tomb types and burial traditions in urartu

URARTUDOĞU’DA DEĞİŞİM

TRANSFORMATION IN THE EAST

UrartuDoğu’da Değişim

Transformation in the East

Yapı Kredi Yayınları

Hazırlayanlar | Editors

Kemalettin Köroğlu - Erkan Konyar

İçindekiler Contents KEMALETTİN KÖROĞLU Urartu: Krallık ve Aşiretler Urartu: The Kingdom and Tribes • 12

PAUL ZIMANSKY Unutulan ve Tekrar Hayata Dönen Bir Krallık: Urartu Çalışmaları ve Literatürü A Kingdom Revived from Oblivion: Urartian Studies and Literature • 56

MIRJO SALVINI Urartu Tarihine Genel Bir Bakış An Overview of Urartian History • 74

PAUL ZIMANSKY Urartu ve Çağdaşları Urartu and its Contemporaries • 106

JAK YAKAR Etnoarkeolojik Veriler Işığında Doğu Anadolu’nun Urartu Döneminde Sosyo-Ekonomik Yapısı The Ethnoarchaeology of the Socio-Economic Structure of East Anatolia in the Urartian Period • 126

STEPHAN KROLL İran’daki Urartu Şehirleri Urartian Cities in Iran • 150

ALİ M. DİNÇOL & Urartu Yazısı ve DiliBELKIS DİNÇOL Urartian Writing and Language • 172

ALTAN ÇİLİNGİROĞLU Urartu Dini Urartian Religion • 188

ERKAN KONYAR Urartuda Mezar Tipleri ve Gömü Âdetleri Tomb Types and Burial Traditions in Urartu • 206

HANİFİ BİBER Urartu Silahları Urartian Weapons • 234

RAFET ÇAVUŞOĞLU Urartu Takıları Urartian Jewelry • 250

AYLİN Ü. ERDEM & Urartu Çanak ÇömleğiERKAN KONYAR Urartian Pottery • 268

M. TANER TARHAN Başkent Tuşpa The Capital City Tushpa • 288

ALTAN ÇİLİNGİROĞLU Ayanis Kalesi Ayanis Fortress • 338

MEHMET KARAOSMANOĞLU Erzincan Altıntepe Kalesi Erzincan Altıntepe Fortress • 366

URARTUDoğu’da Değişim

Transformation in the East

Anadolu Uygarlıkları Serisi’nin ilk yayınıdır. Bu seri Tüpraş - Yapı Kredi Yayınları işbirliği ile hazırlanmıştır.

This title is the first publication of Anatolian Civilizations Series.A co-publication of Tüpraş - Yapı Kredi Culture, Arts and Publishing.

Yapı Kredi Yayınları - 3234ISBN 978-975-08-1857-8

Hazırlayanlar EditorsKemalettin Köroğlu, Erkan Konyar

Çeviriler TranslationsAzer Keskin, Gürkan Ergin, Yi€it De€er Bengi

Grafik Tasarım Graphic DesignNahide Dikel

Grafik Uygulama Graphic Application Elif Rifat, Arzu Yaraş

Düzelti ProofreadingBegüm Kovulmaz, Fahri Güllüoğlu, Şeyda Öztürk

Baskı PrintOfset Yapımevi

Şair Sokak 4, Çağlayan Mahallesi Kağıthane, 34410, ‹stanbul

1. baskı: İstanbul, Şubat 2011 1st Printing: Istanbul, February 2011

© Ya p› Kre di Kül tür Sa nat Ya y›n c› l›k Ti ca ret ve Sa na yi A.Ş. 2010Sertifika No Certificate No 12334

Bütün yayın hakları saklıdır.Kaynak gösterilerek tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında

yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.All rights reserved.

No part of this publication may be reproduced without prior written permission from the publisher.

Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş.Yapı Kredi Kültür Merkezi

İstiklal Caddesi No. 161 Beyoğlu 34433 İstanbulTelefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23

http://www.ykykultur.com.tre-posta: [email protected]

İnternet satış adresi: http://alisveris.yapikredi.com.tr

Urartu: Doğu’da Değişim

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

204 205

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

Urartu: Transformation in the East

206 207


Urartu: Transformation in the East Urartu: Doğu’da Değişim

Urartians, who instituted new develop-

ments in Eastern Anatolia in many fields,

also introduced many firsts in tomb archi-

tecture and burial traditions. Factors such

as newly forming political balances, social

structure, and population increase in the re-

gion made revolutionary developments nec-

essary. In parallel, necropolis areas bringing

together various burial concepts and tomb

types to address the needs of the increased

population appeared, in addition to the

monumental rock-cut tombs of the rulers of

the central kingdom befitting their kingly

titles in the inscriptions. Variation in burial

traditions, or in other words, appearance of

various practices in the same places is a sign

of ethnic and social diversification of the

population.

Tomb Types

Various classifications of Urartian tombs

have been established. Tombs have been

defined in architectural terms of size, ma-

terials of construction, building style, and

plan, as well as in terms of the status of the

people buried in them; as in royal tombs,

ruler tombs, or people’s tombs. Here, based

on these classifications, a general differen-

tiation is made under the headings of royal

tombs/rock-cut tombs, underground cham-

bers, stone cist tombs, simple inhumations,

and urns (Sevin 1986; 1987; Çevik 2000;

Konyar 2005; Köroğlu 2005; 2007; 2008).

Rock-cut Tombs/Royal Tombs

Monumental rock-cut tombs carved

onto the outcrops of Van Fortress in

Urartian capital Tushpa have attracted

the attention of travelers and archaeolo-

gists visiting the region for centuries. The

first examples of rock-cut tomb tradition

in monumental scale in Anatolia are ob-

served with Phrygians and Urartians. This

tradition was also widely used in other,

later ancient civilizations. Urartian rock-

cut tombs have been considered among

the most important arguments within the

frame of Urartu –west relationships. How-

ever, it is not yet clear whether this tradi-

tion developed as a result of possible cul-

tural relations with the west, or independ-

ently. Urartian tombs with multiple rooms

and solid facades, together with other

interior features, seem to have developed

uniquely and independently.

To date, more than 50 rock-cut tombs

have been identified in the land of Urartu.

Urartu’da Mezar Tipleri ve Gömü Âdetleri

Tomb Types and Burial Traditions

in Urartu

ERKAN KONYAR*

Doğu Anadolu bölgesinde birçok alanda yeni gelişmele-

re imza atan Urartular, mezar mimarisi ve gömü gelenek-

lerinde de birçok ilki ortaya koymuşlardır. Bölgede yeni

oluşan siyasi denge, sosyal yapı, artan nüfus gibi etkenler

devrim niteliğindeki gelişmeleri zorunlu kılmıştır. Bunun-

la birlikte merkezî krallığın yöneticilerinin, yazıtlarındaki

görkemli unvanlarına yakışan anıtsal kaya mezarlarının ya-

nında, artan nüfusun ihtiyacına da cevap verecek değişik

türden gömü anlayışlarının ve mezar tiplerinin bir arada

bulunduğu mezarlık alanları ortaya çıkmıştır. Gömü gele-

neklerindeki farklılaşmalar; diğer bir deyişle aynı alanda

farklı uygulamaların görülmesi, nüfusun gerek etnik ge-

rekse sosyal alanda çeşitlendiğinin belirtisidir.

Mezar Tipleri

Urartu mezarları hakkında bugüne değin çeşitli sınıfla-

malar yapılmıştır. Mezarlar boyutları, yapı malzemesi, inşa

şekli, planı gibi mimari özelliklerini tanımlayan adlandır-

maların yanında; kralî mezar odaları, yönetici mezarları,

halk mezarları gibi gömülen kişilerin sosyal statüsünü be-

lirten kavramlarla da tanımlanmışlardır. Burada bu sınıf-

landırmalar da göz önüne alınarak, Kralî mezarlar/kaya

mezarları, yer altı oda mezarları, taş sandık mezarlar, ba-

sit toprak mezarlar ve urne mezarlar gibi başlıklar altında

genel bir ayrıma gidilmiştir. (Sevin 1986; 1987; Çevik 2000;

Konyar 2005; Köroğlu 2005; 2007; 2008).

Kaya Mezarları/Kralî Mezarlar

Urartu’nun başkenti Tuşpa’da bulunan, Van Kalesi kaya-

lıklarına oyulmuş anıtsal kaya mezarları, yüzyıllardır bölge-

yi ziyaret eden seyyahlar ve arkeologların ilk ilgisini çeken ya-

pılar olmuştur. Anadolu’da kaya mezar geleneğinin anıtsal öl-

çekteki ilk örneklerini Friglerde ve Urartularda görürüz. Bu

gelenek daha sonra başka Antik Çağ uygarlıklarında da yay-

gın olarak kullanılmıştır. Urartu kaya mezarları, Urartu-Batı

ilişkisi çerçevesinde değerlendirilebilecek en önemli argü-

manlar arasında sayılmıştır. Ancak bu geleneğin Batıyla olan

olası bir kültürel ilişki sonucu mu, yoksa bağımsız olarak mı

geliştiğini henüz tam olarak açıklığa kavuşturabilmiş değiliz.

Çok odalı, Urartu mezarlarının diğer iç donanımlarıyla ken-

dine özgü, bağımsız bir gelişim gösterdiği anlaşılmaktadır.

Urartu coğrafyasında bugüne de-

ğin 50’den fazla kaya mezarı saptan-

mıştır. Her geçen gün bu sayı daha

da artmaktadır. Bunların büyük bölü-

mü araştırmacılar tarafından Urartu

Dönemi’ne tarihlendirilmişlerdir (Çi-

lingiroğlu 1980; Çevik 2000; Çavuşoğlu

2003; 2006).

