the study of sufism with dynasty in safavid and qajar period

Sepehr-e-Siysat, 5th

Year, No. 18, Winter 2019, pp. 105-124

The Study of Sufism with Dynasty in

Safavid and Qajar Period

Masoud Matlabi1, Azim Izadi Udlou

2

1. Assistant professor, Faculty of Law and political science, Azadshahr Branch, Azad Islamic

University, Golestan, Iran. (Corresponding Author): [email protected]

2. Assistant professor, Faculty of Law and political science, Sarab branch, Azad Islamic University,

Azarbijan Sharqi, Iran. [email protected]

Received: 24 Junuary 2019; Revised: 14 February 2019; Accepted: 1 March 2019

Abstract

The present research aims to investigate the position and quality of the Sufism relations

with the dynasty in Safavid and Qajar period. Using the descriptive-analytical research

method, the result show that mysticism in the first half of the Safavid realm and also in

Mohammad Qajar’s realms have the most political power and they are considered one of

the basis of power. Taking the key positions in authority, the Safavid established and

promoted their political power and realm and became one of the most powerful forces

while their power increasingly developed. However, when greediness and conspiracy of

Kizilashes increased, the next kings of Safavid dynasty tried to suppress them and this

dynasty lost its power by and by from the second half of Safavid governance. Having

suppression the Safavid, most of them emigrated from Iran. Through establishing Zand

dynasty in Iran and taking the power of the dynasty, Sufism (Tasawwuf) returned to Iran

and resided in different cities and areas. The most critical tribe among them is

Darvish Ne’matollāhī who gained very considerable influence in various parts of the

country during Mohammad Shah’s period that their power increased again in political

scenes and took high political status in Iran.

Keywords: Dynasty, Qajar, Safavid, Sufis, Sufism (Tasawwuf).

mailto:[email protected]

105ـ 121، صفحات 1931 مستانز، 18 شماره، 5سپهر سیاست، سال

بررسی مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت

صفویه و قاجاریه های در دوره

2عظیم ایزدی اودلو، 1 مسعود مطلبی

(: ه مسئولنویسند. )گلستان، ایرانواحد آزادشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ،استادیار. [email protected]

. شرقی، ایران آذربایجانواحد سراب، دانشگاه آزاداسلامی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ، استادیار. [email protected]

14/12/1931: تاریخ پذیرش ؛ 22/11/1931: تاریخ اصلاح ؛ 40/11/1931: تاریخ دریافت

چکیده

نتاای پاژوهش . های صفویه و قاجاریه است ت روابط و مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت دورههدف پژوهش حاضر بررسی جایگاه و کیفیتحلیلی انجام گرفت، حاکی از آن است که جریان تصاوف در نیهاه اوس سالطنت صافویان و هه،نای ، در دوره –که به شیوه توصیفی

صوفیان با تحکیم سلطنت . دادند های قدرت را تشکیل میپایه سلطنت محهدشاه قاجار از بیشتری قدرت سیاسی برخوردار بوده و یکی ازشاان تری ارکاان قادرت تبادیل شادند و قادرت های مهتازی را برعهده گرفتند و به یکی از مهم مقام و قدرت سیاسی صفویان، تصدی

فویه باه دنبااس سارکون جنابش صاوفیان ها پادشاهان بعدی ص چینی قزلباش و توطئه ،آز اما با افزایش حرص و. ههواره رو به تزاید بودبا اعهاس سیاست سارکون صاوفیان از . اندک جایگاه سابق خود را از دست دادند قزلباش برآمدند و از نیهه دوم حاکهیت ای سلسله اندکاهل تصوف باار گرفت حکومت توسط ایشان، دست با استقرار زندیه در ایران و به. سوی دستگاه سلطنت، بسیاری دست به مهاجرت زدند

اللهای تری فرقه آنها در ای دوره، فرقه دراویش نعهات مهم. دیگر به ایران بازگشتند و در شهرها ومناطق گوناگون ایران سکونت گزیدند شاان توجهی در ارکان گوناگون کشور به دست آوردند و دوباره در صحنه سیاسی ایران قدرت شایانبود که در دوره محهدشاه قاجار نفوذ .عهده گرفتند های مهتاز سیاسی را بر رو به افزایش گذاشت و تصدی مقام

.تصوف، سلطنت، صوفیان، صفویه، قاجاریه :واژگان کلیدی

701 های صفویه و قاجاریه بررسی مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت در دوره

مقدمه

در ایران یکی از (م ۱۰۸۱–۱۲۱۱ با رابرب هـ ش ۱۱۸۱ تا ۸۸۸ های سال)تشکیل دولت صفویه

فویه یکی از نقاط عطف بارز تاریخ مذهبی دوران ص ،در واقع. ترین وقایع تاریخ ایران است مهم

امامی به عنوان مذهب رسمی تشیع دوازده یآید؛ زیرا شاهد ارتقا جامعه ایران به حساب می

تشکیل دولت صفویه، با. ملی است -سیس یک دولت در قالب واحد مذهبی أو ت ،ایرانیان

صاحب نفوذ در نهاد سلطنت های اجتماعی قدرتمند و شیعی همواره از گروه -های مذهبی جریان

اسماعیل دولت صفویه که توسط شاه. داشتنداعتبار بالایی ،بخشی به سلطنت بوده و در مشروعیت

تصوف و صوفیان در کنار ،بنابراین. متکی بود« تصوف»و « تشییع» دو پایه بر ،بنیان نهاده شد

در تثبیت قدرت و استیلای داد و می تشکیل قدرت این دولت راهای علمای شیعه یکی از پایه

ه در داخل حاکمیت جدید ب یهرچند از آن پس تضاد. ای داشته استکننده سیاسی آن نقش تعیین

تلقی« صوفی اعظم»و « مرشد کامل»صوفیان بود که شخص شاه را ،وجود آمد، از یک طرف

وی شاهان صفوی و شرعی، از س فقیهان علاوه بر داشتن زمینه اجتماعی ،از طرف دیگر. کردند می

میان این دو جریان مذهبی برای ،بالاخره از عصر صفویه به بعد .شدند می نیز حمایت و تقویت

حتی ستیز ،و حضور قدرتمند در نهاد سلطنت نوعی رقابت ،کسب موفقیت برتر مذهبی و سیاسی

.به دوره قاجاریه نیز کشیده شد وجود داشته است که بعداً

روایی صفویان در آغاز ترکیبی از نظریه سلطنت، تشیع و تصوف بود؛ نظریه فرمان ،در حقیقت

وجهی به موازنه دووجهی سلطنت و تدریج تحولات بسیاری یافت و این موازنه سه اما این نظریه به

تدریج را از دست دادند و به و در سایه این تحولات صوفیان جایگاه سابق خود تشیع تغییر یافت

اما در اواخر قرن . قدرتشان رو به افول و انحطاط گذاشت ،بنابراین. شدندبه حاشیه قدرت رانده

