอย ครนแลว ไดกลาวกะภกษนนดวยคาถาวา ทานถกวตกกน เพราะมนสการ ไมแยบคาย ทานจงละมนสการไมแยบคาย เสย และจงใครครวญโดยแยบคาย ทาน ปรารภพระศาสดา พระธรรม พระสงฆ และศลของตนแลว จะบรรลความปรา- โมทย ปตและสขโดยไมตองสงสย แตนน ทานจกเปนผมากดวยความปราโมทย จก กระทาทสดแหงทกขได. ลาดบนนแล ภกษนน เปนผอนเทวดานนใหสงเวชถงซงความ สลดใจแลวแล.


อรรถกถาอโยนโสมนสการสตร พงทราบวนจฉยในอโยนโสมนสการสตรท ๑๑ ตอไปน :- บทวา อกสเล วตกเก คอ ซงมหาวตก ๓ มกามวตกเปนตน. บทวา อโยนโสมนสการา แปลวา เพราะไมทาไวในใจดวยอบาย. บทวา โส แปลวา ทานนน. บทวา อโยนโส ปฏนสสชช คอ ทานจง เวนการไมทาไวในใจดวยอบายนน. บทวา สตถาร ไดแก กลาวกมมฏฐาน ทนาเลอมใสดวยคาถาน. บทวา ปตสขมสสย ไดแก จกบรรลปตอนม กาลงและความสขโดยสวนเดยว. จบอรรถกถาอโยนโสมนสการสตร ท ๑๑. ๑๒. มชฌนตกสตร วาดวยเวลากาลงเทยงวน [๗๙๑] สมยหนง ภกษรปหนง พานกอยในแนวปาแหงหนงใน แควนโกศล. [๗๙๒] ครงนนแล เทวดาผสงอยในแนวปานน เขาไปหาถงทอย ครนแลวไดภาษตคาถาเหลานในสานกของภกษนนวา ในกาลกาลงเทยงวน เมอนกทง- หลายจบเจาแลว ภยนนยอมปรากฏแกเรา ประดจปาใหญสงเสยงอย.


ภกษตอบวา ในกาลกาลงเทยง เมอนกทงหลาย จบเจาแลว ความยนดนนยอมปรากฏ แกเรา ประดจปาใหญสงเสยงอยฉะนน. อรรถกถามชฌนตกสตร พงทราบวนจฉยในมชฌนตกสตรท ๑๒. คาใดควรกลาว คานน เรากลาวไวแลวในนนทนวรรค ในเทวตาสงยต. จบอรรถกถามชฌนตกสตร ท ๑๒ ๑๓. ปากตนทรยสตร วาดวยเทวดาเตอนภกษผฟงซาน [๗๙๓] สมยหนง ภกษมากดวยกน พานกอยในแนวปาแหงหนงใน แควนโกศล ลวนเปนผฟงซาน เหอเหม ขโอ ปากกลา พดเหลวไหล มสต ฟนเฟอน ไมรสกตน ไมหนกแนน จตไมมนคง มอนทรยอนเปดเผย. [๗๙๔] ครงนนแล เทวดาผสงอยในแนวปานน มความเอนดใคร ประโยชนแกภกษเหลานน หวงจะใหพวกเธอสงเวช จงเขาไปหาถงทอย ครนแลวไดกลาวกะพวกเธอดวยคาถาวา


ภกษทงหลายผเปนสาวก ของพระ- สมณะโคดมในกาลกอนมปกตเปนอยงาย ไมมกได แสวงหาบณฑบาต [ตามได] ไมมกไดแสวงหาเสนาสนะ [ตามได] ทาน เหลานนรความไมเทยงในโลกแลว ได กระทาทสดแหงทกขแลว [สวนพวกทาน] ทาตนใหเปนผเลยงยาก ประดจผเอาเปรยบ ชาวบานในบาน กนแลว ๆ กนอนหมกมน อยในเรอนของคนอน เราขอกระทาอญชล แกพระสงฆแลว ขอกลาวถงภกษทควร กลาวบางพวก ในพระศาสนาน ทานเหลา นนถกเขาทอดทงหาทพงมได เหมอน อยางคนทตายแลว ถกเขาทอดทงไวใน ปาชา ฉะนน เรากลาวหมายถงภกษจาพวก ทเปนผประมาทอย แตทานเหลาใดเปน ผไมประมาทอย เราขอกระทาการนอบ- นอมแกทานเหลานน. ลาดบนนแล ภกษเหลานนเปนผอนเทวดานนใหสงเวชถงซงความ สลดใจแลวแล.

อรรถกถาปากตนทรยสตรท ๑๓ ปากตนทรยสตรท ๑๓ มพสดารอยในชนตเทวปตตสตร ในเทวปตต- สงยต.


๑๔. ปทมปปผสตร วาดวยภกษขโมยกลนปทม [๗๙๕] สมยหนง ภกษรปหนง พานกอยในแนวปาแหงหนงใน แควนโกศล สมยนนแล ภกษนนกลบจากบณฑบาตภายหลงเวลาฉน ลงส สระโบกขรณแลวสคดมดอกปทม. [๗๙๖] ครงนนแล เทวดาผสงอยในแนวปานน มความเอนด ใคร ประโยชนแกภกษนน หวงจะไหเธอสลด จงเขาไปหาถงทอย ครนแลวได กลาวกะเธอดวยคาถาวา ทานสดดมดอกไมทเกดในนาซง ใคร ๆ ไมไดใหแลว นเปนองคอนหนง แหงความเปนขโมย ทานผนรทกข ทาน เปนผขโมยกลน. [๗๙๗] ภกษกลาววา เราไมไดนาไป เราไมไดหก เรา ดมดอกไมทเกดในนาหาง ๆ เมอเปน เชนน ทานจะเรยกวาเปนผขโมยกลนดวย เหตดงรอ สวนบคคลทขดเงาบว หกดอก บวบณฑรก เปนผมการงานอนเกลอนกลน อยางน ไฉนทานจงไมเรยกเขาวาเปน ขโมย. [๗๙๘] เทวดากลาววา บรษผมบาปหนา แปดเปอนดวย ราคาทกเลสเกนเหต เราไมพดถงคนนน


แตเราควรจะกลาวกะทาน บาปประมาณ เทาปลายขนทราย ยอมปรากฏประดจ เทากอนเมฆในนภากาศแกบรษผไมมกเลส ดงวาเนน ผมกแสวงหาไตรสกขาอน สะอาดเปนนจ. [๗๙๙] ภกษกลาววา ดกอนเทวดา ทานรจกเราแนละ และทานเอนดเรา ดกอนเทวดา ทานเหน ธรรมเชนนในกาลใด ทานพงกลาวอก [ในกาลนน] เถด. [๘๐๐] เทวดากลาววา เราไมไดอาศยทานเปนอยเลย และ เราไมไดมความเจรญเพราะทาน ดกอน ภกษ ทานพงไปสคตไดดวยกรรมททาน พงร. ลาดบนนแล ภกษนนเปนผอนเทวดานนใหสลด ถงซงความสงเวช แลวแล. จบปทมปปผสตร วนสงยต จบบรบรณ


อรรถกถาปทมปปผสตร พงทราบวนจฉยในปทมปปผสตร ท ๑๔ ตอไปน :- บทวา อชฌภาส ความวา เทวดานนเหนภกษนนจบกานดอกบว นอมมา (ดม) จงคดวา ภกษน เรยนกมมฏฐานในสานกของพระศาสดาแลว เขาปา เพอบาเพญสมณธรรม จะพจารณาเอากลนเปนอารมณ ภกษนนนวน น ดมกลนแลว แมในวนพรงน แมในวนมะรนนกจกดมกลน ตณหาในกลน นนของภกษนน เพมพนขนแลว จกยงประโยชนในชาตนและในชาตหนาให พนาศ เมอเราเหนอย ภกษนอยาพนาศเลย เราจกเตอนทาน ดงนแลว จงเขาไปพด. บทวา เอกงคเมต เถยยาน ความวา นเปนองคหนง คอเปนสวน หนงแหง ๕ สวน มรปารมณเปนตนทพงลกเอา. บทวา น หราม แปลวา ไมถอเอาไป. บทวา อารา คอภกษกลาววา เราจบกานในทไกลนอมมา ยนดมอยในทไกล. บทวา วณเณน แปลวา เพราะเหต. บทวา ยวาย ตดบทวา โย อย (แปลวา น ใด). ไดยนวา เมอภกษนนกาลงพดกบเทวดา ดาบสคนหนงกลงไปขดเหงาบวเปนตน. ทานกลาวหมายเอาความนน. บทวา อากณณกมมนโต คอมการงานไมบรสทธอยางน. บาลวา อขณกมมนโต บาง ความวา มการงานหยาบคาย. บทวา น วจจต ความวา เพราะเหตไร จงไมกลาววา ขโมยกลน หรอวาขโมยดอกไม. บทวา อากณณลทโธ คอมความชวมาก หรอวามความชวชา. บทวา อตเวลว มกขโต ความวา บรษนผเปอนดวยกเลสมราคะและโทสะเปนตน เหมอนอยางผเศราหมอง ทแมนมนงแลว เปอนดวยอจจารปสสาวะ ฝนเขมา และเปอกตมเปนตน.


บทวา อรหาม วตตเว แปลวา ควรกลาว. ไดยนวา การเตอนของเทวดา กเชนกบคาสอนของพระสคต. บคคลเลวนอมไปเลว และปฏบตผด ยอมไมได รบการเตอนนน. สวนบคคลควรแกมรรคผลในอตภาพนน ยอมไดการเตอน นน. เพราะฉะนน จงกลาวอยางน. บทวา สจคเวสโน คอ ผแสวงหาศล สมาธและญาณทสะอาด. บทวา อพภามตตว คอเหมอนสกวากอนเมฆ บทวา ชานาส ไดแก รวาผนบรสทธ. บทวา วชชาส แปลวา พงกลาว. บทวา เนว ต อปชวาม ความวา ไดยนวา ภกษนคดวา มเทวดาผหวงด แกเราจกเตอนจกชแจงเอง ดงน จงประกอบความประมาทวา เราจกไมรบคา ของเขา เพราะฉะนน เทวดาจงกลาวอยางน . บทวา ตวเมว แปลวา ทาน เอง. บทวา ชาเนยย แปลวา พงร. บทวา เยน คอดวยกรรมใด. ความ วา ทานจะพงไปสสคต ทานเองจะพงรกรรมนน. จบอรรถกถาปทมปปผสตร ท ๑๔ จบอรรถกถาวนสงยต ดวยประการฉะน.

รวมพระสตรแหงวนสงยต ม ๑๔ สตร คอ ๑. วเวกสตร ๒. อปฏฐานสตร ๓. กสสปโคตตสตร ๔. สมพหล สตร ๕. อานนทสตร ๖. อนรทธสตร ๗. นาคทตตสตร ๘. กลฆรณสตร ๙. วชชปตตสตร ๑๐. สชฌายสตร ๑๑. อโยนโสมนสการสตร ๑๒. มชฌน- ตกสตร ๑๓. ปากตนทรยสตร ๑๔. ปทมปปผสตร พรอมทงอรรถกถา


ยกขสงยต ๑. อนทกสตร วาดวยสตวตงอยในครรภอยางไร [๘๐๑] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยบนภเขาอนทกฏ ซงอนทก ยกษครอบครอง ในกรงราชคฤห. [๘๐๒] ครงนนแล อนทกยกษเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาไดกราบ ทลดวยคาถาวา ทานผรทงหลายไมกลาวรปวา เปนชพ สตวนจะประสบรางกายนได อยางไรหนอ กระดกและกอนเนอจะมา แตไหน สตวนจะตดอยในครรภได อยางไร. [๘๐๓] พระผมพระภาคเจาตรสวา รปนเปนกลละลอน จากกลละเปน อพพทะ จากอพพทะเกดเปนเปส จากเปส เกดเปนฆนะ จากฆนะเกดเปน ๕ ปม (ปญจสาขา) ตอจากนน มผมขนและเลบ (เปนตน ) เกดขน มารดาของสตวใน ครรภบรโภคขาวนาโภชนาหารอยางใด สตวผอยในครรภมารดานน กยงอตภาพ ใหเปนไปดวยอาหารอยางนน ในครรภนน.


ยกขสงยตตวณณนา อรรถกถาอนทกสตร พงทราบวนจฉยในอนทกสตรท ๑ แหงยกขสงยตตอไปน :- บทวา อนทกสส คอ ยกษอยทเขาอนทกฏ. จรงอย พระสตรน ไดชอจากยกษกบยอด และจากยอดกบยกษ. บทวา รป น ชวนต วทนต ความวา ถาพระพทธเจาทงหลายไมกลาวรปอยางนวา สตว บคคล. บทวา กถ นวย ตดบทวา กถ น อย. บทวา กตสส อฏ ยกปณฑเมต ความวา กระดกและกอนเนอของสตวนนจะมาแตไหน. กในคาน ทานถอเอา กระดก ๓๐๐ ทอนดวยศพทวา อฏฐ ชนเนอง ๙๐๐ ดวยศพทวา ยกปณฑะ. ถามวา ถารปไมใชชวะ เมอเปนเชนนน กระดกเหลานและชนเนอ เหลานของเขายอมมาแตไหน. บทวา กถ นวย สชชต คพภสม ความวา สตวนตดอยคอของอย เกดอยในครรภของมารดา ดวยเหตไรหนอ. ไดยนวา ยกษนมกพดแตบคคลถอวา สตวเกดในครรภของมารดาโดยการรวมครงเดยว ดงน จงกลาวอยางนตามความเหนวา มารดาของสตวทเกดในทองยอมกนปลา และเนอเปนตน ปลาและเนอเปนตนทงปวงถกเผาเพยงคนเดยวกละลายไป เหมอนฟองนา ถารปไมพงเปนสตวกพงละลายไปอยางน. ลาดบนน เมอ พระผมพระภาคเจาจะทรงแสดงแกยกษนนวา สตวไมไดเกดในครรภของ มารดาโดยการรวมครงเดยวเทานนวา เจรญขนโดยลาดบ จงตรสวา ปม กลล โหต เปนตน. ในบทเหลานน บทวา ปม ความวา ชอวา ตสสะ หรอวา ปสสะ ยอมไมพรอมกบปฏสนธวญญาณทแรก. โดยทแท กลละมประมาณเทาหยาด นามนงาซงตงอยทปลายเสนดายททาดวยเสนขนสตว ๓ เสน ทานกลาวหมาย- ความวา.


หยาดแหงนามนงา เนยใส ใสไม ขนมว ฉนใดเขาเรยกกนวา กลละมส คลายกน ฉนนน. บทวา กลลา โหต อมพท* ความวา เมอกลละนนลวงไป ๗ วน กมสเหมอนนาลางเนอ จงชอวา อมพทะ. ชอวา กสละ กหายไป. สมดงคา ททานกลาวไววา เปนกลละอย วน ครนแกขนขน เปลยนภาวะนนเกดเปน อมพทะ. บทวา อมพทา* ชายเต เปส ความวา เมออมพทะนนลวงไป ๗ วน กเกดเปนเปส คลายดบกเหลว. เปสนนพงแสดงดวยนาตาลเมดพรกไทย. จรงอย เดกชาวบานถอเอาพรกไทยสกทาเปนหอไวทชายผาขยาเอาแตสวนทด ใสลงในกระเบองตากแดด. เมดพรกไทยนนแหง ๆ ยอมหลดตกเปลอกทงหมด. เปสมรปรางอยางน. ชอวา อมพทะกหายไป. สมดงททานกลาวไววา เปนอมพทะอย ๗ วน แกขนขน เปลยนภาวะนน เกดเปนเปส. บทวา เปส นพพตตต ฆโน ความวา เมอเปสนนลวงไป ๗ วน กอนเนอชอ ฆนะ มสณฐานเทาไขไกเกดขน. ชอวา เปสกหายไป. สมดง ททานกลาวไววา เปนเปสอย ๗ วน ครนแกขนขน เปลยนภาวะนน เกดเปน ฆนะ สณฐาน แหงฆนะเกดขนเพราะเหตแหงกรรม เหมอนไขไก เกดเปนกอนกลมโดยรอบ. * บาล เปน อพพท อพพทา


บทวา ฆนา จ สาขา ชายนต ความวา ในสปดาหท ๕ เกดปม ขน ๕ แหง เพอเปนมอและเทาอยางละ ๒ และเปนศรษะ ๑. มคาทพระพทธ เจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ในสปดาหท ๕ ปมตงขน ๕ แหง ตามกรรม ดงน. ตอแตนไป ทรงยอพระเทศนาผานสปดาหท ๖ ท ๗ เปนตน เมอจะ ทรงแสดงเอาเวลาทผานไป ๔๒ สปดาห จงตรสวา ผมเปนตน. ในบทเหลานน บทวา เกสา โลมา นขาป จ ความวา ผม เปนตนเหลาน ยอมเกดใน ๔๒ สปดาห. บทวา เตน โส ตตถ ยาเปต ความวา จรงอย สายสะดอตงขนจากสะดอของเดกนน ตดเปนอนเดยวกบ แผนทองของมารดา. สายสะดอนนเปนรเหมอนกานบว. รสอาหารแลนไป ตามสายสะดอนน ดงรปซงมอาหารเปนสมฏฐานใหตงขน. เดกนนยอมเปน อย ๑๐ เดอน ดวยประการฉะน. บทวา มาต กจฉคโต นโร ความวา คนอยในทองมารดาคออยภายในทอง. พระผมพระภาคเจาทรงแสดงวา ดกอนยกษ สตวนเจรญขนในทอง ของมารดาโดยลาดบ ไมใชเกดโดยการรวมครงเดยว. จบอรรถกถาอนทกสตรท ๑ ๒. สกกสตร วาดวยการสอนคนอน [๘๐๔] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยบนภเขาคชฌกฏ กรงราชคฤห. [๘๐๕] ครนนนแล ยกษมชอวาสกกะเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ไดกราบทลดวยคาถาวา


การสงสอนคนอนนน ไมเหมาะแก สมณะเชนทาน ผละกเลสไดทงหมด ผ พนจากไตรภพ. [๘๐๖] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนสกกะ ธรรมเครองอยรวมกน ยอมเกดดวยเหตอยางใดอยางหนง คนม ปญญาไมควรทจะไหวตามเหตนนดวยใจ ถาคนมใจผองใสแลวสงสอนคนอน บคคล นนยอมไมเปนผพวพนดวยเหตนน นอก จากจะอนเคราะหเอนด. อรรถกถาสกกสตร พงทราบวนจฉยในสกกสตรท ๒ ตอไปน :- บทวา สกกนามโก คอ ยกษมชออยางน. ไดยนวา ยกษนเปน ฝายมาร. บทวา วปปมตตสส ไดแก พนจากภพ ๓. บทวา ยท ตดบทวา ย อ (อนใด). บท วณเณน คอเพราะเหต. บทวา สวาโส คออยดวยกน. อธบายวา เปนสหายธรรม มตรธรรม. บทวา สปปโ คอผมปญญา ผรอบร. จบอรรถกถาสกกสตรท ๒


๓. สจโลมสตร วาดวยราคะและโทสะมอตภาพเปนเหต [๘๐๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบบนเตยงชนดมเทาตรง ตดกบแมแคร อนเปนทครอบครองของสจโลมยกษ ในบานคยา. สมยนนแล ยกษขอขระและยกษชอสจโลมะเดนผานเขาไปไมไกล พระผมพระภาคเจา. ครงนนแล ยกษชอขระไดพดกบสจโลมยกษวา นนสมณะ. นนไมใชสมณะ เปนสมณะนอย แตจะเปนสมณะหรอสมณะนอย เราพอจะรได. [๘๐๘] ครงนนแล สจโลมยกษไดเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา นอมกายเขาไปหาพระผมพระภาคเจา. พระผมพระภาคเจาทรงกระเถบถอยพระกายไปเลกนอย. ครงนนแล สจโลนยกษไดถามพระผมพระภาคเจาวา ทานกลวเรา หรอ ? สมณะ. อาวโส เราไมกลวทานเลย แตสมผสของทานเลวทราม. สมณะ เราจกถามปญหากะทาน ถาทานไมกลาวแกแกเรา เราจก ทาจตของทานใหพลงพลาน หรอจกฉกหวใจของทาน หรอจกจบทเทาแลว เหวยงไปฝงโนนแหงแมนาคงคา. อาวโส เราไมเหนใครเลยในโลก ทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตวพรอมทงสมณะ พราหมณ เทวดาและมนษย ทจะพงทาจตของเรา ใหพลงพลาน หรอฉกหวใจเรา หรอจบเราทเทาแลวเหวยงไปฝงโนนแหง แมนาคงคาได อาวโส เอาเถอะ ทานจงถามตามททานจานงเถด.


[๘๐๙] สจโลมยกษ จงถามวา ราคะและโทสะ มอะไรเปนเหต ความ ไมยนด ความยนด และความสยดสยองเกด แตอะไรความตรกในใจเกดแตอะไร แลว ดกจตไวไดเหมอนพวกเดกดกกา ฉะนน. [๘๑๐] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ราคะและโทสะมอตภาพนเปนเหต ความไมยนด ความยนด และความสยด- สยองเกดแตอตภาพน ความตรกในใจเกด แตอตภาพนแลว ดกจตไวได เหมอน พวกเดกดกกา ฉะนน. อกศลวตกเปนอนมาก เกดแตความ เยอใยคอตณหา เกดขนในตนแลวแผซาน ไปในวตถกามทงหลาย เหมอนยานไทร เกดแตลาตนไทรแลวปกคลมปาไป ฉะนน. ชนเหลาใดยอมรอตภาพนนวา เถด แตสงใด ชนเหลานนยอมบรรเทาเหต เกดนนเสยได ดกอนยกษ ทานจงฟง ชนเหลานนยอมขามหวงกเลสน ซงหาม ไดยาก และไมเคยขาม เพอความไมมภพ อกตอไป.


อรรถกถาสจโลมสตร พงทราบวนจฉยในสจโลมสตรท ๓ ตอไปน :- บทวา คยาย คอในบานคยา. อธบายวา เขาไปอาศยบานทตงไม ไกลจากคยา. บทวา ฏงกตมเจ ความวา เตยงทเทายาวคอเตยงทเขาเจาะ ในทามกลางสอดทาดวยแมแคร. เตยงนนไมมคาวา นขางบน นขางลาง. เตยง นนจะเปลยนไปเปนเชนนนกไดตามตองการ. เขายอมตงเตยงนนไวในเทวสถาน โรงเรอนทเขาปลาดแผนหนไวบนแผนหน ๔ แผน เขาเรยกวา เตยงซอนตง. บทวา สจโลมสส คอมชนเชนหนามแขง. ไดยนวา ยกษนน บวชใน ศาสนาของพระผมพระภาคเจาพระนามวา กสสป มาแตทไกล มเหงอไคล ทวมตว ไมลาดเตยงของสงฆทเขาแตงตงไวดแลว นอนดวยความไมเออเฟอ. ภกษผมศลบรสทธนนไดมการกระทานน เหมอนสดาทผาขาว. เธอไมอาจยงคณ วเศษใหเกดขนในอตภาพนนได ทากาละแลวมาเกดเปนยกษททงขยะ ใกล ประตบานคยา. กเมอเขาเกดมาแลว กมขนแหลมแขงทวตวคลายขนวว. ตอมา วนหนง พระผมพระภาคเจา ทรงแลดโลกในเวลาใกลรง ทรงเหนยกษนน มาสครองอาวชชนจตครงแรก จงทรงดารวา ยกษนเสวยทกขใหญตลอดพท- ธนดรหนง ความสวสดจะพงมแกเขาเพราะอาศยเราหรอไมหนอ ทรงเหน อปนสยแหงมรรคเบองตน. ลาดบนน ทรงใครจะทาการสงเคราะหยกษนน ทรงนงผา ๒ ชนทยอมแลว หมจวรใหญขนาดสคตประมาณละพระคนธกฎดจ วมานเทวดา เสดจไปสททงขยะ เหมนดวยทรากศพชางววมามนษยและสนข เปนตน ประทบนงในทนนเหมอนนงในพระคนธกฎใหญ.


ทานหมายเอาความขอนนจงกลาววา ในทอยของยกษสจโลมะ ดงน. บทวา ขโร ความวา มรปรางแขงทอเหมอนหลงจระเข เหมอนหลงคา ไมเรยบดวยกระเบองมงหลงคา. ไดยนวา เขาเปนอบาสกผประกอบดวยศล ในสมยพระกสสปสมมาสมพทธเจา ณ วนหนง ไมไดปผาหมของตนบนทปลาด ของสงฆ นอนบนพนทปลาดไวดวยเครองปลาดอนวจตรในวหาร. อาจารย บางพวกกลาววา แบงนามนของสงฆทาสรระดวยมอของตน. เขาไมอาจเกด ในสวรรคดวยกรรมนน มาเกดเปนยกษทกองขยะใกลประตบานแหงบานคยา นน. กแลสรระทงสนของเขาผเกดแลว จงมประการดงกลาวแลว. เขาทง ๒ เปนสหายกน. ความแขงทอของยกษนน พงทราบดวยประการฉะนนแล. บทวา อวทเร อตกกมนต ความวา ยกษ ๒ ตนนนแสวงหา อาหารหรอไปสทสมาคม ไปในทใกลกน. ในยกษ ๒ ตนนน ยกษสจโลมะ ไมเหนพระศาสดา. ยกษขระเหนกอนจงพดกะยกษสจโลมะวา นนสมณะ. ยกษ สจโลมะจงกลาววา ดกอนสหาย สมณะนเขามายงทอยของทานไปนงอย คนเดยว. ยกษสจโลมะกลาววา นนไมใชสมณะ นนเปนสมณกะ. ไดยนวา เขาสาคญวา ผใดเหนเราแลวกลวหนไป เขาเรยกผนนวาสมณกะ. ผใดไมกลว เขาเรยกผนนวา สมณะ. เพราะฉะนน ยกษสจโลมะสาคญวา ผนเหนเรา แลวกลวจกหนไป ดงน จงกลาวอยางน. บทวา กาย อปนาเมส ความวา เนรมตรปทนากลว อาปากกวาง พองขนทวตว นอมเขาไปหา. บทวา อปนาเมส ความวา พระผมพระภาคเจาหลกไปหนอยหนง เหมอนทองอน มคาประกอบดวยรตนะรอยอยาง. บทวา ปาปโก คอเลว ไมนาชนใจ. เขาควรจะถกเวนเหมอนคถ เหมอนไฟ และเหมอนงเหา คอไมควรรบดวย สรระอนมผวพรรณดจทองน. กเมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางน ยกษ สจโลมะโกรธตอคาวา ไดยนวา สมผสของเราเลว ดงน จงกลาวคาวา


ปห ต สมณ เปนตน. บทวา จตต วา เต ขปสสาม ความวา จรงอย อมนษยตองการจะซดจตของคนเหลาใด มนกเนรมตอตภาพทนากลว ใหมหนาขาว ทองเขยว มอและเทาแดง ศรษะโต นยนตาถลน แสดงแก คนเหลานน สงเสยงทนากลว ยดมอเขาในปากของพวกคนกาลงพด ขยหวใจ สตวเหลานนยอมเปนบา มจตฟงซาน. ยกษสจโลมะหมายถงความขอนน จงกลาวอยางน. บทวา ปารคงคาย ความวา เขากลาววา หรอวา เราจก จบเทาทง ๒ แหงทานขวางขามฝงแมนาคงคาไปอยางทจะกลบมาไมได. บทวา สเทวเก เปนตน มเนอความตามทกลาวแลว. บทวา ปจฉ ยทา กงขส ความวา พระผมพระภาคเจาทรง ปวารณาอยางผรวา ทานตองการสงใดสงหนง กจงถามไดทงหมด เราจก ชแจงแกทานไมใหเหลอ. บทวา กโต นทานา ความวา มอะไรเปน เคามล มอะไรเปนปจจย. บทวา กมารกา ธงกมโวสสชชนต ความวา ถามวา พวกเดกจบกามาแลวปลอยขวางไปฉนใด บาปวตกทตงขนจากทไหน กปลอยจตไปฉนนน. บทวา อโตนทานา ความวา อตภาพนเปนตน เคา ของวตกเหลานน เหตนน วตกนนจงชอวาอโตนทานา (มอตภาพเเปนตนเคา). บทวา อโตชา แปลวา เกดจากอตภาพนน. บทวา อโต สมฏาย มโนวตกกา ความวา พวกเดกผกเชอกทขอขาของมนแลวปลอยกาทผกไว ดวยเชอกยาว แมมนไปไดไกลกตกลงมาแทบเทาของเดกเหลานนอกฉนใด. บาปวตกทตงขนจากอตภาพนกปลอยจตฉนนน. บทวา เสนหชา ไดแก เกดจากยางคอตณหา. บทวา อตตสมภตา แปลวา เกดในตน. บทวา นโครธสเสว ขนธชา คอ เหมอนรากทเกดจากตนไทร. บทวา ปถ คอ บาปวตกและกเลสทประกอบดวยบาปวตกนนมากคอหลายประการ. บทวา วสตตา ไดแก ตด เกยว ของ. บทวา กาเมส ไดแก วตถกาม. บทวา


มาลวา วตถตา วเน ความวา เถายานไทรในปาอาศยตนไมใดเกดขน มนพนตนไมนนทบไปมา ตงแตโคนถงยอด ตงแตยอดถงโคน ปกคลมหอย ยอยขยายไปอยฉนใด กเลสกามเปนอนมากของอยในวตถกามหรอสตวเปน อนมากของอยในวตถกามดวยกเลสกามนน ฉนนน . บทวา เย น ปชานนต ความวา กผใด ยอมรอตภาพตามทกลาวไวในบทวา อตตสมภตา (เกดในตน) น. บทวา ยโตนทาน ความวา ยอมรสงทเปนตนเคาของ อตภาพนน. บทวา เต น วโนเทนต ความวา ผนนยอมบรรเทาคอ นาออกซงสมทยสจอนเปนตนเคาของทกขสจกลาวคออตภาพ ดวยมรรคสจ ดวยประการฉะน. บทวา เต ทตตร ความวา ผนนเมอนาสมทยสจ ออกไดจงขามโอฆะคอกเลสทขามยากนได. บทวา อตณณปพพ ความวา ไมเคยขามสงสารวฏทมเบองปลายทใคร ๆ รไมได แมในภายในแหงความฝน. บทวา อปนพภวาย ความวา เพอประโยชนแกนโรธสจคอความไมเกดอก. เพราะเหตน เพอจะทรงประกาศอรยสจ ๔ ดวยคาถาน จงทรงยง พระธรรมเทศนาใหจบลงดวยธรรมมพระอรหตเปนยอด. ในทสดแหงเทศนา ยกษสจโลมะยนอยในทนน เอง สงญาณไปตามกระแสพระธรรมเทศนาแลว ตงอยในโสดาปตตผล. กชอวา พระโสดาบนทงหลายยอมไมตงอยในอตภาพ ทเศราหมอง เพราะฉะนน หวหด ขนแหลมอยางเขมทงปวงทรางกายของ ยกษสจโลมะ จงรวงไปพรอมกบไดโสดาปตตผล. ยกษสจโลมะนนจงนงผา ทพย หมผาทพย โพกผาทพย ทรงเครองประดบของหอมและมาลยทพย มผวพรรณดงทอง ไดปกครองภมมเทวดา. จบอรรถกถาสจโลมสตร ท ๓


๔. มณภททสตร ผมสวนแหงเมตตาไมมเวร [๘๑๑] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทเจดยชอมณมาฬกะ อนเปนทครอบครองของยกษชอมณภททะ ในแควนมคธ. [๘๑๒] ครงนนแล ยกษชอมณภททะเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ไดกลาวคาถานในสานกพระผมพระภาคเจา ความเจรญยอมมแกคนมสตทกเมอ คนมสตยอมไดความสข ความดยอมมแก คนมสตเปนนตย และคนมสตยอมหลดพน จากเวร. พระผมพระภาคเจาตรสวา ความเจรญยอมมแกคนมสตทกเมอ คนมสตยอมไดความสข ความดยอมม แกคนมสตเปนนตย แตคนมสตยงไม หลดพนจากเวร. [๘๑๓] ผใดมใจยนดในความไมเบยดเบยน ตลอดวนและคนทงหมด และเปนผม สวนแหงเมตตาในสรรพสตว ผนนยอม ไมมเวรกบใคร.


อรรถกถามณภททสตร พงทราบวนจฉยในมณภททสตรท ๔ ตอไปน :- บทวา สขเมธต ไดแก ยอมไดความสข. บทวา สเว เสยโย ความวา ประเสรฐเปนนตย. บทวา เวรา น ปรมจจต ความวา ยอมไมหลดพนจากเวรดวยเหตเทานวา เรามสต. บทวา ยสส ไดแก ของพระอรหนตใด. บทวา อหสาย ไดแก ในกรณา และในสวนเบองตน แหงกรณา. บทวา เมตต โส ความวา พระอรหนตนน เจรญเมตตา และสวนเบองตนแหงเมตตา. อกอยางหนง สวนเรยกวา อโส. ชอวา สวน แหงเมตตา เพราะอรรถวา เขามสวนเมตตา. มอธบายดงนวา ใจของ พระอรหนตใดยนดแลวในความไมเบยดเบยนตลอดกาลทงปวง. อนง สวน แหงเมตตาของพระอรหตใด มอยในสรรพสตว ดกอนยกษ ชอวา เวร ของพระอรหนตนน จงไมมกบบคคลไรๆ. จบอรรถกถามณภททสตรท ๔.


