การศกษาเปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรคTHE COMPARATIVE STUDY OF THE TEACHING OF SĪLA

IN THE PATH OF PURIFICATION (VISSUDDHIMAGGA)AND THE PATH OF FREEDOM (VIMUTTIMAGGA)

พระนคม ธมมธโร (พงษสมทร)

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาศาสนาเปรยบเทยบบณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยพทธศกราช ๒๕๕๖

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

การศกษาเปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค

พระนคม ธมมธโร (พงษสมทร)

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาศาสนาเปรยบเทยบบณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยพทธศกราช ๒๕๕๖

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

THE COMPARATIVE STUDY OF THE TEACHING OF SĪLAIN THE PATH OF PURIFICATION (VISSUDDHIMAGGA)

AND THE PATH OF FREEDOM (VIMUTTIMAGGA)

Phra Nikom Tummataro (Phongsamut)

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment ofThe Requirement For The Degree of

Master of Arts(Comparative Religion)

Graduate SchoolMahachulalongkornrajavidyalaya University

Bangkok, ThailandB.E. 2556

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ก

ชอวทยานพนธ : การศกษาเปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค

ผวจย : พระนคม ธมมธโร (พงษสมทร)ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (ศาสนาเปรยบเทยบ)คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ

: พระมหาสรโย อตตมเมธ ดร.,ป.ธ.๙, พธ.บ.(ปรชญา), M.A.,Ph.D(Phil.)

: ผศ.ชานะ พาซอ น.ธ.เอก, ป.ธ.๔, พธ.บ., M.A.(Phil.): ผศ.ไกรวฒ มะโนรตน ป.ธ.๙, พธ.บ.(การบรหารรฐกจ), อ.ม.(ศาสนา

เปรยบเทยบ)วนสาเรจการศกษา : ๘ สงหาคม ๒๕๕๖

บทคดยอ

การศกษาวจยน มวตถประสงค ๓ ประการ คอ ๑) เพอศกษาคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรค ๒) เพอศกษาคาสอนเรองศลในคมภรวมตตมรรค ๓) เพอเปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค ผลการวจยพบวา

ศลในคมภรวสทธมรรค โดยความหมาย ไดแก พฤตกรรมทถกควบคมอยางดกลาวคอ ควบคมกาย วาจาใหเรยบรอย และรองรบกศลธรรมทงหลาย โดยธรรมชาต ไดแกเจตนา เจตสก สงวร และอวตกกมะ โดยลกษณะ ไดแก ควบคมพฤตกรรม โดยหนาท ไดแกกาจดความทศล โดยผล ไดแก ความสะอาดกาย ความสะอาดวาจา และความสะอาดใจ โดยเหตใกล ไดแก ความมหรคอความละอายใจตอการทาชวทงปวง และความมโอตตปปะคอมความกลวตวบาปตอการทาชว โดยสารตถะ ไดแก ปารสทธศล ๔ คอ (๑) ปาฏโมกขสงวรศลการสารวมรกษาสกขาบทอยางเครงครด (๒) อนทรยสงวรศล การสารวมรกษาอนทรย ๖ (๓)อาชวปารสทธศล การเวนขาดจากมจฉาชวะ (๔) ปจจยสนนสตศล การพนจพจารณาการใชปจจย ๔ โดยศลขอแรก เกดขนดวยศรธาคอความเชอมน ศลขอสองเกดขนดวยสต ศลของสามเกดขนดวยวรยะคอความเพยร และศลขอสเกดขนดวยปญญา

สวนศลในคมภรวมตตมรรค ไดแก ความเยน ความด ความเลศ การกระทา ปกตและสภาพปกตตามธรรมชาตของทกขและสข หรอหมายถงศรษะ ความเยน และสนต โดยธรรมชาต ไดแก เจตนา เวรมณ และอวตกกมะ โดยลกษณะ ไดแก การละความเสอมคณคาความเสอมคณคาหรอความดอยคณคา หมายถงการละเมดปาฏโมกขสงวรศล เสอมศรทธาใน

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ข

พระตถาคตเนองจากอหรกะ (ไมละอายใจ) และอโนตตปปะ (ไมเกลงกลวบาป) การละเมดปจจยสนนสสตศล สญเสยความสนโดษ (ความพอใจในปจจยตามมตามได) และการละเมดอนทรยสงวรศล ละเลยโยนโสมนสการเพราะไมสารวมอนทรยทงหก โดยหนาท ไดแก ปตและโสมนส โดยผลมผล ไดแก อวปปฏสาร (ความไมเดอดรอนใจ) โดยเหตใกล ไดแก กศลกรรมทางไตรทวาร คอ ทางกาย ทางวาจา ทางใจ และการสารวมอนทรยทงปวง โดยสารตถะ ไดแก“ปารสทธศล ๔” เชนเดยวกนกบในวสทธมรรค

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ค

Thesis Title : The Comparative Study of the Teaching of Sīla in thePath of Purification (Vissuddhimagga) and the Path ofFreedom (Vimuttimagga)

Researcher : Phra Nikom Tummataro (Phongsamut)Degree : Master of Arts (Comparative Religion)Thesis Supervisory Committee

: Dr. Phramaha Suriyo Uttamamedhi, Pali IX, B.A., M.A.,Ph.D. (Phil.)

: Assist. Prof. Chamna Phasue Pali IV, B.A., M.A. (Phil.): Assist. Prof. Kraiwut Manorat Pali IX, B.A., M.A.(Comparative Religion)

Date of Graduation : 8 Aug 2013

ABSTRACTThis thesis is of three respects :- 1) to study of teaching of Sīla in the

Path of Purification (Vissuddhimagga) 2) to study of teaching of Sīla in the Pathof Freedom (Vimuttimagga) 3) to compare the teaching of Sīla in the Path ofPurification (Vissuddhimagga) and the Path of Freedom (Vimuttimagga).

From the research, it is found thatSīla in the Vissuddhimagga means behavior which was well controlled.

That is the complete control of the body and the words, and the support of themeritorious action. The concept is the intention, the mental concomitant, therestraint and the non transgression. The Characteristic is to control the behavior.Function is to eliminate the wrong Sīla. The consequence is a clean facility, aclean speech, and clean mind. The standard is conscience (Hiri) which is moralshame to do all evils, and having moral dread (Ottappa). The essences are thefour moralities of pure conduct (Pārisuddhi-sīla), 1) Pātimokkhasaṃvara-sīlameans restraint in accordance with the monastic disciplinary code, 2)Indriyasaṃvara-sīla means restraint of the six senses, 3) Ājīvapārisuddhi-sīlameans purity of conduct as regards livelihood, and 4) Paccayasannissita-sīlameans pure conduct as regards the necessities of life. By the way, the first point

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ง

is raised by faith or confidence, the second is raised by mindfulness, the third israised by effort, and the fourth is raised by wisdom.

But, Sīla in Vimuttimagga means calmness, goodness, excellence,action, normality, and the natural state of happiness and suffering which meanshead, calmness, and peace. The normally it means intention, refrain, and thenon transgression. Characteristics are the omissions of the depreciation in thevalue. The impairment of the value means the violation of Sīla. That is torestraint in accordance with the monastic code of Sīla, which means the declineof faith in the Buddha because of non bashfulness (shamelessness) andfearlessness (lack of moral dread). The violation of conduct in connection withthe necessary things of life, means the loss of solitude (satisfaction in factor),and the violation of discipline regarded sense restraint. This means the omissionof the proper attention it is, because composed of the six non organics. Thefunction is the joy and the pleasurable mental feeling. The consequence is ofno remorse (and it does not trouble the mind). The standard is right conduct ofthe three doors or avenues of action, such as the body, the speech, and themind, and is composed of all the sense faculties. The essences are the fourmoralities of pure conduct (Parisuddhi-sīla) as the same of Visuddhimagga.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

จ

กตตกรรมประกาศขอกราบขอบพระคณพระสธธรรมานวตร (เทยบ สราโณ,ผศ.ดร.) คณบดบณฑต

วทยาลย พระราชวรมน(พล อาภากโร,ดร.) คณบดคณะพทธศาสตร พระราชสทธมน ว.(ดร.)ประธานกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ ดร.วฒนนท กนทะเตยน กรรมการตรวจสอบวทยานพนธ ทชวยชแนะประเดนตาง ๆ ในงานวจยครงน

ผวจยขอขอบคณตอคณาจารยทปรกษาทงสามทาน คอพระมหาสรโย อตตมเมธ,ดร. ประธานกรรมการ ผศ.ชานะ พาซอ ผศ.ไกรวฒ มะโนรตน กรรมการ ซงไดกรณาคอยชวยเหลอใหคาแนะนา ปรกษา และตรวจแกไขขอปกพรองตางๆ ดวยดตลอดมา ผวจยรสกซาบซงในความกรณาของอาจารยทงสามทานเปนอยางยงมา ณ โอกาสน

เจรญพรขอบคณ ผศ.เฉลยว รอดเขยว รองคณบดคณะพทธศาสตร ดร.แสวง นลนามะ หวหนาภาควชาศาสนาและปรชญา ดร.ณทธร ศรด ผอ.โครงการหลกสตรพทธศาสตรบณฑตภาคภาษาองกฤษ อาจารยกฤต ศรยะอาจ ผประสานงานประจาหลกสตร ทชวยกระตนและแนะนาทงดานการศกษาและการทางานวจย รศ.ดร.ชศกด ทพยเกษร ทชวยตรวจสอบบทคดยอภาษาองกฤษ

นอกจากนนขอกราบขอบพระคณและอนโมทนาขอบคณเจาของผลงานดานหนงสอและงานวจยทกชน ทผวจยไดนามาเปนเอกสารอางองในวทยานพนธฉบบน ขอกราบขอบพระคณพระอปชฌาย ครอาจารยทกทาน ทไดประสทธประสาทวชาการใหผวจย มความรจนสามารถศกษาคนควาได และความดอนเกดจากผลงานชนนขอมอบใหบดามารดาผใหกาเนด

พระนคม ธมมธโร (พงษสมทร)๘ สงหาคม ๒๕๕๖

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

สารบญ

เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย กบทคดยอภาษาองกฤษ คกตตกรรมประกาศ จสารบญ ฉคาอธบายสญลกษณและคายอ ช

บทท ๑ บทนา๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา ความเปนมาและความสาคญของปญหา๑๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๖๑.๓ ขอบเขตการวจย ๖๑.๔ คาจากดความของศพททใชในการวจย ๗๑.๕ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๗๑.๖ วธดาเนนการวจย ๑๐๑.๗ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑๐

บทท ๒ คาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรค๒.๑ ภมหลงคมภรวสทธมรรค ๑๑๒.๑.๑ ชวประวตพระพทธโฆสาจารยกบการแตงคมภรวสทธมรรค ๑๑๒.๑.๒ มลเหตแหงการแตงคมภรวสทธมรรค ๑๖๒.๑.๓ โครงสรางของคมภรวสทธมรรค ๑๘๒.๑.๔ ลกษณะการแตงคมภรวสทธมรรค ๒๐๒.๑.๕ วธการนาเสนอเนอหาของคมภรวสทธมรรค ๒๓

๒.๒ คาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรค ๒๕๒.๒.๑ ธรรมชาตของศล ๒๕๒.๒.๒ ความหมายของศล ๒๖๒.๒.๓ อานสงสของศล ๒๗๒.๒.๔ ประเภทของศล ๒๘๒.๒.๕ ความเศราหมองของศล ๓๘๒.๒.๖ ความผองแผวของศล ๓๙๒.๒.๗ โทษของศลวบต ๔๐๒.๒.๘ การเหนอานสงสในศลสมบต ๔๓

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ช

บทท ๓ คาสอนเรองศลในคมภรวมตตมรรค๓.๑ ภมหลงคมภรวมตตมรรค ๔๔๓.๑.๑ ชวประวตพระอปตสสเถระกบการแตงคมภรวมตตมรรค ๔๕๓.๑.๒ มลเหตแหงการแตงคมภรวมตตมรรค ๔๘๓.๑.๓ โครงสรางของคมภรวมตตมรรค ๔๙๓.๑.๔ ลกษณะการแตงคมภรวมตตมรรค ๔๙๓.๑.๕ วธการนาเสนอเนอหาของคมภรวมตตมรรค ๕๐

๓.๒ คาสอนเรองศลในคมภรวมตตมรรค ๕๔๓.๒.๑ ธรรมชาตของศล ๕๔๓.๒.๒ ความหมายของศล ๕๕๓.๒.๓ อานสงสของศล ๕๖๓.๒.๔ ประเภทของศล ๕๖๓.๒.๕ ความเศราหมองของศล ๖๓๓.๒.๖ ความผองแผวของศล ๖๔๓.๒.๗ โทษของศลวบต ๖๔๓.๒.๘ การเหนอานสงสในศลสมบต ๖๕

บทท ๔ เปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๑ เปรยบเทยบโครงสรางคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค ๖๖๔.๒ เปรยบเทยบลกษณะการแตงคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค ๖๙๔.๓ เปรยบเทยบวธการนาเสนอเนอหาของคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค ๗๐๔.๔ เปรยบเทยบธรรมชาตของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค ๗๑๔.๕ เปรยบเทยบความหมายของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค ๗๒๔.๖ เปรยบเทยบอานสงสของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค ๗๔๔.๗ เปรยบเทยบประเภทของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค ๗๕๔.๘ เปรยบเทยบความเศราหมองของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค เปรยบเทยบความเศราหมองของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๗๗๔.๙ เปรยบเทยบความผองแผวของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค ๗๙๔.๑๐เปรยบเทยบโทษของศลวบตในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค ๘๐๔.๑๑ เปรยบเทยบการเหนอานสงสของศลสมบตในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค ๘๙

บทท ๕สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ๕.๑ สรปผลการวจย ๘๓๕.๒ ขอเสนอแนะ ๘๘

บรรณานกรม ๘๙ประวตผวจย ๙๔

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ซ

คาอธบายสญลกษณและคายอ

ก. คายอชอคมภรพระไตรปฎกคมภรทผวจยใชศกษาและนามาอางองสาหรบการเขยนในวทยานพนธฉบบน

ผวจยไดศกษาจากคมภรพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช๒๕๓๙ โดยกลาวถงแหลงทมา เลม/ขอ/หนา หลงอกษรยอชอคมภร เชน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๑๑-๑๔๐/๘๓-๑๐๒ หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค พระสตนตปฎกภาษาไทย เลมท ๑๑ ขอ๑๑๑-๑๔๐ หนา ๘๓ – ๑๐๒ การอางองคมภรผวจยอาจกาหนดโดยกลาวถงชอคมภร ขอ/หนา หลงอกษรยอชอคมภร เชน ข.ส. (ไทย) ๒๕/๔๐๒ หมายถงสตตนตปฎก ขททกนกาย สตตนบาต พระสตนตปฎกภาษาไทย ขอ ๒๕ หนา ๔๐๒

พระวนยปฎกว.ม. (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย)ว.มหา. (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎกท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย)ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย)ท.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย)ข.จ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย จฬนเทส (ภาษาไทย)ข.ธ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย)ข.ป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย)ข.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทส (ภาษาไทย)ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย)ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย)ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย)ส.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย)ส.ข. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย)ส.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก สยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย)อง.จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย)อง.เอกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย)อง.ฉกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ฉกกนบาต (ภาษาไทย)อง.ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย)

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ฌ

อง.ทสก. (บาล) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนปาตปาล (ภาษาบาล)อง.ทสก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนบาต (ภาษาไทย)อง.ปจก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย)อง.สตตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย สตตกนบาต (ภาษาไทย)อง.อฏฐก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย อฏฐกนบาต (ภาษาไทย)ข.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย สตตนบาต (ภาษาไทย)ข.เถร. (บาล) = สตตนตปฎก ขททกนกาย เถรคาถาปาล (ภาษาบาล)ข.เถร. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย เถรคาถา (ภาษาไทย)ข.ป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย)ข.อป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อปทาน (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎกอภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย)

ปกรณวเสสวสทธ. (ไทย) = วสทธมรรคปกรณ (ภาษาไทย)

ข. คายอเกยวกบคมภรอรรถกถาการใชอกษรยอคมภรอรรถกถาในวทยานพนธฉบบน ผวจยอางองอรรถกถา

ภาษาไทยฉบบมหามกฏราชวทยาลย ตามทบณฑตวทยาลยกาหนด โดยระบคายอคมภรลาดบเลม/ขอ/หนา เชน ท.ส.อ. (บาล) ๑/๒๗๖/๒๔๐ หมายถง ทฆนกาย สมงคลวลาสนสลกขนธวคค อฏฐกถา ภาษาบาล เลม ๑ ขอ ๒๗๖ หนา ๒๔๐

อรรถกถาพระสตตนตปฎกข.ชา.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ชาดกอรรถกถา (ภาษาไทย)

ค. คายอเกยวกบคมภรฎกาสวนการใชอกษรยอคมภรฎกาในวทยานพนธฉบบน ผวจยอางองคมภรฎกาตามท

บณฑตวทยาลยกาหนด โดยระบชอคมภรตามดวย เลม/ขอ/หนา เชน ท.ส.ฏกา (บาล) ๑/๒๗๖/๓๗๓ หมายถง ทฆนกาย ลนตถปปกาสน สลกขนธวคคฏกา ภาษาบาล เลม ๑ ขอ๒๗๖ หนา ๓๗๓ ฉบบมหาจฬาฎกา

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ญ

ฎกาพระวนยปฎกวนย.ฏกา (บาล) = วนยาลงการฏกา (ภาษาบาล)

ฎกาปกรณวเสสวสทธ.ฏกา (ไทย) = ปรมตถมญชสา วสทธมรรคมหาฎกา (ภาษาไทย)

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

บทท ๑บทนา

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหาพระพทธศาสนาเผยแพรเปนทรจกของคนทวโลก สวนในอเมรกากด ในยโรปกด ยง

มสวนนอยแตโดยเฉพาะในแถบเอเชย ยอมรบนบถอพระพทธศาสนาเปนศาสนาประจาชาตเปนเวลาชานานมาแลว เชน ไทย พมา ศรลงกา ลาว เขมร การทพระพทธศาสนาไดเจรญรงเรอง ไปในดนแดนตาง ๆ จากแหลงเดม คอประเทศอนเดยหรอทเรยกกนวา ดนแดนแหงชมพทวป กเพราะอาศยเหลาสมณะทตตาง ๆ ไดชวยกนออกประกาศเผยแพรหลกคาสอนพระพทธศาสนาใหประชาชนในดนแดนตาง ๆ มศรทธาเลอมใสยอมรบนบถอปฏบตตาม พระพทธศาสนาไดผสมผสานเขากบวฒนธรรมทองถน จนกลายเปนสญลกษณพระพทธศาสนาแบบประเทศนน ๆเชน พระพทธศาสนาในประเทศศรลงกา ประเทศไทย และประเทศจน๑

พระพทธศาสนามหลกธรรมคาสงสอนตาง ๆ มากมาย แตสามารถสรปได ๒ประการ คอ ๑) คาสอนทควรประพฤตปฏบตตาม เรยกวา “ธรรม” และ ๒) คาสงทตองปฏบตตามเพอความสงบสขของสงคมเรยกวา “วนย” หรอ “ศล” ดงพระพทธพจนซงตรสเปนปจฉมวาจาวา “อานนท พวกเธอทงหลายอาจจะคดวา อกไมนานพระธรรมวนย จกมศาสดาลวงลบไปแลวพระศาสดาของเรากจกไมมแลว อานนท เธอทงหลาย อยาพงเหนอยางน อานนท ธรรมและวนยอนใด ซงเราไดแสดงไวแลว ไดบญญตไวแลวแกเธอทงหลาย ธรรมและวนยอนนน จกเปนศาสดาของเธอทงหลาย โดยการลวงไปของเรา”๒

พระวนยทไดรบการยอมรบวาเปนหลกพทธจรยธรรมขนตนหรอขนพนฐานในการประพฤตปฏบตของคนในสงคม ทจาเปนจะใหสงคมมนษยอยโดยปกตสข และแตละคนมชวตทไมเปนโทษภย ไดแก หลกการวาดวย “ศลหรอวนย” และเนองจากพระพทธศาสนาแบงสงคมมนษยออกเปน ๒ ระดบใหญ ๆ คอ ๑) อนาคารก คอสงคมของผไมมเรอน ไมมครอบครว ไดแกนกบวช สมณะ หรอบรรพชต ๒) อาคารก คอสงคมของชาวบานผครองเรอน ผมเรอนมครอบครวเรยกวาฆราวาส หรอคฤหสถ๓ ดงนน พระพทธเจาจงแสดงหลกการวาดวย “ศลหรอ

๑ พระมหาสยาม ราชวตร, “การศกษาเปรยบเทยบไตรสกขาคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค”,วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๓), หนา ๑.

๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๑/๑๓๔.๓ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๑๑-๑๔๐/๘๓-๑๐๒.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๒

วนย” ไว ๒ ระดบ เชนเดยวกน ไดแก ๑) อนาคารยวนย วนยสาหรบบรรพชต และ ๒) อาคารยวนยวนยสาหรบคฤหสถ ไดแก ศล ๕๔

วนยสาหรบบรรพชตหรอวนยสงฆ หมายถงระเบยบแบบแผนสาหรบฝกฝนควบคมความประพฤตของพระภกษสงฆใหมชวตทดงาม และควบคมหมพระภกษสงฆใหอยรวมกนดวยความสงบเรยบรอยดงาม๕ โดยแบงออกเปน ๒ สวน คอ ๑) อาทพรหมจรยกาสกขา หมายถงหลกการศกษาอบรม ในฝายบทบญญต หรอขอปฏบตอนเปนเบองตนแหงพรหมจรรย เรยกวา“พทธบญญต” และ ๒) อภสมาจารกาสกขา หมายถง หลกการศกษาอบรมในฝายขนบธรรมเนยมเกยวกบมารยาท และ ความเปนอยทดงามของพระสงฆ เรยกวา “อภสมาจาร”โดยเฉพาะพระวนยในสวนทเปนพทธบญญตทพระพทธเจาทรงบญญตไวเปนพทธอาณาเพอปองกนความประพฤตเสยหายและวางโทษแกภกษผลวงละเมดโดยปรบเปน “อาบต” ตาง ๆ ม๗ กอง ไดแก ปาราชก สงฆาทเสส ถลลจจย ปาจตตย ปาฏเทสนยะทกกฎ และทพภาสต โดยจดเปนอาบตทมาในพระปาฏโมกข ๒๒๗ สกขาบท (ขอ) ไดแก ปาราชก ๔ สงฆาทเสส ๑๓อนยต ๒ นสสคคยปาจตตย ๓๐ ปาจตตย ๙๒ ปาฏเทสนยะ ๔ เสขยะ ๗๕ และอธกรณสมถะ๗

อาบตตาง ๆ เหลานมโทษหนกเบาแตกตางกนใน ๓ ระดบ คอ ๑) โทษอยางหนก ใหขาดจากความเปนภกษ คออาบตปาราชก ๒) โทษอยางกลางรองมาจากปาราชก คอสงฆาทเสส เปนครกาบตแตยงเปนสเตกจฉา คอแกไขหรอเยยวยาได โดยการเขาอยปรวาสกรรม และ ๓) โทษอยางเบา คออาบต ๕ กองทเหลอ คอถลลจจย ปาจตตย ปาฏเทสนยะ ทกกฎ และทพภาสต ซงผละเมดตองประกาศสารภาพผดหนาพระภกษดวยกนทเรยกวา “ปลงอาบต” จงจะพนจากอาบตเหลาน๖

สวนวนยของคฤหสถผครองเรอนโดยทวไป ไดแก ศล ๕ หรอเบญจศล คาวา “ศล”หมายถงความประพฤตชอบทางกายและวาจาใหเรยบรอย การรกษาปกตตามระเบยบวนย ขอปฏบตในการเวนจากการทาความชว๗ เบญจศลจงเปนพนฐานของการทาความดสาหรบคฤหสถหรอผครองเรอนม ๕ ประการ ไดแก ๑) ปาณาตปาตา เวรมณ เจตนางดเวนจากการฆาสตว ๒)อทนนาทานา เวรมณ เจตนางดเวนจากการถอเอาสงของทเจาของเขามไดให ๓) กาเมสมจฉาจารา เวรมณ เจตนางดเวนจากการประพฤตผดในกาม ๔) มสาวาทา เวรมณ เจตนา งดเวนจาก

๔ ปน มทกนต, มงคลชวต, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพสรางสรรคบค, ๒๕๔๙), หนา ๑๗๗-๑๗๙.๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๑๑/๒,

(กรงเทพมหานคร : บรษท เอส.อาร.พรนตง แมส โปรดกส จากด, ๒๕๕๑), หนา ๓๗๑.๖ ว.มหา. (ไทย) ๑/๘๙/๗๘-๗๙.๗ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๙๑.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๓

การพดเทจ และ ๕) สราเมรยมชชปมาทฏฐานา เวรมณ เจตนางดเวนจากการเสพของมนเมาคอสราและเมรย อนเปนเหตแหงความประมาท๘

สวนเจตนารมณของศลอยทเจตนา ไดแก การไมคดลวงละเมด คาวา “ละเมด”หมายถง ๑) ละเมดระเบยบ ละเมดกฎเกณฑ บทบญญต ละเมดวนยทวางกนไว หรอ ๒) ละเมดตอผอน เจตนาทจะเบยดเบยนผอน ดงนน ศล จงหมายถงการไมเจตนาละเมดระเบยบวนยหรอการไมเจตนาลวงเกนเบยดเบยนผอน ถามองแตอาการหรอการกระทา ศลกคอการไมละเมดและการไมเบยดเบยนผอนนนเอง๙

พระสงฆสาวกของพระพทธเจา เปนผออกจากเรอน สละเรอนหรอครอบครวและทรพยสมบตในทางโลก หนมาดาเนนชวตแบบอนาคารก เปนผไมมเรอน เพอแสวงหาสจธรรมของชวต คอความหลดพน หรอพระนพพาน อนเปนจดหมายสงสดในทางพระพทธศาสนาหรออาจกลาวไดวาพระสงฆคอผสละวถชวตแบบอาคารกมาดาเนนชวตแบบอนาคารกโดยยดถอพระธรรมวนยเปนกรอบแหงการดาเนนชวตทสาคญ๑๐ โดยเฉพาะพระวนยของพระสงฆนนถอวาเปนกฎ ขอบงคบระเบยบแบบแผน ตลอดจนธรรมเนยมประเพณของสงฆในการฝกฝนแลพฒนาตนเองทสาคญทสด อาจเทยบไดกบกฎหมายรฐธรรมนญ ซงเปนกฎหมายสงสดในการปกครองประเทศในปจจบน โดยอาจถอวาพระวนยเปนกฎหมายรฐธรรมนญของพระสงฆทวทงสงฆมณฑล เพยงแตพระวนยของสงฆนน มไดเปนพทธบญญตทไดบญญตเอาไวกอนดงกฎหมายแตเปนพทธบญญตทเกดขนหลงจากมการกระทาผด ประพฤตเสอมเสยในสงคมสงฆแลง จงทรงตงพระบญญตหามมใหพระภกษทาอยางนนตอไปพรอมทงทรงกาหนดโทษสาหรบผฝาฝนหรอลวงละเมด เรยกวา “ปรบอาบต” ม ๗ ประการ คอปาราชก สงฆาทเสส ถลลจจย ปาจตตยปาฏเทสนยะ ทกกฏฎ และทพภาสตโดยทอาบตปาราชกมโทษหนกทาใหผลวงละเมดขาดจาดความเปนภกษ สวนอาบตสงฆาทเสสมโทษปานกลาง ผลวงละเมดตองอยกรรม คอประพฤตวตรอยางหนง จงจะพนจากอาบตน และอาบต ๕ กอง ทเหลอมโทษเบา ผลวงละเมดตองประกาศสารภาพผดตอหนาภกษดวยกนดงทเรยกวา “ปลงอาบต” จงจะพนจากอาบตเหลาน๑๑

พระวนยทงหมดททรงบญญตขนทงในสวนทเปนพทธบญญตและอภสมาจารนนพระผมพระภาคเจาไดทรงแจงวตถประสงคหรอประโยชนแหงการบญญตพระวนยโดยทวไปไว

๘ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๓๐๒-๓๐๓, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๗๐๓/๔๔๗.๙ พระธรรมปฏก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

บรษทสหธรรมก จากด, ๒๕๕๓), หนา ๗๖๗.๑๐ พระธรรมโมล (ทองอย ญาณวสทโธ), “การศกษาเชงวเคราะหวถชวต พฤตกรรมสขภาพ และการ

ดแลสภาพแบบองครวมของสงฆทปรากฏในพระไตรปฎก”, วทยานพนธพทธศาสตรดษฎบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑), หนา ๕๐.

๑๑ พระครสงฆรกษอานาจ เขมปโ (ยอดทอง), “พระพทธศาสนากบปญหาจรยธรรม เรองการละเมดสทธในทรพยสนทางปญญาในสงคม”, วทยานพนธพทธศาสตรดษฎบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๑๔๔.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๔

ถง ๑๐ ประการดวยกน และวตถประสงค ๑๐ ประการเหลานกคอ “เจตนารมณโดยทวไป”๑๒

ของพระวนยนนเอง ซงเจตนารมณเหลาน ไดแก ๑) เพอความรบวาดแหงสงฆ ๒) เพอความผาสกแหงสงฆ ๓) เพอขมบคคลผเกอยาก ๔) เพอความอยผาสกแหงเหลาภกษผมศลดงาม ๕)เพอปดกนอาสวะทงหลายอนจะบงเกดในปจจบน ๖) เพอกาจดอาสวะทงหลายอนจะบงเกดในอนาคต ๗) เพอความเลอมใสของคนทยงไมเลอมใส ๘) เพอความเลอมใสยงขนไปของคนทเลอมใสแลว ๙) เพอความตงมนแหงสทธรรม ๑๐) เพอเออเฟอวนย๑๓

พระวนยทงหมดททรงบญญตขนทงในสวนทเปนพทธบญญตและในสวนทเปนอภสมาจารนน นอกจากจะปรากฏความอยในคมภรพระไตรปฏกแลว ยงปรากฏอยในคมภรอรรถกถาและคมภรทางพระพทธศาสนาอน ๆ อกดวย โดยเฉพาะในคมภรวสทธมรรคและคมภรวมตตมรรค

คมภรวสทธมรรคและคมภรวมตตมรรคทง ๒ คมภรนจดอยในชนอรรถกถาชนดปกรณวเสส ไดรบการยอมรบจากนกปราชญพระพทธศาสนาโดยสวนใหญวาเปนคมภรทดทสดในการอธบายพระไตรปฎก โดยเฉพาะเรองไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา อนเปนหลกสาคญยงในพระพทธศาสนาวาศลเปนทมาของสมาธและปญญาสาหรบฝกฝนพฒนาชวตใหมความบรสทธอยางเปนระบบ

คมภรวสทธมรรค เปนคมภรทยอมรบในวงการศกษาธรรมในเมองไทยวามความสาคญยง แนวการอธบายธรรม ลาดลกลงตามลาดบเหมอนลกษณะแหงมหาสมทร มนยวจตรและเพรศพรายมความงามทงเบองตนทามกลางและทสด๑๔ เปนคมภรทอธบายหลกคาสอนของพระพทธศาสนาในเรองไตรสกขา โดยเฉพาะเรองศล ไวอยางละเอยดนาสนใจยง ควรแกการศกษาและนามาปฏบต ชใหเหนวาศลมความสาคญอยางยงเปนทมาของสมาธและปญญารจนาโดยพระพทธโฆสาจารย พระอรรถกถาจารยทยงใหญทสด ในพระพทธศาสนาเถรวาทผลงานของทานมอทธพลตอความรสกนกคดของชาวพทธฝายเถรวาทอยางมาก วธอธบายพระไตรปฎกของคนรนหลงกไดถอทานเปนตวอยาง๑๕ การรจนาคมภรวสทธมรรคน แสดงถงอจฉรยภาพของทานผแตงทเนนในเรองศล รวมถง สมาธ และปญญา ซงเปนแนวทางการปฏบตและศกษาของคนรนหลงไวอยางละเอยดยง เรยกไดวาเปนวทยานพนธของทานทประกาศเกยรตคณของทานในทางเปนนกปราชญไดเปนอยางด

๑๒ พระเทพดลก (ระแบบ ฐตญาโณ), พระธรรมวนย, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๑๓๘.

