the role of the qajar period press in promoting the

های محلی ایرانپژوهشنامه تاریخ

(171-719)صفحات 7911، پاییز و زمستان 71سال نهم، شمارة اول، پیاپی Biannual Research Journal of Iran Local Histories

Nineth Year, No 1, Ser. No 17, & 2021 (PP. 193-212)

Biannual Research Journal of

Iran Local Histories

* Corresponding Author: [email protected] *نویسنده مسئول

[email protected]

فارس، به عنوان راه دریایی ایران به جهان و بالعکس، در بیشتر خلیجایام تاریخ، تحت حاکمیت سیاسی، فرهنگی و اقتصادی ایران بوده

ترین کشور یت نتیجۀ طبیعی و منطقیِ اقدامِ بزرگاست. این حاکمفارس در دفاع از موجودیت و امنیت واقع در سواحل شمالی خلیج

آمده است که به صورت بلامعارض در بیشتر شمار میخود بههای تاریخی، جریان داشته است. با ظهور استعمار و ورود دوره

ا، هلند و انگلیس به های استعمارگر اروپایی؛ پرتغال، اسپانیقدرتفارس معارض پیدا کرد و فارس، حاکمیت ایران در خلیج خلیج

رو ساخت. ترین مسائل دوران جدید روبهایران را با یکی از بزرگتداوم این امر به کاهش قدرت ایران و تثبیت بیش از پیش قدرت انگلستان، و سرانجام بلامنازع شدن قدرت این کشور در سرتاسر

فارس در عصر قاجاریه منجر شد. با حملۀ انگلستان به سواحل خلیجایران و تصرف بوشهر در جریان جنگ هرات، معارضه با حاکمیت

زدایی از این آبراهه بزرگ به اوج رسید. فارس و ایران ایران در خلیجهای گسترده ایرانیان برای حفظ حاکمیت از این پس واکنش و تلاش

ی جایگاه آن در ذهنیت ایرانیان از مجرای فارس و ارتقا در خلیجهای متناسب با دوران جدید در قالب تولید مفاهیم، معانی و انگاره

های این تحقیق، بر شناسی آغاز شد. یافتهفارس گفتار جدید خلیجدهد که مطبوعات ـ عقلانی، نشان می اساس ترکیبی از روش علیّ

فارس از قای جایگاه خلیجترین نقش را در ارتدورۀ قاجاریه اصلیدر قالب گفتار جدید « عضو رئیسۀ پیکرۀ ایران»ای طبیعی به منطقه اند.شناسی بر عهده داشتهفارس خلیج

.شناسیفارس فارس، مطبوعات، خلیج ایران، خلیج ها:کلیدواژه

The Persian Gulf, as Iran's sea route to the world and vice versa, has been under the political, cultural and economic sovereignty of Iran for most of history. This rule was the natural and logical consequence of the action of the largest country on the northern shores of the Persian Gulf in defense of its existence and security, which has taken place unequivocally in most historical periods. With the rise of colonialism and the arrival of European colonial powers; Portugal, Spain, the Netherlands, and Britain opposed the Persian Gulf, Iranian sovereignty in the Persian Gulf, and confronted Iran with one of the greatest problems of the modern era. Continuation of this led to the reduction of Iran's power and the further consolidation of British power, and eventually the undisputed power of this country throughout the Persian Gulf in the Qajar era. With the British invasion of the Iranian coast and the capture of Bushir during the Herat War, the conflict with Iranian rule in the Persian Gulf and the de-Iranianization of this great waterway reached its peak. From then on, the reaction and extensive efforts of the Iranians to maintain sovereignty in the Persian Gulf and promote its place in the Iranian mentality began through the production of concepts, meanings and ideas appropriate to the new era in the form of a new Persian Gulf discourse. The findings of this study, based on a combination of causal-rational method, show that the Qajar period press played the main role in promoting the position of the Persian Gulf from natural areas to "member of the body of the body of Iran" in the form of a new Persian Gulf discourse.

Keywords: Iran, Persian Gulf, Press, Persian Gulf

graphy.

فارس به عضو رئیسه در پیکرۀ ایران نقش مطبوعات دورۀ قاجار در ارتقای جایگاه خلیج (جنوبو نماچهره، حکمت، المتینحبلهای )با تأکید بر روزنامه

، قباد منصور بخت*عباس رضایی

دانشگاه شهید بهشتی، تهران ، تاریخگروه تاریخ، دانشگاه شهید بهشتی؛ دانشیار دانشجوی دکترای

( 9011/ 20/ 09( تاریخ پذیرش: )9011/ 20/ 02تاریخ دریافت: )

The role of the Qajar Period Press in Promoting the Position of the Persian

Gulf as a Member of the Presidency in the Body of Iran (Emphasis on the

Newspapers Habl al-Matin, Hekmat, Chehrehnama and South)

Abbas Rezaei, Ghobad Mansourbakht

PhD student of History, Shahid Beheshti University; Associate professor, Department of History

Received: (2020 /06 /09) Accepted: (2020 /08 /21)

چکیده

Abstract

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

4999، پاییز و زمستان 41های محلی ایران، سال نهم، شمارة اول، پیاپی پژوهشنامة تاریخ 491

مقدمه. 1

تداوم حاکمیت سیاسی و فرهنگی ایران در بیشتر

ادوار تاریخی و فقدان معارض جدی در تحدید

قلمرو جغرافیایی آن در مناطق جنوبی، خلیج

کلیّت پیکرۀ جغرافیایی فارس و سواحل آن را به

زده بود. ایران در دورۀ باستان بر ایران پیوند

فارس تا یمن حاکمیت نواحی ساحلی خلیج

ـ و البته در داشت. بعد از اسلام، از دورۀ آل بویه

ـ این حاکمیت احیاء شد و با ترمقیاسی کوچک

های محلی کرمان و فارس، تا ایجاد حکومت

فارس تداوم پیدا کرد. خلیج برآمدن اروپائیان در

فارس اما با ظهور استعمارگران پرتغالی در خلیج

زمان با تأسیس حکومت صفوی به وقوع که هم

فارس با پیوست، حاکمیت ایران در خلیج

رو شد. از آن پس پرتغال، معارضان جدیدی روبه

اسپانیا، هلند و انگلستان هر یک به نحوی

رس را مورد تعرض فا حاکمیت ایران در خلیج

قرار دادند تا اینکه انگلستان در سراسر قرن نوزده

فارس میلادی )عصر قاجار( سیطرۀ خود بر خلیج

رغم تحولات مذکور، تا اواسط را کامل کرد. علی

فارس دورۀ قاجاریه، نگاه ایرانیان به خلیج

همچنان تابع نگرۀ سنتی و قدمایی بود و تحولات

وجود آمده در آن، مورد سیاسی و اقتصادی به

اعتنای جدی قرار نداشت؛ چرا که با توجه به

تداوم ساختار بومی منطقه، و برجسته نشدن تغییر

مناسبات نیروها، هنوز درکی از مسئلۀ حضور

–فارس و مرزبندی خود دیگری در خلیج

رو به الزامات دیگری به وجود نیامده بود. از این

مده در جغرافیای وجود آناشی از تغییرات به

سیاسی جهان و ژئوپلتیک منطقه در کلّیت جامعه

شد. اما از اواسط دورۀ قاجار و ایران توجه نمی

زمان با بروز تحولات در ژئوپلتیک منطقه، هم

ایرانیان به الزامات دوران جدید توجه نشان دادند

فارس تغییر کرد و از اساس و نگاهشان به خلیج

زمان با تثبیت وت شد. همبا نگاه قدمایی متفا

فارس و تلاش اقتدار بلامنازع انگلستان بر خلیج

زدایی از ساحت این آبراهه و پیگیری در ایران

تر موضوع مرز به مفهوم جدید آن، از دورۀ جدی

تر از آن با گسترش محمدشاه قاجار به بعد و مهم

تحولات فکری و ذهنی ایرانیان و آشنایی هرچه

فارس یم سیاسی جدید، آبراهۀ خلیجبیشتر با مفاه

و بنادر و جزایر آن از جایگاه بسیار با اهمّیتی در

ذهنیت ایرانیان برخوردار شد. در واکنش به

تحولات جدیدِ منطقه و این مسئله که موجودیت

و حاکمیت ایران بر این آبراهه را نشانه گرفته بود،

ه فارس با مفاهیم جدیدی بازتولید و جایگا خلیج

و معنا و مفهوم نوینی برای آن تعریف شد تا

حاکمان را به اقدامی اساسی در دفاع از منافع و

هویت تاریخی ایران وادار کند.

با توجه به مسئلۀ مذکور، سوال تحقیق:

جستار حاضر در مقام پاسخگویی به این پرسش

شناسی در چه فارس است که گفتار جدید خلیج

نهادی و بر پایۀ چه شرایط و فضایی توسط چه

عناصر و مفاهیمی و چگونه تولید شد ؟

با مطالعه و بررسی منابع دورۀ قاجار فرضیه:

این فرضیه شکل گرفته است که متأثر از فضای

اجتماعی و فرهنگی در حال تغییر ایران در عصر

ناصری که وطن در معنای جدیدش ساخته و

که های مختلف سرزمین ایرانپرداخته شد، پاره

مورد تهدید جدی واقع شده بودند کانون توجه

491 فارس به عضوِ رئیسه در پیکرة ایران ...نقش مطبوعات دورة قاجار در ارتقای جایگاه خلیج عباس رضایی، قباد منصوربخت:

پرستان قرار گرفتند. جدی آزادیخواهان و وطن

این تغییر ذهنی به همراه اصطکاک بیش از پیش

منافع سرزمینی ایران در مواجهه با انگلستان در

ساز دگرگونی نگاه ایرانیان فارس زمینه خلیج

ها ونسبت به مسائل این حوزه شد. روزنامه

اندرکار های خارج از کشور، دستویژه روزنامهبه

فارس تولید گفتاری نو و مفاهیمی بدیع از خلیج

در سطحی گسترده شدند و به کمک این مفاهیم

فارس، نه تنها در ای به خلیجتازه، جایگاه ویژه

سطح نخبگان سیاسی که در افکار عمومی،

. بخشیدند

. ادبیات تحقیق 2

ت گرفتۀ مرتبط با تحقیق های صورپژوهش

اند که تألیف شده حاضر در قالب کتب و مقالاتی

های عصر آوری مطالب روزنامهصرفاً به جمع

فارس اقدام ۀ خلیجقاجار و پهلوی اول دربار

قاجار عصر مطبوعات در بوشهراند. کتاب کرده

گردآوری شده (مظفری المتین،حبل جنوب،)