๕. สานสตร วาดวยสามเณรถกยกษสง [๘๑๔] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ ในกรงสาวตถ. สมยนนแล บตรของอบาสกาคนหนงชอสาน ถกยกษเขาสง. [๘๑๕] ครงนนแล อบาสกานนไดปรเวทนาการกลาวคาถาเหลาน ในเวลานนวา ฉนไดสดบตอพระอรหนตทงหลาย วา ชนเหลาใดเขาอยอโบสถอนประกอบ ดวยองค ๘ ประการดวยด ตลอดดถท ๑๔ ท ๑๕ และท ๘ แหงปกษ ทงตลอดปารหา- รกปกษ ประพฤตพรหมจรรยอย ยกษทง หลายยอมไมเลนกบชนเหลานน บดน ฉนเหนในวนน ยกษเลนกบสามเณรสาน. [๘๑๖] ยกษกลาววา ทานไดสดบตอพระอรหนตทงหลาย วา ชนเหลาใดเขาอยอโบสถอนประกอบ ดวยองค ๘ ประการดวยด ตลอดดถท ๑๔ ท ๑๕ และท ๘ แหงปกษ ทงตลอดปาร- หารกปกษ ประพฤตพรหมจรรยอย ยกษ ทงหลายยอมไมเลนกบชนเหลานน เปน การชอบ ทานพงบอกสานผฟนขนแลว


วา ยกษสงคานไววา ทานอยาไดกระทา ธรรมอนลามกทงในทแจงและทลบ ถา ทานจกกระทากรรมอนลามกไซร ถงทาน จะเหาะหนไปกไมพนจากทกข. [๘๑๗] สามเณรสานฟนขนแลวกลาววา โยม ญาต และมตรทงหลายยอม รองไหถงคนทตายแลวหรอยงเปนอยแต หายไป โยมยงเหนฉนเปนอย ไฉนโยม จงรองไหถงฉน. [๘๑๘] อบาสกากลาววา ลกเอย ญาตและมตรทงหลายยอม รองไหถงคนทตายแลวหรอยงเปนอยแต หายไป แตคนใดละกามทงหลายแลวจะ กลบมาในกามนอก ลกรก ญาตและมตร ทงหลายยอมรองไหถงคนนน เพราะเขา เปนอยตอไปอกกเหมอนตายแลว แนพอ เรายกทานขนจากเถารงทยงรอนระอแลว ทานอยากจะตลลงไปสเถารงอก แนพอ เรายกทานขนจากเหวแลว ทานอยากจะ ตกลงไปสเหวอก เราจะโพนทะนาแก


ใครเลาวา ขอทานจงชวยกน ขอความ เจรญจงมแกทาน ประดจสงของทขนออก แลวจากเรอนทไฟไหม แกทานอยากจะ เผามนเสยอก. อรรถกถาสานสตร พงทราบวนจฉยในสานสตรท ๕ ตอไปน :- บทวา ยกเขน คหโต โหต ความวา เลากนวา บตรนนเปนบตร คนเดยวของอบาสกานน. ครงนน นางใหบตรนนบรรพชาในเวลาเปนหนม แล. สานสามเณรนน ตงแตเวลาบรรพชาแลว มศลถงพรอมดวยวตร. สามเณร ไดทาวตรแกอาจารย อปชฌายะและพระอาคนตกะเปนตน เดอนละแปดวน ลกแตเชาเขาไปตงนาไว ในโรงนา กวาดโรงฟงธรรม ตามประทป ประกาศ ฟงธรรมดวยเสยงไพเราะ. พวกภกษทราบกาลงของสามเณรนน จงเชอเชญ วา พอเณร จงกลาวบทสรภญญะเถด. สามเณรนน ไมนาอะไรมาอางวา ลม เสยดแทงหวใจของผม หรอโรคไอรบกวน ขนธรรมาสน กลาวบทสรภญญะ เหมอนยงแมนาคงคาในอากาศใหตกลงอยฉะนน ลงมากลาววา ขอสวนบญใน สรภญญะน จงมแกมารดาบดาของขาพเจาเถด. สวนมารดาบดาของสามเณร นนไมรวาสวนบญสามเณรนนใหแลว. กมารดาของสามเณรในอตภาพกอน นนเกดเปนนางยกษณ นางมากบพวกเทวดาฟงธรรมแลว จงกลาววา ลก ขาพเจาขออนโมทนาสวนบญอนสามเณรใหแลว. กธรรมดาพวกภกษผถง พรอมดวยศล ยอมเปนทรกของโลกพรอมทงเทวโลกดวยประการฉะน. เหลา


เทวดามความละอาย มความเคารพในสามเณรนน ยอมสาคญสามเณรนน เหมอนทาวมหาพรหม และเหมอนกองไฟ ยกนางยกษณนนขนเปนทเคารพ ดแล ดวยความเคารพในสามเณร ไดใหอาสนะ นา กอนขาวอนลาเลศแก นางยกษณดวยสาคญวา มารดาของสาน ดงน ในสถานทฟงธรรมและยกข- สมาคม เปนตน พวกยกษ ผมศกดใหญ พบนางยกษณนนหลกทางใหลก จากอาสนะ. ครงนน สามเณรนน ถงความเจรญ มอนทรยแกกลา ถกความไม ยนดบบคน เมอไมอาจจะบรรเทาความไมยนดได จงปลอยใหผมและเลบยาว รกรงรง ทงสบงและจวรสกปรกเหลอเกน ไมบอกแกใคร ถอบาตรและจวร ไปยงประตเรอนของมารดาแตผเดยวเทานน. อบาสกาเหนสามเณรไหวแลว ไดกลาววา ลก เมอกอน เจามาในทนกบอาจารยอปชฌายะ หรอภกษหนม และสามเณร เพราะเหตไร ในวนน เจามาแลว แตผเดยวเลา. สามเณรนน บอกความเปนผกระสน. อบาสกาเปนคนมศรทธา แสดงโทษในการอยครอง เรอนโดยประการตาง ๆ กลาวสอนสามเณร เมอไมอาจจะใหสามเณรนนยนยอม ได คดวา กระไรเสย สามเณรจกกาหนด แมตามธรรมดาของตนได จง ชกชวนกลาววา ลก เจาจงหยดอยจนกวาแมจะใหจดขาวยาคและภตพรอมแก เจา แมจกถวายผาทพอใจแกเจาผดมขาวยาคทาภตกจเสรจแลวดงน แลว จงจดอาสนะถวาย. สามเณรนงแลว. อบาสกาใหจดขาวยาคและของขบเคยว ถวายเสรจแลวโดยครเดยวเทานน. ตอมา นางคดวา จกใหจดภตใหพรอม นงซาวขาวอยในทไมไกล. สมยนน นางยกษณนน ราพงอยวา สามเณรได อาหารอะไร ในทไหนหนอแล หรอไมได รวา สามเณรนนนงแลวเพราะ จะสก คดวา สามเณรอยาพงใหความละอายเกดขนระหวางเทวดาของเรา เรา จะไปทาอนตราย ในการสกของสามเณรนน มาแลวสงทรางบดคอใหลมลงท


พน. สามเณรนน มนยตาเหลอก นาลายไหล ดนอยทพน. เพราะเหตนน ทาน จงกลาววา บตรชอวาสานของอบาสกาถกยกษสงแลว. บทวา อชฌภาส ความวา อบาสกา เหนอาการแปลกนน ของบตร มาแลวโดยเรว กอดบตรใหนอนบนขา. ชาวบานทงสนมาทาพธมพลกรรมเปน ตน. อบาสกา เมอคราคราญ ไดกลาวคาถาเหลาน. บทวา ปารหารกปก- ขจ ความวา พวกมนษยคดวา เราจกทาการรบและการสงอโบสถดถท ๘ จงสมาทานองคอโบสถในดถท ๗ บาง ดถท ๙ บาง. เมอทาการรบและการ สงดถท ๑๔ และ ๑๕ สมาทานในดถท ๑๓ บาง ในวนปาฏบทบาง. มนษย คดวา พวกเราจกทาการสงการอยจาพรรษา เปนผรกษาอโบสถเปนนตย กง เดอนระหวางปวารณาทงสอง. อบาสกา หมายเอาขอน จงกลาววา ปารหา- รกปกขจ. บทวา อฏงคสสมาคต ความวา ประกอบดวย คอ ประกอบดแลวดวยองค ๘. บทวา พรหมจรย แปลวา ประพฤตประเสรฐ. บทวา น เตห ยกขา กฬนต ความวา พวกยกษ ยอมไมสงชนเหลานน เลน. นางยกษณ สงทรางของสามเณรแลว จงกลาว คาถาเหลานวา จาตททส ดงนอก. บทวา อาว วา ยท วา รโห ความวา ในทตอหนา หรอในท ลบหลงใคร ๆ. บทวา ปมตยตถ ตดบทวา ปมตต อตถ แปลวา ความ พน มอย. บทวา อปปจจาป แปลวา แมเหาะไป. นางยกษณกลาววา ถา เจาจะเหาะหนไป เหมอนนก แมอยางนนเจากพนไปไมได. กแลครนกลาว อยางนแลว จงปลอยสามเณร. สามเณรลมตา. มารดา สยายผม รองไห สะอกสะอน. สามเณรนนไมรวา เราถกอมนษยสงแลว. กสามเณร แลดอย คดวา ในกอน เรานงบนตงแลว มารดานงซาวขาวอยในทไมไกลเรา แตเดยว น เรานงแลวบนพน สวนมารดาของเรา รองใหสะอกสะอนอย แมชาว


บานทงสนกประชมกนแลว นนอะไรกนหนอแลดงน ทงทนอนนนแหละกลาว คาถาวา มต วา อมม เปนตน. บทวา กาเม จชตวาน ความวา ละกามแมสองอยาง. บทวา ปน อาคจฉเต ไดแก ยอมมาดวยอานาจการสก. บทวา ปน ชว มโต ห โส ความวา คนใดสกแลว แมจะเปนอยตอไปอก กเหมอนตายแลว เพราะฉะนน ญาตและมตรทงหลายยอมรองไหถงบคคลนน. บดน นางเมอแสดงโทษใน การอยครองเรอนแกสามเณรนน จงกลาวคาเปนตนวา กกกฬา ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา กกกฬา ความวา ไดยนวา การอยครองเรอนชอ วา เถารง เพราะอรรถวารอนระอ. บทวา กสส อชฌาปยามเส ความวา มารดา กลาวอยางนวา ขอทานจงชวยกน ขอความเจรญ จงมแกทานดงน แลวกลาวอยวา เจาอยากสกถกยกษสง เราจะยกโทษบอกอาการอนแปลกน แกใครเลา. บทวา ปน ฑยหตมจฉต ความวา เจาออกจากเรอนบวช ใน พระพทธศาสนาแลว เหมอนสงของทเขาขนออกแลวจากเรอนทไฟไหม แต ทานยงปรารถนาจะถกเผาในการอยครองเรอน เชนถกเผาใหญอกหรอ. เมอ มารดากลาวอย สามเณรนน กาหนดแลว กลบไดหรและโอตตปปะ จงกลาว วา เราไมตองการเปนคฤหสถ. ครงนน มารดาของสามเณรนน ยนดวา ด ละลกดงน ถวายโภชนะอนประณตใหฉนแลว จงถามวา ลก เจาอายกป. สามเณรตอบวา แม ยสบปบรบรณ. อบาสกากลาววา ลก ถาเชนนน ขอ เจา จงทาการอปสมบทเถด ไดถวายผาจวรแลว. สามเณรนน ใหทาจวรแลว อปสมบท เรยนพระพทธพจนอย ทรงพระไตรปฎก ยงพระพทธพจนนนให บรบรณ ในอาคตสถานแหงศลเปนตน ไมนาน บรรลความเปนพระอรหนต


เปนพระธรรมกถกผใหญ ดารงอยได ๑๒๐ ป ใหชมพทวปทงสนสนสเทอน แลวกปรนพพาน. จบ อรรถกถาสานสตรท ๕ ๖. ปยงกรสตร วาดวยการปฏบตใหพนจากกาเนดปศาจ [๘๑๙] สมยหนง ทานพระอนรทธะอยในพระวหารเชตวน อาราม ของทานอนาถบณฑกเศรษฐ ในกรงสาวตถ. สมยนนแล ทานพระอนรทธะลกขนในเวลาใกลรงแหงราตร กลาวบท แหงพระธรรมอย. [๘๒๐] ครงนนแล นางยกษณผเปนมารดาของปยงกระปลอบบตร นอยอยางนวา ปยงกระ อยาวอกทกไป ภกษกาลง กลาวบทพระธรรมอย อนง เรารแจงบท พระธรรมแลวปฏบต ขอนนจะพงมเพอ ประโยชนเกอกลแกเรา. [๘๒๑] เราสารวมในเหลาสตวมปราณ เรา ไมกลาวเทจทงทรอย เราศกษา ทาตนไห เปนผมศลดนนแหละ เราจะพนจากกาเนด ปศาจ.


อรรถกถาปยงกรสตร พงทราบวนจฉยในปยงกรสตรท ๖ ตอไปน :- บทวา เชตวเน ความวา พระอนรทธะ อยในวหารชอโกสมพกฏ ทายพระเชตวน. ธรรม ๒๖ วรรคทานยกขนรวบรวมไวแผนกหนง ประสงควา ต ในบทนวา ธมมปทาน. สมยนน พระเถระ นงภายในวหาร ณ ทนน สวด อปปมาทวรรคเปนสรภญญะ ดวยเสยงไพเราะ. บทวา เอว โตเสส ความวา ไดยนวา นางยกษณนน อมบตรชอปยงกระ แสวงหาอาหารอย ตงแต ขางหลงพระเชตวน มงตรงตอพระนคร โดยลาดบ แสวงหาอยซงของกนทเสย คอ อจจาระ ปสสาวะ นาลาย นามก ถงสถานทอยของพระเถระ ไดฟงเสยง อนไพเราะ. เสยงนน ตดผวหนงเปนไปจดเยอในกระดก เขาไปถงหวใจของ นางหยดอย. ครงนน นางยกษณนน ไมคดในการแสวงหาอาหาร นางยน เงยโสตลงฟงธรรม. สวนยกขทารก ไมมจตในการฟงธรรมเพราะเปนหนม. เขาถกความหวเบยดเบยนแลว จงเดอนมารดาแลว ๆ เลา ๆ วา เพราะเหตไร แมจงยนไมไหวตงเหมอนตอ ในทแมมาแลว ไมแสวงหาของเคยว หรอของ บรโภคสาหรบลก. นางคดวา บตรจะทาอนตรายแกการฟงธรรมของเรา จง ปลอบบตรนอยอยางนวา ปยงกระ อยาสงเสยงดง. ในบทนน บทวา มา สททมกร ไดแก อยาไดสงเสยงดง. นางแสดงศล ๕ ทสมาทานแลว ตาม ธรรมดาของคนดวยคาถาวา ปาเณส จ ดงน. ในบทเหลานน บทวา สยมามเส ไดแกเราสารวม คอเปนผสารวมแลว. นางงดเวนจากปาณาตบาต


ดวยบทน. งดเวนจากมสาวาทดวยบททสอง. การงดเวนสามอยางทเหลอดวย บททสาม. บทวา อป มจเจม ปสาจโยนยา นางยกษณกลาววา ลก เราละเวร ๕ เหลาน ทเกดขนในยกขโลกเสยแลว ปฏบตโดยอบายอนแยบคาย แลว จงจะพนจากกาเนดยกษปศาจซงมภกษาหายาก ทงจะพากนอดตาย. จบอรรถกถาปยงกรสตรท ๖ ๗. ปนพพนสตร นางยกษณปลอบใหลกฟงธรรม [๘๒๒] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ ในกรงสาวตถ. สมยนนแล พระผมพระภาคเจาทรงยงภกษทงหลายใหเหนแจง ให สมาทาน ใหอาจหาญ ใหรนเรงอยดวยธรรมกถาอนปฏสงยตดวยพระนพพาน. ภกษเหลานนตงใจมนสการ ประมวลไวดวยใจทงหมด เงยโสตลง สดบพระธรรม. [๘๒๓] ครงนนแล นางยกษผเปนมารดาของปนพพสปลอบบตร นอยอยางนวา นงเสยเถดลกอตรา นงเสยเถดลก ปนพพส จนกวาแมจะฟงธรรมของพระ- พทธเจาผประเสรฐ ผเปนพระศาสดาจบ พระผมพระภาคเจาตรสนพพานอนเปน เครองเปลองตนเสย จากกเลสเครอง


รอยรดทงปวง เวลาทปรารถนาใน ธรรมนนจะลวงเลยแมไปเสย ของลกตน เปนทรกในโลก ผวของตนเปนทรกในโลก แตความปรารถนาในธรรมนน เปนทรก ของแมยงกวาลกและผวนน เพราะลก หรอผวทรก พงปลดเปลองจากทกขไมได เหมอนการฟงธรรมยอมปลดเปลองเหลา สตวจากทกขได ในเมอโลกอนทกข วงลอมแลว ประกอบดวยชราและมรณะ แมปรารถนาจะฟงธรรม ทพระพทธเจา ตรสรดวยพระปญญาอนยง เพอพนจาก ชราและมรณะ จงนงเสยเถดลกปนพพส. [๘๒๔] ปนพพสพดวา แมจา ฉนกจกไมพด อตรานองสาว ของฉนกจกเปนผนง เชญแมฟงธรรม อยางเดยว การฟงพระสทธรรมนาความ สขมาให แมจา เราไมรพระสทธรรมจง ไดเทยวไปลาบาก พระพทธเจาพระองคน เปนผ ทาความสวางไสวแกเทวดาและ มนษยผลมหลง มพระสรระครงสดทาย มพระจกษ แสดงธรรมอย.


[๘๒๕] ยกษณพดวา นาชนชมนก ลกผนอนนอกของ แมเปนคนฉลาด ลกของแมยอมรกใคร พระธรรมอนบรสทธของพระพทธเจาผ ประเสรญ ปนพพสเจาจงมความสขเถด วนนแมเปนผยางขนไปในพระศาสนา แมและเจาเหนอรยสจแลว แมแมอตรก จงฟงแม. อรรถกถาปนพพสสตร พงทราบวนจฉยในปนพพสสตรท ๗ ตอไปน. บทวา เตน โข ปน สมเยน ไดแก สมยไหน. สมยดวงอาทตยตก. ไดยนวา ในกาลนน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรมแกมหาชนภายหลง เสวยพระกระยาหาร ทรงสงมหาชนแลว สรงสนานในซมลงสรง ประทบนง. ตรวจดโลกธาตทางทศตะวนออก บนบวรพทธาสนะทเขาจดไวในบรเวณพระ- คนธกฏ. ครงนน พวกภกษผถอผาบงสกลและบณฑบาตเปนวตร จารกไป รปเดยว หรอสองรปเปนตน ออกจากทพกกลางวนและทอยของตน ๆ แลว มาถวายบงคมพระทศพล นงประหนงวงอยดวยมานแดง. ครงนน พระศาสดา ทรงทราบอธยาศยของภกษเหลานน จงตรสธรรมกถา ประกอบดวยนพพาน. บทวา เอว โตเสส ความวา ไดยนวา นางยกษณมารดาปนพพส นน อมธดา จงบตร กาลงแสวงหาอจจาระ ปสสาวะ นาลายและนามก


เปนตนทรมกาแพงและรมค. หลงพระเชตวน ไปถงซมประตพระเชตวน โดยลาดบ. กพระสรเสยงของพระผมพระภาคเจา ตรสอยวา อานนท เธอ นาบาตรมาเถด นาจวรมาเถด จงใหทานแกคนกนเดนเถดดงน แผไปโดยรอบ ไดประมาณ ๑๒ ศอกเทานน. ถาบรษท นงอยถงทสดจกรวาล พระสรเสยงของ พระองค ผทรงแสดงธรรมอย ยอมไปถงบรษท ยอมไมเลยออกไปภายนอก บรษท แมเพยงองคลหนงดวยพระดารวา พระสรเสยงอนไพเราะ อยาเสยไป โดยไมใชเหตเลย. นางยกษณน ยนอยภายนอกบรษท จงไมไดยนเสยงใน ทนน. เมอนางยนทซมพระทวาร ยนเฉพาะพระพกตรโดยพทธวถอนใหญ พระคนธกฏยอมปรากฏ. นางเหนบรษทไมไหวตง เวนการคะนองมอเปนตน ดวยความเคารพในพระพทธเจา เหมอนเปลวประทป ในทไมมลมแลวคดวา กในทน จกมสงของบางสง แจกแน เราจกไดซงเนยใส นามน นาผงและ นาออยเปนตน อยางใดอยางหนงแน ทไหลออกอยจากบาตรบาง จากมอบาง กหรอทตกแลวบนพน ดงน จงเขาไปภายในวหาร. อารกขเทวดาสงอยทซม ประตเพอหามอวรทธกยกษ เหนอปนสยของนางยกษณแลวจงไมหาม. พระสรเสยงอนไพเราะตดผวเปนตนไปจดเยอในกระดกของนางพรอมกบการไป โดยความเปนอนเดยวของบรษทตงอย. บตรนอยทงหลาย เตอนนางยกษณ นน ผยนไมไหวตงเพอฟงธรรม โดยนยกอนนนแล. นางยกษนนคดวา บตรนอยทงหลายจะทาอนตรายแกการฟงธรรมของเรา ดงน จงปลอบบตรนอย ทงหลายอยางนวา นงเสยเถด ลกอตรา ดงน. ในบทเหลานน บทวา ยาว ความวา ขอลกจงนงตลอดเวลา ทแม ฟงธรรมเถด. บทวา สพพคนถปปโมจน ความวา กเลสเครองรอยรด ทงปวง ยอมพนไป เพราะถงนพพาน เพราะฉะนน นพพานนน ทานกลาววา เปนทพนไปจากกเลสเครองรอยรดทงปวง. บทวา อตเวลา ความวา ลวงเวลา


คอเกนประมาณ. บทวา ปยายนา ไดแก ความแสวงหาคอปรารถนา. บทวา ตโต ปยตร ความวา ความแสวงหา ความปรารถนาธรรมนใด ขอนเปน ทรกของเรากวาลกและผวนน. อนงพระบาลวา ปยตรา ดงนกม. บทวา ปาณน ความวา เหมอนการฟงพระสทธรรม ยอมเปลองเหลาสตวจากทกขได. ยอม เปลองเหลาสตวอะไระ ควรนาบทวา ปาณน มากลาว. บทวา ย ธมม อภสมพธ ความวา พระผมพระภาคเจา ตรสรธรรมใด. บทวา ตณห- ภตายมตตรา ความวา ปนพพสกลาววา ฉนจกไมพดเลย แมอตตรา นองสาวนของฉนกจกเปนผนง. บทวา สทธมมสส อนาย ความวา เเม เราไมรพระสทธรรมนแล แมในกาลกอน บดน จงเสวยทกข มความหว กระหายเปนตนน เทยวไปลาบาก คออยลาบาก. บทวา จกขมา ไดแก มพระจกษ ดวยพระจกษ ๕. พระผม พระภาคเจา เมอทรงแสดงธรรม ทรงกาหนดบรษท ทรงเหนอปนสยแหง โสดาปตตผลของนางยกษณนน และยกขทารก เปลยนเทศนาแลว จงมาแสดง เรองสจจะ ๔. นางยกษณนน ยนฟงธรรมอยในประเทศนนแล กบบตรตง อยในโสดาปตตผล. สวนธดาของนางยกษณนน กมอปนสย. แตไมอาจจะ รบเทศนาได เพราะเปนเดกเกนไป. บดน นางยกษณนน เมอจะทาอนโมทนาแกบตร จงกลาวคาวาดหนอ ลกขอวาเปนบณฑตดงนเปนตน. บทวา อชชาหมห สมคคตา ความวา แมเปนผขนพรอมแลว แตวนน อกอยางหนง เปนผยางพรอมแลวในพระ- ศาสนา แมเจาจงมความสขเถด. บทวา ทฏาน ความวา แมและเจาเหน อรยสจ ๔. บทวา อตตราป สณาต เม นางยกษณกลาววา ขอแมอตตรา จงยนฟงสจจะ ๔ ทแมแทงตลอดเถด. นางยกษณนน ละภาวะมฝและหดเปนตน ทงหมด เหมอนสจโลมยกษ พรอมดวยการแทงตลอดสจจะนนแล จงกลบได ทพยสมบตพรอมดวยบตร. เมอมารดาและบดาไดความเปนใหญในโลก ความ


เปนใหญนน กมแกบตรทงหลายดวยชอฉนใด สวนธดาของนางไดสมบตแลว ดวยอานภาพของมารดาฉนนน. จาเดนแตนน นางกบดวยบตรนอยทงหลาย ไดตนไมเปนทอย ณ ตนไมใกลพระคนธกฏแลว ไดเฝาพระพทธเจา ฟงธรรม ทงเชาเยน อยจาเพาะในทนนแล ตลอดกาลนาน. จบอรรถกถาปนพพสสตรท ๗ ๘. สทตตสตร อนาถบณฑกคหบดเขาเฝาพระพทธเจาครงแรก [๘๒๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบในสตวน กรงราชคฤห. สมยนนแล อนาถบณฑกคฤหบดไปถงกรงราชคฤหดวยกรณยกจ บางอยาง. อนาถบณฑกคฤหบดไดสดบวา เขาลอกนวา พระพทธเจาเสดจอบต แลวในโลก ในขณะนนเอง ปรารถนาจะเขาเฝาพระผมพระภาคเจา. ครงนนแล ทานอนาถบณฑกคฤหบดไดดารวา วนนเปนกาลไมควร เพอจะเขาเฝาพระผมพระภาคเจา พรงนเถด เราจงจกเขาเฝาพระผมพระภาคเจา ตามเวลา ทานคฤหบดนอนราพงถงพระพทธเจา สาคญวาสวางแลวลกขนใน ราตรถง ๓ ครง. ลาดบนน ทานคฤหบดเดนไปทางประตปาชา พวกอมนษยเปด ประตให. [๘๒๗] ครนเมออนาถบณฑกคฤหบดออกจากเมองไป แสงสวาง กอนตรธานไป ความมดปรากฏขน ความกลว ความหวาดเสยว ขนพอง สยองเกลาบงเกดขน ทานคฤหบดจงใครทจะกลบเสยจากทนน.


ครงนน ยกษชอสวกะไมปรากฏรางไดสงเสยงใหไดยนวา ชางแสนหนง มาแสนหนง รถเทยม ดวยมาอสดรแสนหนง หญงสาวทสอด สวมแกวมณและกณฑลแสนหนง ยอม ไมถงเสยวท ๑๖ อนจาแนกแลว ๑๖ ครง แหงการยกยางเทาไปกาวหนง ทานจง กาวหนาไปเถด คฤหบด ทานจงกาวหนา ไปเถด คฤหบด การกาวหนาไปของทาน ประเสรฐ การถอยหลงไมประเสรฐเลย. ครงนนแล ความมดไดหายไป แสงสวางปรากฏขนแกทานอนาถ บณฑกคฤหบด ความกลว ความหวาดเสยว และขนพองสยองเกลากระงบไป. [๘๒๘] แมครงท ๒ แสงสวางหายไป ความมดปรากฏขนแกทาน อนาถบณฑกคฤหบด ความกลว ความหวาดเสยว และขนพองสยองเกลา บงเกดขน ทานคฤหบดจงใครทจะกลบเสยจากทนนอก. แมครงท ๒ ยกษชอสวกะไมปรากฏรางไดสงเสยงใหไดยนวา ชางแสนหนง มาแสนหนง รถเทยม ดวยมาอสดรแสนหนง หญงสาวทสอด สวมแกวมณและกณฑลแสนหนง ยอม ไมถงเสยวท ๑๖ อนจาแนกแลว ๑๖ ครง แหงการยกยางเทาไปกาวหนง ทานจง กาวหนาไปเถด คฤหบด ทานจงกาวหนา ไปเถด คฤหบด การกาวหนาไปของทาน ประเสรฐ การถอยหลงไมประเสรฐเลย.


ครงนนแล ความมดไดหายไป แสงสวางปรากฏขนแกทานอนาถ บณฑกคฤหบด ความกลว ความหวาดเสยว และขนพองสยองเกลากระงบไป. [๘๒๙] แมครงท ๓ แสงสวางหายไป ความมดปรากฏขนแกทาน อนาถบณฑกคฤหบด ความกลว ความหวาดเสยว และขนพองสยองเกลา บงเกดขน ทานคฤหบดจงใครทจะกลบเสยจากทนนอก. แมครงท ๓ ยกษชอสวกะไมปรากฏรางไดสงเสยงใหไดยนวา ชางแสนหนง มาแสนหนง ฯลฯ ยอมไมถงเสยวท ๑๖ อนจาแนกแลว ๑๖ ครง แหงการยกยางเทาไปกาวหนงทาน จงกาวหนาไปเถด คฤหบดทานจงกาวหนา ไปเถด คฤหบด การกาวหนาไปของทาน ประเสรฐ การถอยหลงไมประเสรฐเลย. ครงนนแล ความมดไดหายไป แสงสวางไดปรากฏขนแกทานอนาถ- บณฑกคฤหบด ความกลว ความหวาดเสยว และขนพองสยองเกลากระงบไป. [๘๓๐] ครงนนแล อนาถบณฑกคฤหบดเดนเขาไปถงสตวน. สมยนนแล พระผมพระภาคเจาเสดจลกขนในเวลาใกลรงแหงราตร เสดจจงกรมอยในทแจง พระองคไดทอดพระเนตรเหนอนาถบณฑกคฤหบดผ มาแตไกล ครนแลวเสดจลงจากทจงกรมประทบนงบนอาสนะทปลาดไว ครน แลวไดตรสเรยกอนาบณฑกคฤหบดวา มานเถดสทตตะ. ครงนนแล อนาถบณฑกคฤหบดคดวา พระผมพระภาคเจาทรงทก เราโดยชอ จงหมอบลงแทบพระบาทของพระผมพระภาคเจาดวยเศยรเกลาในท นนเอง แลวกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจาผเจรญ พระองคประทบ อยเปนสขหรอพระเจาขา.


[๘๓๑] พระผมพระภาคเจาตอบวา พราหมณผดบกเลสเสยไดแลวไมตด อยในกามทงหลาย เปนผเยน ปราศจาก อปธ ยอมเปนสขเสมอไป ผทตดตณหา เครองเกยวของไดหมดแลว กาจดความ กระวนกระวายในใจเสยได เปนผสงบอย เปนสข เพราะถงสนตดวยใจ. อรรถกถาสทตตสตร พงทราบวนจฉยในสทตตสตรท ๘ ตอไปน :- บทวา เกนจเทว กรณเยน ไดแก ประสงคเอาพาณชยกรรม. อนาถบณฑกคฤหบด และราชคหเศรษฐ เปนคเขยกนและกน. เมอใด ใน กรงราชคฤห มสนคาสงออกมคามาก เมอนน ราชคหเศรษฐ พาเอาสนคานน ไปกรงสาวตถดวยเกวยนรอยเลม พกอยในทประมาณโยชนหนงใหผอนรวาตน มาแลว. อนาถบณฑกคฤหบด ไปตอนรบ ทาสกการะเปนอนมากแกเขาแลว จงขนยานเดยวกนเขาไปกรงสาวตถ. ถาวา สนคาจาหนายไดเรว เขากจาหนาย ถาจาหนายไมได กจะเกบไวในเรอนพสาวแลว กหลกไป. แมอนาถบณฑก คฤหบด กกระทาอยางนน เหมอนกน . แมในกาลนน อนาถบณฑกคฤหบดน


นน ไดไปดวยกรณยกจนนแล. ขอนน ทานหมายถงกรณยกจนน จงกลาว แลว. กในวนนน ราชคหเศรษฐ ไดฟงขาว อนอนาถบณฑกคฤหบดพก อยในทประมาณโยชนหนงสงไปแลว เพอจะไดรวาคนมาแลว จงไดไปวหาร เพอฟงธรรม. เขาฟงธรรมกถาแลว นมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข เพอฉนในวนพรง จงใหชวยกนขดเตาไฟ และผาฟนเปนตน ในเรอนของตน. แมอนาถบณฑกคฤหบดคดวา ทานเศรษฐ จกทาการตอนรบเราบดน จกทา เดยวน แมทประเรอน กไมไดการตอนรบ จงเขาไปภายในเรอน กไดการ ปฏสนถาร ไมมากนก. การปฏสนถารไดมประมาณเทานวา ทานมหาเศรษฐ ทานไมเหนดเหนอยในหนทางของรปทารกในตระกลหรอ. อนาถบณฑก คฤหบดนน เหนการขวนขวายมากของทานเศรษฐนนแลว ยงถอยคาใหเปนไป โดยนยมาแลวในขนธกะวา ขาแตทานคหบด ทานจกมอาวาหมงคลหรอ ดงน ไดฟงเสยงวา พระพทธเจา จากปากของทานราชคหเศรษฐนน กไดปตม วรรณะ ๕. ปตนนตงขนทศรษะของอนาถบณฑกคฤหบดนน จนถงหลงเทา ตงขนทหลงเทา แผไปจนถงศรษะ. ตงขนแตขางทงสองรวมลงทามกลาง ตง ขนทามกลางแผไปโดยขางทงสอง. เขาอนปตถกตองชวนรนดร จงกลาววา คหบด ขอทานไดกลาววาพระพทธเจาเถด. ขาพเจากลาวอยวา พระพทธเจา. ถามสามครงอยางนแลว กลาววา เสยงวา พทโธ นนแล หาไดยากในโลก. ทานหมายถงขอน จงกลาววา อนาถบณฑกคหบด ไดสดบวา เขาลอกนวา พระพทธเจา ทรงอบตแลวในโลกดงน. บทวา เอตทโหาส อกาโล โข อชช ความวา ทานอนาถบณฑก คฤหบดถามทานเศรษฐวา คหบด พระศาสดา ประทบอยทไหน. ครงนน ทาน


เศรษฐ จงบอกแกทานอนาถบณฑกคฤหบดวา ธรรมดา พระพทธเจาทงหลาย เขาใกลไดยากเชนกบอสรพษ พระศาสดา ประทบอยในปาชา ผเชนทานไม อาจเพอจะไปเฝาในเวสานในทนนได. ครงนน ทานเศรษฐ ไดมความดารนน. บทวา พทธคตาย สตยา นปชช ความวา ไดยนวา ในวนนน แมจตของ ทานอนาถบณฑกคฤหบด ไมเกดขนในเกวยนบนทกสนคาหรอในคนใช ไมรบ ประทานอาหารมอเยน ไดขนปราสาท ๗ ชน เมอทาการสาธยายวา พทโธ พทโธ บนทนอนอนประเสรฐทจดไวดและตกแตงไวอยางด นอนหลบไป. เพราะเหตนน. ทานจงกลาววา เมอมสตถงพระพทธเจา จงหลบไป. บทวา รตตยา สท ตกขตต อฏาส ปภาตนต มมาโน ความวา เมอปฐมยามลวงไป เขาลกขนระลกถงพระพทธเจา. ในกาลนน ความ เลอมใสของอนาถบณฑกนน ไดเกดมกาลง. แสงสวางแหงปตไดมแลว. ความ มดกหมดไป. เหมอนประทปพนดวงลกโพลงและดวงจนทรดวงอาทตยขนฉะนน. อนาถบณฑกคฤหบดนนคดวา เราถงแลวซงความเสอมใส ถกเขาลวงแลว ดวงอาทตยขน ดงน แลวลกขน ยนบนพนอากาศ มองดดวงจนทรคดวา ยาม หนงลวงไปแลวยงเหลออยอกสองยาม จงเขาไปนอนอก. โดยอบายนน เขาลก ขนสามครงคอ ในทสดมชฌมยามครงหนง สวนในทสดปจฉมยาม ลกขนใน เวลาจวนสวางมายงพนอากาศ มงหนาตอประตใหญ. ประต ๗ ชนไดเปดเอง ลงจากปราสาทเดนไประหวางทาง. บทวา ววรส ความวา อมนษยทงหลายคดกนวา มหาเศรษฐน ออกไปดวยคดวา เราจกไปอปฏฐากพระพทธเจา ตงอยแลวในโสดาปตตผล ดวยการเหนครงแรกแล ไดเปนอปฏฐากอนเลศแหงพระรตนตรย ทาสงฆาราม ใหเปนสถานทหาทเปรยบมได แตจกไมเปดประตรบหมพระอรยะผมาจาก- จาตรทศ มหาเศรษฐน ไมควรปดประตเลยดงน จงไดเปดแลว. บทวา