Ancak son yıllarda kaya mezarları hak-

kında yapılan bazı yayınlar, bunların kro-

nolojisiyle ilgili yeni bir değerlendirme

yapılmasını gerekli kılmaktadır (Köroğlu

2005; 2007; 2008).

Fig. 1: Urartu kralî mezarları çok odalı olarak düzenlenmiştir. Van-İçkale Mezarı'nda ana salon, gerisindeki salon ve odalara birer kapıyla bağlanmaktadır.

Urartian royal tombs have multi-roomed designs. In the tomb in the Inner Fotress at Van, the main hall is connected to another hall and rooms with a door.

* Yrd. Doç. Dr. Erkan Konyar İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eski-çağ Tarihi Anabilim Dalı, Beyazıt/İstanbul [email protected]



208 209



This number increases day by day. Most of

these have been dated to the Urartian pe-

riod by researchers (Çilingiroğlu 1980; Çe-

vik 2000; Çavuşoğlu 2003; 2006). However,

some publications in recent years make a

re-evaluation of their chronology neces-

sary (Köroğlu 2005; 2007; 2008).

A look at the size, location, workman-

ship and interior layout of rock-cut tombs

in Eastern Anatolia results in various

groups. At this point, royal rock-cut tombs

at Van Fortress appear as reliable examples

for identifying the criteria for Urartian

rock-cut tomb architecture (Tarhan 1985;

1994). These identifying characteristics of

tombs can be discussed under the head-

ings below:

• Tombs generally consist of a main hall or

room, and halls and rooms flanking and

connected to this main room. Hence,

there is a multi-roomed arrangement of

the tombs. Room/hall number reaches

up to 7 in some examples (Fig. 1).

Doğu Anadolu ve çevresindeki kaya mezarlarının öl-

çüleri, konumları, işçilikleri ve iç düzenlerine bakıldığın-

da farklı grupların ortaya çıktığı görülür. Bu noktada Van

Kalesi’ndeki kralî kaya mezarları, Urartu kaya mezar mi-

marisinin kriterlerini belirlememiz açısından güvenilir ör-

nekler olarak karşımıza çıkar (Tarhan 1985; 1994). Mezar-

lar için söz konusu belirleyici özellikler şu ana başlıklar al-

tında değerlendirilebilir;

• Mezarlar genellikle bir ana salon veya oda ve bu oda-

ya bağlı yan salon ve odalardan oluşmaktadırlar. Yani

bu mezarlarda çok odalı bir düzenleme söz konusudur.

Bazı örneklerde oda/salon sayısı 7’yi bulur (Fig. 1).

• Mezarlar, sitadele yakın bir nokta-

da, kent surlarının içinde yer alırlar. Aşa-

ğı kentten ulaşılmaları genellikle güçtür.

Bu konumları, içinde zengin ölü arma-

ğanları bulunan mezar odasının güven-

liğini sağlamayı kolaylaştırıyordu (Fig. 2).

• Önlerinde genellikle bir platform yer alır ve bu platfor-

ma birçok örnekte kayaya oyulmuş basamaklar veya pa-

tikayla ulaşılır (Fig. 3).

• Bazılarında kaya yüzeyi düzeltilerek/işlenerek daha

anıtsal bir cephe meydana getirilmiştir (Fig. 4).

Fig. 2: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli,

İçkale/Kurucular, Neft Kuyu ve Doğu Odaları, güneyden.

Tushpa, Van Citadel, Inner Fortress, the Tomb of the

Founders, the Naphtha Well Tomb and the eastern burial

chambers from the south.

I. Argişti mezarı ve altında küçük horhor mezarı.

The tomb of Arghisti I. and the little horhor tomb.



210 211



• Tombs are located close to the citadel,

within the city walls. Access from the low-

er town is usually difficult. This location

made it easier to keep the burial room

with its rich burial gifts safe (Fig. 2).

• There is usually a platform in front of

the tomb, reached in many instances

through steps or trails carved onto the

rock (Fig. 3).

• A more monumental facade is formed in

some examples by carving the rock face

(Fig. 4).

• Niches are formed on the interior walls

of burial rooms.

• In some examples, pits in the form of

wells are dug on room floors as refuse

pits/alternative burial areas.

• There are usually recesses and moldings

at tomb entrances, which belonged to

sockets and lock parts. There is a door

system that is compatible with multiple

burial concept and multiple use.

• There is decoration carved onto the

rock on the walls of the halls and rooms,

at the intersections of rock surfaces in

some examples.

• Mezar odalarının iç duvarlarında genellikle niş açıklık-

ları oluşturulmuştur.

• Kimi örneklerde oda tabanlarına kuyu biçiminde atık

çukurları/alternatif gömü alan olduğu anlaşılan çukur-

lar açılmıştır.

• Mezar kapılarında çoğunlukla mil yatakları ve kilit ak-

samlarına ait oldukları düşünülen oyuklar, silmeler bu-

lunur. Çoklu gömü anlayışına uygun, birden fazla kulla-

nıma olanak tanıyan giriş, kapı sistemi düzenlenmiştir.

• Bazı örneklerin salon ve oda duvarlarında, kaya yüzey-

lerinin birleşme noktalarında, kayanın oyulmasıyla be-

zeme uygulanmıştır.


Doğu Odaları, anıtsal merdivenler, mezar cephesi

ve platform, batıdan.

Tushpa-Van Citadel, Eastern burial chambers,

monumental stairs, the tomb façade and the

platform from the west.


Neft Kuyu Mezarı, kaya yüzeyi düzeltilerek/

işlenerek daha anıtsal bir cephe meydana

getirilmiştir.

Tuspa-Van Citadel, the Naphtha Well Tomb, the

rock surface was redressed for a more monumental

appearance of the façade.

While some suggestions have been

made for the chronology of burial rooms,

the tomb known as “Horhor Tomb” is the

only one that can be dated through the in-

scription of Argishti I on its facade. Simi-

larly, Tunceli Mazgirt Tomb has been dated

through the inscription at its entrance from

the time of Rusa II (Çevik 2000) (Fig. 8). On

the other hand, there is no emphasis on the

identity of the tombs in either inscription.

There are only texts about the activities of

relevant kings in the inscriptions.

It is generally accepted that Urartian

kings were buried in Van Fortress. Even if

the main residence of the king or the place

of his death was different, his burial room

was probably carved in Van outcrops, or

he was buried in one of the existing burial

rooms (Köroğlu 2007; 2008). The main ba-

sis for this suggestion is the absence of rock-

cut tombs in main Urartian royal centers

such as Karmir-blur (Armenia), Arinberd

(Armenia), Çavuştepe, Ayanis, and Anzaf.

In addition to those at Van Fortress,

rock-cut tombs of Varto/Kayalıdere (Fig. 5)

(Burney 1966), Palu (Fig. 6) (Charlesworth

Mezar odalarının kronolojilerine dair kimi

önermeler yapılmakla birlikte, “Horhor Meza-

rı” olarak bilinen mezar, cephesinde yer alan I.

Argişti’ye ait yazıtından dolayı tarihlendirilebi-

len tek mezardır. Yine Tunceli/Mazgirt mezarı

da girişinde yer alan II. Rusa dönemine ait ya-

zıttan yola çıkılarak tarihlendirilmiştir (Çevik

2000) (Fig. 8). Yazıtlarda sadece kralların faali-

yetleri ile ilgili metinler yer alır.

Genel kabul gören görüş; Urartu kralla-

rının Van Kalesi’ne gömülmüş oldukları yö-

nündedir. Kralın asli ikametgâhı veya ölüm

yeri başka yerde olsa bile, muhtemelen me-

zar odası Van kayalıklarına açılıyordu ya da

var olan mezar odalarından birine gömülü-

yordu. (Köroğlu 2007; 2008). Bu önermenin

temel dayanağı Karmir-blur (Ermenistan),

Arinberd (Ermenistan), Çavuştepe, Ayanis, Anzaf, Toprak-

kale gibi başlıca Urartu kralî merkezlerinde kaya mezarına

rastlanmamasıdır.

Van Kalesi örnekleri dışında Varto/Kayalıdere (Fig. 5)

(Burney 1966), Palu (Fig. 6) (Charlesworth 1980; Sevin

1994), Mazgirt/Kaleköy (Fig. 7) (Sevin 1984; Çevik 2000),

Tatvan (Fig. 8) (Özfırat 2002; Kılıç 2008), Doğubayazıt

(Fig. 9) (Huff 1968; 1990), Ağrı/Atabindi (Fig. 10) (Başge-

len 1987), Pasinler Kalesi gibi örnekler, Urartu merkez böl-

Fig. 5: Varto/Kayalıdere mezarı bugün büyük ölçüde tahrip olmuştur.

Varto/Kayalıdere tomb has been disturbed to a great extent.

Fig. 6:Palu Kalesi’nden üç mezar.

Three tombs at Palu Fortress.

Fig.7: Mazgirt/Kaleköy mezarı.

Mazgirt/Kaleköy tomb.

Fig. 8: Tatvan kaya mezarı ana salon ve yan odaya açılan kapı açıklıkları.

Tatvan rock-cut tomb, main hall and doorways connecting to the side rooms.



212 213



1980; Sevin 1994), Mazgirt/Kaleköy (Fig. 7)

(Sevin 1984; Çevik 2000), Tatvan (Fig. 8)

(Özfırat 2002; Kılıç 2008), Doğubayazıt

(Fig. 9) (Huff 1968; 1990), Ağrı/Atabindi

(Fig. 10) (Başgelen 1987), and Pasinler For-

tress are among examples outside of Urar-

tian heartland that can be dated to the

Urartian period with their architectural

traits, locations, and interior layouts.