و مقالات گزیدهتوسط جعفر حمیدی و کتاب

0231 فارس خلیج درباره مهم هایروزنامه اخبار

تدوین حسن حبیبی و امیرهوشنگ ش.ه 0322 -

های اند. کتاب اخیر گزارشانوری، از آن جمله

فارس را های مهم دربارۀ خلیجروزنامه

بندی آوری و تحت عناوین مختلف طبقهجمع

کرده است. هر دو اثر مذکور، اگرچه کار با

اهمّیتی در شناسایی مطالب مطبوعات راجع به

آیند لیکن به دلیل ماهیتِ کار جنوب به شمار می

آوری و چاپ صِرف مقالات دورۀ که جمع

قاجاری است، تفسیری از مواضع مطبوعات

بررسی »دهند. همچنین مقالۀ مذکور ارائه نمی

، اثر «فارس جایگاه مطبوعات در خلیج

در مجموعه مقالات امیرهوشنگ انوری، که

فارس در سال المللی خلیجنخستین همایش بین

ارائه شده است نیز با مقالۀ حاضر اشتراک 0211

موضوعی دارد امّا این مقاله نیز بیشتر در حکم

آوری شده ذکر شده در تلخیصی از مجموعۀ جمع

ترین سطور بالاست و تنها به معرفی برخی از مهم

گونه داخته است و هیچهای این دوره پرروزنامه

ها و مقالات تبیین و تحلیلی از گزارش

های نامبرده در آن موجود نیست و به روزنامه

آوری و تولید تعبیر دیگر، این آثار به جمع

های تاریخی جهت استفاد پژوهشگران اقدام داده

اند. از این منظر، مقالۀ حاضر کاری نو و کرده

های عصر زنامهسابقه در بررسی و تحلیل روبی

قاجار است که نقش مطبوعات در تبیین و تغییر

فارس در دوران مدرن را مد نظر جایگاه خلیج

قرار داده است.

فارس از ابتدای قاجار تا اواسط . مسئلۀ خلیج3

حکومت ناصری

تأسیس سلسلۀ قاجار با انتقال پایتخت ایران از

جنوب به شمال مصادف شد و طبعاً فاصله

مت با خلیج فارس را افزایش داد. درگیری حکو

های استقرار در مناطق قفقار از همان نخستین سال

شاه با های طولانی دورۀ فتحعلیو سپس جنگ

روسیه، عرصه را آنچنان بر حاکمان قاجار تنگ

فارس جایگاه کرد که موجب گردید خلیج

های نخستین شاهان قاجار ضعیفی در سیاست

رویداد امّا به معنای ناآگاهی از داشته باشد. این


فارس نبود بلکه حقوق تاریخی ایران در خلیج

فارس مبتنی بر منابع مند از خلیجتصوری کران

تاریخی و جغرافیایی و همچنین تجربۀ تاریخی

تعلق مناطق پیرامونی این آبراهه در نزد مؤسس

سلسلۀ قاجار به وضوح وجود داشت. منابع

دی که به عقد قرارداد با امامان تاریخی دربارۀ رون

-011: 0221)بستکی، عمان در دورۀ آقامحمدخان

(0213/ 2: 0211)سپهر، شاه قاجار و فتحعلی (013

دهند که خودآگاهی می منجر شد به خوبی نشان

مند از سرزمین ایران به تاریخی و تصور کران

عنوان میراث سیاسی تاریخ ایران به نخستین

های ر منتقل شده و سنتپادشاهان قاجا

سالاری ایرانی را همچون عصر افشاریه و دیوان

زندیه در واگذاری مناطقی از ایران به وابستگان و

رعایای خود استمرار بخشیدند. نامۀ اعتراضی

شاه و حاکم فارس به ژنرال گرانت کایر فتحعلی

لنگه، قشم و انگلیسی در مسئلۀ حمله به بندر

)میرزا علق این نواحی به ایران بحرین و تأکید بر ت

ها از و منع انگلیسی (023-020/ 0: 0232صالح،

دخالت در مسائل داخلی ایران، مبیّن وجود

آگاهی روشن و بدون ابهام تاریخی از هویت

فارس و بنادر و جزایرش در نزد ایرانی خلیج

رود. شمار میحاکمان قاجار به

ش قضیۀ هرات در زمان محمدشاه و واکن

انگلستان در تصرف مناطق جنوبی ایران، نقطه

عطفی در بروز آگاهی بیش از پیش نسبت به

فارس و ورود گستردۀ مسائل این منطقه به خلیج

خودآگاه ایرانیان بود. بررسی اسناد و مدارک این

رغم آگاهی از دهد که علیدوره نشان می

وابستگی این مناطق به ایران و اذعان اعراب

ای جنوبی به این مسئله، حکومت قاجار هکرانه

توانایی دفاع از حقوق مسلّم ایران را دارا نبود و

العاده مهم فریدون میرزا این نکته را در نامۀ فوق

فرمانفرما، حاکم فارس، به حاج میرزا آقاسی به

: 0230مقامی، )قائمتوان مشاهده نمود خوبی می

و فقدان اطلاعات جامع از سواحل. (033-033

جزایر و ناآگاهی از قوّت و ضعف ایران در این

مناطق، همچنین کمبود اطلاعات در مورد طوایف،

ها، امکانات و استعداد بنادر و غیره، حکومتِ راه

وقت را واداشت تا برای نخستین بار مأمورانی به

های مورد نیاز را این مناطق گسیل دارد تا گزارش

گزارشی از مهم، نوشتۀ فراهم آورند. نخستین

سال در که است فارسخلیج جزایر و بنادر

کازرونی نادری ابراهیم محمد توسط و ق0322

دیگری و (0232)کارزونی، است شده گردآوری

مأمورین از یکی توسط که است ایسفرنامه

شده و نوشته ق0323 سال دولت به رسمی

اطلاعات بر بنا است امّا ناشناخته آن نویسندۀ

بوده قاجار محمدشاه عصر دیوانیان از یکی متن،

های دو سفرنامه درباره جنوب ایران )در سال)است

. با روی کارآمدن (0211، ق( 0211ق و 0323

ناصرالدین شاه و ظهور رجال آگاه و کاردانی

تدریج تغییرات چون امیرکبیر در دورۀ ناصری، به

های مربوط گذاریتوجهی در سیاستعمده و قابل

فارس به ظهور آمدند. بنادر و جزایر خلیجبه

اندیشۀ تأسیس نیروی دریایی از سوی امیرکبیر

حکمرانی بنادر »ناکام ماند امّا تأسیس نهاد جدید

از سوی میرزا « فارس و جزایر خلیج


ترین اقدام این مهم 0السلطاناصغرخان امینعلی

دوره در احیاء حاکمیت ایران بر منطقۀ خلیج

به دست گرفتن امور این ناحیه بود. فارس و

نخستین اقدام مهم این نهاد، اعمال حاکمیت

مستقیم حکومت مرکزی بر نواحی ساحلی

و « پرسپولیس»فارس بود. خرید دو کشتی خلیج

که نطفۀ نخستین ناوگان دریایی نظامی « شوش»

ایران بود، حضور حکومت در این منطقه را

های روزانۀ گزارشهمیشگی و پررنگ ساخت و

« حکومت بنادر و جزایر»بنادر فارس که از مقر

فارس را شد، خلیجدر بوشهر به مرکز فرستاده می

در کانون توجه قرار داد. مجموع این رویدادها،

تدریج به دگردیسی افکار ایرانیان اعم از اگرچه به

نخبگان سیاسی و عامۀ مردم نسبت به

ا اواسط حکومت فارس کمک کرد امّا ت خلیج

شاه در سطح نخبگان سیاسی و ناصرالدین

حکومتی باقی ماند و کنش و واکنش حاکمان

نسبت به حاکمیت سرزمین تاریخی ایرانیان در

فارس به عرصۀ ذهنیت عمومی راه نیافت. خلیج

تحولات ذهنی جامعۀ ایران و گسترش افکار

جدید، موجب دگرگونی اندیشه و رفتار جامعه در

ها، ایجاد این نهاد جدید را به استناد گفتۀ . برخی پژوهش 0

السلطان، به آقا ابراهیم امین المآثر و والآثاراعتمادالسلطنه در کتاب

فارس و اند )خلیجالسلطان نسبت دادهاصغرخان امینپدر میرزا علی

(. 0213ممالک همجوار، محمدباقر وثوقی، تهران، انتشارت سمت،

ین پژوهشی که با تکیه بر اسنادکتابخانۀ ملی ایران امّا در جدیدتر

ق. به میرزا 0212صورت گرفته است، تأسیس نهاد مذکور به سال

السلطان نسبت داده شده است. )عزیزی، اصغرخان امین علی

گیری حکمرانی بنادر و چگونگی شکل»الله و دیگران، حشمت

«.فارس به مرکزیت بوشهر در عصر ناصریجزایر خلیج

(011-010. ص 0. ش1های محلی. سپژوهشنامۀ تاریخ

ی سطوح شد. پیدایش مفاهیمی چون دولت، تمام

ملت و وطن با مفهوم و معنایی متفاوت از

گذشته، به پیکرمندی ایران در چارچوب مرزهای

تغییریافته و جدیدش یاری رساند و از این رو

های مختلف سرزمینی ایران مورد توجه قرار پاره

های تغییر نگرش گرفتند. این تحولات، زمینه

عنوان معبر و ـ به فارس را نسبت به خلیج

ـ گلوگاهی در مواجهه با جهان پیرامون ایران

فراهم آوردند.