อนตรธาย ความวา ไดยนวา กรงราชคฤห มมนษยเกลอนกลนภายใน เมอง เกาโกฏ ภายนอกเมอง เกาโกฏ รวมไดมนษย ๑๘ โกฎ เขาไปอาศย กรงราชคฤหนนอย. พวกมนษย ไมสามารถ เพอจะนาเอาคนตายออกไปภาย นอกในมใชเวลาได วางไวบนธรณประตทงไปภายนอกประต. มหาเศรษฐ พอออกไปภายนอกเมอง เทากเหยยบซากทยงสด. หลงเทา กกระทบซากท ยงสด. หลงเทา กกระทบซากแมอนอก. ฝงแมลงวน กบนขน กระจายออก รอบ ๆ. กลนเหมน กกระทบโพรงจมก. ความเลอมใสในพระพทธเจา กถง ความลดนอยลง. เพราะเหตนน แสงสวางของมหาเศรษฐนน กอนตรธานไป. ความมดปรากฏขน. บทวา สททมนสสาเวส ความวา สวกยกษคดวา เราจกยงความอตสาหะใหเกดแกเศรษฐไดสงเสยงใหไดยนดวยเสยงอนไพเราะ เหมอนคนเคาะกระดงทองฉะนน. บทวา สต กาสหสสาน ความวา แมบทแรก เชอมกบบท สหสสะนแล ในขอน มอธบายดงนวา กบหญงสาวแสนหนง ชางแสนหนง มาแสนหนง รถแสนหนง. แตละแสนทานแสดงไวแลว ดวยประการฉะน. บทวา ปทวตหารสส ไดแก ขนาดศอกกามาหนงในระหวางเทาทงสอง ใน การเดนไปสมาเสมอ ชอวาการยางเทาไปกาวหนง. บทวา กล นาคฆนต โสฬส ความวา สวนหนงอนจาแนก ๑๖ สวนโดย ๑๖ ครงอยางนคอ แบงการ ยางเทาไปกาวหนงออกเปน ๑๖ สวน จาก ๑๖ สวนนน แบงสวนหนงออกเปน ๑๖ สวนอก. จาก ๑๖ สวนนน แบงสวนหนงออกเปน ๑๖ สวน ชอวาเสยวท ๑๖ สแสนเหลาน ยอมไมถงเสยวท ๑๖ นน มคาอธบายวา เจตนาทเปนไปในสวน กลาวคอเสยวท ๑๖ นน ของบคคลกาลงไปยงวหาร เปนเจตนาทยอดเยยม กวา การไดนประมาณเทานคอ ชางแสนหนง มาแสนหนง รถแสนหนง


นางสาวแสนหนง กนางสาวเหลานนแลทสวมแกวมณและกณฑลเปน ราชธดาอยในชมพทวปทงสนเทยว. ถามวา กการไปวหารน ทานถอแลว ดวยอานาจของใคร. ตอบวา ของผไปยงวหารแลว ตงอยในโสดาปตตผล โดยไมมอนตราย. ดวยอานาจแหงบคคลผไปดวยคดวา เราจกทาการบชา ดวยของหอมและดอกไม เปนตน จกไหวพระเจดย จกฟงธรรม จกบชาดวย เทยนและธป นมนตสงฆ ถวายทาน จกตงอยในสกขาบท หรอวา สรณะ ดงน ยอมควรเหมอนกน. บทวา อนธกาโร อนตรขาย ความวา นยวา ทานเศรษฐคดวา เราทาความสาคญวา เราอยคนเดยว แมการประกอบความเพยรกมแกเรา เพราะเหตไร เราจงตองกลวเลา ดงนน จงไดเปนผกลา. ครงนน ความ เลอมใสในพระพทธเจา มกาลงเกดขนแลว. เพราะฉะนน ความมด จง อนตรธานไป. แมในวาระทเหลอกมนยนและ อกอยางหนง บคคลผเดนไป ขางหนา ๆ ไดเหนซากศพหลายอยางเปนตนวา รางกระดกมเนอและเลอดตด อยในทางปาชาอนนากลว ไดยนเสยงสนขบานและสนขจงจอกเปนตน. เขา ยงความเลอมใสในพระพทธเจาใหเจรญบอย ๆ ยายอนตรายทงหมดนนไปได. บทวา เอห สทตต ความวา ไดยนวา เศรษฐนนเดนคดไปวา ในโลกนม เดยรถยมปรณกสสปะเปนตนเปนอนมาก กกลาววาเราทงหลายเปนพระพทธเจา เราทงหลายเปนพระพทธเจา เราพงรความทศาสดาเปนพทธเจาไดอยางไร หนอ แล ครงนน ทานเศรษฐไดมความดารนนวา มหาชน รจกชอซงเกดดวย อานาจคณของเรา แตใครๆ ยงไมรจกกลทตตยะเปนชอของเรา นอกจากเรา หากวาพระพทธเจาจกม พระองคกทรงเรยกเราโดยชอวา กลทตตกะ. พระ- ศาสดา ทรงรจตของเขาแลว จงตรส อยางน.


บทวา ปรนพพโต ความวา พราหมณ ผดบแลว ดวยความดบกเลส. บทวา อาสตตโย แปลวา ตณหา. บทวา สนต แปลวา ความสงบ ระงบกเลส. บทวา ปปปยย แปลวา ถงแลว. กแลพระศาสดา ตรสพระ- ดารสน จงตรสอนปพพกถา แกเศรษฐนน แลวกทรงประกาศสจจะ ๔ ใน ทสด. เศรษฐฟงพระธรรมเทศนาแลว ตงอยในโสดาปตตผล นมนตภกษ สงฆมพระพทธเจาเปนประมข เรมถวายมหาทานตงแตวนรงขน. อสรชนม พระเจาพมพสารเปนตน สงสาสนไปแกเศรษฐวา ทานเปนอาคนตกะ สงใด ไมพอ ทานจงใหนาสงนนมาแตทนเถด. ทานหามชนทงหมดวา พอ พวก ทานมกจมาก ไดถวายมหาทาน ๖ วน ดวยสมบตทตนนามาดวยเกวยน ๕๐๐ เลม. กในทสดแหงการถวายทาน ทลใหพระผมพระภาคเจาทรงทราบถง การอยจาพรรษาในกรงสาวตถแลว ไดถวายแสนหนงทก ๆ โยชน เมอให สรางวหาร ๔๐ แหง ระหวางกรงราชคฤหกบกรงสาวตถ ไดไปยงกรงสาวตถ ใหสรางเชตวนมหาวหารเสรจแลว ไดมอบถวายภกษสงฆมพระพทธเจาเปน ประมข. จบอรรถกถาสทตตสตรท ๘


๙. ปฐมสกกาสตร วาดวยยกษสรรเสรญสกกาภกษณ [๘๓๒] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเวฬวน อนเปนทใหเหยอแกกระแต กรงราชคฤห. สมยนนแล ภกษณชอสกกา อนบรษทใหญแวดลอมแสดงธรรมอย. [๘๓๓] ครงนนแล ยกษผเลอมใสยงในสกกาภกษณจากถนนนไปยง ถนนโนน จากตรอกนไปยงตรอกโนน ในกรงราชคฤห ไดภาษตคาถาเหลาน ในเวลานนวา มนษยทงหลายในกรงราชคฤห ไม เขาไปนงใกลสกกาภกษณ ผแสดงอมต- บทอย มวทาอะไรกน เปนผประดจดม นาผงหอมแลวกนอน กแลอมตบทนน ใครจะคดคานไมได เปนของไมไดเจอ ปรง แตมโอชา ผมปญญาคงไดดม อมตธรรม เหมอนคนเดนทางไดดมนาฝน ฉะนน.


อรรถกถาปฐมสกกาสตร พงทราบวนจฉยในปฐมสกกาสตรท ๙ ตอไปน :- บทวา รถกาย รถก ความวา เมอถอเอาถนนสายหนง ไปจาก ถนนสายนน ยงถนนอกสายหนง ไดชอวา จากถนนหนงเขาไปหาถนนหนง. แมในตรอก กมนยนแล. กบทวา รถกา ในบทวา รถกาย น แปลวา ถนน. บทวา สงฆาฏก แปลวา ทางสแพรง. บทวา กมเม กตา ความวา มนษยทงหลายเหลานน ทาอะไรกน คอทาอะไรอย. บทวา มธปตาว เสยเร ความวา ยอมนอนเหมอนดมนาผงมกลนหอม. นยวา คนดมนาผงมกลนหอม ไมสามารถจะยกศรษะขนได นอนไมรสกเลย เพราะฉะนน ยกษจงกลาวอยางน. บทวา ตจ ปน อปปฏวานย ความวา กแล สกกาภกษณ แสดงธรรมนน ใครจะคดคานไมได. แทจรง โภชนะขางนอก แมจะอรอยจรง แตยอมไมชอบใจแกคนทบรโภคบอย ๆ พงถกหาม คอ พงถกนาออกดวย คาวา ทาน จงนาไปเถด ประโยชนอะไรดวยโภชนะนเลา ธรรมนหาเปน อยางนนไม. แทจรง บณฑตทงหลายเมอฟงธรรมน ตลอดรอยปบาง พนปบาง กยงไมอมเลย เพราะเหตนน ยกษจงกลาววา ใครจะคดคานไมได. บท อเสจนกโมชว ไดแกมโอชาซงไมไดปรงแตง เหมอนอยางวา แมขาวปายาส ไมเจอปนสงภายนอกเปนตน แตเอาเนยใส นาผงและนาตาลกรวดใสลงระคนให เขากนแลว ยอมมโอชารสอรอยฉนใด ธรรมนหาเปนฉนนนไม. กธรรมน เปนธรรมไพเราะและมโอชาตามธรรมดาของตน จะเอาสงอนมาใสเขาไป


กหามได เพราะเหตนน ยกษจงกลาววา มโอชาโดยไมไดปรงแตง บทวา มเ สปปา ความวา เหมอนบรษผเปนบณฑตดมอย. บทวา วลาหกมว ปนถค ความวา เหมอนคนเดนทางฤดรอนจด ดมนาไหลจาก กลบเมฆ ฉะนน. จบอรรถกถาปฐมสกกาสตรท ๙ ๑๐. ทตยสกกาสตร ยกษสรรเสรญผถวายอาหารแกสกกาภกษณ [๘๓๔] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเวฬวน อนเปนทใหเหยอแกกระแต กรงราชคฤห. สมยนนแล อบาสกคนหนงไดถวายโภชนาหารแกสกกาภกษณ. [๘๓๕] ครงนนแล ยกษผเลอมใสยงในสกกาภกษณจากถนนนไปยง ถนนโนน จากตรอกนไปยงตรอกโนน ในกรงราชคฤห ไดภาษตคาถานใน เวลานนวา อบาสกผไดถวายโภชนะแกสกกา ภกษณผหลดพนจากกเลสเครองรอยรด ทงปวง เปนคนมปญญาแท ประสบบญ มากหนอ.


อรรถกถาทตยสกกาสตร พงทราบวนจฉยในทตยสกกาสตรท ๑๐ ตอไปน :- บทวา ป วต ปสว พห ความวา อบาสกประสบบญมากหนอ. จบอรรถกถาทตยสกกาสตรท ๑๐ ๑๑. จราสตร ยกษสรรเสรญผถวายจวรแกจราภกษณ [๘๓๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อยในพระวหารเวฬวน อนเปนทใหเหยอแกกระแต กรงราชคฤห. สมยนนแล อบาสกคนหนงไดถวายจวรแกจราภกษณ. [๘๓๗] ครงนน ยกษผเลอมใสยงในจราภกษณ จากถนนนไปยง ถนนโนน จากตรอกนไปยงตรอกโนน ในกรงราชคฤห ไดภาษตคาถานใน เวลานนวา อบาสกผไดถวายจวรแกจราภกษณ หลดพนจากกเลสเครองประกอบทงปวง เปนคนมปญญาแท ประสบบญมากหนอ.


อรรถกถาจราสตร สตรท ๑๑ งายทงนนแล จบอรรถกถาจวรสตรท ๑๑ ๑๒. อาฬวกสตร อาฬวกยกษทลถามปญหา [๘๓๘] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบในทอยของอาฬวกยกษ เขต เมองอาฬว. ครงนนแล อาฬวกยกษเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ไดกลาววา ทานจงออกมา สมณะ. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดแลวผมอาย แลวกเสดจออกมา. ยกษกลาววา ทานจงเขาไป สมณะ. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดแลวผมอาย แลวกเสดจเขาไป. แมครงท ๒ ฯลฯ แมครงท ๓ อาฬวกยกษไดกลาววา ฯลฯ พระ- ผมพระภาคเจาตรสวา ฯลฯ [๘๓๙] ครนครงท ๔ อาฬวกยกษไดกลาววา ทานจงออกมา สมณะ. พระผมพระภาคเจาตรสวา ผมอาย เราจกไมออกไปละ ทานจะทาอะไร กจงทาเถด.


สมณะ เราจกถามปญหากะทาน ถาทานพยากรณแกเราไมได เรา จกทาจตของทานใหฟงซาน หรอฉกหวใจของทาน หรอจกจบทเทาแลว เหวยงไปยงแมนาคงคาฝงโนน. อาวโส เราไมเหนใครเลยในโลก พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหม โลก ในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษยทจะพงทาจตของเรา ใหฟงซานได หรอขยหวใจของเรา หรอจบเราทเทาแลวเหวยงไปยงแมนา คงคาฝงโนน เอาเถด อาวโส เชญถามปญหาตามททานจานงเถด. [๘๔๐] อาฬวกยกษทลถามวา อะไรหนอ เปนทรพยเครองปลมใจ อนประเสรฐของตนในโลกน อะไรหนอ ทบคคประพฤตดแลวนาความสขมาให อะไรหนอเปนรสอนลาเลศกวารสทงหลาย นกปราชญทงหลายกลาวชวตของผทเปน อยอยางไร วาประเสรฐสด. [๘๔๑] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ศรทธาเปนททรพย อนประเสรฐของ คนในโลกน ธรรมอนบคคลประพฤต ดแลว นาความสขมาให ความสตยแล เปนรสอนลาเลศกวารสทงหลาย นก- ปราชญทงหลายกลาวชวตของผทเปนอย ดวยปญญาวาประเสรฐสด.


[๘๔๒] อาฬวกยกษทลถามวา คนขามโอฆะไดอยางไรหนอ ขาม อรรณพไดอยางไร ลวงทกขไดอยางไร บรสทธไดอยางไร. [๘๔๓] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา คนขามโอฆะไดดวยศรทธา ขาม อรรณพไดดวยความไมประมาท ลวงทกข ไดดวยความเพยร บรสทธไดดวยปญญา. [๘๔๔] อาฬวกยกษทลถามวา คนไดปญญาอยางไรหนอ ทาอยางไร จงจะหาทรพยได คนไดชอเสยงอยางไร หนอ ทาอยางไรจงจะผกมตรไวได คน ละโลกไปสโลกหนา ทาอยางไรจงจะ ไมเศราโศก. [๘๔๕] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา บคคลเชอธรรมของพระอรหนต เพอบรรลนพพาน ฟงอยดวยดยอมได ปญญา เปนผไมประมาท เปนผฉลาด เปน ผทาเหมาะเจาะ ไมทอดธระ เปนผหมน ยอมหาทรพยได คนยอมไดชอเสยงเพราะ ความสตย ผใหยอมผกมตรไวได บคคล ใดผอยครองเรอนประกอบดวยศรทธา ม


ธรรม ๔ ประการน คอ สจจะ ธรรมะ ธต จาคะ บคคลนนแล ละโลกนไป แลวยอมไมเศราโศก เชนทานถามสมณ- พราหมณเปนอนมาเหลาอนดซวาในโลก นมอะไรยงไปกวาสจจะ ทมะ จาคะ และ ขนต. [๘๔๖] อาฬวกยกษกราบทลวา ทาไมหนอ ขาพเจาจงจะตองถาม สมณพราหมณเปนอนมากในบดน วนน ขาพเจารชดถงสมปรายกประโยชน พระ- พทธเจาเสดจมาอยเมองอาฬว เพอ ประโยชนแกขาพเจาโดยแท วนนขาพเจา รชดถงทานทบคคลใหในทใดมผลมาก ขาพเจาจกเทยวจากบานไปสบาน จากบร ไปสบร พลางนมสการพระสมพทธเจา และพระธรรมซงเปนธรรมทด. จบอาฬวกสตร จบยกขสงยตบรบรณ


อรรถกถาอาฬวกสตร พงทราบวนจฉยในอาฬวกสตรท ๑๒ ตอไปน :- บทวา อาฬวย ไดแก ทอยนน เขาเรยกแวนแควนบาง เมองบาง ชอวาเมองอาฬว. สถานทอยนนแล ตงอยในทประมาณหนงคาวตไมไกลเมอง พระผมพระภาคเจาประทบ อยในสถานทนน เขาไปอาศยเมองนน ทานกลาววา ประทบ อยในแวนแควนอาฬว. กในบทวา อาฬวกสส ยกขสส ภวเน น มอนบพพกถาตอไปน ไดยนวา อาฬวกราชา ทรงทงเครองใชสาหรบนก ฟอนราไวหลายอยาง เสดจไปลาเนอ ในวนท ๗ เพอปราบโจร เพอปองกน พระราชาผเปนศตรกน และเพอกระทาความพยายาม ทากตกากบกองพลใน วนหนงวา เนอหนไปชางผใด เนอนน เปนภาระของผนนเทานน. ครนนน เนอหนไปขางพระราชานนเเล. พระราชาทรงถงพรอมดวยเชาว ทรงธน ดาเนนตามเนอนนไปสนสามโยชน. สวนเนอทราย มกาลงวงไดเพยงสามโยชน เทานน. ครงนน ทาวเธอ ทรงฆาเนอนนทหมดฝเทาเขาไปสแหลงนายนอย ตดออกเปนสองทอน แมไมตองการดวยเนอแตหาบมาเพอไดพนความผดวา พระราชาไมสามารถจบเนอได ดงน ทรงเหนตนไทรใหญมใบหนาไมไกล เมองแลว จงเสดจไปถงโคนตนไทรนน เพอบรรเทาความเหนดเหนอย. ณ ตนไทรนน อาฬวกยกษ ไดทอยจากสานกมหาราช กนสตวทเขาไปยง โอกาสอนรมเงาของตนไมนนถกตองแลว ในเวลาเทยง. ทาวเธอทรงเหนยกษ นน เขามาเพอจะกน. พระราชาไดทรงทากตกากบยกษนนวา ทานปลอย เราเถด เราจกสงมนษยและถาดสารบมาแกทานทก ๆ วน. ยกษทลวา พระองค มวเมาดวยเครองราชปโภค จกทรงระลกไมได แตขาพระองคไมไดเพอจะกน


สตวทไมเขาไปถงทอย และทไมไดรบอนญาต ขาพระองคนน พงเสอมจาก ความเจรญดงน จงไมปลอย. พระราชาตรสวา วนใด เราไมสงไป วนนน ทานไปเรอนของเรา จบเรากนเถด. ยกษจงอนญาตปลอยพระองค. แลว พระองคไดเสดจมงทรงพระนคร. กองพลตงคายอยรมทาง เหนพระราชาแลวทลอยวา ขาแตมหาราช พระองคทรงเหนดเหนอย เพราะพระองคมภยมาถงหรอ ดงน ลกขนตอนรบ. พระราซาทรงเลาความเปนไปนน เสดจไปยงพระนคร เสวยพระกระยาหารเชา แลวเรยกผรกษาพระนครมา ทรงบอกเรองนน. ผรกษาพระนครทลวา ขาแต พระองค พระองคกาหนดเวลาหรอเปลา. พระราชาตรสวาพนาย เราไมกาหนด ไว. ผรกษาพระนคร.. ขาแตพระองค พระองคทรงทาไมถกเพราะ พวกอมนษย ยอมไดเพยงการกาหนดไวเทานน เมอไมกาหนดไว ชนบทจกถกเบยดเบยน ขาแตพระองค จงยกไวเถด พระองคไดทรงกระทาอยางน แมกจรง ถงอยางนน พระองคจงทรงมความขวนขวายนอยเสวยรชสชสมบตเถด ขาพระองคจกทาสง ทควร ทาในขอน. เขาลกขนแตเชาตร ยนอยทประตเรอนจากลาววา ผใด ตองการมชวต ผนนจงออกไปเถด หมายเอาเหลาชนทถกประหาร ผใดออกไป กอนเขากนาผนนไปเรอนใหอาบนาใหบรโภค สงไปดวยคาวา ทานจงใหถาด สารบนแกยกษเถด. ยกษนรมตอตภาพอนกลวแลวเคยวกนผพอเขาไปโคนไม นนนนแหละ เหมอนเหงามนฉะนน. ไดยนวา ดวยอานภาพของยกษสรระ ทงสนมผมเปนตนของพวกมนษย เปนเหมอนกอนเนยใส. พวกคนทเขาใชให ถอภตไปใหแกยกษ เหนยกษนนแลวกลวแลว จงบอกแกมตรวา พระราชา จบพวกโจรใหยกษจาเดมแตนน ดงน . พวกมนษยเลกทาโจรกรรม. สมยตอมา เรอนจาวาง เพราะโจรใหมไมม และเพราะโจรเกาหมด.


ครงนน ผรกษาพระนครทลพระราชาแลว. พระราชาจงใหคนเอา ทรพยสวนพระองคไปทงไวทถนนในเมองดวยดารวา ถากระไร ใคร ๆ พงถอ เอาดวยความโลภ ใครๆ ไมแตะตองทรพยนนแมดวยเทา. ทาวเธอ เมอไมได โจรจงตรสบอกแกอามาตยทงหลาย. พวกอามาตยทลวา พวกขาพระองคจะสง คนแกไปทละคนตามลาดบตระกล แมตามปกต คนแกนนใกลจะตายอยแลว. พระราชาตรสหามวา คนทงหลายจกทาการกอกวนวา พระราชาสงพอของเรา สงปของเราไป ทานทงหลายอยาชอบใจขอนนเลย. พวกอามาตยทลวา ขาแต พระองค ถาอยางนน พวกขาพระองคจะสงเดกทยงนอนแบเบาะไป กเดกท เปนอยางนน ยงไมมความรกวา แมของเรา พอของเราดงน . พระราชา ทรงอนญาตแลว. พวกอามาตยกไดทาอยางนนแล. มารดาของเดกในเมอง อมเอาพวกเดกไปและหญงมครรภหนไป เลยงเดกใหเจรญเตบโตในชนบทอน แลวนามา. ดวยอาการอยางนแล ลวงไปแลวได ๑๒ ป. ตอมาวนหนง พวกอามาตยคนหาทวพระนครแลว กไมไดเดกแมแต คนเดยว จงทลพระราชาวา ขาแตพระองค เดกในพระนครไมมเลย นอกจาก อาฬวกกมารโอรสของพระองคภายในบร. พระราชาตรสวา เรารกบตรฉนใด คนอยในโลกทงหมดกฉนนนเหมอนกน สงทนารกยงกวาตนไมมเลย ทานจงไป จงใหบตรแมนน แลวรกษาชวตของเราเถด. สมยนน มารดาของอาฬวกกมาร ใหบตรอาบนาแลวตบแตงทาเปนเทรดสองชน นงใหบตรนอนบนตกอย. ราชบรษไปแลวในทนน ตามรบสงของพระราชา จบเอาบตรนนกบแมนม ของมารดาผราไหและของพระเทวหนงหมนหกพน หลกไปวา พรงนจกเปน ภกษาของยกษ. วนนน พระผมพระภาคเจาเสดจลกขนในเวลาใกลรง ทรงเขา มหากรณาสมาบต ในมหาคนธกฏเขตวนวหาร เมอทรงตรวจดโลกดวย พทธจกษ ไดทรงเหนอปนสยของอาฬวกกมารบรรลอนาคามผล ของยกษบรรล โสดาปตตผล และสตว ๘๔,๐๐๐ ไดดวงตาเหนธรรมในทสดแหงเทศนา ดงน.


พระผมพระภาคเจาพระองคนน เมอราตรสวางแลว เสวยพระกระ- ยาหารกอน ครนเสรจเรยบรอยแลว เมอวนอโบสถแหงกาฬปกขเปนไปอย เมอดวงอาทตยตก พระองคเดยวไมมเพอนสอง ทรงบาตรและจวร เสดจจาก กรงสาวตถไป ๓๐ โยชนดวยพระบาททเดยว เสดจเขาไปทอยของยกษนน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา พระผมพระภาคเจาประทบในทอยของอาฬวก ยกษ. ถามวา กพระผมพระภาคเจาประทบทโคนตนไทร หรอในทอยของ อาฬวกยกษ ตอบวา ในทอย. เปรยบเหมอนพวกยกษ ยอมเหนทอยของตน ฉนใด แมพระผมพระภาคเจากฉนนน . พระผมพระภาคเจาพระองคนน เสดจไป ณ ทนน ประทบยนอยใกลประตทอย. ในกาลนน อาฬวกยกษได ไปสยกขสมาคมในปาหมวนต ตอมา ยกษมนามวา คทรภะ ผรกษาประตของ อาฬวกยกษเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถวายบงคมแลว กราบทลวา ขาแต พระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจา เสดจมาในเวลาวกาลหรอ. ภ. ใชคทรภะ เรามาเวลาวกาล ถาทานไมหนกใจ เราพงอย ในทอย ของอาฬวกยกษคนหนง. ค. ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไมหนกใจพระเจาขา อนง ยกษ นน หยาบคายรายกาจไมทาการอภวาทเปนตนแมแกมารดาบดา เขากไมชอบใจ การอยในทนของพระผมพระภาคเจา. ภ. คทรภะ เรารทอยของอาฬวกยกษนน และอนตรายบางอยางจก ไมมแกเรา ถาทานไมหนกใจ เราพงพกอยคนเดยว. คทรภะยกษ ไดกราบทลคานนกะพระผมพระภาคเจา แมครงทสองวา ขาแตพระองคผเจรญ อาฬวกยกษ เชนกระเบองรอนจด ไมรจกวา มารดา บดา วาสมณพราหมณ หรอวาธรรม ยอมทาจตของบคคลผมาแลว ในทน ใหฟงซานบาง ฉกหวใจบาง จบทเทาบาง เหวยงไปสมทรฝงโนน หรอ


จกรวาลขางโนน. พระผมพระภาคเจาตรสแมครงทสองวา คทรภะ เราร ถา ทานไมหนกใจ เราพงพกอยคนเดยว. ค. ทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพองคไมหนกใจพระเจาขา อนง ยกษนนจกพงฆาขาพระองค ผไมบอกขออนญาตเสยจากชวตกได ขาแตพระองค ผเจรญ ขาพองคจะบอกแกยกษนน. ภ. คทรภะ ขอทานบอกไดตามสบาย. ค. ขาแตพระองคผเจรญ ถาอยางนน ขอพระองคจงรเถด ดงน ถวายบงคมพระผมพระภาคเจา มงหนาตอหมวนตหลกไป. แมประตทอยได เปดชองถวายพระผมพระภาคเจาเองทเดยว. พระผมพระภาคเจาเสดจเขาไป ภายในทอย อาฬวกยกษนงแลว ในวนมงคลเปนตน ทกาหนดไวแลว ณ บลลงกใด เสวยสรอย ประทบนงแลวบนบลลงกนน ซงสาเรจดวยทพยรตนะ เปลงรศมทอง. หญงทงหลายของยกษ เหนรศมทอง มาถวายบงคมพระผม พระภาคเจานงแวดลอม. พระผมพระภาคเจา ตรสปกณณกธรรมกถาแกหญง เหลานน โดยนยเปนตนวา ในกาลกอน พวกทานถวายทาน สมาทานศล บชาผควรบชา จงไดสมบตน แมในบดน ขอพวกทานจงทาอยางนนแล อยา เปนผมอสสาและมจฉรยะกนและกนเลย. หญงเหลานน ฟงเสยงกกกอง อนไพเราะของพระผมพระภาคเจาแลว ใหสาธการพนหนง จงนงแวดลอม พระผมพระภาคเจา. แมคทรภะยกษไปปาหมวนต บอกแกอาฬวกยกษนนวา ขอเดชะ ขาแตทานนรทกข ทานพงทราบ พระผมพระภาคเจา ประทบนง แลวในวมานของทาน. อาฬวกยกษนน ทาสญญาแกคทรภะยกษวา ทานนง เสยเถด เราไปแลวจกทาสงทควรทา. นยวา ยกษนน เกดความอายในบรษท เพราะฉะนน จงไดทาอยงนน ดวยคดวา ใคร ๆ อยาไดยนในทามกลางบรษท. ในกาลนน สาตาครยกษและเหมวตายกษ คดวา เราถวายบงคม พระผมพระภาคเจาในพระเชตวนแลวจกไปสมาคมยกษ พรอมกบบรวาร


ไปทางอากาศดวยยานตาง ๆ กน. กในอากาศทกแหงไมมทางสาหรบพวกยกษ เลย. ทางกบทางจดกนถงวมานทลอยอยในอากาศ. สวนวมานของอาฬวกยกษ ตงอยบนพนดนมผรกษา ลอมดวยกาแพงมซมประตจดไวดแลว สงสามโยชน เชนหบดนคาดดวยขายโลหะขางบน เบองบนวมานนน มทางเดน. ยกษ เหลานนมาถงประเทศนนแลวไมสามารถจะไปได. กในสวนเบองบนโอกาสท พระพทธเจาประทบนงแลว จนถงภวคคพรหม ใครๆไมสามารถจะไปได. ยกษ เหลานนราพงวา นอะไร เหนพระผมพระภาคเจาแลว จงลงมาถวายบงคม เหมอนกอนดนทเขาซดไปในอากาศแลวตกลง ฟงธรรม ทาประทกษณกราบทล วา ขาแตพระผมพระภาคเจา พวกขาพระองคจะไปยกขสมาคมเมอสรรเสรญวตถ สามคอพระรตนตรยเเลว ไดไปยงยกขสมาคม อาฬวกยกษเหนยกษเหลานน ถอยไป ไดทาโอกาสวา ขอทานทงหลายจงนงทน. ยกษเหลานนประกาศแก อาฬวกยกษวา อาฬวกะ ลาภของทาน พระผมพระภาคเจาประทบอยในทอย ของทาน ขอทานผมอาย จงเขาไปนงใกลพระผมพระภาคเจาเถด. พระผม พระภาคเจา ประทบอยในทอยอยางน มใชประทบอยทโคนตนไทร ซงเปน สถานทอยของอาฬวกยกษ. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา สมยหนง พระ- ผมพระภาคเจา ประทบในทอยของอาฬวกยกษ ณ เมองอาฬว. ครงนนแล อาฬกยกษ ฯลฯ ไดกลาวคานนวา ทานจงออกไป สมณะ. ถามวา กเพราะเหตไร อาฬวกยกษน จงไดกลาวคานน. ตอบวา เพราะประสงคจะใหสมณะโกรธ. ในขอนน พงทราบความสมพนธ จาเดม แตตนไปอยางน กเพราะคนไมมศรทธา จะพดเรองศรทธา พดยาก. เหมอน คนทศลเปนตน จะพดเรองศลเปนตน พดยาก ฉะนน อาฬวกยกษน ฟง การสรรเสรญพระผมพระภาคเจาจากสานกของยกษเหลานนแลว เปนผมใจ ดงตะฏะตะฏะอยเพราะโกรธภายใน เหมอนกอนเกลอทใสในไฟ จงพดวา ใครเลาเปนพระผมพระภาคเจานน ซงเขาไปยงทอยของเรา. ยกษเหลานน


กลาววา ทานผมอายไมรจกพระผมพระภาคเจา ผเปนศาสดาของพวกเรา เมอ กลาวโดยนยเปนตนวา ผอยในภพดสตตรวจดมหาวโลก ๕ ครง จนถงยง ธรรมจกรใหเปนไป กลาวถงบรพนมต ๓๒ ประการในปฏสนธเปนตนแลว จงกลาววา ผมอาย ทานไมไดเหนอศจรรย แมเหลาน. อาฬวกยกษนน แมเหนแลว กพดวา ไมเหน ดวยอานาจความโกรธ. ยกษทงหลายกลาววา อาฬวกะผมอาย ทานพงเหน หรอไมเหนกตาม ประโยชนอะไรดวยทานจะเหน หรอไมเหน ทานจกทาอะไรพระศาสดาของพวกเราได ทานเปรยบพระศาสดา นน ปรากฏเหมอนลกโคเกดในวนนน ในทใกลโคใหญททรงกาลง เหมอน ลกชางรน ในทใกลชางซบมน โดยสวนสาม เหมอนสนขจงจอกแก ในทใกล พญาเนอ มคองามดวยขนหอยมแสงพราวแพรว เหมอนลกกาปกขาด ในท ใกลพญาครฑมรางใหญ ๑๕๐ โยชน ทานจงไป จงทากจซงทานควรทาเถด. เมอพวกยกษกลาวอยางน อาฬวกยกษโกรธ ลกขนกระทบเทาซาย บนแผนมโน ศลากลาววา วนน พวกเจาจะไดเหนกน พระศาสดาของพวกเจา มอานภาพ มาก หรอวา เรามอานภาพมากดงน แลวยกเทาขวา เหยยบยอดภเขาไกรลาส ประมาณ ๖๐ โยชน. เพราะฉะนน กอนเหลกกระจายออกสะเกดกระเดน เหมอน ทบดวยคอนเหลก เขายนบนภเขานน ประกาศวาเราเปนอาฬวกยกษ. เสยง กระจายไปทวชมพทวป. ไดยนวา คนในชมพทวป ไดยนเสยง ๔ อยางทวกนคอ เสนาบด ยกษ ชอปณณกะชนะการพนนของพระเจาธนญชยโกรพยะ ปรบมอประกาศวา เราชนะแลว. ทาวสกกะ ผเปนจอมเทพ เมอศาสนาของพระผมพระภาคเจา พระนามวา กสสปะ เสอมลง จงใหวศวกรรมเทพบตรเปนสนข ประกาศวา เรา จะกดภกษชว ภกษณชว อบาสก อบาสกา และอธรรมวาทบคคลทงปวง. เมอพระนครถกพระราชา ๗ พระองค เขาไปปดแลว เพราะมนางปภาวดเปน