๑๓ ว.มหา. (ไทย) ๑/๓๙/๒๘-๒๙.๑๔ วศน อนทรสระ, สาระสาคญแหงวสทธมรรค, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพบรรณา

คาร, ๒๕๒๑), คานา.๑๕ พระราชธรรมนเทศ (ระแบบ ฐตญาโณ), ประวตศาสตรพระพทธศาสนา , พมพครงท ๓,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๒๙๐.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๕

สวนคมภรวมตตมรรคนนอยในฝายของอภยครวหาร จดเปนคมภรอรรถกถาชนดปกรณพเศษ ทอธบายเรองไตรสกขาไดชดเจน ไมแตกตางกบวสทธมรรค เพราะวมตตมรรคเปนคมอสาหรบศกษาปฏบตธรรม ซงแตงกอนคมภรวสทธมรรค แตรวมสมยกบคมภรวสทธมรรคทเปนคแขงของคมภรวมตตมรรค รจนาโดยพระอปตสสเถระแหงอภยครวหาร รจนาไวเปนภาษาบาลแตตนฉบบภาษาบาลสญหายไปยงเหลอแตตนฉบบภาษาจน ทพระตปฏกสงฆปาละแหงฟนน แปลถายถอดไวในศตวรรษท ๖ แหงครสตศกราช ตอมาใน พ.ศ. ๒๔๗๙ พระเอฮารา เจาอาวาสวดแหงนกาย นจเรนในญปนรวมกบพระเถระชาวศรลงกา ๒ รป คอพระโสมะและพระเขมนทเถระแปลวมตตมรรคจากภาษาจนสภาษาองกฤษและจดพมพเผยแพรในรปเลมหนงสอเปนครงแรกเมอ พ.ศ. ๒๕๐๔๑๖ คมภรวมตตมรรคน รจนาในอนเดยหรอศรลงกายงไมมหลกฐานปรากฏชด นกปราชญบางทานมมตวา คงรจนาในอนเดย บางทานกวารจนาในศรลงกากอนทพระพทธโฆสาจารยจะรจนาวสทธมรรคมเนอหาคลายคลงกบคมภรวสทธมรรค จะเหนไดจากบทยอของแตละคมภร และขอมลตาง ๆ ทคมภรทงสองเลมไดมา คอพระไตรปฎก คมภรโปราณะ ปพพาจรยะ อรรถกถาตางๆ เปฏกะคาถาของพระสารบตร และขอมลทไมปรากฏหลกฐานเปนตน๑๗

คมภรทง ๒ เลมน ไดรบการยอมรบจากนกปราชญพทธศาสนาโดยสวนใหญวา เปนคมภรชนอรรถกถาทดทสด อธบายความพระไตรปฎกอยางยนยอ หรออธบายแบบรวมยอดแทนการอธบายเปนปฎก อานศกษาเขาใจไดงาย๑๘ ใชสานวนภาษาทสละสลวย เกดรวมสมยกนแตทง ๒ คมภรนอยคนละนกาย เนอหาใน ๒ คมภรน ไดรบการสบทอดเผยแพรจนมาถงปจจบนน คณะสงฆในประเทศตาง ๆ ไดใช ๒ คมภรน เปนสวนหนงในการศกษาหลกคาสอนในพระพทธศาสนา โดยเฉพาะคมภรวสทธมรรคนน ไดใชเปนหลกสตรการศกษาของคณะสงฆไทยในปจจบนในระดบชนเปรยญธรรม ๘ ประโยควชาแปลมคธเปนไทยและเปรยญธรรม ๙ประโยควชาแปลไทยเปนมคธดวย

ดงนน ผวจย จงมความสนใจทจะศกษาเปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรทง ๒ใหเหนวามประเดนใดบางทคลายคลงกนและแตกตางกนอยางไร ตามประเดนทไดกาหนดไวในงานวจยน เพอประโยชนตอการศกษาพทธศาสนา และเปนแนวทางของการปฏบตทถกตองตามพทธประสงคตอไป

๑๖ พระพทธโฆสาจารย, วมตตมรรคแปล, แปลโดย พระราชวรมน และคณะ, (กรงเทพมหานคร :สานกพมพสยาม บรษท เคลดไทย จากด, ๒๕๔๑), บทนา.

๑๗ พฒน เพงผลา, ประวตวรรณคดบาล, (กรงเทพมหานคร : ภาควชาภาษาไทยและภาษาตะวนออกคณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๓๕), หนา ๑๔๒.

๑๘ พระมหาสยาม ราชวตร, “การศกษาเปรยบเทยบไตรสกขาคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค”,หนา ๔.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๖

๑.๒ วตถประสงคของการวจย๑.๒.๑ เพอศกษาคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรค๑.๒.๒ เพอศกษาคาสอนเรองศลในคมภรวมตตมรรค๑.๒.๓ เพอเปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค

๑.๓ ขอบเขตในการวจยงานวจยน เปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) โดยเนนการวจย

เอกสาร (Documentary Research) ผวจยมงวเคราะหเปรยบเทยบทศนะเรองศล และวธการนาเสนอเนอหาใน ๒ คมภร จงมขอบเขตท ๒ คมภรเปนหลกคอ

๑.๓.๑ คมภรวสทธมรรค แตงโดยพระพทธโฆสาจารย ทพมพเผยแพรทงบาลภาษาไทยและภาษาองกฤษ ในงานวจยนผวจย ไดใชคมภรวสทธมรรคฉบบตอไปน เปนขอบเขตการวจย

๑. Bhadantacariya Buddhoghosa. [1997]. The Pathof Purification[Visuddhimag ga]. [Translated from the Pali by Bhikkhu Nanamoli]. SingaporeBuddhist meditation Centure.

๒. พระพทธโฆสาจารย. (๒๕๓๙). วสทธมคคปกรณ ปฐโมทตโย ภาโค.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย.

๓. พระพทธโฆสาจารย. (๒๕๓๖). วสทธมรรคแปล ภาค ๑-๓ (คณะวชาการมหามกฎราชวทยาลย, ผแปล). กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย.

๔. พระพทธโฆสาจารย. (๒๕๔๘). คมภรยวสทธมรรค. สมเดจพระพฒาจารย(อาจ อาสภมหาเถระ) แปลและเรยบเรยง. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย.

๑.๓.๒ คมภรวมตตมรรค แตงโดยพระอปตสสเถระ ทพมพเผยแพรทงภาษาไทยและภาษาองกฤษ สวนภาษาบาลนนไดหายสาบสญไปนานแลว ในงานวจยนผวจยไดใชคมภรวมตตมรรคฉบบดงตอไปนเปนขอบเขตการวจย

๑.The Arahant Upatissa. The Path of Freedom (Vimuttimagga).(Translated from the Chinese ByThe Rev.N.R.M. Ehara, Soma Thera andkheminda Thera). Colombo : The Saman Press, 1961

๒. วมตตมรรค แปล. พระราชวรมน และคนอนๆ. ผแปล. พมพครงท ๕.กรงเทพมหานคร : สานกพมพศยาม, ๒๕๔๑.

๓. วมตตมรรคแปล. ปรสทโธภกข, ผแปล. ม.ป.ท., ๒๕๑๔.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๗

๔. วมตตมรรคแปล. พระธรรมโกศาจารย (ประยร ธมมจตโต) และคณะ, ผแปลจากภาษาองกฤษของพระเอฮารา พระโสมเถระ และพระเขมนทเถระ, พมพครงท ๘กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

สาหรบการอางองเนอหา ขอความทเกยวเนอง ในคมภรพระไตรปฎก ในงานวจยนใชคมภรพระไตรปฎกฉบบของมหาจฬาลงกรราชวทยาลย ทงฉบบภาษาบาลและฉบบแปลเปนภาษาไทย และใชวทยานพนธ หนงสอ เอกสารตาง ๆ อนเปนวรรณกรรมทมเนอหาเกยวของเพอประกอบการวเคราะหใหสมบรณยงขนในงานวจยน

๑.๔ คาจากดความของศพททใชในการวจยในงานวจยน มศพทสาคญทางวชาการทตองทาการเขาใจกนกอน โดยแตละศพท ม

คาจากดความดงตอไปนศล หมายถง ความประพฤตทดทางกายและวาจา การรกษากายวาจาใหเรยบรอย

ขอปฏบตสาหรบควบคมกายวาจาใหตงอยในความดงาม หรอการสารวมจากสงทควรสารวมการงดเวนจากสงทควรงดเวน มผลานสงสคอ ความสามารถยงผทรกษาศล ไมใหตกไปในอบายทกข

คมภรวสทธมรรค หมายถง ปกรณวเสส อธบายศล สมาธ ปญญา ตามแนววสทธ๗ พระพทธโฆสาจารย พระอรรถกถาจารยชาวอนเดยเปนผรจนาขนทมหาวหารในเกาะลงกาประมาณป พ.ศ.๙๕๖ หรอ ๙๖๓ เปนพระอรรถกถาจารยผยงใหญทสดสายเถรวาท มผลงานมากทสด

คมภรวมตตมรรค หมายถง ปกรณวเสส อธบายศล สมาธ ปญญา เชนเดยวกนกบคมภร วสทธมรรค พระอปตสสเถระแหงสานกอภยครวหาร เปนผรจนาขน ประมาณป พ.ศ.๖๐๙

๑.๕ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของการศกษาวจยน ผวจยไดพยายามรวบรวมหนงสองานวจยและวทยานพนธ ทมเนอ

เกยวของเปนบางสวน มาประกอบในการทาวจยน โดยมเนอหาโดยสงเขปดงตอไปน๑.๕.๑ พระมหาจารญ จรณธมโม ไดศกษาวเคราะหเรอง ศลสกขา ในพระวนย

ปฎก ผลการวจยพบวา ในพระวนยปฎกนนไดกลาวถงศล หรอวนยของภกษภกษณไวเปนหมวดหมแบงตามโทษหนก และเบาออกเปนกลม คอศล ๒๒๗ ของภกษมชอเรยกวา มหาวภงค หรอภกขวภงค ศล ๓๑๑ ขอของภกษณมชอเรยกวา ภกขณวภงค และแบงเปนกลมยอยอก เรยกวากณฑ เชน ปาราชกกณฑ เปนตน ในศลแตละขอจะกลาวถงผเปนตนเหตทกอเรองไมดไมงาม ขนวา ทาอะไร ทไหน เมอไร เรยกวามลบญญต และเรองราวททรงแกไขเพมเตมภายหลง เรยกวา อนบญญต พรอมดวยเรองทวนจฉยชขาดเปนราย ๆ ไป เรยกวา วนตวตถและ

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๘

ขอยกเวน ไมปรบโทษ แกบางคน เรยกวาอนาปตตวหารศล เมอไดศกษาวเคราะหทงในพระไตรปฎกและในพระสตตนตปฎกแลวทาใหพบวา แมจะมชอเรยกตางกน เชน ปาราชกสงฆาทเสส เปนตนกตาม ไมวาจะเปนศลของบรรพชต หรอคฤหสถ ตางกมความมงหมายในการตงเปนกฎบงคบ เพอควบคมพฤตกรรมตาง ๆ ของมนษยใหอยในสภาวะปกต ไมสรางความเดอดรอนใหแกตนเอง และคนอนดวยกนทงนน ใหคณและโทษแกผสมาทานรกษาทงในขณะทยงมชวตอยในปจจบนแลหลงจากการสนชวตไปแลว พรอมกนนน ศลกยงมบทบาทสาคญในการเปนบนไดเพอกาวขนไปส คณธรรมชนสง คอสมาธปญญา อนจะนาพาไปสจดหมายสงสดของพทธศาสนา คอพระนพพานในโอกาสตอไป๑๙

๑.๕.๒ พระอบล กตปโ ไดศกษาวเคราะหเรอง คณคาของศลทมตอสงคมไทยผลการวจยพบวา ศลเปนหลกความประพฤต ทตอเนองกนตามเหตผล เปนระบบจรยธรรมเพราะผปฏบตจะประพฤตไดถกตอง กตอเมอมความเขาใจในระบบและเหตผลทเกยวของเปนพนฐานอยดวยการปลกฝงใหมศลดวยการเรยนร มสภาพแวดลอมทางสงคมทด การสงสอนทถกตองนาหลกการมาประพฤตปฏบตอยางตอเนองดวยความไมประมาท ศลในทางสงคม ซงมงเนนฝายของวนยยอมครอบคลมการจดระเบยบดานนอกทงหมดรวมถงขอกาหนดกฎเกณฑขนบธรรมเนยมและขอปฏบต กจการทงหลายของหมชน ความสมพนธกบสภาพแวดลอม และสภาพทควรจดไดใหความสมพนธกบดานจตใจสงผลออกมาสสงคม คณคาของศลทางสงคม คอสรางความสมพนธทางสงคม ดวยการปรบการแสดงออกทางกาย วาจา ใหเรยบรอยเกอกลในความเปนอยรวมกนดวยด จตใจของสมาชกในสงคมประกอบดวยเมตตาและกรณามความเออเฟอ ตอผอนทาใหเกดสภาพความเปนอยเกอกล แกการปฏบตกจตาง ๆ เพอเขาถงจดหมายทดงาม โดยลาดบจนถงจดหมายสงสดของชวต ศลจงมความเขมงวดกวดขนเครงครดหยาบประณต ดวยเหตผลทตองสมพนธเกอกล ในการปฏบตธรรม นนคอ ความสงบใจเปนไปเพอสมาธ แมเพยงศล ๕ ทประพฤต อยางถกตอง กจดวาเปนผมศลอยางสงบบรบรณสาหรบสมาชกในสงคมปจจบน๒๐

๑.๕.๓ วศน อนทรสระ ใหทศนะเก ยวกบคม ภร ว สทธมรรคในหน งส อ“สาระสาคญแหงวสทธมรรค” ไววา ปกรณพเศษชอ วสทธมรรค เปนคมภรทยอมรบในวงการศกษาธรรมในเมองไทยวามความสาคญยง แนวอธบายธรรมลาดลกลงตามลาดบ เหมอนลกษณะแหงมหาสมทร วสทธมรรคมนยวจต และเพรศพรายมความงามทงเบองตน ทามกลางและทสดนาอศจรรยในคณสมทย คอปญญาของทานผเรยบเรยงอยางยง วสทธมรรคมใชจดหมายปลายทาง หรอจดหมาย อนสงสดในพทธศาสนา วสทธมรรคเปนเพยงเครองมอ และ

๑๙ พระมหาจารญ จรณธมโม, “การศกษาวเคราะหเรองศลสกขาในพระไตรปฎก”, วทยานพนธศาสนศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๓), หนา ๘.

๒๐ พระอบล กตปโ, “การศกษาวเคราะหคณคาของศลทมตอสงคมไทย”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๗), หนา ๑๒.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๙

วธการไปสจดหมายอนสงสด คอ ความหลดพนจากทกขในสงสารวฏน เมอบคคลไดพบทางอนถกตองและดาเนนไปตามทางนน โดยไมหนหลงกลบเสยยอมจะตองถงจดหมายปลายทางเขาวนหนงจะเรวหรอชาเทานน๒๑

๑.๕.๔ พฒน เพงผลา กลาวถงคมภรวสทธมรรคและคมภรวมตตมรรค ในหนงสอ“ประวตวรรคดบาล” ไววา วสทธมรรคนนเปนคมภรทรวบรวมคาสงสอนของพระพทธเจาไวท งหมดโดยแบงออกเปน ๓ สวน คอศล สมาธ ปญญา อนเปนแกนแทของปรชญาพระพทธศาสนา กลาวอกนยหนงคมภรวสทธมรรค คอคมภรทรวบรวมสาระสาคญของพระไตรปฎกไวในเลมเดยวลกษณะการแตงเปนการเรยงความรอยแกวทดงดดใจผอานเปนอยางมาก สวนคมภรวมตตมรรคนน มเนอหาคลายคลงกบวสทธมรรค จะเหนไดจากบทยอของแตละคมภร และขอมลตาง ๆ ทคมภร ทงสองเลมไดมา คอพระไตรปฎก คมภรโปราณะ ปพพาจรยะอรรถกถาตาง ๆ๒๒

๑.๕.๕ มาล อาณากล ไดศกษาเปรยบเทยบกรรมฐานในคมภรพระอภธมมตถสงคหะกบคมภรวสทธมรรค และวธปฏบตกรรมฐานของสานกวปสสนาออมนอยกบวดมหาธาตยวราชรงสฤษฏ ในงานวจยนไดกลาวถงคมภรวสทธมรรคไววา คมภรวสทธมรรคนใชศกษาถงวธปฏบตโดยตรงทงศลสมาธ ปญญาและหมวดธรรมตาง ๆ ทปรากฏอยในพระไตรปฎกมาอธบายขยายความไวอยางเปนระบบใหรายละเอยดในแงมมตาง ๆ ชใหเหนถงความสมพนธเชอมโยงกนของธรรมท พงทราบเหลานน ผศกษาสามารถเขาใจไดวา ถาหากปฏบตธรรม ในพระพทธศาสนาแลว จะตองมความรอะไรบางความรเหลานนมหลกการอยางไร จะตองปฏบตอะไรกอน และอะไรทหลงเปนตน อนงคมภรนไดแสดงอจฉรยภาพ ในการเรยบเรยงเนอหาของทานผรจนา แมจะไมมแบบการเรยนการสอนสาหรบคมภรนโดยตรง สาหรบฆราวาสแตผใดผานสภาวธรรมพนฐานในพระอภธมมตถสงคหะมาแลวกจะสามารถศกษาคมภร วสทธมรรคนดวยตนเองไดไมยากนก เพราะคมภรนมการอางถงสภาวธรรมพนฐาน ในสงคหบาลจนถงญาณปญญาระดบสงทสามารถผลกดนชวตออกจากวฏสงสารได๒๓

วรรณกรรมดงทกลาวมาขางตน สวนใหญจะใหความรเกยวกบคมภรวสทธมรรคและคมภรวมตตมรรคในภาพกวาง ๆ มเนอหาทเกยวของเปนเพยงบางสวน ยงไมมการวเคราะหเปรยบเทยบในขนรายละเอยด ดงนน ผวจยจงมความสนใจทจะทาการวจยหวขอน เพอจะไดศกษาเปรยบเทยบลกษณะเนอหา และวธการอธบายคาสอนเรองศลของทงสองคมภรน เพอให

๒๑ วศน อนทรสระ, สาระสาคญแหงวสทธมรรค, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพบรรณาคาร, ๒๕๒๑), หนา ๙.

๒๒ พฒน เพงผลา, ประวตวรรณคดบาล, (กรงเทพมหานคร : ภาควชาภาษาไทยและภาษาตะวนออกคณะมนษศาสตรมหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๓๕), หนา ๑๔.

๒๓ มาล อาณากล, “การศกษาเปรยบเทยบกรรมฐานในคมภรพระอภธรรมมตถะสงคหะกบคมภรวสทธมรรคและวธปฏบตกรรมฐานของสานกวปสสนาออมนอยกบวดมหาธาตยวราชรงสฤษฏ”,วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๓๙), หนา ๒๒.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๑๐

ทราบ ความคลายคลงกนและความแตกตางกนในประเดนตาง ๆ อนจะเปนประโยชนตอวงวชาการดานศาสนาเพมพนดานปรยต นาไปสปฏบต ปฏเวธ และจรรโลงพระพทธศาสนาใหเจรญรงเรองอยคกบโลกนรนดร ตอไป

๑.๖ วธดาเนนการวจยการศกษาวจยน เปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) โดยมงศกษา

เปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรทง ๒ น ซงมขนตอนในการศกษาวจยดงตอไปน๑.๖.๑ เกบรวบรวมขอมล โดยผวจยไดทาการเกบรวบรวมขอมลจากเอกสาร

หนงสอ งานวจย และวทยานพนธทเกยวของกบเนอหาของปญหาและประเดนทตองการทราบจากแหลงขอมลดงน

๑. ขอมลปฐมภม (Primary Source) ศกษาคาสอนเรองศล ใน ๒ คมภรวสทธมรรคและคมภรวมตตมรรค ซงเปนแหลงขอมลปฐมภมของงานวจยน และคนควาขอมลทเชอมโยงในพระไตรปฎกอนแหลงปฐมภมอกแหลงดวย

๒. ขอมลทตยภม (Secondary Source) ศกษาขอมลทเกยวของกบหวของานวจยน คอ วทยานพนธ งานวจย หนงสอ วารสาร และเอกสารตางๆ

๑.๖.๒ การวเคราะหเปรยบเทยบ ผวจยนาขอมลทไดจากการรวบรวมจากวทยานพนธ งานวจย หนงสอ วารสาร และเอกสารตาง ๆ ทเกยวของนน มาวเคราะหเปรยบเทยบหาความคลายคลงกนและความแตกตางกนของคาสอนเรองศล ใน ๑๑ ประเดนคอ๑)เปรยบเทยบโครงสรางของคมภร ๒) เปรยบเทยบลกษณะการแตงคมภร ๓) เปรยบเทยบวธการนาเสนอเนอหาของคมภร ๔) เปรยบเทยบธรรมชาตของศล ๕) เปรยบเทยบความหมายของศล ๗) เปรยบเทยบอานสงสของศล ๘) เปรยบเทยบประเภทของศล ๙) เปรยบเทยบความผองแผวของศล ๙) เปรยบเทยบความเศราหมองของศล ๑๐) เปรยบเทยบโทษของศลวบต๑๑) เปรยบเทยบอานสงสของศลสมบต

๑.๗ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ๑.๗.๑ ทาใหทราบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรค๑.๗.๒ ทาใหทราบคาสอนเรองศลในคมภรวมตตมรรค๑.๗.๓ ทาใหทราบความเหมอนและความแตกตางของคาสอนเรองศลในคมภรวสทธ

มรรคและในคมภรวมตตมรรค

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

บทท ๒คาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรค

คมภรวสทธมรรคเปนผลงานของพระพทธโฆสาจารย จากการประมวลเนอความจากพระไตรปฎกซงบรรจขอความถง ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ มาเรยบเรยงเปนวสทธมรรคคมภรเดยวใน ๒๓ นเทศ กลาวคอประมวลเนอความจากพระวนยปฎก ซงบรรจขอความถง๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนธ มาเรยงไวเปนหมวดศล ซงม ๒ นเทศ คอสลนเทศกบธตงคนเทศประมวลเนอความจากพระสตตนต-ปฎก ซงบรรจขอความถง ๒๑,๐๐๐พระธรรมขนธ มาเรยงไวเปนหมวดสมาธ ซงม ๑๑ นเทศ คอตงแตนเทศท ๓ ถง นเทศท ๑๓ และประมวลเนอความจากพระอภธรรมปฎกซงบรรจขอความถง ๔๒,๐๐๐ พระธรรมขนธ มาเรยงไวเปนหมวดปญญาซงม ๑๐ นเทศ คอตงแตนเทศท ๑๔ ถงนเทศท ๒๓ ดงนน คมภรวสทธมรรคน จงไดรบการขนานนามวาพระไตรปฎกยอ หรอเรยกวา หวใจพระพทธศาสนาชนดทยอมาอยางครบถวนบรบรณ๑

๒.๑ ภมหลงคมภรวสทธมรรคกอนทเขาสคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรค ผวจยขอนาเสนอภมหลงของ

คมภร วสทธมรรคกอน ทงนเพอใหทราบเกยวกบประวตพระพทธโฆสาจารยผแตงคมภรวสทธมรรค จะไดเปนประโยชนตอผศกษาและคนหาความรนามาปฏบตประดบสตปญญา และความศรทธาเลอมใส ตอไป

๒.๑.๑ ชวประวตพระพทธโฆสาจารยกบการแตงคมภรวสทธมรรคคมภรวสทธมรรคนบณฑตทงปวงพงรวาพระคณฐรจนาจารยผมญาณปรากฏวาพระ

พทธ-โฆสาจารย ซงไดจตปฏสมภทาญาณรแตกฉานชานาญในพระไตรปฎก ผมปญญาวสารทะคอแกลวกลาไดรจนาตกแตงไวเพอใหเปนประโยชนแกพระพทธศาสนา๒ พระพทธโฆสาจารยเปนอรรถกถาจารยทมชอเสยงและมผลงานมาก ชาวอนเดยในศรลงกา เชอกนวา ทานไดเกดมาในโลกนเพอนาประโยชนเกอกลตอพระพทธศาสนาอนยงใหญเปนอยางมากโดยเฉพาะกคอ การเขยนอรรถกถาภาษาบาล อนเปนหนทางทช วยผดงปร ยตศาสนาหรอการศกษาพระพทธศาสนาใหดารงอยและพฒนาจนถงทสด ในหนงสอพจนานกรมพระพทธศาสนา

๑ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ), พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร : บรษท ธนาเพรส จากด, ๒๕๔๘), หนา ๒๐.

๒ บณย นลเกษ, ดร., คมภรวสทธมรรค สาหรบประชาชน, (กรงเทพมหานคร : ชมรมชวานภาพ,๒๕๔๒), หนา ๕๗.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๑๒

(ภาษาองกฤษ) เขยนโดย Chrimas Humphreys๓ ไดกลาวถงพระพทธโฆสาจารยวา “เปนนกวชาการทางพระพทธศาสนาทยงใหญ เกดทางตอนเหนอของประเทศอนเดย ราวตนศตวรรษท ๕ แหงครสตศกราช เปนผแปลอรรถกถาภาษาสงหลสภาษาบาลและไดเขยนคมภรวสทธมรรค และงานเขยนอกจานวนมากมายทอธบายในพระไตรปฎก”

สาหรบประวตความเปนมาของพระพทธโฆสาจารยนนเราสามารถทราบไดจากคมภร ๓ เลม ทใหขอมลประวตของพระพทธโฆสาจารยคอนขางละเอยด คอ ๑) มหาวงศ๒) พทธโฆสปปตต และ ๓) ศาสนาวงศ ซงเปนวรรณคดบาลสมยตอมาทกลาวถงประวตของพระพทธโฆสาจารยไวโดยอางถงคมภรมหาวงศและพทธโฆสปปตต

๑. คมภรมหาวงคคมภรมหาวงศไดกลาวถงประวตของพระพทธโฆสาจารยไวในปรจเฉทท ๓๗ คาถาท

๒๑๘- ๒๔๖ คมภรนรจนาโดยมหานามเถระชาวศรลงกา ราวพทธศตวรรษท ๑๑๔ คมภรนเปนหลกฐานทมคณคาในเรองประวตพระพทธโฆสาจารยมากทสด กลาวไววา พระพทธโฆสาจารยเกดในตระกลพราหมณ ณ ตาบลพทธคยา ใกลตนศรมหาโพธสถานทตรสรของพระพทธเจาสาเรจวชาและศลปะตาง ๆ ตามธรรมเนยมพราหมณ เชยวชาญไตรเวท นยมสาธยายพระเวทของฤาษปตญชล เปนนกโตวาท เทยวตระเวนโตทวอนเดย วนหนงไดไปถงวดแหงหนงซงเปนวดทพระเรวตเถระ ผซงตอมาไดเปนพระอปชฌายของทานพานกอย พอตกกลางคนไดทาการสาธยายมนตปตญชลดวยทานองทถกตองและบรบรณดวยบทและพยญชนะ ทานเรวตเถระเหนวาเปนผมปญญาเฉยบแหลม ปรารถนาจะไดมาเปนกาลงของพระศาสนา จงหาอบายโตวาทะกบพราหมณหนม (พระพทธโฆสะ) ครนพราหมณหนมพายแพจงตดสนใจ ยอมบวชในพระพทธศาสนาเพอศกษาพระอภธรรมกบพระเรวตเถระพระอปชฌาย ไดรบฉายาวา “พทธโฆสะ” แปลวา ผทมชอเสยงเลองลอดจพระพทธเจา ณ วดนน ทานไดรจนาคมภร “ญาโณทย”อธบายพระอภธรรมธมมสงคณชอวา “อฏฐสาลน” และคมภรปรตรตอรรถกถา “อรรถกถายอย” กระทง พระเรวตเถระทราบเรองจงแนะนาใหไปทประเทศศรลงกา เพอศกษาสงหลอรรถกถา ซงเปนอรรถกถาทสบทอดกนมาจากอรรถกถาเดม เพยงแตอยในรปภาษาสงหลเทานน ทานจงไดเดนทางไปศรลงกาในรชสมยของพระเจามหานามะ โดยมาอาศยอยทปราสาทของมหานคม สามอบาสกภายในบรเวณมหาปธานฆระ ซงตงอยดานทศใตของสานกนกายมหาวหารโดยมพระสงฆะปาลเถระเปนอาจารย เมอไดศกษาสงหลอรรถกถาจบแลว จงขอแปลและปรวรรตคมภรอรรถกถาใหมเปนภาษามคธ โดยในเบองตนไดแสดงฝมอใหเปนทยอมรบดวยการรจนาคมภรวสทธมรรคลงบนใบลานถง ๓ ครง จนเปนทยอมรบของคณะสงฆสานกมหาวหาร

๓ Chrismas Humphreys, A Popular Dictionary of Buddhism, (London : Curzon PressLtd., 1975), p. 50.

๔ พระมหานามะ, มหาวงค พงศาวดารลงกาทวป เลม ๓ ฉบบหลวงในหอพระสมดวชรญาณ, แปลโดย พระยาปรยตธรรมดา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพไทย, ๒๔๖๒), คานา.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๑๓

ไดรบการยกยองวาเปนพระโพธสตวศรอารยเมตไตรย ทานไดแปลอรรถกถาจากภาษาสงหลกลบเปนภาษามคธ ซงเปนภาษาเดมทใชบนทกอรรถกถาเกา ทพระมหนทเถระนามาแปลไวเปนภาษาสงหล เมอเสรจภารกจทงหมดแลว จงกลบมาสมาตภมเพอนมสการตนศรมหาโพธ

๒. คมภรพทธโฆสปปตตคมภรนรจนาโดยพระมหามงคลเถระชาวพมา ประมาณตอนตนครสตศตวรรษท ๑๕

ไดเลาประวตของพระพทธโฆสาจารยทานองนทาน คมภรนแบงโครงสรางทางเนอหาออกเปน ๘ปรเฉท มเนอหาคลายคมภรมหาวงค แตกมบางประเดนทกลาวแตกตางออกไป สภาพรรณณ บางชาง๕ ไดสรปเนอหาทง ๘ ปรเฉทไวดงน

ปรจเฉทท ๑ มหมบานชอวาโฆสะ อยใกลพทธคยา หวหนาหมบานชอ เกสภรรยาชอ เกสน พระเถระรปหนงซงเปนผคนเคยกบพราหมณเกส มความกงวลใจวาในเวลานนคาสอนของพระพทธเจาไดรบการสวดทองจาเปนภาษาสงหลทาใหคนสวนใหญไมเขาใจ ทานจงปรารถนาทจะหาคนทสามารถแปลคมภรภาษาสงหลออกเปนภาษามคธ ตอมาทานไดรวามเทพบตรตนหนงชอ โฆสะ อยในดสตสวรรค เปนผทจะสามารถทางานททานมงหวงได ทานจงขอใหเทพบตรนน มาเกดเปนบตรของพราหมณกาส เทพบตรกตกลงทาตามคาขอของทานโฆสะเมอเตบโตขน ไดเลาเรยนคมภรพระเวทจนแตกฉาน วนหนงขณะทนงกนถวในทซงถอวาเปนทประทบของพระวษณพวกพราหมณมาเหนเขา กดดา โฆสะกโตวา “ถวนนแหละคอวษณใครคอผทเรยกวาวษณ ขาพเจารจกไดอยางไรวาสงใดคอวษณ” แตไมมใครตอบได อกวนหนงพราหมณกาสไดอธบายความคดเกยวกบการปกครองในคมภรพระเวทใหลกบานฟง แตกตดขดไมสามารถอธบายความหมายของขอความตอนหนง โฆสะไดเขยนคาอธบายนนในใบลาน เมอพราหมณกาสเหนเขากชนชมใน ความเปนอจฉรยะของลก

ปรจเฉทท ๒ วนหนงพระเถระผเปนสหายของพราหมณกาส ไดรบนมนตมาฉนอาหารทบาน พราหมณกาสไดนาเสอของโฆสะมาปใหทานนง โฆสะโกรธ กลาวตอวา ไดถามพระเถระวาทานไดเรยนพระเวทหรอความรอนบางหรอไม พระเถระกไดขบพระเวทใหฟงและไดบอกวาทานยงไดเรยนพระอภธรรมซงเปนคาสอนของพระพทธเจา ตอจากนนไดอธบายธรรมะใหโฆสะฟงจนโฆสะเกดความเลอมใส ตดสนใจออกบวชในพระพทธศาสนา และภายในเดอนเดยวกเรยนจบพระไตรปฏก ไดนามวา พทธโฆสะ

ปรจเฉทท ๓ วนหนงพทธโฆสาจารยเกดคาถามในใจวา ระหวางทานกบพระอปชฌาย ผใดมความรมากกวากน พระเถระผเปนพระอรหนต ลวงรความในใจจงเรยกตวพทธโฆสาจารย มาวากลาวตกเตอนและกาชบใหขอโทษ พระพทธโฆสาจารยรสกละอายใจกลาวคาขอโทษ แตพระเถระบอกวาจะยกโทษใหตอเมอพระพทธโฆสาจารยไปศรลงกาแลว

๕ สภาพรรณ ณ บางชาง, ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๖), หนา ๒๒๘-๒๒๙.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๑๔

แปลอรรถกถาสงหลเปนบาล ทานกตกลง แตขอโอกาสแสดงธรรมแกบดากอนไป บดาเมอไดฟงธรรม ไดกลบใจมาเปนพทธศาสนกชนทานไดเชญบดามายงททจดไวเปนพเศษใหบดาเขาไปขางใน ปดประตกลาวแสดงธรรมใหบดาฟงอกจนทสดบดาไดบรรลโสดาปตตผล

ปรจเฉทท ๔ พระพทธโฆสาจารยเดนทางไปศรลงกาทางเรอ ระหวางทางไดพบกบพระพทธทตตมหาเถระซงกาลงเดนทางกลบจากศรลงกาไปอนเดย เมอพระพทธโฆสาจารยเลาวตถประสงคการไปศรลงกาของทาน พระพทธทตตมหาเถระกลาววา ทานเองกถกสงมาศรลงกาเพอ แปลพระวจนะของพระพทธเจาจากภาษาสงหลออกเปนภาษาบาล งานททานทาสาเรจแลว คอ คมภรชนาลงการ ทนตวงส ธาตวงส และโพธวงค ทานไมมเวลาพอทจะเขยน อรรถกถาฏกา จงขอใหพระพทธโฆสาจารยทางานนตอ เพราะวาทานแกแลวคงจะมชวตอยอกไมนานมเรองเลาตอวา พระพทธทตตะเมอถงอนเดยกไดมรณภาพ และไดไปเกดชนดสต

ปรจเฉทท ๕ ในตอนแรกพระพทธโฆสาจารยไดพกใกลทาเรอชอทวชาฐานะ ในศรลงกาวนหนงทานไดเหนหญงแบกนาคนหนง ทาหมอนาของหญงอกคนหนงแตก แลวทงคไดทะเลาะกนอยางรนแรง พระพทธโฆสาจารยรวาทานอาจจะตองไปเปนพยานในคดน จงจดบนทกคาพดของหญงทง ๒ ทกถอยคา เมอเจาพนกงานนมนตทานไปเปนพยาน ทานไดยนหนงสอทจดไวใหพระเจาแผนดนเมอทราบเรองจงนมนตใหทานเขามาในวง