جستار حاضر در بررسی شرایط و عوامل

فارس، طیف ایجاد گفتار جدید دربارۀ خلیج

ای از منابع اعم از متون متنوع و گسترده

نگارانه، رسائل سیاسی و فکری عصر قاجار تاریخ

ی این دوره را بررسی نموده و کتب جغرافیای

دهد که ها نشان میاست. بررسی این رساله

خان، آخوندزاده، طالبوف، میرزاآقاخان میرزاملکم

خان مستشارالدوله که کرمانی و میرزایوسف

ساز دگرگونی فکری جامعه ایرانی بودند، زمینه

سازی اند با برجستهطور عام توانستهاگرچه به

گرایی، سرزمین ستی و ایرانپرمفاهیمی چون وطن

ایران را در کانون توجهات قرار دهند و به تبع آن

فارس تأثیرگذار باشند، بر توجه به مسئلۀ خلیج

فارس ورود پیدا طور خاص به مسئلۀ خلیجاما به

توان آنان را پیشگام منورالفکرانی و نمی اندنکرده

فارس و نسبت آن با دانست که به مقوله خلیج

امیت ارضی ایران توجه کرده باشند. البته باید تم

ای تحت اشاره شود که میرزا آقاخان کرمانی رساله

نگاشته که اطلاع رسالۀ عمران خوزستانعنوان

چندانی از آن در دست نیست. طبق بررسی منابع

موجود این حوزه، باید گفت که در پروژه


منورالفکری و روشنفکری عصر قاجار، مشخصاً

فارس نیست و فقط باید به و یادی از خلیجنامی

تأثیر گفتاری آن اشاره کرد که اندکی بعد

ای در مورد خلیجنگاران، با مفاهیم تازهروزنامه

فارس، آن را به کار گرفتند. دستۀ دوم منابع

نگارانه است. منابع بررسی شده، متون تاریخ

به نقل نگارانه عمومی، اگرچه بیش و کمتاریخ

اند امّا همۀ متون یدادهای این منطقه پرداختهرو

بلکه معدودی شوندمذکور شامل این مقوله نمی

اند در حالیکه از مورخان به این موضوع پرداخته

و جایگاه و شأن از روایت رویداد فراتر نرفته

فارس در تحولات سیاسی جهانِ در حال خلیج

؛ 0213/ 2؛ 312/ 0: 0211)سپهر، اند تغییر را در نیافته

؛ 311-011، 031-033/ 0: 0233نگار خورموجی، حقایق

: 0213؛ تاریخ نو، 0211/ 2: 0231تاریخ منتظم ناصری،

و بدین ترتیب در ایجاد گفتاری نو و (321

فارس ناتوان نگرشی جدید نسبت به خلیج

اند. بوده

سومین دسته متون بررسی شده، منابع

گسترش دانش جغرافیای عمومی و محلی است.

جغرافیا در پی تأسیس دارالفنون و مأموریت اهل

قلم و آگاهان این حوزه در گردآوری گزارشی از

اوضاع مناطق مختلف کشور نقطۀ عطفی در

شناسایی و پیوند میان سرزمین و هویت ایران در

سو تأسیس رشتۀ دوران جدید بود. از یک

گیری جغرافیای سیاسی جغرافیا، پسامد شکل

ید، مرزسازی و هندسۀ جدید جغرافیای جد

سیاسی ایران بود و از دیگر سو ابزاری در توجه

به عنوان عنصری « سرزمین»بیش از پیش به

تردید عامل سرزمین و جغرافیا بخش. بیهویت

نقش مهمی در بازسازی هویت ایرانی خلیج

فارس داشت. در کنار توسعه دانش جغرافیا،

ی شناخت چهارگوشۀ های مختلفی برامأموریت

الدوله، ایران صورت گرفت. میرزا عبدالغفار نجم

مأمور تهیۀ گزارشی دربارۀ خوزستان یکی از

فارس شد، عبدالله ترین مناطق ایران و خلیجمهم

سرهنگ یا میرزا عبدالله خان قراگوزلو ملقّب به

مأمور تهیۀ گزارشی « ساعدالسلطنه و سردار اکرم»

. تهیۀ (010: 0211گلبن، )شد « سرخس»از خطۀ

گزارش از سوی مأموران اعزامی به جنوب همراه

های روزانۀ کارگزاران حکومت بنادر با گزارش

فارس و مرکز حکومت ، پیوستگی خلیج0وجزایر

را بیش از پیش تقویت کرد. در همین راستا، منابع

فارسنامه تاریخ و جغرافیای محلی همچون

(0213، 0232، 0332/ 3 :0211)حسینی فسایی، ناصری

نگار خودموجی، )حقایقخورموجی الاخبارنزهتو

های زیادی از مطالب خود بخش (001 -001: 0211

فارس اختصاص دادند. را به بنادر و جزایر خلیج

در کنار متون جغرافیای محلی، متون جغرافیایی

عمومی این دوره نیز که توسط اساتید و شاگردان

دارالفنون تدوین شد در ارتقاء آگاهی سرزمینی

فارس مؤثر واقع شدند. به عنوان نسبت به خلیج

، اثر گنج دانشمثال در تصویری که کتاب

فارس ارائه خان حکیم، از خلیجمحمدتقی

، جغرافیای تاریخی این خلیج در معنای کندمی

شود و مختصات قدیمی آن بار دیگر ترسیم می

جغرافیایی بنادر و جزایر ایرانی چون کیش، هرمز،

بحرین و سایر جزایر به تفصیل توضیح داده

روزنامۀ مبارکه ». برای نمونه بنگرید به: نظام مافی، خدیجه، 0

. 01: ش 0213. نامۀ انجمن، «ابوشهر: گزارش اخبار روزانۀ بوشهر

. 11- 32تابستان. ص


(012-011: 0233)حکیم، شود. می

بخشی منابع مذکور رغم همۀ آگاهیامّا علی

و سیمایی که از فارس، صورت نسبت به خلیج

شود در تداوم همان فارس ارائه می مسائل خلیج

ـ نگاه پیشینی و سنتی تاریخی و جغرافیایی ایرانی

اسلامی است و از طرح مسائل جدید در این

حوزه ناتوان است. این متون اگرچه بر

های شمال و جنوب های تاریخی کرانهپیوستگی

تغییر تی بهفارس اشاراتی دارند امّا التفا خلیج

و نسبت آن با ژئوپلتیک منطقۀ این جایگاه

نداشتند ولاجرم جدید دنیای سیاسی تحولات

ابزاری نو با زبانی متفاوت مورد نیاز بود تا این

جایگاه شناخته و شناسانده شود. با گسترش

انتشار مطبوعات در اواخر حکومت ناصری و

فارس در ویژه دورۀ مشروطه، مسائل خلیجبه

ارچوبی جدید و با عناصر و مفاهیمی نو چ

بازپرداخته شدند که هم از نظر ساختار روایی و

مفاهیم و هم به لحاظ نتایجی که برای ایران در

فارس در پی داشت به کلّی متفاوت از خلیج

تر، مطبوعات گذشته بودند. به عبارت روشن

های رویکرد جدید دربارۀ خلیجعناصر و مؤلفه

های محلی و ورش دادند و آگاهیفارس را پر

نخبگانی را به عرصۀ عمومی منتقل ساختند.

فارس؛ کلید و دروازۀ ایران . خلیج4

ترین تغییر در نگرش نسبت به مسئلۀ اصلی

فارس از سوی مطبوعات ، تغییر جایگاه آن خلیج

در جغرافیای سیاسی و اقتصادی ایران عصر قاجار

فارس در صدرِ پراهمیت بود. در این تغییر، خلیج

فارس به ترین بلاد ایران قرار گرفت. تبدیل خلیج

ترین منطقۀ ایران ،حاصل ترین و حساسکلیدی

درک صحیح مطبوعات از تغییر جایگاه خلیج

فارس در شرایط نوین جهانی بود. تغییر این

بودگی به جایگاه از مرتبه ناشناختگی و حاشیه

ژیکی و اقتصادی، مرتبۀ نخستِ اهمیت استرات

گرایی پرستی و ایرانحاصل فراگیری گفتار وطن

اواخر دورۀ ناصری و عصر مشروطه از سویی و

ای و تأثیرش بر خلیجتحولات جهانی و منطقه

فارس از سویی دیگر بود. بررسی نشریات اواخر

های عصر دورۀ ناصری و همچنین روزنامه

پررنگ شدن مسائل خلیج مشروطه حکایت از

تغییر در دهندۀ فارس در مقایسه با قبل و نشان

فارس بود. نگرش ایرانیان نسبت به خلیج

همچنان که انوری نیز اشاره کرده است، روزنامۀ

ای است که وقایع اتفاقیه احتمالاً نخستین روزنامه

اخباری نیز مربوط به « اخبار ولایات»تحت عنوان

.. را بوشهر، محمّره ]خرمشهر[، بندرعباس و .

(. امّا اخبار و 21: 0211درج کرده است )انوری،

های مفصّل از وضعیت سیاسی، اقتصادی گزارش

المتینحبلو اجتماعی این منطقه با روزنامۀ

کلکته به صورت گسترده انعکاس یافت. صدها

گزارش و مقاله مفصّل دربارۀ مسائل سیاسی،

فارس اقتصادی و اجتماعی سواحل و بنادر خلیج

فارس برای و همچنین اهمّیت ژئوپلیتیکی خلیج

ایران و لزوم توجه حکومت به این ناحیه از سوی

های منتهی به مشروطه منتشر این روزنامه در سال

الاسلام کاشانی در مقام ده است که مؤیدش

را در جایگاه نخستین خلیج المتینحبلمدیریت

حضور او در نماید.شناس ایرانی معرفی میفارس

های هندوستان و آگاهی بلاواسطه از سیاست


انگلستان، وی را در تحلیل اتفاقات و رویدادهای

کرد تا پیشنهادها و انتقادهای این منطقه کمک

ای انتشار العادهد را با برخورداری از دقت فوقخو

های باید از روزنامه المتینحبلدهد. علاوه بر

منتشر شده در مصر یاد نمود که نقش پررنگی در

فارس داشته و در قالب انعکاس اخبار خلیج

های تحلیلی، ها و همچنین مقالهاخبار و گزارش

یدند. ای بخشفارس را معنای تازه جایگاه خلیج

در زبانفارسی نشریه نخستین حکمتروزنامۀ

های مفصلی از های متعدد گزارشدر شماره مصر،

مخبر »فارس تحت عنوان بنادر و جزایر خلیج

ارائه داد که 0«سیار حکمت در دریای پارس

فارس از محدودۀ دهندۀ انتقال مسائل خلیجنشان

نخبگان حکومتی به عرصۀ افکار عمومی است.