เหต ในกสชาดก พระมหาบรษ ยกนางปภาวดขนคอชางกบตน ออกไปจาก พระนครประกาศวา เราเปนสหสสรกสมหาราช. อาฬวกยกษ ยนบนยอดเขา ไกรลาส. ความจรง ในคราวนนอาฬวกยกษไดเปนเชนกนบคคลยนประกาศท ประตในสกลชมพทวป. อนง ปาหมพานตกวางสามพนโยชน หวนไหวแลว ดวยอานภาพของยกษ. ยกษนน บนดาลใหลมบาหม เกดขนดวยคดวา เราจกใหสมณะหนไป ดวยลมบาหมนนแล. ลมเหลานนตางดวยลมตะวนออกเปนตน เกดขนแลว ทาลายยอดภเขาไดประมาณกงโยชน หนงโยชน สองโยชน สามโยชน ถอนกอ ตนไมในปาเปนตน ทงรากพดไปยงอาฬวนคร ทาลายโรงชางเกาใหเปนผยผง. กระเบองมงหมนลอยไปในอากาศ. พระผมพระภาคเจา ทรงอธษฐานวา อนตรายจงอยามแกใคร ๆ เลย. ลมเหลานนถงพระทศพล ไมอาจแลวเพอจะให แมแตเพยงชายจวรไหวได แตนน บนดาลใหฝนใหญตก ดวยคดวา เราจะใหนาทวมสมณะตาย. เมฆตงขนเบองบนยงฝนใหตก ฝนรอยหา พนหา เปนตนดวยอานภาพของยกษนน. แผนดน เปนชองดวยกาลงสายฝน. หวง นาใหญหลากมาบนตนไมในปาเปนตน ไมอาจเพอจะใหแมเพยงหยาดนาเปยก ทจวรพระทศพลได แตนน บนดาลใหฝนแผนหนตก ยอดภเขาใหญ ๆ มควน ลกโพลงลอยมาทางอากาศถงพระทศพล กลายเปนกลมดอกไมทพย. แตนน บนดาลใหฝนเครองประหารตก. ศสตรามดาบ หอก ลกธนเปนตน ทมคม ขางเดยว มคมสองขางมควนลกโพลงลอยมาทางอากาศถงพระทศพล กลายเปน ดอกไมทพย. แตนน บนดาลใหฝนถานเพลงตก. ถานเพลงมสคลายดอกทอง กวาว ลอยมาทางอากาศกระจายเปนดอกไมทพยใกลพระบาทพระทศพล. แต นน บนดาลใหฝนเถารงตก. เถารงรอนจดลอยมาทางอากาศตกลงเปนผงจนทน ใกลพระบาทพระทศพล. แตนน บนดาลใหฝนทรายตก. ทรายละเอยดมาก


มควนลกโพลงลอยมาทางอากาศ ตกลงเปนดอกไมทพยใกลพระบาทพระทศพล. แตนน บนดาลใหฝนเปอกตมตก, ฝนเปอกตมนน มควนลกโพลงลอยมาทาง อากาศตกลงเปนของหอมทพยใกลพระบาทพระทศพล. แตนน บนดาลให ความมดตงขนดวยคดวา เราจกใหสมณะ กลวแลวหนไป. ความมดนน เชนกบความมดประกอบดวยองคสถงพระทศพลกหายไป เหมอนถกแสงสวาง ดวงอาทตยกาจดฉะนน. ยกษ เมอไมสามารถใหพระผมพระภาคเจาหนไดดวยลมบาหม ฝน ใหญ ฝนแผนหน ฝนเครองประหาร ฝนถานเพลง ฝนเถารง ฝนทราย ฝนเปอกตม และดวยความมด รวม ๙ อยางเหลาน เขาไปหาพระผมพระภาคเจา ดวยตนเอง ดวยเสนามองคส เกลอนกลนดวยพวกผมรปหลายอยาง เพอประหาร มอยางตาง ๆ กน. พวกผเหลานน ทาอาการแปลกประหลาดหลายประการแลว กลาววา พวกเจาจงรบ จงฆาเสยเถด ประหนงวา ตางพากนมาอยเบองบน พระผมพระภาคเจา. แตกไมสามารถเขาไปตดพระผมพระภาคเจาได เหมอน แมลงวนเกาะแทงโลหะทกาลงเปาฉะนน. แมเมอเปนอยางน มารกลบแลวใน เวลามาทโพธมณฑเทานน ฉนใด พวกผไมกลาฉนนน ไดกระทาความยงเหยง อยประมาณครงคน. อาฬวกยกษ เมอไมอาจใหพระผมพระภาคเจาหวนไหวได แมดวยการแสดงสงทนากลวหลายประการประมาณครงคน ดวยอาการอยางน แลวจงคดวา ถากระไร เราพงปลอยทสสาวธ อน ใคร ๆ ทาใหแพไมไดดงน. นยวา อาวธ ๔ อยางคอ วชราวธ ของทาวสกกะ ๑ คทาวธของทาวเวสวณ ๑ นยนาวธของพญายม ๑ ทสสาวธของอาฬวก ยกษ ๑ เปนอาวธประเสรฐในใลก.


กถาทาวสกกะโกรธ พงประหารวชราวธบนยอดภเขาสเนร พงแทง ทะลลงไปภายใตไดตลอด ๑๖๘,๐๐๐ โยชน. คทาวธอนทาวเวสวณปลอยไปใน เวลาโกรธ ตศรษะของยกษหลายพนใหตกลงแลว กลบนาตงอยยงเงอมมออก ดวยเหตเพยงพญายมโกรธ มองดดวยนยนาวธ พวกกมภณฑหลายพน ลม พนาศไป เหมอนหญาบนกระเบองรอน. ถาอาฬวกยกษโกรธ พงปลอย ทสสาวธไปในอากาศ ฝนไมตกตลอด ๑๒ ป ถาปลอยไปในแผนดน รกขชาต มตนไมและหญาทงหมดเปนตน เหยวแหงแลว จะไมงอกขนอกในระหวาง ๑๒ ป. ถาปลอยไปในสมทร นาจะแหงหมด เหมอนหยาดนาบนกระเบอง รอน. ถาปลอยไปทภเขาแมเชนสเนร ภเขาพงกระจายออกเปนชนใหญชนนอย. อาฬวกยกษนน ปลอยทสสาวธมอานภาพมากอยางนทาใหเปนผาคลม จบไวแลว. โดยมากเทวดาในหมนโลกธาต รบประชมกนวา วนนพระผ พระภาคเจา จกทรมานอาฬวกยกษ พวกเรา จกฟงธรรมในทนน. เทวดา แมประสงคจะชมยทธวธ ประชมกนแลว อากาศแมทงสน ไดเตมแลว ดวยเทวดาอยางน. ครงนน อาฬวกยกษ เทยวไปแลว จงปลอยวตถาวธไปเบองบนใกล พระผมพระภาคเจา. วตถาวธนน สงเสยงนากลวมควนลกโพลงในอากาศ เหมอนฟาแลบ ถงพระผมพระภาคเจาแลว ตกลงใกลพระบาทกลายเปนทอน ผาเชดเทา เพอทาลายมานะของยกษ. อาฬวกยกษ เหนดงนน เปนผหมด อานาจ หมดความจองหอง ลดมานะอนแขงกระดาง เปรยบเหมอนโคเขาขาด เหมอนงถกถอนเขยว จงคดวา ทสสาวธของเราไมครอบงาสมณะ เหตอะไร หนอ เหตน สมณะประกอบดวยเมตตาวหารธรรม เอาเถด เราแคนสมณะ นน จะพรากเสยจากเมตตา ขอนน ทานกลาวไวดวยสมพนธดงนวา ครงนนแล อาฬวกยกษ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ฯลฯ ทานจงออกไปเถด สมณะ


ในขอนน มอธบายดงนวา เพราะทานไมไดรบอนญาตเรา เขาไปยงทอยของ เราแลว ยงนงในทามกลางเรอนสนมเหมอนเจาของเรอน ขอนคอการบรโภค สงทเขาไมได และการคลกคลกบหญง ไมควรแกสมณะ ฉะนน ถาทาน ตงอยในสมณธรรม ขอทานจงออกไปเถดสมณะ. สวนอาจารยบางคนกลาววา อนง อาฬวกยกษนแล กลาวคาหยาบอนเหลานนแลว จงไดกลาวคานอยางน. ครงนน พระผมพระภาคเจา ทรงรวา เพราะอาฬวกยกษ เปน ผกระดาง ใครไมอาจแนะนาดวยความกระดางตอบได เพราะวา เขาเมอใคร ทาความกระดางตอบ กกลบเปนผกระดางขนกวา เหมอนคนราดนาดท จมกของสนขดราย สนขนน พงดรายขนโดยประมาณยงฉะนน สวนอาฬวก ยกษ อาจแนะนาไดดวยควานออนโยนดงน ทรงรบคาเปนทรกของอาฬวกยกษ นน ดวยพระดารสเปนทรกวา ดละ ผมอาย แลวจงเสดจออกไป. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา พระผมพระภาคเจา กเสดจออกไป ดวยพระดารสวา ดละ ผมอาย. แตนน อาฬวกยกษ เปนผมจตออนดวยคดวา สมณะน หนอวางาย พดคาเดยว กออกไป. เราพงครอบงาสมณะผอยสบาย ใหออกไปชออยางน โดยไมใชเหตดวยการรบ ตลอดคนดงน จงคดอกวา เราไมอาจรไดแมบดน สมณะออกไป เพราะเปนผวางายหรอ หรอวา โกรธออกไป เอาเถด เราจก ทดลองด. ลาดบนน จงกลาววา ทานจงเขาไปหาเถด สมณะ. ครงนน พระผมพระภาคเจา เมอตรสคาเปนทรกแกอาฬกยกษ ผมจตออนดวยเขาใจวา เปนผวางายอก เพอทาการกาหนดจต จงตรสวา ดละ ผมอาย กเสดจเขาไป. อาฬวกยกษทดลองความเปนผวางายนนแลบอยๆ จงกลาวครงทสอง ครงทสาม วา ทานจงออกมา ทานจงเขาไปดงน. แมพระผมพระภาคเจาไดทรงทาตาม นน. ถาพระผมพระภาคเจา ไมพงทาตามปกต จตของยกษกระดางจะกลบ


กระดางขนกวา ไมพงเปนภาชนะแหงธรรมกถา. เพราะฉะนน บตรนอยยอม ปรารถนาสงใด มารดาให หรอกระทาสงนนแลว จงปลอบบตรนอยผรองไหอย ใหยนยอมได ชอฉนใด ยกษนน กลาวสงใด พระผมพระภาคเจา ไดทรงทา สงนน เพอปลอบใหยกษ ผรองไหอยดวยการรองไห คอกเลสยนยอมฉนนน. อนง แมนมใหสงของอยางใดอยางหนงกอดจบทารก ผไมดมนานนแลว ใหดมฉนใด พระผมพระภาคเจา กฉนนน โอบรดไวดวยสรรหาถอยคาท กลาวแลวแกยกษนน เพอใหยกษไดดมนานมคอโลกตรธรรม จงไดทรง กระทาแลว. อนง บรษประสงคจะบรรจของอรอย ๔ อยาง ใหเตมในนาเตา ยอมชาระภายในนาเตานนใหสะอาดฉนใด พระผมพระภาคเจาทรงประสงคจะ บรรจของอรอย ๔ อยาง คอ โลกตรธรรมใหเตมในจตของยกษฉนนนไดทรง กระทาการออกและการเขาจนถงสามครง กเพอใหมละคอความโกรธภายในของ ยกษนนหมดจด. ครงนน อาฬวกยกษใหเกดจตลามกขนวา สมณะนวางาย เราสงวา ทานจงออก กออก. สงวาทานจงเขากเขา ถากระไร เราใหสมณะนลาบาก ตลอดคนยงรงอยางนแลว พงจบทเทาเหวยงไปทฝงแมนาคงคาดงน จงกลาว ครงท ๔ วา ทานจงออก สมณะ. พระผมพระภาคเจา ทรงทราบขอนนแลว จงตรสวา น ขวาหนต. เมอยกษนน กลาวอยางน พระผมพระภาคเจา ทรงทราบวา ยกษแสวงหากรณยกจทยงขนไปกวานน จกสาคญปญหาทควร ถาม ขอนน จกเปนมขธรรมกถา จงตรสวา น ขวาหนต. ศพทวา น ในบทนน ลงในอรรถวา ปฏเสธ. ศพทวา โข ลงในอรรถวา อวธารณะ. บทวา อห คอแสดงตน. บทวา ต คอคาทเปนเหต เพราะเหตนนแล พงเหนความในขอน อยางนวา เพราะทานคดอยางน ฉะนน ผมอาย เรา จกไมออกเดดขาด สงใด ทานควรทา ทานจงทาสงนนเถด.


แตนน เพราะอาฬวกยกษ ไดถามปญหาพวกดาบสและปรพาชก ผม ฤทธมาสวมานของตน ในเวลาไปโดยทางอากาศ แมในกาลกอนดวยการคด อยางนวา วมานทอง หรอวมานเงน หรอวมานแกวมณอยางใดอยางหนงมอย อยางไรหนอ เอาเถด พวกเราจะดวมานนน ดงน เมอตอบไมได จงเบยดเบยน ดวยทาจตใหฟงซานเปนตน ฉะนนจงสาคญอยวา เราจกเบยดเบยนแมพระผม- พระภาคเจาอยางนน จงกลาวคาเปนตนวา ปห ต ดงน. ถามวา กปญหา ยกษนน เรยนมาแตไหน. ตอบวา ไดยนวา มารดาบดาของเขาเขาไปหากสสปะพระผมพระภาคเจา เรยนไดปญหา ๘ ขอ พรอมดวยคาเฉลย. ทานเหลานน ใหอาฬวกยกษเรยนไวแลวในเวลาหนม. เขา ลมคาเฉลยหมดโดยกาลลวงไป. ตอแตนนคดวา แมปญหาเหลาน จงอยา พนาศเสยดงน จงใหเขยนลงบนแผนทองดวยชาด เสรจแลว กเกบไวในวมาน. ปญหาเหลานน ลวนเปนปญหาของพระพทธเจา เปนวสยของพระพทธเจา เทานน. พระผมพระภาคเจา ทรงฟงปญหานน เพราะอนตรายแหงลาภทสละ เพอพระพทธเจาทงหลายกด อนตรายชวตกด การกาจดพระสพพญตญาณและ รศมวาหนงกด ใคร ๆ ไมอาจทาได ฉะนน เมอทรงแสดงพทธานภาพอนไม ทวไปนนในโลก จงตรสคาเปนตนวา เราไมเหนใครเลยในโลกพรอมทง เทวโลก. พระผมพระภาคเจา ทรงหามความคดเบยดเบยนของอาฬวกยกษนน อยางนแลว เมอใหเขาเกดความอตสาหะในการถามปญหาจงตรสวาเอาเถด ทาน มอาย เชญถามปญหาตามททานจานงเถด. เนอความแหงปญหานนวา ถา ทานจานง เชญทานถามเถด ในการตอบปญหาไมเปนเรองหนกสาหรบเรา. อนง พระผมพระภาคเจา ทรงปวารณาพระสพพญปวารณาไมทวไปกบพระ- ปจเจกพทธเจา พระอครสาวกและมหาสาวกวา เชญถามตามททานจานงเถด


เราจกตอบปญหานนทงหมดแกทาน เมอพระสพพญปวารณา อนพระผม พระภาคเจา ทรงปวารณาแลวอยางน ลาดบนน อาฬวกยกษ กราบทลถาม พระผมพระภาคเจาดวยคาถา. บทวา กสธ วตต ความวา อะไร เปนทรพยเครองปลมใจในโลกน. บทวา วตต แปลวา ทรพย. กทรพยนน ยอมกระทาความปลมใจกลาว คอปต เพราะฉะนน จงเรยกวา ทรพยเครองปลมใจ. บทวา สจณณ แปลวา ทาไวดแลว. บทวา สข ไดแก ความยนดทางกายและทางจต. บทวา อาวหาต ไดแก ยอมนามา คอยอมมา คอยอมให ไดแก เอบอม. บทวา หเว เปนนบาตลงในอรรถวามนคง. บทวา สาทตร ไดแก ดยง. พระ- บาลวา สาธตร ดงนกม. บทวา รสาน ไดแก ธรรม. ดวยประการไร คออยางไร. ชวตของผเปนอยอยางไร ชอวา กถชวชวต. กเรยก สานนาสก เพอสะดวกแกการประพนธคาถา. อกอยางหนง พระบาลวา กถชวชวต ความวา ความเปนอยอยางไรแหงความเปนอยของบคคลนน. อาฬวกยกษ จง ทลถามปญหา ๔ ขอเหลาน ดวยคาถานอยางนวา อะไรเปนทรพยเครองปลม ใจอนประเสรฐของตนในโลกน อะไรทบคคลพระพฤตดแลวนาความสขมาให อะไรเปนรสอนเลศกวารสทงหลาย นกปราชญทงหลายกลาวชวตของผเปนอย อยางไรวา ประเสรฐสด. ลาดบนน เมอพระผมพระภาคเจา จะทรงวสชนาตามนยทพระกสสป- ทศพลทรงวสชนาแกเขา จงตรสคาถานวา สทธธ วตต เปนตน. พงทราบ คาวา ทรพยเครองปลมใจในคาถานน ทรพยเครองปลมใจมเงนทองเปนตน ยอมนามาซงความสขในการใชสอย ยอมปองกนความทกขทเกดจากความหว กระหายเปนตน ยอมระงบความยากจน ยอมเปนเหตใหไดแกวมมกดาเปนตน และยอมนามาซงความสบตอแหงโลกฉนใด แมศรทธา ทงทเปนโลกยะและ


โลกตระ ยอมนามาซงวบากสข ทงทเปนโลกยะและโลกตรตามทเกดขน ยอมปองกนทกขมชาตและชราเปนตนของผปฏบตตามหนาทศรทธา ยอมระงบ ความยากจนแหงคณ และเปนเหตใหไดแกมสตสมโพชฌงคเปนตน ฉนนน ศรทธา ทานกลาววา เปนทรพยเครองปลมใจ เพราะจดวา ยอมนามา ซง ความสบตอแหงโลกตามพระพทธพจนวา ผมศรทธาถงพรอมดวยศล เอบอม ดวยยศ และโภคะไปสถนใด ๆ เขาบชา ในถนนน ๆ. กเพราะทรพยเครองปลมใจคอศรทธาน เปนเครองตดตามไป ไมทวไปแกคน อน เปนเหตแหงสมบตทงปวง เปนเคามลแหงทรพยเครองปลมใจ มเงนและ ทองเปนตนทเปนโลกยะ. จรงอย ผมศรทธา ทาบญมทานเปนตน ยอมได ทรพยเครองปลมใจ. สวนผไมมศรทธา กมจตใจเพยงเพอสงอนไมเปน ประโยชนเทานน เพราะฉะนน ทรพยเครองปลมใจคอศรทธา ทานจงกลาววา ประเสรฐ. บทวา ปรสสส คอแสดงขอกาหนดอยางอกฤษฏ. เพราะฉะนน ทรพยเครองปลมใจคอศรทธา แมของหญงเปนตน กพงทราบวา ประเสรฐ ไมใชของบรษฝายเดยวเทานน. บทวา ธมโม คอกศลธรรม ๑๐ หรอธรรม มทานและศลเปนตน. บทวา สจณโณ ไดแก กระทาดแลว คอประพฤต ดแลว. บทวา สขมาวหาต ความวานามาซงความสขของมนษยเชนความสข ของโสณเศรษฐบตร และพระรฐบาลเปนตน ซงความสขทพย เชนความสข ของทาวสกกะเปนตน และนพพานสข เชนความสขของพระมหาปทมเปนตน ในปรโยสาน. สจจะศพทน ในบทวา สจจ ยอมปรากฏในหลายอรรถกลาว คอ ปรากฏในวาจาสจจะ ในบทเปนตนวา พงกลาวคาสจ ไมพงโกรธดงน.


ปรากฏในวรตสจจะ ในบทเปนตนวา สมณพราหมณ ดงอยในความสจดงน. ปรากฏในทฏฐสจจะ ในบทเปนตนวา เพราะเหตไร คนทงหลาย จงกลาว สจจะตางๆ กน ผตงอยในความด ยอมขดแยงกนดงน . ปรากฏในพราหมณสจจะ ในบทวา ดกอนภกษทงหลาย พราหมณสจจะม ๔ อยางน. ปรากฏในปรมตถ สจจะ ในบทเปนตนวา กสจจะมอยางเดยว ไมมท ๒ ดงน. ปรากฏในอรยสจจะ ในบทเปนตนวา สจจะ ๔ มกศลเทาไร. แตในทน ทานประสงคเอาวาจาสจจะ ทาปรมตถสจจะใหเปนนพพาน และทาวรตสจจะใหเปนภายใน. สมณพราหมณ ยอมยงนาเปนตน ใหเปนไปในอานาจดวยอานภาพแหงสจจะใด ยอมขามฝง แหงชาตชราและมรณะได. เหมอนสจจะ (นน ) ทพระผมพระภาคเจาตรสไววา เขากนนาดวยคาสจ บณฑต ยอม กาจดแมพษไดดวยสจจะ ฝนฟาคะนองตก ลงดวยสจจะ สมณพราหมณ ผตงอยใน สจจะยอมปรารถนาความสงบ รสอยางใด อยางหนงเหลาน มอยในแผนดน สจจะด กวารสเหลานน สมณพราหมณ ผตงอยใน สจจะ ยอมขามฝงแหงชาตชราและมรณะ ได. บทวา สาธตร ความวา ดกวา ไพเราะกวา ประณตกวา. บทวา รสาน ความวา รสเหลานใด มลกษณะซมทราบโดยนยเปนตนวา รสท เกดจากราก รสทเกดจากตน. ธรรมมการอยดวยกาจดกเลส เวนโทษและ พยญชนะทเหลอเปนตน เหลาใดเหลาหนง ทานเรยกวา ธรรมรส โดยนยเปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย เราอนญาตรสผลไมทงปวง พระโคดม


ผเจรญ มรปไมเปนรส ดกอนพราหมณ รสแหงรป รสแหงเสยงเหลาใดแล ไมเปนอาบตในเพราะรสแหงรส. ธรรมวนยน มรสอยางเดยวกน มวมตต เปนรส. พระผมพระภาคเจาเปนผมสวนแหงอรรถรส แหงธรรมรส. แหงรส เหลานน. คาสจนนแลดกวา คอความสจเทานน ดกวา. หรอวา บทวา สาธตร แปลวา ประเสรฐกวา ยงกวา. จรงอย รสแหงรากเปนตน ยอม ยงรางกายใหเตบโต. ชอวา นามาซงความสขอนประกอบดวยสงกเลส รส แหงสจจะคอรสแหงวรตสจจะและวาจาสจจะ ยอมเพมพนจตดวยสมถะและ วปสนาเปนตน ชอวา นามาซงความสขอนไมประกอบดวยสงกเลส. วมตตรส ชอวา ด เพราะมรสคอปรมตถสจจะอบรมแลว. อรรถรสและธรรมรสก เหมอนกน. เพราะอาศยอรรถและธรรมทเปนอบายบรรลวมตตรสนน ยอม เปนไป. กในบทวา ปาชว น พงทราบความอยางนวา ในบรรดาผม จกษบอดขางเดยวและมจกษสองขาง บคคลผมจกษสองขางนนน ทเปนคฤหสถบาเพญขอปฏบตของคฤหสถมการขยนทาการงานถงสรณะแจก- ทานสมาทานศล และรกษาอโบสถเปนตน หรอเปนบรรพชตบาเพญขอปฏบต ของบรรพชตกลาวคอ ศลทไมใหเดอดรอน ตางดวยจตตวสทธทยงกวานน เปนตน ดวยปญญาเปนอย ทานกลาวชวตของผเปนอยดวยปญญานน คอ ทานกลาวชวตทเปนอยดวยปญญานนวา ประเสรฐทสด. ยกษไดฟงปญหาทง ๔ ทพระผมพระภาคเจาทรงวสชนาอยางนแลว กพอใจ เมอจะถามปญหาทยงเหลออก ๔ ขอ จงกลาวคาถาวา กถส ตรต โอฆ ดงน (คนจะขามโอฆะไดอยางไร) เปนตน. ลาดบนน พระผมพระ- ภาคเจา เมอจะทรงวสชนาโดยนยกอนจงตรสคาถาวา สทธาย ตรต เปนตน


(คนจะขามโอฆะไดดวยศรทธา). ในขอนนผใดขามโอฆะ ๔ อยางได ผนนยอม ขามหวงสงสารกได ลวงพนวฏทกขกได ยอมหมดจดจากมลทนคอกเลสกได กจรง แตเมอเปนเชนนน ผไมมศรทธา เมอไมเชอกแลนไปสทขามโอฆะไมได. ผประมาทแลวดวยการปลอยใจไปในกามคณ ๕ กขามหวงสงสารไมได เพราะ ตดอยในกามคณนน. ผเกยจครานคลกเคลาดวยอกศลธรรม ยอมอยเปนทกข ผไมมปญญา ไมรทางบรสทธ ยอมไมบรสทธ เพราะฉะนน เมอพระผม พระภาคเจาจะทรงแสดงขอความทเปนปฏปกษนน จงตรสคาถาน. กเมอตรส คาถานอยางนแลว เพราะสทธนทรยเปนปทฏฐานแหงโสดาปตตยงคะ ฉะนน จงทรงประกาศโสดาปตตมรรคอนเปนเครองขามโอฆะคอทฏฐ และโสดาบน ดวยบทนวา สทธาย ตรต โอฆ (คนขามโอฆะไดดวยศรทธา). กเพราะ พระโสดาบนประกอบดวยความไมประมาท กลาวคอการกระทาทตดตอกน ดวยการเจรญกศลธรรม บาเพญมรรคท ๒ เวนมรรคทจะมาสโลกนเพยง ครงเดยว ยอมขามหวงสงสารอนเปนทตงแหงภโวฆะทเหลอยงขามไมไดดวย โสดาปตตมรรค ฉะนน จงทรงประกาศสกทาคามมรรคอนเปนเครองขาม ภโวฆะและพระสกทาคาม ดวยบทนวา อปปมาเทน อณณว (บคคลยอม ขามอรรณพไดดวยความไมประมาท ดงน . และเพราะพระสกทาคามบาเพญ มรรคท ๓ ดวยความเพยร ยอมลวงกามทกขอนเปนทตงแหงกาโมฆะและ กาหนดวาเปนกาโมฆะทไมลวงแลว ดวยสกทาคามมรรค ฉะนน จงทรงประกาศ อนาคามมรรคอนเปนเครองขามกาโมฆะและพระอนาคามดวยบทนวา วรเยน ทกขมจเจต (บคคลยอมลวงความทกขไดดวยความเพยงดงน). แตเพราะ พระอนาคามบาเพญปญญาแหงมรรคท ๔ อนบรสทธโดยสวนเดยว ดวยปญญา อนบรสทธ ปราศจากเปอกตมคอกาม ละมลทนอยางยง กลาวคออวชชาทยง ละไมไดดวยอนาคามมรรค ฉะนน จงทรงประกาศอรหตมรรค และความ


เปนพระอรหนต อนเปนเครองขามอวชชา ดวยบทนวา ปาย ปรสชฌต (บคคลยอมบรสทธดวยปญญา) ดงน . กแลในทสดแหงคาถาทพระผมพระ- ภาคเจาตรสดวยธรรมมพระอรหตเปนยอดน ยกษตงอยในโสดาปตตผล. บดน ยกษถอเอาบทวา ปญญา ทพระผมพระภาคเจาตรสไวในบท นวา ปาย ปรสชฌต นน เมอจะถามปญหาทเจอดวยโลกตระดวย ปฏภาณของตน จงทลถามคาถา ๖ บทนวา กถส ลภเต ป (บคคล ยอมไดปญญาอยางไรเลา) เปนตน. ในบทเหลานน บทวา กถส เปนคาถาม ทไมยตในททงปวง. จรงอย ยกษนรอรรถมปญญาเปนตนแลว จงถามยตแหง อรรถนนวา บคคลยอมไดปญญาอยางไร คอดวยยตอะไร ดวยเหตไร. ในทรพยเปนตน กมนยนแล. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาเมอจะ ทรงแสดงการไดปญญาดวยเหต ๔ อยางแกยกษนน จงตรสคาวา สททหาโน เปนตน. พงทราบเนอความแหงธรรมนน (ดงตอไปน)พระอรหนต พระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระสาวกของพระพทธเจาถงนพพานดวยธรรมอน ตางดวยกายสจรตเปนตนในเบองตน และตางดวยโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ ในเบองปลายอนใด บคคลเชอธรรมของพระอรหนตนน จงไดปญญาทงท เปนโลกยะและโลกตระเพอบรรลพระนพพาน. กแลการไดนน ยอมไมได ดวยธรรมเพยงศรทธาเทานน. กเพราะบคคลเกดศรทธาแลวกเขาไปหา เมอ เขาไปหากเขาไปนงใกล เมอเขาไปนงใกลยอมเงยห เงยหแลว ยอมฟงธรรม ฉะนน จาเดมแตเขาไปหา จนถงการฟงธรรม ฟงดวยดยอมได (ปญญา). ทานกลาวไวอยางไร. ทานกลาวไววา แมเขาเชอธรรมนนแลว เขาไปหา อาจารยอปชฌายตามกาลเวลา เขาไปนงใกลไหวดวยการกระทาวตรปฏบต เมอใดมจตใจยนดในการเขาไปนงใกลยอมเปนผใครจะกลาวอะไร ๆ เมอนน เขาเงยหฟงเพราะความเปนผใครฟงยอมได (ปญญา). กแล แมเมอเขาตงใจ


ฟงอยางน ไมประมาทโดยไมอยปราศจากสต เปนผพจารณาดวยความเปนผร คาสภาษตและทพภาษตกยอมได(ปญญา) เหมอนกน. ไมใชคนนอกน. เพราะ เหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เปนผไมประมาท เปนผพจารณาดงน. เพราะเขาปฏบตตามขอปฏบตอนเปนไปเพอไดปญญาดวยศรทธา ฟงอบายเปน เครองเขาถงปญญาดวยการตงใจฟง คอดวยความเคารพ ไมหลงลมขอทรบไว แลวดวยความไมประมาท ถอเอาไมยงไมหยอนและความไมผดทาใหพสดาร ดวยความเปนผพจารณา หรอเปนผเงยหลงดวยความตงใจฟงแลว ฟงธรรมอน เปนเหตไดปญญา ครนฟงดวยความไมประมาทแลวทรงจาธรรม ใครครวญ เนอความแหงธรรมททรงจาไวแลวดวยความพจารณา ทาปรมตถสจจะใหแจง โดยลาดบ เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาถกถามวา กถส ลภเต ป (บคคลจะไดปญญาอยางไรเลา) เมอจะทรงแสดงเหต ๔ อยางนแกอาฬวกยกษ นน จงตรสคาถานวา สททหาโน ฯลฯ วจกขโณ ดงน . บดน เมอจะ ทรงวสชนาปญหา ๓ ขออนจากนน จงตรส คาถานวา ปฏรปการ เปนตน. ใน คาถานน บคคลใดไมทาเทศะและกาละเปนตนใหเสยหาย ทาการงานให เหมาะสมคอใหเปนอบายทจะไดทรพยอนเปนโลกยะหรอโลกตระ เหตนน บคคลนนจงชอวา ปฏรปการ (ผทาการงานใหเหมาะเจาะ). บทวา ธรวา คอไมทอดธระดวยอานาจความเพยรทางใจ. บทวา อฏาตา ความวา ประกอบดวยความขยนดวยอานาจความเพยรทางกาย มความบากบนไม ยอหยอนโดยนยเปนตนวา กผใดไมสาคญความเยนและความรอนใหยงไปกวา หญา. บทวา วนทเต ธน ความวา บคคลยอมไดโลกยทรพยเหมอนลกนอง ของจลลกเศรษฐไดทรพย ๔ แสนโดยไมชา ดวยหนตวเดยว และไดโลกตร- ทรพย เหมอนพระมหาตสสเถระผเฒา. เขาคดวา เราจกอยดวยอรยาบถ ๓ อยางเทานน ดงนแลวทาวตรปฏบต ในเวลางวงนอนกเอาใบไมชบนาวางไวบน


ศรษะ ลงนาประมาณคอปองกนความงวงนอน บรรลพระอรหตโดยพรรษา ๑๐. บทวา สจเจน ความวา บคคลยอมไดรบชอเสยงอยางนวา เปนผกลาว คาสตย กลาวคาจรงดวยวจสจจะบาง วาพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา พระอรยสาวกดวยปรมตถสจจะบาง. บทวา ทท ความวา ผใหสงใดสงหนง ทเขาตองการปรารถนา ยอมผก ยอมเพมพน ยอมกระทาไมตรได. หรอวา ผใหของไมด กยอมไดของไมด. หรอวา สงคหวตถ ๔ พงทราบวา ทาน กจดเอาทานเปนหวหนา. ทานกลาวไววา บคคลยอมทาไมตรดวยสงคหวตถ ๔ นน. ครนพระผมพระภาคเจาทรงวสชนาปญหา ๔ ขอ โดยนยทเจอโลกยะ และโลกตระปะปนกนทงคฤหสถและบรรพชตอยางนแลว บดน จะทรงวสชนา ปญหาท ๕ น วา กถ เปจจ น โสจต (บคคลตายไปแลวจะไมเศราโศก อยางไร) ดวยอานาจคฤหสถ จงตรสคาเปนตนวา ยสเสเต ดงน. พงทราบเนอความแหงขอนน (ดงน) คฤหสถผบรโภคกามมศรทธา เพราะประกอบดวยศรทธาทกอใหเกดกลยาณธรรมทงปวง ทตรสไวในบทนวา สททหาโน อรหต (เธอธรรมของอรหนต) เปนผแสวงหาการครองเรอน หรอกามคณทง ๕ ในคานวา สทธสส ฆรเมสโน (ผครองเรอน) มธรรม ๔ อยางน คอสจจะอยางทตรสไวแลวในบทนวา สจเจน กตต ปปโปต (บคคลยอมไดรบชอเสยงดวยคาสตย) ธรรมดงทตรสไวแลวดวยชอแหงปญญา ทไดดวยการตงใจฟงในบทนวา สสสส ลภเต ป (ผตงใจฟงยอมได ซงปญญา) ธตทตรสไวแลวดวยชอวาธระและดวยชอวาขยน ในบทนวา ธรวา อฏาตา (มธระ ขยน) และจาคะอยางทตรสไวแลวในบทนวา ทท มตตาน คนถต (ผใหยอมผกไมตรไวได. บทวา ส เว ปจจ น โสจต ความวา เขาละไปสโลกนและโลกอน ยอมไมเศราโศก.