و « تصوف» ،بار دیگر ،ایران بود هجدهم میلادی که مقارن با استقرار حاکمیت سلسله قاجار در

ها از جمله فقهای اصولی و اخیاری، شیخی ،دیگر شیعیهای صوفیگری احیا شد و در کنار جریان

جریان اجتماعی و سیاسی قدرتمندی تبدیل شدند و اهمیت سیاسی زیادی و فیلسوف مشربان به

یکی دیگر از حاضران در صحنه فکری و مذهبی ،بدین ترتیب .(8۲، ص۱8۸۸ آبادیان،) پیدا کردند

701 1317 مستانز، 18، شماره 5 سال، سپهر سیاست

ترین و قدرتمندترین فرقه صوفی در این دوره، دراویش مهم. بودند« صوفیان»ایران در دوره قاجار،

شایاننظیر در ایران پیدا کردند و نفوذ در سلطنت محمدشاه قاجار قدرتی بی الهی بودند که نعمت

.توجهی در ارکان گوناگون کشور به دست آوردند

است از عبارت از ،در صدد پاسخ به آن هستند مقاله حاضرکه نگارندگان در هایی پرسش

و قاجار برخوردار نهاد سلطنت در دوره صفویان در نزدصوفیان از چه اهمیت سیاسی اینکه

پشت سر بودند؟ و دیگر اینکه مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت در این دوره چه تحولاتی را

گذاشته است؟

تشکیل دولت صفوی، نخستین برهه تاریخی با این است که نوشتاردر این نگارندگانفرض

باش با ظهور بالاخره نهضت صوفیان قزل. است که صوفیان به کامیابی سیاسی دست یافتند

و این شداسماعیل اول موفق به تاسیس دولت عظیم و مقتدر صفویه در لوای تصوف شیعی شاه

دوره حکومت سلسله . صوفیه در تاریخ ایران و اسلام استهای ترین نهضت بزرگترین و موفق

خصوص دوره سلطنت محمدشاه قاجار، دومین برهه تاریخی است که صوفیان شاخه قاجار و به

توجهی برخوردار شدند و مورد توجه و التفات نهاد سلطنت شایانالهی از قدرت سیاسی تنعم

.قرار گرفتند

پیدایش جریان تصوف

فکری بود که خیلی زود در حوزه زندگی های در کنار فقه، کلام و فلسفه یکی از جریان« تصوف»

ی پشم است، و ابه معنعربی « صوفی» خوذ از لغتأم« تصوف» ،از نظر لغوی. دنمومسلمان رخ

و « پشمینه» کردند و اصطلاحات می آن لباس پشمی است که صوفیان به تن مقصود از

مصدر باب تعفل به معنای « تصوف» لغت ،بنابراین. نیز ناشی از همین معناست« پوش پشمینه»

ت صوفیان اس« عقیده و عمل» ولی تصوف از نظر مفهوم و اصطلاح رایج. است« پشمینه پوشیدن»

.برند می کار هگفتن از مکتب صوفیان نیز ب و آن را برای سخن

کجاست و تا چه حد از بیرون آمده است و نقش « تصوف اسلامی» های ریشه ازحث در ب

اسلامی و شرایط سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی در پیدایش و بسط آن به چه میزان های آموزه


از حوزه این نوشتار ها هبررسی این نظری. ح شده استمختلفی مطرهای بوده است؛ تاکنون نظریه

در جوامع اسلامی هرچند ممکن است از « تصوف» واقعیت این است که جریان .بیرون است

ذهنی و مذهبی و سایر عوامل داخلی اما بدون زمینه ،ثیر پذیرفته باشدأعوامل خارجی ت

که آرمان صوفیه در زندگی مسلمانان ای در بررسی تاریخ دوره. یابدتوانست بسط و گسترش نمی

سیاسی، های یابیم که آن دوره کم و بیش مقارن با ناآرامی می در ،کرد می رخنه و گسترش پیدا

ای و دنیاگرایی که به سیاسی، مجادلات کلامی و فرقههای ناآرامی. ای بود کلامی و فرقههای مجادله

مذهبی در سطوح بالای جامعه ن شورشد ضعف اخلاقی و لاقیدی در امور مذهبی و کمرنگ

:به اعتقاد محمد اقبال لاهوری. ساز توسعه تصوف در اسلام بود شده بود، علل زمینه منجر مسلمان

زاهد و پارسا را از صحنه های مجموعه این عوامل و شرایط دیگری از این قبیل، شخصیت»

ناشی از یک زندگی توام با غور و و آنان را به سوی آرامش آسمانی کردمداوم دور های ناآرامی

.(Iqbal, 1908, p.99)سوق داد تفکر

ویرانی . دشپنجم و نهم هجری، نفوذ تصوف بیش از پیش در ایران استوار های در فاصله قرن

کشور ، فقر و فلاکت عامه مردم پس از هجوم سلجوقیان در قرن پنجم هجری و غزان بلخ در قرن

هفتم، و لشکریان تیمور در آستانه قرن هشتم و نهم هجری، و جز ششم هجری، و مغولان در قرن

.(838، ص۱838پطروشفسکی، )آن به رواج تصوف در ایران کمک کرد

تصوف به جریان مذهبی و اجتماعی قدرتمندی در جهان اسلام و ایران تبدیل ، بدین ترتیب

شت زمان جنبه نظری آن گذ ولی با ،تصوف درآغاز بیشتر جنبه عملی و سلوکی داشت. شده بود

ثرتر از آن در طول تاریخ جهان اسلام مؤحتی ،نیز قوت گرفت و پا به پای فلسفه و البته نیرومندتر

گرا رواج گسترده و پایگاه محکم در صوفیهای تصوف و جریان ،بنابراین. یافتو ایران تداوم

قعیت سیاست در جهان اسلام آثاری در حوزه اندیشه و وا أحوزه تمدن اسلامی داشته است و منش

دو گروه در آغاز پیدایش تصوف پایگاه اجتماعی این اهل سنت و شیعیان هر .و ایران بوده است

ترین تحولات درونی تصوف پیدایش جریان صوفی با اما از مهم. دادند می جریان را تشکیل

ی شیعه احیا شد که گر از اواخر قرن یازدهم هجری نوع دیگری از باطنی. شیعی بودهای گرایش


حال اصول فکری تصوف، طی چندین قرن به نحوی به هر. عبارت بود از تصوف اهل طریقیت

. ی به وجود آوردعرا در درون اندیشه شی« گری شیعی باطنی» وارد تفکر شیعی شد و نوعی

در ( ع) باطنی و پذیرش برجستگی معنوی امام علیهای تصوف به لحاظ توجه به جنبه ،بنابراین

جریان تصوف در ،در واقع. ، شباهت و همبستگی خاصی با تشییع دارد(ص) میان یاران پیامبر

