tÜrk Şİİrİnde kullanilan nazim Şekİllerİ ve...
TRANSCRIPT
TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ (Divan Şiiri, Halk Şiiri, Yeni Türk Şiiri)
FERİDE TURAN UZ. TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI ÖĞRETMENİ
01.08.2008
- 2 -
İÇİNDEKİLER
DİVAN ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ ....................................................... 5 A. BEYİTLERLE KURULANLAR ...................................................................................... 5
1. GAZEL ........................................................................................................................... 5 2. KASİDE ......................................................................................................................... 7
3. MESNEVÎ ...................................................................................................................... 8 4. KIT’A ........................................................................................................................... 10 5. MÜSTEZAD ................................................................................................................ 10
B. BENTLERLE KURULANLAR ...................................................................................... 11 B1-TEK DÖRTLÜKLER- ............................................................................................... 11
B2-MUSAMMATLAR- ................................................................................................... 12 BENTLİLER .................................................................................................................... 14
DİVAN ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ ........................................................ 15
1. TEVHİD VE MÜNÂCAAT ............................................................................................. 15 2. NA’T ................................................................................................................................ 15 3. MERSİYE ........................................................................................................................ 15 4. MEDHİYE ....................................................................................................................... 15
5. HİCVİYE ......................................................................................................................... 16 6. FAHRİYE ......................................................................................................................... 16
Divan Edebiyatında Diğer Şiirler ............................................................................................. 16 1. NAZÎRE ........................................................................................................................... 16
2. TEHZİL ........................................................................................................................ 16 3. TAZMİN ...................................................................................................................... 16 4. TARİH .......................................................................................................................... 16
5. BAHR-I TAVÎL ........................................................................................................... 17
HALK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ ...................................................... 18 I. HECE ÖLÇÜSÜYLE SÖYLENENLER .......................................................................... 18
A. ANONİM HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ (Sahibi Belli Olmayan Ürünler) ....... 18
B. ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ (Sahibi Belli Ürünler) .............................. 22 II. ARUZ ÖLÇÜSÜYLE SÖYLENENLER ........................................................................ 24
HALK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ .......................................................... 25 A. ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ ......................................................................... 25 B. TEKKE EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ ...................................................................... 25
1. İLÂHİ ........................................................................................................................... 25 2. TEVHİD ....................................................................................................................... 26
3. MÜNÂCAAT ............................................................................................................... 26
4. NA’T ............................................................................................................................ 26
5. MİRACİYE .................................................................................................................. 26 6. MEVLİD ...................................................................................................................... 27 7. HİLYE .......................................................................................................................... 27 8. RAMAZANİYE ........................................................................................................... 27 9. MEDHİYE ................................................................................................................... 27
10. HİKMET .................................................................................................................... 28 11. NUTUK ...................................................................................................................... 28 12. DEVRİYE .................................................................................................................. 29 13. ŞATHİYE (ŞATHİYÂT-I SOFİYÂNE) .................................................................... 29
YENİ TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ ............................................ 30
A. DÜZENLİ NAZIM ŞEKİLLERİ .................................................................................... 31
1. SONE ........................................................................................................................... 31 2. TRİYOLE ..................................................................................................................... 31 3. RİMES CROİÉES (Çapraz Uyak) ............................................................................... 31
- 3 -
4. RİMES EMBRASSÉES (Sarma Uyak) ....................................................................... 32 5. TERZA-RİMA (Örüşük Uyak) .................................................................................... 32
6. DÜZ UYAK ................................................................................................................. 32 7. HALK ŞİİRİNDEN ALINANLAR ............................................................................. 32
B. SERBEST DÜZENLİ NAZIM ŞEKİLLERİ .................................................................. 32 1. EŞİT DÜZENLİ BİÇİMLER ....................................................................................... 33
2. KARIŞIK DÜZENLİ BİÇİMLER ............................................................................... 33 3. SERBEST NAZIM (ŞİİR) ........................................................................................... 33
C. DİVAN ŞİİRİNDEN GELİŞTİRİLENLER .................................................................... 34 1. BEYİTLERLE KURULANLAR ................................................................................. 34 2. BENTLERLE KURULANLAR .................................................................................. 34
YENİ TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ ............................................... 34 1. LİRİK ŞİİR ....................................................................................................................... 34 2. PASTORAL ŞİİR ............................................................................................................. 35
3. DİDAKTİK ŞİİR .............................................................................................................. 35 4. EPİK ŞİİR ........................................................................................................................ 36 5. DRAMATİK ŞİİR ............................................................................................................ 36
KAYNAKÇA .............................................................................................................................. 36
- 4 -
DĠVAN ġĠĠRĠ
NAZIM
ġEKĠLLERĠ
NAZIM
TÜRLERĠ
BEYĠTLERLE
KURULANLAR
BENTLERLE
KURULANLAR
gazel/ kaside/
mesnevi/ kıt’a/
müstezad
TEK
DÖRTLÜKLER
MUSAMMATLAR
DÖRTLÜLER:
murabba/ şarkı/ terbi’
BEŞLİLER:
muhammes/ tardiye/
tahmis/ taştir
ALTILILAR:
müseddes/ tesdis
YEDİLİ:
müsebba’
SEKİZLİ:
müsemmen
DOKUZLU:
mütessa’
ONLU:
muaşşer
BENTLİLER:
terkîb-i bend/
tercî-i bend
rübai/ tuyug
tevhid/ münacât/ na’t/
mersiye/ mehdiye/
hicviye/ fahriye
nazîre/ tehzil/
tazmin/tarih/
bahr-ı tavil
NOT: Divan şiirinde kullanılan
bütün şekil ve türler aruz
ölçüsüyle yazılır. Ayrıca
“nazım şekli” deyince şiirin
uyak düzeni, ölçüsü, nazım
birimi gibi sadece şekil
özellikleri söz konusudur.
Nazım türü denilince ise akla
şiirin konusu gelmelidir.
ÜÇLÜ:
müselles
DİVAN ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ
- 5 -
DİVAN ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ
A. BEYİTLERLE KURULANLAR
1. GAZEL
Gazel, kadınlar için söylenen güzel ve âşıkane söz demektir. Kadınlarla âşıkane
sohbet etmek anlamına da gelir. Şair Fuzulî, gazel için “Gazel akıllı insanlar sanatıdır.” der.
Arapça bir sözcük olan gazel, Arap edebiyatından İran edebiyatına oradan da Türk
edebiyatına geçmiş ve 13. yy.dan itibaren bizde örnekleri verilmeye başlanmıştır. 19. yy.ın
ikinci yarısında Tanzimat edebiyatında mesela Ziya Paşa siyasi, toplumsal eleştirileri içeren
gazeller yazsa da gazel aslında bir aşk ve şarap şiiridir. Özellikle bu konularda yazılır.
Gazellerin beyit sayısı genellikle 5 ile 9 arasında değişir. Şeyh Galip divanında 15
beyte kadar olan gazeller de vardır. Bu sayının Nedim divanında 4’e indiği de olur. 15 ve
daha çok beyitten oluşan gazellere gazel-i mutavvel denir.
Şairler “divan” isimli şiir kitaplarında gazelleri toplu bir şekilde “kaside” şeklinde
yazdıkları şiirlerden sonra koyarlardı. Gazelleri art arda sıralarken kendi içinde de
sınıflandırırlardı. Bu şiirler, uyak veya rediflerinin son harfine göre alfabetik sırayla dizilirdi.
Alfabetik sıra derken kastedilen, Arap alfabesidir. Klasik edebiyatımızda en çok kullanılan
nazım şekli olan gazel, divanların ağırlığını oluştururdu.
Gazelin önemli bir özelliği, beyitler arasında doğrudan doğruya anlam bağı
bulunmamasıdır. Beyitler arasında anlam birliği bulunan gazellere yek-âhenk denir.
Beyitler arasında anlam bağının genellikle olmayışından, şairler her beyti
kuyumcunun altını işlemesi gibi ince ince işlerdi. Her beytin aynı etkiyi bırakmasına özen
gösterirlerdi. İşte bu gayretin sonunda beyitleri aynı güçte, aynı değer ve güzellikte olan
gazellere yek-âvâz denir. Gazelin en güzel beytine ise beytü’l gazel ya da Ģâh beyit (şeh
beyit) adı verilir. Şah beyit şiirin herhangi bir beyti olabilir. Gazel yazan şairlere de gazel-
serâ (gazel söyleyen), gazel-gû (gazel söyleyen) gibi adlar verilir. Aşağıda 5 beyitlik bir
gazel şeması üzerinde gazelin bölümleri açıklanmıştır.
Gazelin kafiye (uyak) düzeni yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi aa, ba, ca, da, ea, fa,
ga...... şeklindedir. Demek ki her iki dize de birbiriyle kafiyeli ise bu beyit, gazelin ilk beyti,
yani matla’ bölümüdür. Mesela şairin mahlası varsa makta’ bölümüdür. Bu uyak düzenine
bakarak gazellerde ilk beyit dışındakilerin, dizeleri arasında kafiye olmadığını söyleyebiliriz.
Beyitler birbirlerine ikinci dizelerindeki kafiye ile şekil ve âhenk bakımından bağlanıyor. Bu
______________________________________a ______________________________________a
______________________________________b
______________________________________a
______________________________________c
______________________________________a
______________________________________d
______________________________________a
______________________________________e
______________________________________a
Gazelin 1. beytine matla’ denir. Matla’ “doğuş
yeri” anlamına gelir.
2. beyte hüsn-i matla denir. Bu beytin
matla’dan daha güzel olmasına dikkat edilir.
Gazelin son beytinden bir önceki beytine
hüsn-i makta denir. Bu beytin son beyitten
güzel olmasına dikkat edilir.
Gazelin son beytine makta’ denir. Makta’
“kesme yeri anlamına gelir. Şairin mahlası
(takma adı) genellikle bu beyitte bulunduğu için bu beyte mahlas beyti ya da mahlas-hâne
de denir. Mahlas söylenmesi “tahallüs etme” diye anılır. Bu yüzden mahlas beytine tahallüs
beyti de denir. Şair mahlas beytinden sonra zamanın padişahını veya bazı tarikat ulularını
öven beyitler eklerse bu tip gazellere gazel-i müzeyyel (ekli gazel) denir. Eklenen bu
beyitlere ise zeyl denir. Yani bu şekilde şair birkaç beyitle medhiye yazar. Gazel bu hâliyle
kimi bölümleri eksik küçük bir kasideyi andırır.
- 6 -
kafiye düzeni aynen kalmakla birlikte dize ortalarında da kafiyeli olan gazeller vardır. Böyle
iç kafiyeli gazellere musammat gazel denir. Musammat gazeller genellikle aruzun iki eşit
parçaya bölünebilen kalıplarıyla yazılır. Böylece beyit okunduğunda dörtlük gibi algılanır ve
uyak düzeni de aaab şeklinde görünür. İç kafiye yapılırken ilk dizenin sonundaki kelime esas
alınır. Bunu bir örnek üzerinde açıklayalım. Kamu bimârına cânân devâ-yı derd eder ihsân
Niçin kılmaz bana dermân beni bimâr sanmaz mı
Fuzulî
kamu: bütün
bimâr: hasta
cânân: sevgili
devâ-yı derd: derdin çaresi, iyileşmesi
ihsân etmek: bağışlamak
dermân kılmak: çare bulmak, iyileştirmek
Beyit kısaca şöyle der: “Sevgili bütün hastalarını iyileştiriyor; niçin beni
iyileştirmiyor? (Yoksa) Beni hasta(sı) sanmaz mı?” ve okunduğunda kulağa bir dörtlükmüş
gibi gelir. Kamu bimârına cânân
Devâ-yı derd eder ihsân
Niçin kılmaz bana dermân
Beni bimâr sanmaz mı
Fuzulî
Divan şairleri bu uyak düzeni yanında redif kullanmaya özellikle dikkat etmişlerdir.
Özgün ve etkili redifler bularak müreddef gazeller (redifli gazeller) yazmaya özen
göstermişlerdir. Çünkü pek çok gazel, redifinin çarpıcılığından dolayı sevilmiştir.
Türkçe, Arapça ya da Farsça ile karışık olarak yazılmış gazellere ise mülemma’
denir. Böyle gazellerde genellikle 1. dizeler Türkçe, 2. dizeler Arapça ya da Farsça olur.
Dizelerin bir parçası Türkçe, diğer parçası Arapça ya da Farsça olan mülemma’lar da vardır
ya da bir beyti Türkçe bir beyti Farsça veya Arapça olan gazeller de vardır.
Gazelin ilk beytinin mısralarından herhangi biri makta beytinde tekrar edilirse buna
redd-i matla, matlanın dışındaki bir mısra, maktada tekrarlanırsa buna da redd-i mısra denir.
Redd-i mısra, eski edebiyatta neredeyse hiç görülmez. Tanzimat’tan sonra kullanılmıştır.
Şairler gazel terimi yerine bazen gazelin beyit sayısına işaret eden penc-beyt (5
beyit), ĢeĢ-beyt (6 beyit), heft-beyt (7 beyit), heĢt-beyt (8 beyit) gibi adlar kullanırlar. Kaside
ve mesnevî nazım şekilleri içinde de eseri monotonluktan kurtarmak için gazel söylenir. Buna
tegazzül denir. İki şairin birlikte yazdığı gazeller vardır. Bunlara ise müĢterek gazel denir.
Müşterek gazellerde şairler sırayla birer dize ya da beyit söylerler. Divan şiirinde karşılıklı
konuşma biçiminde yazılmış gazellere de rastlanır. Dedim-dedi biçiminde yazılan böyle
şiirlere mürâcaa denir. Bunlar genellikle sorulu cevaplı konuşmalardır. Soruyu soran şair,
cevabı veren sevgilidir. Tekrir sanatının yoğun olarak kullanıldığı gazellere gazel-i mükerrer
denir. Her beytin son sözcüğünün bir sonraki beytin ilk sözcüğü olarak kullanmaya iâde sanatı
denir. İâde sanatı ile yazılmış şiirlere de muâd adı verilir. Her dizenin ilk harfi yukarıdan
aşağıya doğru okununca bir ad çıkacak biçimde düzenlenmiş şiire akrostiş denir. Divan
şiirinde bu yolda yazılmış gazellere gazel-i muvaĢĢah denir.
Üslup Yönünden Gazeller
Gazellerde en çok işlenen konu kadın ve aşktır; sevgili güzeldir, ulaşılmazdır,
âşığına hep eziyet eder. Şarabın verdiği zevk, bahar mevsiminin insan üzerindeki güzel etkisi,
talihin cilveleri de sıkça işlenen konulardır. Ayrıca dini, tasavvufi, felsefi düşünceler de konu
olabilir. İşte bu konuların çokluğu nedeniyle gazeller üslup yönünden çeşitli adlar alır.
1. ÂĢıkane (Lirik) Gazel: Aşkın verdiği mutluluğu, sıkıntıyı, sevgiliden yakınmayı
içli ve duygulu olarak anlatan gazellerdir. 16. yy. şairi Fuzulî’nin gazelleri buna
edebiyatımızdaki en güzel örneklerdir. Mesela yukarıdaki beyit âşıkane bir gazele aittir.
2. Rindane Gazel: İçkiyi, içki zevkini, içki ile ilgili türlü düşünceleri, hayata karşı
kayıtsızlığı, umursamazlığı, yaşamaktan zevk almayı konu olarak işleyen gazellerdir. 16.yy.
şairi Bâkî’nin gazelleri rindânedir.
3. ġûhane Gazel (Nedîmane Tarz): Kadını ve aşkı konu alan, zarif ve çapkın bir
anlatımla söylenmiş gazellerdir. 18 yy. şairi Nedîm bu tarzda yazdığı şiirleriyle tanınır. Bu
yüzden şûhane gazellere Nedîmane tarz da denir.
Yukarıdaki beyitte dizelerin ortalarındaki “cânân” ve
“dermân” kelimeleri 1. dizenin sonundaki “ihsân” la
kafiyelidir.
- 7 -
4. Hikemî (Hakîmâne) Gazel: Ahlâkla ilgili öğüt veren, türlü hayat görüşlerini
yansıtan, özdeyiş niteliğindeki sözlerin ağır bastığı gazellerdir. 17. yy. şair Nâbî’nin gazelleri
bu türün en belirgin örnekleridir.
5. Sofiyane Gazel: Daha çok mutasavvıf şairlerin tasavvuf felsefesini, türlü
tarikatların düşünce sistemini ve dinî konuları işleyen gazellerdir.
6. Sebk-i Hindî Gazel: Hint tarzı anlamına gelen bu akım 17. yy.da İran
edebiyatından bize geçmiştir. 17. yy. da Neşâtî’yi, 18. yy. da Şeyh Galip’i ve Nedîm’i
etkilemiştir. Bu şairlerin divanlarında bu tarzda çok sayıda gazel vardır. Sebk-i Hindî, şiire
yeni bir söyleyiş getirmeyi amaçlar. Daha önce yapılmamış benzetmeler, ince ve zor anlaşılan
sözler, orijinal ifadeler, karışık hayaller bu tür şiire damgasını vurur. Amaç anlam derinliğidir.
7. Türkî-i Basit Gazel: 18. yy.da Mahallîleşme Hareketi’nden doğmuştur. Sade bir
Türkçe ile yazılan gazellerdir. Nedîm, Tatavlalı Mahremî, hatta Şeyh Galip bu tarzda gazeller
yazmıştır.
8. Mesel-âmiz ( Emsâl-âmiz) Gazel: Mesel-âmiz, atasözü ve deyimle karışık
demektir. Deyim ve atasözlerinin gerçek ve mecaz anlamlarıyla başka sözler arasında ilişkiler
kuran gazellere denir. Böyle gazeller yazanlardan tezkirelerde övgüyle bahsedilmiştir.
Tezkire; Divan edebiyatında şairlerin hayatı ve eserlerini anlatan eserlere denir. Günümüzdeki
şairler antolojisi denilen kitaplara benzer.