เมอพระผมพระภาคเจาทรงวสชนาปญหาท ๕ อยางนแลว จะเตอน ยกษนน จงตรสคาเปนตนวา องฆ อเป (เชญถาม) ธรรมแมอยางอน. ในบทเหลานน บทวา องฆ เปนนบาตในอรรถแหงคาเตอน. บทวา อเป ความวา จงถามธรรมแมอยางอนกะสมณพราหมณเปนอนมาก. หรอวา จง ถามสมณพราหมณเปนอนมาก ทปฏญญาตนวาเปนสพพญ มปรณกสสปเปน ตน แมเหลาอน. หรอวา หากจะมเหตทไดรบชอเสยงยงไปกวาสจจะอยางท เรากลาวไวแลวในบทนวา สจเจน กตต ปปโปต (บคคลยอมไดรบชอ เสยงดวยคาสตย). หรอวายงมเหตไดโลกยปญญาและโลกตรปญญายงกวาทมะ ทพระผมพระภาคเจาตรสไวดวยอางถงปญญา วา สสสสา ในบทวา สสสส ลภเต ป (ผตงใจฟงยอมไดปญญา). หรอวา เหตเปนเครองผกไมตร ยงกวาจาคะ อยางทตรสไวแลวในบทนวา ทท มตตาน คนถต (ผใหยอม ผกไมตรไวได). หรอวาเหตทเปนเครองไดโลกยะทรพยและโลกตรทรพยยง กวาขนตกลาวคอความเพยรทถงความพากเพยรโดยอรรถวานาของหนกหนวงไป ตามททรงอาศยอานาจแหงเหตนน ๆ ตรสไวดวยชอวา ธระและดวยความขยน ในบทนวา ธรวา อฏาตา. หรอวา เหตทไมเศราโศก เพราะละจากโลก นไปสโลกอนยงกวาธรรม อยางน ทตรสไวอยางนวา สจจ ธมโม ธต จาโค นเปนพรรณนาความพรอมกบการเธอความโดยยอในบทนวา อธ วชชต ดงน (มอยในโลกน) แตพงแยกบทหนง ๆ โดยนยทยกอรรถ ยก บทและพรรณนาบทแลวทราบการพรรณนาอรรถโดยพสดาร. เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ยกษจะพงถามสมณพราหมณ อนดวยความสงสยใดเพราะเปนผละความสงสยนนแลว จงกลาววา บดน ขาพระองคจะพงถามสมณพราหมณเปนอนมากอยางไรเลา ดงน เมอจะใหคน


ทยงไมรเหตทไมถามใหร จงกลาววา โยห อชช ปชานาม โย อตโถ สมปรายโก ดงน (วนนเราไดรอยวา ประโยชนใดมอยในสมรายภพ). ในบทเหลานน บทวา อชช อธบายวา กาหนดเวลามในวนนเปน ตน. บทวา ปชานาม คอรโดยประการตามทตรสแลว. บทวา โย อตโถ ความวา ทรงแสดงขอปฏบตในปจจบนทตรสไวแลวโดยนยวา สสสส สภเต ป (ผตงใจฟงยอมไดปญญา) ดวยคามประมาณเทาน. ทรงแสดงขอ ปฏบตในโลกหนา ซงกระทาการละไปแลว ไมมความเศราโศก ซงตรส ไวแลววา ยสเสเต จตโร ธมมา (ผใดมธรรม ๔ อยางน) ดวยบทวา สมปรายโก ดงน. กบทวา อตโถ นเปนชอของเหต. จรงอยศพทวา อตถ น ยอมเปนไปในอรรถแหงปาฐะ ในบททงหลายเปนตนอยางนวา สาตถ สพยชน (พรอมดวยอรรถ พรอมดวยพยญชนะ). เปนไปใน ความตองการในบทเปนตนวา อตโถ เม คหปต หรญสวณเณน ด กอนคฤหบด เราตองการเงนและทอง. เปนไปในความเจรญในบทเปนตนวา โหต สลวต อตโถ (ความเจรญยอมมแกผมศล). เปนไปในทรพย ในบท เปนตนวา พหชดน ภชชเต อตถเหต (คนเปนอนมากแตกกนเพราะทรพย). เปนไปในประโยชนเกอกล ในบทเปนตนวา อภนนมตถ จรต (ยอม ประพฤตประโยชนแกโลกทงสอง). เปนไปในเหตในบทเปนตนวา อตเถ ชาเต จ ปณฑต (กเมอเหตเกดขนยอมตองการบณฑต). กแลศพทวา อตถ ในทน เปนไปในเหต. เพราะฉะนน เหตแหงการไดปญญาเปนตนทเปนไป ในปจจบนอนใด และเหตแหงความละไปแลวไมมความเศราโศกเปนไปใน สมปรายภพอนใด เรายอมรเหตนนเองตามนยทพระผมพระภาคเจาตรสแลวใน วนน บดน เรานนจะพงถามสมณพราหมณเปนอนมากอยางไรเลา ดงน พง ทราบเนอความโดยสงเขปในขอนอยางน.


ยกษจงกลาวอยางนวา ปชานาม โย อตโถ สมปรายโก (เหตใด ทมในสมปรายภพเราร) เมอจะแสดงความทญาณนนเปนเคามลของพระผม พระภาคเจา จงกลาววา อตถาย วต เม พทโธ (พระพทธเจาเสดจมาประทบ ณ เมองอาฬวเพอความประโยชนแกเรา). ในบทเหลานน บทวา อตถาย คอเพอประโยชนเกอกล หรอเพอ ความเจรญ. บทวา ยตถ ทนน มหปผล ความวา ทานทใหในพระ- พทธเจาพระองคใดมผลมาก เรารจกพระพทธเจาผเปนยอดทกขไณยบคคล พระองคนน ดวยจาคะทตรสไวในบทวา ยสเสเต จตโร ธมมา (ผใด มธรรม ๔ อยางน). แตอาจารยบางพวกกลาววา ทรงหมายเอาพระสงฆจง ตรสอยางน. ครนยกษแสดงการบรรลประโยชนแกตนดวยคาถานอยางนแลว บดนจะแสดงอปฏบตเพอประโยชนแกผอนจงกลาวคาเปนตนวา เรานนจก ทองเทยวไป. ในบทเหลานน บทวา คามา คาม ความวา จากเทวคามสเทวคาม จากเทวนครสเทวนคร. บทวา นมสสมาโน สมพทธ ธมมสส จ สธมมต ความวา ซงความตรสรดของพระพทธเจาและซงความเปนธรรมด แหงพระธรรม โดยนยเปนตนวา พระผมพระภาคเจาตรสรชอบดวยพระองค เองหนอ พระธรรมอนพระผมพระภาคเจาตรสดแลว. ดวยอานาจ จ ศพทก เปนอนกลาววา ขาพเจาจกเทยวชมเชยแลว ๆ ซงความปฏบตดของพระสงฆ นมสการประกาศธรรมดวยบทเปนตนวา พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา ปฏบตดแลวหนอ ดงน . การสนสดแหงคาถาน การแจงสวางแหงราตร การสงเสยงสาธการ การนาอาฬวกกมารมายงทอยของยกษ ไดมในขณะเดยวกนดวยประการฉะน. พวกราชบรษไดยนเสยงสาธการแลว นกวา เสยงสาธการเหนปานน ยอมไม


บนลอลนแกคนเหลาอน เวนพระพทธเจา พระผมพระภาคเจาเสดจมาแลวหนอ ไดเหนรศมพระสรระของพระผมพระภาคเจา ไมยนอยขางนอกเหมอนกอน หมดความสงสย หลบเขาไปอยขางใน เหนพระผมพระภาคเจาประทบนงอย ในทอยของยกษและเหน ยกษยนประคองอญชลอย จงกลาวกะยกษวา ดกอน มหายกษ พระราชกมารนเขานามาเพอพลกรรมแกทาน เชญทานจงเคยวกน หรอเชญกนเขาหรอทาตามตองการเถด. ยกษนนละอายเพราะความเปน พระโสดาบนและ เมอถกเขากลาวอยางนตอพระพกตรพระผมภาคเจาดวยคา แปลกประหลาด จงเอามอทงสองประคองพระกมารนนนอมเขาไปหาพระผม พระภาคเจาโดยกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ กมารนเขาสงมาใหขาพระองค ขาพระองคขอถวายกมารนแดพระผมพระภาคเจา พระพทธเจาทงหลายเปนผ อนเคราะหดวยประโยชนเกอกล ขอพระผมพระภาคเจาโปรดรบเดกน เพอ ประโยชนเกอกล เพอประโยชนสขแกเดกนเถด พระเจาขา. กแลยกษนนกลาว คาถานวา ขาพระองคเตมใจยนดถวายกมารนผม ลกษณะบญตงรอยทวสรรพางคกาย มทรวด ทรงบรบรณ แตพระองค ขอพระองคผม จกษโปรดรบไวเพอเกอกลแกชาวโลกเกด. พระผมพระภาคเจาทรงรบกมารไวแลว. กแล เมอจะทรงรบกกลาวคาถาหยอน บาท เพอทามงคลแกยกษและแกกมาร. ยกษยงกมารนนใหถงพระองค เปน สรณะ ใหบรบรณดวยบาทท ๔ ถง ๓ ครง คอ กมารน จงมอายยน ดกอนยกษ เธอจงเปนผเจรญและมความสข จงเปนผ


ไมเจบไขดารงอยเพอเกอกลแกชาวโลก กมารนเขาถงพระพทธเจาเปนสรณะ. กมารน จงมอายยน ดกอนยกษ เธอ จงเปนผเจรญและมความสข จงเปนผไม เจบไขดารงอย เพอเกอกลแกชาวโลก กมารน เขาถงพระธรรมเปนสรณะ. กมารน จงมอายยน ดกอนยกษ เธอ จงเปนผเจรญและมความสข จงเปน ผไมเจบไขดารงอยเพอเกอกลแกชาวโลก กมารนเขาถงพระสงฆเปนสรณะ. พระผมพระภาคเจาไดประทานกมารแกพวกราชบรษดวยพระดารสวา ทานทงหลายจงยงกมารนใหเจรญแลวสงใหเราอก. กมารนนเกดมชอวา หตถกะอาฬวกะ เพราะไปสมอยกษจากมอของพวกราชบรษ ไปสพระหตถของ พระผมพระภาคเจาจากมอยกษ แลวไปสมอของพวกราชบรษจากพระหตถของ พระผมพระภาคเจาอก. ชาวนาและคนทางานในปาเปนตน เหนพวกราชบรษ นากมารนนกลบมา กลวแลวถามวา ยกษไมตองการกมารเพราะเปนเดกเกนไป หรอ. พวกราชบรษบอกเรองทงหมดวา ทานทงหลายอยากลวเลย เพราะพระ ผมพระภาคเจาทาความปลอดภยใหแลว ดงน . แตนนมา ชาวนครอาฬวทงหมด กกลาววา ดแลว ๆหนหนาเขาหายกษดวยเสยงอกทกกกกองเปนอนเดยวกน. เมอถงเวลาทพระผมพระภาคเจาเสดจไปภกขาจาร แมยกษกถอบาตรจวรมาครง ทางจงกลบ . เมอพระผมพระภาคเจาเสดจเทยวไปบณฑบาต ทรงทาภตกจแลว ประทบนงบนบวรพทธอาสนะทปลาดไวดแลวทโคนไมอนเงยบสงดแหงใดแหง หนงใกลประตเมอง. ตอจากนน พระราชาและชาวเมองพรอมดวยชนหมใหญ


รวมเปนอนเดยวกนเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถวายบงคมแลว นงแวดลอม แลวทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ พระองคทรงทรมานยกษผรายกาจได อยางไร. พระผมพระภาคเจาทรงทาการรณรงคของราชบรษเหลานนใหเปนตน แลว ตรสวา ยกษยงฝน ๙ ชนดใหตกอยางน ทาใหนาสะพงกลวอยางน ถาม ปญหาอยางน เราวสชนาแกยกษนนอยางนแลว จงตรสอาฬวกสตรนน. ในทสดแหงถอยคา ธรรมาภสมยไดมแกประชาชน ๘๔,๐๐๐. แตนนมา พระราชาและชาวเมองกระทาทอยของยกษในทใกลทอยของทาวเวสวณมหาราช เปลยนเปนเครองสกการะมดอกไมของหอมเปนตน ใหเปนเครองเซนประจา. และเขาปลอยกมารนนผถงความเปนวญชนแลววา เธออาศยพระผมพระภาค. เจา จงไดชวต จงไป เขาไปนงใกลพระผมพระภาคเจาและภกษสงฆ. หตถกะ อาฬกะนน เขาไปนงใกลพระผมพระภาคเจาและภกษสงฆไมนานกตงอยใน อนาคามผลเรยนพระพทธพจนทงปวง มอบาสก ๕๐๐ เปนบรวาร. กแลพระผม พระภาคเจาทรงประกาศเขาไวในตาแหนงเอตทคตะวา ดกอนภกษทงหลายยอด ของอบาสกสาวกของเรา ผสงเคราะหชมชนดวยวตถ ๔ คอ หตถกะอาฬวก. จบอรรถกถาอาฬวกสตรท ๑๒ จบอรรถกถายกขสงยต ดวยประการฉะน.

รวมพระสตรแตงยกขสงยต ๑๒ สตร คอ ๑. อนทกสคร ๒. สกกสตร ๓. สจโลมสตร ๔. มณภททสตร ๕. สานสตร ๖. ปยงกรสตร ๗. ปนพพสสตร ๘. สทตตสตร ๙. ปรมสกกา สตร ๑๐. ทตยสกกาสตร ๑๑. จราสตร ๑๒. อาฬวกสตร พรอมทงอรรถกถา.


สกกสงยต ปฐมวรรคท ๑ ๑. สวรสตร วาดวยสวรเทพบตรมวประมาท [๘๔๗] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเขตวน อาราม ของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ดกอน ภกษทงหลาย. ภกษเหลานนทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว. [๘๔๘] พระผมพระภาคเจาตรสสงวา ดกอนภกษทงหลาย เรองเคย มนาแลว พวกอสรไดรบกบพวกเทวดา ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทวดาตรสเรยกสวรเทพบตรมาบญชาวา พอสวระ พวกอสร เหลาน กาลงพากนมารบพวกเทวดา พอจงไปปองกนพวกอสรไว ดกอนภกษ ทงหลาย สวรเทพบตรรบบญชาของทาวสกกะจอมเทวดาวา ขอเดชะ ขอ พระองคจงทรงพระเจรญ ดงน แลวมวประมาทเสย ดกอนภกษทงหลาย แมครงท ๒ แล ทาวสกกะจอมเทวดากไดตรสเรยกสวรเทพบตรมาสงวา พอ- สวระ พวกอสรเหลานกาลงพากนมารบพวกเทวดา พอจงไปปองกนพวกอสร ไว ดกอนภกษทงหลาย แมครงท ๒ สวรเทพบตรรบ บญชาของทาวสกกะ จอมเทวดาวา ขอเดชะ ขอพระองคจงทรงพระเจรญ แลวมวประมาทเสย.


ดกอนภกษทงหลาย แมครงท ๓ ทาวสกกะจอมเทวดากไดตรสเรยก สวรเทพบตรมาสงวา พอสวระ พวกอสรเหลานกาลงพากนมารบพวกเทวดา พอจงไปปองกนพวกอสรไว ดกอนภกษทงหลาย แมครงท ๓ สวรเทพบตร รบบญชาของทาวสกกะจอมเทวดาวา ขอเดชะ ขอพระองคจงทรงพระเจรญ แลวมวประมาทเสย. [๘๔๙] ดกอนภกษทงหลาย ลาดบนนแล ทาวสกกะจอมเทวดา ตรสกะสวรเทพบตรดวยคาถาวา บคคลไมหมน ไมพยายาม จะ ประสบสขได ณ ทใด ดกอนสวระ เจา จงไป ณ ทนน และจงพาเราไปใหถง ณ ทนนดวยเถด. [๘๕๐] สวรเทพบตรทลวา บคคลเปนผเกยจคราน ไมหมน และไมใชใคร ๆ ใหกระทากจทงหลาย อกดวย เขาพงพรงพรอมดวยกามทกอยาง ขาแตทาวสกกะ ขอพระองคจงตรสบอก ฐานะอนประเสรฐนน แกขาพระองค. [๘๕๑] ทาวสกกะตรสตอบวา ทใด บคคลเกยจคราน ไมหมน ถงความสขลวงสวนได สวระ เจาจงไป ณ ทนน และจงพาเราไปใหถง ณ ทนน ดวยเถด.


[๘๕๒] สวรเทพบตรทลวา ขาแตทาวสกกะผประเสรฐกวาเทวดา ขาพระองคทงหลายจะพงไดความสขใด โดยไมตองทาการงาน ขาแตทาวสกกะ ขอพระองคจงตรสบอกความสขนนอน ประเสรฐ ทไมมความแหงใจ ไมมความ คบแคนแกขาพระองคเถด. [๘๕๓] ทาวสกกะตรสตอบวา หากความสขจะมไดโดยไมตองทา การงาน ไมวาในทไหน ๆ ใคร ๆ ยอม ทรงชพอยไมได เพราะนนเปนทางแหง นพพาน สวระ เจาจงไป ณ ทนน และ จงพาเราไปใหถง ณ ทนนดวยเถด. [๘๕๔] ดกอนภกษทงหลาย กทาวสกกะจอมเทวดาพระองคนน อาศยผลบญของพระองคเปนอย เสวยรชสมบตอนมความเปนใหญยงดวยความ เปนอสระแหงเทวดาชนดาวดงส จงพรรณนาคณแหงความเพยรคอความ หมน ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอบวชในธรรมวนยทเรากลาวชอบแลวอยางน พงหมน เพยรพยายาม เพอบรรลมรรคผลทยงไมบรรล เพอไดมรรคผลท ยงไมได เพอกระทาใหแจงซงมรรคผลทยงไมไดกระทาใหแจง ขอนจะพง งดงามในธรรมวนยนโดยแท.


สกกสงยตตวณณนา อรรถกถาสวรสตร พงทราบวนจฉยในสวรสตรท ๑ แหงวรรคท ๑ ตอไปน :- บทวา อภยส คอ เตรยมไปตอส. มกาลงเมอใด ในสตรนนม อนบพพกถา ดงน ไดยนวา ทาวสกกะเปนมาณพชอ มฆะ ในอจลคามใน แควนมคธ พาบรษ ๓๐ คน ทากลยาณกรรมบาเพญวตรบท ๗ ทากาละใน ทนนแลวไปเกดในเทวโลก. เทวดาพวกเกาเจาถนเหนมฆมาณพนนพรอมดวย บรษท ประกอบไปดวยฐานะ ๑๐ ดวยอานภาพแหงกรรมอนแรงกลา คดวา เทวบตรผเปนอาคนตกะมาแลว จงเตรยมนาคนธบานเพอดม. ทาวสกกะได ใหคาเตอนแกบรษทบรวารของตนวา ดกอนผนรทกข อยาดมนาคนธบาน จงแสดงเพยงอาการดมเทานน. พวกเขาไดทาอยางนน. เทวบตรเจาถนดมนา คนธบานทเขานาเขาไปใหดวยจอกทองตามตองการ เมาลมลงนอนอยบนแผนดน ทองนน ๆ. ทาวสกกะกลาววา จงจบพรอมทงแมทงลกไปดงนแลว จบทเทา ขวางไปทเชงภเขาสเนร. เทวบตรทงปวงแมยงเปนอยอยางนน กไปตกลงใน ทนน ดวยเดชแหงบญของทาวสกกะ. เทวบตรเหลานนไดความรสกตวใน เวลาทอยกลางภเขาสเนร จงกลาววา พวกเราไมดมสราละพอ. จาเดมแตนน จงไดชอวา อสร. ภายหลงแดนอสรมประมาณหมนโยชน ซงตงขนตามฤด. เพราะปจจยแหงกรรมของพวกเขา กเกดขนในพนภายใตแหงภเขาสเนร. ทาวสกกะตงอารกขาเพอตองการไมใหเทวบตรเหลานนกลบมา. ทานกลาว หมายความวา


การคมครองรกษา อยาง ตงอย ในระหวางเมองทไมมใครรบไดทงสอง คอ นาค ครฑ กมภณฑ ยกษและ มหาราชทง ๔. จรงอย เมองทงสองคอ เทวนครและอสรนคร ชอวา เปนเมองท ไมมใครรบได กเพราะเปนเมองทไมอาจถกยดเอาดวยการรบ กแล คราวใด พวกอสรมกาลง คราวนน เมอประตถกพวกเทวดาหนเขาไปสเมองและปดเสย แลว แมพวกอสรตงแสนกไมอาจจะทาอะไรได. คราวใด พวกเทวดามกาลง คราวนน เมอประตถกพวกอสรหนเขาไป ปดเสยแลว แมพวกทาวสกกะ ตงแสนกไมอาจจะทาอะไรได. เมองทง ๒ น จงชอวา กรงอยธยา ดวย ประการฉะน. ทาวสกกะตงอารกขาไวในท ๕ แหง มนาคเปนตนน ระหวางเมองทง ๒ นน ในสถานท ๕ แหง. ในทนน พวกนาค ทานถอเอาดวยศพทวา นา. จรงอย พวกนาคนนมกาลงอยในนา. การปองกนของพวกนาคนนอยทแนวท ๑ แหงภเขาสเนรนน พวกครฑถอเอาดวยศพทวา กโรฏ. ไดยนวา นาและขาว ของพวกครฑนนชอ กโรฏ. พวกครฑไดชอตามนาและขาวนน. การปองกน ของพวกครฑนนอยทแนวท ๒. พวกกมภณฑถอเอาดวยศพทวา ปยสสกร. ไดยนวา พวกกมภณฑนนเปนพวกทานพและรากษส. การปองกนของพวกนอยท แนวท ๓. พวกยกษถอเอาดวยศพทวา ทมนยทธ . ไดยนวา พวกยกษนนเปนนก รบกองโจร. การปองกนของพวกยกษนอยทแนวท ๔. บทวา จตโร จ มหตถา คอ มหาราชทง ๔ ทกลาวแลว. การปองกนของมหาราชเหลาน อยทแนวท ๕. เพราะฉะนน ถาพวกอสรโกรธ มใจขนมว เขาไปบกรกเมองของพวกเทวดา


ในการรบ. ทใด เปนขอบเขตแรกแหงภเขา พวกนาคยอมปองกนทนน. พวกอน ทยงเหลอกปองกนทอนทยงเหลอ. กแล พวกอสรนน เชนเดยวกบเทวดาชน ดาวดงส ดวยสมบตคออาย ผวพรรณ เกยรตยศ และความเปนใหญ เพราะฉะนน พวกเขาจงไมรตว ในระหวางเมอดอกแคฝอยบานจงรวา นไมใช เมองของเทวดา ดอกปารฉตรบานในเมองของเทวดานน แตในทนมตนแคฝอย พวกเราถกพวกสกกะแกหลอกลวงใหดมสรา กแลเราจะไปยงเทวนคร พวกเราจกยดไว เราจกรบกบเทวนครนน ดงนแลว ขนชางมาและรถ จดทองเงนแกวมณและแกวผลก เตรยมรบ ลนกลองอสร แยกนาในมหาสมทร ออกเปน ๒ สวน เตรยมพรอมอย. พวกอสรนนเรมขนภเขาสเนร คลาย แมลงเมาขนจอมปลวกเมอฝนตก. ในเวลานน พวกอสรนนรบกบพวกนาค เปนครงแรก. กในการรบนน ผวหรอหนงของใคร ๆ ไมขาด. เลอดกไมออก. เปนเพยงยงกนและกนใหรอน เหมอนพวกเดกเอาแพะไมชนกนอยางเดยว เทานน. พวกนาคตงรอยโกฏ พนโกฏรบกบพวกอสรนน ขบไลพวกอสรนน ไปสเมองอสรแลวกลบมา. กเมอใด พวกอสรมกาลง เมอนน พวกนาคกลาถอยไปรวมกบพวก ครฑ รบในแนวท ๒. แมในครฑเปนตนกนอยางน. แตเมอใดพวกอสร เหยยบยาททง ๕ แหงนนได เมอนน ๕ กองพล ลาถอยลงมารวมเปนอนเดยว กน ทนนมหาราชทง ๔ จงไปกราบทลความเปนไปแกทาวสกกะ. ทาวสกกะ ฟงคากราบทลของมหาราชนนแลว จงเสดจขนเวชยนตรถ ๑๕๐ โยชนออก ไปเอง หรอสงพระโอรสองคหนงไป. กแลในเวลานน ทาวสกกะผตองการ จะสงพระโอรสไป จงกลาวคาเปนตนวา ดกอนพอสวระ ดงน.


บทวา เอว ภททนตวาต โข ความวา (สวรเทวบตรกลาววา) ไดพระเจาขา ดงนแล. บทวา ปมาท อาปาเทส แปลวา ไดทาความ ประมาท. อธบายวา สวรเทวบตรมนางอปสรพนหนงแวดลอม ลงสถนนใหญ สาเรจดวยทองยาว ๖๐ โยชน เทยวเลนนกษตรอยในสวนนนทนวนเปนตน. บทวา อนฏห แปลวา ไมขยน. บทวา อวายาม แปลวา ไมพยายาม. บทวา อลสวาย ตดบทวา อลโส อย แปลวา น เกยจคราน. บทวา น จ กจจาน การเย แปลวา ไมกระทากจอะไร ๆ. บทวา สพพกาม- สมทธสส แปลวา พงเปนผสาเรจดวยกามคณทงปวง. บทวา ตมเม สกก วร ทส ความวา สวรเทวบตรกลาววา ขาแตทาวสกกะผประเสรฐสดของ พวกเทวะ โปรดแจง คอ บอกกลาวซงสงประเสรฐ คอฐานะอนสงสด โอกาส นนแกขาพเจา. บทวา นพพานสส ห โส มคโค ความวา ทางแหง นพพาน ชอวา ฐานะทไมทากรรมเปนอย. จบอรรถกถาสวรสตรท ๑ ๒. สสมสตร การไดความสขเพราะความหมน [๘๕๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหาร เชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ดกอน ภกษทงหลาย.


ภกษเหลานนทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว. [๘๕๖] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เรองเคย มมาแลว พวกอสรไดพากนมารบกบพวกเทวดา ดกอนภกษทงหลาย ครงนน ทาวสกกะจอมเทวดาตรสเรยกสสมเทพบตรมาบญชาวา พอสสมะ พวกอสร เหลานกาลงพากนมารบพวกเทวดา พอจงไปปองกนพวกอสรไว ดกอน ภกษทงหลาย สสมเทพบตรรบบญชาทาวสกกะจอมเทวดาวา ขอเดชะ ขอพระองคจงทรงพระเจรญ ดงน แลวมวประมาทเสย ดกอนภกษทงหลาย แมครงท ๒ ฯลฯ แมครงท ๓ ทาวสกกะจอมเทวดากไดตรสเรยกสสมเทพบตร มาบญชาวา พอสสมะ พวกอสรเหลานกาลงพากนมารบพวกเทวดา พอจงไป ปองกนพวกอสรไว ดกอนภกษทงหลาย แมในครงท ๓ สสมเทพบตร รบบญชาทาวสกกะจอมเทวดาวา ขอเดชะ ขอพระองคจงทรงพระเจรญ ดงน แลวมวประมาทเสย. [๘๕๗] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทวดา ตรสกะสสมเทพบตรดวยคาถาวา บคคลไมหมน ไมพยายาม แต ประสบความสขได ณ ทใด ดกอนสสมะ เจาจงไป ณ ทนน และจงพาเราไปใหถง ณ ทนนดวยเถด. [๘๕๘] สสมเทพบตรทลวา บคคลเปนผเกยจคราน ไมหมน และไมใชใคร ๆ ไหกระทากจทงหลาย อกดวย เขาพงพรงพรอมดวยกามทกอยาง


ขาแตทาวสกกะ ขอพระองคจงตรสบอก ฐานะอนประเสรฐนนแกขาพระองค. [๘๕๙] ทาวสกกะตรสตอบวา ทใด บคคลเกยจคราน ไมหมน ถงความสขลวงสวนได สสมะ เจาจงไป ณ ทนน และจงพาเราไปใหถง ณ ทนน ดวยเถด. [๘๖๐] สสมเทพบตรทลวา ขาแตทาวสกกะ ผประเสรฐกวา เทวดา ขาพระองคทงหลาย จะพงได ความสขใด โดยไมตองทาการงาน ขาแต ทาวสกกะ ขอพระองคจงตรสบอก ความสขนนอนประเสรฐ ทไมมความ แหงใจ ไมมความคบแคนแกขาพระองค เถด. [๘๖๑] ทาวสกกะตรสตอบวา หากความสขจะมไดโดยไมตองทา การงาน ไมวาในทไหน ๆ ใคร ๆ ยอม ยงชพอยไมได เพราะนนเปนทางแหง นพพาน สสมะ เจาจงไป ณ ทนน และ จงพาเราไปใหถง ณ ทนน ดวยเถด.


[๘๖๒] ดกอนภกษทงหลาย กทาวสกกะจอมเทวดาพระองคนน อาศยผลบญของพระองคเปนอย เสวยรชสมบตมความเปนใหญยงดวยความ เปนอสระแหงเทวดาชนดาวดงส จงพรรณนาคณแหงความเพยร คอ ความหมน ภกษทงหลาย พวกเธอบวชแลวในธรรมวนยอนเรากลาวชอบแลว อยางน พงหมนเพยร พยายาม เพอบรรลมรรคผลทยงไมบรรล เพอได มรรคผลทยงไมได เพอกระทาใหแจงซงมรรคผลอนตนยงมไดทาใหแจง ขอนจะพงงดงามในธรรมวนยนโดยแท. อรรถกถาสสมสตร พงทราบวนจฉยในสสมสตร ท ๒ ตอไปน :- บทวา สสม คอ บตรองคหนงมชออยางน ในระหวางบตรพนองค ของทาวสกกะ. จบอรรถกถาสสมสตรท ๒ ๓. ธชคคสตร อานภาพแหงการระลกถงพระรตนตรย [๘๖๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหาร เชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ดกอน ภกษทงหลาย.


ภกษเหลานนทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว. [๘๖๔] พระผมพระภาคเจาตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษ ทงหลาย เรองเคยมมาแลว สงความระหวางเทวดากบอสรประชดกนแลว ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทวดาตรสเรยก เทวดาชนดาวดงสมาสงวา แนะทานผนรทกขทงหลาย หากความกลวกด ความหวาดเสยวกด ความขนพองสยองเกลากด จะพงเกดขนแกพวกเทวดา ผไปในสงคราม สมยนน พวกทานพงแลดยอดธงของเราทเดยว เพราะวา เมอพวกทานแลดยอดธงของเราอย ความกลวกด ความหวาดสะดงกด ความขนพองสยองเกลากด ทจกมขน กจกหายไป ถาพวกทานไมแลดยอดธง ของเรา ทนนพวกทานพงแลดยอดธงของทาวปชาบดเทวราชเถด เพราะวา เมอพวกทานแลดยอดธงของทาวปชาบดเทวราชอย ความกลวกด ความหวาด สะดงกด ความขนพองสยองเกลากด ทจกมขนกจกหายไป หากพวกทาน ไมแลดยอดธงของทาวปชาบดเทวราช ทนนพวกทานพงแลดยอดธงของ ทาววรณเทวราชเถด เพราะวาเมอพวกทานแลดยอดธงของทาววรณเทวราชอย ความกลวกด ความหวาดสะดงกด ความขนพองสยองเกลากด ทจกมขน กจกหายไป หากพวกทานไมแลดยอดธงของทาววรณเทวราช ทนนพวกทาน พงแลดยอดธงของทาวอสานเทวราชเถด เพราะวาเมอพวกทานแลดยอดธงของ ทาวอสานเทวราชอย ความกลวกด ความหวาดสะดงกด ความขนพอง สยองเกลากด ทจกมขน กจกหายไป. ดกอนภกษทงหลาย เมอพวกเทวดาแลดยอดธงของทาวสกกะผเปน จอมแหงเทวดากด แลดยอดธงของทาวปชาบดเทวราชอยกด แลดยอดธงของ ทาววรณเทวราชอยกด แลดยอดธงของทาวอสานเทวราชอยกด ความกลวกด ความหวาดสะดงกด ความขนพองสยองเกลากด ทจกมขน พงหายไปไดบาง


ไมไดบาง ขอนนเปนเหตแหงอะไร ดกอนภกษทงหลาย เหตวา ทาวสกกะ ผเปนจอมแหงเทวดา ยงเปนผไมปราศจากราคะ ไมปราศจากโทสะ ไมปราศจากโมหะ ยงเปนผกลว หวาดสะดง หนไปอย. [๘๖๕] ดกอนภกษทงหลาย สวนเราแลกลาวอยางนวา ดกอนภกษ ทงหลาย หากความกลวกด ความหวาดสะดงกด ความขนพองสยองเกลากด พงบงเกดแกพวกเธอผอยในปากด อยทโคนไมกด อยในเรอนทวางเปลากด ทนนพวกเธอพงตามระลกถงเรานแหละวา แมเพราะเหตน ๆ พระผมพระ- ภาคเจาพระองคนน เปนพระอรหนตเปนผตรสรเองโดยชอบ เปนผถงพรอม ดวยวชชาและจรณะ เสดจไปดแลว เปนผรแจงโลก เปนสารถฝกบรษท ควรฝกไมมผอนจะยงไปกวา เปนศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนผ ตนแลว เปนผจาแนกธรรม ดงน ดกอนภกษทงหลาย เพราะวา เมอพวกเธอ ตามระลกถงเราอย ความกลวกด ความหวาดสะดงกด ความขนพองสยองเกลา กด ทจกมขนกจกหายไป หากพวกเธอไมตามระลกถงเรา ทนนพวกเธอพง ตามระลกถงพระธรรมวา พระธรรมอนพระผมพระภาคเจาตรสดแลว บคคล พงเหนไดเอง ไมประกอบดวยกาล ควรเรยกใหมาด ควรนอมเขาไปในตน อนวญชนพงรแจงไดเฉพาะคน ดงน ดกอนภกษทงหลาย เพราะวา เมอพวกเธอตามระลกถงพระธรรมอย ความกลวกด ความหวาดสะดงกด ความขนพองสยองเกลากด ทจกมขนกจกหายไป หากพวกเธอไมตามระลกถง พระธรรม ทนนพวกเธอพงตามระลกถงพระสงฆวา พระสงฆสาวกของ พระผมพระภาคเจาเปนผปฏบตดแลว เปนผปฏบตตรง เปนผปฏบตเปนธรรม เปนผปฏบตชอบยง พระสงฆนนคอใคร ไดแกคแหงบรษสรวมเปนบรษ บคคลแปด นคอพระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา เปนผควรแกสกการะ ทเขานามาบชา เปนผควรแกของตอนรบ เปนผควรแกทกขณา เปนผควร


แกการทาอญชล เปนบญเขตของโลก ไมมบญเขตอนยงไปกวา เพราะวา เมอพวกเธอตามระลกถงพระสงฆอย ความกลวกด ความหวาดสะดงกด ความขนพองสยองเกลากด ทจกมขนกจกหายไป ขอนนเปนเพราะเหตแหง อะไร เพราะวา พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาเปนผปราศจากราคะ ปราศจากโทสะ ปราศจากโมหะ ไมเปนผกลว ไมหวาด ไมสะดง ไมหนไป. [๘๖๖] พระผมพระภาคเจาผสคตศาสดา ครนไดตรสไวยากรณภาษต นจบลงแลว จงไดตรสคาถาประพนธตอไปอกวา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายอย ในปากด อยทโคนไมกด อยในเรอนวาง เปลากด พงระลกถงพระสมพทธเจาเถด ความกลวไมพงมแกเธอทงหลาย ถาวาเธอ ทงหลายไมพงระลกถงพระพทธเจาผเจรญ ทสดในโลก ผองอาจกวานรชน ทนนเธอ ทงหลายพงระลกถงพระธรรมอนนาออก จากทกข อนพระพทธเจาทรงแสดงดแลว ถาเธอทงหลายไมพงระลกถงพระธรรมอน นาออกจากทกข อนพระพทธเจาทรงแสดง ดแลว ทนน เธอทงหลายพงระลกถงพระ- สงฆผเปนบญเขต ไมมบญเขตอนยงไปกวา ดกอนภกษทงหลาย เมอเธอทงหลายระลก ถงพระพทธเจาพระธรรมและพระสงฆ อยางน ความกลวกด ความหวาดสะดงกด ความขนพองสยองเกลากด จกไมมเลย.