به خصوص از صفویان به بعد با تشیع آمیختگی پیدا کرد و هویت شیعی مرحله تکامل خود به

تصوف متاثر » نظران همسو با او از هانری کربن و برخی دیگر از صاحب نظر؛ ازاین دست آوردند

.گویند می سخن( 1۸۲، ص۱831 امیر معزی،)« عهاز شی

در این فقطو ندمشایخ مشهور صوفیه همگی اهل تسنن بود ،مسلم است از لحاظ تاریخی

چنین . نمونه بارز آن سید حیدر آملی است .اواخر کسانی در صدد ایجاد عرفان شیعی کوشیدند

تاریخی خود از اساس پیرو تسنن کند که صوفیه در مسیر می واقعیت محرزی این نظر را تقویت

اشتراکی میان های اند، اما به دلیل برخی جنبه نشین نیز شکل گرفته اند و در داخل مراکز سنی بود

. اند کم کم بدین سوی کشیده شده( ع) ها و مفاهیم شیعی چنان ولایت و نیز مقام برتر اهل بیت آن

.است تسنن به تشیع از است که شکل کامل آن تحول صفویان صوفی فرایندیاین

تصوف با گرایشات شیعی از زمان پیروزی صفویان در ایران و تثبیت تشیع به عنوان ،بنابراین

ثیرگذار تبدیل شد و به نوعی در کنار فقهای أمذهب رسمی به یکی از نیروهای اجتماعی مهم و ت

.آمد می ه شمارشیعی ب -دینی های ها یکی از نمایندگان جریان اخباری و شیخی اصولی و

،بنایراین. گیری از سیاست بود تسلیم و رضا و کناره در آغاز موضع سیاسی تصوف معمولاً

دغدغه اصلی آنان هدایت روح فرد به سوی خدا بود، و نه رستگاری جمعی از طریق قیام سیاسی،

ای مورد قهگری فر صوفیان عموما بیشتر به خاطر تسلیم و رضای سیاسی، و نه فعالیت ،بنابراین

اما در طول زمان آنان نقش اجتماعی و سیاسی زیادی پیدا کردند و . گرفتند می توجه قرار

به سخنگوی مظالم مردم تبدیل شدند و بدین و در نتیجه خصوص متعهد به کمک به فقرا شدند، به

.(Black, 2001, p.134)« رهبری صوفیه به راهی برای رسیدن به قدرت تبدیل شد»ترتیب


ناسبات صوفیان با نهاد سلطنت در دوره صفویانم

جنبه مذهبی داشت و از گیری خود کاملاً در آغاز شکل« تصوف» طور که اشاره شد جریان همان

اما طی . بدین ترتیب تصوف در مراحل اولیه، یک جریان مخالف ولی انفعالی بود. سیاست دور بود

جویانه به خود گرفت و این در زمانی بود که هویژه قرن هشتم هجری، شکل مبارز هتحولاتی چند ب

د شدراویش مرکز تجمع سیاسی های عرفان به صورت جنبش خلق دروایش در آمد و خانقاه

فرقه صوفیه تحول عمده را از سرگذراند، و از یک جریان ،بنابراین(. 83، ص۱83۰قشاهی، )

.تبدیل شدبه یک سازمان مبارز « غیرسیاسی» صوفی مسمالت خود و اساساً

به اعتقاد هانری کرین با تجدید حیات ایران در زمان صفویان که در نام خود اثری از خاستگاه

داشت، سیاست در تصوف سرایت کرد و به یک سلسله و دولت ( الدین اردبیلی صفی)صوفیانه

های گیری سلسله صفویه، طریقت با آغاز شکل ،در واقع .(111، ص۱8۲8 کربن،)تبدیل شد

تدریج به نیروی قوی و با نفوذ گیری سیاسی پیدا کردند و به یانه متمایل به تشیع جهتصوف

تا اواسط قرن هشتم هجری، جنبش صفوی در حال تغییر از یک ،بنابراین. اجتماعی تبدیل شدند

ش نظام هـ ۸۱3/م۱1۰۸صفویان در حدود ،در واقع. سلسله صوفیه به یک گروه نظامی بود

.(11، ص۱8۸8 فوران،)« یک جنبش اجتماعی مبارز تبدیل کردند»گری را به صوفی

بارتولد در ارتباط با کامیابی سیاسی صوفیان در تبدیل جریان تصوف به یک نهضت سیاسی

:نویسد می نیرومند و تشکیل دولت صفویان

در همه پهنه جهان اسلام، از درویشی در اسلام چند نهضت سیاسی دیگر، تقریباً»

اما، هر . های اخیر، پدید آورد پسین تا سالهای تا چین در همه سده صحرا گرفته

بار در پایان سده یک از این نهضت ها نیز در بیشتر موارد زود گذر بود و تنها یک

( مشایخ صوفیه)ها پانزدهم وآغاز سده شانزدهم میلادی در ایران، دودمان شیخ

.(۲۲، ص۱8۲۲بارتولد، )« ندگذاری ک توانستند شالوده دولتی نیرومند را پایه

با برآمدن و نیروگرفتن نوادگان شیخ صفی نوعی دگردیسی صوفیان از تصوف به ،واقع در

صوفیه شیعی های ترین دسته از میان فرقه مهم»بدین ترتیب . ایجاد شدسلطنت و قدرت سیاسی


فیان صفوی صو. سلسله صوفیه صفویه است ،ریزی شد مذهب که بنیان قدرتش در قرن هشتم پی

الدین ابراهیم معروف بودند که زیر دست تاج( ق ـ ه ۲8۸م)الدین اسحق اردبیلی پیروان شیخ صفی

الدین نسبت تعلیم شیخ زاهد بقولی به نجم. تربیت شده بود( ـ قه ۲۸۸م)شیخ زاهد گیلانی»به

دبیل رفت و در از وفات استاد خود به ار الدین بعد رسید و صفی می «کبراویه»سس فرقه ؤکبری م

آنجا بساط ارشاد گسترد و بزودی شهرت و قدرتی یافته فرقه جدیدی از شیعیان صوفی مشرب

سلطان جنید ،شیخ ابراهیم ،خواجه علی ،الدین یعنی صدرالدین موسی جانشینان صفی. تشکیل داد

ج عنوان تدری تا آنجا که به ،و شیخ حیدر نفوذ و قدرت نیای خود را در آذربایجان حفظ کردند

شیخ جنید، جد شاه اسمعیل که خدیجه بیگم خواهر اوزن حسن آق . سلطان برآنان نهاده شد

قویونلو را به عقد خود درآورده بود، برمیزان قدرت و نفوذ مشایخ صفویه بسیار افزود و پسرش

باسلطان حیدر هم که دختر اوزن حسن در حباله نکاهش بود، توانایی و نفوذ معنوی و دنیوی را