2. KASİDE
Kaside, belli bir amaçla yazılmış manzume demektir. Türk edebiyatında din ve
devlet büyüklerini övmek amacıyla belli kurallar içinde yazılan uzun şiirlere denir. Arapça bir
kelime olan kaside, Arap edebiyatından; önce İran edebiyatına, bu yoldan da 13. yy.dan sonra
Türk edebiyatına geçmiştir.
Uzunluğu 31 ila 99 beyit arasında değişir. Ancak 15 beyitle söylenmiş ya da 100
beyti aşmış kasideler de vardır. Uyak düzeni gazelinkiyle aynıdır. Yalnız ondan çok daha
uzundur. Kasidenin ilk beytine gazeldeki gibi matla’, son beytine makta’ denir. En güzel
beytine beytü’l kasîd ya da beyt-i kasîd denir. Genellikle aruzun iki eşit parçaya bölünebilen
kalıplarıyla yazılan ve iç kafiyeleri bulunan kasidelere musammat kaside denir. Şairin
mahlasının bulunduğu beyte kasidede tâc beyti (taç beyit) adı verilir ve kasideni sonlarına
doğru bulunur. Gazelde ise genellikle son beyittedir.
Şairin kaside içinde herhangi bir yerde matla’ beytini yenilediği görülür. Buna
tecdîd-i matla’ denir. Matla’yı yenilerken kafiye bulmakta sıkıntı çekmeyecek kadar dile
hâkim olduğunu da ispatlamış olurdu.
Kasideler divan adı verilen şiir kitaplarının ilk bölümünde yer alırdı. Gelişigüzel
değil, önem sırasına göre dizilirlerdi. Mesela Allah için yazılanlar başa konur; Peygamber,
Dört Halife... diye devam ederdi. Devlet büyüklerine gelindiğinde ise padişaha yazılan kaside
başta, diğer kişiler için yazılanlar protokol sırasına göre divanda yerini bulurdu.
Kasidenin Bölümleri (Plan)
Kaside 6 bölümden oluşur.
a) Nesîb (TeĢbîb): Kasidenin girişi ve şiir yönünün en ağır basan bölümüdür.
Genellikle 15-20 beyit olur. Kasidede asıl amaç bir büyüğü övmektir. Fakat şair doğrudan
doğruya övgüye başlamaz. Nesib bölümüyle yani bir betimlemeyle başlar. Bu, spor yapmadan
önceki ısınma hareketleri gibidir. Hatta kasideler çoğu zaman bu bölümde yapılan
betimlemelere göre adlandırılır. Mesela kış tasviri yapılmışsa o kasideye “kış” anlamındaki
“şitâ” kelimesinden türetilen “şitâiye” denir.
Nesîb Bölümünde Anlatılan Konulara Göre Kaside ÇeĢitleri:
a) Bahariye ya da Rebîiye: Baharın güzelliği, çiçekler türlü benzetmelerle anlatılır.
b) Şitâiye: Kış tasviri yapılır. Kaside sadece kardan söz ederse “berfiye” adını alır.
Berf, kar demektir.
c) Temmûziye: Yazdan ve sıcaktan söz eden kasidelerdir.
- 8 -
ç) Ramazaniye: Ramazan dolayısıyla yazılan, nesîb bölümünde Ramazan’ı türlü
yönleriyle anlatan kasidelerdir.
d) İydiye: Bayramlarda sunulan kasidelerdir. Şair sunduğu kişinin bayramını kutlar.
e) Nevrûziye: Nevruz dolayısıyla yazılan kasidelerdir. Nevruz, bahar başlangıcı ve
Celâlî takvime göre yılbaşıdır. İranlıların kutladıkları bu gün sonradan Türklere de geçmiştir.
f) Rahşiye: Nesîb bölümünde atın anlatıldığı ve övüldüğü kasidelere denir.
g) Hammâmiye: Hamamın ve hamamdaki bir güzelin anlatıldığı kasidedir.
h) Dâriye: Devlet büyüklerinin yaptırdıkları köşkleri anlatır.
ı) Cülûsiye: Padişahın tahta çıkışı dolayısıyla yazılan kasideler.
i) Kudûmiye (İstikbâliye): Padişahlarla öteki devlet büyüklerinin savaş ya da
herhangi bir amaçla gittikleri yerlerden dönmeleri üzerine yazılan kasideler.
j) Fethiye: Bir kalenin, bir ülkenin fethi dolayısıyla o yerin fatihine sunulan
kasidelere denir.
k) Sulhiye: Savaşın sonunda imzalanan antlaşma ve sağlanan barış dolayısıyla
yazılmış kasidedir.
Kasideler nesîb bölümündeki konulara göre adlandırıldığı gibi redifi, eğer yoksa
kafiyesine göre de isimlendiriliyordu. Redif “su” ise şiir “Su Kasidesi” adını alır.
Edebiyatımızda aynı adda 16. yy. Âzeri şairi Fuzulî’nin Hz. Muhammed için yazdığı kaside
çok meşhurdur.
b) Girîzgâh (Girîz): Kasidelerin nesîb bölümünden mehdiye bölümüne geçerken
söylenen beyit ya da beyitler. Yani nesîb bölümünde anlatılanları asıl konuya bağlayan, asıl
konuyla ilişkilendiren bir basamak. Çünkü nesîbden hemen sonra övgüye geçilseydi anlam
yönünden bir kopukluk olurdu.
c) Medhiye: Kasidenin nesîbden sonra ikinci büyük bölümüdür. Bu bölümde kaside
kime sunulacaksa o kişi övülür. Aslında kaside planı bize pek yabancı gelmemelidir. Reklâmları bir düşünün. Kasidenin planına
benzemiyor mu? Mesela bir otomobil reklâmında ekranda önce bir kurbağa görünüyor. Tepesinde uçan
sivrisineği avlamak için kocaman dilini uzatıyor. Ne alaka değil mi? Otomobille kurbağanın arasında nasıl bir
ilişki kurulabilir ki? Reklâmın devamında ise kurbağa, dili ile sivrisineği kendine doğru çekmek ve avını yemek
istiyor; ama sinek direniyor, direniyor ve sonunda kurbağayı havaya kaldırıyor. Bütün bunların reklâmı yapılan
otomobille hiçbir ilgisi yok. Ta ki aynı reklâmda “Küçük; ama güçlü...” cümlesini fonda duyana kadar... İşte bu
girizgâhtır. Asıl konu ile alakası olmayan bu görüntüleri, asıl konuya, yani otomobile bağlayan “Küçük; ama
güçlü...” cümlesi... Sonra da otomobilin marka ve modeli veriliyor ve reklâm bitiyor. Şimdi aklımıza ister
istemez şunlar geliyor: Bu reklâmı hazırlayanlar ya bilinçli olarak kaside planını örnek almış ya da aklın yolu
bir... Bir fikri, duyguyu en etkileyici şekilde anlatmak için dikkat çekici bir giriş yapmak önemlidir. Bu girişin
asıl konuyla ilgisi olmasa daha iyidir. Böylelikle girizgâh, okuyucuda hayranlık uyandırır. İki ilgisiz konuyu
birbirine nasıl da bağlamış diye hayret ederler. Tabii bunun için çok düşünerek hareket etmelisiniz. Reklâmdaki
gibi...
d) Tegazzül: Gazel söyleme, gazel tarzında şiir yazma anlamına gelir. Genellikle
mehdiye bölümünden sonra, bir fırsatını düşürüp aynı ölçü ve uyakta bir gazel söylemektir.
Şair, duruma uygun bir beyitle gazel söyleyeceğini önceden haber verir. Kimi zaman kaside
tegazzülle başlayabilir. Bu durumda kasidede nesîb bölümü bulunmaz. Tegazzülün amacı
şiirde monotonluğu kırmak, şiire renk katmaktır.
e) Fahriye: Kaside içinde şairin kendini övdüğü bölümdür. 17. yy. şairi Nef’î bu
konuda çok başarılıdır. O, kimi kasidelerine fahriye ile başlar. Böyle kasidelerin nesîb bölümü
yoktur. Şairin kendini övmesinin amacı; kasidenin sunulduğu kişiye büyük bir şair tarafından
övüldüğü için çok önemli bir kişilik olduğunu hissettirmektir.
f) Dua: Kasidenin son bölümüdür. Birkaç beyit olur. Şair burada övdüğü kimsenin
başarılı, uzun ömürlü ve talihli olması yolunda dileklerde bulunarak dua eder. Dua bölümüne
geçtiğini şair, uygun bir sözle belirtir.
3. MESNEVÎ
Sözlük anlamı “ikişer ikişer, ikili” demektir. Her beyit kendi arasında kafiyelidir. Bu
demektir ki uyak düzeni aa, bb, cc, dd, ee, ff.... şeklindedir. Kısa aruz kalıplarıyla yazılır. Bu
- 9 -
yüzden kısa kısa mısraları vardır. Ancak şiir olarak çok uzundur, hatta bu şiirde beyit sayısı
sınırsız olabilir. Bu durumun nedeni uyak düzenidir. Her beyit kendi arasında kafiyeli olunca
sınırsız kafiye seçeneği doğar. Oysa gazel ya da kasidedeki gibi şiir, tek bir kafiye üzerine
kurulsaydı aynı kafiyeden çok sayıda kelime bulmak mümkün olmayacaktı.
Önceleri öğüt verici, uzun didaktik manzumelerin yazımında kullanılan mesnevî,
daha sonraları aşk ve macera hikâyelerinin yazımında daha çok kullanılmıştır. Bugünkü
romanın yerini 19. yy.a kadar bizde mesnevî tutuyordu.
Türk edebiyatının ilk mesnevîsi 11.yy.da Yusuf Has Hâcip’in yazdığı Kutadgu
Bilig’dir. Toplumun huzur içinde yaşaması için bir devletin nasıl yönetilmesi gerektiğimi
anlatan bu kitap aynı zamanda edebiyatımızdaki ilk siyaset-nâmedir.
Mesnevîler -diğer nazım şekillerinden farklı olarak- divan adı verilen şiir kitaplarına
alınmaz. Eserin adı neyse o adla ayrı bir kitap hâlinde yazılır. 5 mesnevînin bir araya
gelmesiyle oluşan büyük yapıta ise hamse denir. Divan Edebiyatı’nda sâhib-i hamse (hamse
sahibi) olmaya çok önem verilirdi. Edebiyatımızda ilk hamseyi 15. yy.da Çağatay şairi Ali Şîr
Nevâî yazmıştır. Hamsesinde bulunan 5 mesnevi ise şunlardır: Hayretü’l Ebrâr, Ferhâd ü
Şîrîn, Leylî vü Mecnûn, Seb’a-i Seyyâr, Sedd-i İskenderî.
Mesnevîler konuları açısından 6 sınıfta toplanabilir.
a) AĢk Konulu Mesnevîler: Genellikle iki ana kahramanı olur. 16. yy.da Fuzulî’nin
yazdığı Leyla vü Mecnun mesnevisi bu türe örnektir.
b) Dinî ve Tasavvufî Mesnevîler: Din kurallarını, peygamber ve din ulularının
yaşamlarındaki olayları ya da türlü simgelerle tasavvuf ilkelerini anlatan mesnevilerdir. 15.
yy.da yaşamış şair Süleyman Çelebi’nin Hz. Muhammed’in doğumunu anlattığı “Vesiletü’n
Necat”, herkesçe bilinen adı ile “Mevlid”, bu tür mesnevîlere güzel bir örnektir. Mevlid
birçok şairce kullanılmış bir türdür aynı zamanda. (bkz. 27. sayfa) Ayrıca hilyeler vardır.
Bunlar genellikle Peygamber'in fiziksel yapısını anlatan mesnevîlerdir. (bkz. 27. sayfa) Yine
Mi’rac olayını anlatan mi’raciyeler, kırk hadis çeviri ve şerhleri, ilmihâller de dinî konularda
yazılan mesnevilere girer. Mevlânâ’nın Mesnevi adlı eserinin çeviri ve şerhi, evliya
menkıbeleri, yani evliyaların başından geçen olağanüstü olaylar ve kerametlerini anlatan
eserler de tasavvufi mesnevilere örnektir.
c) Ahlâkî ve Öğretici Mesnevîler: Öğüt ve bilgi vermek amacıyla yazılan
mesnevîlerdir. “Pend-nâme” ya da “nasihat-nâme” de denir. Özellikle dinî, toplumsal ve
ahlâkî öğütler bu mesnevîler aracılığıyla verilir. Bu yüzden ayet, hadis ve atasözleriyle
doludur. 17. yy. şairi Nâbî’nin Hayriye adlı eseri böyle bir mesnevîdir.
Konusu eski bilimlerden “ilm-i kıyafet” olan mesnevilere kıyafet-nâme denir. İlm-i
kıyafet; insanların fiziksel yapısından, yani organlarının şekil özelliklerinden kişilik yapılarını
açıklayan bir bilimdir. Hatta günümüzde de buna benzer çalışmalar psikoloji bilimiyle
bağlantılı olarak yapılmaktadır.
d) SavaĢ ve Kahramanlık Konulu Mesnevîler: Başka dinlerden olanlarla yapılan
savaşları anlatan mesnevîlere denir. Bunlara gazâ-nâme ya da gazavat-nâme denir.
Genellikle düşmanla yapılan tek bir savaş, gazâ-nâmelerde; birden çok savaş ve akınlar
gazavat-nâmelerde anlatılır. Bir şehrin ya da kalenin alınmasını anlatan yapıtlara fetih-nâme,
zaferle sonuçlanan savaşları anlatan mesnevîlere zafer-nâme adı verilir.
e) Bir ġehri ve Güzellerini Anlatan Mesnevîler: Bu bölüme giren mesnevîlere
Ģehr-engîz ya da ta’rifat denir. Şehr-engîzler bir şehrin güzellerini anlatmak amacıyla yazılır.
İlk şehr-engîz 16. yy.da yazılmıştır.
f) Mizahî Mesnevîler: Kişileri ve toplumun aksak yönlerini hicveden, eleştiren
mesnevîlerdir. 15. yy. şairi Şeyhî’nin Har-nâme isimli eseri bu türe örnektir.
Mesnevînin Bölümleri (Plan)
Mesnevîlerde de kasidelerde olduğu gibi konuya doğrudan girilmez. Yalnız
kasideden farklı olarak kendine özgü bir düzeni vardır. Mesnevî bölümlerini 3 ana başlıkta
toplayabiliriz.
- 10 -
a) GiriĢ Bölümü
Besmele
Mensur ya da Manzum Dîbâce (Düz yazı ya da manzum ön söz)
Tevhîd ( Allah’ın birliğinin anlatılması)
Münâcaat (Allah’a yakarış, dua)
Na’t ( Peygamber’e övgü)
Mirâciye ( Mirac olayının anlatılması): Peygamber’in göğe çıkışı. Kimi
mesnevîlerde bu bölüm yoktur.
Mu’cizât (Mucizeler): Hz. Peygamber’in mucizelerini anlatan bölüm
Medh-i Çihâr-yâr-ı Güzîn (Dört Halife’nin medhi)
Yapıtın sunulduğu kişiye medhiye: Genellikle zamanın padişahı övülür.
Sebeb-i Te’lif ya da Sebeb-i Nazm-ı Kitab (Yapıtın yazılış nedeni): Bu bölüm bütün
mesnevîlerde bulunur. Burada şair yapıtını yazmaya başlamasının nedenini açıklar.
b) Konunun ĠĢlendiği Bölüm
Âgâz-ı Dâstan (Hikâyeye başlama): Bu başlık altında mesnevînin asıl konusuna
geçilir. Mesnevîlerde konu ne olursa olsun, ilk dikkati çeken özellik, olayın bir masal havası
içinde anlatılmasıdır. Esere adını veren bu bölüm türlü başlıklarla kendi içinde bölümlere
ayrılır. Bu başlıklar kimi zaman Farsça olarak yazılır.
c) BitiĢ Bölümü
Hâtime (Son söz): Yapıtın bittiğini bildiren bölümdür. Burada mesnevînin bitiş
tarihi, adı ve son söz söylenir. Ayrıca bu başlık altında şair şunları da söyler: Tanrı’ya hamd ü
senâ ve dua, sultana övgü ve saltanatının devamı için dua, şairin eseri ve kendi şairliği ile
övünmesi, tanınmış mesnevî şairleri ve eserlerini anma, hasetçilerden, eserini doğru olarak
çoğaltamayan kâtiplerden, iyi anlayamayan okuyucudan Tanrı’ya sığınma; mesnevînin beyit
sayısı, okuyucudan hayır dua isteme, mesnevînin vezni.
Mesnevîler içinde gazeller, murabbalar, muhammesler de yer alabilir. Uzun uzun
aynı şekli kullanmak tekdüzeliğe yol açabilir. İşte bu monotonluğu kırmak amacıyla şair
uygun aralara başka şekillerde şiirler koyabilir.
Edebiyatımızda bir de 13. yy. şairi Mevlânâ’nın Farsça olarak yazdığı, içinde dinî-
tasavvufî hikâyeler olan “Mesnevî” adındaki eseri vardır. 25.700 beyitten oluşan ve 6 cilt
tutan bu muazzam eserin adı gibi nazım şekli de mesnevîdir.
4. KIT’A
Kıt’a “parça, bölük, cüz” demektir. Uyak düzeni ab, cb’dir. Görüldüğü gibi 2. ve 4.
dizeleri birbiriyle kafiyeli, diğer dizeleri ise serbest olan iki beyitlik nazım biçimidir. Bu tür
kıt’alar genellikle dörtlük adıyla anılmaktadır. Kıt’alarda beyitler arasında, yani 4 dize
arasında anlam birliği bulunur. Bu nazım biçiminde şairler mahlasını kullanmaz. Ancak
mahlas olan kıt’alar da vardır. Kıt’alar türlü konularda yazılabilir. Herhangi bir konudaki
düşünce ya da bir kişinin yergisi olabilir. İki türlü kıt’a vardır.
a) Nazım: Kafiye düzeni aaba olan kıt’adır.
b) Kıt’a-i Kebîre (Büyük Kıt’a): Beyit sayısı 2’den fazla olan kıt’aya denir. Matla’
beyti olmayan bir gazele benzer. Gazelden ancak konu bakımından ayrılır. Uyak düzeni
şöyledir: ab, cb, db, eb. Şair mahlasını herhangi bir beyitte kullanır. Tarihler, genellikle bu tür
kıt’a biçimiyle yazılır. Tarih, eski edebiyatımızda bir olayın oluş yılını ebced hesabıyla
gösteren şiirlere denir. (bkz. 16. sayfa) Kıt’alar divanlarda mukattaât başlığı altında toplanır.