های غیردولتی نمایندۀ افکار ویژه که روزنامهبه

های عمومی بودند و انعکاس اخبار و گزارش

فارس در این نشریات انعکاس آرا و افکار خلیج

طبقات مختلف مردم بود که با ارسال گزارش و

ها، مشکلات عریضه و شکوائیه به این روزنامه

کردند. این حوزه را در افکار عمومی منتشر می

رسانی از سواحل و بنادر ت در وظیفۀ اطلاعحکم

معضلۀ به شروح، »داند که جنوب صواب می

های دول همسایه در کارهای داخلۀ بنادر اندازیدست

های بعضی مأمورین ایرانی در کاریفارس و سست

ای به صدارت عظمی ادارۀ حکومت و... را طی کتابچه

، حکمت) «]صدراعظم[ در تهران معروض دارد.

( 1، ص 32ق: ش 0203

ها و اصطلاحات پزشکی به کارگیری استعاره

/ 02 ،03 ،00 ،1،01 ،3 ش ،حکمت. جهت اطلاع بیشتر رک: 0

ق.0201/ 1س

از سوی نشریات عصر مشروطه و تشبیه وطن به

، باعث شد 3بیماری که نیاز به علاج و درمان دارد

تا اعضای مختلف این بدنِ بیمار مورد توجه قرار

گیرد و هر کدام بسته به موقعیت طبیعی و

ذهنیت این دوره ای در اش، جایگاه ویژهسیاسی

پیدا کنند و به عبارتی، برخی نقاط بر دیگر مناطق

تر از دیگر اجزاء تلقی ارجحیت یافته و حیاتی

شوند. در این تصویرسازیِ اندامگانی )ارگانیکی(

فارس در عِداد خلیجها، از ایران توسط روزنامه

ترینِ این اجزاء به شمار آمد و دولتمردان را مهم

اهمّ نقاط مملکت »اور رساند که نیر به این ب

فارس بنادر خلیج« دروازۀ دولت ایران»و « ایران

روزنامۀ (0: ص 2-01313)نسخۀ خطی، شماره است.

نویسد: در شمارۀ اول خود می« آزاد»

فارس که از اعضاء رئیسۀ جسم سواحل خلیج

باشد علیل است، هرگاه اطباء سیاست ایران می

اند متعجلاً به دوای تدبیر، ایران که رجال دولت

تدارک مداوای او را نکنند عنقریب تلف و تباه

خواهد شد. اگرچه حالا هم از دست رفته ولی

تا ریشه در آب هست امید ثمری -به مضمون

پذیر اگر درصدد برآیند یحتمل که علاج -هست

(3: 0ق، ش0201 )آزاد، باشد.

ای فارس، بر این تصویرِ اندامگانی از خلیج

نخستین بار در مطبوعات دورۀ قاجار دیده

شود و حاکی از یک تغییر در نگاه به این می

طور که در منطقه است. تا پیش از این، همان

بخش نخست مقاله اشاره شد، هنوز نگاهی

قدمایی بر جغرافیای این منطقه حاکم بود ولی با

(. 3103 / 0212. برای آگاهی بیشتر رک: توکلی طرقی، محمد )3

نامه.. تورنتو: کتاب ایرانتجدد بومی و بازاندیشی تاریخی


فارس به یکباره در زمرۀ اعضاء این تعبیر، خلیج

گیرد و به تعبیر )حیاتی( بدن ایران قرار میرئیسه

معرفی « رشتۀ حیات و ممات ایران» المتینحبل

. (1-3، ص 1ق: ش 0220 ،المتینحبل)شود می

فارس را بازنمایی ایران در قالب بدن، و خلیج

ای بود که ترین عضو دانستن، تعابیر تازهحیاتی

ای مسلماً این منطقه را نیازمند به نگاه ویژه

های مذکور نیز همین ساخت و هدف روزنامهمی

در توصیف این منطقه، از حکمتبود. روزنامه

حفظ حقوق دولت و »آنجا که هدف خود را

داند، سواحل و بنادر را به بیمار تشبیه می« ملت

تشخیص مرض »کند و در پی آن است که به می

الاجتهاد خود پرداخته و بعد دواء و علاج آن را حسب

ق: 0201، حکمت)بنمایاند «علناً به بیمار و بیماردار

. این تعابیر در روزهای پس از (0، ص 2 ش

مشروطه و تهدیدات جدی روس و انگلیس در

تقسیم ایران به مناطق نفوذ خود، که دست

انگلستان را در غارت جنوب ایران و تحدید

گذاشت، با شدت حدود جغرافیایی آن باز می

در انتقاد از جنوببیشتری ادامه یافت. روزنامه

گری انگلستان و کمپانی نفت جنوب و حیله

غفلت اولیاء ایران نسبت به خوزستان، با

کند که: اندامگانی، عنوان میکارگیری تعبیری به

فارس و مسائل دیگر مسئله راه آهن بغداد تا خلیج»

کلی این عضو بزرگ ]خوزستان[ را از نزدیک است به

(3 ، ص00 ق: ش 0231، جنوب)« این بدن قطع نماید

و در جایی دیگر در انتقاد از مقاصد احمدخان

های انگلیس و دریابیگی و همراهی با سیاست

شود های آنان متذکر میرش از خرابکاریعدم گزا

گاهی که به گوش بعضی، آه و استغاثه مادر وطن »که

ای از قطعات رسید که در موقع بریدن قطعهعزیز می

مملکت که واقعاً قطع عضوی از اعضاء این جسد

مقدس بود، این فرزند ناخلف ]دریابیگی[ سرپوش به

در (3، ص 00 ق: ش0231، جنوب)« اعمال آنها نهاده...

تصویرسازیِ اندامگانی از جغرافیای ایران و حکمِ

فارس برای این تنِ رنجور، سر یافتن خلیج

بخش بود و در پیشگام و استمرار المتینحبل

به « فارس مائیم دارخلیجحق»مطلبی تحت عنوان

فارس برای ایران خلیج»...کند که روشنی بیان می

قتی که ما سر را از حکم سر را به جسد دارد تا و

هرگونه گزند محفوظ نداریم جسد را محفوظه

روح استقلال ایران »و معتقد است « ایم...نداشته

خلیج ]فارس[ است. خلیج ]فارس[ در جسم

ماند ایران مثل سر است، سر که رفت تن باقی نمی

، ص21-21ق: ش 0231 ،المتینحبل)« چه باید کرد؟

و تعابیر جدید که کارگیری این مفاهیمبه (3-3

ابداع و کاربردشان تا اواخر عصر ناصری سابقه

نداشت، ابزار لازم را در اختیار مطبوعات قرار

فارس را به مسئلۀ روز ایران تبدیل داد تا خلیجمی

و آن را به عرصۀ ذهنیت عمومی جامعه منتقل

کنند.

فارس و در کنار استعارۀ اندامگانی خلیج

ی واژگانی چون دریچۀ حیاتِ کارگیرایران، به

ایران و کلیدِ ایران در توصیف اهمّیت خلیج

فارس از بدایع فکری نشریاتی همچون

و ... بود تا نگاه نماچهره، حکمت، المتینحبل

های جنوبی ایران متوجه حکومت را به کرانه

در گزارش اجمالی که از احوال « حکمت»سازند.

ر دریای پارس بندرها و جزای« ملالت اشتمال»

دارد آنگاه که از مشکلات و دردهای این منطقه


نویسد و حاکمان و خائنین به دولت را به نقد می

اگر به زودی در حدود »دهد که کشد، هشدار میمی

و ثغور بندرهای دریای پارس تغییر و تبدیل در وضع

نظامات حکومت و رعیت بهم نرسد در اندک زمانی

انیان به دست بیگانگان خواهد کلیدِ دریچۀ حیات ایر

افتاد که در آنگاه سوزش و نالش سودی نخواهد

در (3، ص 02 ق: ش0201، حکمت) «بخشید...

که حاکی از « دریای پارس یا کلید ایران»سرمقالۀ

های خارجی دربارۀ آگاهی و رصدکردن رسانه

فارس است، به خوبی از مقاصد مسائل خلیج

دارد و حساس پرده برمیهای اروپائیان در آن سال

ها به زعمای کشور، خدعۀ با هشدار این دسیسه

دو دولت همسایه و خیانت حکام محلی

بندرعباس، لنگه، بوشهر و محمّره در تبعیت از

های بیگانگان برای کسب منفعت شخصیخواسته

، حکمت)شمارد. را عامل نابسامانی آن حدود برمی

(0 : ص01 ق: ش0201

های متعدد و ای با دروازهه خانهتشبیه ایران ب

فارس در حکم دروازۀ اصلی بدیل بودن خلیجبی

المتینحبلاین سرزمین بیش از همه در مقالات

مورد توجه قرار گرفته است. در این دیدگاه تازه،

فارس دیگر مناطقی بنادر و سواحل خلیج

ارزش نیستند که مورد دورافتاده از مرکز و بی

ایران است که « گلوگاه»غفلت قرار بگیرند بلکه

ای، ظاهر و باطن ایران را بازتاب همچون آینه

لزوم »ای با عنوان در مقاله المتینحبلدهند. می

توجه به نگاهداری و آبادی بنادر جنوب دولت

در بند ششم توضیحات خود « علیه ایران

«بنادر ما حکم دروازۀ مکان ]ایران[ دارد»نویسد: می

و در توضیح دلایل (20: 2ق، ش0202، المتینحبل)

نویسد: این تشبیه خود می

هر یک از سیاحان اروپا و امریکا که در بنادر

گذارند و آن کثافت و غلاظت غیرمعمور ما پا می

کنند اولاً ماها ها را معاینه مینظمی و خرابیو بی

کنند و ثانیاً ممالک هزار نفرین یاد میا بهر

اندرونی ایران را هم ندیده حمل بر این بندرات

نمایند از این است که اخبارات اروپا و می

باشند و آمریکا همواره در شماتت و طعن ما می

قابلیت بلکه جاهل و از این رو ماها را ملت بی

شمارند ثالثاً چون دانایان و سیاحانوحشی می

شوند و با این فرنگ در بنادر ما داخل می

جمعیت اسباب به این پایه خرابی بنادر ما را

نمایند تصور از عدم استعداد و ملاحظه می

کنند و بدین واسطه غفلت دولت علیه می

های خود را تیز کرده به خیالات فاسده می دندان

جا()هماناوفتند.