هم جمع داشت و همین قدرت سیاسی و اعتقادی بود که به سلطان جنید و سلطان حیدر به

شرحی که در تاریخ مسطور است، و موفقیت او در تشکیل دولت مقتدر صفوی، در دنباله همین

(.3۱-3۱، صص۱8۸3صفا، )سیاسی و معنوی پدر و نیاکانش انجام گرفت های نفوذ

گری کشیده شدند و با تشکیل معنوی به سیاست و حکومتای ه تدریج از جنبه صوفیان به

مرور با تقویت آن توانستند و به نداتحادیه قزلباش پایگاه عقیدتی و نظامی خود را پدید آورد

۱8 – ۱۱)صوفی با گزینش چنین شخصیتی های اسماعیل صفی را به پادشاهی برسانند قزلباش شاه

نظیری در استواری نظامی و مذهبی خود، حرکت کم - به زعامت و رهبری جدید سیاسی( ساله

(.۱۲۰، ص۱8۸۱تکمیل همایون، )آغاز کردند « ایران زمین»سلطنت واحد در

را مدیون سیس یافت وجود خودأدست صفویه ت هحکومت واحد ملی ایران که ب ،بنابراین

یوخ تقدس ماب در ش. جماعتی از مردان است که بر اساس عقاید و افکار مذهبی متشکل شده بود

توانسته بودند برای خود مریدانی فراهم آورند که ،شد می ها بالغ چند نسل که به قرن طی عمر

.همیشه از آنان اطاعت کنند

گذار حکومت آوردند که سرانجام به دست شاه اسمعیل پایه اینان نهضتی از درویشان پدید

هینتس، )به جنبشی سیاسی مبدل شد با اقداماتی داهیانه( ۱۰۸۸/ 38۸- 3۸۲/۱۰۱1)صفویان


. آمدند می اسمعیل به حساب صوفیان نخستین حامیان دولت شاه ،بنابراین(. ۲-۱۸، صص۱83۱

همسانی صفویه و صوفیان به حدی . فراتر از این دولت صفویه از دل یک سلسله صوفیه بیرون آمد

طور همان. اند یکدیگر ذکر کرده جای را به اشتباه به است که برخی از گزارش نویسان غربی این دو

معروف شده است« شاه صوفی»ها به ها و سفرنامه در این گزارش طور عمده بهشاه اسماعیل نیز که

.(18، ص۱83۱دلاواله، )

ثرترین نهضت اجتماعی صوفیه در ایران، دعوت صفویه بود که به ؤپایدارترین و م ،در حقیقت

،بنابراین. توان خواند نیز شد می که آن را حکومت ملی سیس یک دولت شیعه و ایجاد حکومتیأت

صوفیان علاوه برآنکه تشیع را رکن عمده . صفویان از طریق نهضت صوفیه به قدرت رسیدند

ها بود که تصوف را رکن دیگر آن تلقی کردند و در نهضت انقلابی آن کردند،دولت خویش

قدرت های یکی از پایه ،بنابراین(. ۱۱3ص ،۱838کوب، زرین) تصوف و تشیع به هم امتزاج یافت

ایدئولوژی حکومت صفویان ترکیبی از تصوف، تشیع ،در واقع. دولت صفویه، نهضت صوفیه بود

:به گفته راجر سیوری. و نظریه سلطنت بود

این اول نظریه حق الهی پادشاهان ایرانی، و: قدرت شاهان صفوی بر سه پایه مشخص استوار بود»

این نظریه باستانی که متعلق . برخوردارند« فره ایزدی»ساس مبتنی بود که این پادشاهان از این ا حق بر

ت جدید آن که فرمانروا ئاش به کار گرفته شد و در هی به دوران قبل از اسلام بود، باتمام شکوه قبلی

صفوی بود ظاهر شد، دوم ادعای شاهان است، مجدداً( ظل الله فی الارض)« سایه خدا بر روی زمین»

بر روی زمین هستند که دوزادهمین و آخرین امامان شیعیان ( ع)مبنی بر اینکه آنان نماینده مهدی

آور روز داوری است؛ سوم، مقام غایب شد و بازگشت وی پیام ۸۲۸/۱۰۰عشری است که در سال اثنی

«اند ته شدهپادشاهان صفوی به عنوان مرشد کامل پیروان طریقت صوفیه که به نام صفویه شناخ

.(۱، صسیوری، )

نخستین عاملی که بدون آن خاندان صفوی قادر به کسب قدرت در ایران نبود ،بنابراین

آوردن قدرت سیاسی، قبل دست به. وفاداری ایلیات قزلباش به شاه، در مقام رئیس فرقه صفویه بود

ها این امکان را فراهم شاز هر چیز و در وهله اول مستلزم مقداری توانایی نظامی بود، و قزلبا

.(۱۰3، ص۱8۲8مورگان، )د کردن می


و نددست آورده صفویان قدرت سیاسی خویش را با کمک قزلباشان وصوفیان ب ،در واقع

با ،از این رو. ها همین دسته بودند زمانی که به قدرت سیاسی دست یافتند، تنها پایگاه مستحکم آن

عهده داشتند و در سهم بری از ممتازی را برهای مقام تحکیم قدرت صفویان، صوفیان نیز تصدی

از وقتی که صفویه تصوف را وسیله نیل به قدرت سیاسی . یازیدند می ای دست قدرت به هر توطئه

ای برای و مدعیان ولایت و مهدویت کوشیدند تا از همین راه وسیله کردند؛ مکرر مشایخ صوفیه

شاهان . طلبی بین صوفیان افزایش یافت سودای قدرت تدریج به ،بنابراین. کسب قدرت بیایند

. دکردنصوفیان و محدودکردن قدرت سیاسی آنان اقداماتی های گری مرور علیه توطئه صفوی به

شاهان صفوی در اعمال محدودیت و فرسودن و سرکوب جنبش صوفیان کوشیدند و به ویژه از

طور با چنان موفقیتی پیش بردند که صوفیان به یافته عباس اول این کار را به طور سازمان زمان شاه

زوال سریع مقام صوفیان بعد از به سلطنت رسیدن » :بنابراین. کلی از صحنه سیاست طرد شدند

عباس اول روی داد شاه عباس به صوفیان ظنین بود زیرا در ابتدای سلطنتش برای بازگردانیدن

.(۱8۰، ص۱8۲8 مورگان،)« دپدرش سلطان محمد شاه به سلطنت، توطئه کرده بودن

. عباس اول، هفتاد هزار قزلباش در موقعیت نابهنجار تاریخی قرار گرفتند با آغاز پادشاهی شاه

یا با ایل و تبار خود شدندرحمانه کشته شده، گروهی به دلایل گوناگون نفی بلد برخی از آنان بی

:به قول فاروق سومر. دیگر اسکان یافتندهای در منطقه

کردن کامل عباس برای جلوگیری از شورش مجدد امرای قزلباش و برای مطیع هشا»