5. MÜSTEZAD
Sözlük anlamı “ziyadeleşmiş, artmış, çoğalmış demektir. Gazelin özel bir biçimidir.
Beyitlerde ilk dizeler uzun, 2. dizeler kısadır. Eklenen bu kısa dizelere “ziyade” denir. İki
ziyadeli müstezadlar da vardır. 1. dizelerin yazıldığı aruz kalıbı ziyadelerde hâliyle
kısaltılarak kullanılır. Müstezadın uyak düzeni çeşitli şekillerde olabilir. Yandaki şekilde
- 11 -
sadece bir tanesi verilmiştir. Başka bir şairin gazeline ziyadeler ekleyerek de müstezad
yazılabilir.
B. BENTLERLE KURULANLAR
B1-TEK DÖRTLÜKLER-
1. RÜBÂÎ Bize İran edebiyatından geçmiştir. Çeşitli konularda yazılır. Rübâî halk şiirindeki
mâniye benzer; ancak mâni hece ölçüsüyle, rübâî aruzla yazılır. Konu bakımından da
birbirlerinden farklıdır. Mâni hafif, şen konularda yazılırken rübâîde şair dünya görüşünü,
hayat felsefesini, tasavvuf anlayışını anlatır. Zaten bütün bunlar en özlü biçimde ancak
rübâîde anlatılabilir. Onun mâniye olan benzerliği sadece görünüşten ibarettir. Tek dörtlükten
oluşması ve aaba olan uyak düzeni ile mâniyi hatırlatır. Bu uyak düzeni ile ayrıca bir gazelin
ilk iki beytini de andırır. Bu yüzden ona dü-beyt (iki beyit) de denir. Ancak bu nazım şekli
beyitler hâlinde değil, dörtlük esasına göre kurulmuştur. Yani nazım birimi dörtlüktür. Rübâî
için terâne, çâr-mısra, çehâr-mısra terimleri de kullanılır. Dört dizesi de kafiyeli olan
rübâîlere rübâî-i musarra’ denir. Rübâîler divan adlı şiir kitaplarında rübâiyât bölümünde
uyaklarının alfabetik sırasına göre dizilir. İnce duygu ve düşünceleri en özlü biçimde
anlatmaya elverişli olduğundan divan edebiyatı nazım biçimleri içinde günümüze kadar
canlılığını yitirmeden yaşayabilmiş tek biçimdir. Şairler bu şiirlerde mahlas kullanmasa da
mahlası olan rübâîler de vardır. 11. yy. İran şairi Ömer Hayyam’ın rübâîleri dünyaca
tanınmıştır.
2. TUYUĞ (TUYUK)
Arap ya da İran edebiyatından gelmemiştir. Türklere ait, yani Türklerin bulduğu bir
nazım şeklidir. Halk edebiyatındaki mâni biçiminin karşılığı sayılabilir. Mânide olduğu gibi
tuyuğda da genellikle cinaslı uyak kullanılır. Halk edebiyatında 11’li hece kalıbıyla yazılan
mâni biçimindeki şiirlere de duyuğ denir. Uyak düzeni mâni ve rübâîdeki gibi aaba’dır. Aruz
_________________________a
_____________a
_________________________________a
_____________a
_________________________________b
____________b
_________________________________a
____________a
_________________________________c
____________c
_________________________________a
____________a
ziyade
ziyade
ziyade
ziyade
ziyade
ziyade
Edebiyat tarihimizde Servet-i
Fünûn (1896-1901) döneminde
müstezad nazım şekli biraz
değiştirilerek daha serbest şiir yazmak
için kullanılmıştır. Böyle müstezadlara
ise serbest müstezad denmiştir.
Serbest müstezadlarda türlü
uzunluktaki dizeler bir düzene bağlı
olmaksızın arka arkaya dizilir. Yine
aruz ölçüsü kullanılır; ancak bir şiirin
içinde dizelerin uzunluğuna uygun
başka başka aruz kalıpları tercih edilir.
Divan edebiyatında kurallar önemlidir. Bir şiirin bütün dizelerinde aruzun sadece
bir kalıbı kullanılır. Sadece müstezadda, ziyadelerin kalıbı diğer dizelerinkinden farklıdır. O
da kural gereğidir. Serbest şiir arayışı içindeki Servet-i Fünûn şairleri bu nazım şeklini
anlayışlarına yakın bulup istekleri doğrultusunda geliştirdiler. (bkz. 33. sayfa)
- 12 -
ölçüsünün yalnız fâilâtün fâilâtün fâilün kalıbıyla yazılır. 4 dizesi birbiriyle uyaklı olan
tuyuğlara musarra’ tuyuğ denir. 16. yy.dan sonra edebiyatımızda neredeyse hiç tuyuğ
yazılmamıştır. Kadı Burhaneddin en çok tuyuğ yazmış şairimizdir.
B2-MUSAMMATLAR-
ÜÇLÜ
MÜSELLES
Her bendi 3’er mısradan oluşan nazım şeklidir. Uyak düzeni aaa, bba, cca, dda...
şeklindedir. Bu uyak düzenindeki müselleslere müselles-i müzdevic denir. Birinci bendin son
mısrası, diğer bentlerin de son mısrası olarak aynen tekrarlanabilir. Böyle müselleslere
müselles-i mütekerrir denir. Hemen hemen hiç kullanılmamış bir nazım şeklidir.
DÖRTLÜLER
1. MURABBA’
Her konuda yazılabilir. Bent adı verilen dört dizelik kıt’alardan (dörtlüklerden)
oluşur. Bent sayısı 3 ila 7 arasında değişir. Uyak düzeni genellikle aaaa, bbbba, ccca, ddda ...
şeklindedir. Murabba’da ilk bendin 4. dizesi öteki bentlerin 4. dizeleriyle kafiyeli olmak
zorundadır. İlk bendin 4. mısrası diğer bentlerin 4. mısralarında aynen tekrar ediyorsa, yani
nakaratsa böyle murabba’lara murabba’-i mütekerrir (tekrarlı murabba’) denir. İlk bendin
4. mısrası diğer bentlerin 4. mısralarında aynen tekrar etmiyorsa, yani nakarat değilse böyle
murabba’lara da murabba’-i müzdeviç denir.
2. ŞARKI
Türk edebiyatında doğmuştur. Tıpkı tuyuğ gibi Türklerin bulduğu bir nazım şeklidir.
Bestelenmek için yazılır. Bundan dolayı bent sayısı azdır. Biçim bakımından murabba’ya
benzer. Uyak düzeni genellikle şöyledir: aaaa, bbba, ccca, ddda... Şu uyak düzeni de
kullanılır: abab, cccb, dddb... İlk dörtlüğün 2. ve 4. dizeleri ya da sadece 4. dizesi bütün
dörtlüklerin 4. dizelerinde aynen tekrarlanabilir. Bu dizelere nakarat denir. Şarkılar nakaratlı
ya da nakaratsız olabilir. Bu şiirlerde konu genellikle aşk, sevgili, içki ve eğlencedir.
Şarkıların 3. dizelerine miyân ya da miyân-hâne denir. Sözün ve bestenin en dokunaklı yeri
bu dizeye denk getirilir. 5 ya da 6 mısralık bentlerle yazılmış şarkılar da vardır. Divan
edebiyatında en güzel şarkılar 18. yy. da yaşamış, Lale Devri’nin şairi Nedîm’e aittir.
3. TERBİ’
Sözlük anlamı “dörtleme, dörtlü duruma getirme” demektir. Bir gazelin beyitlerinin
üstüne başka bir şair tarafından aynı ölçü ve uyakta ikişer dize ekleyerek yazılan murabba’ya
denir. Gazelin kafiye düzeni aa, ba, ca, da, ea... olduğuna göre üstüne konulacak iki dizenin
murabba’ oluşturması için gazelin 1. dizeleriyle kafiyeli olması gerekir. Eklenen bu iki dizeye
zamîme denir. O zaman terbi’nin uyak düzeni şöyle olur: aaaa, bbba, ccca, ddda... Koyu
yazılmış harfler sonradan eklenen dizelerdir. Bu zamîmelerin, eklendiği beyitlerle anlam
bakımından kaynaşması gerekir. Edebiyatımızda az kullanılmış bir nazım şeklidir.
- 13 -
BEŞLİLER
1. MUHAMMES
Arapça “beş, beşte bir” anlamına gelen “hams, hums” kökünden gelen bir kelimedir.
Her bendi 5 dizeden oluşan nazım biçimidir. Her konuda muhammes yazıldığı gibi,
muhammes biçiminde yazılmış şarkılar da vardır. Böyle şarkılara muhammes Ģarkı denir.
Muhammesin kafiye düzeni çeşitli şekillerde olabilir. Mesela bbbaa, cccaa, dddaa, eeeaa...
veya aaaaa, bbbba, cccca, dddda... tarzında olabilir. İlk bendin 4. ve 5. ya da sadece 5. dizesi
diğer bentlerde tekrarlanabilir. Böyle olanlarına muhammes-i mütekerrir denir. O zaman
uyak düzeni aşağıdaki şekillerde olur.
a a a a (n)
a (n)
– b b b a (n)
a (n)
– c c c a (n)
a (n)
– d d d a (n)
a (n)
...
a a a a a (n)
– b b b b a (n)
– c c c c a (n)
– d d d d a (n)
...
(a (n)
: “a” kafiyeli dizenin nakarat olarak tekrarlandığını gösteren işarettir.)
2. TARDİYE
Türk edebiyatında pek az kullanılmış nazım biçimidir. Yalnız 18. yy. şairi Şeyh
Galip çok önem vermiştir. Muhammesin özel bir biçimidir. Muhammes aruzun her kalıbıyla
yazıldığı hâlde tardiye tek bir kalıbıyla yazılır. Kafiye düzeni muhammesten farklıdır: bbbba,
cccca, dddda, eeeea... Bir tek bu uyak düzeniyle yazılır. Mesnevilerde şairler yapıtı
tekdüzelikten kurtarmak için olayın kahramanlarının ağzından yer yer gazel, murabba’ gibi
manzumeler söylerdi. Bunlara da tardiye denilmektedir.
3. TAHMİS
Sözlük anlamı “beşleme, beşli duruma getirme” demektir. Başkası tarafından
yazılmış bir gazeli alıp beyitlerinin üstüne aynı ölçü ve uyakta 3’er dize ekleyerek yazılmış
muhammese denir. Uyak düzeni şöyledir: aaaaa, bbbba, cccca, dddda, eeeea... Koyu
yazılmış harfler sonradan eklenen dizelerdir. Tahmiste en önemli nokta, eklenen dizelerin
gazelin beyitleriyle anlam ve güç bakımından kaynaşabilmiş olmasıdır. Tahmis yapan şair,
mahlasını tahmisin son bendinde kullanır.
Tahmis, divan şiirinde muhammesten daha çok rağbet görmüştür. Hemen hemen
bütün şairler kendinden önceki şairlerin birkaç gazelini, bazen kasidesini tahmis etmiştir.
Kendi gazelini tahmis ederek muhammes durumuna getiren şairler de vardır. Bu çeşit
tahmisler divanlarda “tahmis-i gazel-i hod” (kendi gazelini beşleme) başlığı altında yer alır.
Eğer tahmis edilen gazel musammat gazel ise tahmis de musammat olarak yapılır.
4. TAŞTİR (TEŞTÎR)
Taştir, tahmisin başka bir biçimidir. Uyak düzeni aaaaa, bbbba, cccca, dddda,
eeeea... şeklindedir. Koyu yazılmış harfler sonradan eklenen dizelerdir. Uyak düzeninden de
anlaşılacağı gibi tahmiste gazelin her beytinin üstüne eklenen 3 dize, taştirde beyitlerin
arasına konur. Taştir, iki dizenin arasına girerek beyti iki tarafa ayırmış olur. İşte bu
özelliğinden dolayı ona tahmis-i mutarraf ya da kısaca mutarraf denir. Bu nazım biçiminde
eklenen dizeler -tıpkı tahmis ve terbi’de olduğu gibi- gazelin ölçü ve uyağıyla uyuşmalı,
beytin anlamıyla da kaynaşmalıdır. Tahmiste olduğu gibi şair mahlasını son bentte kullanır.
Gazel beyitlerinin dizeleri arasına 3 yerine 2 dize eklenen taştirler de vardır. Bunlara terbi’ de
denir.
- 14 -
ALTILILAR
1. MÜSEDDES
Bentleri 6 dize olan nazım biçimine denir. Müseddes çeşitli konularda yazılır. Uyak
düzeni genellikle şöyle olur: aaaaaa, bbbbba, ccccca, ddddda... Ama şu iki şekilde de olabilir:
aaaaaa, bbbbcc, ddddee... / bbbbca, ddddca, eeeeca... Bütün bu uyak düzenlerinde olan
müseddeslere müseddes-i müzdeviç denir. Eğer ilk bendin 5 ve 6. dizesi ya da yalnız 6.
dizesi öteki bentlerde tekrarlanıyorsa böylesine müseddes-i mütekerrir denir. Uyak düzeni
şöyledir: a a a a a(n)
a(n)
– b b b b a(n)
a(n)
– c c c c a(n)
a(n)
- d d d d a(n)
a(n)
... (a (n)
: “a” kafiyeli
dizenin nakarat olarak tekrarlandığını gösteren işarettir.)
2. TESDİS
Arapça “Altıya çıkarma, altılama” demektir.Tahmis gibidir. Yalnız tahmiste gazelin
beyitlerinin üstüne aynı ölçü ve uyakta 3 dize eklenirken, tesdiste 4 dize eklenir. Az
kullanılmış bir biçimdir. Uyak düzeni şöyledir: aaaaaa, bbbbba, ccccca, ddddda... Koyu
yazılmış harfler sonradan eklenen dizelerdir.
YEDİLİ: MÜSEBBA’
Bentlerin dize sayısı 7 olan nazım biçimidir. Neredeyse hiç kullanılmamıştır. 14.
yy.dan itibaren kullanılmıştır.
SEKİZLİ: MÜSEMMEN Bentlerinin dize sayısı 8 olan nazım biçimidir. Uyak düzeni şu iki şekilde olabilir:
aaaaaaaa, bbbbbbba, ccccccca... / aaaaaabb, ccccccdd, eeeeeeff...
DOKUZLU: MÜTESSA’ Bentleri 9 dize olan nazım biçimidir. Neredeyse hiç kullanılmamıştır.
ONLU:MUAŞŞER
Bentlerinin dize sayısı 10 olan nazım biçimidir. Çok az kullanılmıştır.
BENTLİLER
1. TERKÎB-İ BEND Bentlerle kurulan uzun musammatlardır. Bentlerin uzunluğu 5 ila 10 beyit arasında
değişir. Bir terkib-i bentte ilk bent kaç beyitten oluşuyorsa diğer bentler de aynı sayıda
beyitlerden oluşur. Bu nazım biçimi 5 -15 arasında değişen bentlerden oluşur. Daha fazla da
olabilir. Her bent iki bölümden oluşur:
I) Terkîb-hâne: Bendin birinci bölümüdür. Kıt’a da denir; ama genellikle kısaca
bent terimi kullanılır. Bendin son beytinin dışındaki beyitlerden oluşur.
II) Vasıta: Bendin ikinci bölümüdür. Bendin son beytidir. Bendiye de denir. Bu
beyit her bendin sonunda değişir ve mutlaka kendi dizeleri arasında bentten ayrı olarak
kafiyelenir. Bentleri birbirine bağlar. Aşağıdaki uyak düzenlerinde ff, kk, bb, dd harfleriyle
gösterilen beyitler vasıtadır.
Uyak düzeni şu iki şekilde olabilir: (Bentleri 6 dizeden oluşan tekîb-i bend)
- 15 -
aa, ba, ca, da, ea ff - gg, hg, ıg, ig, jg, kk - ...
1. bent 2. bent
aa, aa, aa, aa, aa, bb - cc, cc, cc, cc, cc, dd - ...
1. bent 2. bent
Tekîb-i bendlerde genellikle talihten ve hayattan şikâyet edilir. Dinî, tasavvufî,
felsefî düşünceler anlatılır, toplum çeşitli konularda eleştirilir. Mersiyeler (ölen kişinin
arkasından yazılan şiirler) de genellikle terkîb-i bend biçimiyle yazılır. (bkz. Mersiye) Konusu
toplumsal yergi olan en ünlü terkîb-i bend 16. yy. şairi Bağdatlı Rûhî’ye aittir ve bu şiire
300’den fazla nazîre (bkz. 11. sayfa) yazılmıştır. Bu nazîrelerin en ünlüsü ve en beğenileni 19.
yy. şairi Ziya Paşa’ya aittir.
2. TERCÎ-İ BEND Biçim ve uyak yönünden terkîb-i bende benzer. Yalnız tercî- bendde, bentleri
birbirine bağlayan vasıta beyitleri her bendin sonunda aynen tekrar edilir. Yani bir tercî-i
bendde tek bir vasıta beyti her bendin sonunda nakarat gibi tekrarlanır. Her biri 10
beyte yakın 10-12 bentlik bir şiirde bütün bentlerin böyle tek beyte bağlanabilmesi için, anlam
yönünden hepsinin bu beyitle bağlantılı olması gerekir. Bu yüzden tercî-i bend yazmak daha
zordur. Bu şiirler genellikle Allah’ın gücü, evrenin sonsuzluğu gibi dinî ve felsefî konularda
yazılır. Toplumsal eleştiri, talihten ve dünyadan şikâyet genellikle terkîb-i bendlerde işlenen
konulardır.