ปรจเฉทท ๖ หลงจากทไดเขาเฝาพระเจาแผนดนแลว พระพทธโฆสาจารยไดมโอกาสพบพระสงฆราชแหงศรลงกา วนหนงพระสงฆราชไดสอนพระอภธรรมแกภกษกลมหนงแตตดขด ไมสามารถอธบายความหมายบางตอนได เมอพระสงฆราชออกไปแลว พระพทธ-โฆสาจารยไดเขยนคาอธบายบนกระดาน วนรงขนพระสงฆราชมาเหน จงไดชวนใหทานเปนครผสอนอภธรรมแดพระภกษในศรลงกา ทานไดปฏเสธ และกลาววาทานมาเพอจะแปลพระวจนะของพระพทธเจาจากสงหลออกเปนภาษาบาล พระสงฆราชจงใหทานเขยนคาอธบายคาถา ๒ บท ทานกเรมงานทนทในตอนหวคาเมอเสรจกเขานอน ทาวสกกะไดมาขโมยงานของทานไป เมอทานตนขนมา ในชวงกลางคนไมเหนงาน กเขยนอกครงอยางรวดเรวโดยมขอความเหมอนของเดมทกประการ เสรจแลวกเขานอนทาวสกกะกมาขโมยอก ทานกตองเขยนไมอกเปนดงนถง ๓ ครง หนสดทายทาวสกกะไดนาตนฉบบของ ๒ ครง แรกมาคนดวย วนรงขน ทานไดนาคมภรทง ๓ ชด ไปใหพระสงฆราชด พระสงฆราชเปรยบเทยบคมภรทงหมดเหนวาตรงกนกสรรเสรญในความสามารถของทาน และไดมอบคมภรอรรถกถาใหทานแปล ตงแตวนนนชอเสยงของทานกฟงกระจายไปทวศรลงกา

ปรจเฉทท ๗ พระสงฆราชไดจดทอยเปนพเศษ ใหทานไดทางานดวยความสะดวกทานทางานเสรจภายใน ๓ เดอน ทานไดมอบงานทงหมดใหแกพระสงฆราช และไดเผาตนฉบบอรรถกถาภาษาสงหลทงหมด กลาววา กองอรรถกถาทเผานนกองสมสงเทากบชาง ๗ เชอก ยนตอกน ตอจากนน ทานไดรวบรวมผลงานทงหมดของทานกลบไปอนเดย กอนไปพระภกษชาว

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๑๕

ศรลงกาไดขอใหทานสอนภาษาสนสกฤตใหกอน แตทานเพยงแตเทศนาธรรมเทศนาเปนภาษาสนสกฤตเพยงเรองหนง แลวออกเดนทาง

ปรจเฉทท ๘ เมอมาถงอนเดย พระพทธโฆสาจรยไดไปหาพระเถระแสดงผลงานและกลาวขอโทษ เมอไดรบการยกยกโทษแลว ทานกไปหาบดามารดา เมอบดามารดาตาย ทานกเดนทางไปนมสการพระศรมหาโพธทพทธคยา และมรณภาพทนนไดไปเกดในสวรรคชนดสต มคาทานายวา เมอพระศรอารยเมตไตรยถอกาเนดเปนมนษย ทานจะไดเกดเปนพระสาวก อฏฐของทานไดฝงไวใกลพระศรมหาโพธ และไดมผสรางสถปครอบไว

๓. คมภรศาสนวงศคมภรนแตงโดยพระปญญาสามชาวพมา แตงเปนภาษามคธเสรจเมอ พ.ศ. ๒๔๐๕

อาศยขอมลมาจากอรรถกถาสมนตปาสาทกา ทปวงศ มหาวงศ และวรรณกรรมทางประวตศาสตรของประเทศพมา ผวจยจะสรปประวตพระพทธโฆสาจารยจากฉบบทแปลและเรยบเรยงเปนภาษาไทยโดยศาสตราจารย ร.ต.ท. แสง มนวทร

๖ดงน

พระมหาเถระทงหลายปรกษาหารอกนวา ปรยตศาสนา ไดแปลเปนภาษาและหนงสอสงหลเสยแลว ใครเลาจะสามารถแปลเปนภาษามคธได จงไปเชญเทพบตรตนหนงชอโฆสะในภพดาวดงส ใหมาเกดในครรภของนางเกสพราหมณ ภรรยาของเกสพราหมณ ในหมบานโฆสคาม ใกลไมโพธสถานทพระพทธเจาตรสร ตงชอกมารนนวา โฆสะ เพราะเกดมาในเวลาทพวกพราหมณประกาศปาวรองกนเปนตนวา กนกนเถด เจาขา ดมกนเถด เจาขา โฆส-กมารเรยนจบไตรเพทเมออาย ๗ ขวบ ครงหนง โฆสะกมารไดสนทนาเรองพระเวท กบพระอรหนตองคหนง พระอรหนตถามพทธมนตชอปรมตถเวท เปนตนวา กสลา ธมมา อกสลาธมมา อพยากตา ธมมา โฆสะกมาร ไดฟงปรมตถเวทนนแลว ใครจะเรยนจงบวชในสานกนนสาธยายพระไตรปฏกทกวนเดอนเดยวเทานนกเรยนจบ หลงจากนนทานนงอยคนเดยวในทรโหฐาน นกไปวาในพระไตรปฎกทพระพทธเจาตรสไว ใครจะมปญญามากกวากน เราหรออปชฌาย พระอปชฌายทราบเหตแลวจงตาหน ทานเกดความสลดใจจงกลาวขอขมาโทษอปชฌายใหทานไปยงศรลงกาเพอแปลพระไตรปฎกภาคภาษาสงหลกลบเปนภาษามคธ เพอเปนการไถโทษ ทานจงเดนทางไปยงศรลงกาโดยทางเรอ และในระหวางทาง ไดพบพระพทธ-ทตตเถระ ครนถงศรลงกาแลว ไดเขาเฝาสงฆปาลเถระ แจงถงเหตทมาวา เพอแปลพระไตรปฎกเปนภาษามคธ และพระภกษชาวสงหลไดมอบบทประพนธซงขนตนวา สเล ปตฏฐาย ใหทานไปประพนธเนอหาใหสอดคลองกบพระไตรปฎก ในวนนทานแตงคมภรวสทธมรรคยกบทประพนธดงกลาวขนเปนบทกระทตงแตตอนเยนจนจบ ทาวสกกะใครจะทดลองบอเกดความรของทาน จงบนดาลใหคมภรนนหายไป ทานไดแตงขนใหมอก ทาวสกกะกมาบนดาลใหหายไป

๖ พระปญญาสาม, ศาสนวงศหรอประวตศาสนา, แปลโดย ศาสตราจารย ร.ต.ท.แสง มนวทร,(กรงเทพมหานคร :โรงพมพรงเรองธรรม, ๒๕๐๖), หนา ๔๒-๔๓.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๑๖

อก ทานกแตงขนอก ทาวสกกะทาใหทานตองแตงถง ๓ ครง แลวจงแสดงคมภรทงเกาและใหมปรากฏวาคมภรทง ๓ จบนนไมผดแปลกกนแมแตบทเดยว พระสงฆปาลเถระโปรดปรานทานแลวมอบคมภรพระไตรปฎกให เพอทางานทไดมอบหมายมาใหสาเรจ๗

๒.๑.๒ มลเหตแหงการแตงคมภรวสทธมรรคการทพระพทธโฆสาจารย ไดแตงคมภรวสทธมรรคขนนน เพราะทานไดรบ

อาราธนาจากคณะสงฆฝายมหาวหาร หลงจากททานไดศกษาอรรถกถาทงหลายจบแลว จงไดแสดงความสามารถใหเปนทรจกโดยการรจนาคมภรวสทธมรรคนขนมาเปนปฐมฤกษ๘ อกประการหนง คณะสงฆแหงสานกมหาวหารตองการใหทานแปลและเรยบเรยงคมภรอรรถกถาตาง ๆ ท เปนภาษาสงหลสภาษามคธขนมาใหม เดมทคณะสงฆนกายมหาวหารไดใชพระไตรปฎกฉบบภาษาบาล ทไดรบการสงคายนามาถง ๓ ครง ในอนเดย และฉบบทสงคายนาในใบลานทศรลงกา สมยพระเจาวฏฏ-คามณ เปนหลกสตรการศกษาโดยมไดใหความสาคญกบพระไตรปฏกทบนทกดวยภาษาสนสกฤตเหมอนนกายอน สวนทางดานคมภรอธบายพระไตรปฎกทเรยกวาอรรถกถานน กใชอรรถกถาเกาทโบราณาจารยทานรจนาไว กอนพทธศตวรรษท ๓ ดงจะเหนวา ในคมภรอรรถกถาไมปรากฏวา มเรองของพระมหาเถระผอบตในภายหลงจากรชสมยของพระเจาวสภะ (พ.ศ. ๖๐๙-๖๕๓) ครนถงยคของพระพทธโฆสาจารยอรรถกถาเกาเหลานนกยงปรากฏอย แตอยในรปของภาษาสงหล ซงเปนภาษาถนของชาวเกาะพนเมอง จงไมสามารถแพรหลายไปในแผนดนใหญชมพทวปไดเลย ดงนน ทางคณะสงฆนกายมหาวหารจงมความเหนวา นาจะมการแปลเปนภาษามคธ เพอเปนการเผยแผอรรถกถากลบไปสแผนดนใหญอกครง ประจวบเหมาะกบในยคนน ทางสานกนกายอภยครไดรบเอาพระไตรปฎกประยกตของนกายธมมรจ เปนตน ซงบนทกไวดวยภาษาสนสกฤต รวมทงของนกายมหายานมาเปนหลกสตรในการศกษา ทาใหผคนสนใจแนวการศกษาใหมของฝายอภยครมากกวาของฝายมหาวหารทยงยดถอของเดมอย เปนเหตใหทางฝายอภยครสามารถเผยแพรวาทะของตน ไปสอนเดยแผนดนใหญไดอยางรวดเรว ทาใหสถานการณของฝายมหาวหารตองตกเปนรองในดานการเผยแพรอยมาก ดวยเหตน ทางคณะสงฆฝายมหาวหาร จงเหนวาพระพทธโฆสาจารยเปนผมความรความสามารถสง จงพรอมใจกนขอรองใหทานแปลและเรยบเรยงอรรถกถาใหมขนตงแตบดนนเปนตนมา นบไดวาทานคอวรบรษผยงใหญทมาชวยกอบกสถานการณทกาลงเลวรายของฝายนกายมหาวหารหรอเถรวาทในปจจบนนไดทนเวลา อาจกลาว ไดวา ถาไมมทานแลวเถรวาทอาจจะอนตรธานไปแลวกได รายละเอยดสาเหตแหงการแตงคมภรวสทธมรรคนสามารถศกษาไดจากคมภรมหาวงสะและหนงสอพทธโฆสปปตต ซง

๗ พระมหาสยาม ราชวตร, “การศกษาเปรยบเทยบไตรสกขาคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค”,วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๓), หนา ๔๕-๕๐.

๘ มหามงกฎราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕), คานา.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๑๗

รจนาโดยมหามงคลเถระชาวพมา ประมาณตอนตนครสศตวรรษท ๑๕ ไดกลาวถงสาเหตการแตงไวในปรจเฉทท ๖ วา

หลงจากทไดเขาเฝาพระเจาแผนดนแลว พระพทธโฆสาจารยไดมโอกาสพบพระสงฆราชแหงศรลงกา วนหนงพระสงฆราชไดสอนพระอภธรรมแดพระภกษกลมหนง แตตดขดไมสามารถอธบายความหมายบางตอนได เมอพระสงฆราชออกไปแลวพระพทธโฆสาจารยไดเขยนคาอธบายบนกระดาน วนรงขนพระสงฆราชมาเหน จงไดชวนใหทานเปนครผสอนอภธรรมแกพระภกษในศรลงกา ทานไดปฏเสธ กลาววาทานมาเพอทจะแปลพระวจนะของพระพทธเจาออกเปนบาล พระสงฆราชจงใหทานเขยนคาอธบายคาถา ๒ บท ทานกเรมงานทนทในตอนหวคา เมอเสรจกเขานอนทาวสกกะไดมาขโมยงานของทานไป เมอทานตนขนมาในชวงกลางคน ไมเหนงาน กเขยนอกครงอยางรวดเรว โดยมขอความเมอนของเดมทกประการ เสรจแลวกเขานอน ทาวสกกะกมาขโมยอก ทานกตองเขยนใหมอก เปนดงนถง ๓ ครง หนสดทายทาวสกกะไดนาตนฉบบของ ๒ครงแรกมาคนดวย วนรงขนทานไดนาคมภรทง ๓ ชดไปใหพระสงฆราชดพระสงฆราชเปรยบเทยบคมภรทงหมดเหนวาตรงกน กสรรเสรญในความสามารถของทาน และไดมอบคมภรอรรถกถา ใหทานแปลตงแตวนนน ชอเสยงของทานกฟงกระจายไปทวศรลงกา๙

จากทกลาวมาทงหมดจงสามารถสรปสาเหตแหงการแตงคมภรวสทธมรรค ไดดงน๑. พระสงฆปาละหวหนาสงฆฝายมหาวหารตองการจะทดสอบความรความสามารถ

ของทาน กอนทจะใหแปลคมภรอรรถกถาภาษาสงหลเปนภาษามคธ เมอทานแตงไดสาเรจอยางรวดเรวและแตงไดดอยางยงตงชอวา “วสทธมรรค” นาไปถวายพระสงฆปาละ เมอพระสงฆปาละเหนความสามารถของทานแลว จงอนญาตใหแปลอรรถกถาสงหลกลบสภาษามคธตามตองการ

๒. คณะสงฆฝายมหาวหารตองการฟนฟแนวการศกษาของฝายตน ใหเปนทนยมในหมประชาชนและเพอแขงขนกบฝายอภยครวหาร จงขอรองใหพระพทธโฆสาจารยซงมความรความสามารถไดแตงคมภรอรรถกถาขนใหม

๓. ทางานทไดมอบหมายจากอาจารยในการแปลพระคมภรสาเรจลลวงไปดวยดเนองจากพระพทธศาสนาในชมพทวปเสอมลงมาก แมจะยงรกษาพระไตรปฎกบาลไวไดแตคมภรอธบายทจะใชเปนเครองมอชวยในการศกษามอรรถกถา เปนตน ไดสญสนไป พระพทธโฆสาจารย ไดรบคาแนะนาจากพระอปชฌายคอพระเรวตเถระ ใหเดนทางไปศรลงกาทวปเพอแปลอรรถกถาจากภาษาสงหลกลบเปนภาษาบาลแลวนามายงชมพทวป

๙ สภาพรรรณ ณ บางชาง, ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา, หนา ๒๘๙-๒๙๐.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๑๘

๒.๑.๓ โครงสรางของคมภรวสทธมรรคในคมภรวสทธมรรคแบงโครงสรางของเนอหาออกเปน ๒๓ บท เรยกวา นเทศ ดงนนเทศ ๑ สลนเทศ วาดวยเรองศล การรกษาศลอนเปนพนฐานเบองตนของการ

ปฏบตธรรมนเทศ ๒ ธตงคนเทศ วาดวยเรองการบาเพญธดงควตร บาบดความมกมากใหเบา

บาง และสงเสรมศลใหบรสทธผดผองไดเตมท มประสทธภาพพอทจะรองรบสมถกรรมฐานตอไป

นเทศ ๓ กรรมฐานคหณนเทศ วาดวยเรองบพพกจเบองตนกอนลงมอเจรญสมถกรรมฐานและวธเรยนกรรมฐาน ๔๐ ประการอยางใดอยางหนงตามอธยาศย

นเทศ ๔ ปฐวกสณนเทศ วาดวยเรองการเจรญปฐวกสณกรรมฐานโดยพสดาร อนเปนสมถกรรมฐานประการแรก

นเทศ ๕ เสสกสณนเทศ วาดวยการเจรญกรรมฐานทเหลอ ๙ อยาง มอาโปกสณเปนตน

นเทศ ๖ อสภกรรมฐานนเทศ วาดวยการเจรญอสภกรรมฐาน ๑๐ ประการ มอทธมาตก อสภเปนตน อนหมวดท ๒ รองจากกสณ ๑๐

นเทศ ๗ อนสสตนเทศ วาดวยเรองการเจรญอนสสตกรรมฐาน ๖ ประการ มพทธานสสตเปนตน มเทวตานสสตเปนทสด

นเทศ ๘ เสสานสสตนเทศ วาดวยเรองการเจรญอนสสตกรรมฐานทเหลออก ๔ประการ มมรณานสสตเปนตน (รวม ๒บท มอนสสต ๑๐ ประการ)

นเทศ ๙ พรหมวหารนเทศ วาดวยเรองการเจรญพรหมวหารกรรมฐาน ๔ ประการมเมตตากรรมฐานเปนตน

นเทศ ๑๐ อารปปนเทศ วาดวยเรองการเจรญอารปปกรรมฐาน ๔ ประการ มอากาสานญจายตนกรรมฐานเปนตน

นเทศ ๑๑ สมาธนเทศ วาดวยเรองการเจรญปฏกลสญญากรรมฐานกบธาตววตถานกรรมฐาน อนเปนกรรมฐานหมวดสดทายของกรรมฐาน ๔๐ ประการ

นเทศ ๑๒ อทธวธนเทศ วาดวยเรองของการแสดงอทธฤทธตาง ๆ ๑๐ ประการ มอธษฐานอทธเปนตน ซงสามารถอธษฐานใหเปนไปไดตาง ๆ อนเปนผลสาเรจจากสมถกรรมฐานทเจรญไวสาเรจแลว

นเทศ ๑๓ อภญญานเทศ วาดวยเรองอภญญา ๖ ประการ มทพยโสต หทพยสามารถฟงเสยงพเศษได เปนตน อนเปนผลสาเรจจากสมถกรรมฐานทเจรญไวสาเรจแลว

นเทศ ๑๔ ขนธนเทศ วาดวยเรองขนธ ๕ อนเปนภมหรออารมณของวปสสนากรรมฐานหมวดแรก

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๑๙

นเทศ ๑๕ อายตนธาตนเทศ วาดวยเรองอายตนะ ๑๒ และธาต ๑๘ อนเปนภม หรออารมณของวปสสนากรรมฐานหมวดท ๒ และท ๓ ตามลาดบ

นเทศ ๑๖ อนทรยสจจนเทศ วาดวยเรองอนทรย ๒๒ และอรยสจจ ๔ อนเปนภมหรออารมณของวปสสนากรรมฐาน หมวดท ๔ และท ๕ ตามลาดบ

นเทศ ๑๗ ปญญาภมนเทศ วาดวยเรองปฏจจสมปปบาท ๑๒ ประการ อนเปนภมหรออารมณของวปสสนากรรมฐาน หมวดสดทาย

นเทศ ๑๘ ทฏฐวสทธนเทศ วาดวยเรองการเจรญวปสสนากรรมฐานถงขนทฏฐวสทธคอแรกไดเปนสภาวธรรมดวยภาวนาปญญา ไดแกเหนรปเหนนามตามเปนจรง อนเปนการกาวสวปสสนาขนตน

นเทศ ๑๙ กงขาวตรณวสทธนเทศ วาดวยเรองการเจรญวปสสนากรรมฐาน ถงสนความสงสยในสภาวธรรม คอ รปนามอนเปนอารมณวปสสนากรรมฐานเพราะไดเหนรปนามพรอมทงเหตปจจยดวยภาวนาปญญา

นเทศ ๒๐ มคคามคคญาณทสสนวสทธนเทศ วาดวยเรองการเจรญวปสสนากรรมฐานถงขนขามพนอปกเลสของวปสสนา ชขาดดวยภาวนาปญญาน คอ ทางไปนพพานอนไมใช

นเทศ ๒๑ ปฏทาญาณทสสนวสทธนเทศ วาดวยเรองการเจรญวปสสนากรรม ฐานถงขนดาเนนไปตามวธของวปสสนาทง ๙ ตงแตอทยพยานอยางแกจนถงอนโลมญาณโดยลาดบ

นเทศ ๒๒ ญาณทสสนวสทธนเทศ วาดวยเรองการเจรญวปสสนากรรมฐานถงขนไดบรรลอรยมรรคญาณทง ๔ มโสดาปตตมรรคเปนตน อนเปนการชทางไปสพระนพพานประการสดทาย

นเทศ ๒๓ ปญญาภาวนานสงสนเทศ วาดวยเรองอานสงสของภาวนาปญญาอนเปนผลของการเจรญวปสสนากรรมฐาน ผปฏบตถงขนนแลวจะไดผลในปจจบน

จากโครงสรางของคมภรวสทธมรรคดงกลาว จะเหนวา พระพทธโฆสาจารย ไดประมวลเนอความจากพระไตรปฎกซงบรรจขอความถง ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ มาเรยบเรยงเปนคมภรวสทธมรรคคมภรเดยวใน ๒๓ นเทศ กลาวคอ ประมวลพระวนยปฎก ซงบรรจขอความถง ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนธ ไวเปนหมวดศลซงอยใน ๒ นเทศ คอสลนเทศกบธตงคนเทศ ประมวลพระสตตนตปฎก ซงบรรจขอความถง ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนธไวเปนหมวดสมาธ ซงอยใน ๑๑ นเทศ คอนเทศท ๓-๑๓ ประมวลพระอภธรรมปฎก ซงบรรจขอความถง๔๒,๐๐๐ พระธรรมขนธไวเปนหมวดปญญา ซงอยใน ๑๐ นเทศ คอนเทศท ๑๔-๒๓

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๒๐

๒.๑.๔ ลกษณะการแตงคมภรวสทธมรรคพระสงฆรกขตมหาสาม ผแตงคมภรสโพธาลงการ ไดจาแนกลกษณะการแตง

วรรณคดบาลไว ๓ ประการ ปรากฏในคาถาท ๘ ปรจเฉทท ๑ ดงนพนโธ นาม สททตถา สหตา โทสวชชตาปชชคชชวมสสาน เภเทนาย ตธา ภเว

ศพท คาอรรถความทกลมกลนกน ปราศจากโทษ ชอวาพนธะการประพนธ การแตงเรอง การผกเรอง พนธะนม ๓ประเภท คอปชชะ คชชะ และ วมสสะ๑๐

๑. ปชชะ หรอ คาถารอยกรอง ซงเปนรปลกษณของการประพนธแบบบาล(อนเดย) รปแบบคาประพนธนนเรยกวา ฉนทลกษณะ หรอ ตาราฉนท คมภรทมชอเสยง คอคมภรวตโตทย หรอวตโตทยปกรณของพระสงฆรกขต มหาสามชาวศรลงกา และคมภรฉนโทมญชรของพระวสทธาจารยชาวพมา

๒. คชชะ หรอ รอยแกว คชชะแปลวา คาพด คาอธบาย (Prose) เรยกอกอยางหนงวา “จณณยบท” แปลวา ขอความโดยละเอยด ดงนน คชชะ จงหมายถงงานเขยนทมแบบวธเขยนแสดงภมร ภมธรรมอยางงดงาม ประณตบรรจง และพถพถนในเรองกฏเกณฑทางไวยากรณ วธเขยนแบบคชชะ แมกาหนดคา (สทท) และความ (อรรถ) เปนเรองสาคญ แตการจะกลาววาไรแบบวธเขยนคงเปนการพดทเกนจรง แบบวธเขยนเหลาน แมไมมแบบกาหนดตายตวกตาม แตมหลกการใหญ ๆ ทควรศกษา ๓ เรอง คอไวยากรณ โวหาร และ สญลกษณวาใหถงทสดแลว แบบวธเขยนอยางคชชะกคอ การลาดบความของเรอง ความงายในการใชภาษา การใชโวหารอปมาอปมย และความละเอยดลออในเชงพรรณานนเอง

๓. วมสสะ หรอ ทงสองอยางผสมกน วมสสะ แปลวา เจอปน คละกน ผสมกน จงเปนแบบวธเขยนวรรณคดบาลอยางหนง ททานนารปแบบแหงปชชะ รอยกรอง และคชชะ รอยแกวมาเขยนเรองราวเดยวกน เชน พระสตรทงหลายทมคาถา (ปชชะ) ในสคาถาวรรค สงยตตนกายอรรถกถาธรรมบท งานเขยนของพระพทธโฆสาจารย เปนตน วธเขยนดงกลาวน จดวาเปนการเสนอทางเลอกการใชคา (สทท) ใหตรงกบความ (อรรถ) หรอ อารมณของผประพนธเปนความสมพนธระหวาง “รปแบบ” และ “เนอหา” สาหรบวดฝมอของผประพนธแตละคน วามความสนทด จดรปแบบและเนอหาลงตว ไดงดงามเพยงใด๑๑

๑๐ พระมหาสงฆรกขต มหาสาม, คมภรสโพธาลงกาทวปเลม ๓, แปลโดย แยม ประพฒนทอง,(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๐๔), หนา ๓.

๑๑ จาเนยน แกวก, หลกวรรณคดบาลวจารณ, (กรงเทพมหานคร : โอเดยนสโตร, ๒๕๔๑), หนา ๒๕-๒๗.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๒๑

ลกษณะการรจนาคมภรวสทธมรรคของพระพทธโฆสาจารย ใชแบบวมสสะ คอผสมผสานทงรอยแกวและรอยกรองในการอธบายเนอหาวสทธมรรค และไดนาเสนอรปแบบการเขยนคมภรตามแบบอยางอรรถกถา แตคมภรนจะแตกตางจากการเขยนแบบอรรถกถาตรงทคมภรอรรถกถาทวไปจะอธบายเฉพาะปฎกเดยวเทานน สวนคมภรวสทธมรรคนไดอธบายรวมทง ๓ ปฎก ใหอยในเลมเดยวกน จงถกจดอยในประเภทปกรณวเสส อนเปนคมภรประเภทอธบายความทง ๓ ปฎก สาหรบการนาเสนอคมภรวสทธมรรคซงใชรปแบบการเขยนตามแบบอยางอรรถกถานมลกษณะทสาคญดงน

๑. ปณามพจน หมายถง การบชานอบนอมพระรตนตรยอนเปนหลกทวไปของการเขยนคมภร เพอแสดงความเคารพนอบนอมสงอนสงสดในพทธศาสนา คอพระรตนตรย ดวยคาวา “นโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส”

๒. อทเทสคาถา หรอนทานคาถา หมายถง การยกเอาคาถาบทหนงทมาในสงยตตนกาย สคาถวรรคเปนมาตกาหรอกระทหรอบทตงในการอธบายความวสทธมรรคใจความคาถาวา

สเล ปตฏฐาย นโร สปโญ จตต ปญจ ภาวยอาตาป นปโก ภกข โส อม วชฏเย ชฏ

นรชนผมปญญา เหนภยในสงสารวฏ ดารงอยในศลแลว เจรญจต และปญญา มความเพยร มปญญาเครองบรหารนน พงถางชฏ คอความยงนได๑๒

คาถาททานยกขนเปนบทตงน มเนอหาทงศล สมาธ และปญญา ตองยอมรบวาทานเลอกคาถาไดเหมาะสม มทงความไพเราะ และเนอหาสาระอยดวยในตว จดเปนแนวทางการปฏบตเพอไปสความหลดพนจากความทกขเขาสพระนพพานเปนคาถาชกจงใจผทอานแลวไดพบวธปฏบตและเปาหมายแหงการปฏบต ในคาถานเปนการบงบอกวา ไมใหประมาท เพราะการเวยนวายตายเกดเปนทกขอยางยง ใหดารงอยในศล เมอศลบรสทธ สมาธยอมจะบงเกดขนโดยฉบพลน โดยอาศยปญญาพจารณาอยางแยบคาย หรอโยนโสมนสการนนเอง กจะหลดพนออกไปจากทกขไดโดยฉบพลน

หลงจากนน ทานกกลาวสถานทมาแหงพระคาถานวา มเทพบตรองคหนงเขาไปเฝา พระผมพระภาคเจา ซงกาลงประทบอย ณ กรงสาวตถ ในเวลากลางคน ทลถามปญหาเพอถอนความสงสยของตนวา

อนโตชฏา พหชฏา ชฏาย ชฏตา ปชาต ต โคตม ปจฉาม โก อม วชฏเย ชฏ

๑๒ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒๓/๒๗ ; วสทธมรรค, ๑/๑/๑.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๒๒

ธรรมชาตอนหนง เปนชฏทงภายในชฏทงภายนอก หมสตวถกชฏนนเกยวสอดไวแลว ขาแตพระโคดม เพราะเหตนน ขาพเจาขอทลถามพระองค ใครจะพงถางชฏนได๑๓

สมเดจพระผมพระเจา ผทรงทศพลญานอนหาประมาณมได ไดตรสพยากรณของพวกเทวดาเหลานนดวยคาถาดงทพระพทธโฆสาจารยยกเปนอเทศเบองตน จากนน กอธบายศพทและไขความในคาถาทยกขนมา และเชญชวนใหหมชนตงใจศกษาวสทธมรรคททานจะอธบายตอไป เพอจะไดเขาถงทางวสทธคอพระนพพาน แลวสรปตอนทายวาคาถาทยกมากลาวน เปนอนประกาศคณ ๙ อยาง๑๔ คอ (๑) สกขา ๓ (๒) ความงาม ๓ (๓) อปสยแหงคณวเศษมความเปนผไดวชชา ๓ เปนตน (๔) การเวนทางสดโตง ๒ อยางและการปฏบตตามทางสายกลาง (๕) อบายเปนเครองลวงพนจากคตมอบายเปนตน (๖) การละกเลสดวยอาการ ๓(๗) ธรรมอนเปนปฏปกษตอโทษมวตกกมะเปนตน (๘) การชาระสงกเลส ๓ (๙) เหตแหงความเปนพระอรยบคคลมพระโสดาบน เปนตน๑๕

๓. เนอหา หมายถง การประมวลธรรมทงหมดในพระไตรปฎกอน ไดแก พระวนยปฎก พระสตตนตปฎก และพระอภธรรมปฎก มาเรยบเรยงใหม แบงเปน ๓ ภาค ใหญ ๆถอแนวแหงวสทธ ๗ ประการเปนหลก โดยขยายสลเปนหลก วสทธเปนนเทศหนงตางหากเรยกวาสลนเทศ แยกจตตวสทธ ออกเปนอกนเทศหนง เรยกวาสมาธนเทศ และแยกปญญาวสทธทง ๕ มทฏฐวสทธเปนตน ออกเปนอกนเทศหนง เรยกวาปญญานเทศรวม ๓ ภาค ม ๒๓นเทศ๑๖ การอธบายขยายความสวนเนอหานไดใชวธการแตงอธบายอรรถกถานนเอง

๔. นคมคาถา หมายถง บทสงทายของคมภรซงวาดวยสรปประวตผแตง กลาวคาอธฐานใหพระศาสนาเจรญรงเรอง และกลาวใหพรแกหมสตว ในวสทธมรรคน ทานกใชนคมคาถาเชนกน เมอทานอธบายความแหงคาถาครบถวนสมบรณกเสนอบทนคมคาถา ไดกลาวถงคมภร วสทธมรรควา ทานไดอธบายความทางแหงวสทธสมบรณครบถวนแลว การเขาถงวสทธอนหมายถง พระนพพาน เปนสงทลกซงผปฏบตจงมความเพยรพยายามตงใจศกษาปฏบตเพอบรรลถงความบรสทธ ตามททานไดพรรณนาไว และทานไดอทศบญกศลแหงการแตงคมภรวสทธมรรคน ใหแกสรรพสตวทงหลายโดยทวกน วา

วภชชวาทเสฏฐาน เถรยาน ยสสสนมหาวหารวาสน วสชสส วภาวโน

๑๓ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒๓, ๑๙๒/๑๖,๑๙๘ ; วสทธมรรค, ๑/๑/๑.๑๔ วสทธ. (ไทย) ๑/๕/๔.๑๕ มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, หนา ๑๒.๑๖ มาล อาณากล, “การศกษาเปรยบเทยบกรรมฐานในคมภรพระอภธรรมมตถะสงคหะ กบคมภร

วสทธมรรคและวธปฏบตกรรมฐานของสานกวปสสนาออมนอยกบวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ”, วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๓๙), หนา ๑๔๔.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๒๓

ภทนตสงฆปาลสส ยตตสส ปฏปตตยวนยาจารยตตสส ยตตสส ปฏปตตยขนตโสรจจเมตตาท คณภสตเจตโสอชเฌสน คเหตวา ว กโรนเตน อม มยาสทธมมฏฐตกาเมน โย ปตโต ปญสจตสส เตเชน สพเพป สขเมเธนต ปาณโนวสทธมคโค เอโสว อนตราย วนา อธนฏฐโต อฎฐปญาส ภาณวาราย ปาลยายถา ตเถว โลกสส สพเพ กลยาณนสสตาอนนตรายา อชฌนต สฆ สฆ มโนรถกองบญอนใด ทขาพเจาผหวงความตงอยแหงพระสทธรรม

ไดรบนมนตของทานพระคณเจาสงฆปาละ ผเกดในวงคภกษคณะมหาวหาร ซงเปนฝายเถรวาท มชอเสยง เปนวภชวาทประเสรฐทสด เปนพระมหาเถระผรงเรองมความประพฤตสะอาด เปนสลเลขะ กรอปดวยวนย และอาจาระ ประกอบ(ความเพยร) ในการปฏบต มใจประดบดวยคณมขนตโสรจจะและเมตตาเปนอาทแลว แลทาปกรณวสทธมรรคนขน ไดรบแลวดวยเดชแหงกองบญนน ขอสตวทงหลายทงปวงจงถงซงความสขเถด ปกรณสทธมรรคนแล จบลงโดยพระบาล ๕๘ ภาณวารเวนเสยซงอนตรายในทนฉนใด ขอมโนรถทงหลาย ทถงความดงามทกอยางของสตวโลกจงปลอดอนตราย สาเรจโดยเรวพลนฉนนนเหมอนกนเทอญฯ ๑๗

๒.๑.๕ วธการนาเสนอเนอหาของคมภรวสทธมรรคการแตงคมภรวสทธมรรคทานใชคาถาเดยวเทานน มาเปนมาตกา หรอเปนบทตงใน

การแสดงอธบายหลกคาสอนในพระพทธศาสนาทง ๓ ปฎก ตองยอมรบวาทานเปนพระอรรถกถาจารย ทอศจรรยอยางยง สามารถอธบายพระไตรปฎกดวยการอธบายคาถาเพยงคาถาเดยวเทานน ใหสามารถเขาใจพระพทธศาสนาได ในเวลาอนรวดเรว เขาใจภาพรวมของพระพทธศาสนา เหมาะอยางยงสาหรบผตองการศกษาพระพทธศาสนาในระยะเวลาทจากด๑๘

๑๗ วสทธ.๒/๘๙๓/๔๐๒; พระพทธโฆสาจารย,วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอนจบ, (กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔), หนา ๓๐๔-๓๐๕.