อรรถกถาธชคคสตร พงทราบวนจฉยในธชคคสตรท ๓ ตอไปน :- บทวา สมปพยฬโห คอ ประชมกน รวมกนเปนกอง. บทวา ธชคค อลโลเกยยาถ ความวา ไดยนวา รถของทาวสกกะยาว ๑๕๐ โยชน ตอนทายรถนน ๕๐ โยชน ตอนกลางเปนตวรถ ๕๐ โยชน ตงแตฝากถงหวรถ ๕๐ โยชน. อาจารยบางคนขยายประมาณนนเปน ๒ เทา กลาววา ยาว ๓๐๐ โยชนบาง. ในรถนนปลาดแทนนงไดโยชนหนง ตงฉตรขาวขนาด ๓ โยชน ไวขางบน. ทแอกอนเดยวกนเทยมมาอาชาไนย ๑,๐๐๐ ตว เครองตกแตงทเหลอ ไมมประมาณ. กธงของรถนนยกขน ๒๕๐ โยชน. ธงทถกลมพดกมเสยงเจอยแจว คลายดรยางคทง ๕ ทาวสกกะตรสวา พวกเธอจงดธงนน. ถามวา เพราะ เหตไร. ตอบวา เพราะเมอเทวะเหนธงนน คดวา พระราชาของเรามายน อยในททายบรษท เหมอนเสาทเขาปกไว เราไมกลวใคร ดงน จงไมกลว. บทวา ปชาปตสส ความวา ไดยนวา ทาวปชาปตนน มผวพรรณเหมอน กบทาวสกกะ มอายเทากนไดทนงท ๒. ถดมากทาววรณและทาวอสาน กแล ทาววรณไดทนงท ๓ ทาวอสานไดทนงท ๔. บทวา ปลาย ความวา แพ พวกอสรแลวยนทรถนน หรอเหนธงแมมประมาณนอยกมความหนไปเปน ธรรมดา. บทวา อตป โส ภควา เปนตน มเนอความพสดารแลวในคมภร วสทธมรรค บทวา อทมโวจ ความวา พระผมพระภาคเจาไดตรสธชคค- ปรตน. อานภาพของปรตรใดยอมเปนไปในอาณาเขต คอ ในแสนโกฏจกรวาล. จรงอย บคคลทงหลายนกถงปรตรนยอมพนจากทกข มยกขภยและโจรภยเปนตน


ไมมจานวนสนสด. ความสงบจากทกขอนจงยกไว. จรงอย ผมจตเลอมใส แลวนกถงปรตรนยอมไดทพงแมในอากาศ. ในขอนน มเรองดงน. ไดยนวา เมอเขากาลงฉาบปนขาวททฆวาปเจดย ชายหนมคนหนง ตกจากเชงเวทชนบนลงมาในโพรงพระเจดย. ภกษสงฆยนอยขางลาง จง กลาววา นกถงธชคคปรตซคณ. เขาตกใจ กลวตาย จงกลาววา ธชคคปรตร ชวยผมดวย ดงน. อฐ ๒ กอนหลดจากโพรงเจดยตงเปนบนไดใหเขาทนท. คนทงหลายกหยอนบนไดเถาวลยทอยขางบน. อฐทบนไดนน กตงอยตามเดม. จบอรรถกถาธชคคสตรท ๓ ๔. เวปจตตสตร พระพทธเจาทรงสรรเสรญขนตธรรม [๘๖๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหาร เชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ ฯลฯ [๘๖๘] พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษ ทงหลาย เรองเคยมมาแลว สงความระหวางเทวดากบอสรประชดกนแล ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวเวปจตตจอมอสรตรสกะพวกอสรวา ดกอนทานผนรทกขทงหลาย ถาเมอสงความระหวางเทวดากบอสรประชดกน พวกอสรพงชนะ พวกเทวดาพงปราชยไซร ทานทงหลายพงมดทาวสกกะ จอมเทวดา ดวยการมดหาแหงอนมคอเปนท ๕ แลวพงนามายงอสรบร ใน สานกของเรา ดกอนภกษทงหลาย แมทาวสกกะจอมเทวดากบญชากะเทวดา


ชนดาวดงสทงหลายวา ดกอนทานผนรทกขทงหลาย ถาเมอสงความระหวาง เทวดากบอสรประชดกน พวกเทวดาพงชนะ พวกอสรถงปราชยไซร ทาน ทงหลายพงมดทาวเวปจตตจอมอสร ดวยการมดหาแหงอนมคอเปนท ๕ แลว พงนามายงสธรรมาสภา ในสานกของเรา ดกอนภกษทงหลาย กแลในสงความ ครงนน พวกเทวดาชนะ พวกอสรปราชย ครงนน เทวดาชนดาวดงสไดจบ ทาวเวปจตตจอมอสรมดดวยการมดหาแหง อนมคอเปนท ๕ แลวนามายง สธรรมาสภา ในสานกของทาวสกกะจอมเทวดา. [๘๖๙] ดกอนภกษทงหลาย ไดทราบวา ในครงนน ทาวเวปจตต จอมอสรถกมดดวยการมดหาแหงอนมคอเปนท ๕ ไดดาบรภาษทาวสกกะ จอมเทวดา ซงกาลงเสดจเขาและออกยงสธรรมาสภา ดวยวาจาอนหยาบคาย มใชของสตบรษ. [๘๗๐] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล มาตลเทพบตร ผสงเคราะห ไดทลถามทาวสกกะจอมเทวดาดวยคาถาวา ขาแตทาวสกกะมฆวาฬ พระองค ไดทรงสดบถอยคาอนหยาบคาย เฉพาะ หนา ของทาวเวปจตตจอมอสร ยงทรง อดทนได เพราะความกลว หรอเพราะ ไมมกาลง พระเจาขา. [๘๗๑] ทาวสกกะตรสตอบวา เราอดทนถอยคาอนหยาบคายของ ทาวเวปจตตได เพราะความกลวหรอ เพราะไมมกาลง กหาไม วญชนผเชนเรา ไฉนจะพงโตตอบกบคบพาลเลา.


[๘๗๒] มาตลเทพบตรทลวา คนพาลไมมผการาบ มนยงกาเรบ เพราะฉะนน ธรชนพงการาบคนพาลดวย อาชญาอยางรนแรง. [๘๗๓] ทาวสกกะตรสตอบวา ผใดรวาคนอนโกรธแลว เปนผมสต สงบระงบได เราเหนวาการสงบระงบได ของผนนแล เปนการการาบคนพาลละ. [๘๗๔] มาตลเทพบตรทลวา ขาแตทาววาสวะ ขาพระองคเหน โทษในความอดทนนแล เมอใด คนพาล ยอมสาคญบคคลนนวา ผนยอมอดกลน ตอเราเพราะความกลว เมอนน คนม ปญญาทรามยงขมขผนน เหมอนโคยง ขมขโคตวแพทหนไป ฉะนน. [๘๗๕] ทาวสกกะตรสตอบวา บคคลจงสาคญเหนวา ผนอดกลน ตอเราเพราะความกลวหรอหาไมกตามท ประโยชนทงหลายมประโยชนของตนเปน อยางยง ประโยชนยงกวาขนตไมม ผใด แลเปนคนมกาลงอดกลนตอคนผทรพล ไวได ความอดกลนของผนน บณฑต


ทงหลายกลาววาเปนขนตอยางยง คน ทรพลจาตองอดทนอยเปนนตย บณฑต ทงหลายกลาวกาลงของผซงมกาลงอยาง คนพาลวามใชกาลง ไมมผใดทจะกลาว โตตอผมกาลงผซงธรรมคมครองแลวได เลย เพราะความโกรธนน โทษทลามก จงมแกผทโกรธตอบตอผทโกรธ บคคลผ ไมโกรธตอบตอผทโกรธ ยอมชอวาชนะ สงความซงเอาชนะไดยาก ผใดรวาผอน โกรธแลว เปนผมสตระงบไวได ผนน ชอวาประพฤตประโยชนแกทงสองฝาย คอ ทงฝายตนและคนอน คนทไมฉลาด ในธรรม ยอมสาคญเหนผรกษาประโยชน ของทงสองฝาย คอ ของตนและของคน อน วาเปนคนโง ดงน. [๘๗๖] ดกอนภกษทงหลาย กทาวสกกะจอมเทวดาพระองคนน เขาไปอาศยผลบญของพระองคเปนอย เสวยรชสมบตมความเปนใหญยงดวย ความเปนอสระแหงเทวดาชนดาวดงส ยงพรรณนาคณของขนต และโสรจจะ ได. ดกอนภกษทงหลาย ขอทพวกเธอบวชแลวในธรรมวนยทเรากลาว ชอบแลวเชนน เปนผอดทนและสงบเสงยมน จะพงงามในธรรมวนยนโดยแท.


อรรถกถาเวปจตตสตร พงทราบวนจฉยในเวปจตตสตรท ๔ ตอไปน :- บทวา เวปจตต ความวา ไดยนวา เขาเปนหวหนาของพวกอสร. บทวา เยน สกวา เปนนบาต. บทวา น แปลวา นน . บทวา กณปเจเมห ความวา ทมด ๕ แหง คอทมอ ๒ ทเทา ๒ และทคอ ๑ กเครองมดนนยอมมา สคลองจกษ คอ ปดกนอรยาบถเหมอนใยบว และเหมอนใยแมลงมม. กถก เขามดดวยเครองมดเหลานนไวดวยจต กยอมหลดดวยจต. บทวา อกโกสต ความวา เขายอมดาดวยอกโกสวตถ ๑๐ เหลานนวา เจาเปนโจร เจาเปนพาล เจาเปนคนหลง เจาเปนอฐ เจาเปนวว เจาเปนลา เจาเปนสตวนรก เจาเปน สตวดรจฉาน เจาไมมสคต เจาหวงแตทคตเทานน. บทวา ปรภาสต ความวา กลาวคาเปนตนเหลาน ขวา ดกอนเฒาสกกะ ทานจกชนะทกเวลาไมได เมอใดพวกอสรจกชนะ. เมอนนเราจะมดทานอยางนบาง จกใหนอนทประตของ แดนอสรแลวต. ทาวสกกะมชยชนะแลว กใมใสใจคาของจอมอสรนน. กแล มการรบของอยางใหญทาวสกกะฉดทหวของจอมอสรนน เขาไปสเทวสภาชอ สธมมาและกลบออกมา. บทวา อชฌภาส ความวา มาตลเทพบตรพจารณาวา ทาวสกกะนอดทนตอคาหยาบเหลาน เพราะความกลวหรอ หรอวา เพราะเปน ผประกอบดวยอธวาสนขนต จงทลแลว. บทวา ทพพเลยน แปลวา ดวยความออนแอ. บทวา ปฏสยเช แปลวา จะพงสมคบ คอจะพงคลกคล. บทวา ปภชเชยย แปลวา จะพง ราวราน. บาลวา ปภชเชยย บาง. บทวา ปร แปลวา ขาศก. บทวา โย สโต อปสมมต ความวา ผใดมสตเขาไประงบ อธบายวา เราเขาไป


ระงบ คอหามคนพาลนน. บทวา ยทา น มต ความวา สาคญโทษ นน เพราะเหตใด. บทวา อชฌารหต แปลวา กดข. บทวา โคว ภยโย ปลายน ความวา พวกววยนดวว ๒ ตวกาลงชนกนในฝงเพยงทตวหนงยง ไมหน แตเมอใดตวหนงหน เมอนนพวกววทงปวง กชวยกนไลกวดววตวท หนนนยงขน ฉนใด คนโงกขมทบผอดทน ฉนนน. บทวา สทตถปรมา แปลวา มประโยชนตนเปนอยางยง. บทวา ขนตยา ภยโย น วชชต ความวา ในประโยชนทมประโยชนของตนเปนอยางยงนน ประโยชนทยงกวา ขนตไมม. บทวา ตมาห ปรม ขนต ความวา ผใดมกาลงยอมอดทนได ทานกลาวขตนนของผนนวา เปนอยางยง. กาลงทเกดจากความไมร ชอ กาลงของคนโง. กาลงของคนโงนน เปนกาลงของผใด กาลงนนไมเปนกาลง ทานไมกลาว คอ บอกแสดงกาลงนนวา เปนกาลง. บทวา ธมมคตตสส ความวา ผอนธรรมรกษาแลว หรอผรกษาธรรม. บทวา ปฏวตตา แปลวา ผกลาวโตแยง. หรอวา พงกลาวโตแยงวา อยางใดอยางหนงกตาม. แตวา ชอวา ผสามารถจะยงผตงอยในธรรมไมหวนไหวไมม. บทวา ตสเสว เตน ปาปโย ความวา ความชวของบคคลนนยอมม เพราะความโกรธนน. ถามวา เปนความชวของใคร. ตอบวา ของคนผโกรธตอบบคคลผโกรธ. บทวา ตกจฉนตาน เปนพหวจนะใชในเอกวจนะ. อธบายวา รกษาประโยชนไวได. บทวา ชนา มนต ความวา ปถชนผโงเขลายอมสาคญวา คนโงเขลาน ยอมสาคญบคคลผแกไขยงประโยชน ทง ๒ ฝาย คอของตนและของผอนเหน ปานน ใหสาเรจ. บทวา ธมมสอโกวทา ความวา ไมฉลาดในอรยสจ ๔. บทวา อธ แปลวา ในศาสนาน. บทวา โข ต เปนเพยงนบาต. จบอรรถกถาเวปจตตสตรท ๔


๕. สภาสตชยสตร วาดวยการแขงขนคาสภาษต [๘๗๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหาร- เชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ณ ทนนแล ฯลฯ [๘๗๘] พระผมพระภาคเจาตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษทง หลาย เรองเคยมมาแลว สงความระหวางพวกเทวดากบอสรไดประชดกนแลว ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวเวปจตตจอมอสรไดตรสกะทาวสกกะจอม เทวดาวา แนจอมเทวดา เราจงเอาชนะกนดวยการกลาวคาสภาษตเถด. ทาวสกกะจอมเทวดาตรสวา แนะทาวเวปจตต ตกลงเราจงเอาชนะ กนดวยการกลาวคาสภาษต. ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล พวกเทวดาและพวกอสรไดรวมกน ตงผตดสนวา ผตดสนเหลานจกรทวถงคาสภาษต คาทพภาษตของพวกเรา. ดกอนภกษทงหลาย ลาดบนนแล ทาวเวปจตตจอมอสรไดตรสกะทาว สกกะจอมเทวดาวา แนะจอมเทวดา ทานจงตรสคาถา ดกอนภกษทงหลาย เมอทาวเวปจตตตรสเชนน ทาวสกกะจอมเทวดาไดตรสกะทาวเวปจตตจอมอสร วา แนะทาวเวปจตต ในเทวโลกนทานเปนเทพมากอน ทานจงกลาวคาถาเถด. [๘๗๙] ดกอนภกษทงหลาย เมอทาวสกกะตรสเชนนแลว ทาวเวป- จตตจอมอสรไดตรสคาถานวา พวกคนพาลไมมผการาบ มนยง กาเรบ ฉะนน นกปราชญผมปญญา พง การาบคนพาลเสยดวยอาญาอนรนแรง.


ดกอนภกษทงหลาย เมอทาวเวปจตตจอมอสรไดตรสคาถาแลว เหลา อสรพากนอนโมทนา พวกเทวดาตางกพากนนง ดกอนภกษทงหลาย ลาดบ นนแลทาวเวปจตตจอมอสรไดกลาวกะทาวสกกะจอมเทวดาวา แนะจอมเทวดา ทานจงกลาวคาถาเถด. [๘๘๐] ดกอนภกษทงหลาย เมอทาวเวปจตตตรสเชนนแลว ทาว- สกกะจอมเทวดาไดตรสคาถามนวา ผใดรวาผอนโกรธแลว เปนผมสต ระงบไวได เราเหนวาการระงบไวไดของ ผนน เปนการการาบคนพาล. ดกอนภกษทงหลาย กเมอทาวสกกะจอมเทวดาไดภาษตคาถาแลว พวก เทวดาพากนอนโมทนา เหลาอสรตางกนง ดกอนภกษทงหลาย ลาดบนนแล ทาวสกกะจอมเทวดาตรสกะทาวเวปจตตจอมอสรวา ดกอนทาวเวปจตต ทาน จงตรสคาถาเถด. [๘๘๑] ดกอนภกษทงหลาย เมอทาวสกกะตรสเชนน ทาวเวปจตต จอมอสรไดตรสคาถานวา ดกอนทาววาสวะ เราเหนโทษของ การอดกลนนแหละ เพราะวาเมอใดคน พาลสาคญเหนผนนวา ผนอดกลนตอเรา เพราะความกลว เมอนน คนพาลผทราม ปญญายงขมขผนนเหมอนโคยงขมขโคตว แพทหนไป ฉะนน. ดกอนภกษทงหลาย เมอทาวเวปจตตจอมอสรภาษตคาถาแลว เหลา อสรพากนอนโมทนา พวกเทวดาตางกนง ดกอนภกษทงหลาย ลาดบนนแล ทาวเวปจตตจอมอสรไดตรสกะทาวสกกะจอมเทวดาวา แนะจอมเทวดา ทานจง ตรสคาถาเถด.


[๘๘๒] ดกอนภกษทงหลาย เมอทาวเวปจตตจอมอสรตรสเชนน ทาวสกกะจอมเทวดาไดตรสคาถาเหลานนวา บคคลจงสาคญเหนวา ผนอดกลน ตอเราเพราะความกลว หรอหาไมกตามท ประโยชนทงหลายมประโยชนของตนเปน อยางยง ประโยชนยงกวาขนตไมม ผใด แลเปนคนมกาลงอดกลนตอคนทรพลไว ได ความอดกลนไวไดของผนนบณฑตทง หลายกลาววาเปนขนตอยางยง คนทรพล ยอมอดทนอยเปนนตย บณฑตทงหลาย เรยกกาลงของผทมกาลงอยางคนพาลวาม ใชกาลง ไมมผใดทจะกลาวโตตอผทม กาลงอนธรรมคมครองแลวไดเลย เพราะ ความโกรธนน โทษอนลามกจงมแกผท โกรธตอบผทโกรธแลว บคคลผไมโกรธ ตอบผทโกรธแลว ยอมชอวาชนะสงคราม ซงเอาชนะไดยาก ผใดรวา ผอนโกรธ แลว เปนผมสตระงบไวได ผนนชอวา ประพฤตประโยชนแกทงสองฝาย คอ ทง ฝายตนและคนอน คนผทไมฉลาดในธรรม ยอมสาคญเหนผทรกษาประโยชนของทง สองฝาย คอ ของตนและคนอน วาเปน คนโง ดงน.


ดกอนภกษทงหลาย เมอทาวสกกะจอมเทวดาไดภาษตคาถาเหลาน แลว พวกเทวดาพากนอนโมทนา เหลาอสรตางกนง. [๘๘๓] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ผตดสนทงของพวกเทวดา และพวกอสรไดกลาวคานวา ทาวเวปจตตจอมอสรไดตรสคาถาทงหลายแลวแล แตคาถาเหลานนมความเกยวเกาะดวยอาชญา มความเกยวเกาะดวยศาสตรา เพราะเหตเชนน จงมความหมายมน ความแกงแยง ความทะเลาะววาท ทาว สกกะจอมเทวดาไดตรสคาถาทงหลายแลวแล กคาถาเหลานนไมเกยวเกาะดวย อาชญา ไมเกยวเกาะดวยศาสตรา เพราะเหตเชนน จงมความไมหมายมน ความไมแกงแยง ความไมทะเลาะววาท ทาวสกกะจอมเทวดาชนะเพราะไดตรส คาสภาษต. ดกอนภกษทงหลาย ชยชนะดวยการกลาวคาสภาษตไดเปนของทาว สกกะจอมเทวดาดวยประการฉะนแล. อรรถกถาสภาสตชยสตร พงทราบวนจฉยในสภาสตชยสตรท ๕ ตอไปน :- บทวา อสรนท เอตทโวจ ความวา ไดกลาวคาน ดวยความเปน ผฉลาด. ไดยนวา จอมอสรนนไดมความคดอยางนวา การกลาวแกการถอของผ อนกอน เปนการหนก แตการกลาวคลอยตามคาของผอนในภายหลง สบาย. บทวา ปพพเทวา ความวา ผอยมานานในเทวโลก ยอมเปนเจาของกอน. อธบายวา ทานทงหลายจงกลาวคาทมาตามประเพณของทานกอน. บทวา อทณฑาวจรา ความวา เวนจากการถอตะบอง. อธบายวา ไมม เชนใน คานวา พงถอตะบองหรอมด. จบอรรถกถาสภาสตชยสตรท ๕.


๖. กลาวกสตร ทาวสกกะชนะอสรโดยชอบธรรม [๘๘๔] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว สงความระหวางพวกเทวดา และอสรไดประชดกนแลว ดกอนภกษทงหลาย กในสงความคราวนน พวก อสรเปนฝายมชย พวกเทวดาเปนฝายปราชย ดกอนภกษทงหลาย พวกเทวดา ผพายแพตางพากนหนไปทางทศอดร พวกอสรไดชวนกนไลพวกเทวดาเหลา นนไปแลว. [๘๘๕] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทวดาได ตรสกะมาตลสงคาหกเทพบตรดวยคาถาวา ดกอนมา เธอจงหลกเลยงรงนก ในปาไมงว โดยบายหนางอนรถกลบ ถง เราจะตองเสยสละชวตในพวกอสรกตามท นกเหลานอยาไดปราศจากรงเสยเลย. ดกอนภกษทงหลาย มาตลสงคาหกเทพบตรรบพระดารสของทาวสกกะ จอมเทวดาวา ขอความเจรญจงมแดพระองค ดงนแลว ใหรถซงเทยมดวยมา อาชาไนยพนตวหนหลงกลบ. [๘๘๖] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล พวกอสรคดวา บดนรถ ซงเทยมดวยมาอาชาไนยพนตวของทาวสกกะจอมเทวดาหนกลบมาแลว พวก เทวดาจกทาสงความกบพวกอสรแมเปนครงทสองแล พวกอสรตางตกใจกลบ เขาไปสอสรบร ดกอนภกษทงหลาย ชยชนะโดยธรรมแท ๆ ไดเปนของทาว- สกกะจอมเทวดาแลว ดวยประการฉะนแล.


อรรถกถากลาวกสตร พงทราบวนจฉยในกลาวกสตร ท ๖ ตอไปน :- บทวา อชฌภาส ความวา ไดยนวา เสยงรถ เสยงมาอาชาไนย เสยงธง เหมอนเสยงฟาผารอบดานมแกทาวสกกะผบายหนาเขาปาไมงวนน พวกครฑผมกาลงในปางวนน ไดยนเสยงนนแลว กพากนหน พวกครฑท แกเฒา ทหมดแรงเพราะโรค และลกนกทยงไมเกดขนปก ไมอาจจะหนได กลวตายตกใจรองกนระเบงเซงแซ. ทาวสกกะไดยนเสยงนนแลวจงตรสถาม สารถมาตลวา เสยงอะไรพอ. สารถมาตลกราบทลวา ขาแตเทวะ พวกครฑ ไดยนเสยงรถของพระองค ไมอาจจะหนไดจงรอง. ทาวสกกะไดฟงคานนแลว มพระทยประกอบดวยพระกรณา จงตรส. บทวา อสามเขน คอ ทางงอนของรถ. รถจะไมบดขยรงนกทาง งอน ฉนใด ทานจงหลกรงนกนนดวยทางงอนรถ ฉนนน. เพราะวา รถท เกดดวยบญเปนปจจยมงหนาไปทภเขาจกรวาลกด ทภเขาสเนรกด ยอมไมขด ของ ยอมไปดวยอานาจการไปในอากาศ. ถาจะพงไปทางปางวนน เมอเกวยน ใหญไปกลางปางากด กลางปาลหงกด ปาทงหมดกถกเหยยบยาแหลกฉนใด แมปางวนน กพงเปน ฉนนน. จบอรรถกถกลาวกสตรท ๖


๗. นทพภยสตร

วาดวยการไมควรประทษราย [๘๘๗] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว ทาวสกกะจอมเทวดา ผหลกเรนออกอยในทลบ ไดเกดความตรกนกคดขนวา เราไมควรประทษราย เเมแกผทเปนขาศกตอเรา ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวเวปจตต จอมอสร ไดทราบความดารของทาวสกกะจอมเทวดาดวยใจของตนแลว เขา ไปหาทาวสกกะจอมเทวดาจนถงทประทบ . [๘๘๘] ดกอนภกษทงหลาย ทาวสกกะจอมเทวดาไดทอดพระเนตร เหนทาวเวปจตตจอมอสรผมาแตไกลทเดยว ครนแลวจงตรสกะทาวเวปจตต จอมอสรวา หยดเถอะ ทานทาวเวปจตต ทานถกจบเสยแลว. ทาวเวปจตตตรสถามวา แนะทานผนรทกข ทานละทงความคด เมอกอนของทานเสยแลวหรอ. ทาวสกกะตรสวา ทาวเวปจตต กทานจงสาบานเพอทจะไมประทษราย ตอเรา. [๘๘๙] ทาวเวปจตตตรสคาถาวา แนะทาวสชมบด บาปของคนพดเทจ บาปของคนผตเตยนพระอรยะเจา บาป ของคนผประทษรายตอมตร และบาปของ คนอกตญ จงถกตองผทประทษราย ตอทาน.


อรรถกถานทพภยสตร พงทราบวนจฉยในนทพภยสตรท ๗ ตอไปน :- บทวา อปสงกม ความวา ทาวสกกะนดารวา เราไมควรประทษราย แมแกผเปนขาศกตอเรา. คดตอไปวา ชอวา ผทเปนขาศกตอทาวเวปจตตนน นอกจากเราไมม เราจกทดลองดทาวเวปจตตนนกอน เขาเหนเราแลวจะ ประทษราย หรอไมประทษราย จงเขาไปหา. บทวา ตฏ เวปจตต คหโตส ความวา ทาวสกกะตรสรา ดกอนทาวเวปจตต ทานจงหยด ณ ทนเถด ทานถกเราจบแลว. พรอมกบดารสของทาวสกกะนน ทาวเวปจตต กถกผกมด โดยผกมดมคอเปนท ๕. บทวา สปสส จ เม ความวา ทาวสกกะตรสวา ทาวเวปจตต ทานจงสาบานเพอทจะไมประทษรายในเรา. บทวา ย มสา ภณโต ปาป ความวา ทานกลาวหมายถงบาปของพระเจา เจตยราชในปฐมกปในกปน. บทวา อรยปวาทโน ไดแก บาปดจบาปของ ภกษโกกาลกะ. บทวา มตตททโน จ ย ปาป ไดแกบาปของผมจต ประทษรายในพระมหาสตว ในมหากปชาดก. บทวา อกตโน ไดแก บาปของคนอกตญ เชนเทวทต. นยวา ในกปน ม ๔ มหากป. จบอรรถกถานทพภยสตรท ๗.


๘. วโรจนอสรนทสตร

จอมอสรกบทาวสกกะแสดงคาสภาษต [๘๙๐] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ สมยนนแล พระผมพระภาคเจา กาลงเสดจเขาทพกกลางวน ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทวดากบทาววโรจนะ- จอมอสร เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ไดยนพงบานพระทวารองคละขาง. [๘๙๑] ลาดบนนเเล ทาววโรจนะจอมอสรไดตรสคาถาน ในสานก ของพระผมพระภาคเจาวา เปนชายควรพยายามไปจนกวาประ- โยชนสาเรจ ประโยชนงดงามอยทความ สาเรจ นเปนถอยคาของวโรจนะ. [๘๙๒] ทาวสกกะจอมเทวดาตรสวา เปนชายควรพยายามไปจนกวาประ- โยชนสาเรจ ประโยชนทงหลายงดงามอย ทความสาเรจ ประโยชนยงกวาขนตไมม. [๘๙๓] ทาววโรจนะจอมอสรตรสวา สรรพสตวยอมเกดความตองการใน สงนน ๆ ตามควร สวนการบรโภคของ สรรพสตวมการปรงประกอบเปนอยางยง ประโยชนทงหลายงดงามอยทความสาเรจ นเปนถอยคาของวโรจนะ.


[๘๙๔] ทาวสกกะจอมเทวดาตรสวา สรรพสตวยอมเกดความตองการใน สงนน ๆ ตามควร สวนการบรโภคของ สรรพสตว มการปรงประกอบเปนอยางยง ประโยชนทงหลายงดงามอยทความสาเรจ ประโยชนยงกวาขนตไมม. อรรถกถาวโรจนอสรนทสตร พงทราบวนจฉยในวโรจนอสรนทสตรท ๘ ตอไปน :- บทวา อฏส ไดแก ยนดจรปคนเฝาประต. บทวา นปปทา เเปลวา ความสาเรจ. ทานอธบายวา เปนชายควรพยายามไปจนกวาประโยชน จะสาเรจทเดยว. คาถาท ๒ เปนของทาวสกกะ. ในบทเหลานน บทวา ขนตยา ภยโย ความวา บรรดาประโยชนทงหลายงามอยทความสาเรจ ไมมประโยชนยงกวาขนต. บทวา อตถชาตา ไดแก มกจเกดแลว. จรงอย ขนชอวา สตว ทไมมกจเกดแลว แมกระทงสนขบานและสนขจงจอก เปนตน ยอมไมม. แมเพยงเดนไปขางน ขางโนน กเปนกจเหมอนกน . บทวา สโยคปรมาเตวว สมโภคา สพพปาณน แปลวา การบรโภค ของสตวทงปวงมการปรงเปนอยางยง อธบายวา เพราะขาวคางคนเปนตน ไมควรบรโภค. แตขาวเหลานน อนใหรอน กระจายออกปรงดวยเนยใส


นาผงนาออยเปนตน เปนของควรบรโภค. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา สโยคปรมาเตวว สมโภคา สพพปาณน ดงน . บทวา นปผนนโสภโน อตถา ความวา ชอวาประโยชนเหลานสาเรจเเลว จงงาม. คาถาท ๔ กเปนของทาวสกกะอก แมในคาถาท ๔ นน พงทราบความโดยนยทกลาวแลว. จบอรรถกถาวดรจนอสรนทสตรท ๘ ๙. อารญญกสตร วาดวยกลนของผมศล [๘๙๕] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว ฤาษผมศลมกลยาณธรรมมาก รปดวยกน อาศยอยในกฎทมงบงดวยใบไม ในราวปา ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทวดากบทาวเวปจตตจอมอสร เขาไปหาฤาษผมศล มกลยาณธรรมเหลานนถงทอย. [๘๙๖] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวเวปจตตจอมอสร สวมรองเทาหนาหลายชน สะพายดาบ มผกนรมให เขาไปสอาศรมทางทวาร อนเลศ เขาไปใกลฤาษผมศลมกลยาณธรรมเหลานนหางไมถงวา ดกอนภกษ ทงหลาย ครงนนแลทาวสกกะจอมเทวดาทรงถอดฉลองพระบาท ประทาน พระขรรค ใหแกผอนรบสงใหลดฉตร เสดจเขาไปทางอาศรมโดยทางทวารเขา ประทบยน ประคองอญชลนมสการฤาษผมศลมกลยาณธรรมเหลานนอยใตลม. [๘๙๗] ดกอนภกษทงหลาย ลาดบนน แลฤาษผมศลมกลยาณธรรม เหลานนไดกลาวกะทาวสกกะจอมเทวดาดวยคาถาวา


กลนของพวกฤาษผประพฤตพรตมา นาน ยอมจะฟงจากกายไปตามลม ดกอน ทาวสหสนยน พระองคจงถอยไปเสยจาก ทน ดกอนทาวเทวราช กลนของพวก ฤาษไมสะอาด. [๘๙๘] ทาวสกกะตรสตอบวา กลนของพวกฤาษผประพฤตพรต มานาน ยอมจะฟงจากกายไปตามลม ทานเจาขา พวกขาพเจาตางกมงหวงกลน นเหมอนกบบคคลนงหวงระเบยบดอกไม อนวจตร งดงาม บนศรษะ ฉะนน กพวกเทวดาหามความสาคญในกลนของ ผมศลนวาเปนกลนปฏกลไม. อรรถกถาอารญญกสตร พงทราบวนจฉยในอารญญกสตรท ๙ ตอไปน :- บทวา ปณณกฏส สมมนต ความวา ฤาษทงหลายอาศยอย ใน บรรณศาลา สมบรณดวยทพกกลางคนทพกกลางวน และทจงกรมเปนตน ในราวปา อนนารนรมยในหมวนตประเทศ. เทพทงสองเหลานนคอ ทาวสกกะ จอมเทพและทาวเวปจตตเปนลกเขยพอตากน บางครงกทะเลาะกน บางครงก เทยวไปดวยกน แตในครงนเทยวไปดวยกน. บทวา อฏลโย ไดแก รองเทา


หนาหลายชน. บทวา ขคค โอลคเคตวา ไดแก สะพายดาบ. บทวา ฉตเตน ไดแก กนเศวตฉตรทพยไวเบองสง. บทวา อปพยามโต กรตวา แปลวา หางไมถงวา. บทวา จรทกขตาน แปลวา ประพฤตพรตมานาน. ฤาษทงหลายกลาววา ทานจงถอยไปเสยจากน จงเวน เสยจากทน อยายนเหนอ ลม. บทวา น เหตถ เทวา ความวา พวกเทวดาหามความสาคญในกลนของ ผมศลนวา ปฏกลไม. ทานแสดงไววา กพวกเทวดามความสาคญในกลน ของผมศลวา นาปรารถนา นาใคร นาชอบใจทงนน. จบอรรถกถาอารญยกสตรท ๙ ๑๐. สมททกสตร วาดวยทาวสมพรจอมอสรถกสาป [๘๙๙] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ณ ทนนแล ฯลฯ [๙๐๐] พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษทง หลาย เรองเคยมมาแลว ฤาษผมศลมกลยาณธรรมมากรปดวยกน อาศยอยใน กฏทมงบงดวยใบไมแทบฝงสมทร ดกอนภกษทงหลาย สมยนนแล สงคราม ระหวางพวกเทวดากบ อสรไดประชดกนแลว ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล พวกฤาษผมศลมกลยาณธรรมเหลานนพากนคดเหนวา พวกเทวดาตงอยใน ธรรม พวกอสรไมตงอยในธรรม ภยนนพงเกดแกพวกเราเพราะอสรโดยแท อยากระนนเลย พวกเราควรเขาไปหาทาวสมพรจอมอสรแลวขออภยทานเถด.