DİVAN ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ
1. TEVHİD VE MÜNÂCAAT Allah’ın birliğini ve ululuğunu anlatan şiirlere tevhid, Allah’a karşı yapılan yalvarış
ve yakarışları anlatan şiirlere de münâcaat denir. Tevhid ve münâcaat kutsal bir konu
olduğundan şairler divan adlı şiir kitaplarında bu şiirleri en başa koyarlar. Tevhid ve
münâcaatlar genellikle kaside biçimiyle yazılır. Diğer nazım biçimleri ile yazılmış olanları da
vardır.
2. NA’T Hz. Muhammed’i övmek için yazılan şiirlere denir. Genellikle kaside nazım
biçimiyle yazılır. Bu konuda diğer nazım biçimleri de kullanılmıştır. Na’tlar divanlarda tevhid
ve münâcaatlardan sonra yer alır; ancak sadece na’tla başlayan divanlar da vardır. Na’tlarda
daha çok Hz. Muhammed’e karşı duyulan sevgi ve saygı dile getirilir. O, insanlığın en
hayırlısıdır. Hiç kimse onun makamına erememiştir. Bu tür şiirler, bir bakıma Peygamber’in
şiirle yapılmak istenilen portresidir. Na’tlarda âyetler ve âyetlere telmihler fazladır. Tertip
edilmiş bütün divanlarda teorik olarak na’t vardır. Divan edebiyatında en tanınmış na’t “Su
Kasidesi”dir ve 16. yy. şairi Fuzulî’ye aittir.
3. MERSİYE Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak için yazılan şiirlere
denir. Divan edebiyatında mersiyelerin terkîb-i bend nazım şekliyle yazılması bir gelenek
hâline gelmiştir. Tercî-i bend biçimiyle yazılmış mersiyeler de vardır.
4. MEDHİYE Bir kimseyi övmek için yazılan şiirlere denir. İki türlüdür.
I. Padişah, vezir, şeyhülislam gibi yaşayan devlet büyükleri için yazılanlar.
II. Din ve tarikat uluları için yazılanlar.
- 16 -
Medhiyeler genellikle kaside nazım biçimiyle yazılır. Medhiye yazmak için diğer
nazım şekilleri de kullanılmıştır. Divan edebiyatında en çok işlenmiş konudur.
5. HİCVİYE Bir kimseyi yermek amacıyla yazılan şiirlere denir. Medhiyenin zıddıdır. Eskiler
hicvedene heccav derdi. Genellikle kaside biçimiyle yazılır. 17. yy. şairi Nef’î hicviyeleriyle
tanınmıştır; hatta onun “a köpek” redifli bir hicviyesi vardır. Bu konuda yazılan şiirlere halk
edebiyatında taşlama denir.
6. FAHRİYE Şairlerin kendilerini övmek için yazdıkları şiirlere denir. Genellikle kasideler içinde
bir bölüm olarak bulunan fahriyeler, bunun dışında ayrı bir nazım biçimiyle ya da bir gazelin
makta bölümünde karşımıza çıkabilir. 17. yy. şairi Nef’î fahriyeleriyle tanınmıştır.
Divan Edebiyatında Diğer Şiirler
1. NAZÎRE Bir şairin şiirine başka bir şairce aynı ölçü, uyak ve redifte yazılan benzerine denir.
Divan şairlerince bir şairin şiirini tanzîr etmek, yani benzerini yazmak ona karşı bir saygı
duyulduğunu ve onun şiirlerinin beğenildiğini anlatmak içindir. Taklit etmek amacı yoktur.
Nazîrenin asıl şiir kadar güzel olması gerekir. Böylece nazîre yazan şair kendi ustalığını da
göstermiş olur. Gazelde nazîrecilik divan şairleri arasında çok yaygındır. Bundan dolayı divan
edebiyatına nazîreler edebiyatı diyenler de vardır. Tanınmış bir şairin beğenilen, sevilen bir
gazeline başka şairlerce pek çok nazîre yazılmıştır. Bu nazîreler nazîre mecmuası adı verilen
kitaplarda toplanmıştır. Halk şairleri arasında da birbirlerine nazîre söylemek geleneği vardır.
2. TEHZİL
Ünlü bir şiire aynı ölçü ve uyakta şaka veya alay yollu yazılmış nazîredir. Buna hezl
de denir. Şair hezlle ya bir konuya mizahî bir nitelik verir ya da ciddi şiirleri mizahî duruma
sokar; ancak bunun bayağılıktan uzak ve zarif olması gerekir. 17. yy.daan sonra
yaygınlaşmıştır.
3. TAZMİN
Bir şaire ait bir dize ya da beytin başka bir şairce herhangi bir nazım biçimine
tamamlanmasına ve de bu şekilde yazılan şiirlere tazmin denir. Tazmin edilen mısra ya da
beytin sahibi mutlaka belirtilmelidir. Ancak herkesçe bilinen bir sözse belirtmeyebilir.
4. TARİH
Bir olayın oluş yılını gösteren şiirdir. Yıl, şiirde açıkça, yani rakam olarak
belirtilmez. Ebced hesabı aracılığıyla kelime ya da kelimeler üzerinde gösterilir. Ebced
hesabı; Arap alfabesindeki her bir harfe -ayrı ayrı olmak üzere- 1’den 1000’e kadar bir sayı
değeri verilmesiyle oluşturulan bir sistemdir. Yani Arap alfabesindeki her harfin sayı olarak
bir değeri vardır. İşte bu sistem sayesinde olayın yılı bazen dize içindeki bir veya birkaç
sözcükte gizlidir. Bazen de dizedeki bütün harflerin sayı değerlerinin toplamı tarihi gösterir.
Bunlardan başka şekillerde de olabilir. Tarih yazmak, aynı zamanda bir söz sanatıdır ve bu
sanata “tarih düĢürme” denir. Tarihler genellikle kıt’a nazım biçimiyle yazılır. Bir beyit,
dize, kısa ölçülü bir söz ya da bir tek sözcükle de tarih düşürülür.
- 17 -
Tarih düşürmede esas alınan ebced hesabında harflerin sayı değerleri şöyledir:
elif 1 ze 7 mim 40 kaf 100 zel 700
be 2 ha 8 nun 50 re 200 dad 800
cim 3 tı 9 sin 60 şın 300 zı 900
dal 4 ye 10 ayn 70 te 400 gayn 1000
he 5 kef 20 fe 80 se 500
vav 6 lam 30 sad 90 hı 600
“Ebced” sözcüğü ebced hesabındaki ilk dört harfin (elif, be, cim, dal) yan yana
getirilerek okunuşudur. Aynı zamanda bu tabloyu kolay ezberlemek için bulunan bir formülün
ilk kelimesidir. O zaman ebced kelimesindeki tüm harfler sırasıyla 1, 2, 3 ve 4 rakamlarına
karşılıktır. Tarih düşürmeyi bir örnek üzerinde inceleyelim:
“Feth-i Bağdâd’ı târîh oldı gazâm”
IV. Murat’a ait bu dizede “gazâm” sözcüğü tarihtir; çünkü dizede “gazâm tarih
oldu” sözleri ile bu kelimeye işaret ediliyor. “Gazâm” ebced hesabına göre 1048 rakamını
gösterir. Yani bu dizeden IV. Murat’ın Bağdat’ı 1048’de fethettiğini öğreniyoruz. Şimdi de
kelimedeki harfleri tek tek toplayarak bu bilginin doğruluğunu kontrol edelim. “Gazâm”
kelimesi Arap alfabesine göre sırasıyla şu harflerden oluşur: gayn, ze, elif, mim. Gayn 1000’e,
ze 7’ye, elif 1’e, mim 40 rakamına karşılıktır. Öyleyse 1000+7+1+40=1048’dir.
5. BAHR-I TAVÎL
Ölçülü ve uzun nesir cümleleri niteliğinde uyaklı dizelerden meydana gelen bir
biçimdir. Dizelerde seci’ler de yapılır. Çok az kullanılmış bir biçimdir.
- 18 -
HALK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ
I. HECE ÖLÇÜSÜYLE SÖYLENENLER
A. ANONİM HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ (Sahibi Belli Olmayan Ürünler)
1. MÂNİ
Halk şiirinin en küçük nazım biçimidir. 4 mısralık bağımsız şiirlerdir. 7’li hece
ölçüsüyle yazılır. Uyak düzeni aaba şeklindedir. Kafiyelenişi bakımından İran kaynaklı bir
şekil olan rübâîye benzer. 14. ve 15. yy. şairlerimizin divan şiirine kattıkları “tuyuğ”un da
HALK
ŞİİRİ
NAZIM
ġEKĠLLERĠ
NAZIM
TÜRLERĠ
HECE
ÖLÇÜSÜ
ĠLE
SÖYLENENLER
ARUZ
ÖLÇÜSÜ
ĠLE
SÖYLENENLER
ANONĠM
HALK ġĠĠRĠ mâni
türkü
ÂġIK
EDEBĠYATI koşma
destan
semâî
varsağı
divan
semâî
kalenderî
selis
satranç
vezn-i âhar
ÂġIK
EDEBĠYATI
TEKKE
EDEBĠYATI
güzelleme
taşlama
koçaklama
ağıt
ilâhiler, tevhid,
münâcat, na’t,
miraciye, mevlid,
hilye, Ramazaniye,
medhiye, hikmet,
nutuk, devriye,
şathiye
HALK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ
- 19 -
mâniden geliştirildiği sanılmaktadır. Mânilerin ilk iki dizesi uyağı doldurmak ya da temel
düşünceye bir giriş yapmak için söylenir. Bunlara doldurma mısralar da diyebiliriz. Bazen
sadece ilk dize doldurma olabilir. Genellikle asıl söylenmek istenen düşünceyle ilgisiz gibi
görünür; ama konu ile ilgili de yorumlanabilir. Temel duygu ve düşünce son dizede ortaya
çıkar. Başlıca konusu aşktır. Mânilerde şen ve hafif temalar işlenmiştir. Anadolu’da kadınlar
arasında mâni söyleme geleneği yaygındır.
Mâniler genellikle 4 dizeden oluşur. Ama bu sayı bazen 14’e kadar yükselir. Çok
dizeli mâniler genellikle tercih edilmemiştir. Çünkü bunlara hem uyak bulmak hem de uzun
mânileri akılda tutmak daha zordur. Mâniler hangi amaçla söylenirse söylensin mânici, mâni
yakıcı, mâni düzücü denilen kişiler tarafından doğmaca olarak ve özel bir ezgiyle söylenir.
Mâniciler mâninin kafiye ve redif kısmına ayak derler. “Ayak bulmak”, “Ayağı ayağına
getirmek”, aynı kafiyede bir başka beyit bulup veya hemen düşürüp söylemek demektir ve bu,
onlar arasında en makbul sanat, bir zekâ eseridir.
Mâni Türleri
1. Tam Mâni (Düz Mâni): Dört dizeli ve 7’li hece ölçüsüyle söylenen klasik
mânilerdir. Aşağıda örnekler verilmiştir. -1-
Elmayı bütün dildim
Çamura düştü sildim
Ben yârimin kıymetin
Gittikten sonra bildim
-2-
Kaşların ok dedikçe
Kirpiğin çok dedikçe
Pek mi gönlün büyüdü
Sen gibi yok dedikçe
-3-
Kaleden iniş olmaz
Ham demir gümüş olmaz
Güzele gönül verdim
Ölürüm dönüş olmaz
-4-
Gidene bak gidene
Güller sarmış dikene
Mevlâ sabırlar versin
Gizli sevda çekene
2. Kesik Mâni: Birinci dizesinin hece sayısı yediden az olan mânilerdir. Dizeleri
cinaslı uyaklarla kurulur. Bundan dolayı böyle mânilere cinaslı mâni de denir. Kesik
mânilerde anlam birimi beyittir. Yani her beytin anlamca öteki beyitlerle ilgisi yoktur. Aradan
bir beyit çıkarılmasıyla mâninin yapısında ve anlamında bir bozukluk meydana gelmez.
Cinaslı mânilerin çoğu İstanbul mânileridir. Aşağıda örnekler verilmiştir.
Örneklerde görüldüğü gibi kesik mâniler dört dizeden oluşabildiği gibi daha fazla
dizeden de oluşabiliyor. Birinci dizesi 7 heceli olan kesik mânilere doldurmalı kesik mâni ya
da ayaklı mâni denir. Aşağıda örnekler verilmiştir. -1-
Ah o beni o beni
Kâkül örtmüş o beni
Ben yârimi unutmam
Unutsa da o beni
-2-
Ah demedi demedi
Elinde gül demedi
Ben nasıl güleceğim
Yâr bana gül demedi
3. Artık Mâni: 4 dizeli genel tipte olan mâniye, aynı uyakta başka dizeler eklenerek
söylenen mâniye denir. Bunları dize sayısı 4’ten fazla olan kesik mânilerle karıştırmamak
gerekir. Artık mânilerde genellikle cinaslı uyak kullanılmadığı gibi 1. dizeleri de anlamlıdır.
Yani doldurma dediğimiz mısralar yoktur. Bütün dizeler asıl konu ile ilgilidir. Artık mânilere
yedekli mâni de denir. Aşağıda örnekler verilmiştir.
-7-
Böyle bağlar
Yâr başın böyle bağlar
Gül açmaz bülbül ötmez
Yıkılsın böyle bağlar
-2-
Yâr asar
Hekimsen bak nabzıma
Cerrah isen yara sar
Beni kimse asamaz
Asar ise yâr asar
-4-
Sürüne
Madem çoban değilsin
Arkandaki sürü ne
Ben bir körpe kuzuyum
Al kat beni sürüne
Beni böyle yandıran
Sürüm sürüm sürüne
-6-
Yaraşır
Geçti gönül yaraşır
Ben bu dağı aşamam
Tut kolumdan yâr aşır
Yâr cemâlin pek güzel
Her ne giysen yaraşır
-3- Ayna güzel
Yüz güzel, ayna güzel
Güzel yâri görenler Dediler ay ne güzel
Oturmuş zülfün tarar
Dizinde ayna güzel
-1-
Dağıdır
Çıktım dağlar başına
Sordum bu ne dağıdır
Felek bana ses verdi
Dedi sevda dağıdır (dağ: yara)
Çirkin otağın kurmuş
Gelir güzel dağıtır
Ellerle gönül oynar
Bana çene dağıtır
-5-
Bugün al
Yârim giymiş bugün al
Şâd edersen bugün et
Can alırsan bugün al
-1-
Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim sağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi
-2-
İlkbahara yaz derler
Şirin söze naz derler
Kime derdim söylesem
Bu dert sana az derler
Kendin ettin kendine
Yana yana gez derler
-3-
Ekin ektim bitmiyor
Boya vurdum tutmuyor
Aramızda dağlar var
Elim yâre yetmiyor
Şekerli yemek yaptım
Boğazımdan gitmiyor
- 20 -
4. DeyiĢ (KarĢılıklı Mâni): İki kişinin karşılıklı olarak söyledikleri mânilere denir.
Bunlar sorulu cevaplı bir biçimde düzenlendikleri gibi karşılıklı konuşma olmadan bir konu
üzerine de söylenebilir. 4 dizeli klasik mâni şeklinde söylenir.
Mâniler anonim olmakla birlikte söyleyeni belli olanları da vardır. Bunlar kimi saz
ve tekke şairlerince söylenmiştir. Bu mânilerin ilk dizelerinde şair mahlasını söyler. Aşağıda
örnekler verilmiştir. Hatâyi’m hâl çağında
Hak gönül alçağında
Bin Kâbe’den yeğrektir
Bir gönül al çağında Halk şairlerimizden başka ünlü edebiyat tarihçisi Mehmet Fuat Köprülü; yine
edebiyatımızda Beş Hececiler isimli şairler topluluğundan Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya
Ortaç da mâniler yazmıştır. Aşağıda örnekler verilmiştir. Elinde altın tepsi
Kız yolunu kim kesti?
Çiçekler takınsana
Sevda yelleri esti
Mehmet Fuat Köprülü
Can işte canan hani
Dert işte derman hani
Gönül sarayı bomboş
Beklenen sultan hani
Orhan Seyfi Orhon
Gözlerin mavi mine
Vuruldum perçemine
Aşkın beni çevirdi
Aslı’nın Kerem’ine
Yusuf Ziya Ortaç
Mâniler 7’li hece ölçüsüyle söylenir. Ancak 8 veya 4, hatta 11 heceli mâniler de
vardır. Özellikle bekçi ve davulcu mânileri diye tanınan Ramazan mânilerinin çoğu 8
hecelidir.
2. TÜRKÜ
Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir. Halk şiirinin en eski
biçimlerindendir. Anadolu dışında türkü yerine “yır” veya “cır” kelimesi kullanılmıştır.
Anadolu’da da yırlamak, ırlamak türkü söylemek anlamlarında kullanılır. Türkü kelimesi
Türk kelimesine Arapça î nisbet eki getirilerek ortaya çıkmıştır ve “Türk’e mahsus” demektir.
Bu kelime ilk defa 15. yy.da Doğu Türkleri tarafından kullanılmıştır. Söyleyeni belli olan
türküler var dense de memlekete yayılarak yeni mısra ve ezgilerle değişip genişlemiştir. Yani
ilk söylendiği şekliyle kalmaz, değişir ve toplumun tamamına mal olur. Türküler bir olay
karşısındaki içli duyguları, tepkileri dile getirir. Büyük tarihî olaylardan değil de çevreyi
ilgilendiren olaylardan çıkar. Olağanüstü olay ve kişilere yer vermez. Daha çok bireysel ve
sosyal olaylara dayanır. Bunlar türküyü destandan ayıran özelliklerdir. Türkülerimizin çoğu
aşk, üzüntü, ölüm, hasret ve gurbet üzerine söylenmiştir. Genellikle acıklı ve dokunaklı
olmaları nedeniyle “türkü yakmak” deyimi yaygındır. Bu deyim aynı zamanda türkünün
bilinen bir olaydan çıktığını da gösterir. Türküler hece ölçüsünün her kalıbıyla söylenir.