๑๘ พระมหาสยาม ราชวตร, “การศกษาเปรยบเทยบไตรสกขาคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค”,หนา ๕๗-๖๒.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๒๔

การแตงคมภรวสทธมรรค มลกษณะการแตงทเปนเอกลกษณะเฉพาะ ซงผวจยจะไดนาเสนอดงน

๑. แตงแบบเทศนาโวหาร คอมการอธบายไปเรอย ๆ ในเรองของศล เรมตนกกลาวถงการนาบาลมาเปนมาตกาบทตงแลวกอธบายบาลเฉพาะศลไปเรอย ๆ พบบาลศพทไหนตอนไหน กนามาอธบายไปเรอย ๆ

๒. การถามตอบแบบตอเนอง ในศลนเทศ แหงวสทธมรรคน แมจะมคาวาปจฉา และวสชนา หมายถงคาถาม และคาตอบอยในมาตกาอยบาง แตกไมไดเนนถงการถามและคาตอบอยางชดเจนทนท เชนวา ในปญหาปจฉกนยนน มวาระพระบาลรจนาไวถามวา “ก สล” อะไรเรยกวาศล คาเรยกวาศลนนดวยอรรถอะไร อะไรเปนลกษณะเปนกจเปนผล เปนอาสนนเหตแหงศลนน ศลมอะไรเปนอานสงส ศลมกประการ อะไรเปนการเศราหมองของศลนน อะไรเปนความบรสทธของศล

เมอพระพทธโฆษาจารย กลาวปญหาปจฉกนยแลว จงกลาวคาวสชนาในปญหานนโดยวาระพระบาลตงบทปจฉาขนไวทละบท ๆ แลวกกลาวคาวสชนาไปทละขอ ๆ ในปจฉาถามวาอะไรชอวาศล และวสชนาตอไป๑๙ จะเหนวา กวาจะตอบไดนนมการตงคาถามทคอนขางจะเขาใจยาก เมอมาถงคาตอบกยงเปนการตอบทเปนการอธบายเรอย ๆ ไมกะทดรด ซงทาใหเขาใจยากกวาการตอบจะจบลง จงไมรวาทานตอบเรองนวาอยางไร ตองนาขอความตาง ๆ มาสรปอกครงหนงวามความหมายวาอยางไร

๓. แตงไปตามลาดบของเนอหา ลาดบของเนอหาทแตงในวสทธมรรคนน จะเนนมาตกา คอหวขอและยกบาลมาอธบาย

๔. อธบายคาทยงไมชดเจนใหชดเจน คอเมอมการยกบาลมาตกามาอธบายจบความแลว เนอความจะยากหรองาย ชดเจนหรอไมชดเจนประการใด การอธบายนนเปนอนจบความไมไดอธบายคาทเพมเตมมาใหมใหชดเจน เชนวา “ยเว สลชล มล” อทกธารามหานท กลาวคอบรสทธศลสงวรนแล สามารถอาจชาระราคามลทลโทษอนหมนหมองดองอยในจตสนดานแหงสตวทงหลายในโลกใหบรสทธได๒๐

จากตวอยางน เมออธบายบาลเสรจแลวกเปนอนจบ ไมไดอธบายคาทมาใหมอยางเชนคาวา ดองมลกษณะอยางไร อนสนดานของสตวโดยปกตเปนอยางไร อนสนดานเชนใดทราคามลทนโทษจะดองอยได อยางนเปนตน ยงอธบายคายงไมชดเจน ครอบคลมทกศพท

๑๙ พระพทธโฆสาจารย, วสทธมรรค, ชาระและตรวจสอบทานโดย มหาวงศ ชาญบาล,(กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรมบรรณาคาร (อานวยสาสน), ๒๕๕๐), หนา ๓๙.

๒๐ เรองเดยวกน, หนา ๔๗.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๒๕

๕. ยกตวอยางประกอบใหชดเจน การยกตวอยางหรอขอความอนมาประกอบเพอใหเรองทกาลงพดนนจะไดมนาหนกและชดเจนยงขน มการยกตวอยางเกอบจะทกมาตกา แตกนามาแสดงมากเกน ทาใหขอความยากและไมชดเจน

๖. เหมาะสมกบบคคลระดบผมความรด วสทธมรรค เปนการแตงเพอผมความรในเรองคาสอนทางพระพทธศาสนาเปนอยางด เพราะเปนการแตงทคอนขางเขาใจยาก มบาลมากเกนความจาเปน เปนภาษาทอานแลวเขาใจไดยากยง

๗. ภาษาทนาเสนอการแตงวสทธมรรค มการใชภาษาทเปนสานวนโบราณมความเขาใจยาก มการนาภาษาบาลมากลาวมากเกนความจาเปนแตการยกบาลมาอางอง อาจจะเรยกวาเปนลกษณะเดนทสดของการแตงวสทธมรรค เพราะบาลจะเปนบทมาตกาตงไวกอนแลวจงจะอธบายความหมายของบาลนนไปทกตว เมออธบายเสรจแลว เนอความจะชดหรอไมอยางไรกเปนอนจบขอความนน ๆ หรอยกบาลมา ๖-๗ บรรทด กอธบายบาลนนทก ๆ ศพททกๆ ตวอกษร ซงทาใหยากตอความเขาใจ

สรป การแตงคมภรวสทธมรรค เปนการแตงแบบเทศนาโวหาร และแตงไปตามลาดบของเนอหา คอมาตกา โดยอธบายคาทยงไมชดเจนใหชดเจนดวยวธการถามตอบพรอมทงยกตวอยางประกอบคาอธบาย และนาเสนอดวยภาษาท เปนเอกลกษณของพระพทธศาสนาคอภาษาบาล ทหมาะสมกบบคคลทมความรด

๒.๒ คาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรค พระพทธโฆสาจารยอธบายไวในสลนเทศ

และธตงคนเทศ๒๑ แตนเทสซงกลาวถงศลโดยตรง ไดแก สลนเทศ ซงวาดวยศลการรกษาศลอนเปนพนฐานเบองตนของการปฏบตธรรมเทานน โดยจะศกษาไปตามประเดนตาง ๆดงตอไปน

๒.๒.๑ ธรรมชาตของศลคาวา “ธรรมชาต” หมายถงสงทเกดเองตามวสยของโลก เชน คน สตว ตนไม เปน

ตน๒๒ สวนธรรมชาตของศลในคมภรวสทธมรรค มมาในคมภรปฏสมภทามรรค ไดแก ธรรมชาตของศล ๔ ประการ คอ เจตนา เจตสก สงวร และอวตกกมะ กลาวคอ๒๓

๒๑ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๙.๒๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๑๕,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรษทสหธรรมก จากด, ๒๕๕๓), หนา ๒๔๓.๒๓ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๓๙/๖๐.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๒๖

๑. เจตนา หมายถง ๑) เจตนาของบคคลผงดเวนจากโทษมปาณาตบาต เปนตนหรอ ๒) เจตนาของของบคคลผบาเพญวตรปฏบต หรอ ๓) เจตนาในกรรมบถ ๗ ดวง ของบคคลผละโทษ มปาณาตบาตเปนตน

๒. เจตสก หมายถง ๑) ความงดเวนของบคคลผเวนจากโทษ มปาณาตบาตเปนตน หรอ ๒) ธรรม คออนภชฌา (ความไมโลภ), อพยาบาท (ความไมพยาบาท), และสมมาทฏฐ(ความเหนชอบ)๒๔

๓. สงวร หมายถง ความสารวม, การระวงปดกนบาปอกศล ๕ อยาง คอ ๑) ปาฏโมกขสงวร สารวมในพระปาฏโมกข (บางแหง เรยก สลสงวร) ๒) สตสงวร สารวมดวยสต ๓)ญาณสงวร สารวมดวยญาณ ๔) ขนตสงวร สารวมดวยขนต ๕) วรยสงวร สารวมดวยความเพยร๒๕

ในสงวร ๕ ประการนน ๑) ปาฏโมกสงวร ดงพทธดารสทวา “ภกษเปนผเขาถงแลว เปนผประกอบพรอมแลวดวยปาฏโมกขสงวรน”๒๖ ๒) สตสงวร ดงพทธดารสทวา “ภกษยอมรกษาอนทรยคอจกษ ยอมถงความสงวรในอนทรยคอจกษ”๒๗ ๓) ญาณสงวร ดงขอความทวา “พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกรอชตะกระแส (แหงตณหา) ทงหลาย เหลาใดมอยในโลกสต เปนเครองกนซงกระแสเหลานน เรากลาวสตวาเปนเครองปดกนกระแสทงหลาย แตกระแสเหลานนอนผปฏบตจะละไดดวยปญญา”๒๘ (๔) ขนตสงวร ดงพทธดารสทวา “ภกษเปนผอดทนตอความหนาว ตอความรอน” เปนตน๒๙ (๕) วรยสงวร ดงพทธดารสทวา “ภกษยอมไมรบไว ซงกามวตกทเกดขนแลว” เปนอาท๓๐

๔. อวตกกมะ แปลวา ความไมกาวลวง หมายถงความไมลวงละเมดทางกายและวาจาเมอไดสมาทานศลแลว๓๑

๒.๒.๒ ความหมายของศลคาวา “ศล” มาจากคาวา “สลนะ” แปลวา มลราก กลาวคอพฤตกรรมทถกควบคม

อยางด หมายถง ๑) ควบคมกายและวาจาใหเรยบรอยไมใหกระจดกระจายใหมระเบยบอนด(สมาธาน)๒) รองรบหรอเปนทตงอาศยแหงกศลธรรมทงหลาย (อปธารณ)๓๒ อนง ศลนม

๒๔ ท.ส. (ไทย) ๙/๒๑๗/๗๔.๒๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท,หนา ๔๑๙.๒๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๕๑๑/๓๘๗.๒๗ ท.ส. (ไทย) ๙/๒๑๓/๗๓.๒๘ ข.ส. (ไทย) ๒๕/๑๐๔๒/๗๔๖ ; ข.จ. (ไทย) ๓๐/๖๐/๑๒.๒๙ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๔/๒๔ ; อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๕๘/๕๔๘.๓๐ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๖/๒๕ ; อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๕๘/๕๕๐.๓๑ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๑๐-๑๑.๓๒ มหามกฏราชวทยาลย, สทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, หนา ๑๖.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๒๗

ลกษณะหนาทหรอกจ (รส) ผลปรากฏ (ปจจปฏฐาน) และปทสถาน (เหตใกล) ทควรศกษาดงน๓๓

๑. ลกษณะของศล คอควบคมกายและวาจาใหเรยบรอย ไมใหกระจดกระจายใหมระเบยบอนดและรองรบหรอเปนทตงอาศยแหงกศลธรรมทงหลาย

๒. หนาทของศล (รส) คอกาจดความเปนทศล อกอยางหนง คอความหาโทษมได เพราะอรรถวาเปนกจ และเปนสมบตของศลนน

๓. ผลปรากฏของศล (ปจจปฏฐาน) คอความสะอาด ๓ ประการ คอ “ความสะอาดกาย ความสะอาดวาจา ความสะอาดใจ”๓๔ หมายความวาศลนนยอมปรากฏ คอถงความเปนคณทควรถอเอาโดยความเปนธรรมชาตสะอาด

๔. ปทสถานของศล คอหรและโอตตปปะ อธบายวา เพราะเมอหรและโอตตปปะมอย ศลจงเกดขนและตงอยได เมอหรและโอตตปปะไมม ศลกเกดขนไมได ตงอยไมได

๒.๒.๓ อานสงสของศลอานสงสของศลในคมภรวสทธมรรค มาในกมตถยสตร มหาปรนพพานสตรและสล

สตร รวมถงทกลาวไวในวสทธมรรคเอง ดงน๑. ในกตมตถยสตรไดแก ความไมตองเดอดรอนเปนตน ดงทพระผมพระภาค

เจาตรสไววา “อานนท กแลศลมความไมตองเดอดรอนใจเปนผล มความไมตองเดอดรอนใจเปนอานสงส”๓๕

๒. ในมหาปรนพพานสตรและศลสตร ม ๕ ประการ คอ ๑) ยอมประสบกองแหงโภคะใหญ ๒) กตตศพทอนงามของผมศล ผถงพรอมดวยศล ยอมฟงไป ๓) จะเขาไปสบรษทใด ๆ จะเปนขตตยบรษทกตาม พราหมณบรษทกตาม คฤหบดบรษทกตาม สมณะบรษทกตาม ยอมเปนผองอาจ ไมเคอะเขนเขาไป ๔) คฤหบดทงหลาย ขออนยงมอยอก ผมศลถงพรอมดวยศล เปนผไมหลงทากาลกรยา นเปนอานสงสท ๔ แหงศลสมบตของผมศล๕) คฤหบดทงหลาย ขออนยงมอยอก ผมศล ถงพรอมดวยศล เบองหนาแตตายเพราะกายแตกยอมเขาถงสคต โลกสวรรค นเปนอานสงสท ๕ แหงศลสมบตของผมศล๓๖

๓. ในอากงเขยยสตร ไดแก ความเปนทรกเปนทเจรญใจเปนตน มความสนไปแหงอาสวะเปนทสด ดงทตรสไววา “ภกษทงหลาย ถาภกษพงมงหวงอยวา ขอใหเราพงเปนทรกเปนทเจรญใจ เปนทเคารพ และเปนทสรรเสรญของบรรดาภกษเพอนพรหมจรรยทงหลาย เธอพงทาใหบรบรณในศลทงหลายนนเถด๓๗

๓๓ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๑๒.๓๔ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๑๒๑–๑๒๒/๓๖๖-๓๖๗.๓๕ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑/๑-๓.๓๖ ว.ม. (ไทย) ๕/๒๘๕/๙๙ ; ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕๐/๙๔ ; อง.ปจก (ไทย) ๒๒/๒๑๓/๓๕๖.๓๗ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๖๕/๕๗.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๒๘

๔. ในวสทธมรรค ไดแก การเปนทพงอนประเสรฐ เปนนาชาระมลทนทางใจและระงบความเรารอน เปนเครองประดบและมกลนหอมซงฟงไปไดทงทวนลมและตามลมเปนบนไดสสวรรคและเปนประตสนพพาน ดงความวา

เวนศลใดเสยแลว ทพง (อน) ของกลบตรในพระศาสนาหามไม ใครเลาจะพงกลาวกาหนดอานสงสของศลนนได นาคอศลยอมชาระมลทนอนใดของสตวมชวตในโลกนได แมนาทงหลาย คอแมนาคงคากด ยมนากด สรภกด สรสวดกดแมนาอจรวดกด มหกด หาอาจชาระมลทนอนนนไดไม ศลทบคคลรกษาดแลวเปนอรยศลน มความเยนยงนก ยอมระงบความเรารอนอนใด ของสตวทงหลายในโลกนได ลมเจอฝนกระงบความเรารอนอนนนไมได และแมแกนจนทนแดงกระงบไมได สรอยคอมกดากไมได แกวมณกไมได รศมออน ๆ แหงจนทรกไมไดกลนทเสมอดวยกลนศล ซงฟงไปไดทงในทตามลมและทวนลมเทา ๆ กน จกมแตทไหน สงอนทจะเปนบนไดขนสสวรรค หรอจะเปนประตในอนทจะยงสตวใหเขาไปสพระนครนพพาน อนเสมอดวยศล จกมแตทไหน พระราชาทรงประดบแลวดวยมกดาและมณกยงงามไมเหมอนนกพรต ผประดบดวยเครองประดบคอศลแลวงาม ศลยอมกาจดภยมอตตานวาทภยเปนตนได โดยประทงปวง ศลยอมยงชอเสยงและความราเรงใหเกดแกผมศลทกเมอ๓๘

๒.๒.๔ ประเภทของศลศลในคมภรวสทธมรรค แยกออกเปน ๕ หมวด แตละหมวดประกอบดวยชดตาง ๆ

มากบาง นอยบาง ดงนหมวดท ๑ หมายถง ความเปนมลรากของตน กลาวคอ กรยาทรวมเอาไวอยางด

หมายถง ๑) ความทกรรมในทวารมกายกรรมเปนตน ไมกระจดกระจาย โดยความมระเบยบอนด ๒) ความเขาไปรบไว หมายถงความเปนทรองรบแหงกศลธรรม โดยความเปนทตงอาศยแหงกศลธรรมทงหลาย

หมวดท ๒ ม ๗ ชด คอชดท ๑ ไดแก ๑) จารตตศล คอการบาเพญสกขาบททพระผมพระภาคทรงหาม

๒) วารตตศล คอการไมฝาฝนสกขาบทททรงหามไวชดท ๒ ไดแก ๑) ภสมาจากรกศล คอสกขาบททพระผมพระภาคตรสไววาเปน

สกขาบทเลก ๆ นอย ๆ ๒) อาทพรหมจรยกศล คอสกขาบททเหลอจดเปนอาทพรหมจรยกศลชดท ๓ ไดแก ๑) วรตศล คอความเวน, งดเวน, เจตนาทงดเวนจากความชว

๒) อวรตศล คอคณธรรมทเหลอมเจตนาเปนตน๓๙

๓๘ มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, หนา ๒๐-๒๑.๓๙ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๑๘.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๒๙

ชดท ๔ ไดแก ๑) นสตศล คออาศยตณหาและทฏฐ ๒) อนสตศล คอมไดอาศยตณหาและทฏฐ

ชดท ๕ ไดแก ๑) กาลปรยนตศล คอรกษาศลกาหนดกาล ๒) อาปาณโกฏกศล คอรกษาศลมชวตเปนทสด๔๐

ชดท ๖ ไดแก ๑) สปรยนตศล คอศลมทสด ๒) อปรยนตศล คอศลไมมทสดชดท ๗ ไดแก ๑) โลกยศล คอศลทประกอบดวยอาสวะ ๒)โลกตตรศล คอศลทไม

ประกอบดวยอาสวะหมวดท ๓ ม ๕ ชด คอชดท ๑ ไดแก ๑) หนศล คออยางตา ๒) มชฌมศล คออยางกลาง ๓) ปณตศล คอ

อยางยงอยางอดมชดท ๒ ไดแก ๑) อตตาธปไตยศล คอมตนเปนใหญ ๒) โลกาธปไตยศล คอมโลกเปน

ใหญ ๓) ธมมาธปไตยศล คอมธรรมเปนใหญชดท ๓ ไดแก ๑) ปรามฏฐศล คออนตณหาทฏฐธรรมถอเอา ๒) อปรามฏฐศล คอ

อนธรรมทงหลาย มตณหาเปนอาท มไดถอเอา ๓) ปฏปสสทธศล คอศลอนเปนทระงบดบกเลสชดท ๔ ไดแก ๑) วสทธศล คอศลทภกษไมตองอาบต ๒) อวสทธศล คอศลทภกษ

ตองอาบต แลวไมไดทากลบคน ๓) เวมตกศล คอศลของภกษผสงสยในวตถ อาบต อชฌาจารกด

ชดท ๕ ไดแก ๑) เสกขศล คอศลของพระเสขบคคล ๒) อเสกขศล คอศลของพระอเสขบคคล ๓) เนวเสกขานาเสกขศล คอศลของปถชน

หมวดท ๔ ม ๔ ชด คอชดท ๑ ไดแก ๑) หานภาคยศล คอเปนสวนจะใหเสอม ๒) ฐตภาคยศล คอเปนสวน

ทจะใหตงมน ๓) วเสสภาคยศล คอเปนสวนทจะใหวเศษ ๔) นพเพธภาคยศล คอเปนสวนทจะใหเหนอยหนายชาแรกออกจากกเลส

ชดท ๒ ไดแก ๑) ภกขศล คอศลของพระภกษ ๒) ภกขนศล คอศลของพระภกษณ๓) อนปสมปนนศล คอศลอนปสมบน ๔) คหฏฐศล คอศลของคฤหสถ

ชดท ๓ ไดแก ๑) ปกตศล คอการไมลวงละเมด (เบญจศล) ๒) อาจารศล คอจารตประเพณในขอบเขตของตน ๓) ธมมตาศล คอธรรมดาศล ๔) ปพพเหตกศล คอศลทเคยรกษาแตกาลกอน

ชดท ๔ ไดแก ๑) ปาตโมกขสงวรศล คอความสารวมในพระปาฏโมกข ๒) อนทรยสงวรศล คอความสารวมอนทรย ๖ ๓) อาชวปารสทธศล คอการงดเวนจากมจฉาชวะ๔) ปจจยสนนสสตศล คอการบรโภคปจจย ๔ อนบรสทธดวยการพจารณา

๔๐ พระพทธโฆสาจารย, วสทธมรรค, หนา ๔๙.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๓๐

หมวดท ๕ ม ๒ ชด คอชดท ๑ ไดแก ๑) ปรยนตปารสทธศล คอ ศลของอนปสมบนผมสกขาบทมทสด

๒) อปรยนตปารสทธศล คอศลของอนปสมบนผมสกขาบทไมมทสด ๓) ปรปณณปารสทธศลคอศลของกลยาณปถชนผประกอบกศลธรรม กระทาใหบรบรณ ๔) อปรามฏฐปารสทธศล คอศลของพระเสขะ ๗ จาพวก ๕) ปฏปสสทธปารสทธศล คอศลของพระขณาสพทงหลาย

ชดท ๒ ไดแก ๑) ปหานศล ๒) เวรมณศล ๓) เจตนาศล ๔) สงวรศล ๕) อวตกกมศล๔๑

ในศล ๕ หมวดนน ศลหมวดท ๔ ชดท ๔ ทคมภรวสทธมรรคใหความสาคญกบการอธบายความมากทสด เรยกศลหมวดดงกลาวนวา “ปารสทธศล” หมายถงศลเปนเครองทาใหบรสทธ ม ๔ ประการ คอ๔๒

๑. ปาฏโมกขสงวรศล หมายถงศลคอความสารวมในพระปาฏโมกข คาวาปาฏโมกขหมายเอาศลทเปนสกขาบท เพราะวาผใดเฝาระวง คอรกษาศลนน ศลนนยอมยงผนนใหรอดคอใหพนจากทกขทงหลายมทกขในอบาย เปนตน เพราะเหตนน ศลนนทานจงเรยกวา ปาฏโมกข ศลขอนเกดจากปจจยอยางนอย ๔ ประการคอ

๑) อาจาระ มความหมาย ตรงขาม กบ อนาจาระ กลาวคอ ภกษมความเคารพอยในใจ เปนผวางายมหรโอตปปะ และเพยบพรอมดวยอรยาบถ สารวมอนทรย รจกประมาณในโภชนะ ไมนอนในยามตน และยามสดทายของราตร มปญญาและสนโดษ ไมคลกคลดวยหมคณะ ปรารภความเพยรและมากไปดวยความเคารพยาเกรงเพอนสหธมมกของตน

๒) โคจร หมายถง การเทยวไปโดยเวนสถานทอโคจร เชน บอนการพนนสถานทเรงรมย เปนตน ม ๓ ประเภท คอ

(๑) อปนสยโคจร หมายถง กลยาณมตรทถงพรอมดวยคณสมบต (อนเปนกถาวตถ) ๑๐ ประการ เพราะอาศยคณสมบตเหลาน บคคลยอมไดฟงสงทยงไมเคยฟงมากอนทาสงทไดฟงมาแลวใหแจมแจง ทาลายความสงสยเสยได ทาความเหนใหถกตอง ทาจตใจใหผองใส และศกษาธรรมวนยดวยด มศรทธามนคงลกซง ยอมเจรญดวยศล สตะ จาคะ และปญญา

(๒) อารกขโคจร หมายถง การเทยวไปสสถานทซงสามารถรกษาตนได เชนภกษบางรปเขาไปในบานของผอนหรอละแวกบาน ทอดสายตาลงดในระยะชวแอก ทาทางสงาสงบสารวม เปนทนาเคารพของประชาชน ไมมองดยานพาหนะทเทยมดวยชางหรอมา ไมมองดชายหญงทกาลงสนกราเรง ไมมองดเฉลยงของพระราชวงหรอรานรมถนน ไมแหงนหรอกมดในทศทงส

๔๑ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๓๗/๕๗.๔๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๒๔๐.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๓๑

(๓) อปนพนธโคจร หมายถงการอยเฉพาะในทอนเปนทอยของตนดงพทธดารสวา “ภกษอยภายในเขตบานและทอยของเธอ”๔๓

๓) กลวความผดแมเลกนอย หมายถงการไมยอมใหแมแตอกศลจตเกดขนเพราะเหนและกลววบากแหงความผดเลกนอยนน เขาจงปรารถนาทจะอยใหหางไกลจากความผดเลกนอย

๔) สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลาย หมายถงการปฏบตตนตามสกขาบท๗ เหลานอยางเครงครด คอปาราชก สงฆาทเสส ถลลจจย ปาจตตย ปาฏเทสนยะ ทกกฏทพภาสต

๒. อนทรยสงวรศล หมายถง ศลคอความสารวมอนทรย ๖ คอ ตา ห จมก ลน กายและ ใจ ดวยสต ไมใหบาปอกศลทงหลายเกดขนไดรธรรมารมณดวยมนะแลว ไมถอเอานมตไมถอเอาอนพยญชนะ๔๔ คาวา ไมถอเอานมต ไมถอเอาอนพยญชนะ จะเหนจากเรองเลาตอไปนคอหญงสะใภแหงตระกลคนใดคนหนง ทะเลาะกบสามตกแตงและประดบกายสสวยราวกะเทพกญญา ออกจากอนราธประแตเชาตร เดนไปสเรอนญาต ในระหวางทางไดพบพระมหาตสสเถระนนผเดนจากเจตยบรรพตมาสอนราธประ เพอเทยวบณฑบาต เกดมจตวปลาสหวเราะดงขน ฝายพระเถระแลดวา นอะไร กลบไดอสภสญญาในฟนของหญงนน แลวไดบรรลพระอรหนตเพราะเหตนนพระโบราณาจารยจงกลาวไววา

พระเถระเหนฟนของหญงนนแลว หวนระลกถงสญญาเกา ทานยนอยในทนนนนเองไดบรรลพระอรหต ขางฝายสามของนางเดนตดตามมา พบพระเถระเขาจงถามวา ‘ทานผเจรญทานเหนหญงบางหรอ?’ พระเถระตอบวา ‘ฉนไมทราบวาหญงหรอชายเดนไปจากทน แตวารางกระดกนนกาลงเดนไปในทางใหญ๔๕

๓. อาชวปารสทธศล หมายถง การงดเวนจากมจฉาชวะ คอ “การลอลวง (กหนา)การปอยอ (ลปนา) การทาใบ (เนมตตกา) การบบบงคบ (นปเปสกตา) การแสวงหาลาภดวยลาภ(ลาเภน ลาภ นชคสนตา) ในมจฉาชพ ๕ ประการนน กลาวเฉพาะการกระทาใบ กายกรรมและวจกรรมอยางใดอยางหนง อนยงความหมายรในอนใหปจจย (แกตน) ใหเกดแกคนอน ๆ ชอวานมตต (บยใบ) การทภกษเหนเขาถอขาทนยะเดนไป จงทานมตโดยนยวา “ทานทงหลายไดของเคยวอะไรมา” เปนตน ชอวา นมตตกมม (บอกใบ) การพดเกยวดวยปจจย ชอวา โอภาโส (พดเคาะ) การทภกษเหนเดกเลยงโคแลวแสรงถามวา “ลกโคเหลานเปนลกโคนมหรอลกโคเปรยง”เมอเขาตอบวา “ลกโคนมเจาขา” แลวทาโอภาสมอนพดแคะไดโดยนยวา “ไมใชลกโคนมกระมงถาเปน ลกโคนม พวกภกษคงไดนมสดบาง” เปนตน จนเดกเหลานนตองไปบอกบดามารดาให

๔๓ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๗๐๔/๒๐๐.๔๔ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๑๔๓.๔๕ มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, หนา ๒๕.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๓๒

ถวายนมสด (แกเธอ) เปนอาท ชอวา โอภาสกมม (พดแคะได) การพดเฉยด (วตถทประสงค) ชอวา สามนตชปปา (การพดเลยบเคยง) ซงการพดเลยบเคยงกเชน เรองภกษชตน๔๖ ความวา

ภกษชตนใครจะฉนอาหาร จงเขาไปสเรอน (ของอปฐายกา) แลวนงลง หญงแมเรอนเหนภกษนนแลว ไมยากจะให จงเสพดวา “ขาวสารไมม” ทาทจะไปหาขาวสาร ไปสเรอนของคนทคนเคยกนเสย ภกษเขาไปในหองมองดไป พบทอนออยทซอกประต เหนนาออยงบในภาชนะ เหนปลาแหงในตระกรา เหนขาวสารในหมอ เหนเรยงในกระออมแลวออกมานงอย หญงแมเรอน (กลบ) มาถง แสรงบอกวาไมไดขาวสาร ภกษกพดขนวา“อบาสกา ฉนเหนลางกอนแลว รวาวนนภกษาจกไมสาเรจ” หญงแมเรอนถามวา “ลางอะไร เจาขา” ภกษวา “ฉนเหนงคลายทอนออยทเกบไวซอกประต คดจะตมน มองดไปกเหนพงพานซงคลายกบปลาแหงทเกบไวในตะกรา อนงนนมนถกประหารดวยกอนหนและกอนดน ซงคลายกอนนาออยงบทวางไวในภาชนะ ทา (แผ) ขน เมอมนจะกดกอนดนนน กเหนเขยวของมนคลายเมลดขาวสารในหมอ พอเคองจด (กเหน) นาลายเจอดวยพษทออกจากปากของมนคลายกบเปรยงทใสไวในกระออม” หญงแมเรอนนนเหนวาไมอาจจะลวงคนหวโลนได จงถวายออยแลวหงขาวถวายพรอมกบเปรยง นาออยงบและปลา๔๗

๔. ปจจยสนนสตศล หมายถง ศลทเกยวของกบปจจย ๔ พระศาสดาทรงเนนใหสาวกพจารณาโดยแยบคาย ไมบรโภคอยางขาดสต ในการใชสอยในขณะนน คอ

๑) การพจารณาการนงหมจวร หมายถง ขณะการใชสอยจวร ภกษพงพจารณาโดยแยบคาย แลวนงหมจวร เพยงเพอบาบดความหนาว เพอบาบดความรอน เพอบาบดสมผสอนเกดจากเหลอบ ยง ลม แดด และ สตวเลอยคลานทงหลาย และ เพยงเพอปกปดอวยวะอนใหเกดความละอาย

๒) การพจารณาการบรโภคบณฑบาต หมายถง ขณะบรโภคบณฑบาตภกษพงพจารณาโดยแยบคาย แลวฉนบณฑบาต ไมใหเปนไปเพอความเพลดเพลน สนกสนาน ไมเปนไปเพอความเมามนเกดกาลงทางกาย ไมใหเปนไปเพอประดบ ไมใหเปนไปเพอตกแตง แตใหเปนไปเพยงเพอความตงอยไดแหงกายน เพอความเปนไปไดของอตภาพ เพอความสนไปแหงความลาบากทางกาย เพออนเคราะหแกการประพฤตพรหมจรรย ดวยการทาอยางน เรายอมระงบเสยได ซงทกเวทนาเกา คอความหว และไมทาทกขเวทนาใหมใหเกดขน

๓) การพจารณาการใชสอยเสนาสนะ หมายถง ขณะบรโภคใชสอยเสนาสนะภกษพงพจารณาโดยแยบคาย แลวใชสอยเสนาสนะ เพยงเพอบาบดความหนาว เพอบาบดความรอน เพอบาบดสมผสอนเกดจากเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเลอยคลานทงหลาย เพยง

๔๖ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๔๓.๔๗ มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, หนา ๕๙.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๓๓

เพอบรรเทาอนตรายอนพงม จากดนฟาอากาศ และเพอความเปนผยนดอยได ในทหลกเรนสาหรบภาวนา

๔) การพจารณาการบรโภคคลานเภสช หมายถง ขณะบรโภคใชสอย ภกษพงพจารณาโดยแยบคาย แลวใชสอย หรอ บรโภคเภสชบรขารอนเกอกลแกคนไข เพยงเพอบาบดทกขเวทนาอนบงเกดขนแลวมอาพาธตาง ๆ เปนมล เพอความเปนผไมมโรคเบยดเบยนเปนอยางยง๔๘

ปารสทธศล ๔ ประการ อนไดแก ปาฏโมกขสงวรศล อนทรยสงวรศล อาชวปารสทธศล และปจจยสนนสสตศล ลวนมเหตใหสาเรจทงสน เรยกเหตใหสาเรจนนในทางภาษาบาลวา “สาธนะ” ดงน

๑. ปาฏโมกขสงวรศล มศรทธาเปนเหตใหสาเรจ เรยกวา “สทธาสาธนะ” ดงนน ในการสมาทานปาฏโมกขสงวรศลคอสกขาบทตามททรงบญญตไวดวยศรทธา จงไมควรอาลยแมในชวต จงจะทาใหถงพรอมได ดงพทธดารสวา “มหาสมทรมความยงอยเปนธรรมดาไมไหลลนฝงไป แมฉนใด ปหาราทะ สาวกทงหลายองเรากเหมอนอยางนน ไมลวงขามสกขาบท ทเราบญญตไวแลวสาหรบสาวกทงหลาย แมเพราะเหตแหงชวต”๔๙ และในประเดนนมเรองเลาประกอบ ความวา

โจรทงหลายมดพระเถระ (รปหนง) ดวยเถาหญานาง (ทง) ใหนอนในดงชอมหาวตตน พระเถระไดเจรญวปสสนาตลอด ๗ วน ทง ๆ ทนอนอยนนเทยว ไดบรรลพระอนาคามผลแลว ถงซงมรณภาพไปในดงนนเอง แลวไปบงเกดในพรหมโลก (อกเรองหนง) พวกโจรมดพระเถระอกรปหนงดวยเถาหวดวน (ทง) ใหนอนอยในตมพปณณทวปพระเถระนนเมอไฟปาไหมลามมากหาเดดเถาวลยไม เรมเจรญวปสสนาจนสาเรจเปนพระอรหนตสมสส ปรนพพานแลว พระอภยเถระผเชยวชาญคมภรทฆนกาย พรอมกบภกษ ๕๐๐ ไดพบเขา จงใหทาฌาปนกจสรระของพระเถระนนแลวใหสรางเจดยบรรจอฐไว๕๐