[๙๐๑] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ฤาษผมศลมกลยาณธรรม เหลานน ไดอนตรธานไปในบรรณกฎแทบฝงสมทร ไปปรากฏอยตรงหนาทาว สมพรจอมอสรเหมอนบรษมกาลงเหยยดแขนทค หรอคแขนทเหยยด ฉะนน ดกอนภกษทงหลาย ลาดบนน พวกฤาษผมศลมกลยาณธรรมเหลานน ได กลาวกะทาวสมพรจอมอสรดวยคาถาวา พวกฤาษมาขออภยทานกะทาวสมพร การใหภยหรอใหอภย ทานกระทาได โดยแต. [๙๐๒] ทาวสมพรจอมอสรไดกลาวตอบวา การอภยไมมแกพวกฤาษ ผชวชาคบ หาทาวสกกะ เราใหเฉพาะแตภยเทานน แกพวกทานผขออภย. [๙๐๓] พวกฤาษกลาววา ทานใหเฉพาะแตภยเทานนแกพวก เราผขออภย พวกเราขอรบเอาแตอภย อยางเดยว สวนภยจงเปนของทานเถด บคคลหวานพชเชนใดยอมไดผลเชนนน คนทาดยอมไดด ทาชวกยอมไดชว แนะ พอ ทานหวานพชลงไปไวแลว ทานจก ตองเสวยผลของมน.


ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ฤาษผมศลมกลยาณธรรมเหลานน ได สาปแชงทาวสมพรจอมอสร แลวอนตรธานหายไปในทตรงหนาทาวสมพรจอม อสรแลวไปปรากฏอยในบรรณกฎแทบฝงสมทร เปรยบเหมอนบรษมกาลง เหยยดแขนทค หรอคแขนทเหยยด ฉะนน. [๙๐๔] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวสมพรจอมอสรถกฤาษ ผมศลมกลยาณธรรมเหลานนสาปแชงแลว ไดยนวา ในคนวนนน ตกใจ หวาดหวนถงสามครง. จบสมททกสตร จบวรรคท ๑ อรรถกถาสมททกสตร พงทราบวนจฉยในสมตตกสตรท ๑๐ ตอไปน :- บทวา สมททตเร ปณณกฏส ความวา พวกฤาษอาศยอยใน บรรณศาลา มประการดงกลาวแลวบนหาดทราย มสเหมอนแผนเงนหลงมหา- สมทรในจกรวาล. บทวา สยาป น แกเปน สสยาป อมหาก แปลวา แมพงมแกพวกเรา บทวา อภยทกขณ ยาเจยยาม ไดแก พงขออภยทาน. นยวา สงความระหวางเทวดาและอสร โดยมากมขนทหลงมหาสมทร. ชยชนะ มไดมแกพวกอสรในทกเวลา. พวกอสรเปนฝายแพเสยหลายครง. พวกอสรเหลานน แพเทวดาแลวพากนหนไปทางอาศรมบทของพวก ฤาษ โกรธวา ทาวสกกะ ปรกษากบ พวกฤาษเหลาน ทาเราใหพนาศ โดยพวก ทานจบทงแมทงลก. พวกอสรจงพากน ทาลายหมอนาดมและศาลาทจงกรม เปนตนในอาศรมบทนน. พวกฤาษถออาผลาจากปากลบมาเหนชวยกนทา


ใหเหมอนเดมดวยความลาบากอก. แมพวกอสรเหลานนกทาใหพนาศอยางนน บอย ๆ. เพราะฉะนน พวกฤาษสดบวา บดน สงความระหวางเทวดาและ อสรปรากฏขนดงน จงคดอยางนน. บทวา กาม กโร ไดแก กระทาตาม ความปรารถนา. บทวา ภยสส อภยสส วา แกเปน ภย วา อภย วา แปลวา ภย หรอ อภย. ทานอธบายขอนไววา หากทานประสงคจะใหอภยก พอใหอภยได หากทานประสงคจะใหภยกพอจะใหภยได แตสาหรบพวกอาตมา ทานจงใหอภยทานเถดดงน. บทวา ทฏาน แปลวา ผประทษรายแลว คอ ผโกรธแลว. บทวา ปวตต คออนเขาหวานไวในนา. บทวา ตกขตต อพพชชต ความวา จอมอสรบรโภคภตรในตอนเยนแลวขนทนอน นอนพอ จะงบหลบ กลกขนยนรองไปรอบ ๆ. เหมอนถกหอกรอยเลมทมแทง. ภพอสร หนงหมนโยชนถงความปนปวนวา นอะไรกน. ลาดบนน พวกอสรพากนมา ถามจอมอสร นอะไรกน. จอมอสรไมพดอะไรเลย. แมในยามทสองเปนตน กมนยนแล. ดวยประการฉะน เมอพวกอสรพากนปลอบจอมอสรวา อยากลวเลย มหาราชดงน จนอรณขน. ตงแตนนมา จอมอสร กมใจหวนไหวเกดอาการไข ดวยประการฉะน. ดวยเหตนนนนแล จอมอสรนน จงเกดชออกอยางหนงวา เวปจตต. จบ อรรถกถาสมททกสตรท ๑๐ จบ วรรคท ๑

รวมพระสตรแหงสกกสงยตม ๑๐ สตร คอ ๑. สวรสตร ๒. สสมสตร ๓. ธชคคสตร ๔. เวปจตตสตร ๕. สภาสตชยสตร ๖. กลาวกสตร ๗. นทพภยสตร ๘. วโรจนอสรนท- สตร ๙. อารญญกสตร ๑๐. สมททกสตร พรอมทงอรรถกถา


ทตยวรรคท ๒ ๑. ปฐมเทวสตร วาดวยวตรบท ๗ [๙๐๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ในกาลครงนนแล ฯลฯ [๙๐๖] พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษทง หลาย ทาวสกกะจอมเทพเมอยงเปนมนษยอยในกาลกอน ไดสมาทานวตรบท ๗ ประการบรบรณ เพราะเปนผสมาทานวตรบท ๗ ประการ จงไดถงความ เปนทาวสกกะ วตรบท ๗ ประการ เปนไฉน คอ เราพงเลยงมารดาบดาจนตลอด ชวต ๑ เราพงประพฤตออนนอมตอผใหญในตระกลจนตลอดชวต ๑ เราพงพด วาจาออนหวานตลอดชวต ๑ เราไมพงพดวาจาสอเสยดตลอดชวต ๑ เราพงมใจ ปราศจากความตระหนอนเปนมลทนอยครองเรอน มการบรจาคอนปลอยแลว มฝามออนชมยนดในการสละ ควรแกการขอ ยนดในการแจกจายทานตลอด ชวต ๑ เราพงพดคาสตยตลอดชวต ๑ เราไมพงโกรธตลอดชวต ถาแมความ โกรธพงเกดขนแกเรา เราพงกาจดมนเสยโดยฉบพลนทเดยว ๑ ดกอนภกษทง หลาย ทาวสกกะจอมเทพ เมอยงเปนมนษยอยในกาลกอน ไดสมาทานวตร บท ๗ ประการนบรบรณ เพราะเปนผสมาทานวตรบท ๗ ประการ ดงน จง ไดถงความเปนทาวสกกะ. [๙๐๗] พระผมภาคเจาผสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณภาษตนจบ ลงแลว จงไดตรสคาถาประพนธตอไปอกวา


เทวดาชนดาวดงส กลาวถงนรชน ผเปนบคคล เลยงมารดาบดามปกตประ- พฤตออนนอมตอผใหญในตระกล เจรจา ออนหวาน กลาวคาสมานมตรสหาย ละ- คาสอเสยด ประกอบในอบายเปนเครอง กาจดความตระหน มวาจาสตย ครอบงา ความโกรธได นนแลวา เปนสปบรษดงน. อรรถกถาปฐมเทวสตร พงทราบวนจฉยในปรมเทวสตรท ๑ แหงทตยวรรค ตอไปดงน :- บทวา วตตปทาน ไดแก สวนแหงวตร. บทวา สมตตาน คอ บรบรณแลว. บทวา สมาทนนาน คอถอเอาแลว. บทวา กเล เชฏา- ปจาย ความวา กระทาความยาเกรงผเปนใหญในตระกลเปนตนวา ป ยา อา นา ลง ปา. บทวา สณหวาโจ ไดแก มวาจานารกออนหวาน. บทวา มตตาจาโค ไดแก เสยสละ. บทวา ปยตปาณ ไดแก ลางมอเพอใหไทย ธรรม. บทวา โวสสคครโต ไดแก ยนดในการสละ. บทวา ยาจโยโค ไดแก เปนผควรทคนอนจะพงขอ หรอวา ผประกอบดวยการบชานนแล ชอวา ยาจโยโค. บทวา ทานสวภาครโต ไดแก ยนดแลวในการใหและการแจก. จบ อรรถกถาปฐมเทวสตรท ๑


๒. ทตยเทวสตร วาดวยวตรบท ๗ [๙๐๘] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ในกาลครงนนแล ฯลฯ [๙๐๙] พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษทง หลาย ทาวสกกะจอมเทพเมอยงเปนมนษยอยในกาลกอน เปนมาณพชอวามฆะ เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาวมฆวา ดกอนภกษทงหลาย ทาวสกกะจอมเทพ เมอยงเปนมนษยอยในกาลกอนไดใหทานมากอน เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาวปรนททะ ดกอนภกษทงหลาย ทาวสกกะจอมเทพเมอยงเปนมนษยอยใน กาลกอนไดใหทานโดยเคารพ เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาวสกกะ ดกอน ภกษทงหลาย ทาวสกกะจอมเทพเมอยงเปนอยในกาลกอน ไดใหทพกอาศย เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาววาสวะ ดกอนภกษทงหลาย ทาวสกกะจอมเทพ ยอมทรงคดเนอความไดตงพนโดยครเดยว เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาว- สหสนยน ดกอนภกษทงหลาย ทาวสกกะจอมเทพทรงมนางอสรกญญานามวา สชาเปนปชาบด เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาวสชมบด ดกอนภกษทงหลาย ทาวสกกะจอมเทพเสยราชสมบตเปนอสราธบดของทวยเทพชนดาวดงส เพราะ เหตนน จงเรยกวา เทวานมนทะ. [๙๑๐] ดกอนภกษทงหลาย ทาวสกกะจอมเทพเมอยงเปนมนษยอย ในกาลกอน ไดสมาทานวตรบท ๗ ประการบรบรณ เพราะเปนผสมาทาน วตรบท ๗ ประการบรบรณ จงไดถงความเปนทาวสกกะ วตรบท ๗ ประการ เปนไฉน คอเราพงเลยงมารดาบดาจนตลอดชวต ๑ ฯลฯ ถาแมความโกรธพง


เกดขนแกเรา เราพงกาจดมนเสยโดยฉบพลนทเดยว ๑ ดกอนภกษทงหลาย ทาวสกกะจอมเทพเมอยงเปนมนษยอยในกาลกอน ไดสมาทานวตรบท ๗ ประการนบรบรณ เพราะเปนผสมาทานวตรบท ๗ ประการ ดงน จงไดถงความ เปนทาวสกกะ. [๙๑๑] พระผมพระภาคเจา ฯลฯ จงไดตรสดาถาประพนธตอไปอกวา เทวดาชนดาวดงสกลาวนรชนผเปน บคคลเลยงมารดาบดา...วาเปน สปบรษ ดงน. อรรถกถาทตยเทวสตร พงทราบวนจฉยในททยเทวสตรท ๒ ตอไปน :- บทวา สนสสภโต ไดแก มฆมาณพเปนมนษยในหมบานอจลคาม แควนมคธ. บทวา อาวสถ อาทาส ความวา มฆมาณพไดสรางทพกใหแก มหาชนในทางสแพรง. บทวา สหสสมป อตถาน ไดแกเหตแมพนหนง. หรอวาเมอคาพดพนคารวมลงดวยคนพนคน ทาวสกกะจอมเทพทงอยในบท เดยววนจฉยวา น ประโยชนของชนน นประโยชนของชนน. จบ อรรถกถาทตยเทวสตรท ๒


๓. ตตยเทวสตร วาดวยวตรบท ๗ [๙๑๒] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ กฏาคารศาลา ในปา มหาวน กรงเวสาล. ครงนนแล เจาลจฉวพระนามวามหาล เสดจเขาไปเฝาพระผมพระ- ภาคเจา ครนแลวทรงถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวประทบนง ณ ทควร สวนขางหนง เมอประทบนง ทควรสวนขางหนงเรยบรอยแลว ไดตรสถาม พระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ พระองคทรงเหนทาวสกกะ จอมเทพหรอ พระพทธเจาขา. พระผทพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนมหาล อาตมาเหนทาวสกกะ จอมเทพ ถวายพร. ม. ขาแตพระองคผเจรญ กผทพระองคทรงเหนนน จกเปนรป เปรยบของทาวสกกะเปนแน เพราะวาทาวสกกะจอมเทพยากทใคร ๆ จะเหน ได พระพทธเจาขา. [๙๑๓] พ. ดกอนมหาล อาตมารจกทาวสกกะดวย รธรรมเครอง กระทาใหเปนทาวสกกะดวย และรถงธรรมททาวสกกะไดถงความเปนทาว- สกกะเพราะเปนผสมาทานธรรมนนดวย ดกอนมหาล ทาวสกกะจอมเทพเมอ ยงเปนมนษยในกาลกอน เปนมาณพชอวามฆะ เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาวมฆวา ดกอนมหาล ทาวสกกะจอมเทพเมอยงเปนมนษยอยในกาลกอน ไดใหทานมากอน เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาวปรนททะ ดกอนมหาล ทาวสกกะจอมเทพเมอยงเปนมนษยอยในกาลกอน ไดใหทานโดยเคารพ


เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาวสกกะ. ดกอนมหาล ทาวสกกะจอมเทพเมอยง เปนมนษยอยในกาลกอน ไดใหทพกอาศย เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาว วาสวะ ดกอนมหาล ทาวสกกะจอมเทพยอมทรงคดเนอความไดตงพนโดย ครเดยว เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาวสหสนยน ดกอนมหาล ทาวสกกะ จอมเทพทรงมนางอสรกญญานามวาสชาเปนปชาบด เพราะเหตนน จงเรยกวา ทาวสชมบด ดกอนมหาล ทาวสกกะจอมเทพเสวยรชสมบตเปนอสราธบดของ ทวยเทพชนดาวดงส เพราะเหตนน จงเรยกวา เทวานมนทะ. [๙๑๔] ดกอนมหาล ทาวสกกะจอมเทพเมอยงเปนมนษยอยใน กาลกอน ไดสมาทานวตรบท ๗ ประการบรบรณ เพราะเปนผสมาทานวตร บท ๗ ประการ จงไดถงความเปนทาวสกกะ วตรบท ๗ ประการ เปนไฉน คอ เราพงเลยงมารดาบดาจนตลอดชวต ๑ เราพงประพฤตออนนอมตอผใหญ ในตระกลตลอดชวต ๑ เราพงพดวาจาออนหวานตลอดชวต ๑ เราไมพงพด วาจาสอเสยดตลอดชวต ๑ เราพงมใจปราศจากความตระหนอนเปนมลทนอย ครองเรอน มการบรจาคอนปลอยแลว มฝามออนชม ยนดในการสละ ควร แกการขอ ยนดในการแจกจายทานตลอดชวต ๑ เราพงพดคาสตยตลอดชวต ๑ เราไมพงโกรธตลอดชวต ถาแมความโกรธพงเกดขนแกเรา เราพงกาจด มนเสยโดยฉบพลนทเดยว ๑ ดกอนมหาล ทาวสกกะจอมเทพเมอยงเปนมนษย อยในกาลกอน ไดสมาทานวตรบท ๗ ประการนบรบรณ เพราะเปนผสมาทาน วตรบท ๗ ประการดงน จงไดถงความเปนทาวสกกะ. [๙๐๕] พระผมพระภาคเจาผสคตศาสดา ครนตรสไวยากรณภาษต นจบลงแลว จงไดตรสคาถาประพนธตอไปอกวา


เทวดาชนดาวดงส กลาวนรชนผ เปนบคคลเลยงมารดาบดา มปกตประพฤต ออนนอมตอผใหญในตระกล เจรจา ออนหวาน กลาวแตคาสมานมตรสหาย ละคาสอเสยด ประกอบในอบายเปนเครอง กาจดความตระหน มวาจาสตย ครอบงา ความโกรธได นนแลวา เปนสปบรษ ดงน. อรรถกถาตตยเทวสตร พงทราบวนจฉยในตตยเทวสตรท ๓ ตอไปน :- บทวา อปสงกม ความวา เจามหาลลจฉวคดวา ชนทงหลายพด กนวา ทาวสกกเทวราช เราจกทลถามความนกะพระทศพลวา ทาวสกกะมอย หรอหนอ ผใดเคยเหนทาวสกกะนนดงน จงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา. บทวา ตจ ปชานาม เปนเอกพจนลงในพหพจน. อธบายวา เรารธรรม ทงหลายเหลานนดวย. ไดยนวา ทาวสกกะไดเปนมาณพชอวามฆะ ในบาน อจลคามแควนมคธในอตภาพกอน เปนบณฑต เปนคนฉลาด. มฆมาณพนน ไดมจรยาเหมอนจรยาของพระโพธสตว เขาพาคน ๓๓ คนไปทากรรมด. วนหนง เขาใครครวญดวยปญญาของตน ขนหยากเยอออกทงสองขาง ในท ทมหาชนประชมกนทามกลางบาน แลวไดทาทนนใหเปนทนารนรมย. เขา สรางมณฑป ณ ทนนอก. เมอกาลลวงไป เขาไดสรางศาลาอก. อนง เขาออก


จากบานเทยวไป คาวตหนง กงโยชน สามคาวตบาง โยชนหนงบาง ไดทา ทไมเรยบใหเรยบกบสหายเหลานน. สหายทงหมดเหลานน รวมใจกนสรางสะพานในททควรมสะพาน ในทนน ๆ สรางมณฑปเปนตนในททควรแกมณฑป ศาลา สระโบกขรณ สวนดอกไมเปนตน ไดกระทาบญมาก. มฆะบาเพญวตรบทเจด ครนถง แกกรรมไดไปเกดบนภพดาวดงสกบพวกสหาย. พระผมพระภาคเจา ทรงทราบ เหตทงปวงนน. ดวยเหตนน พระองคจงตรสวา ทาวสกกะไดถงความเปน ทาวสกกะ เพราะถอธรรมเหลาใด เรารธรรมเหลานนดวย. นเปนสงเขปกถา ในการถงความเปนทาวสกกะของทาวสกกะ. สวนความพสดาร ทานกลาวไว แลว ในสกกปญหาวรรณนา อรรถกถาทฆนกาย ชอสมงคลวลาสน. จบอรรถกถาตตยเทวสตรท ๓ ๔. ทฬททสตร วาดวยผไมขดสน [๙๑๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเวฬวน กลนทกนวาปสถาน กรงราชคฤห ในกาลนนแล พระผมพระภาคเจาตรส เรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระผมพระ- ภาคเจาวา พระพทธเจาขา. [๙๑๗] พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษ ทงหลาย เรองเคยมมาเเลว กรงราชคฤหนแล ไดมบรษคนหนงเปนมนษย ขดสน เปนมนษยกาพรา เปนมนษยยากไร เขายดมนศรทธา ศล สตะ


จาคะ ปญญา ในธรรมวนยทตถาคตประกาศแลว ครนเขายดมนศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา ในธรรมวนยทตถาคตประกาศแลว เมอแตกกายตายไป ไดอบตยงสคตโลกสวรรค ถงความเปนสหายของเทวดาชนดาวดงส เทพบตร นน รงเรองลวงเทวดาเหลาอนดวยรศมและยศ. [๙๑๘] ดกอนภกษทงหลาย ไดยนวา ในกาลครงนน พวกเทวดา ชนดาวดงสพากนยกโทษตาหนตเตยนวา ดกอนทานผเจรญทงหลาย นา- อศจรรยนก ดกอนทานผเจรญทงหลาย ยงไมเคยมมาเลย เทพบตรผนเมอ ยงเปนมนษยอยในกาลกอน เปนมนษยขดสน เปนมนษยกาพรา เปนมนษย ยากไร เมอแตกกายตายแลว เขาอบตยงสคตโลกสวรรค ถงความเปนสหาย ของเทวดาชนดาวดงส ยอมรงเรองลวงเทวดาเหลาอนดวยรศมและยศ ดกอน ภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทพตรสกะเทวดาชนดาวดงสวา ดกอนทานผนรทกขทงหลาย ทานทงหลายอยายกโทษตอเทพบตรนเลย ดกอนทานผนรทกขทงหลาย เทพบตรนแล เมอยงเปนมนษยอยในกาลกอน ยดมนศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา ในพระธรรมวนยทพระตถาคตทรง ประกาศแลว ครนยดมน ศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา ในพระธรรมวนย ทพระตถาคตประกาศแลว เมอแตกกายตายลง จงอบตยงสคตโลกสวรรค ถง ความเปนสหายของเทวดาชนดาวดงส ยอมรงเรองลวงเทวดาเหลาอนดวยรศม และยศ. [๙๑๙] ดกอนภกษทงหลาย ลาดบนนแล ทาวสกกะจอมเทพเมอ จะทรงพลอยยนดกะพวกเทวดาชนดาวดงส จงไดตรสคาถาเหลานในเวลานนวา บคคลใด มศรทธาตงมนไมหวนไหว ในพระตถาคต มศลงามทพระอรยะเจา พอใจสรรเสรญ มความเลอมใสในพระ-


สงฆและมความเหนตรง บณฑตทงหลาย เรยกบคคลนนวา เปนคนไมขดสน ชวต ของบคคลนนไมเปลาประโยชน เพราะ เหตนน บคคลผมปญญา เมอระลกถง คาสอนของพระพทธเจาทงหลาย พง ประกอบเนอง ๆ ซงศรทธา ศล ความ เลอมใส และความเหนธรรมเถด. อรรถกถาทฬททสตร พงทราบวนจฉยในทฬททสตรท ๔ ตอไปน :- บทวา มนสสทฬทโท คอ คนขดสน. บทวา มนสสกปโณ คอ ถงความเปนมนษยควรกรณา. บทวา มนสสวราโก คอเปนคนเลว. บทวา ตตร แปลวา ในทนน . หรอในความรงเรองนน. บทวา อชฌายนต แปลวา เพงโทษ ไดแก คดเเตความลามก. บทวา ขยยนต คอประกาศ. บทวา วปาเจนต คอพดเปดเผยในทนน ๆ. ในบทนวา เอโส โข มารส มอนปพพกถาดงตอไปน ไดยนวา เทวบตรนน เมอพระพทธเจายงไมทรงอบต ไดเปน พระเจากรงพาราณส ในแควนกาส ทรงกระทาประทกษณพระนคร ซงยกธงชย และธงแผนผาขน ประดบดวยเครองประดบพระนครอยางด ดวยสรสมบต ของพระองค อนฝงชนจองมองเปนตาเดยวกน. กสมยนน พระปจเจกพทธเจา องคหนง มอนทรยสงบ มใจสงบ ถงพรอมดวยการฝกตนอยางด มาจาก


เขาคนธมาทน เทยวไปบณฑบาตในเมองนน. ฝายมหาชน ละความยาเกรง พระราชา มองดพระปจเจกพทธเจาอยางเดยว. พระราชาทรงดารวา เดยวน ในหมชนน แมคนหนง กไมมองดเรา นเรองอะไรกน เมอมองด กเหน พระปจเจกพทธเจา. พระปจเจกพทธเจาแมนนกชราอายมาก. แมจวรของทาน กคราครา. เสนดายหอยยอยจากทนน ๆ. พระราชาทอดพระเนตรเหนพระ- ปจเจกพทธเจา ผบาเพญบารมมาตลอดสองอสงไขยยงดวยแสนกป. เพยงจต เลอมใส หรอเพยงยกมอไหวกไมม. พระราชานน ทรงโกรธวา ผนเหนจะ เปนนกบวชไมมองดเราดวยความรษยา ทรงดารวา นใครหมผาขเรอนแลว ทรงถมเขฬะเสดจหลกไป. ดวยวบากของกรรมนน พระราชา จงไปเกดใน มหานรก ดวยวบากทเหลอ มาสมนษยโลก ถอปฏสนธในครรภของหญงท ยากจนขนแคน ในกรงราชคฤห. ตงแตเวลาทถอปฏสนธ หญงนน ไมได อาหารเตมทองเพยงนาขาว. เมอทารกนนอยในหอง หและจมกแหวงวน. เมอเดกออกจากทองมารดา เปนโรคเรอน มผมหงอกขาวโพลน. ชอวา มารดาบดาเปนผกระกาลาบาก. ดวยเหตนน มารดาของทารกนน ไดนา นาขาวบาง นาบางใหแกทารกตลอดเวลาทไมสามารถจะถอกระเบองเทยวไปได กเมอถงคราวททารกนน สามารถเทยวขอทานได มารดา จงมอบกระเบอง ใหในมอกลาววา เจาจกรบผดชอบตามกรรมของตนแลวหลกไป. ตงแต นนมา เนอของทารกนนขาดไปจากตวทวทงรางกาย. นาเหลองกไหล. ไดรบเวทนาหนก. อาศยตรอกนอนรองโหยหวนตลอดคน. ดวยเสยงปรเทวนา นาสงสารของเดกนน พวกมนษยในทกถนนไมไดนอนตลอดคน. ตงแต นนมา เขาจงมชอวา สปปพทธะ เพราะอรรถวา ทาคนนอนสบายใหตน.


ครนสมยตอมา เมอพระผมพระภาคเจา เสดจถงกรงราชคฤห ชาวเมองนมนตพระศาสดาสรางมหามณฑป ทามกลางพระนคร ไดพากน ถวายทาน. แมนายสปปพทธะ เปนโรคเรอนกไดไปนง ณ ทใกลโรงทาน ชาวเมององคาสพระสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ดวยของเคยวของฉน อนประณต ไดใหขาวยาค และภตรแกสปปพทธะบาง. เมอสปปพทธะบรโภค โภชนะอนประณตแลว กมจตมอารมณเปนหนง. ในทสดภตกจ พระศาสดา ทรงกระทาอนโมทนาแลว ทรงแสดงสจธรรม. นายสปปพทธะนงในททตน นงนน เมอจบเทศนาสงญาณไปตามกระแสของเทศนา ไดตงอยในโสดาปตตผล. พระศาสดาทรงลกขนเสดจไปสพระวหาร. แมนายสปปพทธะนน กสวมรองเทา มเชงถอกระเบอง ยนไมเทาไปทอยของตน ถกแมโคขวดตาย ไปบงเกดใน เทวโลกในวาระจตทสอง ดจทาลายหมอดนแลวไดหมอทองคาอาศยบญของตน จงรงเรองลวงเทวดาเหลาอน. ทาวสกกะจอมเทพ เมอจะแสดงถงเหตนน จงกลาวคามอาทวา เอโส มารส ดงน. บทวา สทธา ไดแก ศรทธา อนมาแลวโดยมรรค. บทวา สลจ ยสส กลยาณ ไดแก กลยาณศล ททานกลาววา อรยกนตศลของพระอรยสาวก. ในลาดบนน ศลแมขอหนง ของพระอรยสาวก ชอวา ไมนาใคร ยอมไมม กจรง ถงดงนน ในความ นทานประสงคเอาเบญจศลทไมละแมในภพตาง ๆ. จบอรรถกถาทฬททสตรท ๔


๕. รามเณยยกสตร วาดวยภมสถานอนนารนรมย [๙๒๐] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทพเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลวทรงถวายบงคมแลวประทบอย ณ ทควรสวนขางหนง ประทบ เรยบรอยแลว ไดตรสถามพระผมพระภาคเจาวา สถานทเชนไรหนอ เปน ภมสถานอนนารนรมย. [๙๒๑] พระผมพระภาคเจาตรสตอบดวยพระคาถาวา อารามอนวจตร ปาอนวจตร สระ โบกขรณทสรางอยางด ยอมไมถงเสยวท ๑๖ อนแบงออก ๑๖ ครง แหงภมสถาน อนรนรมยของมนษย พระอรหนตทงหลาย อยในทใด เปนบานหรอปากตาม เปน ทลมหรอทดอนกตาม ทนนเปนภมสถาน อนนารนรมย.


อรรถกถารามเณยยกสตร พงทราบวนจฉยในรามเณยยกสตรท ๕ ตอไปน :- บทวา อารามเจตยา ไดแก เจดยในสวน. บทวา วนเจตยา ไดแก เจดยทภเขาและปา. แมในบททงสองนน พงทราบวา ชอวา เจดย เพราะอรรถวา ทาใหเกดความเคารพ. บทวา มนสสรามเณยยสส คอ ความเปนสถานทนารนรมยของมนษย. บดน พระผมพระภาคเจา เมอจะ ทรงแสดงถงพนทอนนารนรมยดวยสามารถเปนพนทอนนารนรมยของมนษย จงตรสวา คาเม วา ดงนเปนตน . จบอรรถกถารามเณยยกสตรท ๕ ๖. ยชมานสตร วาดวยทานทใหในอรยสงฆมผลมาก [๙๒๒] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ภเขาคชฌกฏ กรงราชคฤห ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทพเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนทรงถวายบงคมแลว ประทบอย ณ ทสมควรสวนหนง. [๙๒๓] ทาวสกกะจอมเทพประทบ ณ ทสมควรสวนหนง เรยบรอย แลว ไดทลถามพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา เมอมนษยทงหลายผเปนสตว ปรารถนาบญบชาอย กระทาบญมอปธ


เปนผล ทานทใหแลวในทไหนมผลมาก พระพทธเจาขา. [๙๒๔] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ทานผปฏบต ๔ จาพวก ทานผตงอย ในผล ๔ จาพวก นนคอพระสงฆ เปน ผซอตรง ประกอบดวยปญญาและศล เมอมนษยทงหลายผเปนสตวปรารถนาบญ บชาอย กระทาบญมอปธเปนผล ทานท ใหแลวในสงฆมผลมาก. อรรถกถายชมานสตร พงทราบวนจฉยในยชมานสตรท ๖ ตอไปน :- บทวา ยชมาน แปลวา บชาอย. มเรองเลาวา ในครงนนพวก ชาวองคะและมคธ. ไดถอเอาเนยใส นาผงและนาออยเปนตนอยางเลศเปน ประจาป เอาฟนบรรทกเกวยนประมาณ ๖๐ เลม กองสมไวในทแหงหนง แลวกอไฟ ขณะทไฟลก ใสของเลศทงหมดนนดวยหมายวา พวกเราจะบชา ทาวมหาพรหม. นยวาเปนความเธอถอของพวกเขาวา ใสลงไปครงหนงจะให ผลแสนเทา. ทาวสกกเทวราชดารวา พวกคนทงหมดนถอเอาของเลศทงปวงเผาใน ไฟดวยหมายวา พวกเราจะบชาทาวมหาพรหม ทาสงไรผล เมอเราเหนอย พวกเขาอยาไดพนาศเสยเลย เราจกกระทาโดยทใหพวกเขาถวายแดพระพทธเจา


และพระสงฆเทานน แลวจะประสบบญมากดงน เมอพวกคนทากองฟน ให โชตชวง แลดอยจงทรงแปลงเปนพรหมในวน ๑๕ คา เมอมหาชนแลดอย นนเอง ไดทาเปนเหมอนแหวกจนทมณฑลออกไป. มหาชน ครนเหนแลว ตางกคดวา ทาวมหาพรหม เสดจมารบเครองบชาน จงคกเขาลงกบพน ประคองอญชล นอบนอมอย. พวกพราหมณกลาววา พวกทานสาคญวา เราพดเลนหรอ บดนพวกทานจงดซ พระพรหมองคน มารบเครองบชา ของพวกเราดวยมอตนเอง. ทาวสกกะเสดจมายนอยบนอากาศ เบองบน กองฟน ตรสถามวา สกการะนเพอโครกน มคนทลวา ขาแตทาวมหาพรหมผ เจรญ เพอพระองคนซ ขอพระองคจงทรงรบ เครองบชาของพวกขาพเจาเถด. มหาพรหมตรสวา ถากระนน พวกทานจงมา อยาทงเครองชงเสยแลวชง ดวยมอ พระศาสดาประทบอยทวหารใกล ๆ พวกเราจกทลถามพระองควา ใหทานแกใคร จงจะมผลมากดงน. ทาวสกกะทรงพาพวกชาวแควนทงสอง ไปเฝาพระศาสดา เมอจะทลถามจงตรสอยางน. ในบทเหลานน บทวา ปเปกขาน ไดแก ปรารถนาบญ คอมความตองการบญ. บทวา โอปธก ป ไดแก บญมอปธเปนวบาก. บทวา สเฆ ทนน มหปผล ความวา ทานทถวายในพระอรยสงฆ ยอมมผลกวางขวาง. เมอเทศนจบ ชนแปดหมนสพนไดดมนาคออมฤตธรรม. ตงแตนนมา พวกคนไดพากน ถวายทานอนเลศทงปวงแกภกษสงฆ. จบอรรถกถายชมานสตรท ๖


๗. วนทนสตร ทาวสกกะและทาวสหมบดพรหมกลาวคาสภาษต [๙๒๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหารเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. กโดยสมสยนนแล พระผมพระภาคเจาทรงหลกเรนอยในมราพกกลางวน. ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทพ และทาวสหมบดพรหมเสดจเขาไป เฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลว ไดประทบยนพงบานพระทวารอยองคละบาน. [๙๒๖] ลาดบนนแล ทาวสกกะจอมเทพไดตรสพระคาถาน ใน สานกพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผแกลวกลา ทรงชนะ สงครามแลว ทรงปลงภาระลงแลว ไม ทรงมหน ขอเชญพระองคเสดจลกขน เทยวไปในโลกเถด อนง จตของพระองค หลดพนดแลว เหมอนพระจนทรในราตร วนเพญ ฉะนน. [๙๒๗] ทาวสหมบดพรหมตรสคานวา ดกอนจอมเทพ พระองคไม ควรกราบทลพระตถาคตอยางนเลย แตควรจะกราบทลพระตถาคตอยางนแลวา ขาแตพระองคผแกลวกลา ทรงชนะ สงครามแลว ทรงเปนผนาพวก ไมทรง มหนสน ขอเชญพระองคเสดจลกขน เทยวไปในโลก ขอเชยพระผมพระภาคเจา ทรงแสดงธรรม จกมผรทวถงพระธรรมเปน แน.