Bir türkü iki bölümden oluşur.
I. Bent: Türkünün asıl sözlerinin bulunduğu bölümdür.
II. Bağlama (KavuĢtak): Her bendin sonunda tekrarlanır, yani nakarattır.
Bentler ve kavuştaklar kendi aralarında uyaklanır.
Türküler söylendikleri bölgelere, ezgilerine, konularına ve yapılarına göre çeşitli
isimler alır.
Söylendikleri Bölgelere Göre Türküler
Bingöl ağzı, Urfa ağzı, Eğin ağzı... Kimi tanınmış türküler de içindeki en etkili
sözlerle anılır: Ayşe’m, Zeynep’im, Fidayda, Adanalı gibi.
Seydi’m eder taşlı dağlar
Çiçekli kuşlu dağlar
Sen de mi yârdan ayrıldın?
Gözlerin yaşlı dağlar
- 21 -
de bu bölüm içinde yer alır. Uzun hava şeklinde olan usulsüzlerin ise divan, bozlak, koĢma,
hoyrat, kayabaĢı, Çukurova, ağıt, maya, türkmani gibi çeşitleri vardır.
Konularına Göre Türküler: Ninniler: Annenin çocuğunu kucağında, ayağında, beşikte veya salıncakta uyutmak
için sağa sola belirli bir ritimle sallarken kendine özgü bir besteyle söylediği basit sözlü
türkülerdir. Daha önceden ezberlenen metinler tekrar edilebildiği gibi o anda doğmaca olarak
da söylenir. Ninnilerde anne çocuğu ile ilgili iyi dileklerini, kendi sevinç ve üzüntülerini
yanık bir hava içinde dile getirir.
Çocuk Türküleri: Çocuklara sağlam bir kişilik kazandırmak, iyi duygu ve
düşünceler aşılamak için yazılmış ve bestelenmiş türkülerdir. Okullarda ulusal bayram
günlerinde söylenen şarkılar da bu bölüme girer.
Doğa Türküleri: Yaylalar, dağlar, ormanlar, dereler, geyikler, kuşlar, çiçekler gibi
türlü doğa varlıklarını konu alan türkülerdir. Bu konular belli bir olaya bağlı olabileceği gibi
türlü duyguların anlatılmasında da etkili olur. Bu türkülerde doğanın canlı cansız bütün
varlıkları duygulu ve anlayışlı bir insan gibi düşünülür.
AĢk Türküleri: Aşk, kavuşma ve ayrılığı dile getiren içli türkülerdir.
Kahramanlık ve Askerlik Türküleri: Savaş, göç, akın gibi olayları yiğitçe bir
üslupla anlatan türkülerdir. Cinayet, baskın, isyan gibi olaylarla ilgili türküler de bu bölüme
girer. Kahramanlık türkülerinin çoğu halk şairlerince söylenmiş, sonradan halka mal olmuştur.
Örneğin Genç Osman Türküsü Kul Mustafa’ya aittir.
Tören Türküleri: Kına gecesi, nişan, düğün gibi törenlerde okunan türkülerdir.
ĠĢ Türküleri: Toplu olarak bahçede, bağda, bostanda, tarlada çalışırken söylenen
türkülerdir.
KarĢılıklı Türküler: İki kişinin karşılıklı olarak belli bir konu üzerinde söylediği
türkülerdir. Genellikle eğlenceli ve hafif konuludur ve halk hikâyelerinde görülür.
Dörtlüklerle söylenir.
Ölüm Türküleri (Ağıtlar): Genç yaşta hastalık, cinayet, kaza gibi nedenlerle
ölenler için yakılan türkülerdir. Bu türküler ölenin yakın akrabası, nişanlısı, karısı ya da kendi
ağzından söylenir. Ağıtlarda ölen kişinin kişisel özellikleri, ona karşı duyulan sevgi; yaşayışı,
yaptıkları ve geride kalanların duyguları dile getirilir. Sözleri ve bestesi acıklıdır. Ağıt,
usulsüz türküler arasındadır, yani uzun havadır. Ölü başında okunan ağıtlarda ise saz
kullanılmaz. Başka yerlerde okunduğu takdirde saz, açılıştan sonra karar sesinde kalır. Bu
karar sesinde kalmaya “dem tutma” denir. Ağıtçı bu karar perdesinden daha tiz seslere
çıkarak ve daha sonra da pes seslere inerek doğaçlama olarak yaktığı ağıtı okur. Ağıtlardan
düz yazı veya başka şiir biçiminde olanları da vardır.
En eski ağıt Firdevsî’nin Şehnâme’sinde Afrâsyâb olarak geçen Alp Er Tunga için
söylenen ağıttır. İslamiyet’ten önce bu şekildeki şiirlere sagu deniliyordu.
Ağıtları ölen kişilerin ardından söylenen destanlarla karıştırmamak gerekir. Bu tür
destanları genellikle adlarını, mahlaslarını açıkça belirten âşıklar söyler. Bunlar ağıtlardan çok
daha geniş bir alana yayılabilir. Destanlar metin hâlinde kalır ve özel bir ezgiyle okunmaz.
Oyun Türküleri: Besteleri oyun hareketlerine ve figürlerine uygun türkülerdir.
Bunlar oyun sırasında söylendiği gibi oyun dışında da söylenir.
Ezgilerine Göre
Türküler
Usullüler
Genellikle oyun
havalarıdır.
Usulsüzler
Bunların hepsi de
uzun havalardır.
Genellikle oyun havaları olan usullü türküler
Konya’da oturak, Urfa’da kırık hava,
Ege’de zeybek, Karadeniz kıyılarında horon,
Kars ve Erzurum’da Sümmani ağzı; Ordu,
Giresun, Trakya ve Marmara’da karĢılama;
Isparta ve Eğridir’de datdiri adlarıyla da
tanınmaktadır. Bu oyun havalarından başka
güzelleme, koşma, ninni, taşlama, yiğitleme
- 22 -
B. ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ (Sahibi Belli Ürünler)
1. KOŞMA
Divan edebiyatında en çok sevilen ve kullanılan nazım biçimi gazel, halk
edebiyatında ise koşmadır. Koşma hece ölçüsünün 11’li kalıbıyla yazılır. 6+5 ya da 4+4+3
duraklı olur. 4 dizeli bentlerden (dörtlüklerden) oluşur. Dörtlük sayısı genellikle 3 ile 5
arasında değişir. Dörtlük sayısı 5’ten fazla koşmalar vardır; ancak 3’ten az olanı yoktur. Uyak
düzeni genellikle şu 2 şekilde olur: abab, cccb, dddb.../ abcb, dddb, eeeb.. Şair koşmanın son
dörtlüğünde mahlasını söyler.
Koşmalar genellikle lirik konularda söylenir. Tabiat, aşk, hasret, yiğitlik ve başka
temalar işlenebilir. Konu aşk ve tabiatsa saz şairleri daima koşma nazım şeklini tercih eder.
Koşmalar kendine özgü bir ezgiyle okunur. Ezgiyle okunuşlarına göre çeşitli adlar alır: Acem
koşması, Kerem, Kesik Kerem, Gevherî gibi. Hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla söylenmiş bazı
şiirlere, koşma ezgisiyle okunduğu için koşma denilir. Halk arasında özel bir ezgiyle okunan
Yapılarına
Göre
Türküler
Bentleri Mâni
Dörtlükleriyle
Kurulan Türküler
Bentleri
Dörtlüklerle
Kurulan
Türküler
Bentleri
Üçlüklerle
Kurulan
Türküler
Bentleri
Beyitlerle
Kurulan
Türküler
Mâni dörtlükleriyle
kurulan kavuştaksız
türküler: Birbiriyle ilgili
maniler arka arkaya
sıralanır.
Kavuştakları mâni
biçiminde olan türküler:
Hem bent hem kavuştak
mâni biçimindedir.
Kavuştakları 1
dize olan mâniler
Kavuştakları 2
dize olan mâniler
Kavuştakları 3
dize olan mâniler
Kavuştakları 4
dize olan mâniler
Dörtlüklerle kurulan
kavuştaksız türküler:
Genellikle 11’li hece
ölçüsündedir. Uyak
düzeni: aaab, cccb...
Bentlerinin 4. dizesi
kavuştak olan türküler:
Bentlerin ilk 3 dizesi
kendi arasında
uyaklıdır.
Üçlüklerle kurulan
kavuştaksız türküler: Uyak düzeni aaa,
bbb...
Kavuştakları 1 dize olan
türküler: Kavuştak, bent
ile aynı ölçüde değildir.
Kavuştakları 2
dize olan türküler
Kavuştakları 3
dize olan türküler
Kavuştakları 4
dize olan türküler
Beyitlerle kurulan
kavuştaksız türküler: Uyak düzeni aa, bb,
cc...
Kavuştakları 1
dize olan türküler
Kavuştakları 2
dize olan türküler
Kavuştakları 4
dize olan türküler
- 23 -
şiirlere de koşma denir. Karşılıklı konuşma biçiminde söylenen koşmalara mürâcaa denilir.
Bunlar dedim-dedi şeklinde yazılır ve genellikle sorulu cevaplı olarak düzenlenir.
KoĢma ÇeĢitleri
KoĢma-ġarkı: Bu tür koşmalarda ilk dörtlüğün 2. dizesi ilk dörtlük dâhil bütün
dörtlüklerin 4. dizesinde nakarat olarak tekrarlanır.
Tecnis: Bütün uyakları cinaslı olan koşmalara denir.
Musammat KoĢma: Dizelerinde iç uyak bulunan koşmalara denir. Her dizenin
sonundaki uyak, dizelerin içindeki belirli duraklarda tekrarlanır. Divan şiirinde musammatlar
eşit iki parçaya ayrılabilen kalıplarla yazılır; fakat halk şiirinde bu kurala uyulmaz. 6+5
duraklı kalıpla yazılan musammat koşmalarda iç uyak genellikle 6. hece üzerinde bulunur.
Ayaklı (Yedekli) KoĢma: Koşmanın ilk dörtlüğünün 2. ve 4., öteki dörtlüklerinin
de sadece 4. dizelerine 5 heceli bir dize eklenerek oluşturulan koşmalardır. Eklenen bu
dizelere divan şiiri nazım biçimi müstezadda olduğu gibi ziyade denir. Uyak düzeni baAbaA,
cccaA, dddaA şeklindedir. Ziyade dizeler büyük harfle gösterilmiştir. Ziyade dizeler bazen 2
ve daha fazla olabilir. Ayaklı koşmalar genellikle musammat koşma biçiminde yazıldığından
onlara musammat ayaklı koĢma veya musammat müstezad koĢma da denir.
Zincir-bend Ayaklı KoĢma: Zincirleme biçiminde yazılan koşmalara denir.
Zincirleme şöyle yapılır: Dörtlüklerin 4. dizesinin uyaklı sözcüğü, bir sonraki dörtlüğün ilk
sözcüğü olur. Bu zincirleme biçimi, ezberlemeyi kolaylaştırdığı için daha çok destanlarda
kullanılır.
2. DESTAN Halk şiirinde en uzun nazım biçimi destandır. Kimi destanlarda dörtlük sayısı 100’ü
geçer. Nazım birimi, uyak düzeni koşma ile aynıdır. 11’li hece ölçüsüyle söylenir. Hece
ölçüsünün 8’li kalıbıyla yazılan destanlar da vardır. Son dörtlükte şair mahlasını söyler.
Destanların da kendine özgü bir ezgisi vardır ve bu ezgiyle okunur. Destanın özelliği savaş,
göç gibi halk hafızasında iz bırakmış ve az çok efsaneye karışmış bir olayı işlemesidir. Yalnız
bu destanın, sözlü edebiyat verimleri arasındaki Oğuz Kağan Destanı, Ergenekon Destanı gibi
büyük destanlarla bir ilgisi yoktur. Bu büyük destanlar anonimdir.
Konularına Göre Destanlar
a) Savaş Destanları: Bir savaşı görmüş ya da başkasından dinlemiş şairin,
gördüklerini ya da duyduklarını şiir olarak anlatmasıdır.
b) Felaket Destanları: Deprem, yangın, salgın hastalık gibi felaketleri etkili ve acıklı
bir dille anlatan destanlardır.
c) Eşkıya ve Ünlü Kişilerin Serüvenlerini Anlatan Destanlar
d) Mizahi Destanlar
e) Taşlama ya da Eleştiri Destanları: Toplum çeşitli yönlerden eleştirilir.
f) Atasözleri Destanları: Atasözleriyle türlü öğütler verilir.
g) Hayvan Destanları: Hayvanlar hakkında bilgi veren destanlardır.
h) Yaş Destanları: İnsanın doğumundan ölümüne kadar geçirdiği yaşam evrelerini
anlatan destanlardır.
3. SEMÂİ Uyak düzeni koşma ile aynıdır. Yalnız semâiler hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla yazılır.
Dörtlük sayısı 3 ile 5 arasında değişir. 5’ten fazla dörtlükten oluşan semâiler de vardır. Bu
şiirlerde daha çok sevgi, doğa, güzellik gibi konular işlenir. Koşma ve destanlar nasıl
kendilerine özgü bir ezgiyle okunuyorsa semâiler de kendine özgü bir ezgiyle okunur.
Koşmaya göre daha canlı ve kıvrak bir üslubu vardır. Şair son dörtlükte mahlasını söyler.
- 24 -
4. VARSAĞI Güney Anadolu’da yaşayan Varsak Türklerinin özel bir ezgiyle söyledikleri
türkülerden gelişmiş bir biçimdir. Uyak düzeni, dörtlük sayısı ve ölçüsü semâi ile aynıdır.
Yalnız 11’li hece ölçüsüyle söylenen varsağılar da vardır. Böyle varsağılar kendine has
ezgisiyle koşma nazım şeklinden ayırt edilir. Bu şiirler semâiye şekil olarak benzese de ondan
daha değişik bir ezgiyle okunur. Varsağılar yiğitçe, mertçe bir üslupla söylenir. “Be hey, bre,
hey gidi” gibi ünlemler bu üsluba katkıda bulunur. İçinde bu ünlemler bulunmayan varsağılar,
ezgilerinden dolayı semâiden ayırt edilir. Ama genellikle bu ünlemler vardır. Son dörtlükte
şair mahlasını söyler. Halk edebiyatında en çok varsağı söylemiş şair Karacaoğlan’dır. (16.
veya 17. yy.)
II. ARUZ ÖLÇÜSÜYLE SÖYLENENLER Divan ve halk şairleri birbirinden etkilenmiştir. Divan şairleri koşma nazım
şeklinden esinlenip şarkı nazım şeklini, mâni nazım şeklinden esinlenip “tuyuğ”u meydana
getirmişlerdir. Halk şairleri de, bilhassa şehir kültürü almış olanları, divan şiiri nazım
biçimleri ile şiir yazmıştır. Mesela 17. yy. şairleri Âşık Ömer, Gevherî ve 19. yy. şairi Emrah
bunlardan birkaçıdır. Halk şairlerince en çok kullanılan nazım şekli ise gazeldir. Bunun yanı
sıra bazı musammatlarla da şiir yazılmıştır. Saz şairleri aruzu gereği gibi bilmediklerinden
şiirlerinde pek çok vezin hataları görülür. Vezni kullanmaktaki bu başarısızlıkları dil
yanlışlarına da neden olmuştur. Ayrıca divan şiirinin üslup ve estetik özelliklerini de taklit
etmeye çalıştıklarından yazdıkları şiirler türlü acemiliklerle doludur.
1. DĠVAN (DĠVANÎ): Aruzun fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün kalıbıyla yazılır.
Gazel, murabba, muhammes, müseddes biçiminde yazılan şiirlere denir. Özel bir ezgiyle
okunur. Musammat olanları da vardır. 17. yy.dan sonra yaygınlaşmıştır. Divanın bir de ayaklı
divan veya yedekli divan adı verilen çeşidi vardır. Divan edebiyatı nazım şekillerinden
müstezada benzer.
2. SEMÂÎ: Aruzun mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün kalıbıyla yazılır. Gazel,
murabba, muhammes, müseddes biçimindeki şiirlere denir. Musammat olanları da vardır. Bir
de ayaklı semâiler vardır ki müstezada benzer. Ayrı bir ezgiyle okunur. Uyak düzeni divanla
aynıdır. Hece ölçüsüyle yazılan semâilerle karıştırılmamalıdır.
3. KALENDERÎ: Aruzun mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûlün kalıbıyla yazılır.
Gazel, murabba, muhammes, müseddes biçimindeki şiirlere denir. Ayrı bir ezgiyle okunur.
Uyak düzeni divan ve semâînin aynıdır. Bir de ayaklı veya yedekli olanları vardır ki
müstezada benzer.
4. SELĠS: Aruzun fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün kalıbıyla yazılır. Gazel,
murabba, muhammes, müseddes biçimindeki şiirlere denir. Ayrı bir ezgiyle okunur. Uyak
düzeni divan, semâî ve kalenderî ile aynıdır.
5. SATRANÇ (ġATRANÇ): Aruzun müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün
kalıbıyla yazılır. Musammat gazel biçimindeki şiirlere denir. 19. yy.da ortaya çıkan satrancın
örnekleri azdır.