๒. อนทรยสงวรศล มสตเปนเหตใหสาเรจ เรยกวา “สตสาธนะ” ดงความจาก (พระธรรมเทศนา) อาทตตปรยาย นยวา “ภกษทงหลาย จกขนทรยถกทมเอาดวยซเหลกอนเผาไฟจนรอนโชน เปนแสงชวง ยงประเสรฐกวา สวนการถอเอาโดยอนพยญชนะ ถอเอาโดยนมต ในรปทงหลายอนจะพงรดวยจกษ ไมประเสรฐเลย” เปนตน แลว หกหามความถอมถอเอาโดยนมตเปนตน ดวยสตอนไมหลงลม ในทางตรงกนขาม ภกษผไมทาอนทรยสงวรใหถงพรอมนยอมจะถกโจรคอกเลสทงหลายทารายเอาได ดจบานทเปดประตไว กถกโจรทาลายเอาไดฉะนนอกประการหนง ราคะยอมรวเขาจตของเธอได เหมอนฝนรวรดเรอนทมงไวไมดฉะนน ดงพระ

๔๘ ฉนทชาโต ภกข, คมอพทธบรษท ๔๙, (สมทรปราการ : วดศรวารนอย, ๒๕๔๙), หนา ๕๒.๔๙ อง.อฏฐก. (ไทย) ๒๓/๑๙/๑๔๖.๕๐ วสทธ. ๑/๑๑๗๕.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๓๔

พทธภาษตวา “ฝนยอมรวรดเรอนทมงไมดได ฉนใด ราคะยอมจะรวไหล ไปสจตทไมไดอบรมได ฉนนน”๕๑

แตเมออนทรยสงวรนน โจรคอกเลสทงหลายยอมทารายไมได เหมอนบานทประตปดดแลว พวกโจรทาลายไมได ฉะนน อกประการหนง ราคะยอมรวเขาจตของเธอไมได เหมอนฝนรวรดเรอนทมงดแลวไมได ดงพระพทธพจนวา

ภกษพงรกษาอนทรย ในเพราะรป เสยง รส กลน และผสสะทงหลายเพราะวาทวารทงหลายทปดแลวระวงดแลวนน หาทาราย (ผระวง) ไมเหมอนพวกโจรทาลายบานทประตปดแลวไมได ฉะนนฝนยอมรวรดเรอนทมงดแลวไมได ฉนใด ราคะยอมรวเขาจตทอบรมดแลวไมได ฉนนน๕๒

ดงนน ในการสมาทานอนทรยสงวรนน จาตองบรรเทาราคะทเกดขน ดวยมนสการอสภกรรมฐานเสยกอนจงทาใหถงพรอมได เหมนพระวงคสเถระผบวชใหม พระจตตคตเถระและพระมหามตรเถระ

๑) เรองพระวงคสเถระ เมอบวชใหม (ตามพระอานนทเถระ) ไปบณฑบาต ราคะเกดขนเพราะเหนหญงคนหนงเขา จงเรยนพระอานนทเถระวา “ขาแตทานผโคตมโคตรขาพเจาถกกามราคะเผา ขาพเจารมรอน สาธ ขอพระคณเจาไดกรณาบอกอบายดบรอนดวยเถด” พระเถระจงบอกวา “จตของเธอเรารอน เพราะแสสาคญผดไป เธอจงเวนสภนมตอนประกอบดวยความกาหนดเสย จงอบรมจตดวยอสภกมมฏฐาน ทาใหตงมนดวยด มอารมณเปนหนง”๕๓

๒) เรองพระจตตคตตเถระ ในถาใหญกรณฑกะ มจตรกรรมเรองอภเนษกรมณแหงพระพทธเจา ๗ พระองค เปนทนาพงใจ ภกษหลายรปเดนเทยวดเสนาสนะ เหนจตรกรรม (นน)เขา กกลาว (ชมกะพระเถระ) วา “จตรกรรม (นน) นารนรมยใจ” พระเถระกลาววา “อาวโสทงหลาย เราอยในถานมากวา ๖๐ ป ยงไมรเลยวามจตรกรรม วนนอาศยทานทงหลายผใชตาจงรเดยวนเอง” นยวา พระเถระอยมานานถงเทาน ยงไมเคยเหลอบแหงนดถาเลย อนง ทใกลประตถาของทาน มไมกากะทงอยตนหนง แมไมตนนน ทานกไมเคยแหงนด ตอไดเหนเกสรรวงลงมาทพนดนตามฤดป จงรวามนมดอก พระราชาไดสดบคณสมบตของพระเถระ มพระประสงคจะนมสการ ทรงสง (ราชบรษไปนมนต) ถง ๓ ครง แตไมมา จงตรสสงใหรดถนของพวกหญงลกออนในหมบานนนแลวใหประทบตราพระราชลญจกร (ทรดผาถน) มพระราชโองการไววา “พวกทารกอยาได (ดม) นานม ตลอดเวลาทพระเถระยงไมมา” ทานจงยอมไปสมหาคามเพราะเหนแกพวกทารก พระราชาทรงสดบ (ขาวนน) แลว ตรสสง (ราชบรษ) วา “แนะพนาย

๕๑ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๑๓/๒๘.๕๒ เพราะวาแสดงถงทสด คอถงกเลสไมเกดหมดทเดยว จงเรยกวา เทศนาอยางอกฤษฏยง.๕๓ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒๑๒/๓๐๘.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๓๕

ทานทงหลายจงไปนมนตพระเถระเขามา เราจกรบศล” แลวโปรดใหนาเขาไปถงพระราชวงชนใน ทรงนมสการพระเถระ ทรงองคาสแลวตรสวา “ทานผเจรญ วนนยงไมมโอกาส พรงนขาพเจาจงจกรบศล” ทรงถอบาตรของพระเถระเสดจตามสงหนอยหนงพรอมพระเทว ทรงนมสการแลวกเสดจกลบ พระราชาหรอพระเทวจะนมสการกตาม พระเถระกกลาวถวายพระพร (อยคาเดยว) วา “สข โหต มหาราชา ขอพระมหาราชเจาจงทรงมความสข” ๗ วนลวงไปภกษทงหลายเรยนถามทานวา “ทานผเจรญ ไฉนเมอพระราชาทรงนมสการกด พระเทวทรงนมสการกด จงถวายพระพร (เหมอนกน) วา “สข โหต มหาราชา” ตอบวา “อาวโสทงหลายเราไมไดกาหนดวาพระราชาหรอพระเทวดอก” ครนลวง ๗ วน พระราชาทรงปลอย ดวยทรงเหนวา การอยในทนของพระเถระเปนการลาบาก จงไดกลบถาใหญกรณฑกะ จงกรมในตอนกลางคน เทวดาผสงอยในตนกากะทง ชวยยนถอประทปดาม (สองให) ครงนน กรรมฐานของทาน ไดปรากฏบรสทธอยางยง พระเถระชมชนใจอยวา “อยางไรหนอ วนนกรรมฐานของเราจงกระจางยงนก” บนดาลใหภเขา (ลกนนเกดเสยง) เลอนลนไปทงลก ไดบรรลพระอรหตในระหวางมชฌมยาม

เพราะเหตนน แมกลบตรอนผใครประโยชน จงไมพงมนยนตาลอกแลก เหมอนลงในปา เหมอนเนอตนในดง และเหมอนเดกออนสะดงกลว พงทอดจกษ และดชวแอก อยาพงไปสอานาจขงจตทหลกหลกเหมอนลงปา๕๔

๓) เรองพระมหามตตเถระ โรคฝมพษเกดกบโยมแมของพระมหามตตเถระ แมธดาของนางกบวชเปนภกษณ นางจงบอกเธอวา “ไปหาหลวงพแลว บอกวาแมไมสบาย ใหหายามาดวย” ภกษณจงไปแจงขาวนน พระเถระกลาววา “ฉนไมรจะเกบยาตางๆ มยารากไมเปนตนมาตมเปนยาใหดอก แตจกบอกยาแกเธอ (วา อห ยโต ปพพช ฯ เปฯ มาตยา เม ผาส โหต)“ตงแตบวชมา เราไมเคยมจตคดโลภ แลวทาลายอนทรยทงหลาย ดวยการดรปทเปนขาศกเลยดวยคาสตยน ขอความผาสกจงมแกโยมแมของเราเถด” เธอ (กลบ) ไปเถด จงบอกวา (อห ยโตฯ เปฯ) ทเรากลาวแลวนลบสรระของอบาสกาเถด” ภกษณกลบไปแจงตามคาสง ทนใดนนเองฝในอบาสกากฝอหายไป เหมอนฟองนาแตก นางลกขนแลวเปลงวาจาแสดงความชนบานวา“ถาพระสมมาสมพทธเจายงดารงพระชนมอยไซร ไฉนพระองคจะไมพงทรงลบศรษะของภกษผเชนดงบตรของเรา ดวยพระหตถอนมลายวจตรเลา” เหตนน แมบคคลอน ผมความสาคญวา(ตน) เปนลกสกล ไดบวชในพระศาสนาแลวพงตงอยในอนทรยสงวรอนประเสรฐ ดงพระมตตเถระเถด๕๕

๓. อาชวปารสทธ มวรยะเปนเหตใหสาเรจ เรยกวา “วรยสาธนะ” ดงนน ในการสมาทานอาชวปารสทธ จงตองละอเนสนาคอการแสวงหาไมสมควรเสย เสพแตปจจยทเกดขน

๕๔ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๕๗.๕๕ เรองเดยวกน, หนา ๕๗.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๓๖

โดยบรสทธ ไดแก ปจจย ๔ คอ จวร บณฑบาต เสนาสนะ และเภสช โดยเวนขาดจากนมต(พดใบ) โอภาส (พดเคาะ) ปรกถา (พดหวานลอม) วญญต (ขอตรง ๆ) ดงพระสารบตรเถระความวา

สมยหนง พระสารบตรเถระ จะเพมพนปวเวก จงไปอยในปาแหงหนง กบพระมหาโมคคลลานเถระ อยมาวนหนง เกดอาพาธเพราะลมในทอง ทกขเวทนาหนก พระมหาโมคคลลานเถระไปหาคนอปฏฐากทานในตอนเยน เหนพระเถระนอนอย ทราบความเปนไปทงหมด ถามวา “อาวโส เมอกอน ทานมความผาสกดวยอะไร?” พระเถระกลาววา“อาวโส ครงยงเปนคฤหสถ โยมหญงของขาพเจา ไดใหขาวปายาสหงดวยนานมสดลวน ๆปรงดวยเนยใส นาผง และนาตาลกรวด ขาพเจามความผาสกดวยปายาสนน” พระมหาโมคคลลานะ จงกลาววา “อาวโส เอาเถด หากขาพเจาหรอทานมบญของมอย พรงนเราคงไดเอง” ฝายเทวดาซงสงอยทตนไมทางทายทจงกรม ไดยนคาพดของพระเถระทงสองจงคดวา “เราจะตองชวยใหขาวปายาสเกดแกพระคณเจาในวนพรงน (ใหจงได)” จงไปสตระกลอปฏฐากของพระเถระในทนใดนน เขาสงกายบตรคนใหญ แสรงบนดาลอาการเจบใหเกดขน ครนแลว เทวดานนจงออกปากกะพวกญาตทมาประชมกนหมายจะเยยวยาคนเจบนนวา “ถาสเจาจดทาขาวปายาสชออยางนถวายพระเถระในวนพรงนไดขาจงจะปลอย” ญาตเหลานนกลาววา “ถงทานไมบอก พวกขาพเจากถวายภกษาแกพระเถระทงหลายเปนประจาอยแลว” ในวนรงขนไดชวยกนจดทาขาวปายาสอยางนนเตรยมไว พระมหาโมคคลานเถระมาหาพระสารบตรเถระแตเชา กลาววา “อาวโส ทานจงอยทนจนกวาขาพเจาจะกลบจากบณฑบาต” แลวเขาไปสบาน คนเหลานนออกไปตอนรบทาน รบบาตรของพระเถระมาบรรจขาวปายาสชนดดงกลาวจนเตมถวาย ครนพระเถระจะกลบ กกลาววา “ทานผเจรญ นมนตฉนเถด ขาพเจาทงหลายจะถวายใหอก(บาตรหนง)” พระเถระฉนเสรจแลว ไดถวาย (ขาวปายาส) เตมบาตรอก (บาตรหนง)

พระเถระมาถงแลวนอมเขาไปถวาย กลาววา “อาวโสสารบตร นมนตทานฉนเถด” ฝายพระสารบตรเถระเหนขาวปายาสเขา กคดแคลงใจวา “ขาวปายาสนาพงใจยงนเกดขนอยางไรหนอ” กไดเหนมลทเกดขนแหงขาวปายาสนน จงกลาววา “เอาคนไปเถดอาวโสโมคคลลานะ บณฑบาตนไมควรบรโภค” ฝายพระมหาโมคคลลานเถระ ไมมแมแตจะคดเสยใจวา “เขาไมฉนบณฑบาตซงคนเชนเรานามาให” โดยคา (สงของพระสารบตร)เพยงคาเดยวนนกจบขอบปากบาตร ไปควาทงเสย และพรอมกบทขาวปายาสกองลงกบพนดน อาพาธของพระเถระกหายไป และไมเกดขนอกเลยตลอด ๔๕ ป พระสารบตรเถระกลาวกบพระมหาโมคคลลานเถระวา “อาวโส ขาวปายาสทเกดจากวจวญญต เปนของไมควรบรโภค แมจะ (หวจน) ไสออกมากองอยตามพนดนกตามท และไดเปลงอทานวา “ถาเราบรโภคขาวมธปายาส อนเกดขนเพราะเปลงวจวญญตไซร อาชวะของเรากจะพงถกบณฑตครหา แมไสของเราจะไหลออกมาเพนพานอยขางนอก เรากจะยอมเอาชวต

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๓๗

เขาแลก จะไมทาลายอาชวะเปนอนขาด เราทาจตของเราใหรนรมย หลกเวนอเนสนาคอการแสวงหาอนไมสมควร และจะไมกระทาอเนสนาทพระพทธองคทรงรงเกยจแลว”๕๖

๔. ปจจยสนนสตศล มปญญาเปนเหตใหสาเรจ เรยกวา “ปญญาสาธนะ”เนองจากบคคลผมปญญายอมสามารถมองเหนโทษและอานสงสในการบรโภคปจจยทงหลายไดดงนน ในการสมาทานปจจยสนนสตศล จงตองละความกาหนดในปจจยและพจารณาดวยปญญาแลว จงบรโภคปจจยทเกดขนโดยชอบธรรม ซงการพจารณาปจจยสนนสตศลนน จะพจารณาใน ๒ ชวง คอ ๑) พจารณา ณ เวลาไดปจจยทงหลาย ๒) พจารณา ณ เวลาบรโภคปจจยทงหลาย

สวนการบรโภคหรอการใชปจจย ๔ นน ในวสทธมรรค ไดแสดงไว ๔ อยาง คอ๑) บรโภคอยางขโมย เรยกวา ไถยบรโภค ๒) บรโภคอยางมหน เรยกวา อณบรโภค ๓) บรโภคอยางผรบมรดก เรยกวา ทายชชบนโภค ๔) บรโภคอยางเจาของ เรยกวา สามบรโภค๕๗

ในบรโภค ๔ อยางนน การบรโภคของภกษทศล ซงรวมบรโภคอยทามกลางสงฆเรยกวาไถยบรโภค การบรโภคของภกษผมศลแตขาดการพจารณาดวยปญญา เรยกวา อณบรโภค ซงการพจารณาดวยปญญานน “จวร” พงพจารณาทกคราวทใช “บณฑบาต” พงพจารณาทกคากลน หรอไม กพงพจารณาในกาลกอนฉน หลงฉน ในยามตน ยามกลาง ยามสดทาย (เวลาใดเวลาหนง) ถาไมพจารณาจนอรณขน เธอยอมตงอยในฐาน อณบรโภค“เสนาสนะและ” พงพจารณาทกคราวทใชสอย “เภสช” พงมสตกากบทงในขณะรบและขณะบรโภค ความมสตกากบในขณะรบ แตไมมสตกากบในขณะบรโภค ยอมเปนอาบต สวนความไมมสตกากบในเวลารบ แตมสตกากบในขณะบรโภค หาเปนอาบตไม

การบรโภคปจจยของพระเสขะ ๗ จาพวก เรยกวา ทายชชบรโภค เพราะวาพระเสขะ๗ จาพวกนน นบวาเปนบตรของพระผมพระภาคเจาโดยสภาวธรรมตามททานเขาถง จงเปนทายาทแหงปจจยทงหลาย อนเปนสมบตของพระบดา การบรโภคของพระขณาสพทงหลายเรยกวา สามบรโภค เพราะเหตวาพระขณาสพเหลานน ลวงความเปนทาสแหงตณหาแลว

ในบรโภค ๔ อยางน สามบรโภคกบทายชชบรโภค เหมาะสมกบบรรพชตทกจาพวกสวนอณบรโภค ไมควรแกบรรพชตทงปวง โดยเฉพาะไถยบรโภค๕๘ อนง ในการสมาทานปฏบตปจจยสนนสตศล หากเวนขอททรงหามและปฏบตตามขอททรงอนญาตไดอยางถกตองสมบรณแลว ยอมไดชอวา “กจจการ” แปลวา ผทาหนาทอยางเครงครด ดงความวา

สาวกผมปญญาด ไดฟงธรรมอนพระสคตเจาทรงแสดงแลว พจารณากอนเสพกอนขาว ทอย และทนอน ทนง นา สาหรบซกฟอกธลในผาสงฆาฏ

๕๖ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๖๑.๕๗ วสทธ. (แปล). ๑/๑/๘๙-๙๐.๕๘ วสทธ. (แปล). ๑/๑/๙๑-๙๒.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๓๘

ดวยเหตน จงไมตดในกอนขาวในทนอน ทนง และในนาสาหรบซกฟองธลในผาสงฆาฏ เหมอนหยาดนาไมตดอยในใบบว เธอไดอาหารโดยการอนเคราะหแดชนอนตามกาลแลว ตง (สต) มนเนองนตย รประมาณในของเคยว ของขบฉน และของลมทงหลาย เหมอน (คนเปนแผล) รประมาณในการพอกยารกษาแผล ไมสยบ ฉนอาหารแตพอยงรางกายใหเปนไป เหมอน(ภรยาสาม) กนเนอบตรในทางกนดาร (เพอใหรอดตาย) เหมอน (พอคาเกวยน) หยอดนามนเพลา (เกวยน เพอใหเกวยนไปถงทหมายไดเทานน)๕๙

ซงการสมาทานปฏบตปจจยสนนสตศลอยางบรบรณจนไดชอวา “กจจการ” นจะเหนไดจากเรองสงฆรกขตสามเณรผหลานชายพระสารบตรเถาะ ซงพจารณาพจารณาโดยชอบแลวจงบรโภค กลาว (ประวตของตน) ไววา

พระอปชฌายะกลาวกะขาพเจาผกาลงบรโภคขาวสาลอนเยนสนทวา‘แนะสามเณร เจาอยาเปนผไมสารวม เผาลน (ตวเอง) เลย’ ขาพเจาฟงคาของพระอปชฌายะแลว ไดความสงเวชในกาลนน ขาพเจานง ณอาสนะอนเดยว ไดบรรลพระอรหต ขาพเจานนมความดารเตมเปยมแลวเหมอนดวงจนทรในวน (ขน) ๑๕ (คา) ฉะนนเปนผมอาสวะทงปวงสนแลวบดนภพใหมไมม

ดวยเหตทปารสทธศล ๔ อนไดแก ๑) ปาฏโมกขสงวรศล มศรทธาเปนเหตใหสาเรจ๒) อนทรยสงวรศล มสตเปนเหตใหสาเรจ ๓) อาชวปารสทธศล มวรยะเปนเหตใหสาเรจ และ ๔ปจจยสนนสตศล มปญญาเปนเหตใหสาเรจ ดงนน ๑) ปาฎโมกขสงวรศล จงไดชอวา “เทสนาสทธ” เพราะหมดจดดวยการแสดง ๒) อนทรยสงวรศล ไดชอวา “สงวรสทธ” เพราะหมดจดดวยสงวร ๓) อาชวปารสทธศล ไดชอวา “ปรเยฏฐสทธ” เพราะหมดจดดวยการแสวงหา๔) ปจจยสนนสตศล ไดชอวา “ปจจเวกขณสทธ” เพราะหมดจดดวยการพจารณา๖๐

๒.๒.๕ ความเศราหมองของศลความเศราหมองของศล เกดจากสาเหต ๒ ประการหลก คอ๑. สกขาบทในสวนเบองตนหรอในสวนเบองปลาย ในกองอาบตทง ๗ ของภกษ

นน ๑) ขาด เหมอนผาขาดทชาย ๒) ทะล เหมอนผาเปนชองโหวตรงกลางผน ๓) ดาง เพราะทาลายไปทละ ๒-๓ เหมอนแมโคตวสดาหรอแดงเปนตนอยางใดอยางหนง มสตดกบสตวผดขนทหลงบาง ททองบาง ๔) พรอย เพราะสกขาถกทาลายยบยบเหมอนแมโคตวลายไปดวยจดสทตดกบสตวยบยบไป

๕๙ วสทธ. (แปล). ๑/๑/๙๒-๙๓.๖๐ วสทธ. (แปล). ๑/๑๑/๙๐.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๓๙

๒. ความประพฤตตนเกยวของกบเมถนธรรม ๗ ประการ ดงทพระผมพระภาคตรสไว ในเมถนสงโยคสตร วา

๑) “พราหมณ สมณะกด พราหมณกด บางคนในโลกน ปฏญญา (ตนวา) เปนพรหมจารจรง ๆ หาไดรวมประกอบกรยาทคนสองตอสองจะพงประกอบกนดวยมาตคามไมเลยแตวายงยนดการลบไล การขดส การใหอาบนา การนวดฟน แหงมาตคาม เขายนด ใครใจ และถงความปลมใจ ดวยการบาเรอมการลบไล เปนตนนน ดกรพราหมณ แมความยนด การบาเรอแหงมาตคามนนบเปนความขาดกได ทะลกได ดางกได พรอยกได แหงพรหมจรรยของสมณพราหมณนน ดกรพราหมณ สมณพราหมณนเรากลาววาเขาประพฤตพรหมจรยไมบรสทธประกอบดวยเมถนสงโยค ยอมไมพนจากชาตชรามรณะ ฯลฯ เราบอกไดวา เขายอมไมพนไปจากทกขไดเลย

๒) ไมถงอยางนน แตวายงซกซ เลนหวสพยอกกบมาตคามอย เขายนดดวยการซกซเปนตนนน ฯลฯ เราบอกไดวา เขายอมไมพนจากทกขไดเลย

๓) ไมถงอยางนน แตวายงเพง ยงจองดตามาตคามดวยตา (ของตน) เขา ยนดดวยการเพงดนน ฯลฯ เราบอกไดวา เขายอมไมพนไปจากทกขไดเลย

๔) ไมถงอยางนน แตวาฟงเสยงมาตคาม หวเราะอยกด พดอยกด ขบรองอยกดรองไหอยกด ขางนอกฝา หรอ ขางนอกกาแพงกตาม เขายนดดวยเสยงนน ฯลฯ เราบอกไดวาเขายอมไมพนไปจากทกขไดเลย

๕) ไมถงอยางนน แตวายงตามนกถงการทเคยหวเราะพดจาเลนหวกบมาตคามในกาลกอน เขายนดดวยเรองเกานน ฯลฯ เราบอกไดวา เขายอมไมพนไปจากทกขไดเลย

๖) ไมถงอยางนน แตวาเขาเหนคฤหบดกด บตรคฤหบดกด ผอมเอบพรอมพรงดวยกามคณ ๕ บาเรอตนอย เขายนดดวยการบาเรอตนแหงคฤหบด หรอบตรคฤหบดนน ฯลฯเราบอกไดวา เขายอมไมพนไปจากทกขไดเลย

๗) ไมถงอยางนน แตวาประพฤตพรหมจรรย ปรารถนาเทวนกายเหลาใดเหลาหนง ดวยหวงวา เราจกไดเปนเทพเจาหรอเทพองคใดองคหนง ดวยศลน ดวยตบะน หรอดวยพรหมจรรยนกด เขายนด ใครใจ ถงความปลมใจดวยความเปนเทวดานน ดกร พราหมณ แมความยนดดวยการเปนเทวดาน นบเปนขาดกได ทะลกได ดางกได พรอยกได แหงพรหมจรรย๖๑

๒.๒.๖ ความผองแผวของศลความผองแผวของศล หมายถงความทสกขาบททงหลายไมขาด ทะล ดาง และพรอย

กลาวคอ๑. ความไมแตกแหงสกขาบททงหลายโดยประการทงปวง๒. การทาคนซงสกขาบททงหลายทพงทาคนไดอนแตกแลว๓. ความไมมเมถนสงโยค ๗

๖๑ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๕๐/๘๒-๘๕.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๔๐

๔. ความดอนอก คอดวยความไมเกดขนแหงบาปธรรมทงหลาย เชน โกธะอปนาหะ มกขะ ปลาสะ อสสา มจฉรยะ มายา สาเถยยะ ถมภะ สารมภะ มานะ อตมานะมทะปมาทะ เปนตน

๕. ความบงเกดแหงคณทงหลาย มอปปจฉตา สนตฏฐตา และสลเลขตาอยางไรกตาม ความผองแผวศลนนน จะสาเรจดวยปจจย ๒ ประการ คอ ๑) การ

เหนโทษแหงศลวบต ๒) การเหนอานสงสแหงศลสมบต ๖๒

๒.๒.๗ โทษแหงศลวบตโทษแหงศลวบตในคมภรวสทธมรรคมาในพระสตรตาง ๆ รวมถงความโดยสรปของ

คมภรวสทธมรรค ดงน๑. ในองคตตรนกาย ปจกสตร ความวา “ภกษทงหลาย โทษแหงศลวบตของภกษ

ผทศล ๕ ประการ” คอ๖๓

๑) บคคลผทศล ยอมไมเปนทชอบใจของเทวดาและมนษยทงหลาย๒) เปนผทเพอนพรหมจารทงหลายไมพงพราสอน๓) ตองทกขใจในเพราะคาตเตยนความทศล ของตน๔) เปนผทศล เขายอมเปนผมผวพรรณหมอง๕) เปนผมสมผสหยาบเพราะนาอบายทกขมาใหแกคนทงหลายทเอาเยยงอยาง

เขา๒. ในอคคขนธปรยาย ดงความวา

๑) “ภกษทงหลาย ทานทงหลายเหนหรอไม ซงกองไฟใหญอนไหมลกเปนเปลวโชตชวงอยโนน” ภกษทงหลายกราบทลวา “(เหน) อยางนนพระเจาขา” ตรสวา “ภกษทงหลาย ทานทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน ขอทบคคลพงเขาไปนงกอด หรอเขาไปนอนกอด ซงกองไฟใหญอนลกเปนเปลวโชตชวงอยโนนกด ขอทบคคลพงเขาไปนงเคลา หรอเขาไปนอนเคลาซงนางกษตรย นางพราหมณ หรอนางคฤหบด ผมฝามอและฝาเทานมเหมอนปยนนกด สองขอน ขอไหนเลาหนอประเสรฐกวากน?” ภกษทงหลายกราบทลวา “ขาแตพระองคผเจรญ ขอทบคคลพงเขาไปนงเคลาหรอเขาไปนอนเคลานางกษตรย นางพราหมณ หรอนางคฤหบด นนแหละประเสรฐกวา ขอทบคคลพงเขาไปนงกอดหรอเขาไปนอนกอดกองไฟใหญฯลฯ โนน เปนทกข พระเจาขา” พระผมพระภาคเจาตรสวา “ภกษทงหลาย เราจะบอกทานทงหลายใหทราบ โดยขอทบคคลพงเขาไปนงกอดหรอเขาไปนอนกอดกองไฟใหญ ฯลฯ โนนนนแหละประเสรฐกวา สาหรบภกษผทศล มธรรมลามก มสมาจารไมสะอาดทพงระลกถงดวยความรงเกยจ มการงานซอนเรน ไมใชสมณะแตปฏญญาวาเปนสมณะ ไมใชพรหมจารแตปฏญญาวา

๖๒ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๗๕.๖๓ อง.ปจก. (ไทย) ๒๒/๒๑๓/๓๕๕.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๔๑

เปนพรหมจาร เปนคนในเนา เปยกชน รกเรอ (ดวยกเลส) ขอนนเพราะเหตไร ดกรภกษทงหลาย เพราะภกษนนพงถงตายหรอทกขปางตาย เพราะเหตเขาไปนงกอดหรอเขาไปนอนกอดกองไฟใหญนน (กจรง) แตเพราะกายแตกตายไปจะพงเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรกเพราะขอนนเปนปจจยหามไดเลย ภกษทงหลาย สวนขอทบคคลผทศล มธรรมลามก มสมาจารไมสะอาด ทพงระลกถงดวยความรงเกยจมการงานซอนเรน ไมใชสมณะ แตปฏญญาวาเปนสมณะ ไมใชพรหมจาร แตปฏญญาวาเปนพรหมจาร เปนคนเนาใน เปยกชน รกเรอ (ดวยกเลส)นน พงเขาไปนงเคลา หรอเขาไปนอนเคลานางกษตรย ฯลฯ ภกษทงหลาย กขอนนยอมเปนไปเพอมใชประโยชน เพอทกขแกเขาตลอดกาลนาน เพราะกายแตกตายไป เขายอมเขาถงอบายทคต วนบาต นรก”๖๔ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงทกขมการบรโภคกามคณ ๕ อนเนองดวยสตรเปนปจจย ดวยอปมากองเพลงอยางนแลว จงทรงแสดงทกข อนมการอภวาท การทาอญชล การบรโภคจวร บณฑบาตเตยงตงและวหารเปนปจจย ดวยอปมาดวยเชอกฟนดวยขนหางสตว หอกอนคม แผนเหลก กอนเหลก เตยงเหลกหรอตงเหลกและหมอเหลกเหลาน โดยทานองเดยวกนนนวา

๒) ภกษทงหลาย ทานทงหลายจะสาคญความนนอยางไร ขอทบรษมกาลง เอาเชอกทฟนดวยขนหางสตวอยางเขมง พนแขงทงสองแลวชกสไปมา เชอกนนพงตดผวหนงครนตดผวหนงแลวพงตดหนง ครนตดหนงแลวพงตดเนอ ครนตดเนอแลวพงตดเสนเอน ครนตดเสนเอนแลวพงตดกระดก ครนตดกระดกแลวพงจดเยอในกระดก (กบ) ขอทภกษทศลพงยนดการอภวาท ของกษตรย มหาศาล พราหมณมหาศาล หรอคฤหบดมหาศาล อยางไหนจะประเสรฐกวาเลาหนอฯลฯ

๓) ภกษทงหลาย ทานทงหลายจะสาคญความนนอยางไร ขอทบรษมกาลงประหารเอาทกลางอก ดวยหอกอนคมทชะโลมดวยนามน (กบ) ขอทภกษทศลพงยนดการทาอญชล ของ กษตรยมหาศาล พราหมณมหาศาล คฤหบดมหาศาล อยางไหนจะประเสรฐกวาเลาหนอ ฯลฯ

๔) ภกษทงหลาย ทานทงหลายจะสาคญความนนอยางไร ขอทบรษมกาลง เอาแผนเหลกทรอนแดงเปนแสงชวงเขาหมกาย (กบ) ขอทภกษทศลพงบรโภคจวรทเขาถวายดวยศรทธา ของ กษตรยมหาศาล ฯลฯ อยางไหนจะประเสรฐกวาเลาหนอ ฯลฯ

๕) ภกษทงหลาย ทานทงหลายจะสาคญความนนอยางไร ขอทบรษมกาลง เอาคมเหลกทรอนแรงเปนแสงชวง งดปากแลวยดกอนโลหะทรอนแดงเปนแสงชวงเขาไปในปากกอนโลหะรอนนน ไหมทงรมฝปาก ทงปาก ทงลน ทงลาคอ ทงทอง พาเอาทงไสใหญ ทงไสนอยของเขาออกไปทางทวารสวนภายใต (กบ) ขอทภกษทศล พงบรโภคบณฑบาตทเขาถวายดวยศรทธา ของกษตรย มหาศาล ฯลฯ อยางไหนจะประเสรฐกวาเลาหนอ ฯลฯ

๖๔อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๕๐/๑๒๙.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๔๒

๖) ภกษทงหลาย ทานทงหลายจะสาคญความนนอยางไร ขอทบรษมกาลง จบทศรษะกด จบทคอกด (กด) ใหนงลงไปกด ใหนอนลงไปกด ตรงเตยงเหลกหรอตงเหลกทรอนแดงเปนแสงชวง (กบ) ขอทภกษทศลพงบรโภคเตยงหรอตงทเขาถวายดวยศรทธา ของกษตรยมหาศาล ฯลฯ อยางไหนจะประเสรฐกวาเลาหนอ ฯลฯ

๗) ภกษทงหลาย ทานทงหลายจะสาคญความนนอยางไร ขอทบรษมกาลง พงจบเทาขนศรษะลง แลวซดลงไปในหมอโลหะทรอนแดงเปนแสงชวง เขาถกตมเดอดพลานเปนฟอง ลางทลอยขน ลางทจมลงไป ลางทลอยขวางไป อยในหมอโลหะนน (กบ) ขอทภกษทศลบรโภควหารทเขาถวายดวยศรทธา ของกษตรยมหาศาล ฯลฯ อยางไหนประเสรฐกวาเลาหนอฯลฯ เขายอมถง ฯลฯ