Examples that fit multi-roomed Urar-

tian rock-cut tomb criteria have been iden-

tified in Northwestern Iran at centers like

Sharik (Kleiss, 1980: 212, Abb.40), Sangar

(Kleiss 1968), Kale Hodar (Kleiss 1974),

and Kale Ismail Aga (Kleiss - Kroll 1977).

At Sharik, room number reaches 5, includ-

ing the main room. Kale Hodar II fortress

tomb has a 4 roomed layout, and Ismail Aga

rock-cut tombs have 2 roomed layouts. In

Kale Hodar I, a refuse pit is located on the

eastern edge of the main hall.

Multi-roomed rock-cut tombs outside

of capital Tushpa probably belonged to

local rulers or princes emulating Urartu

(Köroğlu 2005; 2007). On the other hand,

the absence of any finds in these tombs

makes this suggestion a mere hypothesis as

mentioned above, as we have no sources on

the chronology of burial rooms other than

style criticism.

Burial rooms, made at difficult to reach

locations and accessible through narrow

doorways, mostly single-roomed with a bur-

gesi dışında mimari özellikleri, konumları ve iç düzenleriy-

le Urartu dönemine tarihleyebileceğimiz diğer kaya mezar-

larıdır.

Kuzeybatı İran’da Sharik (Kleiss, 1980: 212, Abb.40), San-

gar (Kleiss 1968), Kale Hodar (Kleiss 1974), Kale İsmail Ağa

(Kleiss - Kroll 1977), gibi merkezlerde çok odalı Urartu kaya

mezarı kriterlerine uyan örnekler saptanmıştır. Sharik’de

ana salon ile birlikte oda sayısı 5’i bulur. Kale Hodar II me-

zarı 4, Kale İsmail Ağa kaya mezarları ise 2 odalı düzenleme-

leriyle karşımıza çıkarlar. Kale Hodar I örneğinde ana salo-

nun doğu uç noktasında atık çukuru yer alır.

Başkent Tuşpa dışında yer alan çok odalı kaya mezarla-

rı, olasılıkla Urartu’ya öykünen yerel yönetici veya prens-

lere ait olmalıdır (Köroğlu 2005; 2007). Ancak daha önce

de belirttiğimiz üzere bu mezarlardan hiçbirinde buluntu-

ya rastlanmaması bu değerlendirmeyi sadece bir varsayım-

dan ibaret kılar. Zira mezar odalarının kronolojileriyle il-

gili stil-kritiği dışında herhangi bir kaynağımız bulunma-

maktadır.

Ulaşılması güç alanlara yapılan ve dar

bir kapıyla ulaşılabilen, çoğunlukla tek

odalı, içinde ölü yatağı bulunan mezar

odaları, plan ve konum özellikleriyle de-

ğerlendirildiğinde, yukarıda genel hat-

larıyla ortaya koyduğumuz Urartu kaya

mezarı özelliklerine uymadıkları görü-

lür. Van Kalesi’nde Küçük Horhor Meza-

rı, İç Kale Mezarı ve “Büyük Platform”un

altındaki küçük mezar, söz konusu ayrı-

mı yansıtması açısından önemli örneklerdir. Bunların Van

Kalesi’ndeki kralî mezar örneklerinden –plan ve boyutla-

rıyla– oldukça farklı bir geleneği yansıttıkları görülür. Kü-

çük boyutlu, tek odalı, odaya açılan büyük nişlerin bulun-

Fig. 9: Doğubayazıt Kaya mezarı, mezar cephesi, kabartma

figürler.

Doğubayazıt rock-cut tomb, facade, figures in relief.

Fig. 10:Ağrı/Atabindi mezarı ana salon ve salon duvarlarına

açılmış nişler.

Ağrı/Atabindi tomb, main hall and niches on the hall

walls.

Mazgirt/Kaleköy mezarı girişi.

Tomb entrances of the Mazgirt/Kaleköy



214 215



main room that comprise the architectural

layout. Rooms and halls are large in Van

Fortress examples. For example, the area

of the main hall at Neft Kuyu tomb reaches

90 m2 (Fig. 11). Tomb sizes are more mod-

est in rural examples outside of the center

(Köroğlu 2007).

A look at the interior layout and number

of the rooms shows bottle-shaped refuse pits

dug on the floors of rooms or halls. This situ-

ation shows that the layout was planned so as

to bury multiple individuals in these burial

rooms. The number of rooms, including the

main hall, is seven at Van/İçkale (Kurucu-

lar), six at Varto/Kayalıdere Tombs and Van-

Argishti Tomb, five at Van/Neft Kuyu and

Iran-Sharik, four at Van-Doğu Odaları, Palu

I-II, Atabindi, and Iran-Hodar II rock-cut

tombs (Köroğlu 2007). The space accessed

through the entrance is usually arranged as

the main hall, and flanking burial rooms

are accessed from this main hall through

doorways. Niches are cut into the walls of

the main hall and the rooms for placement

of burial gifts and cremation vessels (urns)

(Fig. 12). Sarcophagus bases or marks and

burial beds have been identified in some of

the rooms and halls. In examples like those

at Van/Argishti, Varto/Kayalıdere, Ağrı/

Atabindi, Palu II, and Mazgirt-Kaleköy, bot-

ial bed, do not fit Urartian rock-cut tomb

characteristics discussed above when their

plan and location characteristics are as-

sessed. Küçük Horhor Tomb, İç Kale/Inner

Fortress Tomb, and the small tomb below

the “Great Platform” in Van Fortress are

significant examples reflecting said distinc-

tion. These tombs reflect a tradition that

is quite different with their plans and sizes

from the royal tombs at Van fortress. These

tombs are small in size, single-roomed, have

large niches opening to the room, and they

possibly date to post-Urartu -Achaemenid,

Hellenistic, or Roman periods (Köroğlu,

2007).

As mentioned above, the most impres-

sive royal rock-cut tombs in terms of their

size and workmanship are located at Urar-

tian capital Tushpa/Van Fortress. “Kurucu-

lar”, “Neft Kuyu”, “Doğu Odaları/Eastern

Rooms” and “Argishti I” tombs (Tarhan

1985:24; 1994) are among these examples.

There usually is a platform in front

of the tombs, reached from the citadel

through rock-cut steps or trails. A rectangu-

lar doorway gives access to the burial room;

and in some examples the room is reached

through a few steps carved onto the bed-

rock. Following the entrance is a main hall/

room and smaller burial rooms joining this

rı, Palu I-II, Atabindi, İran-Hodar II kaya mezarları ise dört

odalı düzenlemeleri ile karşımıza çıkarlar (Köroğlu 2007).

Girişten sonra ulaşılan alan genellikle ana salon olarak dü-

zenlenmiş ve bu ana salondan yan gömü odalarına birer

kapı açıklığı ile geçişler sağlanmıştır. Ana salon ve odaların

duvarlarına ölü hediyeleri veya kremasyon kaplarının (urne)

konulabilmesi için nişler açılmıştır (Fig. 12). Oda ve salonla-

rın bazılarında lahit altlıkları veya izleri ile ölü yatakları tes-

pit edilmiştir. Van/Argişti, Varto/Kayalıdere, Ağrı/Atabin-

di, Palu II, Mazgirt-Kaleköy gibi örneklerde, mezar tabanına

açılan bazıları şişe biçimli çukurlar bulunur (Burney 1966;

Çevik 2000:46). Yer altı oda mezarlarının in situ durumun-

da saptanan buluntu durumundan hareketle, bu çukurların

mezar odasında yeni gömülere yer açabil-

mek amacı ile eski gömülerin buluntuları

ile birlikte toplandığı birer kemik veya ölü

hediyesi depolama alanı; yani “atık çukur-

ları” oldukları anlaşılmaktadır.

Mezar odalarının iç duvarları genellikle

sadedir. Bunun yanında Van/İçkale ve Neft

kuyu mezarlarında, yan duvarlar ile tavan

kısmının birleştiği alanlara, üst örtüyü ta-

şıyan ahşap kirişleri temsil ettiği düşünü-

len yarım yuvarlak dişli silmeler yapılmıştır

(Tarhan 1994: 25; Çevik 2000: 70). Aynı du-

rum Mazgirt/Kaleköy mezarında da izle-

nebilmektedir (Fig. 13). Yine Van/I. Argiş-

ti mezarında ortasında bir delik bulunan, kenarları içbükey

karelerden oluşan oyuklar bulunur. Bunlar olasılıkla –bazı

Urartu duvar resimlerinde de gördüğümüz–bezemeli tunç

duğu bu mezarların Urartu sonrası dönemlere; Akhaime-

nid, Helenistik ve Roma dönemlerine ait olmaları olasıdır

(Köroğlu, 2007).

Daha önce de belirttiğimiz üzere, kralî kaya mezarları-

nın boyutları ve işleniş tarzlarıyla en görkemlileri Urartu

Başkenti Tuşpa/Van Kalesi’nde yer alır. “Kurucular”, “Neft

Kuyu”, “Doğu Odaları” ve “I. Argişti” mezarları (Tarhan

1985: 24; 1994) bu örneklerin başında yer alır.

Mezarların önünde genellikle bir platform yer alır, bu

platformlara, sitadelden kaya merdivenleri veya uygun pa-

tika yollarla inilip çıkılmaktadır. Mezar odasına girişi dik-

dörtgen bir kapı açıklığı sağlarken; bazı örneklerde odaya

kayaya oyulmuş birkaç basamakla ulaşılır. Girişten sonra

bir ana salon/oda ve bu salona kapılar-

la bağlı daha küçük boyutlu gömü oda-

larından oluşan bir mimari düzen vardır.

Van Kalesi örneklerinde oda ve salonlar

büyüktür. Örneğin Neft Kuyu mezarında

ana salon boyutu 90 m2 yi bulur (Fig. 11).

Merkez dışındaki kırsal örneklerde ise

mezar boyutlarının daha mütevazı ölçü-

lerde oldukları görülmektedir (Köroğlu,

2007).