6. VEZN-Ġ ÂHAR: Aruzun müstef’ilâtün müstef’ilâtün müstef’ilâtün müstef’ilâtün
kalıbıyla yazılır. Murabba’ biçimindeki şiirlerdir. Uyak düzeni murabba’ya benzer. Kendine
has bir özelliği vardır.Her mısra bir “müstef’ilâtün” parçasına sığacak şekilde 4 kelime ya da
kelime grubuna bölünmüştür ve böylece 1. dizenin 2. parçası 2. dizenin başında; 3. parçası 3.
dizenin başında; 4. parçası ise 4. dizenin başında aynen tekrarlanır. Ayrıca bu parçalardan
sonra gelen parçalar da birbirlerini takip eder. Yani dörtlük dizelerinin ilk parçalarının
yukarıdan aşağıya okunmasıyla 1. dize ortaya çıkar. Aşağıda bir örnek verilmiştir:
- 25 -
1 2 3 4
1. Ey vasl-ı cennet/ kıl câna minnet/ vay serv-i kâmet/ cân içre cansın
2. Kıl câna minnet/ vay serv-i kâmet/ cân içre cansın/ nev-res fidansın
3. Vay serv-i kâmet/ cân içre cansın/ nev-res fidansın/ şûh-i cihansın
4. Cân içre cansın/ nev-res fidansın/ şûh-i cihansın/ gözden nihânsın
Tokatlı Nuri
Bentleri 3 dize olan vezn-i âharlara da rastlanır. O zaman yukarıdaki düzenden daha
karışık bir düzen vardır.
HALK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ
A. ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ Âşık edebiyatı nazım türleri genellikle koşma ve semâi nazım biçimiyle yazılır. Bu
türler koşma ve semâilerden konuları bakımından ayrılır.
1. GÜZELLEME: Doğa güzelliklerini anlatmak ya da kadın, at gibi sevilen
varlıkları övmek için yazılan şiirlerdir. Güzellemeler bu konuların ayrı ayrı ya da birlikte ele
alabilir.
2. TAġLAMA: Bir kimseyi yermek ya da toplumun bozuk yönlerini eleştirmek
amacıyla yazılan şiirlerdir. Divan şiirinde bu konudaki şiirlere hicviye denir.
3. KOÇAKLAMA: Kahramanlık, savaş ve kavga şiirleridir. Coşkun ve yiğitçe bir
üslupla söylenir. Halk şiirinde en güzel koçaklamalar 16. yy. şairi Köroğlu’nundur.
4. AĞIT: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan acıları anlatmak amacıyla söylenen
şiirlerdir. Bu tür şiirleri söylemeye ağıt yakma denir. Türk toplumunda çok eski bir geçmişi
vardır. İslamiyet’ten önceki Türk edebiyatındaki “sagu” türünün bir devamı niteliğindedir.
Sagular yuğ adı verilen ölü gömme törenlerinde okunurdu. Divan edebiyatında bu konuda
yazılan şiirlere “mersiye” denir. Anonim halk şiiri malı olan, yani söyleyeni belli olmayan
ağıtlar da vardır. Bunlar genellikle genç yaşta ölen kız ve delikanlılar için söylenir. Ayrıca
gelin olup anasının evinden ayrılan kızlar için de ağıtlar yakılır.
B. TEKKE EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ Tekke edebiyatının kendine ait bir nazım şekli yoktur. Tekke şairleri hem divan hem
de halk edebiyatına ait nazım şekillerini başarıyla kullanır. Bu demektir ki hem aruza
hâkimler hem de hece ölçüsünü tercih etmişlerdir. Tekke edebiyatını oluşturan eserler biçim
yönünden divan ve halk edebiyatının birleşimi gibidir; konu yönünden ise kendine has
özellikleri vardır. Tekke edebiyatına ait nazım türleri din ve tasavvufla ilgili kavram, duygu,
düşünce, ilke ve kuralları halka yaymak amacıyla bir tarikata bağlı şairlerce yazılan şiirlerdir.
Demek ki bu konularda şiirler yazan tekke mensupları şiirlerini yazarken bazen divan bazen
halk şiiri nazım şekillerini tercih ederler. Divan edebiyatından gazel, kaside, kıt’a, musammat,
murabba’, terkîb-i bend, tercî-i bend, rübâi, tuyuğ, mesnevi; halk şiirinden ise koşma ve mâni
nazım biçimlerini kullanmışlardır.
1. İLÂHİ
Tekke edebiyatının en önemli nazım türlerinden biridir. Hemen hemen bütün
mutasavvıf şairler tarafından işlenmiştir. Hatta büyük pîrlerin çoğu şair olmadıkları hâlde ilâhi
türünde şiirler söylemişlerdir. İlâhilerde işlenen en önemli unsur Allah’ın “bir”liği
meselesidir. Tekke edebiyatının Anadolu’daki ilk ve büyük üstadı Yunus Emre bütün
ilâhilerinde ilâhi aşk, vahdet (Allah’ın birliği), yaratılış, nefis, dünya gibi temaları
işlemektedir. Bu şiirlerde Allah’ın birliği, büyüklüğü, gücü anlatılır ve telkin edilir.
İlâhiler aruz ve hece ile yazılırlar. Hece ölçüsüyle yazılanlarda hecenin 7’li, 8’li ve
bazen 11’li kalıbı kullanılır. Bu şiirler ağır ve sırlı ezgilerle tarikat âyinlerinde söylenir ve
tarikatlara göre aşağıdaki adları alır.
- 26 -
Âyin: Mevlevî tekkelerinde okunur.
Tapuğ: Gülşenî tekkelerinde okunur.
Nefes: Genellikle Bektaşî-Alevî tekkelerinde okunur. Melamî tarikatında “vahdet-i
vücûd” telkinleri hep nefeslerle yapılır. Zaten bu şiirlerde genellikle vahdet-i vücut kuramı
anlatılır. Bunun yanı sıra Hz. Muhammed ve Hz. Ali için övgüler de söylenir. Bu tarz şiirlerde
rindâne, kalenderâne ve alaycı bir üslup dikkati çeker. Mesela dünya hayatının geçiciliği
yüzünden bu dünyayı umursamama, boş verme, başa gelene râzı olma kalenderlik ya da
rindliktir ve böyle bir üslup ister istemez hafif alay da içerir. Nefesler gazel ve koşma tarzında
hece ölçüsüyle yazılır. Sonradan bu şiirlerde aruz ölçüsü de kullanılmıştır. Daha çok “ayn-ı
câm”larda saz eşliğinde makamla okunur.
Durak: Genellikle Halvetî tekkelerinde ve zikrin arasında bir ya da iki kişi
tarafından okunur.
Cumhur: Mevlevî ve Bektaşî dergâhından başka tekkelerde herkes tarafından
okunur.
2. TEVHİD
Tevhid, aslında divan şiiri nazım türüdür. Allah’ın varlığına ve birliğine dair yazılan
şiirlerdir. Zaten sözlük anlamı da “birlemek” demektir. Düz yazı şeklinde olanları da vardır.
Manzum olarak yazılan tevhidler kaside, gazel ve mesnevi tarzındadır. Eski şairler, âlimler,
yazarlar eserlerine daima tevhidle başlardı. Tevhidlerde ele alınan konu âyet ve hadislerle
açıklanır. Bu tür şiirlerde Allah’ın birliği, yüceliği ve sıfatları gibi dini konular ya da vahdet-i
vücûd gibi tasavvufi konular işlenir. Mutasavvıf bir divan şairi ile bir tekke şairi arasında
zihniyet ve yaşayış bakımından bir fark olmadığı için aynı amaçla meydana getirilmiş böyle
şiirlerde de aslında pek fark yoktur. Ancak tasavvufî tevhidlerin genel karakteri divan
şiirindekinden biraz farklıdır. Ele alınan dini konulara şer’i yorumlardan çok tasavvufi
yorumlar getirilir. Mutasavvıf, tevhidde kendi tasavvuf anlayışını yansıtır.
3. MÜNÂCAAT
Münâcaatlar da tevhid gibi aynı zamanda divan şiiri nazım türüdür. Allah’a dua
etme, yalvarma demektir ve bu konuda yazılır. Eski şairler divanlarına tevhid ve münâcaatla
başlardı. Divanların dışında İslâmî eserlerin başında da münâcaat görülmektedir. Manzum ya
da mensur olarak yazılabilir. Manzum münâcaatlar genellikle kaside, gazel, kıt’a, mesnevi
biçimlerinde yazılır ve divan şiiri nazım türüdür. Bu tür eserler sadece Allah’a yalvarmak ve
ona olan güçlü duyguları açıklamak için değil, aynı zamanda Hz. Muhammed’e karşı da
yazılır. Ancak bunlar na’tlardan içerik yönünden farklıdır. Övgüden ziyade ona hitap, yakarış
vardır.
4. NA’T
Tevhid, münâcaat gibi aslında divan şiiri nazım türüdür. Hz. Muhammed’i
methetmek için yazılır. Mensur olanları da vardır. Divan ve tekke edebiyatlarında yazılmış
pek çok na’t vardır. Ayrıca diğer peygamberler, velîler, din büyükleri, mürşitler, halifeler
hakkında da na’tlar vardır. Manzum na’tlar genellikle kaside biçimiyle yazılır. (bkz. 7. s.)
5. MİRACİYE
Mirac, göğe çıkma demektir; Hz. Muhammed’in Recep ayının 27. gecesi “Burak”
isimli atıyla göğe çıkması, orada Allah ile bizzat görüşmesidir. Ayrıca burada diğer
peygamberlerin ruhları ile de görüşmüştür. Miraciye Hz. Muhammed’in miracından bahseden
eser veya bu sebeple yazılan parçalardır. Manzum ve mensur olarak yazılmıştır. Manzum
olanları genellikle kaside ve mesnevi biçimindedir. Mirac, konu olarak Kur’an-ı Kerim’deki
İsra Sûresi’nin 1. âyetine dayandırılır. Âyet şöyledir: “Bütün eksikliklerden yüce olan o Allah,
kendisine bir kısım âyetlerimizi göstermek için kulunu (Hz. Muhammed’i) bir gece Mescid-i
- 27 -
Haram’dan, çevresini mübarek kıldığımız o Mescid-i Aksa’ya götürdü. Hakikat şu ki O, her
şeyi işitir, her şeyi görür.” Mirac, Hz. Muhammed’in Allah’a bizzat yakınlık anıdır.
Miraciyeler camilerde ve özel toplantılarda mevlid ve hilye gibi okunurdu. Özellikle
Recep ayının 27. gecesi mirac-nâme okumak bir gelenek hâline gelmişti. Mirac-nâme
okuyana mirachan denir ve bu kişiler bu eserleri bestelenmiş hâliyle okurlar.
Mirac inancı sadece Müslümanlarda değil, diğer dinlerde de vardır. Hatta göğe
çıkma olayını anlatan mirac ve miraciyeler eski Türk dinlerinde de mevcuttur. Fakat bunlar
Hz. Muhammed’le ilgili değildir.
6. MEVLİD
Mevlid, “doğum zamanı” ve “doğum yeri” anlamlarına gelir. Peygamber’in doğduğu
geceye ve doğduğu eve denir. Onun doğduğu eve Mevlidü’n Nebî adı verilir. Mevlid Hz.
Peygamber’in doğumu veya onun doğumunu anma bayramı, yani Kutlu Doğum Günü’dür.
Şiir türü olarak mevlid, Peygamber’in doğumunu mesnevi biçimiyle, yani manzum
olarak anlatan eserlere denir. Bu eserlerde özellikle Hz. Muhammed’in hayatı, diğer
peygamberlerden üstünlüğü dile getirilmiştir. Kadı Darîr’in Siyretü’l Nebî adlı eseri mevlid
geleneğinin Türk edebiyatında ilk örneklerindendir. Fakat en güzel örneği 15. yy. şairi
Süleyman Çelebi’nin Vesiletü’n Necât adlı mevlididir. Bu eser tevhid, münâcaat, dua, velâdet
(doğum), mirac, vefat, hatime (bitiş) bölümlerinden oluşur. Yani mevlidlerde sadece doğum
hadisesi anlatılmaz.
Halk arasında birçok vesileyle işte bu Mevlid okutulur. Hz. Peygamber’in
doğumunun yıl dönümünde, çocuğun doğumu münasebetiyle, sünnet düğünlerinde; bir
kimsenin ölümünden sonra, haftasında, kırkıncı gününde, senesinde; bir adağın yerine
getirilmesinde Hz. Peygamber’in ruhunu şad etmek için Süleyman Çelebi’nin yazdığı Mevlid
okutulur. Mevlid okuma esnasında yemek verilir, gül suyu dökülür, lokum, şeker ya da helva
dağıtılır.
Hz. Ali’yi anlatan mevlidler de vardır. 19. yy. da Süleyman Celaleddin’in “Mevlid-i
Cenâb-ı Ali Kerem Allah-ü Vecheh” adlı eseri buna bir örnektir. Eserde şair ilk önce bir
tevhid şiiri yazar, ardından münâcat, na’t-ı nebevî (Peygamber’e övgü), İmameyn (Hz. Hasan
ve Hüseyin) hakkında bir şiir, dibâce (ön söz), ilahi, mukaddime (başlangıç) ve yine kısa bir
na’t-ı nebevî yazarak Hz. Ali’nin doğumu bölümüne başlar. Hz. Ali’ye medhiyeden sonra dua
ve bitiriş şiiri ile mevlidi tamamlar.
7. HİLYE
16. yy.da ortaya çıkmıştır. Bunlar peygamberlerin fiziksel yapılarını anlatan
eserlerdir. Manzum ve mensur olarak yazılır. Manzum olanlar mesnevi biçimiyle yazılır.
Sadece Hz. Muhammed’i anlatan hilyelere hilye-i nebevî, hilye-i Ģerîf, hilye-i Fahr-ı âlem
adı verilir. Yine de hilye deyince akla ilk olarak Hz. Muhammed’in vasıflarını ve
güzelliklerini anlatan eserler gelir. Hilyeler bağımsız, ayrı bir eser olarak yazıldığı gibi
miraciyeler ve mevlidler içinde de yer alır.
8. RAMAZANİYE
Ramazan ayının faziletleri, Ramazan orucunu tutmanın gerekliliği ve faydalarını
manzum olarak anlatan eserlerdir. Ramazaniyeler genellikle mâni biçimiyle yazılır; ama
kaside ve gazel şekliyle yazılanlar da vardır.
9. MEDHİYE
Birini övmek için yazılan manzum ve mensur eserlerdir. Genellikle kaside biçimiyle
yazılır; ancak diğer nazım şekilleri ile yazılmış medhiyeler de vardır. Medhiye aslında divan
şiiri nazım türüdür. (bkz. 15. sayfa) Tekke edebiyatında sadece din ve tarikat büyükleri
- 28 -
övülür, yani devlet büyükleri övülmez. Bu iki tür medhiye birbirinden farklıdır: Ölüler
hakkında yazılmış medhiyelerde şair ondan bir menfaat beklemeyeceği için bunlar daha
inandırıcıdır. Diriler hakkında yazılanlar ise inandırıcılıktan yoksundur. Çünkü övülen kişinin
övgüyü hak eden özelliklerinden çok, methetmek ve üslup güzelliği ön plandadır. Ayrıca bu
tür medhiyelerde amaç; övülenden câize, yani para veya altın gibi değerli hediyeler almaktır.
Divan şairleri maddi beklenti karşılığında medhiye yazarken, Tekke şairleri herhangi bir
maddi beklenti karşılığında yazmaz.
Dört Halife için yazılan medhiyelere medh-i çihâr-yâr-ı güzîn (Hz. Muhammed’in
dört dostunun mehdi) denir. Çihâr, Farsça dört demektir. Dört halife içinde kendilerine en çok
medhiye yazılanlar Hz. Ali ve Hz. Ebu Bekir’dir. Çünkü tarikatların çoğunda tarikatı bu
ikisine dayandırma, bir şekilde onlarla ilişkilendirme söz konusudur. Bazı derviş şairlerin
mensubu oldukları tarikatın pîrine veya daha önce yaşamış tarikat büyüklerine yahut da aziz
bildikleri mürşitlerine hitaben medhiye yazdıkları olur. Bu tür ilahilerde o mürşidin özellikleri
uzun uzun anlatılır.
10. HİKMET
12. yy. da Türkistan’da yaşamış ve Yesevîlik tarikatını kurmuş Hoca Ahmed
Yesevî’nin şiirlerine verilen isimdir. Onun şiirlerine hikmetli söz olarak bakıldı. Bu yüzden
onlara, diğer şiirlerden ayırt etmek için hikmet adı verilmiştir. Hikmet bilgisi bir bakıma
tasavvuf bilgisi demektir. Bu şiirleriyle Ahmed Yesevî aynı zamanda tasavvuf edebiyatının
kurucusu olmuştur. Hikmetler İslamiyet’e yeni girmiş veya henüz girmemiş Türklere
İslamiyet’in esaslarını, şer’i kuralları anlatır. Ayrıca Hoca Ahmed Yesevî’nin adıyla anılan
Yesevîlik tarikatının âdâbını müritlere telkin eder. Bu amaçlarla yazılan hikmetler didaktik
(öğretici) özellikte olduğu için sanat endişesinden uzaktır. Bu yüzden hikmetlerde daha
sonraki tasavvuf şiirlerinde görülen coşkunluk yoktur. Yesevî, ağır, ölçülü sözleriyle dinî,
ahlâkî öğütler verir. Ancak duygulardaki samimiyet ve coşkunluk, hikmetlere zaman zaman
lirizm katar. Bu şiirler söyleyiş bakımından millî özellikler taşır ve bu yüzden Türk edebiyatı
için önemlidir. Şair öğretmek amacı güttüğünden onları sade bir Türkçe ile yazmıştır.
Hikmetler, o zamanlarda hâkim olan Kaşgar-Hakâniye lehçesinin ürünüdür. İslâmî Türk
edebiyatının Orta Asya’daki ilk eserleri o çağlarda Orta Asya’nın ortak edebiyat dili hâline
gelen Kaşgar-Hakâniye lehçesi ile yazılmıştır. Yesevî, hikmetlerinde aruz ve hece ölçüsünü
kullanmıştır. Ama çoğunlukla hecenin 7’li ve 12’li kalıplarını tercih etmiştir. Manzumeler
genel olarak dörtlüklerle düzenlenmiştir, destan biçimindedir. Kullanılan kafiyeler de halk
şiirinin karakteristik yarım kafiyeleridir ve çoğunlukla rediflidir.