ها، به این قبیل اقدامات بسنده نکرد، فرزندان خردسال ارامنه و گرجی و آن

آورده، تربیت کردند و از افراد با لیاقت این غلامان، تشکیلات چرکسی را به دربار

شبیه و نمودی کوچکی از سازمان این تشکیلات تقریباً . خاصی به وجود آوردند

(.۱۸۸ – ۱۸۱، صص۱8۲۱فاروق، )« ینی چری بود

به ،بنابراین. کرد دیگر نمی تواند روی وفاداری صوفیان حساب کند می عباس اول احساس شاه

شد در دیگر به آنان اجازه داده نمی. حفظ کنند را آنان اجازه نداد موقعیت ممتاز سیاسی خود

ارزشی بیدر عوض کارهای . به عنوان نگاهبانان شخص شاه انجام وظیفه کنند معیت شاه باشند یا

آغاز سلطنت . شد می خانه و دربانی و زندانبانی به آنان واگذار نظیر جاروکشی عمارات دولت


بدبینی فراینده نسبت به صوفیان عباس با شاه. بدبینی نسبت به صوفیان همراه بود عباس با شاه

صفویان با آنکه از ،بنابراین. از وی چنین سیاستی تداوم یافت م شکست و بعدقدرت آنان را دره

به اقسام سختی و صوفیه را مخصوصاً»اما به دلیل سیاسی ، طریق صوفیه به قدرت رسیدند

،کوب زرین)« اخذه محکم کردندؤنفی بلد و قتل و م خشونت تعقیب نمودند و به جلای وطن و

(.۱۱8، ص۱838

بخشیدن فقها و روحانیت و دیگر پادشاهان بعدی سلسله صفویه با قدرت عباس اول شاه

صفویان به دلایل سیاسی و اعتقادی .شریعتمدار از نیروی آنان در معارضه با صوفیان سود بردند

کم ظهور فقهای بزرگی تدریج، فقها و علمای شیعه امامیه را سهیم در قدرت سیاسی کردند، کم به

الاسلامی توسط آنان باعث شد سیاسی مهم شیخ -آوردن مقام علمی دست هچون محقق کرکی و ب

، ۱833جعفریان، )جبهه فقاهت در برابر تصوف، دقیقا تحکیم شد و شکل رسمی به خود گرفت

.(۱۸۱ص

قدرت صوفیه را درهم کوبید، قدرت مجتهدان بود که در نیمه دوم سلطنت در حقیقت،آنچه

در اصل کمتر از .(۱۱8، ص۱838سیوری، )آمدند می به حساب «قدرت بالای سرپادشاه»صفویان

دویست سال پس از زمانی که شور و سرسپردگی صوفیان، صفویه را به قدرت رسانده بود،

شدن صوفیان از صحنه قدرت، در نیمه دوم با به حاشیه رانده. مجتهدان جای آنان را گرفتند

-وجه فقهی ،از این لحاظ. وردار شدندحکومت صفویان فقهای تشیع از قدرت بسیاری برخ

شناسی به این صفویههای همه پژوهش تقریباً». شرعی نظریه فرمانروایی بر وجه صوفی غلبه یافت

شریعتی -رفته از حالت آیین صوفیان به جریان فقاهتی نکته اشاره دارند که صفویان رفته

.(۱۱، ص۱8۸۱صفت گل، )« عشری گرایش پیدا کردند اثنی

بات صوفیان با نهاد سلطنت در عصر قاجارمناس

تدریج از صحنه سیاست به حاشیه رانده پیشتر اشاره شد تصوف از نیمه دوم حکومت صفویان به

شد و قدرتشان رو به انحطاط و انفعال گذاشت و این وضعیت تا اواخر زندیه و اوایل قاجاریه

الهی ملقب به معصوم علیشاه و متتن از بزرگان مشایخ سلسله نع تا اینکه دو .ادامه یافت


این مسیر تصوف را در ایران احیا کردند و در مجدداً( م۱۲۰3/ ق ه۱۱۲۸متولد )نورعلیشاه اصفهانی

دوباره تصوف برای کسب جایگاه برتر اجتماعی، سیاسی و رهبری مذهبی با فقها و روحانیت

. نهاد سلطنت نیز برآمدند ثیرگذاری برأاین میان در پی ت شیعه وارد تعارض شدند و در

دراویش نعمت اللهی بود که در سراسر ایران پراکنده بودند قدرتمندترین فرقه صوفیه در قاجاریه،

.ها کرمان بود و مرکز اصلی آن

اللهی اهمیت بیشتری سلسله نعمت. بنابراین، مقارن با استقرار حاکمیت سلسله قاجار درایران

که در دوران صفویه به دکن مهاجرت کرده بودند، راه بازگشت را ها اللهی بسیاری از نعمت. یافت

ها، رضا علیشاه دکنی، در اواخر قرن هجدهم شاه طاهر دکنی و سرسلسله آن. در پیش گرفتند

کار آنان . معصوم علیشاه دکنی را به ایران اعزام کرد تا این فرقه را در زادگاهش دوباره زنده کنند

زیادی جذب کردند، اما با خصومت قاطع و سرسختانه علما مواجه آسانی پیروان گرفت و به

احیای دوباره تصوف در دوره قاجار، و رخنه آنان در دستگاه سلطنت و افزایش پیروانشان، . شدند

این خطر را برای علمای شیعه به وجود آورده بود که رهبری مذهبی و نفوذی مردمی آنان دچار

، فرزند آقامحمد کرمانشاهی، از مجتهدان مشهور دوره قاجار که آقااحمد کرمانشاهی. آسیب شود

گیر بود، درباره نفوذ و گسترش محبوبیت صوفیان در میان به نسبت به صوفیان مشهور سخت

جماعت متصوفه ضاله مضله در صفحه » :آورد می« اعاظم و اعیان»قشرهای گوناگون مردم از جمله

ته جمع کثیری از سرداران و سپاهیان و رعایا بلکه ناقصان از دارالایمان ایران لوای ضلالت افراش

صنف طلبه علوم دینیه خاصه جمعی از علمای همدان را در حلقه اطاعات خود داخل و در رشته

(.83۸، ص۱8۲۸حایری، )« ...ضلالت منسلک ساخته بودند

رد فی المقال وقطع و خیراتیهرساله های تنها دو رساله به نام محمدعلی بهبهانی نه ،همچنینها برخورد کرد در تقبیح شدید صوفیه نوشت، بلکه با همان خصومت شدیدی با آن الضلال اهل

در این مبارزه تعقیب و آزار، علما توانستند حمایت دربار . که پدرش با اخباریان برخورد کرده بود

لیشاه را که در خان زند، نورعلیشاه، جانشین معصوم ع نخست کریم. را نیز به دست آورند

فتحعلی شاه قاجار، در این منازعه ،سرسلسله این فرقه در ایران بود از شیراز اخراج کرد و سپس