Oda sayıları ve iç düzenlemelere bakıldığında, oda veya

salon tabanlarına açılmış şişe biçimli atık çukurları görülür.

Bu durum, düzenlemenin bu mezar odalarına çok sayıda ki-

şinin gömülmesi için tasarlandığını gösterir. Ana salon ile

birlikte oda sayıları değerlendirildiğinde, Van/İçkale (Kuru-

cular) yedi, Varto/Kayalıdere Mezarları ve Van-Argişti Me-

zarı altı, Van/Neft Kuyu, İran-Sharik beş, Van-Doğu Odala-

Fig. 11:Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli,

Neft Kuyu Mezarı, ana salon.

Tushpa-Van Fortress Citadel, Neft Kuyu tomb,

mail hall.

Fig. 12:Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli,

Argişti Mezarı, nişler.

Tushpa-Van Fortress Citadel, Argishti tomb,

niches.

Fig.13:Mazgirt/Kaleköy mezarı, yarım yuvarlak dişli silmeler.

Mazgirt-Kaleköy tomb, semi-circular round notch recesses.

Fig. 14:Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, Argişti Mezarı, ana salon duvarlarında, bezemeli tunç levhaların yerleştirildiği oyuklar.

Tushpa-Van Fortress Citadel, Argishti tomb, sockets on main hall walls for in-setting decorated bronze plaques.



216 217



The cremation tomb located on the

southeastern slopes of the Van Fortress

presents a different plan concept (Sevin

1980). Burial room there consists of a single

hall, niches carved alongside three walls,

and floors that are carved in to place urns

(Fig. 15). Access to this tomb was probably

from the lower town, and not from the cita-

del. That the tomb consists of a single hall,

is accessed from the lower town, as well as

its architectural characteristics distinguish

it from the royal tombs at Van Fortress.

Doğubayazıt rock-cut tomb is the only

rock-cut tomb with figurative reliefs on its

facade (Huff 1968; 1990). The facade of the

tomb is carved on the part of the outcrop fac-

ing the west (Fig. 9). There is a main hall of

the tomb following the entrance. Niches have

been carved on the northern and western

walls of the hall. There are two rooms in the

lower floor, which can be accessed through a

rectangular opening on the floor of the hall.

Reliefs flank the small sized tomb en-

trance on both sides. There is a figure to

the left of the entrance with both hands

tle-shaped pits are dug into the floor of the

tomb (Burney 1966; Çevik 2000:46). These

pits, as indicated by the state of in situ finds

in underground burial chambers, were used

as storage for bones or burial gifts; that is,

as “refuse pits” in which earlier burials were

collected together with their finds in order

to make space for new burials.

Interior walls of the burial rooms are

usually plain. In Van/İçkale and Neft kuyu

tombs, semi circular molded notches con-

sidered to represent wooden beams carry-

ing the upper structure are carved on ar-

eas where walls meet the ceiling (Tarhan

1994:25; Çevik 2000: 70). Same is also

observed in the Mazgirt/Kaleköy tomb

(Fig. 13). At Van – Argishti I tomb, there

are square hollows with concave sides and

a hole in the middle. These were prob-

ably made for setting in decorated bronze

plaques, representations of which are seen

on some Urartian wall paintings (Fig. 14).

Ceilings are usually flat, while in Van/

Kurucular and Neft Kuyu tombs they are

carved in the form of gabled vaults.

(güneyinde) yer alan tanrı kabartmasının başında çift boy-

nuzlu bir başlık bulunmaktadır. Kabartma, badem gözlü,

hafif kemerli burunlu, sakalsız, bileklere kadar inen bir el-

bise giymiş şekilde tasvir edilmiştir. Saçları omuza kadar

inmektedir ve saç uçları olasılıkla buklelidir.

Doğubayazıt kaya mezarının işlendiği kayalık yüzeyi,

güneybatı yönden izleyen dik kayalık alanda ortaya çıkardı-

ğımız, kaya işçiliği, mezarla ilgili veya çağdaş bir yapı gru-

bunun varlığını göstermektedir. Mezar odasının kuzeyinde

(sol) ana kayaya yaslanmış üç tane yan yana mekân kalıntı-

sının doğu duvarı (oyukları) ile aralarındaki bölme duvarı

çıkıntıları kayaya oyulmuştur.

Oda Mezarlar

Yer altına yapılmış oda mezarlar Urar-

tu coğrafyasında en yaygın görülen me-

zar biçimidir. Genel olarak üç ana grup

altında değerlendirilebilirler. Bunlar; yer altı taş örgü me-

zarlar, yer altı kaya mezarları ve her ikisinin birlikte uygu-

landığı örnekler.

Van Gölü Havzası’nda Karagündüz (Sevin - Kavaklı

1996), Dilkaya (Çilingiroğlu 1993), Ernis-Evditepe (Erzen

1963; Konyar 2004), Adilcevaz (Öğün 1978; Öğün 1978),

Yoncatepe (Konyar 2004), Van/Altıntepe (Sevin - Özfırat

2000; Sevin et al. 2000) gibi merkezlerde yapılan arkeolojik

bir levhanın yerleştirilmesi için yapılmıştır (Fig. 14). Tavan

genellikle düzdür, bunun yanında Van/Kurucular ve Neft

Kuyu mezarlarında tavan beşik tonoz biçiminde oyulmuştur.

Van Kalesi’nin güneydoğu eteklerinde yer alan Kremas-

yon Mezarı ise farklı bir plan anlayışı ile karşımıza çıkar

(Sevin 1980). Tek bir salondan oluşan mezar odasının üç

duvarı boyunca açılmış nişlerin tabanlarına urnelerin ko-

nulması için oyuklar açılmıştır (Fig. 15). Bu mezara ulaşım

olasılıkla sitadelden değil aşağı şehirden sağlanmaktaydı.

Mezarın tek bir salondan oluşması, aşağı kentten ulaşıma

olanak tanıması ve mimari özellikleriyle Van Kalesi’ndeki

kralî mezar örneklerinden ayrılır.

Doğubayazıt Kaya Mezarı cephesi fi-

güratif kabartmalı tek kaya mezarıdır

(Huff 1968; 1990). Mezar cephesi ka-

yalığın batıya bakan yönüne açılmıştır

(Fig. 9). Kaya mezarında girişten sonra

bir ana salon bulunur. Salonun kuzey ve batı duvarlarına

nişler açılmıştır. Salonun tabanına açılmış dikdörtgen bir

açıklıkla inilebilen alt katta iki oda yer alır.

Küçük boyutlu mezar girişinin her iki kenarında kabart-

malar yer alır. Girişin solunda iki elini açmış bir figür, gi-

rişin üstünde bir keçi kabartması, sağda ise bir tanrı(!) ka-

bartması betimlenmiştir. Kompozisyonun bir kurban töre-

ni sahnesini temsil ettiği anlaşılmaktadır. Girişin sağında

Fig. 15:Tuşpa-Van Kalesi

Kremasyon Mezarı içinde nişler.

Tushpa-Van Fortress Citadel, niches in cremation tomb.

Fig. 16:Van/Yoncatepe Nekropolü, M3 Mezarı (Konyar 2004).

Van-Yoncatepe Necropolis, Tomb M3 (Konyar 2004).



218 219



extended, a goat relief above the entrance,

and a god(!) relief to the right. The com-

position represents a sacrificial ceremony.

The god relief to the right (south) of the

entrance has a double-horned cap on his

head. The relief depicts almond-shaped

eyes, a bridged nose, no beard, and an an-

kle-length dress. The hair goes down to the

shoulders and the ends are probably curvy.

Rock cutting workmanship we found on

the steep rocky area that extends from the

rocky surface on which the Doğubayazıt

rock-cut tomb is carved indicates a build-

ing group associated or contemporary with

the tomb. The eastern walls (carvings) of

remains of three adjacent rooms leaning

against the bedrock, and the partition walls

in between them, are carved onto the rock

to the north (left) of the burial room.

Chamber Tombs

Underground chamber tombs are the

most common tomb type in the land of

Urartu. They can be classified under three

groups: underground stone-built tombs,

underground rock-cut tombs, and exam-

ples where both are seen together.

Many underground chamber tombs

have been unearthed in archaeological ex-

cavations in the Lake Van basin at centers

such as Karagündüz (Sevin - Kavaklı 1996),

Dilkaya (Çilingiroğlu 1993), Ernis-Evditepe

(Erzen 1963; Konyar 2004), Adilcevaz

(Öğün 1978; 1978), Yoncatepe (Konyar

2004), and Van/Altıntepe (Sevin - Özfırat

2000; Sevin, et al. 2000).

Underground stone-built tombs usually

consist of stone-built walls within pits dug

into the ground in proportion with the size

of the tomb (Fig. 16). Side walls are load-bear-

ing walls narrowing toward the ceiling. This

way, the narrow ceiling part could be covered

with parallel set flat stone slabs. Chambers

usually have long rectangular plans. The

length of the rooms reaches 6 m in some ex-

kazılarda birçok yer altı oda mezar ortaya

çıkarılmıştır.

Yer altı taş örgü mezarlar genellikle

toprağa açılan ve mezar ölçüleriyle oran-

tılı çukurun içine yapılan taş örgü du-

varlarla oluşturulmuşlardır (Fig. 16). Yan

duvarlar tavana doğru daralan, bindirme tekniğinde dü-

zenlenmiştir. Böylece daralan tavan kısmı birbirine para-

lel yerleştirilmiş yassı taş levhalarla örtülebilmiştir. Mezar

odaları çoğunlukla uzun-dikdörtgen planlıdır. Bazı örnek-

lerde odaların uzunluğu 6 m’yi bulur. Genişlikleri 1,5–2 m,

yükseklikleri ise 1,5- 2,5 m arasında değişmektedir.