که بنادر به خوبی دریافته بود المتینحبلمدیر

ما که نقش دروازۀ ورودی به کشور را دارند باید

از چنان اعتبار و منزلتی برخوردار باشند که

شایسته آنند و چون دروازۀ هر مکان محل ورود

ها که دیگران است، آبادی و خروج نه تنها خودی

و ویرانی مملکت از دریچۀ این دروازه به چشم

گیری در تصمیم آید و مبنای اظهار نظر وآنها می

مورد کشور، وضعیت بنادر به عنوان دروازۀ ایران

است.

که میرزا عبدالمحمد ایرانی نماچهرهروزنامه

کرد از م در مصر منتشر می0113ق/ 0233از سال

همان آغاز و به دلیل ارتباط با هندوستان و جنوب

ای از اخبار این نواحی را ایران، پوشش گسترده

خواهان و از پیروزی مشروطه . پس0ارائه داد

ق.0233/ 0 س/ 03 ،1 ،2 ش ،نماچهره. برای مطالعه بیشتر رک: 0


استقرار نظام پارلمانی، حجم وسیعی از روزنامۀ

مذکور مربوط به عرایض و شکایات مردم لنگه،

بوشهر، بندرعباس، میناب، بلوچستان و خوزستان

فارس نه ، خلیجنماچهره. در اندیشه و زبان 0بود

تنها کلید استقلال و قدرت ایران، که کلیدِ فتح

فارس[ مالک بالاستقلال او ]خلیج»و جهان است

پس از آنکه قلاع شامخه و استحکامات لازمه به هر

سویش برافراشت صاحب نفوذ تمامی بحار معظمۀ

. برقراری (3، ص 01ق: ش0233، نماچهره)« عالم است

چنین پیوندی خود گواه میزان توجهی است که

فارس خلیج، نسبت به نماچهرهویژه ها، بهروزنامه

ماجراهای استبداد صغیر، قرارداد اند. پیدا کرده

های روس و م و تقسیم ایران میان دولت0111

انگلیس و جنگ جهانی اول، به دلیل تأثیرات

ناگوار بر جنوب و ایجاد نگرانی در تهدید

حاکمیت سرزمینی ایران از سوی همسایۀ قدرتمند

ا فارس و بنادر معتبر و مهمش ر اش، خلیججنوبی

های بیش از پیش به موضوع اخبار و گزارش

تبدیل کرده بود. بازتاب گستردۀ نماچهره

در عناوین نماچهرهرویدادهای این منطقه در

مکتوب از »، «مکتوب از بوشهر»فراوانی با عنوان

فارس و مطامع خلیج»، «مکتوب از محمره»، «لنگه

گزارش مفصل از »، «نامۀ اهالی هرمزتظلم»، «دول

و « ها و سربازان دریایی ایراناوضاع کشتی

، 0101سپتامبر 32ق/0231رمضان 31/ 1/س 01نما، ش . چهره0

2ق/ 0231القعده ذی 1/0/س31، شنماچهره«. انجمن بلدیۀ لنگه»

، نماچهره«. ناامنی در لارستان، لنگه و بستک»م، 0101نوامبر

فقدان دو »م 0132اکتبر 33ق/ 0233الثانی / ربیع33/س 2ش

الحجه / غره ذی01/ س31نما، شچهره«. نعمت عظیم در میناب

«. نالۀ دردمندانه از بوشهر»م، 0102اکتبر 20ق/ 0220

مسائلی از این دست در فاصلۀ پیروزی مشروطه

تا برافتادن حکومت قاجار، در حقیقت برکشیدن

ترین نقطۀ ایران در فارس به مقام مهم خلیج

نشریۀ مذکور است که به علت ظهور مسائل

مذکور بخش زیادی از مطالب خودش را به

فارس اختصاص ماعی خلیجمسائل سیاسی و اجت

داده است.

ارگان « جنوب»در اواخر دورۀ قاجار، روزنامه

خواهان که به تازگی پا به عرصۀ حزب ترقی

در عهدۀ خود دانسته که نظر »وجود گذاشته بود

اولیای امور را به چهار اطراف مملکت متوجه سازد

تا معلوم شود که جنوب به چه اندازه از حقوق ملی

در (3: ص 0ق، ش0231، جنوب) «اندهمحروم م

مرامنامۀ روزنامه به این موضوع اشاره شده است

فارس که در هر شماره یک ستون به اخبار خلیج

و بنادر جنوب اختصاص خواهد یافت. در دومین

شماره با اشاره به نطق حاجی آقا شیرازی در

خلیج »شود که مجلس شورای ملی، یادآور می

ترین مرکز ا اهمّیت ایران و لایقعجم اولین نقطۀ ب

تمامی (2: ص 3)همان: ش «توجه ایرانیان است

بدون استثناء انعکاس « جنوب»های بعدی شماره

شمار و اخبار و احوالات جنوبی را با جزئیات بی

فارس در نقطۀ شود و خلیجمفصل شامل می

گیرد. کانونی جغرافیای سیاسی ایران قرار می

فارس در جغرافیای یت خلیجکانونی شدن موقع

جدید ایران در ادبیات سیاسی مطبوعات این دوره

مبتنی بر آگاهی تاریخی از گذشتۀ ایرانی این

در توصیف نقش جنوبجغرافیاست. روزنامۀ

های سرزمینی ایران در انگلستان در جدایی پاره

شود، فارس مربوط می آنجا که به حوزۀ خلیج


آن به فرمان پادشاه ایران همیشه شیوخ»مسقط را که

چهارصد جزیرۀ بزرگ و »، «شدعزل و نصب می

جزایر »و «کوچک بحرین که بهترین لوءلوء دنیاست

های معتبر در بحر عمان و فارس را شمار و بندرگاهبی

، 3)همان: ش «که از متصرفات مخصوص ایران بود

زند تا نشان دهد که نویسندگان مثال می (2ص

تنها از آگاهی تاریخی متقن و دقیق روزنامه نه

قابل اعتنایی برخوردارند و قادرند به روشنی به

های روشن تاریخی بپردازند بلکه ارائه استدلال

شرایط معاصر و وضع موجود و عملکرد

ویژه انگلستان را نیز به های استعماری بهقدرت

دقت مدنظر دارند.

لیدِ فارس به دروازه و ک بنابراین تبدیل خلیج

های پردازیایران که با تصویرسازی و مفهوم

نشریات به کمک اصطلاحات پزشکی و تشبیه

اندامگانی ایران اتفاق افتاد در حقیقت خود نتیجۀ

واکنش به شرایط عینیِ سیاسیِ موجود در منطقه

فارس بود، شرایطی که با تصمیم روسیه به خلیج

حضور در یکی از بنادر جنوبی ایران و ورود

فارس با واکنش آلمان به صحنۀ تحولات خلیج

رو شد و منافع ایران در تمام قد انگلستان روبه

فارس و بنادر و جزایرش را در معرض خلیج

تهدید جدی قرار داد. در حقیقت شرایطِ امکانِ

چنین گفتاری از سوی نشریات را باید نتیجۀ

تفوّق سیاسی و نظامی انگلستان در مقابل رقبای

پایی، ترغیبِ قبائل به تمرّدِ از ایران، خطر از ارو

دست رفتن جزایر و سواحل از حوزۀ حاکمیت

ایران و احساس و درک تجزیۀ دوبارۀ ایران و

های دیگری از پیکر ایران مانند جدا شدن پاره

قفقاز و افغانستان در نزد برخی از نخبگان

مطبوعاتی و همچنین دربار قاجار دانست که

برآن داشت تا توجه خاص و عام را نشریات را

فارس و جنوب به امکان از دست رفتن خلیج

ایران جلب نمایند.

فارس به این رویداد سرآغاز تبدیل خلیج

ترین نقطۀ جغرافیایی ایران بود و به تبع حساس

آن، بنادر و جزایر نیز خط مقدم مواجهه با دنیای

رسیدگی پیرامون ایران لقب گرفتند که باید مورد

شد. منابع، گرفت و به آبادی آنها اقدام میقرار می

ذخایر و امکانات هر یک از بنادر و جزایر فارس

و خوزستان به کرّات و مفصّل از سوی مردم و یا

با 0از سوی مخبران روزنامه گزارش شده است.

ترین دروازۀ خانۀ ایران فارس به مهم تبدیل خلیج

های گزاری، سیاستو تثبیت این جایگاهِ جدید

حکومت در راستای حفظ این جایگاه باید تغییر

های مذکور، تأسیس، کرد. از نظر روزنامهپیدا می

ـ و ـ قوای بحریه تکمیل و تقویت نیروی دریایی

گماشتن حکّام آگاه به مسائل منطقه در خدمت به

منافع مردم و کشور و همچنین پیوندِ مردم جنوب

با دیگر هموطنان، راهکارهایی در نیل به هدف

متعالی محافظت از دروازۀ ایران بود.

. راه حل مطبوعات؛ تقویت نیروی دریایی5

تر، ضعف نیروی دریایی ایران و به تعبیر دقیق

های مذکور ر. ک . ها و گزارشت بیشتر از مقاله. برای اطلاعا0

غره/ 1س/0ش نما،چهره« نما: بندر ناصرینگاران چهرهاز وقایع»

جزیرۀ خارک )خلیج »؛ 00ص ،0100 می 0231/21 الثانیجمادی

الحرام محرم 2/ جلالی خردادماه 0/32س/2ش جنوب، «فارس(

جنوب، « قسمتی از منابع ثروت بندرعباس» ؛1ص/ ق0231

؛ 1-1ق/ فروردین ماه جلالی، ص 0231الاول ربیع 3/33/س03ش

صفر المظفر 3/ 0/ س1جنوب، ش« خوزستان و منابع ثروت آن»

( 1-3تیرماه جلالی، ص 31ق/0231


ن آن در ابتدای حکومت قاجار ضربات فقدا

ناپذیری بر حیثیت تاریخی ایران در خلیججبران

فارس وارد آورد و بر همگان روشن ساخت که

فارس و جنوب با تداوم این وضع ابتدا خلیج

ایران، از پیکر ایران جدا خواهند شد و سپس

نوبت سایر ایالات و ولایات خواهد رسید.