๓. ในวสทธมรรค ความวาความสขของคนผมศลอนทาลายแลวไมละกามสขอนมผลเปนทกขเผดรอน

ยงกวาทกข เพราะกอดกองไฟ จกมแตไหน สขในอนยนดการกราบไหว จกมแกคนมสลวบต ผมอนจะตองรบทกขยงกวาทกขอนเกดแตการสดวยเชอกขนหางสตวอนเหนยวไฉนเลาสขในการยนดอญชลกรรมแหงคนผมศรทธาทงหลาย ซงเปนเหตแหงทกขอนประมาณยงกวาทกขอนเกดแตการประหารดวยหอก จกมแกคนผไมมศลกระไรได ความสขในการบรโภคจวรของคน (ทศล) ผไมสารวมแลว ผจะตองเสวยสมผสแหงแผนเหลกอนรอนในนรก สนกาลนาน จกมอะไรบณฑบาตแมมรสอรอย กเปรยบดวยยาพษอนแรงกลา สาหรบคนไมมศลผจะตองกลนกอนเหลกอนรอน สนราตรนาน การบรโภคเตยงและตง แมเขาสมมตกนวาเปนสข แตกเปนทกขสาหรบคนไมมศลผจะตองถกทกข (อนเกดแตการบรโภค) เตยงและตงเหลกอนรอนเบยดเบยนเอาตลอดกาลนาน ความยนดในการอยอาศยในวหารทเขาใหดวยศรทธาอะไร จกมแกคนทศลผจะตองตกอยกลางหมอเหลกอนรอน พระผเปนครของโลก เมอจะทรงตคนทศล ตรสวา“เปนคนมสมาจารทพงระลกถงดวยความรงเกยจ วาเปนคนรกเรอ (ดวยหยากเยอคอกเลส) วาเปนคนเปยกชน (ดวยนาคอกเลส) วาเปนคน ลามก และวาเปนคนเนาใน' ดงน นาตชวตของคนทศลนน ผเปนคนไมมปญญา ทรงเพศสมณชน แตไมใชสมณะ นาตนซงถกกนถกขดอยไป สตบรษทงหลายผมศลในโลกน ยอมหลกคนทศลใดเสย ดจคนผรกสวยทงหลายหลกคถ หลกซากศพชวตของคนทศลนน (จะมประโยชน) อะไร คนทศลนนเปนผไมพนจากภยทงปวง แตเปนผพนจากอธคมสข (สขอนเกดแตมรรคผล) ทงหมด เขาปดประตสวรรคเสยสนท ขนสทางอบายไปฉบ๖๕

๖๕ มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, หนา ๑๑๘.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๔๓

๒.๒.๘ การเหนอานสงสในศลสมบตในคมภรวสทธมรรค กลาวถงอานสงสในศลสมบตไว ความวา

ศลของภกษใดปราศจากมลทนดแลว การทรงบาตร และจวรของภกษนนยอมเปนสงทนาเลอมใส บรรพชาของทานกเปนสงทมผล ดวงหทยของภกษผมศลบรสทธแลว ยอมไมหยงลงสภย มการตเตยนตนเอง เปนตน เปนเหมอนพระอาทตยไมหยงลงสความมดมน ภกษงามอยในปาเปนทบาเพญตบะดวยศลสมบต เหมอนพระจนทรงามในทองฟาดวยสมบต คอรศม แมเพยงกลนกายของภกษผมศล กยงทาความปราโมช ใหแมแกฝงทวยเทพ ไมจาตองกลาวถงกลนคอศลยอมครอบงาสมบตแหงคนธชาต คอของหอมทงหลายยางสนเชง ยอมฟงตลบไปทวทกทศไมมการตดขด สกการะทงหลายทบคคลกระทาแลวในภกษผมศล แมจะเปนของเลกนอย กยอมมผลมาก ภกษผมศลยอมเปนภาชนะรองรบเครองบชาสกการะ อาสวะทงหลายในปจจบน กเบยดเบยนภกษผมศลไมไดภกษผมศลยอมขดเสยซงรากทกข อนจะพงมในชาตเบองหนาทงหลาย อนใดในโลกมนษย และสมบตอนใดในโลกเทวดา สมบตอนนน อนผมศลถงพรอมแลวปรารถนาอยากจะได กเปนสงจะพงหาไดโดยไมยาก อนง นพพานสมบตอนสงบอยางหาทสดมไดนใด ใจของผมศลสมบรณแลว ยอมแลนไปสพระนพพานสมบตนนนนเทยว๖๖

๖๖ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๘๑.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

บทท ๓คาสอนเรองศลในคมภรวมตตมรรค

วมตตมรรค เปนคมภรทเกาแกมากอกเลมหนงทวงการศกษาคมภรใหความสาคญจดอยในวรรณคดประเภทปกรณพเศษเชนเดยวกบคมภรวสทธมรรคทอธบายเกยวกบเรองศลสมาธ ปญญา ผศกษาคมภรวมตตมรรค จะพบวา การอธบายธรรมในวมตตมรรคยงคงเปนแบบเถรวาททอาศยแหลงอางองจากพระไตรปฎกและอรรถกถาและคมภรอน ๆ มาอธบายไตรสกขาเปน “วมตตมรรค” แปลวาทางแหงความหลดพน คมภรนถอเปนคมอสาหรบศกษาและปฏบตธรรม แตงกอนคมภรวสทธมรรคของพระพทธโฆสาจารยโดยพระอรหนตอปตสสเถระแหงสานกอภยครวหาร เมอประมาณ พ.ศ.๖๐๙ เนอความในวมตตมรรคไมตางจากวสทธมรรค ของพระพทธโฆสาจารยมากนก โดยวสทธมรรคอาจไดแนวความคดจากวมตตมรรคมากอนกได๑ ทแตกตางกนคอวมตตมรรคเปนของฝายอภยคร ในขณะทวสทธมรรคเปนของฝายมหาวหารพระญาณโมลชาวองกฤษ ไดกลาวถงคมภรวมตตมรรค ไวในบทนาคมภรวสทธมรรคทแปลเปนภาษาองกฤษ วา

นอกจากคมภรภาษาสงหล ททานอาจารยพระพทธโฆสะระบไววา ยงมคมออกเรองหนง ซงมอยในบดนเฉพาะในคาแปลทเปนภาษาจน ในศตวรรษท ๖ แหงครสตศกราชเขาใจกนวาเขยนไวเปนภาษาบาล ทานอาจารยพระพทธโฆสะเองมไดกลาวถงคมภรนแตทานอาจารยธมมปาละผแตงคาอธบายคมภรของทานอาจารยพระพทธโฆสะ ไดกลาวถงในคมภรวมตตมรรคไว๒

๓.๑ ภมหลงคมภรวมตตมรรคกอนทจะเขาสคาสอนเรองศลในคมภรวมตตมรรค ผวจยขอนาเสนอภมหลงของคมภร

วมตตมรรคทเกยวกบชวประวตพระอปตสสเถระผแตงคมภรวมตตมรรค มลเหตแหงการแตงคมภรวมตตมรรค โครงสรางของคมภรวมตตมรรค ลกษณะการแตงคมภรวสทธมรรคและวธการนาเสนอเนอหาของคมภรวมตตมรรค ตามลาดบ ดงน

๑ พฒน เพงผลา, ประวตวรรณคดบาล, (กรงเทพมหานคร : ภาควชาภาษาไทยและภาษาตะวนออกคณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๓๕), หนา ๑๔๑.

๒ มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕), หนา ฎ.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๔๕

๓.๑.๑ ชวประวตพระอปตสสเถระกบการแตงคมภรวมตตมรรคชวประวตของพระอปตสสเถระ มหลกฐานไมมากนกและไมชดเจนเหมอนพระ

พทธโฆสาจารย เพราะหลกฐานทเกยวกบชวประวตของทานมไมมาก หลกฐานสวนมากระบชอคมภรมากกวาผแตง พระอปตสสะในบางครงไดรบการเรยกขานจากประชาชนวา พระอรหนตอปตสสะทเปนผแตงคมภรวมตตมรรค นาจะมชวตอยในราวครสตศวรรษท ๑๓ สถานทแตงคมภรวมตตมรรคนแตงในอนเดยหรอศรลงกา กยงไมมหลกฐานปรากฏชด นกปราชญบางทานมมตวา แตงในอนเดย บางคนกวาแตงในศรลงกากอนทพระพทธโฆสาจารยจะแตงวสทธมรรคตนฉบบบาลของคมภรวมตตมรรคอาจจะหายไป มผคนพบคมภรวมตตมรรคฉบบแปลเปนภาษาจนมชอวาจ-โต-เตา-ลน (Cei-to-tao-lun) คนทแปลเปนภาษาจน มชอวา เชา-ช-โป-โล(Seng-Chie-po-lo) อาจเปนองคเดยวกนกบสงฆปาละกได แปลเมอ พ.ศ. ๑๐๔๘ ในราชวงคเลยน (Lian-Dynastry)๔ และตอมาภกษชาวญปน ชอเอน.อาร.เอม.ฮารา และภกษชาวศรลงกา ๒ รปคอพระโสมเถระและพระเขมนทเถระ ไดรวมกนแปลคมภรวมตตมรรคจากบบภาษาจนเปนภาษาองกฤษ ใหชอวา The Path of Freedom กลาววา คมภรวมตตมรรคนน พระอรหนตอปตสสะเปนผรจนาไว ทานปฏกสงฆปาละแหงฟนน แปลเปนภาษาจน๕ ซงเปนประวตโดยสงเขป๖

ศาสตราจารยนาไก สนนษฐานวา ผรจนาคมภรวมตตมรรค คอพระอรหนตอปตสสะ ชาวศรลงกา ผชานาญพระวนยและมชอปรากฏอยในคมภรปรวารของพระวนยปฎก๗

ทานมผลงานแพรหลายในรชกาลของพระเจาวสภะ ผครองราชยในศรลงกา ระหวาง พ.ศ.๖๐๙-๖๕๓ แตพระญาณโมล ไดกลาวไวในบทนาแหงหนงสอวสทธมรรค ททานแปลเปนภาษาองกฤษวา ยงไมมหลกฐานเพยงพอทจะสนบสนนมตทวา พระอปตสสเถระผรจนาคมภรวมตตมรรค เปนรปเดยวกบพระอรหนตอปตสสะผชานาญพระวนย แตมเหตผลนาเชอถอวาวมตตมรรคแตงกอนวสทธมรรค และนาจะแตงขนในประเทศอนเดย๘ ศาสตราจารยพาปทกลาวไวคลายกนวา พระอปตสสเถระเปนชาวอนเดยและรจนาวมตตมรรคในประเทศอนเดย๙

๓ G.P. Malalasekera, Dictionary of Pali Proper Names, (London : Pali Taxt Society,1974), p. 392.

๔ พฒน เพงผลา, ประวตวรรณคดบาล, หนา ๑๔๑-๑๔๕.๕ มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑, บทนา.๖ พระมหาสยาม ราชวตร, “การศกษาเปรยบเทยบไตรสกขาคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค”,

วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๓), หนา ๑๑๓.๗ Nagai, M., “The Vimuttimagga : the Way to Deliverance”, The Joumal of the Pali

Text Society, (1919) ; ด วนย.ฏกา (บาล) ๘/๓/๔ ทเป ตารกราชา ว ปญาย อตโรจต อปตสโส จ เมธาว.๘ NyanaMoli Bhikkhu, “The Path of Purification”, Shambala, Vol.1, (1976), p. Xxviii.๙ Bapat, P.V., Vimuttimagga and Visuddhimagg : A Comparative Study, (Poona : The

Calcutta Oriental Press, 1937), p. Liv.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๔๖

อยางไรกตาม ขณะนยงไมมเอกสารหลกฐานเพยงพอทจะตดสนใหเปนขอยตวาพระเถระผรจนาวมตตมรรคเปนชาวศรลงกา หรอชาวอนเดย ขอทนกปราชญทงหลายเหนพองตองกน กคอวา พระอปตสสเถระไดรจนาวมตตมรรคกอนทพระพทธโฆสาจารยจะไดรจนาวสทธมรรค และพระพทธ- โฆสาจารยไดศกษาวมตตมรรคกอนจะรจนาวสทธมรรค เปนทนาสงเกตวา แมพระพทธโฆสาจารยจะไดอางทศนะของผแตงวมตตมรรคหลายครง แตกไมเคยกลาวถงหนงสอนโดยตรงในวสทธมรรค ทานเพยงแตอางวาเปนมตของอาจารยบางพวก เชนเมอบรรยายเรองตนเหตแหงจรยา พระพทธ-โฆสาจารยกลาววา “อาจารยบางพวก กลาววาจรยา ๓ ขางตนนนมอาจณกรรมในภพกอนเปนตนเหตและมธาตและโทษ เปนตน (ตตร ปรมาตาว ตสโส จรยา ปพพาจณณนทานา ธาตโทสนทานา จาต เอกจเจ วทนต)๑๐ พระธรรมปาละผรจนาปรมตถมญชสา วสทธมคคมหาฏกา อธบายคาวา อาจารยบางพวกทพระพทธ-โฆสาจารยอางถงขางตนนน ไดแก พระอปตสสเถระ ผเสนอทศนะเชนนไวในคมภรวมตตมรรค(เอกจเจต อปตสสตเถร สนธายาห. เตน ห วมตตมคเค ตถา วตต)๑๑

พระพทธโฆสาจารยกลาวไวในวสทธมรรคตอนหนงวา โดยทวไปมจรยา ๖ ประการแตอาจารยบางพวก กลาววามจรยา ๑๔ ประการ (เกจ ปน ราคาทน สสคคสนนปาตวเสนอปราป จตสโส ตถา สทธาทนนต อมาห อฏฐห สทธ จททส อจฉนต)๑๒ เมอเขาไปดจรยาปรจเฉท หนา ๕๕ ของวมตตมรรคจะพบวาพระอปตสสเถระ กลาวถงจรยา ๑๔ ประการไวคอนขางละเอยดชดเจน ดงนน คาวา อาจารยบางพวกทพระพทธโฆสาจารยหมายถง กคอพระอปตสสเถระผรจนาวมตตมรรค

หากจะตงปญหาถามวา เหตใดในการแตงวสทธมรรค พระพทธโฆสาจารยจงไมเอยถงหนงสอวมตตมรรคเลย? เหตผลทนาจะเปนไปไดมากกคอวา พระพทธโฆสาจารยแตงวสทธมรรค เพราะถกพระเถระแหงมหาวหารทดสอบความรกอนทจะอนญาตใหแปลอรรถกถาจากภาษาสงหลเปนภาษาบาล ในเวลานน สานกวหารนนเปนคแขงของสานกอภยครวหาร๑๓ ซงอธบายธรรมบางขอตางกน และมหลกฐานบางประการแสดงวา สานกอภยครวหารยอมรบมตบางประการทปรากฏในวมตตมรรค จนกระทงพระเถระแหงมหาวหารเขาใจวา วมตตมรรคเปนคมภรสาคญของฝายสานกอภยครวหาร ตวอยางประการหนงในเรองน กคอวสทธมรรคถอวาอปาทายรปม ๒๔ ประการขณะทวมตตมรรคถอวา อปาทายรปม ๒๖ ประการ เพราะวมตตมรรคเพมชาตรปและมทธรปเขามา (ดหนา ๒๘๒ วมตตมรรค) เกยวกบเรองน พระพทธ-โฆสาจารยกลาววา ตามมตของอาจารยบางพวกมมทธรป (เอกจจาน มเตน มทธรป)๑๔ และพระพทธโฆสาจารยไดปฏเสธมตน พระธรรมปาละไดอธบายเรองการปฏเสธมทธรป ไวใน

๑๐ วสทธ. (ไทย) ๑/๑๒๙.๑๑ วสทธ. ฏกา (ไทย) ๑/๑๔๓.๑๒ วสทธ. (ไทย) ๑/๑๒๗.๑๓ NyanaMoli Bhikkhu, “The Path of Purification”, Shambala, Vol.1, (1976), p. Xiv.๑๔ วสทธ. (ไทย) ๓/๑๙.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๔๗

วสทธมคคมหาฏกา และใหขอสงเกตเพมเตมวา คาวา อาจารยบางพวก หมายถงพวกอภยครวหาร (เอกจจานนต อภยครวาสน)๑๕

เนองจากพระพทธโฆสาจารยแตงวสทธมรรคในฐานะผเสนอผลงานทางวชาการเพอการยอมรบของพระเถระสานกมหาวหาร จงเปนไปไดวา ทานจงใจหลกเลยงการอางองคมภรวมตตมรรค ซงถกเขาใจวาเปนคมภรหลกของฝายอภยครวหาร ทงน กเพอความสบายใจของพระเถระสานกมหาวหารนนเอง ทเปนเชนนนไมไดหมายความวา การอธบายธรรมในวมตตมรรคจะแตกตางจากการอธบายธรรมของฝายเถรวาท เพราะเมอวาถงการอธบายธรรมโดยทวไปแลววมตตมรรคไดเสนอทศนะทแตกตางวสทธมรรคในรายละเอยดปลกยอยไมกประเดน ดงทพระญาณโมลกลาววา การทวมตตมรรคมทศนะอนเปนทยอมรบของฝายอภยครวหารน ไมไดหมายความวาวมตตมรรคมความเกยวของใกลชดกบสานกน ทงวมตตมรรค และสานกอภยครวหารอาจจะอางคมภรจากทมาเดยวกนจงมทศนะพองกน และทศนะทวมตตมรรคยอมรบกไมใชประเดนสาคญถงขนาดทาใหแตกแยกนกายออกไปจากเถรวาท คมภรวมตตมรรคไมไดเสนอแนวคาสอนทเปนของมหายานแตอยางใด การตความธรรมของคมภรนยงคงอยในกรอบของเถรวาทนนเอง๑๖

ผศกษาคมภรวมตตมรรคจะพบวา การอธบายธรรมในคมภรยงคงเปนแบบเถรวาททอาศยแหลงอางองจากพระไตรปฎกและอรรถกถาเชงอรรถทนามาอางองทายเลมนเปนเอกสารหลกฐานทยนยนวา ผรจนาวมตตมรรคไดประมวลความรจากพระไตรปฎก อรรถกถา และคมภรบาลอน ๆ มาอธบายไตรสกขาอยางเปนระบบดวยวธการเขยนแบบถามตอบทสนกระชบตรงประเดน นบวาเปนวธการประพนธทตางจากวสทธมรรคอยางเหนไดชด การทคมภรวมตตมรรค และวสทธมรรคจะอธบายเรองไตรสกขาเหมอนกนมไดหมายความวา คมภรใดคมภรหนงจะไมสาคญหรอไมจาเปน การศกษาคมภรทงสองจะเสรมซงกนและกน กลาวคอ วมตตมรรคจะชวยใหผอานจบประเดนหลกและไดความคดรวบยอดเกยวกบขอธรรมนน ๆ อยางรวดเรวในขณะทวสทธมรรคจะใหคาอธบายขอธรรมอยางละเอยด พรอมทงเสนอกรณตวอยางประกอบเปนบคลาธษฐาน ซงการเสรมซงกนและกนของคมภรทงสองโดยเฉพาะเรองทมาของเนอหาอนวาดวยไตรสกขา ไดแก

๑. วมตตมรรคอางพระบาลตอไปนเปนบทตงสาหรบขยายความสล สมาธ ปญา จ วมตต จ อนตตราอนพทธา อเม ธมมา โคตเมน ยสสสนา

พระโคดมผมยศ ไดตรสรธรรมเหลาน คอศล สมาธ ปญญาและวมตตอนยอดเยยม๑๗

๑๕ วสทธ.ฏกา (ไทย) ๒/๑๑๕.๑๖ NyanaMoli Bhikkhu, “The Path of Purification”, Shambala, Vol.1, (1976), p. Xxvii.๑๗ อง.จตกก.(ไทย) ๒๑/๑/๒.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๔๘

๒. วสทธมรรคอางพระบาลตอไปนเปนบทตงสเล ปตฏฐาย นโร สปโญ จตต ปญจ ภาวยอาตาป นปโก ภกข โส อม วชฏเย ชฏภกษผฉลาด มความเพยร มปญญาบรหารตน ดารงอยในศล

อบรมจต และปญญา ถงถางชฏนได๑๘

เปนทนาเสยดายวา วมตตมรรคฉบบภาษาบาลไดสญหายไป ยงเหลอแตตนฉบบภาษาจน ทพระตปฏกสงฆปาละแหงฟนาน ไดแปลเปนภาษาจนไวเมอศตวรรษท ๖ แหงครสตศกราช ตอมาพระเอฮารา (N.R.M.Ehara) เจาอาวาสวดนกายนจเรนในญปน รวมกบพระโสมเถระ (V.E.P.Pulle) และพระเขมนทเถระ (G.S.Prelis) แปลจากภาษาจนเปนภาษาองกฤษ ใชชอหนงสอวา The Path of Freedoom และพมพเผยแพรเมอ พ.ศ. ๒๕๐๔๑๙

จากขอมลทคนความา สรปไดวา ชวประวตของพระอปตสสเถระ ยงไมมหลกฐานยนยนทชดเจนวาเปนองคเดยวกนหรอไมกบพระอรหนตอปตสสะชาวศรลงกา ซงชานาญพระวนยและมชอปรากฏอยในคมภรปรวารของพระวนยปฎก แตการแตงคมภรวมตตมรรคนแตงในอนเดยหรอในศรลงกาหรอไมกยงไมมหลกฐานปรากฏชด นกปราชญบางทานมมตวาแตงในอนเดยบาง แตงในศรลงกาบาง กอนทพระพทธโฆสาจารยจะแตงวสทธมรรคตนฉบบบาลแตสามารถชชดใดวา วมตตมรรคแตงกอนวสทธมรรค แตทง ๒ คมภรกอางองจากพระไตรปฎกและอรรถกถามาอธบายเกยวกบศล สมาธ ปญญา เหมอนกน เพอเปนประโยชนตอการปฏบตและศกษาคนควาตอชนรนหลง เปนแนวทางนามาปฏบต เพยงแตวาเนอหาของคาอธบายแตกตางกนเปนบางประการเทานน ทจะอธบายในประเดนหวขออน ๆ ตอไป

๓.๑.๒ มลเหตแหงการแตงคมภรวมตตมรรคมลเหตแหงการแตงคมภรวมตตมรรค ยงไมมหลกฐานทปรากฏชดเจน แมแตฉบบ

แปลจากภาษาจนเปนภาษาองกฤษ กมไดระบมลเหตของการแตงคมภรไว P.V.Bapat๒๐ ไดใหทศนะเกยวกบประเดนนวา หลกฐานเกยวกบพระอปตสสะนอกจากททานธรรมปาละกลาวถงแลว เรายงไมมหลกฐานภายนอกอน ๆ อกเลย จากขอสงเกตของทานธรรมปาละในอรรถกถาวสทธมรรคของทาน อาจวนจฉยไดวาคมภรของพระอปตสสะไดรบการยอมรบจากคณะสงฆ

๑๘ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒๓/๑๖.๑๙ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค, แปลและเรยบเรยงจากฉบบภาษาองกฤษของพระเฮฮารา พระโสม

เถระ และพระเขมนทเถระ โดย พระธรรมโกศาจารย (ประยร ธมมจตโต) และคณะ, พมพครงท ๘,(กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๕-๙.

๒๐ Bapat, P.V., Vimuttimagga and Visuddhimagg : A Comparative Study, (Poona : TheCalcutta Oriental Press, 1937), p. liv-lvii.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๔๙

ฝายอภยครในระยะหลง ดงไดกลาวแลวในประวตของนกายอภยครทวา พระสงฆทเขารวมนกายนจานวนมากมาจากอนเดย มความเปนไปไดวาคมภรวมตตมรรคเปนหนงในหลายคมภรทถกนามาจากอนเดย จากหลกฐานในคมภร กลาวไดวา ไมมการอางถงชอหรอสถานทใด ๆ ในเกาะลงกาเลย เราพบคาศพทหลายคาในคมภรน ทเปนคาปรวรรตมาจากคาในภาษาอนเดยชอเหลานจะตองเปนชอทพระอปตสสะเอามาจากคมภรเกาๆ

๓.๑.๓ โครงสรางของคมภรวมตตมรรคคมภรวมตตมรรค แบงโครงสรางทางเนอหาออกเปน ๑๒ บท เรยกวา นเทศ ดงนนเทศ ๑ นทานกถา วาดวยความหมายแหงวมตต อานสงส ไตรสกขา วสทธนเทศ ๒ ศลปรจเฉท วาดวยเรองศลตาง ๆนเทศ ๓ ธดงคปรจเฉท วาดวยการบาเพญธดงคทง ๑๓ ประการนเทศ ๔ สมาธปรจเฉท วาดวยวธการบาเพญใหเกดสมาธนเทศ ๕ กลยาณมตรปรจเฉท วาดวยกลยาณมตรผคอยแนะนาในการเจรญ

กรรมฐานนเทศ ๖ วาดวยประเภทแหงจรตตาง ๆ ของผเจรญกรรมฐานนเทศ ๗ กมมฏฐานารมมณปรจเฉท วาดวยวธการกาหนดคณลกษณะนเทศ ๘ กมมฏฐานปรจเฉท วาดวยวธปฏบตกรรมฐานหลายรปแบบ เชน การเจรญ

กสณ ๑๐นเทศ ๙ อภญญาปรจเฉท วาดวยการสรางอภญญาใหเกดฤทธตาง ๆนเทศ ๑๐ ปญญาปรจเฉท วาดวยความหมายและการจดแบงประเภทปญญานเทศ ๑๑ อปายปรจเฉท วาดวยอบายททาใหเกดปญญานเทศ ๑๒ สจจปรจเฉท วาดวยการเกดญาณในระดบตาง ๆ๓.๑.๔ ลกษณะการแตงคมภรวมตตมรรคลกษณะการแตงคมภรวมตตมรรค เกดจากการผสมผสานระหวางรอยแกวและรอย

กรองทเรยกวา วมสสะ แตสวนใหญในคมภรนจะหนกไปทางการแตงแบบรอยแกวมากกวา มประเภทรอยกรองนอยมาก โดยอาศยแหลงอางองจากพระไตรปฎกและอรรถกถา และคมภรบาลอน ๆ การนาเสนอคมภรวมตมรรค ไดดาเนนตามรปแบบการเขยนอยางอรรถกถา ดงน

๑. ปณามพจน หมายถงการแสดงการบชาพระพทธเจาผเปนพระบรมคร ซงเปนลกษณะเรมตนของการแตงคมภรทางพระพทธศาสนาดวยคาวา “นโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคเจาพระองคนน ผเปนพระอรหนตตรสรโดยชอบดวยพระองคเอง”

๒. อทเทสคาถาหรอนทานคาถา หมายถงการยกเอาคาถาบทหนงในพระไตรปฎกซงมาใน องคตตรนกาย จตกกนบาต เปนบทมาตกาวา

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๕๐

สล สมาธ ปญา จ วมตต จ อนตตราอนพทธา อเม ธมมา โคตเมน ยสสสนา

พระโคดมผมยศไดตรสรธรรมเหลาน คอ ศล สมาธ ปญญา และวมตตอนยอดเยยม๒๑

๓. เนอหา หมายถงการอธบายขยายความแหงคาถาทขนตงไวใหเหนชดเจนเปนอทเทส เพอจะใหเหนวา บคคลผปรารถนาจะพนจากทกขและอปาทานทงปวง มจตอนประเสรฐทสด ปรารถนาจะขจดเหตแหงชราและมรณะ เสวยสขและวมตต เพอเขาถงความดบ คอ พระนพพานทยงไมบรรลและนาหมชนเหลาอนทยงอยอกฝงหนงใหถงความสมบรณ ควรรชานาญในพระสตร พระวนย และพระอภธรรมนคอวมตตมรรค (ทางแหงความหลดพน)๒๒

๔. นคมคาถา หมายถงบทสงทายของคมภรซงวาดวยสรป ซงสรปวา “ในวมตตมรรคนประกอบดวยบทตาง ๆ รวม ๑๒ บท” และวา “ถอยคาและความรทด อนเรยบเรยงไวในวมตตมรรคนกวางขวางและหาขอบเขตมได เหนอความคดและถอยคาชมเชย ไมมใครนอกจากโยคทจะรและเขาใจสาระแหงธรรมอยางสมบรณและแจมแจง มรรคแหงกศลธรรมเปนสงทดทสด เพราะเหตทพาหางไกลจากอวชชา” ๒๓

๓.๑.๕ วธการนาเสนอเนอหาของคมภรวมตตมรรคการแตงคมภรวมตตมรรค มเอกลกษณะเฉพาะตว คอมการแตงแบบปจฉาและ

วสชนาคอการถามและการตอบ มคาถามและคาตอบแบบตอเนอง แตงไปตามลาดบของเนอหายกขอความอนมาประกอบเพอความชดเจน ยกเนอความอนมาประกอบเพอความชดเจน ซงลกษณะการแตง แบบนเหมาะสมกบผทมพนฐานความรทางพระพทธศาสนาไมมากนก กสามารถศกษาใหรได โดยมวธการนาเสนอเนอหาพอสรปได ดงน

๑. แตงแบบปจฉาวสชนา การแตงคมภรวมตตมรรค มลกษณะดาเนนเรองแบบปจฉาวสชนาคอการถามและการตอบไปในตวเชนถามวา ศลมอานสงสอยางไร? ศลมอวปปฏสารเปนอานสงส สมดง พทธพจนทตรสกบพระอานนทวา “ศลทเปนกศลมอวปปฏสารเปนประโยชน และเปนอานสงส๒๔ ซงการแตงในลกษณะน ทาใหมขอความกระซบชดเจนงายตอการเขาใจ

๒. ถามตอบแบบตอเนอง การแตงแบบถามตอบในหวขอใหญและถาตอบแลวยงไมมความชดเจนกจะตอบแบบตอเนองกนไปเพอความชดเจนเชน ถามวาอะไร เปนลกษณะของศล? คอการละความเสอมคณคาดวยความมคณคา

๒๑ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑/๒.๒๒ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค, หนา ๑.๒๓ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค, หนา ๒๘๙.๒๔ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค, หนา ๑๑.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๕๑

ความมคณคาคออะไร? คอการละเมดศลซงม ๓ ประการ คอการละเมดปาฏโมกขสงวรศล การละเมดปจจยสนนสสตศล และการละเมดอนทรยสงวรศล

การละเมดปาฏโมกขสงวรศลคออะไร? คอความเสอมศรทธาในพระตถาคตเนองจากอหรกะ (ไมละอายใจ) และอโนตตปปะ (ไมเกรงกลวบาป)

การละเมดปจจยสนนสสตศลคออะไร? เมอชวตของบคคลมงปรนเปรอรางกายเขาสญเสยความสนโดษ (ความพอใจในปจจยตามมตามได)

การละเมดอนทรยสงวรศลคออะไร? คอการละเลยโยนโสมนสการเพราะไมสารวมอนทรยทงหมด

การละเมดศลทงสามอยางน สรางความเสอมคณคา นเรยกวาลกษณะของศล๒๕จะเหนวา ผแตงไดถามลกษณะของศลวา เปนอยางไร ไดตอบถงการเสอมและความมคณคาเมอเหนวา ถามถงคณคายงไมชดเจน กถามตอไปถงคณคออะไร เมอตอบคาถามแลวกอะไรเพอความชดเจน จบเนอหากสรปวาจรง ๆ แลวอะไร เปนลกษณะของศล

๓. แตงไปตามลาดบความสาคญของเนอหา การแตงคมภรวมตตมรรคในศลปรจเฉทน จากการศกษาวจยพบวา ผแตงไดตงกระทถามไว ไวเปนมาตกา (หวขอ) แลวจงอธบายไปตามเนอหาสาระทไดตงไวดงน

ถาม : ศลคออะไร?อะไรเปนลกษณะ เปนรส (กจ) เปนปจจปฏฐาน (อาการปรากฏ) และเปน

ปทฏฐาน (เหตใกล) ของศล?ศลมอานสงสอยางไร?ศลมความหมายอยางไรอะไรคอความแตกตางระหวางศลและวตร?ศลมกประเภท?อะไรทาใหศลเกด?ศลขนตน ขนกลาง และขนสงเปนไฉน?มธรรมอะไรบางเปนอปสรรคในการพฒนาศล?เหตของศลมเทาไร?ศลมกหมวด?อะไรทาใหศลบรสทธ?บคคลสารวมอยในศลเพราะเหตเทาไร?๒๖

๒๕ เรองเดยวกน, หนา ๑๐.๒๖ เรองเดยวกน, หนา ๘.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๕๒

จะเหนวา ผแตงไดตงคาถามไวไปตามลาดบของเนอหาและไดแตงไปตามทตงเปนคาถามไว จากการดการเรยงลาดบของคาถาม ทาใหเหนถงความมภมแหงความรเรองศลเปนอยางดเรมตงแตศลคออะไร มลกษณะ มกจ มอาการ มเหตใกล เปนอยางไร มอานสงส มความหมาย มความแตกตาง มกประเภท เปนตน จากการดเนอหา แบงคาถามทไดตงไว ผวจยเหนวามเนอหาครบถวนสมบรณแลว

๔. อธบายคาทยงไมชดเจนใหชดเจน การแตงคมภรวมตตมรรค มลกษณะทเดนประการหนง คอ ผแตงพยายามอธบายทกคาทยงไมชดเจน ในเรองความหมายของศล ผแตงไดตงคาถามวา ศลหมายความวาอะไร? ศล หมายถงเยน ดเลศ การกระทา ปกตและสภาพปกตตามธรรมชาตของทกข และ สข อนง ศล หมายถงศรษะ ความเยนและสนต๒๗

ถาม : เพราะเหตไรจงกลาววาศลเปนศรษะ?ตอบ : ถาบคคลไมมศรษะเขากไมสามารถปดธล คอ กเลสออกไปจากอนทรย

ของเขาได ฯลฯถาม : เพราะเหตไรจงกลาววาศลเปนความเยน?ตอบ : ไมจนทรทมความเยนมากทสดชวยทเลาความรอนของพษไขในรางกาย

ลงไดฉนใด ศลกฉนนน ฯลฯถาม : เพราะเหตใดจงกลาววาศลหมายถงสนต?ตอบ : ถาบคคลมศล เขาจะเปนผมความประพฤตสงบเรยบรอย เขาไมสราง

ความหวาดกลวใหเกดขน นคอศลหมายถงสนตจะเหนไดวา คาไหนทยงไมชดเจน เชน แตงวา ศลหมายถงศรษะ ความเยน และ

สนต ผแตงกไดอธบายวา เปนอยางไร ทมความหมายถงศรษะ ความเยนและสนต นนเปนอยางไร กไดแตงอธบายไดชดเจน ไมมคาไหน ทจะเปนทสงสยอยเลย