Mezar odaları çoklu gömü için düzenlenmiştir. Bu ne-

denle sürekli giriş olanağı bulunan bir sistem geliştirilmiş-

tir. Yüzey ile bağlantıyı genellikle taş örgü veya doğrudan

toprağa açılmış kuyu biçimli bir dromos sağlar (Fig. 17).

Karagündüz örneklerinin tümünde mezar odasının kısa

duvarına açılmış, yassı sal taşı bir blokla örtülmüş bir kapı

açıklığından giriş sağlanmıştır (Fig. 18). Yoncatepe örnek-

lerde ise giriş, mezar odasının kısa duvarına yakın tavan

Fig. 17:Van/Yoncatepe Nekropolü, M3 Mezarı plan ve Kesitleri

(Konyar 2004).

Van-Yoncatepe Necropolis, Tomb M3 plan and sections

(Konyar 2004).

Yoncatepe Nekropolü, M3 mezarı.

Yoncatepe Necropolis, Tomb M3.



220 221



amples. Their widths vary between 1,5-2 m.,

and heights between 1,5-2,5 m.

Burial chambers are planned for mul-

tiple burials. For this reason, a system that

enables continuous access is devised. A

dromos that is stone built or a shaft dug

directly into the ground connects to the

surface (Fig. 17). In all examples at Ka-

ragündüz, access is through a doorway

opened on the short wall of the cham-

ber, and is covered with a flat flagstone

block (Fig. 18). In Yoncatepe examples the

entrance is through the top, through a

square or rectangular opening cut on the

part of the ceiling next to the short wall of

the tomb chamber which is covered with a

cover stone.

There are also examples without a dro-

mos. The tomb chamber was probably en-

tered by removing one of the flagstones

making up the top cover.

Besides underground stone-built tomb

chambers, rock-cut tomb chambers were

also common in Urartu. This type of tombs

are made in areas where easy to work stone

types are found.

kısmına açılmış ve kapak taşıyla örtülmüş

kare veya dikdörtgen bir açıklıktan; tepe-

den sağlanmaktadır.

Bununla birlikte dromossuz örnekler de

bulunur. Bu örneklerde, olasılıkla mezar

odasına üst örtüyü oluşturan sal taşların-

dan birinin kaldırılmasıyla girilebiliyordu.

Yer altı taş örgü mezarların yanın-

da yine yer altında, kayaya oyulmuş oda

mezar yapımı da Urartu’da yaygındır. Bu

tür mezarlar işlenmesi oldukça kolay olan

kaya türlerinin bulunduğu alanlarda ya-

pılmıştır.

Van Kalesi Nekropolü, Altıntepe Nekropolü olarak adlan-

dırılan alanda 1990’lı yılların sonunda yapılan arkeolojik ka-

zılarda birçok yer altı kaya mezarı ortaya çıkarılmıştır (Sevin

et al. 2000). Mezar odaları değişik mimari düzenlemeleriyle

dikkati çekerler (Fig. 19-20). Yüzeyden, kare veya dikdörtgen,

kuyu biçimli bir dromosla mezar odasının kapısına ulaşılır.

Fig. 18:Van/Karagündüz Nekropolü, M6 Mezarı plan ve kesitleri (Sevin - Kavaklı 1995: Fig.4; Sevin - Kavaklı 1996: 22).

Van-Karagündüz Necropolis, Tomb M6 plan and sections (Sevin - Kavaklı 1995: Fig.4; Sevin - Kavaklı 1996: 22).

Fig. 21:Van/Yoncatepe Nekropolü, M6 Mezarı plan ve kesitleri (Konyar 2004).

Van-Yoncatepe Necropolis, Tomb M6 plan and sections (Konyar 2004).

Yoncatepe Nekropolü, M8 mezarı (Konyar 2004).

Yoncatepe Necropolis, Tomb M8 (Konyar 2004).



222 223



Kapı, taş örgü mezarlarda olduğu gibi yassı

sal taşı levhalarla kapatılmıştır. Bazı mezar-

lar tek odalı, duvar dipleri sekili ve yan du-

varları nişli bir plana sahiptir. Bazı örnek-

lerde ise kapı açıklığından sonra ulaşılan

ana salon veya oda ile bağlantılı daha kü-

çük boyutlu gömü odalarından veya büyük

nişlerden oluşan bir mimari düzenlemeye

gidilmiştir. Odaların bazılarının duvarla-

rında niş açıklıklarına rastlanır.

Mezar odalarının bazılarında alterna-

tif gömü alanlarının oluşturulduğu gö-

rülmektedir (Fig. 18, 21). Karagündüz ve Yoncatepe mezar-

larında, mezar odasıyla bağlantılı ikinci veya üçüncü bir

gömü alanının varlığı saptanmıştır (Konyar 2004). Yonca-

tepe 6 mezarı çok odalı yer altı taş örgü mezarlara iyi bir

örnektir. Üstte yer alan 5.80 x 170 m boyutlarındaki mezar

odasının güneydoğu bölümüne ikinci bir mezar odası açıl-

mıştır. Altta yer alan bu ikinci mezar odasının üstünün sal

taşı levhalarla kapatıldığı anlaşılmaktadır. Bu mezar odası-

na ana mezar odasından 4 basmakla inilmektedir. Bu ala-

nın doğusuna da killi toprağa açılmış üçüncü bir mezar

odası açılmıştır.

Karagündüz Nekropolü’nde bazıları sadece elle ulaşı-

lan, ana mezar odalarından göreceli olarak daha küçük

olan bu alanlar, çoğunlukla küçük bir açıklıkla mezar oda-

larına bağlanmışlardır. Yoncatepe’de de bu amaçla kulla-

nılmış, fakat Karagündüz örneklerine göre oldukça büyük,

neredeyse ikinci bir mezar odası niteliğindeki alanlar, kil-

li sert toprağa açılmışlardır ve beşik tonozludurlar (Konyar

2004). Mezar odasına yeni gömüler yapıl-

dıkça eski gömülere ait kafatası ve bulun-

tuların da bu alanlara toplandığı saptan-

mıştır (Fig. 18, 21).

Yer altı oda mezarlarındaki bu çok

odalı plan anlayışı, Urartu kaya mezarla-

rının küçük ölçekli yansımaları olarak ka-

bul edilebilir. Bu, kaya mezarlarının mimari biçim ve kö-

ken anlayışına bazı açıklıklar getirebilir.

Karagündüz, Dilkaya, Yoncatepe gibi yer altı örme me-

zarları, içlerinden çıkan yivli çanak çömleklerden yola çıkı-

larak Erken Demir Çağı’na tarihlendirilmişlerdir. Ancak bu

nekropollerdeki mezarlarda ortaya çıkarılan buluntu grup-

ları bütün olarak değerlendirildiğinde, kronolojide bazı so-

runlar dikkati çekmektedir. Yivli malzemeyle birlikte bazı

mezarlarda kırmızı astarlı Urartu çanak çömleği, Urartu

süs iğneleri ve bölgede kronolojisi MÖ 8. yy’dan daha erke-

ne çekilemeyen fibulaların çıkması, tarihlendirme sorunu-

nu da beraberinde getirmiştir. Malzeme grubu ve buluntu

durumu bir bütün olarak değerlendirildiğinde; en azından

Karagündüz, Dilkaya ve Yoncatepe gibi nekropol alanları-

nın Orta Demir Çağı’na tarihlendirilmesi gerektiği tarafı-

mızdan öne sürülmüştür (Köroğlu-Konyar 2008).

flagstone slabs on the top. This chamber

is accessed by 4 steps going down from the

main burial chamber. A third burial cham-

ber was opened in the clayey soil in the east-

ern part of this area.

These areas, which are smaller compared

to the main burial chambers, and some of

which are accessible only by hand, are usu-

ally connected to the burial chambers by

small openings in Karagündüz Necropolis.

Areas at Yoncatepe that were used for the

same purpose, but are quite larger than the

Karagündüz examples, almost forming sec-

ond burial chambers, are opened into the

clayey soil/ground and have gabled vaults

(Konyar 2004). It has been established that

skulls and finds belonging to the older

burials were collected in these areas as new

burials were brought into the burial cham-

ber (Fig. 18, 21). This multi-roomed plan

concept in underground chamber tombs

can be accepted as small scale reflections

of Urartian rock-cut tombs. This can shed

light on architectural forms and origins of

rock-cut tombs.

Underground stone-built tombs at Ka-

ragündüz, Dilkaya, and Yoncatepe have

been dated to the Early Iron Age based on

grooved pottery coming from them. How-

ever, when find groups from these necropo-

lei are assessed as a whole, some problems

appear with the chronology. Red slipped

Urartian pottery, Urartian decorative pins,

and fibulae that could not be dated to be-

fore 8th century BC in the region that come

together with grooved pottery from some of

the tombs bring about some dating prob-

lems. We have suggested that necropolis

areas at least at Karagündüz, Dilkaya and

Yoncatepe necropolis areas should be dat-

ed to the Middle Iron Age according to an

assessment of the material groups and the

state of the finds together.

On the other hand, the earliest exam-

ples of the chamber tomb tradition can be

found at Ernis Necropolis. It is possible to

Many underground rock-cut tombs have

been unearthed in archaeological excava-

tions in the late 1990s in the area called Van

Fortress Necropolis and Altıntepe Necropo-

lis (Sevin, et al. 2000). Burial chambers at-

tract attention with their different archi-

tectural layout (Fig. 19-20). The doorway of

the burial chamber is accessed through a

square or rectangular shaft shaped dromos

from the surface. The doorway is covered

with flat flagstones as in stone-built cham-

bers. Some tombs have a single-roomed plan

with benches along the walls and niches on

the side walls. Some examples, on the other

hand, have an architectural layout that fea-

tures a main hall or room accessed through

a doorway and connected to smaller bur-

ial rooms or large niches. There are niche

openings on the walls of some of the rooms.