یران با انگلستان بر سر های انخستین اصطکاک

بحرین، ایرانیان را متوجه این نقصان بزرگ ساخته

» در بیان ضرورت این اقدام المتینحبل. 0بود

تشکیل وزارت بحریه برای دولتی که بالغ بر هزار

میل اراضی ساحلی دارد و بیش از سیصد جزیره

نما و بنادر کوچک و بزرگ در قبضۀ و جزیره

ضرورت دانسته و معتقد است اشّد « اختیار اوست

هرگاه استحکامات ساحلی ما تکمیل و دارای »

یکدستۀ جهازات جنگی شویم، تمام حقوق از دست

امان در سواحل و بنادر بلوچستان و غیره از رفته

گوادر گرفته الی بصره مجدداً در قبضۀ اقتدار توانیم

آورد، و احدی را قدرت آنکه در بلوچستان و

فارس که بر ما زیادتی و خلیج سرحدات سیستان

:33ق، ش 0232 ،المتینحبل) «نماید باقی نخواهد ماند

ای بزرگان »آورد که . در جایی دیگر فریاد برمی(2

فارس خیلی قیمت دارد از بیست کرور ایران، خلیج

تومان صرف در استحکامات و تعمیرات او دریغ

مضایقه ]،[ از خریدن پنج شش جهاز جنگی ندارید

فارس رفت فارس ما بالتبع ]،[...اگر خلیج نکنید

خان، منشی مهام خارجۀ فارس دربارۀ اهمیت . میرزامهدی0

ای نوشت و به ناصرالدین شاه تأسیس ناوگان دریایی، کتابچه

م کرد و در یکی از اسناد متعدد ارسالی بدین منظور نوشت: تقدی

رفع همه این معایب داشتن چند فروند جهاز جنگی است که »...

« فوایدش در ضمن کتابچه به عرض خاک پای مبارک رسید...

( 22-23/ 2: 0212)ظهیرنژاد،

میرود بلوچستان و کرمان و خراسان بالتبع میرود

ق: 0203)همان، « سواحل خزر را رفته باید انگاشت...

العاده فوق المتینحبل. این اشارۀ (2-3، ص 32ش

بخش است؛ که بود مهم و هشداردهنده و آگاهی

به حراست از خلیج و نبود تمام نقاط کشور را

زند. قطعاً این پیوند از روی فارس پیوند می

احساسات و علایق شخصی نبود. این پیوندزنی،

حاصل آگاهی از شرایط جدیدی بود که از ابتدای

قرن نوزدهم میلادی به وجود آمده بود و به سان

باتلاقی ایران را به درون خود کشیده بود. این

« دروازۀ اصلی»نقش گفته گرچه تأکید بر همان

فارس است امّا پیامدش، پیوندِ هر چه بودن خلیج

بیشتر این مناطق به کلیّت جغرافیای ایران است.

شناسی فارس علاوه بر این، آنچه در گفتارِ خلیج

نمایاند، دو نکتۀ مهم رخ می المتینحبلجدیدِ

است. نخست، بازسازی هویت تاریخی و گسترۀ

یای پارس مطابق با سنت جغرافیایی قدیم در

تاریخی و جغرافیایی است که هدف از تأسیس و

تقویت نیروی دریایی نیز در حقیقت بازگرداندن

حقوق تاریخی ایران در این دریاست و دیگر

که، این تأسیس در تقویتِ همۀ ایران مفید این

است و به عبارت روشنتر؛ محافظت از کلیّتِ

ت از همین خلیج ایران بسته به نگهداری و حفاظ

به منزلۀ کلیدِ ایران است. امّا دریغ و افسوس که

های مکرّر موضوع نیروی گیریرغم پیعلی

، قاجارها المتینحبلهای متعدد دریایی در شماره

فرصت تأسیس ناوگان دریایی قدرتمند را نیافتند

بلند المتینحبلو در اواخر حکومت قاجار، فریاد

اشتن ادارۀ بحری است که واسطۀ ندبه»بود که:

تاکنون ملکِ طلقِ موروثی خودمان بحرین را


جا بر های بیایم قبضه نماییم و خیلی دخالتنتوانسته

های معروف مانند هنگام ]و[ قشم، اجنبیان جزیره

الخیمه و امثال ]،[ رأس ]،[ شارجه نمایند. بندر دبیمی

ته، آن که در خریطه ما داخل است زیر بال دیگران رف

اند، عمانات ]منظور منطقۀ وسیعی از قطر خودسر آمده

تا سواحل عمان است[ که در شاهنشاهی ایران هماره

که ثلث نفوس داخل بوده مجزا گردید و حال این

: 0ق، ش0233، المتینحبل) «اندهای ایرانیعمانات بلوچ

. بدون تردید حفاظت از دروازۀ ایران و (1-01

ن به دست بیگانگان ممانعت از فروریختن آ

مستلزم داشتن قوۀ بحریه و آگاه بودن از اوضاع و

ایران تا وقتی که ادارۀ بحری »احوال آن است و

نداشته باشد نمی توان گفت برای وطن محبوب ما

جا()همان «ای موجود است.دروازه

سعی کرده است گزارشی مفصل از نماچهره

و روز ها و سربازان ایران و همچنین حالکشتی

، نماچهرهرا عرضه کند )« پرسپولیس»کشتی

( و در چند شمارۀ 02-00، ص 1ق: ش 0220

بعدی این بحث را دنبال و تداوم بخشد. در این

گزارشِ کامل که شرح اقدامات فرمانده بلژیکی

های ایران )پرسپولیس و شوش( است، کشتی

ضعف و قوتِ نیروی دریایی ایران را مورد

ه است تا بر نقش مهمِ داشتن قوۀ بررسی قرار داد

بحریه، تأکید کند. بدون شک علت ضعف ایران

نداشتن کشتی « دورۀ قاجار»در برابر انگلستان در

جنگی برای سرکشی به بنادر و جزایر بود و به

همین مناسبت بود که انگلستان در بیشتر جزایر

ایران بدون کسب اجازۀ دولت ایران مستقر شده

معتقد نماچهرهرو چون نویسندگان بود. از این

گر است... فارس که نور رُخَش جلوه خلیج»بودند که

و دول معظم را واله و مبهوت خود ساخته، اثری در

ق: 0233، نماچهره)« پیش صاحب اختیارش ندارد

برای تأکید بر اهمّیت مسئله نیروی (3، 01ش

ایی ای آمریکای از روزنامهمقاله دریایی، به ترجمه

های تجارتی و جنگی ایران در خلیجدربارۀ کشتی

فارس پرداخته است و اشارۀ روزنامه آمریکایی به

که پادشاهان »عهد باستان و دورۀ نادری، زمانی

پرداختند، دولت ایران دریایی به اصلاح دریا نمی

قوای دریایی داشت و در دریای قزوین و خلیج

ی جنگی دیده فارس تدارک بزرگی برای ساخت کشت

و مقایسه آن با فقدان قدرت دریایی و کشتی «بود

، ص 1ق: ش 0231، نماچهره)جنگی در دورۀ قاجار

ای برای متوجه ساختن حکومت به امر را بهانه (3

رانی ساخته است. روزنامۀ دریاداری و کشتی

نیز با خرید کشتی و تقویت نیروی حکمت

قدامی است و دریایی کاملاً موافق و مشوّق چنین ا

های در مقالۀ مفصلی ضمن یادآوری گزارش

مخبر سیّار روزنامه در بنادر و اشاره به خارج

ساختن بندرلنگه از دست شیخ محمد، حاکم

« پرسپولیس»قاسمیِ لنگه که به کمک کشتی

فارس بایستی در خلیج»محقق شد، معتقد است که

چهار و پنج قطعه جهاز زرهدار جنگی داشته باشیم

گونه مواقع فوراً آتش فتنه داخله و خارجه که در این

و اجرای چنین اقدامی را از « را خاموش توانند نمود

همّت مردم ایران خواستار است و ضمن اشاره به

آیا »آورد که اصفهان، فریاد برمی« شرکت اسلامیه»

شود که مردمان غیور چندی هم در ایران پیدا می

ایجاد « ایمانیۀ ایرانیهشرکت »شرکت دومی به نام

کرده و به اندازۀ دو کرور تومان مقرر کرده و از این

مبالغ سه چهار پارچه جهازِ زرهدار در دریای پارس

به راه اندازد و تا دامنۀ روز رستاخیز نام خود را به

ق: 0201، حکمت) «یادگاری در روزگاران بازگذارند...


هار نظر ها بعد در اظهر چند که سال (3: ص 02ش

دربارۀ انتخاب مأموران و حاکمان پاکدست و

خرید کشتی از روس، معتقد است که پیش از

زاده و لمأمورین پاکزاد و حلا»خرید کشتی باید

وگرنه با دو کشتی « دوست بجویم و بیابیموطن

زرهدار که هیچ، با بیست کشتی زرهدار هم از

،حکمت)آییم. عهدۀ نظم و امنیت منطقه برنمی

(1، ص 121ق: ش 0232

. انعکاس احوال ناخوش جنوب و لزوم 6

انتصاب کارگزاران درستکار

شناسی که فارس ضلع سوم گفتار جدید خلیج

مکمّل دیگر مباحث در تقویت و تعمیق مسائل

طور فارس در افکار عمومی ایران بود و به خلیج

ای در مطبوعات عصر قاجار انعکاس گسترده

حکمرانان جنوب، گزارش یافت، مسئله

های این حوزه و بازتاب عرایض ساکنان نابسامانی

جنوب بود. توجه به جنوب و مردمان سواحل و

آبادسازی بنادر و جزایر، از یک سو نتیجۀ

فارس و بنادرش در پیکرمندی بالانشینی خلیج

جدید ایران بود و بنابراین، این آبراهه که در حکم

طور لقب گرفته بود همان «کلید و دروازۀ ایران»

که در سطور پیشین اشاره شد، مدخل مواجهۀ

بیگانگان با ما و نحوۀ برداشت از این مواجهه در

داخلۀ مملکت است، پس باید سواحل و بنادرش

ای برای تمامی آباد گردد تا هم نمایندۀ شایسته

خاک ایران باشند و هم از سر بیچارگی و

توسل نشوند. از پریشانی به همسایۀ جنوبی م

ها، ها و گزارشسوی دیگر، در پسِ این یادداشت

پیوند دادن جنوب و مردمانش به دیگر هموطنان

در درون مرزهای جدید ایران نیز مدنظر بود.