๕. ยกเนอความอนมาแตงอธบายประกอบ การแตงคมภรวมตตมรรค ผแตงไดยกตวอยางอนในคมภรทมความเกยวของกบเนอหามาประกอบเพออธบายใหชดเจน เชนคาถามทวา ศลมอานสงสอยางไร? ศลมอวปปฏสารเปนอานสงส สมดงพทธพจนทตรสกบพระอานนทวา “ศลทเปนกศล มอวปปฏสารเปนประโยชนและเปนอานสงส”๒๘ อนง ศลเรยกวา ปต ศล เปนวรรณะสงสด เปนอรยทรพย ศลเปนภมของพระพทธเจาทงหลาย เปนการอบนาโดยไมตองมนา๒๙ เปนการอบดวยเครองหอม๓๐ฯลฯ จะเหนวา เมอถามและตอบคาถามแลว ถาเหนวายงมเนอความอนทจะควรนามาอธบายประกอบกจะนามาแตงประกอบเพอความชดเจน

๒๗ เรองเดยวกน, หนา ๑๑-๑๒.๒๘ อง.ทสก. (บาล) ๒๔/๑/๑ ; อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑/๑.๒๙ ข.เถร. (บาล) ๒๖/๖๑๓/๓๕๗ ; ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๖๑๓/๓๕๗.๓๐ ข.เถร. (บาล) ๒๖/๖๑๓/๓๕๘ ; ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๖๑๕๑/๓๕๘.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๕๓

๖. เหมาะสมดผศกษาระดบชาวบาน ลกษณะการแตงทตงเปนคาถามและตอบไปตามเนอหาสาระทมความสาคญกอนหลงและมการอธบายทกขอความทยงไมชดเจน ซงลกษณะการแตงแบบนมความเหมาะสมกบผทมระดบการศกษาปานกลาง ซงหมายถงมความเหมาะสมกบชาวบานทมความรทางพระพทธศาสนาในเรองศลไมมากนก เพราะวาแตงไดชดเจน แตงไปตามลาดบของเนอหาสาระทมความสาคญกอนหลง

๗. ภาษาทนาเสนอ ในการแตงคมภรวมตตมรรคนน ไมมการนาเสนอภาษาททนสมยกะทดรดกระซบและชดเจน มการอธบายเนอความทไมเยนเยอ เขาใจงาย นาเสนอแบบตรง ๆ เชนกลาวถงอปสรรคและเหตของศล กถามตรง ๆ วา อปสรรคและเหตของศลมเทาไร?ธรรม ๓๔ ประการ เปนอปสรรคและธรรม ๓๔ ประการ เปนเหตของศล ดงน

โกรธ พยาบาท ลอกลวง ปฏฆะ โลภ รษยา มารยา สาไถย อรต ววาท มานะอหงการ อตมานะ ปมาทะ เกยจคราน ราคะ ไมสนโดษ ไมคบบณฑต ไมมสต สามหาว คบคนพาลมจฉาทฏฐ ไมมขนต ไมมศรทธา ไมมหร ไมมโอตตปปะ ไมรจกประมาณในโภชนะ ตาทรามมวสมกบสตร ไมเคารพครอาจารย ไมสารวมอนทรย ไมปฏบตสมาธในยามตนและยามสดทายไมสาธยายธรรมในยามตนและยามสดทาย ธรรม ๓๔ ประการ เหลาน เปนอปสรรคของศลบคคล ทถกธรรมขอใดขอหนงขดขวางยอมไมอาจทาศลใหบรบรณ ถาศลของเขาไมบรบรณเขาตองเสอมลงแนนอน

ธรรม ๓๔ ประการ อนเปนปฏปกษตออปสรรคเหลานจดเปนเหตของศลจะเหนไดวาในวมตตมรรคน มการถามและตอบดวยภาษาทตรง ๆ เขาใจงายนบวาเปนลกษณะการนาเสนอทเดนของการแตงวมตตมรรคน

สรปวา การแตงคมภรวมตตมรรค ในศลปรเฉทนน เปนการแตงแบบถามตอบและเปนการถามตอบแบบตอเนองกนไป ตามเนอหาทยงไมชดเจน แตงไปตามลาดบของเนอหาทมความสาคญกอนหลง ไดอธบายทกคาทกศพททเปนคาหรอศพททยาก และคาหรอศพททผอานทยงไมมความคนเคย และไมเขาใจ กอธบายไดชดเจนด เมอเหนวาขอความหรอเนอหาตอนใดยงมเนอหาทยงไมจบและยงไมชดเจนและเนอความอนทปรากฏในคมภรตาง ๆ สามารถสนบสนนใหเนอความตอนนน ๆ ไดมนาหนกมากยงขน กจะนามาอธบายประกอบเพอความสมบรณของเนอหาและลกษณะการแตงทเขาใจงายและชดเจนเชนน ซงเปนการแตงทมความเหมาะสมกบชาวบาน ผทมพนฐานความรทางพระพทธศาสนาไมมากนก

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๕๔

๓.๒ คาสอนเรองศลในคมภรวมตตมรรคศลในคมภรวมตตมรรคมเนอหาปรากฏอยในนเทศท ๒ คอศลปรจเฉท ซงวาดวย

เรองศลตาง ๆ โดยจะศกษาไปตามประเดนตาง ๆ ทกาหนดไว ดงน๓.๒.๑ ธรรมชาตของศลคาวา “ธรรมชาต” หมายถงสงทเกดเองตามวสยของโลก เชน คน สตว ตนไม เปน

ตน ธรรมชาตของศลในคมภรวมตตมรรคไดแกธรรมชาตของศล ๓ ประการ คอเจตนาศลเวรมณศล แลอวตกกมศล ความไมกาวลวงแหงศล โดยแตละประการมอธบายความ ดงน๓๑

๑. เจตนาศล หมายถงการตงเจตนาวา “เราจะไมทาความชว เพราะถาทาความชวเราจะตองไดรบวบากทเปนทกข”

๒. เวรมณศล หมายถงการละเวนโอกาสแหงการทาความชว อนง หมายถงการเวนขาดหรอหมายถงการละสงตอไปน

๑) ละกามฉนทะดวยเนกขมมะ (เปนศล) ศลนสามารถขจดความชว จงเปนเจตนา ศลสงวรศล เวรมณศล การละพยาบาทดวยอพยาบาท (คอเมตตา) ละถนมทธะดวยอาโลกสญญาละอทธจจะและกกกจจะดวยความไมฟงซาน (อวกเขปะ) ละวจกจฉาดวยธมมววฏฐาน (ความปลงใจในธรรม) ละอวชชาดวยญาณ ละอรตดวยปราโมทย

๒) ละนวรณ ๕ ดวยปฐมฌาน ละวตกวจารดวยทตยฌาน ละปตดวยตตยฌานละสขดวยจตตถฌาน ละรปสญญาปฏฆสญญาและนานตสญญาดวยอากาสานญจายตนสมาบตละอากาสานญจายตนสญญาดวยวญญาณญจายตนสมาบต ละวญญาณญจายตนสญญาดวย อากญจญญายตนสมาบต ละอากญจญญายตนสญญา ดวยเนวสญญานาสญญายตนสมาบต

๓) ละนจจสญญาดวยอนจจานปสสนา ละสขสญญาดวยทกขานปสสนาละอตต-สญญาดวยอนตตานปสสนา ละสภสญญาดวยอสภานปสสนา ละนนทดวยนพพทานปสสนา ละราคะดวยวราคานปสสนา ละสมทยดวยนโรธานปสสนาละฆนสญญา(ความหมายรวาเปนกอน) ดวยขยานปสสนา (ดสงขารดานดบ) ละอายหนะ (ความประมวลเอาไว) ดวยวยานปสสนา (ดสงขารดานเสอม) ละธวสญญา (ความหมายรวายงยน) ดวยวปรณามานปสสนา (ดสงขารดานแปรปรวน)ละนมตดวยอนมตตานปสสนา ละปณธ (กเลสอนเปนทตง)ดวยอปปณหตานปสสนา ละอภนเวส (ความปกใจยดมน) ดวยสญญตานปสสนา (ดความสวาง)ละสาราทานาภนเวส (ความปกใจยดมนในสาระ) ดวยอธปญญา ธมมวปสสนา ละสมโมหาภนเวส (ความปกใจยดมนดวยอานาจความงมงาย) ดวยยถาภตญาณทสสน (การรเหนตามความเปนจรง) ละอาลยานเวส (ความปกใจยดมนดวยอานาจอาลย) ดวยอาทนวานปสสนา (ดโทษ)

๓๑ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค, หนา ๘.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๕๕

ละอปปฏสงขา (การไมพจารณา) ดวยปฏสงขานปสสนา ละสงโยคาภนเวส (ความปกใจยดมนดวยอานาจสงโยค) ดวยววฏฏานปสสนา

๔) ละกเลสอนมทตงรวมกนกบทฏฐดวยโสดาปตตมรรค ละกเลสอยางหยาบดวยสกทาคามมรรค ละกเลสอยางละเอยดดวยอานาคามมรรค ละกเลสทงสนดวยอรหตมรรค๓๒

๓. อวตกกมศล หมายถงผรกษาศลไมละเมดศลทงทางกายและทางวาจา๓.๒.๒ ความหมายของศลคาวา “ศล” หมายถงเยน ดเลศ การกระทา ปกตและสภาพปกตตามธรรมชาตของ

ทกขและสข อนง ศล หมายถงศรษะ ความเยนและสนต กลาวคอ ๓๓

๑. ศล หมายถง ศรษะ อธบายวา ถาบคคลไมมศรษะเขากไมสามารถปดธลคอกเลสออกไปจากอนทรยของเขาได ดงนน เขาจงเหมอนคนตาย ดงนน ศลของพระภกษกคอศรษะเมอศรษะ (ศล) ขาด ภกษกสญสนคณความดทกอยาง เรยกวา ความตายในศาสนาของพระพทธเจา

๒. ศล หมายถง ความเยน อธบายวา ไมจนททมความเยนมากทสดชวยทเลาความรอนของพษไขในรางกายลงไดฉนใด ศลกฉนนน คอชวยทเลาไขใจทเกดจากความสะดงกลวหลงจากศลขาด และกอใหเกดปราโมทย

๓. ศล หมายถง สนต อธบายวา ถาบคคลมสนต เขาจะเปนผมความประพฤตเรยบรอย เขาไมสรางความหวาดกลวใหเกดขน

อนง ในการทจะเขาใจและปฏบตศลไดถกตอง จงควรทราบรายละเอยดบางอยางโดยเฉพาะลกษณะ หนาทหรอกจ (รส) ผลปรากฏ (ปจจปฏฐาน) และปทสถาน (เหตใกล) ของศล ดงน ๓๔

๑) ลกษณะของศล คอการละความเสอมคณคาดวยความมคณคา ความดอยคณคาหมายถงการละเมดศล ๓ ประการ คอ (๑) การละเมดปาฏโมกขสงวรศล หมายถงความเสอมศรทธาในพระตถาคตเนองจากอหรกะ (ไมละอายใจ) และอโนตตปปะ (ไมเกลงกลวบาป)(๒) การละเมดปจจยสนนสสตศล หมายถงสญเสยความสนโดษ (ความพอใจในปจจยตามมตามได) (๓) การละเมดอนทรยสงวรศล หมายถงการละเลยโยนโสมนสการ เพราะไมสารวมอนทรยทงหก

๒) หนาทของศล ม ๒ ประการ คอ (๑) ปต และ (๒) โสมนส๓) ผลปรากฏของศล คออวปปฏสาร (ความไมเดอดรอนใจ)

๓๒ เรองเดยวกน, หนา ๑๐.๓๓ เรองเดยวกน, หนา ๑๑.๓๔ เรองเดยวกน, หนา ๑๑.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๕๖

๔) ปทสถานของศล ม ๒ ประการ คอ (๑) กศลกรรมทางไตรทวาร คอทางกายทางวาจา ทางใจ (๒) การสารวมอนทรยทงปวง

๓.๒.๓ อานสงสของศลอานสงสของศลทมมาในคมภรวมตตมรรค ไดแก อานสงสทมมาในพระสตรตาง ๆ

นนเอง กลาวคอ ๑) ศลทเปนกศลมอวปปฎสารเปนประโยชนและเปนอานสงส๓๕ ๒) ศลเรยกวาปต ศลเปนวรรณะสงสด เปนอรยะทรพย ๓) ศลเปนภมของพระพทธเจาทงหลาย เปนการอาบนาโดยไมตองมนา๓๖ เปนการอบดวยเครองหอม๓๗ เปนเอาทตดตามตน เปนเครองประดบศรษะทคนตองสวม เปนวรรณะทศกดสทธเปนการฝกอนยอดเยยม เปนวถแหงพรหมจรรย ถาบคคลรกษาศล เพราะเหตทมศลนนเขาจะเปนผองอาจ นาเกยรตมาสมตรสหายและเปนทรกของคนดทงหลาย ๔) ศลเปนอาภรณอนประเสรฐ๓๘ เปนกฎคมความประพฤตทงปวง เปนทตงแหงบญ เปนเนอนาบญของทานบรจาค เปนพนฐานเพราะปลกความเปนสหายของพระอรยะ (ผมศล) จะเปนผคงทในความดทงปวง เขาจะเปนผทาอธฐานอนบรสทธใหสาเรจเขาจะตายอยางมสต๓๙ เมอไดรบวกขมภนวมตต เขาจะประสบความสข๔๐

๓.๒.๔ ประเภทของศลศลในคมภรวมตตมรรค แยกออกเปน ๔ หมวด แตละหมวดประกอบดวยชดตาง ๆ

มากบางนอยบางดงน๔๑

หมวดท ๑ หมายถง ๑) กศลศล ไดแก กศลกรรมทางกายวาจาและสมมาอาชวะเพราะปราศจากวบต จงเกดวบากทดตามมา ๒) อกศลศล ไดแก อกศลกรรมทางกายทางวาจาและมจฉาอาชวะ เพราะมวบตจงไมเกดวบากทดตามมา ๓) อพยากตศล ไดแก กายกรรมและวจกรรมทปราศจากอาสวะและอาชวะอนไรทตทไมมทงวบตและวบากทด

หมวดท ๒ ม ๑๐ ชด คอชดท ๑ ไดแก ๑) จารตศล การทาตามสกขาบทททรงบญญต และ ๒) วารตศลการ

ไมทาขอททรงหาม ดงพทธบญญตวาสงใดควรกระทาทางกายและวาจาเปนจารตศล สงใด ไมควรกระทาทางกายและวาจาเปนวารตศล บคคลรกษาจารตศลไดดวยศรทธาทประกอบดวยความเพยร รกษาวารตศลไวไดดวยศรทธาทประกอบดวยสต

๓๕ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑/๑.๓๖ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๖๑๓/๓๕๗.๓๗ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๖๑๕/๓๕๘.๓๘ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๖๑๔/๓๕๘.๓๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕๐/๗๘.๔๐ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค, หนา ๑๑.๔๑ เรองเดยวกน, หนา ๑๒.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๕๗

ชดท ๒ ไดแก ๑) ปหานศล การละสงทไมเปนศล ๒) สมาทานศล การสมาทานรกษาศล เปรยบเหมอนแสงสวางขบไลความมดฉนใด บรษผละสงทไมเปนศลยอมพนจากทคตฉนนน เพราะสมาทานรกษาศล เขาสามารถเขาสวถแหงบญ เพราะละสงทไมเปนศล เขายอมประสบความสาเรจสมปรารถนา

ชดท ๓ ไดแก ๑) โลกยศล และ ๒) โลกตรศล กลาวคอ ศลทรกษาไดสมบรณพรอมดวยผลแหงอรยมรรคเปนโลกตรศล ศลทเหลอเปนโลกยศล การปฏบตโลกยศลทาใหไดภพอนวเศษ สวนการปฏบตโลกตรศลทาใหไดการหลดพนจากภพ

ชดท ๔ ไดแก ๑) ปมาณศล ศลทประมาณได และ ๒) อปปมาณศล ศลทประมาณไมได กลาวคอ ศลทไมครบถวนบรบรณเรยกวาประมาณศล ศลทครบถวนบรบรณเรยกวา อปปมาณศล

ชดท ๕ ไดแก ๑) ปรยนตศล ศลมทสด และ ๒) อปรยนตศล ศลไมมทสด๔๒กลาวคอถาบคคลสมาทานศล แตลวงละเมดเพราะเหนแกประโยชนในทางโลก เกยรตยศชอเสยงญาตสนทมตรสหาย อวยวะรางกายและชวต เมอเปนเชนนน เขายอมทาใหสงเหลานนเปนทสดแหงศลสวนภกษสมาทานศลเพอทจะรกษาไวโดยชอบและไมเคยแมแตจะคดลวงละเมดศล เพราะเหนแกประโยชนในทางโลก เกยรตยศชอเสยง ญาตสนทมตรสหาย อวยวะรางกายและชวตเมอเปนเชนน เขาจะละเมดศลไดอยางไร

ชดท ๖ ไดแก ๑) นสสตศล ศลทมสงอาศย และ ๒) อนสสตศล ศลทไมมสงอาศยกลาวคอ ศลทเกยวของกบภพอาศยตณหา ศลทเกยวของกบสลพพตปรามาสอาศยทฏฐ ศลทเกยวของกบการยกตนขมทานและตเตยนผอนอาศยมานะ เปนนสสตศล สวนศลทมงเพอวมตตเปนอนสสตศล นสสตศลไมใชศลสาหรบบณฑต สวนอนสสตศลเปนศลสาหรบบณฑต

ชดท ๗ ไดแก ๑) อาทพรหมจรยกศล ศลเบองตนของพรหมจรรย และ ๒) อภสมาจารกศล ศลทสงเสรมการปฏบต กลาวคอ ศลทประกอบดวยสมมาวาจา สมมากมมนตะและสมมาอาชวะ เปนอาทพรหมจรยกศล ศลสกขาทเหลอ เปนอภสมาจารกศล

ชดท ๘ ไดแก ๑) ศลท เกยวกบจต คออาทพรหมจรยกศล ศลเบองตนของพรหมจรรย และ ๒) ศลทไมเกยวกบจต คออภสมาจารกศล ศลทสงเสรมการปฏบต

ในการรกษาอาทพรหมจรยกศล พระสาวกสามารถปฏบตเครงครดจรงจงในสวนอภสมาจารกศลบคคลยงทาผดได เพราะพระพทธเจาไมไดทรงบญญต (อภสมาจารกศล) ไว ศลนจงอาจเปนอปสรรคตอการบรรลธรรม (เพราะฉะนนบคคลจงทาผดได )

ชดท ๙ ไดแก ๑) ศลทไมอาจลวงละเมด คอศลของพระสาวก และ ๒) ศลทปราศจากดางพรอย คอศลของพระสมมาสมพทธเจาและพระปจเจกพทธเจา

๔๒ ข.ป. (ไทย) ๑๓/๓๘/๔๔-๔๕.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๕๘

ชดท ๑๐ ไดแก ๑) กาลปรยนตศล ศลทมเวลาจากด และ ๒) อาปาณโกฏกศล ศลทรกษาตลอดชวต กลาวคอ ศลทรกษาชวเวลาสนและไมเกยวกบชวต เรยกวา กาลปรยนตศลสวนศลทบคคลรกษาตงแตเขาหาครอาจารยและสมาทานศลจนกระทงสนชวต เรยกวา อาปาณโกฏกศล กาลปรยนตศลมกาหนดชวงเวลาใหผล สวนอาปาณโกฏกศล ไมมกาหนดชวงเวลาใหผล

หมวดท ๓ ม ๘ ชด คอชดท ๑ ไดแก ๑) สมาทานวรต หมายถงศลทขมกเลสได และไมมการละเมด คอ แม

ความรสกทเกดกบผปฏบตจะเปนสงทไมเคยประสบมากอน และเปนความรสกทไมเออตอการปฏบต ถงกระนนจตของเขากไมคดทจะละเมดศล ๒) สมปตตวรต หมายถง ศลทยงมกเลสกลมรมแตกไมมการละเมด คอ ทงทเขามความรสกตามอานาจกเลส เขากไมละเมดศลไปตามความรสกนน ๓) สมจเฉทวรต หมายถง ศลทจากดกเลสได และไมมการละเมด คออรยบคคลกาจดเหตแหงความชวทงหลายดวยอรยมรรค

ชดท ๒ ไดแก ๑) ปรามฏฐศล แปลวา ศลทกเลสจบ คอบคคลยดมนปรากฏการณของสงปรงแตงทตนเหนเปนครงแรก ๒) อปรามฏฐศล แปลวา ศลทไมถกกเลสจบ หมายถงศลของปถชนซงเปนทางเขาสมรรค และ ๓) ปฏปสสทธศล แปลวา ศลอนละงบแลว หมายถงศลของพระอรหนต

ชดท ๓ ไดแก ๑) ศลโลกาธปไตย คอบคคลกลวภยจงงดเวนการทาความชวโดยคลอยตามมตของชาวโลก ๒) ศลอตตาธปไตย คอบคคลกลวภยจงงดเวนการทาความชวเพอปกปองชวตของตน ๓) ศลธรรมาธปไตย คอบคคลเคารพธรรมจงงดเวนอกศลกรรมเพราะยดสจธรรมเปนหลก

ชดท ๔ ไดแก ๑) ศลทสมพนธกบความปรารถนารนแรง คอบคคลสมาทานศลขณะทาใหผอนเดอดรอน ๒) ศลทสมพนธกบความปรารถนาสงทด คอบคคลสมาทานศลเพอใหไดรบความสขในชาตนและเพอวมตตสขในชาตหนา ๓) ศลทไมสมพนธกบความปรารถนา คอบคคลสมาทานศลไมทาใหผอนเดอดรอน ทงยงทาประโยชนแกผอน

ชดท ๕ ไดแก ๑) วสทธศล คอศลสาเรจไดดวยเหตสองประการ คอดวยการไมลวงละเมดและดวยการทาคน (เชนปลงอาบต) หลงจากทลวงละเมด นเรยกวา วสทธศล ๒) อวสทธศล คอสาเรจไดดวยเหตสองประการ คอประการแรกเปนการเจตนาลวงละเมด และประการทสองเปนการไมทาคนหลงจากลวงละเมด นเรยกวา อวสทธศล ๓) เวมตกศล คอศลสาเรจไดดวยเหตสามประการ คอความไมชดเจนของวตถอาบตและอชฌาจาร นเรยกวา เวมตกศล ถาศลของโยคไมบรสทธ เขาทาคนแลวกจะมความสขเพราะศลบรสทธ ถาเขามความสงสยกคนใหพบขอบกพรองและจะไดความสงบ

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๕๙

ชดท ๖ ไดแก ๑) เสขศล คอศลของพระเสขะ (ผยงตองศกษา) ๗ จาพวก ๒) อเสขศล คอศลของพระอรหนต ๓) เนวเสขานาเสขศล คอศลของปถชน

ชดท ๗ ไดแก ๑) ภยศล คอบคคลบางคนไมทาชวเพราะมความกลว ๒) ปรฬาหศลคอบคคลบางคนนกถงมตรสนททแยกจากกนไปเกดความกระวนกระวายใจ และดวยเหตนเขาจงไมทาความชว ๓) โมหศล คอบคคลบางคนรกษาศลเครงแบบโคหรอสนข ถาบคคลบางคนรกษาโมหศลสมบรณ เขาจะ (เกด) เปนโคหรอสนขถารกษาไมสมบรณเขาจะตกนรก๔๓

ชดท ๘ ไดแก ๑) หนศล คอผทถกราคะจดครอบงาและมตณหาไมนอย ๒) มชฌมศล คอผทถกราคะละเอยดครอบงาและมตณหานอย ๓) ปณตศล คอบคคลบางคนไมถกราคะครอบงาและมตณหานอย

หมวดท ๔ ม ๕ ชด คอชดท ๑ ไดแก ๑) หานภาคยศล แปลวา ศลตงอยในฝายแหงความเสอม คอบคคล

บางคนไมขจดเครองปดกนการบรรลอรยมรรค ขาดความเพยร และเจตนาลวงละเมดศลแลวปกปดไว ๒) ฐตภาคยศล แปลวา ศลตงอยในฝายทรงตว คอบคคลบางคนรกษาศลและไมเผลอสต แต เขา (พอใจแคศล) ไมเราใจใหเกดนพพทา ๓) วเสสภาคยศล แปลวา ศลตงอยในฝายวเศษขน คอบคคลบางคนรกษาศลและเจรญสมาธไมเผลอสต แตเขา (พอใจแคนน) ไมเราใจใหเกดนพพทา (๔) นพเพธภาคยศล แปลวา ศลตงอยในฝายชาแรกกเลส คอบคคลบางคนรกษาศลและเจรญสมาธไมเผลอสต เขาเราใจใหเกดนพพทา

ชดท ๒ ไดแก ๑) ภกขศล ศลของภกษ คอปาฏโมกขสงวร ๒) ภกขนศล ศลของภกษณ คอปาฏโมกขสงวร ๓) อนปสมบนศล ศลของอนปสมบน คอศลสบสาหรบสามเณรและสามเณร และศลหกสาหรบสกขมานา ๔) คหฏฐศล ศลของคฤหสถ คอศลหาและศลแปดสาหรบอบาสกและอบาสกา

ชดท ๓ ไดแก ๑) ปกตศล คอศลของชนชาวอตรกรทวป ๒) อาจารศล คอความประพฤตทสอดคลองกบกฏระเบยบของวงศตระกล วรรณะ ประเทศ ความเชอถอ เปนตน๓) ธมมตาศล คอศล (ของมารดาของพระโพธสตว) เมอพระโพธสตวถอปฏสนธในครรภของมารดา และ ๔) ปพพเหตกศลกศล คอศลของพระโพธสตวและของพระมหากสสปเถระ

ชดท ๔ ไดแก ๑) กศลศล คอศล ๒ ประการ คอกศลศล และอกศลศล ๒) สมฏฐานศล คอใจทดงามยอมเปนเหตใหเกดกศลศล สวนใจททราม ยอมเปนเหตใหเกดอกศลศล๓) นโรธศล คอบคคลละอกศลศลเพราะไดกศลศล ละกศลศลเพราะไดวสทธ๔๔ ๔) นโรธปฏปทาศล คอสมมปปธาน ๔

๔๓ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๘๖/๑๕๘-๑๖๐.๔๔ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๒๖๔/๒๓๗ ; ม.ม. (ไทย) ๑๓/๒๖๕/๒๓๘.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๖๐

ชดท ๕ ไดแก ๑) ปาฏโมกขสงวรศล ๒) อาชวปารสทธศล ๓) อนทรยสงวรศล๔) ปจจยสนนสตศล

ในศล ๔ หมวดนน ศลหมวดท ๔ ชดท ๕ คอศลทคมภรวมตตมรรคใหความสาคญกบการอธบายมากทสด เรยกศลชดนวา “ปารสทธศล”หมายถงศลเปนเครองทาใหบรสทธม ๔ประการ คอ

๑. ปาฏโมกขสงวรศล หมายถง ศล คอความสารวมในปาฏโมกขดวยการมอาจาระและโคจร มปกตกลวความผดแมเลกนอย สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลาย กลาวคอ

๑) อาจาระ มความหมาย ตรงขาม กบ อนาจาระ กลาวคอ ภกษมความเคารพอยในใจ เปนผวางายมหรโอตปปะ และเพยบพรอมดวยอรยาบถ สารวมอนทรย รจกประมาณในโภชนะ ไมนอนในยามตน และยามสดทายของราตร มปญญาและสนโดษ ไมคลกคลดวยหมคณะ ปรารภความเพยรและมากไปดวยความเคารพยาเกรงเพอนสหธมมกของตน๔๕

๒) โคจร หมายถงการเทยวไปโดยเวนสถานทอโคจร เชน หญงแพศยา บอนการพนน สถานเรงรมย เปนตน ม ๓ ประเภท คอ

(๑) อปนสยโคจร หมายถง กลยาณมตรทถงพรอมดวยคณสมบต (อนเปนกถาวตถ) ๑๐ ประการ เพราะอาศยคณสมบตเหลาน บคคลยอมไดฟงสงทยงไมเคยฟงมากอน ทาสงทไดฟงมาแลวใหแจมแจง ทาลายความสงสยเสยได ทาความเหนใหถกตอง ทาจตใจใหผองใส และศกษาธรรมวนยดวยด มศรทธามนคงลกซง ยอมเจรญดวยศล สตะ จาคะ และ

(๒) อารกขโคจร หมายถง การเทยวไปสสถานทซงสามารถรกษาตนไดเชน ภกษบางรปเขาไปในบานของผอนหรอละแวกบาน ทอดสายตาลงดในระยะชวแอก ทาทางสงา สงบสารวม เปนทนาเคารพของประชาชน ไมมองดยานพาหนะทเทยมดวยชางหรอมา ไมมองดชายหญงทกาลงสนกราเรง ไมมองดเฉลยงของพระราชวงหรอรานรมถนน ไมแหงนหรอกมดในทศทงส

(๓) อปนพนธโคจร หมายถง การเทยวไปในสถานทอนเปนทอยของตนดงพทธดารสวา “ภกษอยภายในเขตบานและทอยของเธอ”๔๖

๓) กลวความผดแมเลกนอย หมายถงการไมยอมใหแมแตอกศลจตเกดขนเพราะเหนและกลววบากแหงความผดเลกนอยนน จงปรารถนาทจะอยใหหางไกลจากความผดเลกนอย

๔) สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลาย หมายถงการปฏบตตามสกขาบท ๗เหลานอยางเครงครด คอปาราชก สงฆาทเสส ถลลจจย ปาจตตย ปาฏเทสนยะ ทกกฏทพภาสต

๔๕ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค, หนา ๒๔.๔๖ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๗๐๔/๒๐๐.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๖๑

๒. อาชวปารสทธศล แปลวา ศล คอความบรสทธแหงอาชวะดวยการเวนจากกหนา(ลอลวง) ลปนา (ปอยอ) เนมตตกตา (บอกใบ) นปเปสกตา (บบบงคบ) นชคงสนตา (หาลาภดวยลาภ) แตละประการมอธบายดงน

๑) กหนา (ลอลวง) มวธการลอลวงอย ๓ วธ คอ๔๗

(๑) ภกษวางแผน (ทาเปน) อยากไดปจจยสทเลวและแตกตาง (จากปจจยสอนประณตทมผถวาย) ภกษบางรปแกความประพฤตของตนชวครงคราว โฆษณาตงเองอยางกวางขวาง หรอมความปรารถลามก อยากไดทรพยสนจงหยบยนจวรและอาหารทประณต(ใหผอน) และรบแตสงทเลวสาหรบตน หรอแสรงทาเปนวาไมตองการอะไร หรอรบปจจยสโดยแสรงทาเปนวารบเพราะกรณาผอน นเรยกวา ลอลวงโดยแสรงปฏเสธปจจย๔๘

(๒) ภกษบางรปมความปรารถนาลามกและละโมบทรพยสน แสรงทาทาทมสงาและกลาววา “อาตมาไดฌาน” และสาธยายพระสตรดวยความหวงทจะไดรบไทยธรรม เรยกวา ลอลวงดวยอรยาบถ๔๙

(๓) ภกษบางรปเปนคนละโมบและปากกลา จงประกาศใหผอนทราบวา“อาตมาบรรลอรยสจและอยแบบวเวก อาตมาปฏบตกรรมฐาน คาสอนของอาตมาสขมลมลกอาตมาไดอตรมนสสธรรม เพราะตองการผลตอบแทนจงไดยกยองตนเองอยางนน เรยกวาลอลวงดวยการพดเลยบคยง๕๐

๒) ลปนา (ปอยอ) หมายถง ผไมจรงใจ ประจบสอพอตลกคะนอง วางทาโดยหวงผลตอบแทน สรางความบนเทงเพราะหวงชกนาประโยชนมาเพอตน เรยกวา ลปนา

๓) เนมตตกตา (บอกใบ) กลาวคอ ภกษแสดงธรรมแกคหบดทตนหวงการอปถมภจากเขา อยากไดผลประโยชน แตไมพยายามทจะชนะใจตนเอง นเรยกวา เนมตตกตา

๔) นปเปสกตา (บบบงคบ) หมายความวา บคคลประสงคจะไดรบผลประโยชนโดยทาใหประชาชนกลวตน เพราะทารายพวกเขาหรอสรางความแตกแยกในหมพวกเขา หรอขมขวาจะทาอนตราย

๕) นชคงสนตา (หาลาภดวยลาภ) หมายถง ใหเพยงเลกนอยและหวงไดรบตอบแทนมาก

นอกจากน อาชวปารสทธศล ยงหมายถงการใหไมไผหรอดอกไมใบไม และผลไมหรอไมชาระฟนแลเครองหอมสาหรบอาบนา หรอทานายทายทกแกฝนหรอพยากรณโชคชะตา ทานายภาษานก พยากรณลกษณะทาทางของการเดนวาเปนมงคลหรออปมงคล บชาไฟ๕๑ ดวยดอกไม การทาใหการคารงเรอง การนากองทพหรอจาหนายศสตราวธ สงเหลานและ

๔๗ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค, หนา ๒๖.๔๘ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๘๗/๑๘๔.๔๙ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๘๗/๑๘๕.๕๐ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๘๗/๑๘๕.๕๑ ท.ส. (ไทย) ๙/๒๑/๙.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๖๒

การกระทาอนๆ ทานองนจดวาเปนมจฉาอาชวะ การไมกระทาสงเหลานเรยกวา “อาชวปารสทธศล”

๓. อนทรยสงวรศล หมายถง การไมใหกเลสเกดขนและไมละเมดศล เมอเหนรป ฟงเสยง ดมกลน ลมรส หรอถกตองสมผส๕๒ อนทรยสงวรศลน อนบคคลใหบรบรณโดยอาศยกจกรรม คอตดนมตชวรายทเกดทางอนทรยไมเผลอสต ไมปลอยใหอกศลเจตสกเกดตดตอกนเรอยไป (เปนเหมอนกบ) บคคลทรกศรษะของเขาทไฟกาลงไหมอย๕๓ สารวมอนทรยเทากบพระนนทเถระ๕๔ เอาชนะอกศลเจตสก ไดฌานจตโดยงายหลกเรนจากผทไมสารวมอนทรยและคบหาผสารวมอนทรย

๔. ปจจยสนนสตศล หมายถง การพจารณาปจจย ๔ คออาหาร จวร (เสอผา)เสนาสนะและยารกษาโรค หรอคลานเภสช กอนแลวจงบรโภคหรอใชสอย กลาวคอ