Some of the burial chambers have al-

ternative burial areas (Fig. 18, 21). Kara-

gündüz and Yoncatepe tombs feature a sec-

ond or third burial area connected to the

tomb chamber (Konyar 2004). Yoncatepe

6 tomb is a good example of multi-roomed

underground stone-built chamber tombs. A

second burial chamber was opened in the

southeast part of the 5.80 x 1,70 m burial

chamber located above. This second burial

chamber located below was covered with

Fig. 19:Van/Altıntepe Nekropolü,

yer altı kaya mezarı (Sevin - Özfırat 2000: Fig.4).

Van/Altıntepe Necropolis, underground rock-cut

tomb (Sevin - Özfırat 2000: Fig.4).

Fig.20:Van/Altıntepe Nekropolü,

yer altı kaya mezarı, plan ve kesitleri (Sevin, et al. 2000:

çiz.3)

Van/Altıntepe Necropolis, underground rock-cut

tomb, plan and sections (Sevin, et al. 2000: çiz.3).

Fig. 22:Van/Dilkaya Nekropolü, taş sandık mezar(Çilingiroğlu 1991: Fig.03.1).

Van-Dilkaya Necropolis, stone cist tomb (Çilingiroğlu 1991: Fig.03.1).



224 225



Urneler

“Urneler” başlı başına bir mezar tipini ve gömü gelene-

ğini yansıtmakla birlikte diğer mezar tipleri ile bağlantı-

lı olarak da ele alınabilir (Fig. 23). Urne, aslında kremas-

yon/yakma işleminden sonra ölünün kalıntılarının (kül,

kemik) konulduğu tunç veya çoğunlukla pişmiş toprak-

tan yapılan kısa boyunlu, şişkin karınlı, düz dipli kapla-

rı tanımlamak için kullanılan bir terimdir (Derin 1994).

Urneler kaya mezarları veya oda mezar-

larının duvarlarına açılan nişlere, do-

ğal kaya oyuklarına, toprak ya da kayaya

açılmış oyuk ve kanallara konulmuşlar-

dır (Barnett 1963; Işık 1987; Çilingiroğ-

lu 1993; Sevin - Özfırat 2000: 219). Kapların ağzı genellik-

le küresel biçimli bir çanağın ters konulması ile örtülmüş-

tür. Bazı örneklerde kabın etrafı küçük taşlarla desteklen-

miştir. Tek başına olanlar yanında birden fazla urnenin

yan yana yerleştirilmesiyle oluşturulmuş gruplar da vardır.

Van kayalığında yer alan kremasyon mezarındaki oyuk sa-

yıları dikkate alındığında çok sayıda urne gömünün aynı

alanda toplanabildiği görülür.

Urnelerin omuz kısımlarında genellikle üç delik yer

alır. Bunun yanında tek, ikili ve beş delikli örnekler vardır.

Bununla birlikte oda mezar geleneğinin erken örnek-

leri Ernis Nekropolü’nde aranabilir. Bu nekropolde kur-

gan mezar tipi ile oda mezar tiplerini aynı alanda izlemek

mümkündür. Çevresi bir taş sırası ile kuşatılmış birden faz-

la taş sandık türü mezar biçiminin izlendiği örnekler ya-

nında, büyük boyutlu, dromoslu mezar tipleri görülmek-

tedir. Bölgede 1960’lı yıllarda yapılan kazılar hakkında ye-

terince bilgimizin olmaması, çıkan çanak çömlek buluntu-

larını sağlıklı bir biçimde değerlendirmemizi de zorlaştır-

maktadır (Konyar 2004; 2005).

Taş Sandık Mezarlar

Doğu Anadolu bölgesinde en azından İlk Tunç

Çağı’ndan itibaren kullanılmaya başlayan ve Urartular’da

da görülen diğer bir mezar tipini taş sandık mezarlar oluş-

turur. Yoncatepe (Konyar 2004) ve Dilkaya (Çilingiroğlu

1991a; 1991b; 1993: 478) kazılarında ve Karagündüz nekro-

pollerinde bu türden mezarlara rastlanmıştır. Dikine yer-

leştirilmiş yassı taş bloklarıyla, çoğunlukla kare ve dikdört-

gen planda sandık şeklinde bir tür mezar oluşturulmuştur.

Üst örtü ise büyüklüğüne göre bir veya iki yassı taşın diki-

ne yerleştirilmiş sal taşlarının üzerine oturtulmasıyla yapıl-

mıştır. Yoncatepe’de tek kişinin gömülmüş olduğu mezara

karşın, Dilkaya’da yedi gömünün yapılmış olduğu taş san-

dık tipinde büyük boyutlu bir örnek mevcuttur (Fig. 22).

Karagündüz Nekropolü’nde de boyutları ve gömü sayısı ile

oda mezar anlayışına yakın ama mimari kuruluşu ile taş

sandık tipini yansıtan M2 mezarında çoklu gömü saptan-

mıştır (Sevin - Kavaklı 1995: 335).

Basit Toprak Mezarlar

Cesedin doğrudan toprağa açılmış çukura yerleştiril-

diği mezarlar basit toprak mezarlar olarak tanımlanır.

Gömü genellikle hoker biçiminde yapılmıştır (Çilingiroğ-

lu 1993; Sevin - Özfırat 2000: 220; Konyar 2004). Tek bi-

reyin gömüldüğü örneklerin yanında, aynı alanda birden

fazla kişinin gömülmüş olduğu basit toprak mezarlar da

bulunmuştur. Bu durum oda mezarlardaki çoklu gömü

anlayışının basit toprak mezarlarda da uygulanmış olabi-

leceğini gösterir. Basit toprak gömülerde de mezar arma-

ğanı ve ölü yemeğinin konulduğu gözlenmiştir. Oda me-

zarlardakilerle karşılaştırıldığında ölü armağanı olarak

bırakılan eşyanın niteliğinde belirgin bir farklılık göze

çarpmaz.

observe kurgan type burials and chamber

tombs in the same area in this necropolis.

Next to the examples where there are mul-

tiple types of stone cist tombs surrounded

by a line of stones, large sized tombs with

dromos can also be observed. Insufficient

information about the excavations carried

out in the area in 1960s makes it difficult

to assess pottery finds (Konyar 2004; 2005).

Stone Cist Graves

Another tomb type that began to be

used at least from the early Bronze Age

on in Eastern Anatolia and seen also with

Urartians is the stone cist grave. This type

of graves have been found at Yoncatepe

(Konyar 2004) and Dilkaya (Çilingiroğlu

1991a; 1991b; 1993:478) excavations and at

Karagündüz necropolis. Flat stone blocks

vertically set usually in square or rectangu-

lar plans form cist type tombs. Top cover is

made by setting one or two flat stone slabs on

top of the vertical stone blocks. As opposed

to a tomb with a single burial at Yoncatepe,

there is a large sized example of stone cist

tomb with seven burials at Dilkaya (Fig. 22).

In grave M2 at Karagündüz Necropolis,

which is similar to the burial chamber con-

cept in terms of size and number of burials,

but which reflects stone cist type with its ar-

chitectural layout also has multiple burials

(Sevin - Kavaklı 1995:335).

Simple Inhumations

Graves where the body is placed in pits

dug into the ground are defined as simple

inhumations. Burials are usually in hocker

position (Çilingiroğlu 1993; Sevin - Özfırat

2000: 220; Konyar 2004). Examples with sin-

gle individuals, as well as simple inhumations

with multiple individuals have been found.

This situation indicates that multiple burials

concept in chamber tombs might have been

practiced in simple inhumations. It has been

observed that burials gifts and food were

also placed in simple inhumations. There

is no significant difference in the quality of

goods left as burial gifts in simple inhuma-

tions when compared with chamber tombs.

Urns

While “urns” reflect a grave type and

burial tradition by themselves, they can also

be discussed in association with other burial

types (Fig. 23). Urn is actually a term to de-

fine baked clay vessels with a short neck, a

swollen body, and a flat base, in which the

remains of the dead after cremation (ashes,

bones) are placed (Derin 1994). Urns have

been placed in niches opened in rock-cut

tombs or the walls of chamber tombs, or in

recesses or channels carved on natural bed-

rock, in the ground or on rock surfaces (Bar-

nett 1963; Işık 1987; Çilingiroğlu 1993; Sevin

- Özfırat 2000:219). The mouths of the ves-

sels are usually covered by an upside-down

globular bowl. The vessels are supported by

small stones around them in some examples.

There are single examples, as well as groups

formed by placing several urns side by side.

The number of recesses in the cremation

burial at Van outcrops suggests that multiple

urn burials could be clustered together.

There are usually three holes on the

shoulder part of the urns. There are ex-

amples with one, two, or five holes as well.

These holes were intentionally opened, and

are argued to serve the purpose of setting

the spirit of the dead free.

Many urn burials have been uncovered

in situ at Urartian necropolei in Iğdır/Me-

lekli, Adilcevaz, Patnos/Dedeli, Liç, Van/

Altıntepe, Habibuşağı and Dilkaya.

Burial Traditions

Urartian tomb types and grave architec-

ture are also a reflection of burial traditions.

The main character of the burial styles in

Urartu is multiple burials. There are multiple

Fig. 23:Van/Altıntepe Nekropolü, urne gömü (Sevin - Özfırat 2000: Fig.5).

Van-Altıntepe Necropolis, urn burial (Sevin - Özfırat 2000: Fig.5).