العابدین به زین ۱۱8۸/۱۸۱1 سال فتحعلی شاه همسو با علمای شیعه در. جانب علما را گرفت

، ۱83۱، پولاک) «ما را با صوفیان صفایی و از درویشان طلب دعایی نیست»شیروانی گفته بود که

سیاست فتحعلی شاه به ظاهر و باطن، پشتیبانی سرسختانه از متشرعان و ،حال به هر(. ۱33ص

و علما را در مبارزه با را سرکوب کردشاه صوفیگری در واقع فتحعلی. فقها دربرابر صوفیان بود

اثر کرد، زیرا وی بریافتن محمدشاه اوضاع به نفع صوفیان تغییر اما پس از قدرت. نها یاری کرد آ

فرقه یویژه اعضاه اعظمش حاج میرزا آغاسی شروع به حمایت از صوفیه ب اعمال نفوذ صدر

.اللهی کرد نعمت

با آغاز سلطنت محمدشاه مناسبات دوستانه و نزدیک میانه نهاد سلطنت و علمای شیعه به هم

دریج از روحانیت فاصله ت خورد و شاه جدید با انتخاب حاجی میرزاآغاسی به صدر اعظمی به

در دوره سلطنت محمدشاه و صدارت میرزا . یافتگرفت و بیشتر به سوی صوفیان گرایش

نظیر در ایران پیدا صوفیان به عنوان یک گروه مذهبی در برابر علمای شیعه قدرتی بی آغاسی،

از ازپیش از قدرت و نفوذ سیاسی برخوردار شدند و برای کسب موقعیت ممت کردند و بیش

. اجتماعی و مذهبی وارد صحنه سیاست و همکاری با نهاد سلطنت شدند

محمدرضا شاه از دوره جوانی متمایل به دوستی با دراویش بوده است و آشنایی اوبا ظاهراً

نام محمدرضا ه اللهی ب یکی از فرقه نعمت. حاجی میرزاآغاسی موید این اغراض اولیه است

عباسی میرزا در تبریز راه یافته بود و از شخصیت محترم دربار به دربار( شاه کوثرعلی)همدانی

که مقیم این فرضی معقولی است که محمدشاه هنگامی» :الگار به گفته حامد. ولیعهد شده بود

تبریز بوده زیر نفوذ این شخص قرار گرفته باشد حاجی میرزا اغاسی و شخص دیگری بنام پیر

د که از جمله کلیه شاهزادگان قاجار فقط محمد به سلطنت حاجی عبدالوهاب پیشگویی کرده بودن

غاسی به پاداش این پیشگویی اداره ایران را در دست آکه حاجی میرزا در حالی. خواهد رسید

ابدین معن. کمتری دریافت داشت شناسی پاداش نسبتاً پیر حاجی عبدالوهاب به نشانه حق. گرفت

.(۱۰۱-۱۰۱، صص۱83۰الگار، ) «کردندین برپا یکه از برای او مقبره ای در نا

ناسخبه قول نویسنده . حاجی میرزا آغاسی توجه محمدشاه را به خود جلب کرد ،سرانجام


، ۱83۰ الگار،)« قطب آسمان شریعت و طریقت»غاسی را آ، محمدشاه حاجی میرزاالتواریخ

معنوی و الهی دانست و احترام و اعتماد زیادی به او قائل بود و او را شخصیتی می (۱۰۱ص

:به گفته گوبینو: دانست می

غاسی ملای پیری که آاعظمش حاجی میرزا محمدشاه تردیدی نداشت که صدر»

معلمش بود، ارتباط مستقیم و دائمی با عالم ملکوت دارد و خودش از جنس مردم

.(۱1۱، ص۱8۸8 گوبینو،)« عادی نیست

غاسی به آحاجی میرزا( ۱8۰۱/۱۸83) پس از مغضوبیت قائم مقام در آغاز حکومت محمدشاه

مدت سیزده سال صدرات میرزا آغاسی، پادشاه ایران در همهدر . اعظمی انتخاب شد مقام صدر

از انپژوهشگر به این دلیل. شد می حقیقت حاجی بود و امور ایران به دست این درویش اداره

در این دوره . ندنک می یاد( 3، ص۱83۸ناطق، )« دولت درویشان» دوره سلطنت محمدشاه، با عنوان

و گفتار و یافتنداعتلای مقام ،صوفیان و درویشان که به زمان فتحعلی شاه مطرود و مذموم بودند

یک عنصر پایدار در حکومت ،در واقع. کردارشان تهدیدی برای مقام و موقعیت علما بود

ها سیاسی و موقعیت یغاسی حمایت از صوفیان و ارتقاآمحمدشاه و صدارت حاجی میرزا

. اجتماعی آنان بود

شاه به مقابر قم، مشهد و عراق توجه بسیار زیادی داشت، محمدشاه به در حالی که فتحعلی»

. داد که به بقاع فریدالدین عطار و شیخ محمود شبستری برود توصیه حاجی میرزاآغاسی ترجیح می

قطعاتی از . جام ساخته یا تعمیرشدهای دیگر صوفیه در کرمان، نائین، بسطام و تربت شیخ زیارتگاه

به صوفیه مقامات درباری و . الله ولی در ماهان شد اراضی حومه کرمان وقف مرقد شاه نعمت

اللهی کاتب مخصوص میرزامهدی خوئی مرشد مرقد نعمت: های حکومت واگذار شد مأموریت

هرات به آن صوب فرستاده بار برای مذاکره با امیر درویشی به نام عبدالمحمد محلاتی یک. شاه بود

(.۱۰8-۱۰1، صص۱83۰الگار، )« شد

شدن به آنان در مقابل لئارجحیت قا و« صوفیگری»غاسی به آتمایل محمدشاه و حاجی میرزا

شد و تضاد میان دولت و علما را تشدید می علمای شیعه ناگزیر موجب بیزاری علما از دولت


، صوفیان آزادانه به تبلیغ مسلک آغاسیج میرزادر دوره سلطنت محمدشاه و صدارت حا. کرد می

رهبری احساس مذهبی ،همچنین ،پرداختند و در کسب موقعیت برتر سیاسی و اجتماعی می خود

حمایت و تشویق دولت محمدشاه عامل ،بنابراین. مردم از حمایت دستگاه سیاسی برخوردار بودند

این دوره در ایران سیاح روسی که در« بوربارون دو». اصلی نیروگرفتن صوفیان در این دوره بود

صوفیان که در دوره پیش . ای یافته است سابقه صوفیگری گسترش بی: نویسد میحضور داشته

، ۱83۸ ناطق،)« کنند می اکنون آشکارا مکتب خود را تبلیغ» ت نداشتند به بیان افکارشان برآیندأجر

(.1۸ص

آشکار به صوفیگری عمومیت داشت و این در عهد سلطنت محمدشاه، اعتراف ،بدین ترتیب

نفوذ و گسترش صوفیگری در میان . له خطر جدی برای مقام و نفوذ علما در میان مردم بودأمس