Hikmet yazmak, yani Yesevî tarzında şiir yazmak daha sonra Yesevî dervişlerince
gelenek hâline gelmiştir. Bazı Yesevî dervişleri ise bu şiirlere kendi adlarını koymamışlardır.
Bunun sebebi şeyhlerinin hikmetleriyle bütünleşmek olabilir. Bu yüzden Ahmed Yesevî’nin
hikmetleri “Divan-ı Hikmet” adıyla sonradan toplanırken başkalarının yazdığı hikmetler de
divana girmiştir. Bugün elde bulunan Divan-ı Hikmet bütünüyle Yesevî’ye aittir, denemez;
Yesevîlik’in bir hikmetler kitabıdır, demek daha doğrudur.
Ahmed Yesevî’inin Türk tasavvuf hayatı ve Tekke Edebiyatı üzerindeki etkisi geniş
ve devamlıdır. Anadolu’da kurulan Nakşibendîlik, Haydarîlik, Bektaşîlik gibi belli başlı
tarikatlar üzerinde Yesevîlik’in açık izleri vardır.
11. NUTUK
Pîrlerin ve mürşitlerin tarikata yeni giren dervişlere tarikat derecelerini ve âdâbını
öğretmek için söylediği şiirlerdir. Hece ölçüsünde koşma şeklinde söylenir. Genellikle 5 ila 7
dörtlükten oluşur. Müzik eşliğinde söylenmeyen, sadece okunmak için yazılan nefesler de
nutuk diye anılır.
- 29 -
12. DEVRİYE
Devriyeler tasavvuftaki “devir” kuramını anlatan şiirlerdir. Mensur olanları da
vardır. Devir kuramı; yaradılış olayının, varlığın nereden gelip nereye gittiği ve bu ikisi
arasındaki safhalarının tasavvufa göre açıklanmasıdır. Tasavvufçular bu sistemin esasını bir
daireye benzettiği için “devr” adını vermiştir. Bu kurama göre vakti gelen ruh, âlem-i gaybdan
(bilinmeyen âlem) âlem-i şuhûd’a; yani görünen, maddî âleme iner ve çeşitli merhalelerden
sonra tekrar Tanrı’ya döner. Buna devir denir. Ruh, önce cansız varlıklara, sonra bitkilere,
hayvana, insana ve en sonra da insan-ı kâmile geçer. Oradan da ilk büyük ruh olan Tanrı’ya
döner ve O’nunla birleşir. Ruhun maddî âleme inişine nüzûl (aşağı inme, iniş), tekrar
Tanrı’ya dönüşüne de urûc (yukarı çıkma, yükselme) denir. Bu yüzden sadece inişi anlatan
devriyelere ferĢiye, çıkışı anlatanlara ise arĢiye denir. Bu kuramı savunanlar Kur’an-ı
Kerîm’de çeşitli yerlerde zikredilen “O’ndan gelip O’na dönme” ifadelerini gösterirler. Devir
kuramı Hz. Muhammed’in “Ben nebî iken Âdem su ile çamur arasındaydı.” hadisi ile ilgilidir.
Mutasavvıflara göre vücut hâlindeki Muhammed, yeryüzüne sonradan gelmiştir. Hâlbuki ruh
hâlindeki Muhammed ezelden beri vardı. Demek ki ruh hep vardır; ama sırası gelen ruh, bu
dünyaya iner. Aslında devir kuramı vahdet-i vücut anlayışının bir parçasıdır. Yalnız devir
kuramını reenkarnasyon (tenâsüh) inancıyla karıştırmamak gerekir. Tenasüh inancında ruh bir
cisimden ötekine belli bir sıra gözetmeksizin sıçrar. Mesela bir hayatında insan olan ruh,
sonraki hayatında hayvan olabilir.
Türk edebiyatında Sünnî tarikatlara mensup olanlar yaratılış ve ruh konusu hassas
bir konu olduğundan pek fazla devriye yazmamışlardır. Sadece Kur’an ve sünnet
çerçevesinde insanın ana rahmine düşmesini, ölüm ve kabir hayatını hayalî ve sofiyâne bir
şekilde anlatan devriyeler yazmışlardır. Böylece Türk edebiyatında devriyeler, Mevlânâ’dan
başlayarak Yunus Emre, Kaygusuz Abdal ve daha birçok şair ve nesir yazanın eserlerinde yer
alan bir tür olmuştur.
13. ŞATHİYE (ŞATHİYÂT-I SOFİYÂNE)
Allah ile teklifsizce, şakalı bir dille konuşur gibi yazılan şiirlere verilen isimdir. Bu
tür, sonradan bazı şairler tarafından şeriat ölçülerinden uzaklaşmıştır. Bu yüzden de din
bilginlerince kelam-ı küfür, yani dinden çıkaran söz olarak sayılmıştır. Görünüşte alaycıdır ve
çocuk eğlencelerine benzer. Gerçekte şathiyelerde tasavvufî sırlara işaret edilir. Tasavvufî
sırlar yine üstü kapalı bir şekilde, sembollerle anlatılır. Bunu ancak erbabı anlar. Hatta bunu
Yunus Emre’nin “Çıktum erik dalına anda yidüm üzümi” matlalı şathiyesi de destekler. Son
beyitte şair şöyle der: Yunus bir söz söylemiş hiçbir söze benzemez Münâfıklar elinden örter ma’ni yüzünü
Böyle diyerek şathiyelerde bazı gerçeklerin bilerek gizlendiğini, üstü örtülü bir dille
anlatıldığını dile getirir. Şathiyeler genellikle Bektaşî şairlerinde rastlanır. Yunus Emre’nin
pek az şathiyesi vardır. Mevlânâ’nın ise Farsça şathiye gazeli vardır. Edebiyatımızda
Kaygusuz Abdal şathiyeleriyle tanınır.
- 30 -
YENİ TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ Yeni nazım şekilleri Türk edebiyatında ilk kez Tanzimat’tan sonra görülmeye başlar.
Tanzimat dönemi şairleri (1860-1896) genellikle divan şiirinin nazım şekillerini kullandılar.
Şiirde şekil olarak değişiklik yapmadılar, şiire yeni konular getirdiler. Mesela Namık Kemal
divan şiiri nazım şekli olan kasidesinde “hürriyet” kavramını övmüştür. Oysa kaside divan
şiirinde birini övmek için kullanılır. Yine Ziya Paşa bir gazelinde hükümeti eleştirmiştir.
YENĠ TÜRK
ġĠĠRĠ
NAZIM
ġEKĠLLERĠ
NAZIM
TÜRLERĠ
DÜZENLĠ
NAZIM
ġEKĠLLERĠ
SERBEST
DÜZENLĠ NAZIM
ġEKĠLLERĠ
DĠVAN ġĠĠRĠNDEN
GELĠġTĠRĠ-
LENLER
SONE
TRİYOLE
RİMES
CROİÉES
(Çapraz Uyak)
RİMES
EMBRASSÉES
(Sarma Uyak)
TERZA-RİMA
(Örüşük Uyak)
DÜZ UYAK
HALK
ŞİİRİNDEN
ALINANLAR
Koşma tipi
Semâi tipi Mâni tipi
EŞİT DÜZENLİ
BİÇİMLER
KARIŞIK
DÜZENLİ
BİÇİMLER
SERBEST
NAZIM
BEYİTLERLE
KURULANLAR
BENTLERLE
KURULANLAR
LİRİK ŞİİR
PASTORAL
ŞİİR
DİDAKTİK
ŞİİR
EPİK ŞİİR
DRAMATİK
ŞİİR
YENİ TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ
- 31 -
Hâlbuki gazel, bu konuda yazılmaz. Gerçi Abdülhak Hamit Tarhan ve Recâîzâde Mahmut
Ekrem yeni nazım şekilleri denemeleri yapmıştır; ancak biçim yönünden asıl önemli
değişiklikleri Servet-i Fünûn şairlerinde (1896-1901) görürüz. Batıdan yeni nazım şekilleri
alarak eskileri tümüyle bıraktılar; ancak âhenge çok önem verdiklerinden aruz ölçüsünden
vazgeçmediler. Yeni Türk şiirinin eski şiirden ilk göze çarpan farklılıkları şunlardır: Şiirlerin
konuya uygun bir adı vardır, mahlası yoktur, şiirin bütününde konu birliği var, nazım birimi
beyit ya da dörtlük değil, dizedir. Dizede her zaman anlam bütünlüğü olmayabilir. Bir dizede
tamamlanmamış düşünce öteki dizeye geçebilir. Bir nazım biçimi değişik sayıda dizede
oluşan bentlerden kurulabilir.
A. DÜZENLİ NAZIM ŞEKİLLERİ Düzenli nazım biçimlerini Türk edebiyatında ilk kez Servet-i Fünûn şairleri
kullanmıştır. Batı edebiyatlarından alınan bu şekiller, Servet-i Fünûn ve Fecr-i Âti şairlerince
sevilmiş ve çok kullanılmıştır; ancak daha sonra tercih edilmemiştir. Yalnız çapraz uyak,
sarma uyak ve düz uyak Cumhuriyet döneminde kullanılmaya devam etmiştir.
1. SONE
İtalyan edebiyatından çıkmış ve daha sonra bütün Avrupa edebiyatlarında
kullanılmış kurallı bir nazım şeklidir. Bize Fransız edebiyatından geçmiştir. En çok Servet-i
Fünûn şairlerince kullanılan bu şekil 14 dizeden oluşur. İlk iki bendi dörder, son iki bendi
üçer dizelidir. Sonenin ilk iki bendi son iki üçlükte söylenecek duygu ve düşünce için bir
hazırlık, bir giriş bölümüdür. Özellikle son dize duygu yönünden en güçlü dize olur. Bu biçim
daha çok lirik konulara elverişli olduğu için sevilmiştir. Edebiyatımızda ilk olarak Cenap
Şahabettin sone şeklinde şiir yazmıştır.
Uyak düzeni bakımından 3’e ayrılır.
I. Ġtalyan tipi sone: abba, abba, ccd, ede.
II. Fransız tipi sone: abba, abba, ccd, eed.
III. Ġngiliz tipi sone: İlk 12 mısra tek bir bent, son iki mısra da ayrı bir bent hâlinde
yazılır. Uyak düzeni şöyledir: ababcdcdefef gg.
Türk şairleri daha çok İtalyan ve Fransız tipi soneyi kullanmıştır. Onların da uyak
düzenlerinde bazı değişiklikler yapmışlardır. Buna göre en çok kullandıkları uyak
düzenleri şöyledir: 1. abba, cddc, eff, egg./ 2. abba, cddc, eef, ggf./ 3. abab, cdcd, eff, egg./ 4.
abab, cdcd, eff, ggf. Mesela Cenap Şahabettin’in Makdem-i Yâr isimli şiiri bir sonedir.
2. TRİYOLE
On dizeli bir nazım şeklidir. Üç bölümden oluşur. İlk bölümü iki dizeden, diğerleri
dörder dizeden oluşur. Birinci dize ilk dörtlüğün dördüncü dizesinde, şiirin ikinci dizesi ise
ikinci dörtlüğün son dizesinde aynen tekrarlanır. Ancak yinelenen bu iki dize, dörtlüğü
oluşturan öteki üç dizenin anlamıyla uyuşmalıdır. Uyak düzeni a(n)
b(n)
, aaaa(n)
, bbbb(n)
şeklindedir. Aynen tekrarlanan dizeler a(n)
ve b(n)
olarak gösterilmiştir.
3. RİMES CROİÉES (Çapraz Uyak)
4 dizeli bentlerle (dörtlüklerle) kurulan bir biçimdir. Dörtlük sayısı sınırlı değildir.
Uyak düzeni abab, cdcd, efef... şeklindedir. Çapraz uyak her türlü konuya elverişli bir biçim
olduğundan çok kullanılır. Abdülhak Hamit’ten itibaren kullanılan bu nazım biçimine
çaprazlı uyak, çaprazlama veya çapraz diziliĢ de denir. Cenap Şahabettin’in Terâne-i
Sabah; Yahya Kemal Beyatlı’nın Geçmiş Yaz ve Rindlerin Ölümü şiirleri bu nazım şekline
örnektir.
- 32 -
4. RİMES EMBRASSÉES (Sarma Uyak)
Dört dizeli bentlerle (dörtlüklerle) kurulan bir nazım biçimidir. Dörtlük sayısı sınırlı
değildir. Uyak düzeni abba, cddc, effe... şeklindedir. Sarma uyak her konuya uygun bir
şekildir. Ancak çapraz uyak kadar çok kullanılmamıştır. Bu biçim sarmalı uyak, sarmalama
adlarıyla da anılır. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Her Şey Yerli Yerinde ve Yahya Kemal
Beyatlı’nın hece ölçüsü ile yazdığı tek şiiri olan Ok, bu nazım şekline birer örnektir.
5. TERZA-RİMA (Örüşük Uyak)
İtalyan edebiyatından bütün Avrupa’ya geçmiş bir nazım şeklidir. Hatta Dante’nin
İlahi Komedya’sı baştan sona terza-rima biçimiyle yazılmıştır. Bize Fransız edebiyatı yoluyla
gelen bu biçim Servet-i Fünûn’dan sonra Fecr-i Âti’de kullanılmış; 1908’den sonra ise pek
tercih edilmemiştir. Terza-rima üç dizeli bentlerden oluşur. Bent sayısı sınırlı değildir. Son
üçlünün bitiminde bağımsız bir dize bulunur. Son dizenin şiirin en güçlü ve en etkili dizesi
olmasına dikkat edilir. Bu nazım biçimine örüĢük üçlü de denir. Uyak düzeni aba, bcb, cdc,
ded, ... e şeklindedir. Ali Canip Yöntem’in Kelebek adlı şiiri terza-rimadır.
6. DÜZ UYAK
Tanzimat şairleri bu şekli Fransız edebiyatından almıştır. Her beyit kendi arasında
uyaklı olan bu biçime eĢleme de denilmektedir. Düz uyak, uyak düzeni bakımından divan
şiirindeki mesnevinin aynıdır. Bu yüzden bu biçime yeni mesnevi de denilir. Fransız
edebiyatında kullanılan bu şekil aslında mesneviden farklı özelliklere sahiptir. Divan
edebiyatı nazım şekli mesnevi, içinde bir olay veya ders bulunan uzun şiirlerdir. Bu şiirler ise
her türlü konuda birkaç beyitlik kısa şiirler de yazılmıştır. Mesnevide her beyit kendi arasında
anlam bütünlüğüne sahipti; oysa bu biçimde şiirin bütününde, beyitler arasında sıkı bir anlam
ilişkisi vardır. Ayrıca mesnevi, aruzun kısa kalıpları ile yazılır, yani kısa kısa mısralardan
oluşur. Bu nazım şeklinde ise aruzun uzun kalıpları yanında hece ölçüsü de kullanılır. Düz
uyak biçimi, şiirin planına göre çeşitli bentlere ayrılabilir. Yahya Kemal Beyatlı’nın Ses şiiri,
Mehmet Âkif Ersoy’un Âsım şiiri düz uyak nazım biçimine birer örnektir.
7. HALK ŞİİRİNDEN ALINANLAR
1911 yılından sonra başlayan Türkçülük akımıyla birlikte şairlerde halk şiirine bir
yöneliş görülmektedir. Ancak bu şiirler halk şiirlerinden dil, üslup ve içerik yönünden ayrılır.
Bu biçimlerde yazılan şiirlerde konu bütünlüğü, plân ve şiirin konu ile ilgili bir adı vardır.
Mahlas kullanılmaz; ama şekil yönünden halk şiirinin örnek alındığı şiirlerdir. Bu yolla yeni
Türk şiirine giren biçimler koşma, semâi ve mâni tipindedir.
a.Koşma tipi: Koşma tipinde şiirin uyak düzeni halk şiirindeki koşmanın aynıdır.
Hece ölçüsünün 11’li kalıbının genellikle 6+5 ve 4+4+3 duraklı biçimleri kullanılır. Ahmet
Kutsi Tecer’in Nerdesin isimli şiiri bu biçime örnektir.
b.Semâi tipi: Semâi tipinde hece ölçüsünün 8’li ve 7’li kalıpları kullanılır. Oktay
Rifat’ın Rüya adlı şiiri bu biçime örnektir.
c. Mâni tipi: Mâni dörtlüklerinin arka arkaya sıralanmasından doğmuştur. Dörtlükler
anlam bakımından bağımsız değildir, birbiriyle ilgilidir. Uyak düzeni şöyledir: aaba, ccdc,
eefe... Orhan Seyfi Orhon’un Usanç isimli şiiri mâni tipine bir örnektir.
B. SERBEST DÜZENLİ NAZIM ŞEKİLLERİ Bu biçimleri kesin kurallarla sınırlandırmak mümkün değildir. Şairin kendi
beğenisine ve şiir anlayışına göre oluşturduğu ya da Batı ve Türk edebiyatındaki nazım
biçimlerini değiştirerek yeniden düzenlediği nazım biçimleridir. Bu biçimlerde aruz ve hece
ölçüsünün türlü kalıpları kullanılmıştır.
- 33 -
1. EŞİT DÜZENLİ BİÇİMLER
Bentleri eşit sayıda dizelerle kurulmuş biçimlerdir. Bu biçimlerde şiirin bütününde
bir ölçü kullanılır. Bentlerin uyak düzeni birbirinin aynıdır.
ÜÇLÜLER: Bentleri 3 dizeden oluşur. Bu biçimlerde en sık rastlanan uyak
düzenlerinden bazıları şunlardır: aaa, bbb, ccc, ddd... / aba, cbc, ded, fef... / aab, ccb, dde,
ffe... Yahya Kemal Beyatlı’nın Akşam Mûsikîsi bu biçime örnektir.
DÖRTLÜLER: Bentleri 4 dize olan biçimlerdir. Bunları çapraz uyak, sarma uyak,
koşma, semâi ve mâni tipi biçimlerle karıştırmamak gerekir. Dörtlüler, uyak düzenleriyle
bunlardan ayrılır. Uyak düzenleri şöyledir: aaaa, bbbb, cccc, dddd.../ abcb, defe, ghıh...