226 227



ğunlukla kişisel süs eşyalarıyla veya armağanlarıyla birlik-

te gömülmüştür. Mezar odaları içinde bazıları in situ ola-

rak saptanan gömülerden de anlaşılacağı üzere demir-

den bilezik veya halhal, demir veya tunç elbise/süs iğne-

leri, demir ve tunçtan yüzükler, çeşitli taşlardan boncuk

kolyeler ile hemen hepsi demirden yapılmış hançer ve bı-

çaklar gömüyle birlikte mezar odasına konulmuştur (Kon-

yar 2004).

Bazı metal buluntular, üzerindeki kumaş izleri ve elbi-

se aksamı olarak kullanılan tunç ve demir iğneler ile düğ-

meler, ölünün mezar odasına giyinik biçimde konulduğu-

nu göstermektedir.

Yoncatepe mezarlarında, insan gömüleriyle birlikte kö-

pek gömüleri de saptanmıştır. Ancak bunlardan sadece M5

mezarındaki örnek in situ durumda saptanmıştır (Konyar

2004). Diğer birçok mezarda da onlarca köpek kafatası ve

kemiği bulunmuştur. Aynı alanlarda yığın halinde büyük-

baş ve küçükbaş hayvan kemikleri izlenmiştir. Mezar odala-

rındaki bu sıra dışı gömü anlayışını açıklayabilecek arkeo-

lojik kanıt yoktur.

Kaya mezarlarında uygulanan gömü anlayışları hak-

kında ise bilgilerimiz çok sınırlıdır. Zira Varto/Kayalı-

dere (Burney 1966) kaya mezarında, kısmen defineci-

ler tarafından bozulmuş bir alan dışında, tespit edilebil-

miş orijinal bir gömü veya buluntu durumu yoktur. Daha

önce de değindiğimiz gibi kaya mezarlarına kuşkusuz

soylular veya saray erkânından kişiler gömülüyordu. Do-

layısıyla uygulanan törenlerin niteliği de buna göre şe-

killeniyordu.

Bilinçli açılmış bu deliklerin ölü ruhunun serbest kalması

için yapıldığı öne sürülür.

Iğdır/Melekli, Adilcevaz, Patnos/Dedeli, Liç, Van/Al-

tıntepe, Habibuşağı ve Dilkaya gibi Urartu nekropollerin-

de çok sayıda Urne gömü in situ olarak ortaya çıkarılmıştır.

Gömü Âdetleri

Urartu mezar tipleri ve mezar mimarisi aslında gömü ge-

leneğinin de bir yansımasıdır. Urartu’da gömü biçiminin

ana karakteri çoklu gömüdür. Mezar odalarına birden fazla

gömü yapılmıştır. Gömü sayısı mezar odasının boyutları ve

kullanım süresine bağlı olarak değişebilmektedir. Örneğin

Karagündüz 8 mezarında gömü sayısı 106’yı bulmuştur (Se-

vim et al. 2002: 38). Mezar odalarına cesetler hoker pozisyo-

nunda bırakılmıştır (Sevin - Kavaklı 1995: 339; 1996).

Boyutları göz önüne alındığında bir mezar odasına bu

kadar fazla gömünün yapılması teknik olarak mümkün

değildir. Mezar odasına yeni gelen gömülere yer açabil-

mek amacıyla eski gömülerin mezar armağanlarıyla bir-

likte mezar dibine doğru yığıldığı, buluntu durumların-

dan anlaşılmaktadır (Sevin - Kavaklı 1995; 1996). Buna

karşın bazı özel uygulamalar da tespit edilmiştir. Yoncate-

pe 3 mezarında kafatasların aynı alanda toplandığı, bazı-

larının ise çanaklar içine konulduğu görülmüştür (Kon-

yar 2004). Yine Karagündüz K 10 mezarında yaklaşık on

tane kafatası, mezar odasının dip kısmına açılan bir oyu-

ğa yerleştirilmiştir.

Mezarlarda normal gömülerin yanında kremasyon

gömülerinin de yapılmış olduğu saptanmıştır. Özellik-

le Yoncatepe 3 (Konyar 2004), Karagündüz 5 ve 8 mezar-

larında (Sevin - Kavaklı 1995; 1996) kremasyon işlemi-

nin gerçekleştiğini kanıtlayan yanmış insan kemikleriy-

le küller bulunmuştur. Bu mezarlarda urne bulunmayı-

şı, ölünün yakıldıktan sonra, olasılıkla kemiklerinin bel-

ki bir kumaş parçasına sarılarak mezar odasına konuldu-

ğunu akla getirmektedir. Halkın kullandığı mezar oda-

larında kremasyon gömü ve normal gömülerin bir ara-

da bulunması belki de farklı gelenek ya da kültürel kö-

kenden gelen bireylerin aynı mezar odalarına gömül-

müş olabileceğini göstermektedir. Bunun yanında kişi-

nin sosyal statüsü, cinsiyeti veya ölüm şekli de gömü biçi-

mini belirlemiş olabilir. Ancak bu ayrımı belirleyecek ar-

keolojik bulgu yoktur.

Mezar odaları içinde bulunan çanak çömlekler ölü yi-

yecek ve içeceğinin konulduğu kaplardır. Ölen kişiler, ço-

burials in burial chambers. Burial number

varies by the size of the burial chambers and

duration of use. For example, number of

burials at Karagündüz no. 8 is 106 (Sevim

et al. 2002:38). Bodies have been placed in

hocker position in the burial chambers (Se-

vin - Kavaklı 1995:339; 1996).

It is not technically possible to bury so

many individuals in a burial chamber of

that size. The state of the finds indicates that

older burials were piled towards the edge of

the tomb together with their gifts in order to

make space for new burials (Sevin - Kavaklı

1995; 1996). On the other hand, some special

treatments have also been identified. At Yon-

catepe tomb 3, skulls were piled in the same

area, while some were placed in bowls (Kon-

yar 2004). At Karagündüz tomb K 10, around

10 skulls were placed in a recess opened at

the far end of the burial chamber.

There were cremation burials as well

as simple inhumations in the graves. In

particular, in graves Yoncatepe 3 (Konyar

2004) and Karagündüz graves 5 and 8 (Se-

vin - Kavaklı 1995; 1996) human bones and

ashes were found, proving that cremations

were practiced. The absence of urns in these

graves suggests that the dead were placed

in the burial chamber after cremation, per-

haps wrapped in fabric. The presence of

cremations and regular burials together

in burial chambers may be indicating the

burial of individuals coming from different

traditions or cultural backgrounds in the

same burial chambers. The social status,

sex, or conditions of death may have deter-

mined the type of burial as well. However,

there is no archaeological evidence to des-

ignate such distinctions.

Pottery found in burial chambers are ves-

sels in which food and drinks for the dead

were placed. The dead were usually buried

together with their personal adornment

items and gifts. As deduced from finds in

burial chambers, some of them in situ, iron

bracelets or anklets, iron or bronze cloth-

ing/decorative pins, iron and bronze rings,

necklaces made of various stone beads, and

daggers and knives, almost all of which are

made from iron, have been placed in the

burial chambers together with the burial

(Konyar 2004).

Some metal finds with fabric impres-

sions on them and bronze and iron pins

used as dress fixtures indicate that the dead

were dressed when they were placed in the

burial chamber.

Dog burials, as well as human burials

were found in Yoncatepe graves. However,

only the example in grave M5 among these

were found in situ (Belli - Konyar 2001). In

many other graves tens of dog skulls and

bones were found. Cattle and sheep and

goat bones in piles were also found in the

same places. There is no archaeological evi-

dence to explain this extraordinary burial

concept in burial chambers.

Our knowledge about the burial con-

cepts practiced in rock-cut tombs is very

limited. This is because there are no origi-

nal burials or finds with the exception of

the rock-cut tomb at Varto Kayalıdere (Bur-

ney 1966), which has been partly disturbed

by looters. Probable burial methods that

can be interpreted in the scope of archi-

tectural layouts of rock-cut tombs within

this framework, have been discussed above.

As mentioned above, aristocrats or palace

residents were no doubt buried in rock-cut

tombs. Hence the nature of the ceremony

conducted was shaped accordingly.



228 229



Ölü Armağanları: Van Gölü Havzası’nda Urartu Dönemi Yer Altı Oda Mezarları veya Halk mezarları olarak da adlandırılan mezar odalarında, arkeolojik kazılar sonucu bulunmuş çanak çömlek, demir ve tunçtan yapılmış takı ve silahlar ve boncuk kolyeler. Tablo bu tür mezarlarda ölü armağanı olarak sunulan eşyaların en sık rastlanılanlarından oluşturulmuştur.Bazı mezar odalarında tunç bilezikler, tunç urneler, kazanlar, altın başlı bilezik ve iğneler, altın düğmeler ve fibulalar da bulunmuştur. Bu tür mezar odalarında çoklu gömü yapılmıştır. Bu yönleriyle aile mezarları olarak da nitelendirilirler. Mezar buluntular aynı zamanda gömülen kişilerin sosyal statülerinin de bir göstergesi olmuştur. Van Müzesi.

Burial gifts: pottery; jewelry, weapons and beads from the Urartian Period chamber tombs or the common tombs in the Van Lake basin. The table includes the most common burial gifts. Some burial chambers yielded bronze bracelets, urns, cauldrons, and gold bracelets, pins, buttons and fibulae. These hold multiple burials for which they are also named as family tombs. Burial gifts are also indicators of social status of the deceased. Van Museum.

Mezarlarda Urartu kırmızı astarlı çanak çömlekler

yanında,Yerel geleneğin ürünü olduğu anlaşılan yivli, kazı bezekli kaplar da

bulunmuştur. Ölünün yanı başına bırakılan bu çanak

çömleklerde ölü yemeği ve içeceği bulunmaktaydı.

Van Müzesi.

Grooved vessels of probably local origin with

incised decorations were found in the tombs along with the red slip Urartian wares. These were placed beside the deceased with

meal and drinks.Van Museum.