همواره این خطر برای علما مردم و در میان برخی دولتیان باعث نگرانی علما شده بود؛ وهای توده

. آسیب شود وجود داشت که رهبری مذهبی و نفوذ مردمی آنان دچار

فقط مبتنی بر ملاحظات « صوفیگری»که تمایل محمدشاه به نداین باور نظران بر برخی صاحب

به آغاسیمسلک بودن محمدشاه و حاجی میرزا و صوفی« درویش»، بنابراین. اعتقادی نبوده است

ی حمایت دستگاه سلطنت از صوفیگر ،راینببنا. نوعی ریشه در ملاحظات سیاسی نیز داشته است

توان ناشی از نگرانی از افزایش علما دانست که به عنوان نمایندگان مذهب رسمی در مردم می را

سلاحی برای آغاسیصوفیگری در دست حاجی میرزا»شود می ملاحظه ،بدین ترتیب. نفوذ داشتند

(.۲3، ص۱8۲8آوری، )« مبارزه با قدرت روحانیون بود

یافته علما و مقبولیت شکستن قدرت سازمان هماعظمش برای در محمدشاه و صدر ،حقیقت در

پیترآوری نوشته . متوسل شده بودند« صوفیگری»مردمی و تضعیف رهبری مذهبی آنان به

یعنی اینکه او به مراجع (. ۲3، ص۱8۲8آوری، ) داشت «مذهب غیررسمی» محمدشاه تمایل به

شد موجب « مذهب رسمی»با سیآغامخالفت محمدشاه و میرزا ،بنابراین .کرد شیعه وقت اقتدا نمی

عقاید صوفیانه محمدشاه نتایج سیاسی . ها افزوده شد شدت مخالفت علما نسبت به اینبر

همین که کشور را . آن هم تضعیف مقام و اقتدار مرجعیت شیعه بود ،تری به همراه داشت جدی


. نزجار آورده بوداخود ، خودبهکرد ای برخلاف مذهب رسمی اداره می یک سلطان معتقد به عقیده

به عنوان یک مرشد امکان هرگونه نفوذ مستقیم در آغاسیاطاعت او از حاجی میرزا ،به علاوه

بالاخره شاه هم مانند هر شیعه دیگر در تکالیف دینی ناگزیر . کرد می رهبری امور را از علما سلب

شاه گاه یک چنین فتحعلی. خود را با احکام یک مجتهد اعلم به عنوان مرجع تقلید تطبیق دهد ،بود

جایی آغاسیوچرای محمدشاه به حاجی میرزا چون داده است؛ اما اخلاص بی می تطبیق را انجام

: نویسد زمینه میالگار در این حامد. گذاشت گو از مراجع مذهبی باقی نمیو برای گفت

شور بلکه در سراسر ک ،کردند تنها از دستور روحانیون پیروی نمی شاه و وزیرش نه»

شکاف . کرد ها بر حکام محلی موفقیت چندانی کسب نمی استشفا علما و فشار آن

موجود بین مفاهیم مذهبی ریاست و مرجعیت و واقعیات قدرت پادشاهی فقط تا

و محمدشاه ،حدودی با اتخاذ سیاست دقیق مجامله از سوی شاه قابل ترمیم بود

ایلات خاص نسبت به تقویت این امر با تم. هرگز چنین سیاستی را پیش نگرفت

قدرت مرکزی دولت دست بهم داد و کشمکش میان دولت و علما را ناگزیر

.(۱۰۰، ص۱83۰ الگار،)« ساخت

با احیای تصوف در عصر قاجار شاهد قدرت نمایی موقت آنان در عرصه سیاسی و ،بنابراین

نت محمدشاه در این اجتماعی هستیم که نیل حاجی میرزاآغاسی به صدارت ایران در دوره سلط

که در این دوره، در بین شاهزادگان، رجال طوری به . داشته است انکارناپذیرییر أثنمایی ت قدرت

وفات)آقامحمود طور که همان. حتی در میان برخی علما گرایش به تصوف پیدا شد ،دولت

سرسخت ، پسر آقامحمدعلی بهبهانی هم، برخلاف پدر که در این ایام از وی مخالف (۱۱۲۱

« بنات سلطنت»حتی تعدادی از ،تعدادی از شاهزادگان. دششد، مجذوب تصوف می صوفیان یاد

حمایت و پشتیبانی دستگاه سیاسی از صوفیان باعث ،در واقع. ویدندهم به طریق تصوف گر

شاه توسعه و رونق آن شده بود و موجب دیگری بود تا تکفیر و تهدیدی که در اوایل عهد فتحعلی

وج شدت رسیده بود در اواخر عهد او و مقارن سلطنت محمدشاه و صدارت حاجی میرزا به ا

.دشوآغاسی در حق صوفیه فروکش

نمایی سیاسی صوفیان و حضور آنان در دربار و نهاد سلطنت با پایان حکومت اما این قدرت


از صحنه سیاسی تدریج و به نیافتمحمدشاه به دلیل مخالفت سرسختانه فقها و مراجع شیعه تداوم

، بدین ترتیب. و اجتماعی به حاشیه رانده شدند و قدرت و نفوذشان رو به افول و انحطاط گذاشت

هرچند تصوف در عهد قاجاریه هم مثل عهد صفوی در نزد محدودی از حکما، دولتیان و علما »

اما در . اجه شداحیا مجدد آن در اوایل عهد قاجار با مخالفت شدید اکثر فقها مو ،مقبول واقع شد

شد و عرفان و خوانده می« اندیشه ترقی»اواخر آن غیر از پیدایش و رواج افکار جدید و آنچه

دایم در بین مشایخ برای احراز های وجود کشمکش _دید می تصوف را مایه انحطاط ملک و ملت

روز بازار و با شروع انقلاب مشروطیت و پس از آن، شدقطبیت نیز از اسباب مزید انحطاط آن

.(813، ص۱838کوب، زرین)« تصوف در ایران تقریبا به پایان رسید

گیری نتیجه

شد تصوف و صوفیگری از جریان مذهبی و اجتماعی قدرتمند در صحنه سیاسی بیان طور که همان

گیری خود بیشتر جنبه مذهبی داشت و به هرچند تصوف در آغاز شکل. ایران بوده است

صورت جنبشی سیاسی در آمد و ه ت تمایل داشت، طی تحولاتی چند بگیری از سیاس کناره

تشکیل اتحایه قزلباش گری کشیده شدند و با معنوی به سیاست و حکومتهای تدریج از جنبه به

اسماعیل صفوی مرور با تقویت آن توانستند شاه به و ندپایگاه عقیدتی و نظامی خود را پدید آورد

صوفیان با تحکیم سلطنت و قدرت سیاسی صفویان، تصدی ،این رو از. را به پادشاهی برسانند