İstiklâl Marşı bu şekle bir örnektir.
BEŞLİLER: Bentleri 5 dizedir; yalnız uyak düzeni muhammese benzemez. Bu
biçimlerde en sık rastlanan uyak düzenleri şöyledir: ababb, cdcdd, efeff... / ababa, cdcdc,
efefe.../ abbba, cdddc, efffe... Tevfik Fikret’in Doksan Beşe Doğru, Cahit Sıtkı Tarancı’nın
Otuz Beş Yaş şiirleri bu biçime birer örnektir.
ALTILILAR: Bentleri 6 dizedir; yalnız uyak düzenleri müseddese benzemez.
Bentleri 6 ve daha fazla olan biçimlerde uyaksız dizeler olabilir. Bir dize belirli bir yerde ya
da herhangi bir yerde tekrarlanabilir. Az kullanılan bir şekildir. Şu uyak düzenleri
kullanılmıştır: abcabc, defdef... / aabcbc, ddefef... / ababcc, dfdfgg... / aabccb, ddeffe... Tevfik
Fikret’in Mâzî...Atî isimli şiiri bu biçimde yazılmıştır.
YEDİLİLER: Bentleri 7 dize olan biçimlerdir. Yedili biçimlerde bentlerin bir dizesi
uyaksız da olabilir. Uyak düzenleri şunlardır: ababccb, dedeffe... / aabbbcc, ddeeeff... Yahya
Kemal Beyatlı’nın Itrî isimli şiiri bu biçime bir örnektir.
SEKİZLİLER: Bentleri 8 dizedir. Uyak düzeni aabbaacd, ddeeffgd... şeklindedir.
Abdülhak Hâmit Makber adlı eserini bu biçimle yazmıştır.
2. KARIŞIK DÜZENLİ BİÇİMLER
Bentleri oluşturan dizelerin sayıları ve bu dizelerin ölçüleri ya da dizelerin hece
sayısı bakımından değişiklik gösteren biçimlerdir.
a) Dizelerin hece sayısı değiĢik olanlar: Bentlerinin dize sayısı eşit olan
biçimlerdir. Yalnız dizelerin hece sayısı değişiktir. Cahit Külebi’nin Hik^ye adlı şiiri bu
biçime bir örnektir.
b) Bentlerinin dize sayısı değiĢik olanlar: Dizeleri aynı ölçüde olan biçimlerdir.
Ancak bentlerde dizelerin kümelenişi değişiktir. Ahmet Haşim’in Merdiven adlı şiiri bu
biçimde yazılmıştır.
3. SERBEST NAZIM (ŞİİR)
Ölçü ve uyak kurallarına bağlı olmayan şiirdir. Divan şiiri nazım şekli müstezaddan
geliştirilmiştir; ancak serbest şiir Batı edebiyatlarından alınmış ve Türk şiirine uygulanmış bir
biçimdir. Uygulanırken de bu amaca en uygun nazım şekli olarak müstezad görülmüştür.
(bkz. 7. sayfa) Ortaya çıkan şekil müstezaddan tamamen farklıdır, sadece adını ondan
almıştır.
Serbest nazmın uygulanışı 3 merhale geçirmiştir.
I) Ölçülü-Uyaklı Olanlar: Servet-i Fünûn ve Fecr-i Âtî şairlerinin kullandığı
biçimdir. Bu bölüme giren biçimlere serbest müstezad da denilmiştir. Mısralar bir kelimeye
kadar kısalmış, kafiye belli bir kurala göre sıralanmamıştır. Aruz veznine yer verilmiş, bir
şiirde birkaç aruz kalıbı veya bu kalıpların çeşitli cüzleri kullanılmıştır. Türlü uzunluktaki
dizelerin şiir içinde düzenleniş durumuna göre ikiye ayrılır.
a) 1. Uzun ve kısa dizeleri düzenli olanlar: Bu tür içine giren biçimlerde uzun ve kısa
dizeler belirli bir düzen içinde birbirini izler. Uyak örgüsü düzenlidir, kısa dizeler birbiriyle
uyaklı olabilir. Tevfik Fikret’in Resim Yaparken adlı şiiri bu biçimde yazılmıştır.
- 34 -
b) 2. Uzun ve kısa dizeleri düzensiz olanlar: Uzun ve kısa dizelerin şiir içinde belli
bir düzenleri yoktur. Kimi dizeler uyaklı olsa da uyak örgüsü bulunmaz. Ahmet Haşim’in O
Belde adlı şiiri bu biçime örnektir.
II) Ölçüsüz-Uyaklı Olanlar: 1925-1930 yıllarında görülmüş, 1930'dan sonra
yaygınlaşmıştır. Bu bölüme giren biçimlerde uzun dizelerin hece sayısı 20’den bile fazla
olurken en kısa dizeler kimi zaman tek heceye kadar düşer. Ölçü yoktur, uyak düzeni ise
esnektir. Şair belirtmek istediği fikri taşıyan kelimeyi öne çıkarır. Bu biçimler uzun ve kısa
dizelerin düzenlenişine göre ikiye ayrılır.
b) 1. Uzun ve kısa dizeleri düzenli olanlar: Uzun ve kısa dizelerin hece sayısı belli
bir düzen içerisinde azalıp çoğalarak birbirini izler. Enis Behiç Koryürek’in Gemiciler şiiri
böyle bir biçimde yazılmıştır.
b) 2. Uzun ve kısa dizeleri düzensiz olanlar: Uzun ve kısa dizelerin hece sayısı belli
bir düzen içinde değildir. Dizelerin kümelenişinde de bir düzen kaygısı yoktur. Behçet
Necatigil’in Solgun Bir Gül Dokununca adlı şiiri bu biçime bir örnektir.
III) Ölçüsüz-Uyaksız Olanlar: 1940 yılından sonra yaygınlaşan bir anlayıştır.
Hiçbir ölçü ve uyak kuralına bağlı olmayan şiirdir. Bu tür şiirlerde amaç, ölçü ve uyağa
başvurmadan şiirde bir iç âhenk sağlamaktır. Şiirde ara sıra ölçü ve uyak görünse de belli bir
kurala bağlılık söz konusu değildir. Orhan Veli’nin Kitabe-i Seng-i Mezar, Sereserpe, Söz ve
daha başka birçok şiiri bu biçimde yazılmıştır.
C. DİVAN ŞİİRİNDEN GELİŞTİRİLENLER Türk edebiyatında son yıllarda ortaya çıkan bir akımla, divan şiiri nazım biçimleri
üzerinde şekil ve konuda bazı değişiklikler yapılarak oluşturulan nazım biçimleridir.
1. BEYİTLERLE KURULANLAR
Beyitlerle kurulan biçimlerde genellikle divan şiiri nazım biçimlerinin uyak
düzenine bağlı kalınmıştır. Ancak bazen esnek olunmuştur, hatta uyak düzenine hiç
uyulmamıştır. Ölçü olarak ise hece ölçüsü kullanılmıştır. Genellikle hece ölçüsünün uzun,
duraksız kalıpları tercih edilmiştir. Şiirin bütününde hece ölçüsünün farklı kalıpları
kullanılabilir. Mesela bir dizedeki hece sayısı, diğerinden farklı olabilir.
Kaside tipi, gazel tipi, mesnevi tipi, rübâi tipi beyitlerle kurulan şekillerdir. Turgut
Uyar ve Ziya Osman Saba bu biçimlerde şiirler yazmıştır.
2. BENTLERLE KURULANLAR
Bentlerle kurulan biçimlerden murabba, şarkı ve muhammeslerde divan şiirindeki
uyak düzenine az çok uyulmuştur; ancak genellikle bu konuda esnek davranılmıştır. Mesela
Attila İlhan bu biçimlerde şiirler yazmıştır. (müjgân’a aşk şarkıları)
YENİ TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ Bu nazım türleri Batı edebiyatındaki sınıflandırmaya göre şunlardır: Lirik, pastoral,
didaktik, epik, dramatik
Şiir diye adlandırılan her eser aslında mutlaka lirik olmalıdır. Lirizm, türü ne olursa
olsun her şiirde zaten bulunmalıdır. Yine lirik şiirlerde pastoral motifler ya da didaktik taraflar
bulunabilir. Öyleyse şiirin türü belirlenirken şiirin bütününe bakılmalı, bütününe hâkim tür
bulunmalıdır.
1. LİRİK ŞİİR İçten gelen heyecanları coşkulu bir dille anlatan duygusal şiir türüdür. Lirik,
Yunanca lykrikos (saz) kelimesinden çıkmış bir terimdir. Eski çağlarda dünyanın her yerinde
şairler yazdıkları şiirleri saz eşliğinde söylerdi. Zaten lir de telli bir çeşit sazdır. Eski Yunan
- 35 -
şairleri de şiirlerini bu sazla söylediklerinden sonraları türlü duyguları anlatan şiirlere Batı’da
lirik şiir denmiştir. Eski kitaplara göre ilk efsanevî lirik şair Orfeus’tur.
Bizde lirik terimi karşılığında Tanzimat döneminden sonra rebâbî terimi de
kullanılmıştır. Bu terim kemençeye benzer bir çeşit telli saz olan rebâb kelimesinden
türetilmiştir. Gınâî de aynı anlamda kullanılmıştır. Yahya Kemal Beyatlı da lirik terimi
karşılığında “âĢık” kelimesini teklif etmişti. Lirik şiirin edebiyatımızdaki ilk örnekleri Divanü
Lügati’t-Türk’te yer alır. Divan edebiyatında özellikle gazeller, murabbalar, şarkılar; halk
edebiyatında koşmalar, semâiler liriktir.
Lirik şiirler dramatik ve epik şiirlere göre daha kısadır ve onlarda edebî sanatlar
daha çok kullanılır.
2. PASTORAL ŞİİR Doğa güzelliklerini, orman, yayla, dağ, köy ve çoban yaşamını ve bunlara karşı
duyulan özlemleri dile getiren şiir türüdür. Pastoral, Latince Pastoralis kelimesinden çıkmış
bir terimdir. Pastoralis “çobanlar için”, “çobanlara ilişkin” anlamlarına gelir. Grekler bu türe
buklolik derlerdi. Eski Yunan edebiyatında Theokrites (M.Ö. 3.yy.) ile Latin edebiyatında
Vergilius (M.Ö. 70-19) pastoral şiirin kurucuları ve büyük temsilcileridir.
Edebiyat-ı Cedideciler, yani Servet-i Fünûn şairleri ise bu türü çoban şiirleri
anlamına gelen eş’âr-ı râiyâne diye adlandırmışlardı. Ayrıca edebiyatımızda pastoral şiir için
rüstâî terimi de kullanılmıştır.
Pastoral şiir süsten, kelime oyunlarından, yapmacıktan uzak, sade bir dille yazılır.
Şiirin dışında roman, tiyatro, resim ve müzik dallarında da pastoral eserler verilmiştir. İdil ve
eglog olmak üzere iki çeşidi vardır.
Ġdil: Kır ve çobanların hayatını anlatan aşk şiirleridir. İdil, Grekçede küçük tablo
demektir. Önceleri Yunan şairi Theokritos’un mitolojik, epik ve pastoral şiirlerine bu ad
verilirdi.
Eglog: Karşılıklı konuşma biçiminde yazılan pastoral şiirlerdir. Latin edebiyatında
gelişen bu şiir türü genellikle Batı edebiyatında görülür. Bir olaya dayandığı ve karşılıklı
kişileri konu aldığı için küçük bir piyesi andırır. Eglog, Türk edebiyatında kullanılmamıştır.
3. DİDAKTİK ŞİİR Belli bir düşünceyi aşılamak ya da belli bir konuda öğüt, bilgi veya ahlakî ders
vermek amaçlarıyla; kısaca öğretmek amacıyla yazılan manzumelerdir. Bu eserlerde yer yer
lirizm görülse de amaç, öğretmek olduğundan eserlerin duygu yönü zayıftır.
Didaktik terimi Yunanca “öğretici” anlamına gelen didaktios kelimesinden çıkmıştır.
Türk edebiyatında ta’limî veya hikemî terimleri de aynı anlamda kullanılmıştır. Daha çok
dinî, ahlakî, felsefî, sosyal, edebî gibi konularda yazılır.
Eski çağlarda şairlerin eğitici, yol gösterici bir görevi olduğu kabul edildiğinden ilk
edebî eserlerin çoğu didaktiktir.
Öğretici nitelikteki fabllar bu türün ilk örnekleri sayılır. İnsan dışındaki canlı ve
cansız varlıkların başından geçiyormuş gibi gösterilen; ancak insanı anlatan ibretli bir olaya
dayalı manzum hikâyeler fabl denir. Teşhis ve intak sanatı üzerine kurulmuştur. Olaydaki
varlıklara insan karakteri ve davranışı verilir ve insan dışı varlıklar insan gibi konuşturulur.
Şair fabl sonunda hangi dersi vermek istediğini açıklar. Fabl ilk olarak Eski Yunan
edebiyatında Hesiodos’un (M.Ö.8. yy.) kardeşine öğüt vermek için yazdığı İşler ve Günler
adlı kitabının bir bölümünde bir hayvan masalını nazımla anlatmasıyla görülür. Aisopos
(Ezop) (M.Ö. 6. yy.) gezdiği ülkelerden topladığı fablları nesirle yazmıştır. Dünya
edebiyatında en önemli fabllardan biri Beydaba adlı Brahman filozofunun Sanskritçe yazdığı
söylenen Pança Tantra (beş kıt’a) adlı bu eseridir, bu eser Türkçe’ye Farsça’dan Kelile ve
Dinme adıyla tercüme edilmiştir. Bu türün en ünlü şairi La Fontaine (1621-1695)’dir. Bu şair
konularının çoğunu aslında Hint yazarı Beydaba ile Yunan masalcısı Aisopos (Ezop)’tan
- 36 -
almıştır; ama fabl türüne en olgun şeklini o vermiştir. Bu tür eski edebiyatımızda daha çok
kıssadan hisse adıyla bilinir. 13. yy.da yaşamış ünlü İran şairi Sâdî’nin Bostan ve
Gülistan’ında, Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde fabllar vardır. Bu türde edebiyatımızda en önemli
eser 15. yy. şairi Şeyhî’nin yazdığı Hâr-nâme’dir. Yeni Türk edebiyatında Tanzimat dönemi
edebiyatçılarından Şinasî birkaç fabl yazmıştır. Orhan veli Kanık ve Sabahattin Eyuboğlu da
La Fontaine’in fabllarını dilimize çevirmişlerdir.
Fabllardan ayrı olarak edebiyatımızda önemli ilk didaktik manzume 11. yy. da
Yusuf Has Hacip’in yazdığı Kutadgu Bilig’dir. Edip Ahmet Yüknekî’nin Atabetü’l Hakayık’ı,
Ahmed yesevî’nin Divan-ı Hikmet’i, Yunus Emre’nin Risâletü’n Nushiye’si, Mevlânâ’nın
Mesnevî’si, Nâbî’nin Hayriye’si edebiyatımızın önemli didaktik manzumelerindendir. Ayrıca
divan edebiyatında manzum siyer, hilye, mevlid ve diğer dinî eserler, yine manzum hikâyeler
didaktiktir.
Manzum hikâyeler de didaktik şiir türüne örnektir. Manzum hikâyeler, eski
edebiyatımızda bir olay üzerine kurulmuş mesnevîlerdi ve günümüzde roman ve hikâyenin
yerinde bunlar vardı. Bugün anladığımız manzum hikâye türü, Recâizâde ve Muallim
Naci’nin küçük denemeleriyle ve özellikle Servet-i Fünûn şairleri ile başlamıştır. Manzum
hikâye konu, olay, çevre, zaman gibi ögeler bakımından düz yazı şeklindeki bildiğimiz
hikâyeden farksızdır. Yalnız daha hisli, etkili ve ders verici olaylar seçilir. Üslupta şiir gücü
de aranır. Manzum hikâyenin ilk güzel örnekleri Tevfik Fikret’te, sonra Mehmet Âkif’te
görülür. Sonraları Beş Hececiler de bu türde şiirler yazdılar. Yahya Kemal Beyatlı’nın Nazar
şiiri en güzel manzum hikâyelerimizdendir.
4. EPİK ŞİİR Savaş, kahramanlık, yiğitlik, yurt sevgisi konularında yazılan ya da tarihî bir olayı
coşkulu bir anlatımla işleyen uzun şiirlere epik şiir denir. Epik kelimesi Yunanca epos’tan
gelir. Aynı anlamda destanî şiir, hamâsî şiir ve kahramanlık şiiri terimleri de kullanılır. Batı
edebiyatında başlıca örnekleri Homeros’un İlyada ve Odisse destanlarıdır. Bizde bu türün en
güzel örneği 15. yy. şairi Süleyman Çelebi’nin Peygamber’in doğum olayını anlattığı
Mevlid’dir.
5. DRAMATİK ŞİİR Yunanca drama kelimesinden çıkmış bir terimdir. Drama, hareket hâlindeki olay
demektir. Tragedya, komedya, dram gibi tiyatro türlerinde yazılmış şiirler için kullanılır. Epik
ve lirik sözlerine karşıt bir anlamı da vardır.
KAYNAKÇA 1. Banarlı, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi 1-2, MEB Yayınları, İstanbul, 1971.
2. Banarlı, Nihad Sami, Lise 2 Metinlerle Türk ve Batı Edebiyatı, Remzi Kitapevi, İst., 1972.
3. Dilçin, Cem, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1992.
4. Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı 1, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, İstanbul, 1990.
5. Tekin, Arslan, Edebiyatımızda Terimler, Elips Kitap, Ankara, 2006.
6. Türk Dili Dergisi, Divan Şiiri Özel Sayısı, 1986.
7. Türk Dili Dergisi, Halk Şiiri Özel Sayısı, 1989.