Mezarlarda sıklıkla rastlanan demir ve tunçtan yapılmış iğneler. Bu iğnelerin tunçtan olanlarının elbise iğnesi olarak, dekoratif amaçlı kullanıldığı anlaşılmaktadır. Van Müzesi.

Iron and bronze pins are frequently encountered in tombs. The bronze ones were apparently used as decorative elements on garments. Van Museum.

Bronz fibulalar (çengelli iğneler)Van Müzesi.

Bronze fibuale (safety pins)Van Museum.

Bronz saplı demir kılıç.İstanbul Arkeoloji Müzesi.Iron sword with bronze handle. İstanbul Archaeological Museum.

Kornalin, akik, frit ve cam boncuklardan oluşan kolyeler mezar odalarında sıklıkla rastlanan buluntulardır.Van Müzesi.

Necklaces made of cornalin, agade, frit and glass beads are occasionally found in burial chambers. Van Museum.

Demirden yapılmış bilezikler ve pazıbentler mezar odalarında en sık rastlanan buluntu grupları arasındadır. Van Müzesi.

Iron bracelets and armbands are among the most common finds from the tombs. Van Museum.

Demirden yapılmış kılıç, hançer, bıçak ve topuz gibi silahlar olasılıkla ölünün yaşarken kullandığı silahlar arasındadır. Van Müzesi.

Iron swords, daggers, knives and maces are among the weapons probably used by the deceased in his life. Van Museum.



230 231



KAYNAKLAR | REFERENCES

Barnett, R. D. 1963 “The Urartian Cemetary at Igdyr”, Anatolian Studies 13: 153-198.

Başgelen, N. 1987 “Atabindi I Kaya Mezarı Üzerine Gözlemler”, Arkeoloji ve Sanat 36-37: 8-11.

Burney, C. A. 1966 “A First Season of Excavations on the Urartian Citadel of Kayalıdere”, Anatolian Studies 16:

55-111.

Charlesworth, M. F. 1980 “Three Urartian Tombs at Palu in Turkey”, Archäologische Mitteilungen aus Iran 13: 91-

97.

Çavuşoğlu, R. 2003 “Rock-Cut Tombs and an Open-Air Shrine at Madavank, Eastern Turkey”, Ancient Near Eastern

Studies 40: 135-159.

2006 “Zernaki Tepe Urartu Kaya Mezarları”, T. Takaoğlu (ed), Anadolu Arkeolojisine Katkılar. 65. Yaşında Abdullah

Yaylalı’ya Sunulan Yazılar, İstanbul: Hitit Color: 89-97.

Çevik, N. 2000 Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Çilingiroğlu, A. 1980 “Diauehi’de bir Urartu kalesi. Umudum Tepe (Kalortepe). An Urartian Fortress in Diauehi.

Umudum Tepe (Kalor Tepe)”, Anadolu Araştırmaları 8: 191-204.

1991a “The Early Iron Age at Dilkaya”, A. Çilingiroğlu, D. H. French (ed), Anatolian Iron Ages. The Proceedings of

the Second Anatolian Iron Ages Colloquium held at İzmir, 4-8 May 1987, Oxford: Oxbow Books: 29-38.

1991b “Van Dilkaya Höyüğü Kazıları, 1989”, Kazı Sonuçları Toplantısı 12/1: 271-276.

1993 “Van-Dilkaya Höyüğü Kazıları Kapanış”, Kazı Sonuçları Toplantısı 14/1: 469-491.

Derin, Z. 1994 “The Urartian Cremation Jars in Van and Elazig Museums”, A.Çilingiroğlu, D.H.French (ed), Anatolian

Iron Ages 3. The Proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6-12 August 1990:

British Institute of Archaeology at Ankara: 49-62.

Erzen, A. 1963 “Ünseli (Ernis) Mezarlığı”, Belleten XXVII/107: 542.

Huff, D. 1968 “Das Felsgrab von Eski Doğubayazit”, Istanbuller Mitteilungen 18: 58-86.

1990 “Das grab von Doğubeyazıt. Seine stellung unter den urartäischen und iranischen felsgräbern”, X. Türk Tarih

Kongresi, Ankara 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler I, Ankara: Türk Tarih Kurumu: 87-95.

Işık, C. 1987 “Habibuşağı Nekropolü - Die Nekropole von Habibuşağı”, Belleten 51: 549-580.

Kılıç, S. 2008 “Van Gölü’nün güneybatısındaki Tatvan Kalesi’nin yok ediliş öyküsü ve Uaiais Kalesi’nin yeni sorunu”,

T. Tarhan, A. Tibet, E. Konyar (ed), Muhibbe Darga Armağanı, İstanbul: Sadberk Hanım Müzesi: 291-300.

Kleiss, W. 1968 “Urartäische Plàtze in Iranisch-Azerbaidjnn”, Istanbuler Mitteilungen 18: 1-44.

1974 “Planaufnahmen urartäischer Burgen und Neufunde urartäischer Anlange in Iranisch-Azerbidjan im Jahre

1973”, Archäologische Mitteilungen aus Iran 7: 79-106.

Kleiss, W., Kroll, S. 1977 “Urartäische Plätze in Iran, A. Architektur. Stand der Forschung Herbst 1976”,

Archäologische Mitteilungen aus Iran 10: 53-83.

Konyar, E. 2004 “Doğu Anadolu Erken Demir Çağı Kültürü: Arkeolojik Kazı ve Yüzey Araştırmaları Bulgularının

Değerlendirilmesi”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul İstanbul Üniversitesi.

2005 “Urartuda Mezar Tipleri ve Gömü Adetleri”, TURİNG, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni 89: 36-40

Köroğlu, K. 2005 “Doğu Anadolu Kaya Mezar Gelenekleri”, Arkeo Atlas 4: 120-121.

2007 “New Observations on the Origin of the Single-Roomed Rock-Cut Tombs of Eastern Anatolia”, M. Alparslan,

M. Doğan-Alparslan, H. Peker (ed), Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan. VITA. Festschrift in Honor of Belkıs

Dinçol and Ali Dinçol, İstanbul: Ege Yayınları: 445-456.

2008 “Urartu Kaya Mezar Geleneği ve Doğu Anadolu’daki Tek Odalı Kaya Mezarlarının Kökeni”, Arkeoloji ve Sanat

127: 21-38.

Köroğlu, K., Konyar, E. 2008 “Comments on the Early/Middle Iron Age Chronology of Lake Van Basin”, Ancient

Near Eastern Studies 45, A Re-Assessment of Iron Ages Chronology in Anatolia and Neighbouring Regions.

Proceedings of a Symposium held at Ege University, Izmir, Turkey, 25-27 May 2005: 123-46.

Öğün, B. 1978 “Die urartäischen Gräber in der Gegend von Adilcevaz und Patnos”, E. Akurgal (ed), Proceedings of

the Tenth International Congress of Classical Archaeology, Ankara: Türk Tarih Kurumu: 61-67.

Özfırat, A. 2002 “Van Gölü’nün Batı Kıyısında İki Urartu Merkezi”, Arkeoloji ve Sanat 108: 21-26.

Sevim, A., Pehlivan, C., Açıkkol, A., Yılmaz, H., Güleç, E. 2002 “Karagündüz Erken Demir Çağı İskeletleri”,

Arkeometri Sonuçları Toplantısı 17: 37-48.

Sevin, V. 1980 “Van Kalesi’nden Bir Kaya Mezarı ve Urartular’da Ölü Yakma Geleneği/A Rock Cut Columbarium

from Van Kale and the Urartian Cremation Rite”, Anadolu Araştırmaları 8: 151-166.

1986 “Van Bölgesi Yüzey Araştırması, 1984”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 3: 287-295.

1987 “Urartu Oda-Mezar Mimarisinin Kökeni Üzerine Bazı Gözlemler”, A. Çilingiroğlu (ed), Anadolu Demir

Çağları. Anatolian Iron Ages. 24-27 Nisan 1984 tarihleri arasında İzmir’de yapılan I. Anadolu Demir Çağları

Sempozyumuna sunulan bildiriler. Papers presented to the I. Anatolian Iron Ages Symposium, Izmir during

24th - 27th April 1984, Izmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi: 35-55.

1994 “Three Urartian Rock-Cut Tombs from Palu”, Tel Aviv 21/1: 58-67.

Sevin, V., Kavaklı, E. 1995 “Van-Karagündüz Erken Demir Çağı Nekropolü Kurtarma Kazıları 1992-1993”, Kazı

Sonuçları Toplantısı 16/1: 331-350.

1996 Van/Karagündüz: Bir Erken Demir Çağ Nekropolü - An Early Iron Age Cemetery, Istanbul: Arkeoloji ve Sanat

Yayınları.

Sevin, V., Özfırat, A. 2000 “Van/Altıntepe Kazıları”, O. Belli (ed), Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, Ankara:

İstanbul Üniversitesi: 217-222.

Sevin, V., Özfırat, A., Kavaklı, E. 2000 “1997-1998 Yılı Van/Altıntepe Urartu Nekropolü Kazıları”, Kazı Sonuçları

Toplantısı 21/1: 421-434.

Tarhan, M. T. 1984 “Van Kalesi’nin ve Eski Van Şehri’nin Tarihi-Milli Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar”, Araştırma

Sonuçları Toplantısı 2: 179-203.

1985 “Van Kalesi’nin ve Eski Van Şehri’nin Tarihi-Milli Park Projesi Üzerinde Ön Çalışmalar (I): Anıt Yapılar”,

Araştırma Sonuçları Toplantısı 3: 297-355.

1994 “Recent Research at the Urartian Capital Tushpa”, Tel Aviv 21: 22-57.

tomb types and burial traditions in urartu

Documents