ها و ها و انعکاس نالهکثرت اخبار نابسامانی

های مردمان بنادر و جزایر، موجبات درمندی

دور از توجه بیش از پیش حاکمان مرکزنشینِ

شد و های سرزمینی ایران میبنادرِ جنوب به پاره

همچنین تکوین آگاهی ملی را در توجه بیش از

در نمود.پیش به دروازۀ جنوبی ایران تقویت می

های حکومت و نالایقی نتیجۀ ناکارآمدی سیاست

ای کرانهحکام محلی، نواحی ساحلی و مناطق پس

های محلی ناآرامیچنان در تب و تاب جنوب آن

سوخت که مهاجرت از سواحل و جزایر ایران می

فارس به شدت به سمت نواحی جنوبی خلیج

شیوع پیدا کرده و صورتی ناخوش بر بنادر حاکم

های مذکور در زمرۀ نخستین ساخته بود. روزنامه

پناهی مردم گزارشگران این مسئلۀ ناگوار و بی

ن و ایادی آن های انگلستاجنوب در برابر دسیسه

ـ کمتر بودند و مکرّر بر تأثیرات منفی این رویداد

ـ بر سیاست و اقتصاد ایران تأکید پرداخته شده

؛ 1-1، ص 03ق: ش 0231، جنوب)ورزیدند می

. گریز مردم از این (02-03، 01ق: ش 0231، نماچهره

نواحی و پناه بردن به دولتی اجنبی نتیجۀ بی

د که مردم را به ترک لیاقتی حکمرانان کشور بو

کرد و خالی شدن این مناطق از وطن وادار می

ای جز ویرانی کشور و فرزندان وطن، نتیجه

رسیدن انگلستان به هدف دلخواهش نداشت.

در گزارشی سرگشاده و انتقادی که « حکمت»

الدوله صدراعظم است از اینکه مخاطبش امین

که همه جای کشور تغییر یافته، بجز بنادر فارس»

شکوه « دویست سال است تغییر نیافته است

همسایگی بنادر فارس »کند در حالیکه به دلیل می


با انگلیسیان و دیگر فرنگان و عثمانیان و کثرت

جنگی و تجارتی بایستی هایآمد و شد کشتی

نوعی منظم بوده باشد که از هر جهت سرمشق

. از (3، ص 333ق: ش 0202، حکمت)« دیگران باشد

حکومت »در بنادر فارس حکمتمخبر سیار نظر

بندرها باید از حکومت ولایات و ایالات جدا شده و

در هر بندر مرزبانی غیر از اهل آن سامان مأمور

مستقل فرستاده و او را از کار خود مسئول بدانند و

مخابرات آن مأمور رأساً باید با ادارۀ مرکزی وزارت

وی از جا(، همانحکمت)« داخلیۀ تهران باشد

قطعۀ ایران را یک »خواهد که حاکمان ایران می

تا شقاق و نفاق از »پا پیش گذارده « شهر شمرده

های و ایران همچو شهری با محله« میان برداشته

مند باشد مختلف از زیان و سود مشترکی بهره

. این تأکید بر پیوستگی و پیوند که نتیجۀ جا()همان

عصر مشروطه بود و گرایی طرز تفکر جدیدِ وطن

های مختلف این وطن را به توانسته بود پاره

یکدیگر مرتبط سازد، این بار و در مسئله خلیج

داد که کاری نکنند فارس، حاکمان را هشدار می

که این گسترۀ واحد جغرافیایی از هم گسسته

شود.

در انفصال حکومت حکمتپیشنهاد روزنامۀ

المتینحبلروزنامۀ بنادر از ایالات و ولایات در

، المتینحبلشود. از نظر نحوی دیگر مطرح میبه

اولین وظیفه دولت در حفظ بنادر و سواحل آن

ایالتی بزرگ که جمیع اراضی ساحلی »است که:

بلوچستان و سواحل عمان تا برسد به محمّره

]خرمشهر[ و ناصری ]اهواز[ که )که کلیه جزائر و

بنادر ایران را محاط باشد( تشکیل داده، والی مقتدر

القدری از تربیت یافتگان با سیاستِ خانوادۀ جلیل

سلطنت را برای فرمانفرمائی این ایالت ساحلی

انتخاب نمایند، چه این مسئله از امور طبیعیه است که

ای که از جانب دریابیگی نمایندگان خارجه ملاحظه

های جزء مانند لنگه و عباسی دارند از حکومت

ندارند، همین قسم است اگر ایالتی بزرگ تشکیل شود

القدری از شاهنشاه زادگان عظام )که و والی جلیل

باشد( معین گردد اجنبیان بحلیه علم و سیاست آراسته

با منتهای ملاحظه حرکت کرده، علناً بتوهین حکام

جزء و کل نپرداخته و رعب خویشتن را در قلوب

رعایا کمتر جای توانند داد، و بی محابا بر سرحدات

ما نتاخته، همه روزه تا یک اندازه پیش قدمی نخواهند

نمود، و بفریب و خدعه و رشوه سرحدی تازه

، 33ق: 0232 ،المتینحبل)« مقرر نخواهند نمود برایمان

المتینحبلملاحظه و دقت در پیشنهادات (.0 ص

دهد که ارتباط نشریات مذکور نشان می حکمتو

با خطۀ جنوب و متقابلاً ارتباط بازرگانان جنوب

ایران با هندوستان و مصر، اطلاعات کاملی از این

ده بود و بر حوزه را در اختیار این نشریات قرار دا

این اساس آنان به مراتب از مرکزنشینان نسبت به

تر بودند و جایگاه ایران و فارس آگاه مسائل خلیج

فارس را در معادلات سیاسی و اقتصادی خلیج

کردند و از همین رو ایران و جهان درک می

ترین افراد خود حاکمیت قاجار را به انتخاب لایق

کنند. ه میبرای حکومت این نواحی توصی

در ایام استبداد صغیر و نماچهرهو المتینحبل

نمای های پایانی حکومت قاجار، آئینه تمامسال

احوال سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بندرلنگه،

بندرعباس، بوشهر، میناب و خوزستان هستند. در

که یکی از اهالی بوشهر « نالۀ دردمندانه از بوشهر»

، نماچهره)تاده است فرس نماچهرهبه روزنامۀ

، اوج ظلم و اجحاف (2-3-2، ص 31ق: ش 0220

مأموران بلژیکی در تمامی سطوح گمرکات


شود و خطاب به جنوب به تصویر کشیده می

مگر خدای ناخواسته شهر ما و »پرسد همگان می

اهالی بوشهر جزء بلاد ایران و مردم ایران شناخته

امۀ اهالی نتظلم»جا( و یا در )همان «شوندنمی

شاهد هستیم که مردم با کمال عجز « جزیره هرمز

عرض این بیچارگان اهالی »... نمایند خواهش می

هرمز را خدمت ایرانیان عموماً و اولیای دولت ایران

«برسانید... نماچهرهخصوصاً توسط روزنامه

و ( این نامه2-3، ص 32ق: ش 0220، نماچهره)

، نماچهرهدیگر عرایض کثیرۀ منعکس شده در

حکایت از به ثمر نشستن تلاش نشریات در

نشینان جنوبی تعمیقِ اندیشۀ پیوستگی بین ساحل

ایران و سایر هموطنان است. تعلّق به پیکرِ

واحدی به نام ایران و درخواستِ توجه اولیای

ی و جزایر جنوبی ایران در امور به مناطق ساحل

فارس، حاکی از خبررسانی اهالی جنوب به خلیج

دیگر ایرانیان و حاصل گفتار جدید عصر مشروطه

های مذکور بود.به مدد روزنامه

های های روزنامهبا انعکاس وسیع گزارش

نامبرده از مناطق ساحلی جنوب کشور و اهمیت

ب و فارس در مرزبندی جدید ایران، جنو خلیج

مردمان این خطّه بیش از پیش با ایرانیان دیگر

مناطق پیوند خورده و هموطن شدند. این احساس

و اذعان به هموطن بودن را نه تنها در عرایض

مردم بنادر و جزایر که در عمل و به هنگام

مواجهۀ مردم بوشهر و دشتستان در مقابلۀ با

انگلستان و دفاع از تمامیت ارضی کشور، در

توان ل جنگ جهانی اول به بهترین وجه میخلا

مشاهده کرد. مردمی که در نبردی نابرابر با دشمن

ها از حکومت مند، با وجود همۀ نارضایتیقدرت

، هتکِ حرمت «احمدخان دریابیگی»ویژه و به

خاک وطن توسط اجنبی را تحمل نکرده و دفاع

و 0داننداز خاک وطن را بر خود واجب می

ترین رهبر روحانی مخالف دی برجستهالله بلاآیت

انگلیس در بوشهر در خلال جنگ جهانی اول،

علت بازگشت از نجف و مخالفت با انگلیس را

دخالت مسلّحه در ثغر مهم ایران ]یعنی[ »مشاهدۀ

و (21: 0212)مجتهد بلادی، کند معرفی می« بوشهر

های متعددش، وجوب دفاع ها و جهادیهدر بیانیه

کند. به عبارتی تنها یران را گوشزد میاز خاک ا

وظیفۀ مذهبی محّرک مقابله با انگلیس نیست بلکه

از تعرض بیگانه در « ثغر مهم ایران»نگهداشتن

زمرۀ اهداف مقدس این مقاومت مردمی است. از

میرزا »ها، عزل روزنامه دیگر نتایج گزارش

از مَسندَ حکمرانی بنادر و « احمدخان دریابیگی

محمدعلی »فارس و انتصاب خلیج جزایر

به این منصب بود هرچند که دوباره « موقرالدوله

ها توانست دوباره بر این با پشتیبانی انگلیسی

هیأت ابلاغ اساس مسند بنشیند. همچنین بر

شد مأمور خانهوزارت آن جنگ وزارت به دولت

سیاسی و نظامی اوضاع از را لازم اطلاعات تا

. دهد قرار دولت هیئت اختیار در و کند گردآوری

مأموریت، این انجام راستای در نیز جنگ وزارت

تا کرد مأمور را فارس خلیج بنادر کل کارگزاری

اسناد جنگ جهانی اول در . برای اطلاع بیشتر در این باره رک: 0

. به کوشش کاوه بیات. انتشارات مرکز بوشهرشناسی نجنوب ایرا

؛ 0211با همکاری انتشارات همسایه. ج اول. قم، بوشهر،

ـ تجاوز نظامی رئیس علی دلواری(. 0213یاحسینی، سید قاسم )زاده آدمیت، . تهران: شیرازه؛ رکنبریتانیا و مقاومت جنوب

. تهران: اقبال.دلیران تنگستانی(. 0232محمدحسین )


و سیاسی اطلاعات کلیه کوتاهی مدت ظرف

خلیج مسکونی بنادر و سواحل از را لازم نظامی

این. نماید گزارش مرکز به و گردآوری فارس

با« الممالک اسفندیارییمین»به وسیلۀ مأموریت

انجام به ماه پنج مدت ظرف و پرسپولیس کشتی

0رسید.