ترین ارکان قدرت تبدیل شدند و قدرتشان ممتازی را برعهده گرفتند و به یکی از مهمهای مقام

.همواره رو به تزاید بود

و نددست آورد هها و صوفیان ب صفویان قدرت سیاسی خویش را با کمک قزلباش ،بنابراین

اما با افزایش . ها همین دسته بودند قدرت سیاسی دست یافتند، تنها پایگاه مستحکم آن زمانی که به

ها پادشاهان بعدی صفویه به دنبال اعمال چینی قزلباش پرستی و توطئه مقام، آز حرص و

در این راه، پادشاهان صفوی . فرسودن و سرکوب جنبش صوفیان قزلباش برآمدند ،محدودیت

ان قزلباش از نفوذ و قدرت فقها و علمای شیعه به عنوان نمایندگان مذهب برای مهار قدرت صوفی

روز حدود قدرت صوفیان کردن آنان در قدرت سیاسی، روزبه سهیم رسمی استفاده کردند و با


اهل تصوف که به واقعی ،بنابراین. و نفوذشان را کاهش دادند ند،قزلباش را محدود کرد

اندک جایگاه سابق بودند، از نیمه دوم حاکمیت این سلسله اندکبنیادگذاران واقع سلسله صفویه

جای آنان فقهایی مثل کرکی در دوره شاه طهماسب، مقدسی اردبیلی در خود را از دست دادند و به

عباس و به ویژه ملامحمد تقی و ملامحمد باقر مجلسی در اواخر دوره صفویه جایگاه دوره شاه

.درخور توجهی به دست آوردند

اعمال سیاست سرکوب صوفیان از سوی دستگاه سلطنت، بسیاری از آنان نفی بلد با ،بنابراین

اهل تصوف از آن زمان ،در واقع. یا به قتل رسیدند و بسیاری نیز دست به مهاجرت زدند ،شدند

اما با استقرار زندیه در ایران و . طور خاص در شهر دکن سکونت داشتنده در هندوستان و ب

گرفتن حکومت توسط ایشان، اهل تصوف بار دیگر به ایران بازگشتند و در شهرها ومناطق دست به

گوناگون ایران سکونت گزیدند و برای کسب موقعیت برتر سیاسی و مذهبی دوباره فعالیت شان را

اللهی بود که در دوره محمدشاه ترین فرقه اینان در این دوره، فرقه دواویش نعمت مهم. احیا کردند

توجهی در ارکان گوناگون کشور به دست آوردند و دوباره در صحنه سیاسی شایانجار نفوذ قا

.ممتاز سیاسی را برعهده گرفتندهای ایران قدرتشان رو به افزایش گذاشت و تصدی مقام


منابع

دین، للها نورالدین ترجمه .عرفانی باورهای و ها ریشه تشیع؛(. ۱831) محمدعلی امیرمعزی، .۱

.نامک نشر: تهران

.کویر: تهران .جدید اندیشه و قدیم مفاهیم .(۱8۸۸) حسین آبادیان، .۱

محمد ترجمه .قاجار سلسله انقراض تا تأسیس از ایران، معاصر تاریخ .(۱8۲8) پیتر آوری، .8

.عطایی: تهران اول، جلد مهرآبادی، رفیعی

.امیرکبیر: تهران ایزدی، سیروس ترجمه. سلطان و خلیفه .(۱8۲۲) و و بارتولد، .1

.پیام: تهران کشاورز، کریم ترجمه .ایران در اسلام .(۱838) ایلیاپاولویچ پتروشفسکی، .۰

جهانداری، کیکاوس ترجمه (.ایرانیان و ایران) پولاک سفرنامه .(۱83۱) ادوارد یاکوب پولاک، .3

.خوارزمی: تهران

تاریخ .قزلباش صوفیان اسیسی های جنبش در تشیع نقش .(۱8۸۱) ناصر همایون، تکمیل .۲ .۱31 -۱۰3، (۱8) ،اسلام

، (88) ،اندیشه کیهان .صفویان عصر در صوفیان و فقیهان ییرویارو .(۱833) رسول جعفریان، .۸

۱۸۱ - ۱۱۲.

تمدن رویه دو با ایران گران اندیشه های رویارویی نخستین .(۱8۲۸) عبدالهادی حایری، .3 .امیرکبیر: تهران .غرب بورژوازی

.فرهنگی و علمی: تهران شجاع، الدین شعاع ترجمه .سفرنامه .(۱83۱) پیترو له،دلاوا .۱۸

.امیرکبیر: تهران .ایران تصرف در وجو جست دنباله .(۱838) عبدالحسین کوب، زرین .۱۱

.مرکز نشر: تهران عزیزی، کامبیز ترجمه. صفوی عصر ایران .(۱8۲3) راجر سیوری، .۱۱

.مدبر: تهران .قاجار سلطنت دوره در ایران .(۱8۲۰) اصغر علی شمیم، .۱8

.امیرکبیر: تهران .تصوف بر ای مقدمه .(۱8۲۲) اله ذبیح صفا، .۱1

.رسا: تهران .صفوی عصر ایران در دین نهاد و ساختار .(۱8۸۲) منصور گل، صفت .۱۰


احسان ترجمه .صفوی دولت توسعه و تشکیل در آناتولی ترکان نقش .(۱8۲۱) سومر فاروق، .۱3

گستره نشر: تهران ،امامی تقی محمد و اشراقی

.فردوس: تهران .فئودال دوران در وسطایی قرون جنبش واپسین .(۱83۰) محمدرضا فشاهی، .۱۲

های سال تا صفویه از ایران اجتماعی تحولات تاریخ شکننده؛ مقاومت .(۱8۸8) جان فوران، .۱۸

.رسا: تهران احمد تدین، ترجمه .اسلامی انقلاب از پس

.کویر: تهران ی،ئطباطبا جواد سید ترجمه .اسلامی سفهفل تاریخ (.۱8۲۲) هانری کربن، .۱3

: تهران مهدوی، هوشنگ عبدالرضا ترجمه .آسیا در سال سه .(۱8۸8) آرتور ژوزف گوبینو، .۱۸

.قطره

.نو طرح: تهران مخبر، عباس ترجمه .وسطی قرون در ایران .(۱8۲8) دیوید مورگان، .۱۱

.خاوران: سپاری .فرهنگی یابی راه در ایران .(۱83۸) هما ناطق، .۱۱

: تهران جهانداری، کیکاوس ترجمه .ایران در ملی دولت تشکیل .(۱83۱) والتر هینتس، .۱8

.خوارزمی

24. Iqbal, M. (1908). The development of Metaphysics in Persia; A Contribution to the

history of muslim philosophy. London: Luzac & Co.

25. Black, A. (2011). The history of Islamic political thought: From the prophet to the

present. Edinburgh University Press.

the study of sufism with dynasty in safavid and qajar period

Documents