อรรถกถาวนทนสตร พงทราบวนจฉยในวนทนสตรท ๗ ตอไปน :- บทวา อฏาห แปลวา จงลกขน คอจงเพยรพยายาม. บทวา วชตสงคาม ความวา ทาวสกกะเรยกพระผมพระภาคเจาอยางน เพราะ พระผมพระภาคเจา ทรงชานะกเลสมราคะเปนตน และไพรพลของมารประมาณ ๑๒ โยชน. บทวา ปนนภาโร ไดแก มภาระคอขนธ กเลส อภสงขาร อน ปลงลงแลว. บทวา ปณณรสาย รตต คอกลางคนขน ๑๕ คา. จบอรรถกถาวนทนสตรท ๗ ๘. ปฐมสกกนมสนสตร ทาวสกกะทรงไหวผมศลธรรม [๙๒๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว ทาวสกกะจอมเทพตรสกะ มาตลสงคาหกเทพบตรวา ดกอนสหายมาตล ทานจงเตรยมจดรถมาอาชาไนย ซงเทยมดวยมาพนตว เราจะไปยงพนทอทยานเพอชมภมภาคอนงดงาม ดกอนภกษทงหลาย มาตลสงคาหกเทพบตรทลรบพระดารสทาวสกกะจอมเทพ วา ขอเดชะ ขอความเจรญจงมแดพระองค ดงนแลว เตรยมจดรถมาอาชาไนย ซงเทยมดวยมาพนตวเสรจแลว กราบทลแตทาวสกกะจอมเทพวา ขาแต พระองคผนรทกข รถมาอาชาไนยซงเทยมดวยมาพนตวสาหรบพระองคเตรยม จดไวเสรจแลว ขอพระองคทรงทราบกาลอนควรในบดนเถด ดกอนภกษ


ทงหลาย ครงนนแล ไดทราบวา ทาวสกกะจอมเทพขณะเสดจลงจากเวชยนต- ปราสาท ทรงประนมอญชลนมสการทศเปนอนมาก. [๙๒๙] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล มาตลสงคาหกเทพบตร ไดทลถามทาวสกกะจอมเทพดวยคาถาวา พราหมณทงหลายผบรรลไตรวชชา กษตรยทงหลาย ณ ภมภาคทงหมด ทาว มหาราชทงหลาย ๔ และทวยเทพชาวไตรทศผ มยศ ยอมนอบนอมพระองค ขาแตทาว สกกะ เมอเปนเชนนน พระองคทรง นอบนอมทานผควรบชาคนใด ทานผควร บชาคนนนชอไรเลา ขอเดชะ. [๙๓๐] ทาวสกกะตรสตอบวา พราหมณทงหลายผบรรลไตรวชชา กษตรยทงหลาย ณ ภมภาคทงหมด ทาว มหาราชทง ๔ และทวยเทพชาวไตรทศผ มยศ นอบนอมทานผใดซงเปนผสมบรณ ดวยศล มจตตงมนตลอดกาลนาน ผบวช แลวโดยชอบ มพรหมจรรยเปนเบองหนา คฤหสถเหลาใดเปนผทาบญ มศล เปน อบาสกเลยงดภรรยาโดยชอบธรรม ดกอน มาตล เรานอบนอมคฤหสหเหลานน.


[๙๓๑] มาตลเทพบตรทลวา ขาแตทาวสกกะ ไดยนวาพระองค ทรงนอบนอมบคคลเหลาใด บคคล เหลานนเปนผประเสรฐทสดในโลกเทยว ขาแตทาววาสวะ พระองคทรงนอบนอม บคคลเหลาใด ถงขาพระองคกขอนอบนอม บคคลเหลานน. [๙๓๒] ทาวมฆวาสชมบดเทวราชผเปน ประมขของเทวดาทงหลาย ครนตรสดงน แลว ทรงนอมนมสการทศเปนอนมาก แลวเสดจขนรถ. อรรถกถาปฐมสกกนมสสนสตร พงทราบวนจฉยในปฐมสกกนมสสนสตรท ๘ ตอไปน :- บทวา ปถททสา ไดแก ทศใหญ ๔ และทศนอย ๔. บทวา ภมมา ไดแก ผอยบนพนดน. บทวา จรรตต สนาหเต ไดแก ผมจต ตงมน แลวดวยอปจาระและอปปนา ตลอดราตรนาน. บทวา วนเท ไดแก ขาพเจาขอไหว. บทวา พรหมจรยปรายเน อธบายวา อยประพฤต- พรหมจรรย อนเปนความประพฤตประเสรฐสด เปนตนวา นอนหนเดยว ฉนหนเดยว ในทสดชวตตลอด ๑๐ ปบาง ๒๐ ปบาง ฯลฯ ๖๐ ปบาง. บทวา ปกรา ไดแก ผทาบญมอาทอยางนวา ถวายปจจย ๔ บชาดวยดอกมะลตม


จดประทปพนดวง. บทวา สลวนโต ความวา ตงอยในความเปนอบาสก ประกอบดวยศล ๕ บาง ศล ๑๐ บาง. บทวา ธมเมน ทาร โปเสนต ไดแก ไมกระทาโจรกรรมมการทาลายอโมงคเปนตนแลว เลยงดบตรภรรยา ดวยกสกรรม โครกขกรรมและวานชกรรมเปนตน. บทวา ปมโข รถมารห ไดแก เปนประมขคอเปนผประเสรฐ ของเทพทงหลาย เสดจขนรถ. จบอรรถกถาปฐมสกกนมสสนสตรท ๘ ๙. ทตยสกกนมสสนสตร ทาวสกกะนมสการพระพทธเจา [๙๓๓] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว ทาวสกกะจอมเทพไดตรสกะ มาตลสงคาหกเทพบตรวา ดกอนสหายมาตล ทานจงเตรยมจดรถมาอาชาไนย ซงเทยมดวยมาพนตว เราจะไปยงพนทอทยานเพอชมภมภาคอนงดงาม ดกอน ภกษทงหลาย มาตลสงคาหกเทพบตรทลรบพระดารสทาวสกกะจอมเทพวา ขอเดชะ ขอความเจรญจงมแดพระองค ดงนแลว จดเตรยมรถมาอาชาไนย ซงเทยมดวยมาพนตวเสรจแลว กราบทลแกทาวสกกะจอมเทพวา ขาแต พระองคผนรทกข รถมาอาชาไนยซงเทยมดวยมาพนตวสาหรบพระองค จด เตรยมไวเสรจแลว ขอพระองคทรงทราบกาลอนควรในบดนเถด ดกอนภกษ ทงหลาย ไดทราบวา ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทพขณะเสดจลงจากเวชยนต- ปราสาท ทรงประณมอญชลนมสการพระผมพระภาคเจาอย.


[๙๓๔] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล มาตลสงคาหกเทพบตร ไดทลถามทาวสกกะจอมเทพดวยคาถาวา ขาแตทาววาสวะ เทวดาและมนษย ทงหลายยอมนอบนอมพระองคนนเทยว ขาแตทาวสกกะ เมอเชนนน พระองค ทรงนอบนอมทานผควรบชาคนใด ทาน ผควรบชาคนนน คอ ใครเลา. [๙๓๕] ทาวสกกะตรสตอบวา ดกอนมาตล พระสมมาสมพทธเจา พระองคใด ในโลกพรอมทงเทวโลก เรา นอบนอมพระสมมาสมพทธเจาพระองค นน ผเปนศาสดามพระนามไมทราม ดกอนมาตล ทานเหลาใดสารอกราคะ โทสะและอวชชาแลว เปนพระอรหนต ขณาสพ เรานอบนอมทานเหลานน ดกอนมาตล ทานเหลาใดกาจดราคะ และ โทสะกาวลวงอวชชา ยงเปนพระเสขะ ยนดในธรรมเครองปราศจากการสงสม เปนผไมประมาท ตามศกษาอย เรา นอบนอมทานเหลานน. [๙๓๖] มาตลเทพบตรทลวา ขาแตทาวสกกะ ไดยนวาพระองค ทรงนอบนอมบคคลเหลาใด บคคล


เหลานนเปนผประเสรฐทสดในโลกเทยว ขาแตทาววาสวะ พระองคทรงนอบนอม บคคลเหลาใด แมขาพระองคกขอนอบ- นอมบคคลเหลานน. [๙๓๗] ทาวมฆวาสชมบดเทวราช ผเปน ประมขของเทวดาทงหลาย ครนตรสดงน แลว ทรงนอมนมสการพระผมพระภาคเจา แลวเสดจขนรถ. อรรถกถาทตยสกกนมสสนสตร พงทราบวนจฉยในทตยสกกนมสสนสตรท ๙ ตอไปน :- บทวา ภควนต นมสสต ความวา ทาวสกกะ พาดผาสองชน เฉวยงบานงคกเขาแบบพรหม ประณมมอเหนอพระเศยร. บทวา โส ยกโข ไดแก สตวนน. บทวา อโนมนาม ไดแก มพระนามไมทรามดวย พระนามอนเปนนมตแหงคณ เพราะไมมความทรามดวยคณทงปวง. บทวา อวชชาสมตกกมา ไดแก กาวลวงอวชชาอนมวฏฏะเปนมล อนปกปด อรยสจ เปนตน. บทวา เสกขา ไดแก พระเสกขะ ๗ จาพวก. บทวา อปจจยารามา คอยนดในการกาจดวฏฏะ. บทวา สกขเร แปลวา ยอม ศกษา. จบอรรถกถาทตยสกกนมสสนสตรท ๙


๑๐. ตตยสกกนมนสสนสตร ทาวสกกะนมสการพระสงฆ [๙๓๘] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว ทาวสกกะจอมเทพไดตรส กะมาตลสงคหกเทพบตรวา ดกอนสหายมาตล ทานจงเตรยมจดรถมาอาชาไนย ซงเทยมดวยมาพนตว เราจะไปยงพนทอทยานเพอชมภมภาคอนงดงาม ดกอน ภกษทงหลายมาตลสงคาหกเทพบตรทลรบพระดารสทาวสกกะจอมเทพวา ขอ เดชะ ขอความเจรญจงมแดพระองค ดงนแลว จดเตรยมรถมาอาชาไนยซง เทยมดวยมาพนตวเสรจแลว กราบทลแกทาวสกกะจอมเทพวา ขาแตพระองค ผนรทกข รถมาอาชาไนยซงเทยมดวยมาพนตวสาหรบพระองค จดเตรยมไว เสรจแลว ขอพระองคทรงทราบกาลอนควรในบดนเถด ดกอนภกษทงหลาย ไดทราบวา ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทพขณะเสดจลงจากเวชยนตปราสาท ทรงประณมอญชลนอมนมสการพระภกษสงฆอย. [๙๓๙] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล มาตลสงคาหกเทพบตรได ทลถามทาวสกกะจอมเทพดวยคาถาวา นรชนผนอนทบกายอนเปอยเนาเหลา น พงนอบนอมพระองคนนเทยว พวกเขา จมอยในซากอนเตมไปดวยความหวและ ความกระหาย ขาแตทาววาสวะ เพราะ เหตไรหนอ พระองคจงทรงโปรดปรานทาน ผไมมเรอนเหลานน ขอพระองคตรสบอก


มรรยาทของฤาษทงหลาย ขาพระองคขอ ฟงพระดารสของพระองค. [๙๔๐] ทาวสกกะตรสตอบวา ดกอนมาตล เราโปรดปรานมรรยาท ของทานผไมมเรอนเหลานน ทานเหลานน เปนผไมมความหวงใยในบานททานหลก ออกไป บคคลผจะเกบขาวเปลอกของทาน เหลานนไวในฉางกไมม ผจะเกบไวใน หมอกไมม ผจะเกบไวในกระเชากไมม ทานเหลานนมวตรอนงาม แสวงหาอาหาร ทผอนทาเสรจแลวเยยวยาอตภาพดวย อาหารนน ทานเหลานน เปนนกปราญ กลาวคาสภาษต เปนผนงประพฤตสมา เสมอ ดกอนมาตล พวกเทวดายงโกรธ กบพวกอสร และสตวเปนอนมากยงม โกรธกนและกน เมอเขายงโกรธกน ทาน เหลานนไมโกรธ ดบเสยไดในบคคลผม อาชญาในตน เมอชนทงหลายยงมความ ถอมน ทานเหลานนไมถอมน ดกอน มาตล เรานอมนมสการทานเหลานน. [๙๔๑] มาตลเทพบตรทลวา ขาแตทาวสกกะ ไดยนวาพระองค ทรงนอบนอมบคคลเหลาใด บคคล


เหลานนเปนผประเสรฐทสดในโลกเทยว ขาแตทาววาสวะ พระองคทรงนอบนอม บคคลเหลาใด แมขาพระองคกขอ นอบนอมบคคลเหลานน. [๙๔๒] ทาวมฆวาสชมบดเทวราช ผเปน ประมขของเทวดาทงหลาย ครนตรสดงน แลว ทรงนอมนมสการพระภกษสงฆแลว เสดจขนรถ ฉะนแล. จบตตยสกกนมสสนสตรท ๑๐ จบวรรคท ๒ อรรถกถาตตยสกกนมสสนสตร พงทราบวนจฉยในตตยสกกนมสสนสตรท ๑๐ ตอไปน :- บทวา อชฌภาส ความวา เพราะเหตไร มาตลสงคาหกเทพบตร น จงไดกลาวอยางนบอย ๆ. นยวาทาวสกกะเทวราชมพระสรเสยงไพเราะใน เวลาดารสชองพระทนตสนท เปลงพระสรเสยงดจเสยงกระดงทอง. มาตลสง- คาหกเทพบตรพดวา เราจกไดฟงพระสรเสยงนนบอยๆ. บทวา ปตเทหสยา ความวา ชอวา นอนทบกายเนาเพราะนอนทบบนรางกายของมารดาทเนา หรอ สรระของตนเอง. บทวา นมมคคา กณปเสมเต คอคนเหลานจมอยใน ซากกลาวคอทองมารดาตลอด ๑๐ เดอน. บทวา เอต เนส ปหยาม ไดแก เราชอบใจมารยาทของทานผไมมเรอนเหลานน. บทวา น เตล โกฏเ


โอเปนต ความวา บคคลจะไมเกบขาวเปลอกของทานเหลานนไวในฉางคอ ขาวเปลอกของทานเหลานนไมม. บทวา น กมภา ไดแก ไมเกบไวใน หมอ. บทวา น กโฬปย ไดแก ไมเกบไวในกระบง. บทวา ปรนฏ ตเมสนา ไดแก เสาะแสวงหาของทสกแลวในเรองนน ๆ ทสาเรจเพอคนเหลาอนดวย ภกขาจารวตร. บทวา เตน ไดแก ดวยการแสวงหาอยางนนน. บทวา สพพตา ไดแก สมาทานวตรงามดแลว ตลอด ๑๐ ปบาง ๖๐ ปบาง. บทวา สมนตนตโน คอมปกตกลาวคาสภาษตตอยางนวา เราจะสาธยายยธรรม จก- ปฏบตธดงค จกบาเพญสมณธรรมดงน . บทวา ตณหภตา สมจรา ความวา แมกลาวธรรม กยงกงวานอยเสมอตลอดทง ๓ ยามเหมอนเสยงฟารอง. ถามวา เพราะเหตไร. ตอบวา เพราะไมมคาทไรประโยชน. บทวา ปถมจจา จ ไดแก สตวเปนอนมากผดใจกนและกน . บทวา อตตทณเฑส นพพตา ไดแก ดบเสยไดในอาชญาทถอเอาแลว เพอเบยดเบยนผอน คอสละอาชญา เสยแลว. บทวา สาทาเนส อนาทานา ความวา เมอสตวทงหลายมความ ถอมน ไมมความถอมนเพราะไมถอมน แมสวนหนงของกาเนดภพเปนตน. จบอรรถกถาสกกนมสสนสตรท ๑๐ จบ ทตยวรรคท ๒

รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมเทวสตร ๒. ทตยเทวสตร ๓. ตตยเทวสตร ๔. ทฬททสตร ๕. รามเณยยกสตร ๖. ยชมานสตร ๗. วนทนสตร ๘. ปฐมสกกนมสสนสตร ๙. ทตยสกกนมสสนสตร ๑๐. ตตยสกกนมสสนสตร พรอมทงอรรถกถา.


สกกปญจกะท ๓ ๑. ฆตวาสตร วาดวยผลการฆาความโกรธ [๙๔๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทพเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนแลวทรงถวายบงคม แลวประทบอย ณ ทสมควรสวนหนง. [๙๔๔] ทาวสกกะจอมเทพประทบอย ณ ทสมควรสวนหนง เรยบ รอยแลว ไดทลถามพระผมพระภาคเจาดวยคาถาวา บคคลฆาอะไรแลว จงจะอยเปนสข ฆาอะไรแลว จงจะไมเศราโศก ขาแต พระโคดม พระองคทรงชอบการฆาอะไร อนเปนธรรมอยางเอก. [๙๔๕] พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา บคคลฆาความโกรธเสยแลว ยอม อยเปนสข ฆาความโกรธเสยแลวยอมไม เศราโศก ดกอนทาววาสวะ พระอรยะเจา ทงหลายยอมสรรเสรญ การฆาความโกรธ อนมรากเปนพษมยอดหวาน เพราะ


บคคลฆาความโกรธนนเสยแลว ยอมไม เศราโศก. ฆตวาสตรท ๑ แหงตตยวรรคมเนอความกลาวมาแลว. ๒. ทพพณณยสตร วาดวยความโกรธทาใหผวพรรณทราม [๙๔๖] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว ยกษตนหนงมผวพรรณทราม ตาเตยพงพลย นงอยบนอาสนะแหงทาวสกกะจอมเทพ ดกอนภกษทงหลาย ไดยนวา ในทนน พวกเทวดาชนดาวดงสพากนยกโทษตาหนตเตยนวา ดกอน ทานผเจรญทงหลาย นาอศจรรยหนอ ดกอนทานผเจรญทงหลาย ไมเคยมมา แลวหนอ ยกษนมผวพรรณทราม ตาเตย พงพลย นงอยบนอาสนะแหงทาว- สกกะจอมเทพ ดกอนภกษทงหลาย พวกเทวดาชนดาวดงสยกโทษตาหนตเตยน ดวยประการใด ๆ ยกษนนยงเปนผมรปงามทงนาดนาชมและนาเลอมใสยงขนกวา เดมดวยประการนน ๆ. [๙๔๗] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล พวกเทวดาชนดาวดงสพา กนเขาไปเฝาทาวสกกะจอมเทพถงทประทบ ครนแลวไดกราบทลวา ขาแต พระองคผนรทกข ขอประทานโอกาสขอพระองค ยกษตนหนงมผวพรรณ ทราม ตาเตย พงพลย นงอยบนอาสนะของพระองค ขาแตพระองคผเจรญ ไดทราบวา ณ ทนนพวกเทวดาชนดาวดงสพากนยกโทษตาหนตเตยนวา ด กอนทานผเจรญทงหลาย นาอศจรรยหนอ ดกอนทานผมอายทงหลาย ไมเคย


มมาหนอ ยกษนมผวพรรณทราม ตาเตย พงพลย นงอยบนอาสนะของทาว- สกกะจอมเทพ ขาแตพระองคผนรทกข พวกเทวดาชนดาวดงสยกโทษตาหน ตเตยนดวยประการใด ๆ ยกษนนยงเปนผมรปงามทงนาดนาชมและนาเลอมใส ยงกวาเดม ดวยประการนน ๆ ขาแตพระองคผนรทกข ยกษนนจกเปนผม ความโกรธเปนอาหารเปนแนเทยว ขอเดชะ. [๙๔๘] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทพเสดจ เขาไปหายกษผมความโกรธเปนอาหารนนจนถงทอย ครนแลวทรงหมผาเฉวยง พระองสาขางหนง ทรงคกพระชานมณฑลเบองขวาลง ณ พนดน ทรงประนม อญชลไปทางทยกษตนนนอย แลวประกาศพระนาม ๓ ครงวา ดกอนทานผ นรทกข เราคอทาวสกกะจอมเทพ... ดกอนทานผนรทกข เราคอทาวสกกะ จอมเทพ ดกอนภกษทงหลาย ทาวสกกะจอมเทพทรงประกาศพระนามดวย ประการใด ๆ ยกษตนนนยงมผวพรรณทรามและตาเตยพงพลยยงกวาเดม ยกษ นนเปนผมผวพรรณทรามและตาเตยพงพลยยงกวาเดมแลว ไดหายไป ณ ทนน นนเอง. [๙๔๙] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทพประทบ นงบนอาสนะของพระองคแลว เมอจะทรงยงพวกเทวดาชนดาวดงสใหยนด จงไดตรสพระคาถาเหลานไวในเวลานนวา เราเปนผมจตอนโทสะไมกระทบ กระทง เปนผอนความหมน (มาร) นา ไปไมไดงาย เราไมโกรธมานานแล ความ โกรธ ยอมไมตงอยในเรา ถงเราโกรธ กไมกลาวคาหยาบ และไมกลาวคาไมชอบ ธรรม เหนประโยชนของตนจงขมตนไว.


อรรถกถาทพพณณยสตร พงทราบวนจฉยในทพพณณยสตรท ๒ ตอไปน :- บทวา ทพพณโณ ไดแก มผวเหมอนตอถกไฟเผา. บทวา โอโกฏมโก ไดแก ตาเตยพงพลย. บทวา อาสเน ไดเเก บณฑกมพล- ศลา. บทวา โกธภกโข ยกโข น เปนชอททาวสกกะตงให. กยกษ ตนหนงนนเปนรปาวจรพรหม. นยวา ทาวสกกะสดบมาวา ยกษถงพรอมดวย กาลงคอขนต จงเสดจมาเพอทดลองด. กอวรทธกยกษ ไมอาจเขาไปยงทท อารกขาไวเหนปานนได. บทวา อปสงกม ความวา ทาวสกกะฟงพวก เทวดาแลวคดวา ไมสามารถใหยกษนหวนไหวได ดวยถอยคาหยาบ อนผ ประพฤตถอมตนตงอยในขนต จงจะสามารถใหยกษหนไปไดดงน มพระ ประสงคจะใหยกษนนหนไปดวยประการนน จงเสดจเขาไปหา. บทวา อนตรธาย ความวา เมอทาวสกกะทรงดารงอยในขนต ทาความเคารพ อยางแรงกลาใหปรากฏแสดงความถอมตน ยกษนน ไมอาจจะอยบนอาสนะ ของทาวสกกะได จงหนไป. คาวา ส ในบทนวา น สปหตจตโตมห เปนเพยงนบาต. ทานกลาววา เราเปนผมจตอนโทษะไมกระทบแลว. บทวา นาวฏเฏน สวานโย ทานกลาววา เราเปนผอนความหมนไปดวยความโกรธ นาไปไมไดงาย คอเราเปนผไมกระทางายเพอเปนไปในอานาจดวยความโกรธ. คาวา โว ในบทวา น โว จราห เปนเพยงนบาต. ทานกลาววา เรา ไมโกรธมานานแลว. จบอรรถกถาทพพณณยสตรท ๒


๓. มายาสตร วาดวยมายาเปนเหตใหตกนรก [๙๕๐] สาวตถนทาน. ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว ทาวเวปจตตจอมอสรปวย ไดรบทกข เปนไขหนก ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทพ เสดจไปเยยมทาวเวปจตตจอมอสรถงทประทบ ตรสถามถงความเจบไข ดกอน ภกษทงหลาย ทาวเวปจตตจอมอสรทรงเหนทาวสกกะจอมเทพกาลงเสดจมา แตไกลเทยว ครนแลวไดตรสกะทาวสกกะจอมเทพวา ขาแตพระองคผจอมเทพ ขอจงชวยรกษาหมอมฉนดวยเถด. ทาวสกกะตรสวา ขาแตทาวเวปจตต ขอเชญตรสบอกสมพรมายา กะหมอมฉนกอน. เว. ขาแตพระองคผนรทกข หมอมฉนยงกราบทลไมไดจนกวาจะได สอบถามพวกอสรดกอน. ดกอนภกษทงหลาย ลาดบนนแล ทาวเวปจตตจอมอสรตรสสอบถาม พวกอสรวา ดกอนทานผนรทกขทงหลาย เราจะบอกสมพรมายากะทาวสกกะ จอมเทพนะ. พวกอสรทลวา ขาแตพระองคผนรทกข พระองคอยาตรสบอก สมพรมายากะทาวสกกะจอมเทพเลย [๙๕๑] ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ทาวเวปจตตจอมอสรได ตรสกะทาวสกกะจอมเทพดวยคาถาวา


ขาแตทาวมฆวาสชมบดสกกเทวราช บคคลผมมายายอมเขาถงนรกครบรอยป เหมอนสมพรจอมอสร ฉะนน. อรรถกถามายาสตร พงทราบวนจฉยในมายาสตรท ๓ ตอไปน :- บทวา อาพาธโก ไดแก มความเจบไข ดวยอาพาธ อนเกด แลวในเวลาหมฤษสาปแชง. บทวา วาเจหส ม ความวา ทาวสกกะตรสวา หากทานบอกสมพรมายากะเรา เราจงจะเยยวยาทาน. บทวา มา โข ตว มารส วาเจส ความวา พวกอสรกลาววา งดสมพรมายาไวกอน ทาวสกกะ จะเบยดเบยนพวกเรา กผวา ทาวสกกะจกรสมพรมายานน พวกเราจะพากน ฉบหาย ทาวสกกะอยาทาใหพวกเราฉบหาย เพอประโยชนของคนผเดยวเลย จงหามไว. บทวา สมพโรว สต สม ความวา เวปจตตจอมอสรกลาววา กพวกทานเปนผตงอยในธรรม พวกทานไมควรพอใจมายา จะหมกไหม เหมอนจอมอสรมมายาประกอบมายาเผาไหมในนรกตลอดรอยป. ถามวา กทาวสกกะสามารถ จะเยยวยาความโกรธของเวปจตตจอมอสรไดหรอ. ตอบวา สามารถซ. ถามวา อยางไร. ตอบวา เลากนมาวา ในกาลนน หมฤษ ยงดารงอย เพราะฉะนน ทาวสกกะ กจะนาเวปจตตจอมอสรไปหาฤษใหยกโทษ ดวยอาการอยางน ทาวเวปจตตจะพงมความผาสก แตไมทาอยางนนหลกไป เพราะถกลวง. จบอรรถกถามายาสตรท ๓


๔. อจจยสตร วาดวยคนพาลและบณฑต [๙๕๒] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ พระวหาร เชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ. กโดยสมยนนแล ภกษสองรปโตเถยงกน ในการโตเถยงกนนน ภกษรปหนงไดพดลวงเกน. ครงนนแล ภกษผพดลวงเกนนนแสดงโทษโดยความเปนโทษ (รบ ผดและขอโทษ) ในสานกของภกษนน ภกษนนไมรบ. [๙๕๓] ครงนนแล ภกษเปนอนมาก พากนเขาไปเฝาพระผมพระ- ภาคเจา ไดถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวนงอย ณ ทสมควรสวนหนง เมอนง ณ ทควรสวนหนงเรยบรอยแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส ภกษสองรปไดเถยงกน ใน การโตเถยงกนนน ภกษรปหนงไดพดลวงเกน ขาแตพระองคผเจรญ ลาดบนน ภกษผพดลวงเกนแสดงโทษโดยความเปนโทษในสานกของภกษนน ภกษนน ไมรบ พระพทธเจาขา. [๙๕๔] พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย คนพาลม ๒ จาพวกน คอ ผไมเหนโทษโดยความเปนโทษ . ผไมรบตามสมควรแก ธรรมเมอผอนแสดงโทษ ๑ ดกอนภกษทงหลาย คนพาลม ๒ จาพวกนแล. ดกอนภกษทงหลาย บณฑตม ๒ จาพวกน คอ ผเหนโทษโดยความเปนโทษ ๑ ผรบตามสมควรแกธรรมเมอผอนแสดงโทษ ๑ ดกอนภกษทงหลาย บณฑต ม ๒ จาพวกนแล.


[๙๕๕] ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว ทาวสกกะจอมเทพ เมอจะทรงยงเทวดาชนดาวดงสใหพลอยยนด ณ สธรรมาสภา จงไดตรส พระคาถานในเวลานนวา ขอความโกรธ จงอยในอานาจ ของทานทงหลาย ขอความเสอมคลายใน มตรธรรมอยาไดเกดมแกทานทงหลาย ทานทงหลายอยาไดตเตยนผทไม ควร ตเตยน และอยาไดพดคาสอเสยดเลย กความโกรธ เปรยบปานดงภเขา ยอมยาย คนลามก. อรรถกถาอจจยสตร พงทราบวนจฉยในอจจยสตรท ๔ ตอไปน :- บทวา สมปโยเชส แปลวา ทะเลาะกน. บทวา อจจสรา ไดแก ลวงเกน. อธบายวา ภกษรปหนง ไดกลาวคาลวงเกนภกษรปหนง. บทวา ยถาธมม น ปฏคคณหาต ไดแก ไมยกโทษ. บทวา โกโธ โว วสมายาต ทานแสดงวา ความโกรธจงมาสอานาจของพวกทาน พวกทาน อยาไปสอานาจของความโกรธ. คาวา ห ในบทนวา มา จ มตเต ห โว ชรา เปนเพยงนบาต. ความเสอมในมตรธรรม อยาเกดแกพวกทาน. อก อยางหนง ตตยาวภตตลงในอรรถแหงสตตมวภตต. อธบายวา ความเสอม ในมตรธรรมอยาเกดแลว คอวาความเปนโดยประการอนจากความเปนมตรจง


อยาม. บทวา อครหย มา ครหตถ ความวา อยาตเตยนผไมควรตเตยน คอบคคลผเปนขณาสพ. จบอรรถกถาอจจยสตรท ๔ ๕. อกโกธสตร วาดวยความไมโกรธ [๙๕๖] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อาราม ของอนาถบณฑกเศรษฐ กรงสาวตถ ในกาลครงนนแล พระผมพระภาคเจา ตรสเรยกภกษทงหลาย ฯลฯ [๙๕๗] พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษ ทงหลาย เรองเคยมมาแลว ทาวสกกะจอมเทพ เมอจะทรงยงเทวดาชน ดาวดงสใหพลอยยนด ณ สธรรมาสภา จงไดตรสพระคาถานในเวลานนวา ความโกรธ อยาไดครอบงาทาน ทงหลาย และทานทงหลายอยไดโกรธ ตอบตอบคคลผโกรธ ความไมโกรธและ ความไมเบยดเบยน ยอมมในทานผประ- เสรฐทกเมอ กความโกรธเปรยบปานดง ภเขา ยอมยายคนลามก ฉะนแล. จบอกโกธสตรท ๕ จบสกกปญจกะ


อรรถกถาอกโกธสตร พงทราบวนจฉยในอกโกธสตรท ๕ ตอไปน :- บทวา มา โว โกโธ อชฌภว ความวา ความโกรธอยาไดครอบงา พวกทาน พวกทานนนแหละ จงครอบงาความ โกรธ. บทวา มา จ กชฌตถ กชฌต ความวา เมอเขาโกรธ อยาโกรธตอบ. บทวา อโกโธ ไดแก เมตตาและธรรมเปนบพภาคของเมตตา. บทวา อหสา ไดแก กรณาและ ธรรมเปนบพภาคของกรณา. บทวา อถ ปาปชน โกโธ ปพพโตวา- ภมททต ความวา ความโกรธ ยอมยายคนลามก เหมอนภเขาขยฉะนน. จบอรรถกถาอกโกธสตรท ๕ ตตยวรรค จบอรรถกถาสกกสงยต ดวยประการฉะน จบวรรณนาสารตถปกาสน อรรถกถาสงยตตนกาย สคาถวรรค ดวยประการฉะน.

รวมพระสตรทมในวรรคท คอ ๑. ฆตวาสตร ๒. ทพณณยสตร ๓. มายาสตร ๔. อจจยสตร ๕. อกโกธสตร พรอมทงอรรถกถา สกกสตร ๕ สตรน พระพทธเจา ผประเสรฐทรงแสดงไวแลว. จบสกกสงยตบรบรณ

รวมสงยตทมในสคาถวรรคน ๑๑ สงยต คอ ๑. เทวตาสงยต ๒. เทวปตตสงยต ๓. โกศลสงยต ๔ มารสงยต ๕.ภกขนสงยต ๖.พรหมสงยต ๗.พราหมณสงยต ๘.วงคสสงยต ๙.วนสงยต ๑๐. ยกขสงยต ๑๑. สกกสงยต

จบสคาถวรรค

tri91...

Documents