. نتیجه7

فارس در دامنۀ جنوبی فلات ایران، به خلیج

لحاظ موقعیت ارتباطی و تجاری و دارا بودن

ذخایر با ارزشی چون مروارید و نفت، دیری

است که در سیاست و اقتصاد ایران و جهان مورد

وده و هست. این توجه را از همان توجه ب

و جوامع گیری تمدننخستین روزهای شکل

توان فارس می کرانۀ خلیجفرهنگی کرانه و پس

مشاهده کرد. در دورۀ جدید و بر اثر تحولاتی که

وقوع پیوست، اهمّیت خلیجدر دورۀ قاجار به

فارس دوچندان شد. حضور سیاسی نظامی

فارس به یل خلیجانگلستان و تلاش برای تبد

دریایی انگلیسی، گسترۀ سرزمینی ایران را با

مخاطراتی جدی مواجه ساخت و برای نخستین

بار مرزهای جنوبی ایران را در معرض خطر

اش قرار داد. اگرچه جدایی از سرزمین مادری

های ایران و روس در آغازین تر جنگپیش

یمین نامهسیاحت یا سفرنامه». شرح این مأموریت تحت عنوان 0

« فارس خلیج کارگزار اسفندیاری نوری خاناسدالله میرزا الممالک

در مرکز اسناد و کتابخانۀ مرکزی دانشگاه 1211به شماره ثبت

تهران موجود است. این مجموعه از سوی محمدباقر وثوقی با

تصحیح و بازنویسی شده « یرانتحولات صفحات جنوبی ا»عنوان

منتشر شده 0210و توسط انتشارات وزارت خارجه در سال

است.

های به قدرت رسیدن قاجاریه مانع از توجه سال

فارس شد امّا جنگ هرات و جدی ایران به خلیج

دخالت مستقیم انگلستان در تصرف خاک ایران

موجبات فراهم شدن فارس خلیجدر سواحل

وجود آمده نسبت به توجه جدی به تهدیدات به

و از آن پس و کشور را فراهم آورد فارس خلیج

شناسایی و بازشناسایی این منطقه و بررسی

از منظر تحولات و تهدیدات مسائل مختلف آن

نوظهور مورد توجه قرار گرفت. در دورۀ ناصری

و با طرح مفاهیم جدید ملت و وطن در معنای

های مختلف جدید آن، آگاهی ملی در دفاع از پاره

فارس سرزمینی از جمله مناطق جنوبی و خلیج

رغم بیش از پیش در کانون توجه قرار گرفت. علی

ابع تاریخی و جغرافیایی به نگارش درآمدن من

ها بودند که با فراوان در این دوره، این روزنامه

گیری از این مفاهیم نوظهور و نوبنیاد، شرایط بهره

فارس را به فضای رو به وخامت ایران در خلیج

خواهی پیوند زده و بنیانِ گفتاری جدید مشروطه

افکندند. گفتاری که با فارس را پی نو دربارۀ خلیج

، «کلید و دروازۀ ایران»فارس به دیل خلیجتب

فارس را از بخشی از پیکرۀ جایگاه طبیعی خلیج

طبیعی ایران به عضو رئیسه در پیکر ایران ارتقا

داد و نظر عامۀ مردم و حاکمان را به حفاظت و

پاسداری از قلمرو آبی ایران جلب کرد و زمینه و

لوازم نظریِ اقدامات عملی ایران از دورۀ

شاه به بعد و همچنین تأسیس نیروی ناصرالدین

دریایی در دورۀ پهلوی و اعمال حاکمیت مستقیم

فارس را حکومت مرکزی بر جزایر ایرانی خلیج

فراهم ساخت.


منابع

آگوست 02ق/ 0201الثانی. ربیع 1/ 0/ س0. شآزاد

0111.

تاریخ منتظم (. 0231اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان )

تصحیح اسماعیل رضوانی. تهران: دنیای . ناصری

کتاب.

بررسی جایگاه مطبوعات (. »0211انوری، امیرهوشنگ )

مجموعه مقالات، «فارس در مطالعات خلیج

(. تهران: فارس المللی خلیجنخستین همایش بین)

.11-23شناسی. ص بنیاد ایران

تاریخ (. 0221عباسیان بستکی، محمداعظم ) بنی

. به کوشش عباس انجم روز. بستکجهانگیریه و

جا[.تهران: ]بی

ق.0231و 0231/ 31/ ش0س جنوب.

ق. 0231الحجه ذی 31/ 0/ س3ش جنوب.

م.0101ق./ 0231/ 0/ س0ش جنوب.

ق.0231صفرالمظفر 2/ 0/س00ش جنوب.

)شامل حوادث دوره تاریخ نو(. 0213جهانگیرمیرزا )

یح . تصحقمری 0331تا 0331قاجاریه( از سال

عباس اقبال آشتیانی. تهران: نشر علم.

ق. 0231/ 31/ س 011و 011. ش نماچهره

3ق/ 0233الثانی ربیع 01/ 3/ س 01. ش نماچهره

م.0113ژوئن

ژانویه 1ق/ 0220/ غره صفر 1/ س32ش نما.چهره

م.0102

32ق/ 0231رمضان 31/ 1/ س01ش .نماچهره

م.0101سپتامبر

20ق/ 0220الحجه / غرۀ ذی01/ س 31. شنماچهره

م.0102اکتبر

م. 0113ق/ 0233/ 0/ س 03و 1و 2ش نما.چهره

آپریل 00ق/ 0231الثانی ربیع 0/ 1/ س 1ش نما.چهره

م.0100

33ق/ 0220الثانی جمادی 31/ 01/ س1. شنماچهره

م.0102می

الاول ربیع 00/ 21-21/ ش 23س المتین.حبل

م.0131ق/ آگوست 0231

نوامبر 33ق/ 0202رجب 33/ 2/ ش 2. سالمتینحبل

م.0111

00/ ق0220 رمضان 1/ 1 ش/ 31. سالمتینحبل

. م0102 آگوست

ق/ 0233القعده ذی 01/ 23/ س 0ش المتین.حبل

م.0133ژوئن

می 0ق/ 0203الحجه ذی 3/ 3/ س32. شالمتینحبل

م.0111

ق/ 0232الحجه ذی 31/ 02/ س 33. شالمتینحبل

م. 0113فوریه

ق/ 0232الحجه ذی 31/ 02/س33. شالمتینحبل

م.0113فوریه

. فارسنامه ناصری( 0231حسینی فسائی، میرزا حسن )

تصحیح منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر.

( 0233نگار خورموجی، میرزا جعفرخان ) حقایق

شش حسین . به کوالاخبار ناصریحقایق

خدیوجم. تهران: زوار.

(.0211نگار خورموجی، میرزا حعفرخان )حقایق

. تصحیح و تحقیق سید علی آل الاخبارنزهت

داود. تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.

م.0111ق/ 0201/ 1/ س02ش حکمت.

01ق/ 0202الحجه ذی 01/ 3/ س333ش حکمت.

م.0111می

20ق/ 0232/ غرۀ رجب 02/ س 121ش حکمت.

م.0112اوت

31ق/ 0201الاول جمادی 31/ 1/ س03. شحکمت

م.0111سپتامبر

ق/ اوت 0203الثانی / غرۀ ربیع1/ س32. شحکمت

م. 0111

ق/ ژوئن 0201/ صفر امظفر 011/ س 2. شحکمت


م.0111

م.0111ق/ 0201/ 1/ س3. شحکمت

. مقدمۀ گنج دانش( 0233حکیم، محمدتقی خان )

عبدالحسین نوائی. به اهتمام محمدعلی صوتی و

جمشید کیانفر. تهران: زرین.

دستورالعمل حکومت بنادر و جزایر )دستورالعمل

. نسخۀ فارس( سالار معظم حاکم بنادر خلیج

.2 -01313خطی. کتابخانه ملی ایران، شماره

ق 0323های دو سفرنامه درباره جنوب ایران )در سال

. تصحیح سید علی آل داود. تهران: ق(0211و

.0211امیرکبیر.

. به اهتمام التواریخناسخ( 0211الدوله )سپهر، مورخ

جمشید کیانفر. تهران: اساطیر.

بحرین و مسائل ( 0230قائم مقامی، جهانگیر )

تهران: طهوری. فارس.خلیج

تاریخ بنادر و جزایر ( 0231کازرونی، محمد ابراهیم )

. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: فارس خلیج

مؤسسه فرهنگی جهانگیری.

لوایح و ( 0212مجتهد بلادی بوشهری، سیدعبدالله )

. بوشهر: انتشارات کنگرۀ بزرگداشت سوانح

هشتادمین سال رئیس علی دلواری.

اسناد رسمی در ( 0232میرزا صالح، غلامحسین )

. با انگلیس و روس و عثمانیروابط سیاسی ایران

تهران: نشر تاریخ ایران.

the role of the qajar period press in promoting the

Documents