๑) พจารณาอาหารบณฑบาตโดยแยบคายดวยวธ ๘ วธ คอ(๑) ไมใชเพอเลนเพอมวเมา(๒) มใชเพอใหผวพรรณสวยงาม(๓) เพยงเพอดารงรกษากายน(๔) เพอระงบความหว(๕) เพออนเคราะหพรหมจรรย(๖) เพอกาจดเวทนาเกา และไมใหเวทนาใหมเกดขน(๗) บรโภค (อาหาร) ดวยความพอใจแตของเลกนอย(๘) บรโภค (อาหาร)โดยปราศจากโทษ และอยดวยความผาสก๕๕

อนง วธ ๘ ประการนยอลงเปนการพจารณา ๔ ประการคอ พจารณาสงทควรลดละ พจารณาความจรง พจารณาความสนโดษ พจารณารบแตนอย กลาวคอ

(๑) พจารณาสงทควรลดละ หมายถงการพจารณาสภาพทไมตดกบการเลน ไมสนใจความมวเมา ไมสนใจผวพรรณสวยงาม

(๒) การพจารณาความจรง หมายถงพจารณาวาบรโภคอาหารเพยงเพอดารงรกษากายน เพอระงบความหว เพออนเคราะหพรหมจรรย

(๓) การพจารณาสนโดษ หมายถงพจารณาวาจกกาจดเวทนาเกาเสยไดและจกไมใหเวทนาใหมเกดขน

(๔) การพจารณารบแตนอย หมายถงบรโภคดวยความพอใจแตของเลกนอย บรโภคโดยปราศจากโทษและอยดวยความผาสก

๕๒ ท.ส. (ไทย) ๙/๒๑๑-๒๑๔.๕๓ ส.ข. (ไทย) ๑๗/๙๕/๑๑๓.๕๔ อง.เอกก. (ไทย) ๒๐/๒๓๐/๒๕.๕๕ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๓๗/๔๔-๔๕.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๖๓

๒) พจารณาการใชจวรพงเขาใจวา จวรนนใชสาหรบปองกนลมความเยน ความรอน ยง เหลอบ และมด และเพอปกปดอวยวะสวนทไมควรใหเหน จะทาใหเกดความละอายดงน เปนการปฏบตโดยพจารณาความสมบรณ๕๖

๓) พจารณาอาหารและยา ขณะทบรโภค๔) พจารณาจวรและเสนาสนะ ทกขณะใชสอย ควรคดทกวนและทกชงโมงวา

“ชวตของเราอาศยผอน เราควรพจารณาอยางนเสมอ”๕๗

การบรโภคหากพจารณาจากลกษณะของผบรโภคจะมอย ๔ อยางคอ๑) ไถยบรโภค (บรโภคแบบขโมย) หมายถงการบรโภค (ปจจย ๔) ของผ

ละเมดสกขาบท๒) อณบรโภค (บรโภคแบบเปนน) หมายถงการบรโภค (ปจจย ๔) ของผ

ขาด หรโอตตปปและประกอบมจฉาอาชวะ๓) ทายชชบรโภค (บรโภคแบบทายาท) หมายถงการบรโภค (ปจจย ๔)

ของผมความเพยร๔) สามบรโภค (บรโภคแบบเจาของ) หมายถงการบรโภค (ปจจย ๔)

ของพระอรหนตปารสทธศล ๔ อนไดแก ปาฏโมกขสงวร อาชวปารสทธศล อนทรยสงวรศล

และปจจยสนนสสตศล เหลาน หากพจารณาถงทมาของความเปนศลจะเหนวา๑. ปาฏโมกขสงวรศล ใหสาเรจไดดวยศรทธาแรงกลา๒. อาชวปารสทธศล ใหสาเรจไดดวยวรยะแรงกลา๓. อนทรยสงวรศล ใหสาเรจไดดวยสตแรงกลา๔. ปจจยสนนสสตศล ใหสาเรจไดดวยปญญาแรงกลา

๓.๒.๕ ความเศราหมองของศลความเศราหมองของศลเกดจากธรรม ๓๔ ประการ ซงเปนอปสรรค และเปนตนเหต

คอโกรธ พยาบาท หลอกลวง ปฏฆะ โลก รษยา มารยา สาไถย อรต ววาท มานะ อหงการอตมานะ ปมาทะ เกยจคราน ราคะ ไมสนโดษ ไมคบบณฑต ไมมสต สามหาว คบคนพาล มจฉาญาณ มจฉาทฏฐ ไมมขนต ไมมศรทธา ไมมหร ไมมโอตตปปะ ไมรจกประมาณในโภชนะ ตาทราม มวสมกบสตร ไมเคารพครอาจารย ไมสารวมอนทรย ไมปฏบตสมาธในยามตนและยามสดทายไมสาธยายธรรมในยามตนและยามสดทาย ธรรม ๓๔ ประการ เหลาน เปนอปสรรคของศล บคคลทถกธรรมขอใดขอหนงขดขวางยอมไมอาจทาศลใหบรบรณ ถาศลของเขาไมบรบรณเขาตองเสอมลงแนนอน

๕๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๓/๑๔.๕๗ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๔๘/๖๙.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๖๔

๓.๒.๖ ความผองแผวของศลถาภกษผทไดรบคาสอนเกยวกบฌานธรรม และรอยในเรองอาบต ๗ อยาง เหนวา

(ตน)ตองปาราชก ยอมพนจากความเปนภกษและอยดวยศลไมสมบรณ ถาเขาอยดวยศลทสมบรณ เขาจะบรรลสจธรรม ถาภกษเหนวาตนตองอาบตสงฆาทเสส เธอจะตองเปดเผยอาบตอยางครบถวน ถาเหนวาตนตองอาบตอยางอน เธอจะตองปลงอาบต ถาภกษเหนวาตนประกอบมจฉาอาชวะ เธอปลงอาบตทตองนน หลงจากนนตงใจวา “เราจะไมทาเชนนนอก”เหนดงนเธอจงตงใจ เมอละเมดอนทรยสงวรศล หรอปจจยสนนสสตศล เธอพงกลาววา “เราจะไมทาเชนนนอก” ถาเธอตงใจเชนน เธอจะเปนผทมการสารวมทเลศในอนาคต เมอภกษบาเพญศลบรสทธ เธอยอมกระทากายกรรมและวจกรรมทควรทา เธอพจารณาการกระทาของตน ทาดเวนชว พจารณาไดอยางนเธอยอมอยดวยศลบรสทธทงกลางวนและกลางคน เมอทาเชนนเธอสามารถชาระศลของตนใหบรสทธ ความผองแผวของศลเกดจากเหต ๒ ประการ คอ ๑) การพจารณาโทษของการละเมดศล ๒) การพจาราณาอานสงสในศลสมบต

๓.๒.๗ โทษของศลวบตคมภรวมตตมรรค กลาวถงโทษของศลเชงเงอนไขวา ถาบคคลละเมดศล เธอทา

บาปและเตรยมทคตไว (สาหรบตวเอง) กลวบรษท ๔๕๘ และระแวงสงสยวาบณฑตจะตเตยน ผมศลไมคบเขา ไมมใครสอนการฝกสมาธให ทวยเทพทงหลายเหยยดหยามเธอ ทกคนเกยดชงดหมนเธอ เมอไดยนคนสรรเสรญผมศล เธอรสกเศราใจและไมเชอ (ความดของผมศล) เธอเปนผมกโกรธเมออยรวมกบบรษท ๔ เหลานน เธอชงและรงเกยจกลยาณมตรเธอเปนปฏปกษกบผมศลและเขาขางพวกบาปมตร

เมอเธอไมมความอดทนในการปฏบตสมาธขนสง ถาเธอประดบรางกาย เธอกดนาเกลยด คนทงหลายพากนรงเกยจเธอเหมอนอจจาระและปสสาวะ (เธอไมทนทาน) เหมอนหางรานทไมจรงยงยน (เธอหมดราคา) เหมอนกบโคลนตมทไมมราคาในปจจบนและอนาคต เธอมความกงวลและใจทอถอยเสมอ ละอายและเสยใจในความชวทไดกระทาไป จตใจไมสงบเหมอนผรายถกจาคก เธอไมมหวงในพระสทธรรมเหมอนคนจณฑาลไมมหวงในราชสมบต๕๙ แมเธอจกเชยวชาญธรรมแตกหามใครใหเกยรตไม ดจไฟทใชมลววเปนเชอเพลง (ไมมใครใหเกยรต) เธอไมสามารถแสวงหาทอยอาศยทดไดในชาตน และภายหลงจากตายเธอกจะไปสทคต๖๐

๕๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๔๙/๗๗.๕๙ วสทธ. (ไทย) ๑/๖๗/๒๕๓๑.๖๐ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค,หนา ๓๓.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๖๕

๓.๒.๘ การเหนอานสงสในศลสมบตการเหนอานสงสของศลยอมเกดมขนไดถาบคคลปรารถนาเลกละความชวและ

ประกอบความดดวยศล เธอพงพจารณาวา จตใจของผละเมดศลจะพลงพลานและทอถอย ผมศลใชความพากเพยรอยางจรงจงเพมพนศรทธา ยอมเปนผทมความเพยรถงพรอมดวยศรทธา

บคคลรกษาศลของตนอยางสดความสามารถเหมอนมดระวงไข เหมอนจามรรกหางของมน เหมอนคนทรกษาลกโทนหรอดวงตาขางเดยวของเขา๖๑ เหมอนประดานารกษาตนเหมอนคนจนรกษาทรพยสมบตของเขา และเหมอนชาวประมงรกษาเรอของตน เธอควรเทดทนรกษาศลทไดสมาทานใหเครงครดยงกวาสงเหลานน ถาเธอสงเกตอยางน จตใจของเธอจะไดรบการรกษา เธอจะดารงอยในความสงบของสมาธและศลของเธอจะไดรบความคมครอง

๖๑ ข.ชา.อ. (ไทย) ๕/๑๙๖ ; วสทธ. (ไทย) ๑/๔๔ ; ข.อป. (ไทย) ๓๒/๘๓/๘๗.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

บทท ๔เปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค

ในบทท ๒ และบทท ๓ ผวจยไดกลาวถงคมภรวสทธมรรคและวมตตมรรคในหลายประเดนดวยกนไดแก ๑) โครงสรางคมภร ๒) ลกษณะการแตงคมภร ๓) วธการนาเสนอเนอหาของคมภร ๔) ธรรมชาตของศล ๕) ความหมายของศล ๖) อานสงสของศล ๗) ประเภทของศล๘) ความเศราหมองของศล ๙) ความผองแผวของศล ๑๐) โทษของศลวบต ๑๑) การเหนอานสงสของศลสมบต ดงนน ในบทท ๔ น ผวจยจะไดทาการเปรยบเทยบในประเดนดงกลาวขางตนน เพอดวาแตละประเดนมความคลายคลงกนและตางกนอยางไร

๔.๑ เปรยบเทยบโครงสรางคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๑.๑ ความคลายคลงกนทงคมภรวสทธมรรคและคมภรวมตตมรรคมการวางโครงสรางคมภรทคลายคลงกน

โดยไดยอเนอความจากพระไตรปฎกซงบรรจขอความถง ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ มาเรยบเรยงใหม ใหดกะทดรดและเขาใจงายทง ๒ คมภร จากการประมวลเนอความจากพระไตรปฎก ซงบรรจขอความถง ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ มาเรยบเรยงเปนพระวนยปฎก ซงบรรจขอความถง ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนธ ประมวลเนอความจากพระสตตนตปฎก ซงบรรจขอความถง๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนธ มาเรยงไวเปนหมวดสมาธ และประมวลเนอความจาก พระอภธรรมซงบรรจขอความถง ๔๒,๐๐๐ พระธรรมขนธ มาเรยงไวเปนหมวดปญญา ดงนน คมภรวสทธมรรคและวมตตมรรค กคอ พระไตรปฎกยอนนเอง หรอจะเรยกวาหวใจพระพทธศาสนาชนดทยอมาอยางครบถวนบรบรณกสมควร

๔.๑.๒ ความแตกตางกนความแตกตางกนในดานโครงสรางของคมภรวสทธมรรคและคมภรวมตตมรรคทเหน

ไดชดใน ๒ คมภรน คอ การจดแบงโครงสรางทางเนอหาออกเปนบทตาง ๆ กลาวคอ คมภรวสทธมรรค แบงออกเปน ๒๓ บท เรยกวา “นเทส” ไดแก ๑) สลนเทส ๒) ธตงคนเทส๓) กมมฏฐานคคหณนเทส ๔) ปฐวกสณนเทส ๕) เสสกสณนเทส ๖) อสภกมมฏฐานนเทส๗) ฉอนสสตนเทส ๘) อนสสตกมมฏฐานนเทส ๙) พรหมวหารนเทส ๑๐) อารปปนเทส๑๑) สมาธนเทส ๑๒) อทธวธนเทส ๑๓) อภญญานเทส ๑๔) ขนธนเทส ๑๕) อายตนธาตนเทส๑๖) อนทรยสจจนเทส ๑๗) ปญญาภมนเทส ๑๘) ทฏฐวสทธนเทส ๑๙) กงขาวตรณวสทธนเทส

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๖๗

๒๐) มคคามคคญาณทสสนวสทธนเทส ๒๑) ปฏปทาญาณทสสนวสทธนเทส ๒๒) ญาณทสสนวสทธนเทส ๒๓) ปญญาภาวนานสงสนเทส

สวนคมภรวมตตมรรคแบงโครงสรางทางเนอออกเปน ๑๒ บท เรยกวา “ปรจเฉท”คอ ๑) นทานกถา ๒) สลปรจเฉท ๓) ธตงคปรจเฉท ๔) สมาธปรจเฉท ๕) กลยาณมตรปรจเฉท๖) จรยาปรจเฉท ๗) กมมฏฐานารมมณปรจเฉท ๘) กมมฏฐานปรจเฉท ๙) อภญญาปรจเฉท๑๐) ปญญาปรจเฉท ๑๑) อบายปรจเฉท ๑๒) สจจญาณปรจเฉท

อยางไรกตาม แมคมภรทงสองจะมจานวนบทมากนอยตางกน แตทงสองคมภรกอธบายธรรมไปตามลาดบเนอหาของแตละบทเหมอนกน ดงจะเหนไดจากผลการเปรยบเทยบดานโครงสรางทางเนอหาแตละบททงสองคมภรดวยแผนผงตอไปน๑

วสทธมรรค ตรงกบ วมตตมรรค

สลนเทส นทานกถาสลปรจเฉท

ธตงคนเทส ธตงคปรจเฉท

กมมฏฐานคคหณนเทส

สมาธปรจเฉทกลยาณมตตปรจเฉทจรยาปรจเฉทกมมฏฐานารมมณปรจเฉท

ปฐวกสณนเทสเสสกสณนเทสอสภกมมฏฐานนเทสฉอนสสตนเทสอนสสตกมมฏฐานนเทสพรหมวหารนเทสอารปปนเทสสมาธนเทส

กมมฏฐานปรจเฉท

๑ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค, แปลและเรยบเรยงจากฉบบภาษาองกฤษของพระเฮฮารา พระโสมเถระ และพระเขมนทเถระ โดย พระธรรมโกศาจารย (ประยร ธมมจตโต) และคณะ, พมพครงท ๘,(กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๘-๙.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๖๘

วสทธมรรค ตรงกบ วมตตมรรค

อทธวธนเทส

อภญญานเทสอภญญาปรจเฉท

ขนธนเทสอายตนธาตนเทสอนทรยสจจนเทสปญญาภมนเทส

ปญญาปรจเฉทอบายปรจเฉท

ทฏฐวสทธนเทสกงขาวตรณวสทธนเทสมคคามคคญาณทสสนวสทธนเทสปฏปทาญาณทสสนวสทธนเทสญาณทสสนวสทธนเทสปญญาภาวนานสงสนเทส

สจจญาณปรจเฉท

อนง ในประเดนความคลายคลงกนและความแตกตางกนในดานโครงสรางคมภรของทงสองคมภรน ศาสตราจารย ดร. P.V. Bapat นกปราชญชาวอนเดยไดใหขอสงเกตไว ๔ ขอ(P.V. Bapat, 1937 : Introduction) เปนหลกกาหนดดงน

๑. พระพทธโฆสาจารยไดศกษาคมภรวมตตมรรคของพระอปตสสะมากอน ทานยดถอเอาโครงสรางของคมภรวมตตมรรคของพระอปตสสะ และขยายความในคมภรวสทธมรรคใหพสดาร

๒. พระอปตสสะไดศกษาคมภรวสทธมรรคของพระพทธโฆสาจารยมากอน และยอคมภรวสทธมรรคใหสนเขาโดยตดบทตาง ๆ ออกในขณะเดยวกนกนาขอแกไขตาง ๆ ไปใชใหตรงกบคาสอนและมตของนกายของทาน

๓. คมภรทงสองเลมน ไดขอมลมาจากอรรถกถาเหมอนกน จากขอมลนเอง ทานทงสองไดดดแปลงใหตรงกบคาสอนและมตของแตละนกายอนเปนของตนเอง

๔. เนอหาสวนใหญของคมภรวมตตมรรคบางสวนอาจจะเพมเตมเขาภายหลง โดยพระสงฆปาละผแปลคมภรวมตตมรรคเปนภาษาจนภายใตอทธพลมหายาน๒

๒ พระมหาสยาม ราชวตร, “การศกษาเปรยบเทยบไตรสกขาคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค”,วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๓), หนา ๑๔๓.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๖๙

๔.๒ เปรยบเทยบลกษณะการแตงคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๒.๑ ความคลายคลงกนทงคมภรวสทธมรรคและวมตตมรรค มเปาหมายในการอธบายความในไตรสกขา คอ

ศล สมาธ ปญญา อนเปนคาสอนทสามารถปฏบต เพอไปสเปาหมายอนสงสด คอพระนพพานและ มลกษณะการแตงทคลายคลงกน คอตางดาเนนการแตงคมภรตามรปแบบวมสสะทผสมผสานทงรอยแกวและรอยกรองควบคกนไป อธบายเนอหาหลกคาสอนในพระพทธศาสนาทครอบคลมทง ๓ ปฎก คอวนยปฎกสตตนตปฎกและอภธรรมปฎก ยอและขยายความใหชดเจนในการอธบายเนอหา ซงเปนจดเดนของทงสองคมภรและยงไดใชรปแบบการนาเสนอคมภรทคลายคลงกนใน ๔ ประเดน คอ

๑. ปณามพจน กลาวบชาพระรตนตรย เปนการแสดง ออกถงความเคารพนอบนอมตอสงทสงสดในศาสนา แสดงความกตญตอครบาอาจารย การนาเสนอสวนปณามพจนนเปนรปแบบทใชในคมภรตาง ๆ กอนจะเรมการแตงคมภร การบชาพระรตนตรยกอนเรมการแตงนเปนสงทนายกยองยง กลาวอกอยางหนงวาเปนการไหวคร ผวจยตงขอสงเกตวา การบชาพระรตนตรย นาจะเปนตนแบบของการไหวครในปจจบน นกอรรถกถาจารย ฏกาจารย อนฏกาจารย ไดยดถอรปแบบเปนปทฏฐานในการแตงคมภร

๒. อทเทสคาถา หรอ นทานคาถา ยกเอาคาถาทมาในพระไตรปฎกมาเปนบทตงในการอธบายความของคมภร

๓. เนอหา ประมวลธรรมทงหมดในพระไตรปฎก อนไดแก พระวนยปฎก พระสตตนตปฎก และพระอภธรรมปฎก มาเรยงไวเปนคมภรเลมเดยว

๔. นคมนคาถา กลาวสรปคมภร แสดงจตอธษฐานของผแตง เ พอใหพระพทธศาสนาดารงมนสถตสถาพรตลอดไป แผบญกศลใหแกสรรพสตวทงหลายมความสขเจรญรงเรองในศาสนา

๔.๒.๒ ความแตกตางกนแมลกษณะการแตงคมภรวสทธมรรคและวมตตมรรค จะใชรปแบบทคลายคลงกนใน

๔ ประเดน คอปณามพจน อทเทสคาถา เนอหา และนคมนคาถา แตใน ๔ ประเดนน แตยงม ๒ประเดน ทมความตางกนอยางชดเจน คอ

๑. อทเทสคาถา ทงสองคมภรมความคลายคลงกนเกยวกบทมาของอทเทส กลาวคอคมภรวสทธมรรคไดยกเอาคาถาทมาในสงยตตนกาย สคาถวรรคแหงพระสตตนตปฎกมาเปนบทตงในการอธบายความ สวนคมภรวมตตมรรคไดยกคาถาทมาในองคตตรนกาย จตกกนบาตเปนบทตงในการอธบายความ

๒. นคมนคาถา ทงคมภรวสทธมรรคและวมตตมรรคกไดนาเสนอนคมคาถา แตในคมภรวสทธมรรคนาเสนอมากกวาคมภรวมตตมรรค ซงในคมภรวสทธมรรคจะกลาวถงความเปนมาของการแตงคมภร การอางองขอมลในคมภรวานามาจากไหน และกลาวคาอทศบญกศล

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๗๐

อนเกดขนจากการแตงคมภรแกสรรพสตวทงหลายใหลถงความดงาม ประสบความสขปลอดภยจากอนตรายทงหลาย สวนในคมภรวมตตมรรคจะกลาวเพยงการสรปวมตตมรรคสน ๆ แลวเชญชวนใหปฏบตตามแนวทางแหงวมตตมรรคเพอละอวชชาไปสความหลดพนทแทจรง

๔.๓ เปรยบเทยบวธการนาเสนอเนอหาของคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๓.๑ ความคลายคลงทงสองคมภรมเนอหาสาระคลายคลงกน และวธการอธบายทคลายคลงกน คอทง

สองคมภรไดตงประเดนคาถามเปนขอ ๆ เชน ในสวนศลตงคาถามวา “ศลคออะไร” เปนตนจากนนจงอธบายตามประเดนทตงไว ทาใหผศกษามองเหนโครงสรางกอนทจะเขาสรายละเอยดของคมภร ลกษณะการอธบายอกอยางทคลายคลงกน คอทงสองจะดาเนนวธการอธบายในลกษณะคาถาม-คาตอบไปตลอด การอธบายเนอหามการยกตวอยาง อปมาอปไมยประกอบการอธบายเนอหาใหแจมชดยงขน คาเปรยบเทยบเชงอปมาอปไมยน จะพบมากในคมภรทงสอง การนาขอมลในพระไตรปฎกอรรถกถา ภาษต มาสนบสนนคาอธบายเนอหา การเปรยบเทยบอปมาอปไมยเปนลกษณะโดดเดนของคมภรทงสอง แมแตคมภรทงสองจะมเนอหาการอธบายมากนอยกวากน กตาม แตเนอหาของคมภรทงสองจะเสรมซงกนและกน กลาวคอคมภรวมตตมรรค จะชวยใหผอานจบประเดนหลกและไดความคดรวบยอดเกยวกบขอธรรมนนๆ อยางรวดเรว ในขณะทคมภรวสทธมรรคจะใหคาอธบายขอธรรมอยางละเอยดเชนเดยวกน ซงเหมาะแกการศกษา คนควานามาปฏบต

๔.๓.๒ ความแตกตางกนทงสองคมภรมวธการนาเสนอเนอหาของคมภรทแตกตางกน คอการแตงวสทธมรรค

เปนการแตงแบบเทศนาโวหาร และแตงไปตามลาดบของเนอหา คอมาตกา โดยอธบายคาทยงไมชดเจนใหชดเจนดวยวธการถามตอบ พรอมทงยกตวอยางประกอบคาอธบาย และนาเสนอดวยภาษาทเปนเอกลกษณของพระพทธศาสนา คอภาษาบาลทเหมาะสมกบบคคลทมความรดแตในการแตงวมตตมรรคนน ไมมการนาเสนอภาษาททนสมยกะทดรดกระซบและชดเจน มการอธบายเนอความทไมเยนเยอ เขาใจงาย นาเสนอแบบตรง ๆ เชน กลาวถง อปสรรคและเหตของศล กถามตรง ๆ วา อปสรรคและเหตของศลมเทาไร? ตอบวามธรรม ๓๔ ประการ จะเหนไดวาในวมตตมรรคน มการถามและตอบดวยภาษาทตรง ๆ เขาใจงายนบวาเปนลกษณะการนาเสนอทเดนของการแตงวมตตมรรคน

ความแตกตางกนอกประการหนง คอคมภรทงสองดาเนนการอธบายความในลกษณะถาม-ตอบ แตในวสทธมรรคจะอธบายคาถามทตงไวโดยขยายความทยาวมาก มการยกอปมาอปไมย อางองอทาหรณมาก ซงตางจากวมตตมรรคทสรปสน ๆ แตไดใจความชดเจนเชน ๑) ในหวขอวาดวยธรรมชาตของศล ในวสทธมรรคไดอธบายธรรมชาตของศล ๔ ประการคอ เจตนา เจตสก สงวร และอวตกกมะ แตวมตตมรรคอธบายเพยง ๓ ประการ คอ เจตนาศล

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๗๑

เวรมณศล และอวตกกมศล โดยไมยกสภาษตมาอางแตอยางใด ๒) ในวสทธมรรคไดแบงประเภทของศลออกเปน ๕ หมวด แตวมตตมรรคแบงออกเปน ๔ หมวดแตไดใจความมากกวา๓)รปแบบการอธบายในคมภรวสทธมรรคจะหลากหลายมากกวาคมภรวมตตมรรค ดงน

๑. การวเคราะหทางไวยากรณ เพอใหเขาใจถงรากศพท การประกอบศพททางไวยากรณ

๒. การอธบายรปศพท อธบายความหมายของรปศพทและอธบายทงรปศพทและความหมายของรปศพท เพอใหเขาใจศพทวาทาหนาทอะไรในประโยค และความหมายของรปศพทวาแตละศพทประสงคเอาในความหมายใด

๓. การจดแบงประเภทแยกยอยหวขอ เพอใหเหนองคประกอบยอย ของหวขอธรรมนนวาประกอบดวยอะไรบาง แลวอธบายตามประเดนนน

๔. การใชอปมาอปไมยประกอบการอธบาย เพอใหผศกษาเกดภาพทชดเจน เขาใจเนอหานน ๆ ไดงายยงขน

๕. การยกพทธพจน อรรถกถาและปกรณวเสส เพอสนบสนนคาอธบายใหมนาหนกมากขน และเปนขอมลอางองเสรมคาอธบาย โดยใชวธการอาง คอ ๑) ระบชอผกลาวขอความ๒) ใชคาแบบอตวตตกะ ๓) ใชคาวา ยถาห ๔) ระบชอคมภร ๕) ไมเจาะจงผกลาวใชคาวาอปเร อาห หรอ เอกจเจ อาห ๖) ระบชนของคมภร ๗) ใชคาอนยม ย ศพท บอกขอความทอาง ๘) ใชคาวา วจนโต หมายเอาพระบาล ๙) ใชคาวา เตเนต วจจต ๑๐)ใชคาวา เตนาหหรอเตนาห ๑๑) ใชคาวา ปาฬ แทนพระไตรปฎก

๖. การมงอธบายเนอหาสาระเปนสาคญ๗. การยกเหตการณในสมยพทธกาลประกอบเนอหาทอธบายรปแบบวธการอธบายเหลานจะพบมากในคมภรวสทธมรรค สวนในคมภรวมตต

มรรคจะพบนอยมาก ไมหลากหลายเหมอนในคมภรวสทธมรรค โดยเฉพาะการยกเหตการณในสมยพทธกาลอนเปนตวอยางนกปฏบตสมยกอนจะไมพบเลยในคมภรวมตตมรรค จะกลาวถงเนอหาลวน ๆ

๔.๔ เปรยบเทยบธรรมชาตของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๔.๑ ความคลายคลงกนทงวสทธมรรคและวมตตมรรคตางกไดถงธรรมชาตของศลไวคลายคลงกน โดย ๑)

เจตนาในวสทธมรรค หมายถง (๑) เจตนาของบคคลผงดเวนจากโทษมปาณาตบาตเปนตน หรอ(๒) เจตนาของของบคคลผบาเพญวตรปฏบต หรอ (๓) เจตนาในกรรมบถ ๗ ดวง ของบคคลผละโทษ มปาณาตบาตเปนตน โดยเจตนาละหรองดเวนจากการทาความชว ในขณะทวมตตมรรคหมายถงการตงเจตนาวา “เราจะไมทาความชวเพราะถาทาความชว เราจะตองไดรบวบากทเปน

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๗๒

ทกข” ๒) อวตกกมศลทงในวสทธมรรคและวมตตมรรค หมายถงความไมละเมดทงทางกายและวาจาเมอไดสมาทานศลแลว

๔.๔.๒ ความแตกตางกนในคมภรวสทธมรรคแสดงธรรมชาตของศลไว ๔ ประการ คอ ๑) เจตนา หมายถง

(๑) เจตนาของบคคลผงดเวนจากโทษมปาณาตบาตเปนตน หรอ (๒) เจตนาของของบคคลผบาเพญวตรปฏบต หรอ (๓) เจตนาในกรรมบถ ๗ ดวง ของบคคล ผละโทษ มปาณาตบาตเปนตน ๒) เจตสก หมายถง (๑) ความงดเวนของบคคลผเวนจากโทษ มปาณาตบาต เปนตนหรอ (๒) ธรรม คออนภชฌา (ความไมโลภ), อพยาบาท (ความไมพยาบาท), และสมมาทฏฐ(ความเหนชอบ) ๓) สงวร หมายถง ความสารวม, การระวงปดกนบาปอกศลม ๕ อยาง คอ(๑) ปาฏโมกข สงวร สารวมในพระปาฏโมกข (บางแหง เรยก สลสงวร) (๒) สตสงวร สารวมดวยสต (๓) ญาณสงวร สารวมดวยญาณ (๔) ขนตสงวร สารวมดวยขนต (๕) วรยสงวร สารวมดวยความเพยร ๔) อวตกกมะ แปลวา ความไมกาวลวง หมายถง ความไมลวงละเมดทางกายและวาจาเมอไดสมาทานศลแลว

แตในคมภรวมตตมรรค กลาวถงธรรมชาตของศลไวเพยง ๓ ประการ คอ ๑) เจตนาศล หมายถงการตงเจตนาวา “เราจะไมทาความชวเพราะถาทาความชว เราจะตองไดรบวบากทเปนทกข” ๒) เวรมณศล หมายถงการละเวนโอกาสแหงการทาความชว อนง หมายถงการเวนขาด ๓) อวตกกมศล หมายถงผรกษาศลไมละเมดศลทงทางกายและทางวาจา

๔.๕ เปรยบเทยบความหมายของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๕.๑ ความคลายคลงทงวสทธมรรคและวมตมรรคตางใหความหมายของศลในแงของลกษณะ หนาทหรอ

กจ (รส) ผลปรากฏ (ปจจปฏฐาน) และ ปทสถาน (เหตใกล) ไวคลายคลงกน กลาวคอ ในวสทธมรรค กลาววา

๑. ลกษณะของศล คอ “สลนะ” แปลวา มลราก กลาวคอ กรยาทรวมเอาไวอยางดหมายถง ๑) ความทกรรมในทวารมกายกรรมเปนตน ไมกระจดกระจาย เพราะมระเบยบด๒) ความเขาไปรบไว หมายถง ความเปนทรองรบแหงกศลธรรม โดยความเปนทตงอาศยแหงกศลธรรมทงหลาย

๒. หนาทของศล (รส) คอ กาจดความเปนทศล หรอ คอความหาโทษมได เพราะเปนกจ (หนา) และเปนสมบต ของศลนน

๓. ผลปรากฏของศล (ปจจปฏฐาน) คอความสะอาด ๓ ประการ คอ “ความสะอาดกาย ความสะอาดวาจา ความสะอาดใจ” หมายความวา ศลนนยอมปรากฏ คอถงความเปนคณทควรถอเอาโดยความเปนธรรมชาตสะอาด

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๗๓

๔. ปทสถานของศล คอหรและโอตตปปะ นกปราชญทงหลายพรรณนาวาเปนปทฏฐาน อธบายวา เปนอาสนนเหต (เหตใกล) แหงศลนน เพราะเมอหรและโอตตปปะมอยศลจงเกดขนและตงอยได เมอหรและโอตตปปะไมม ศลกเกดขนไมได ตงอยไมได๓

๔.๕.๒ ความแตกตางกนในวมตตมรรคจะใหความหมายของศลไมกวางมากเหมอนในวสทธมรรค แตมเนอหา

คอนขางแตกตางกน กลาวคอ ในวมตตมรรคใหความหมายของศลคาวา “ศล” หมายถงเยน ดเลศ การกระทา ปกตและสภาพปกตตามธรรมชาตของทกขและสข อนง ศล หมายถงศรษะความเยนและสนต กลาวคอ

๑. ศลเปนศรษะ อธบายวา ถาบคคลไมมศรษะเขากไมสามารถปดธล คอกเลสออกไปจากอนทรยของเขาได เมอเปนดงนน เขากเหมอนคนตาย เพราะฉะนนศลของพระภกษกคอศรษะ เมอศรษะ (ศล) ขาดภกษกสญสนคณความดทกอยาง นนเรยกวา ความตายในศาสนาของพระพทธเจา

๒. ศลเปนความเยน อธบายวา ไมจนททมความเยนมากทสดชวยทเลาความรอนของพษไขในรางกายลงไดฉนใด ศลกฉนนน คอชวยทเลาไขใจทเกดจากความสะดงกลวหลงจากศลขาด และกอใหเกดปราโมทย

สวนลกษณะ หนาทหรอกจ (รส) ผลปรากฏ (ปจจปฏฐาน) และ ปทสถาน (เหตใกล)ไดแก

๑) ลกษณะของศล คอการละความเสอมคณคาดวยความมคณคา ความดอยคณคาหมายถง การละเมดศล ๓ ประการ คอ (๑) การละเมดปาฏโมกขสงวรศล หมายถงความเสอมศรทธาในพระตถาคตเนองจากอหรกะ (ไมละอายใจ) และอโนตตปปะ (ไมเกลงกลวบาป)(๒) การละเมดปจจยสนนสสตศล หมายถงสญเสยความสนโดษ (ความพอใจในปจจยตามมตามได) (๓) การละเมดอนทรยสงวรศล หมายถงการละเลยโยนโสมนสการ เพราะไมสารวมอนทรยทงหก

๒) หนาทของศล ม ๒ ประการ คอ (๑) ปต และ (๒) โสมนส๓) ผลปรากฏของศล คออวปปฏสาร (ความไมเดอดรอนใจ)๔) ปทสถานของศล ม ๒ ประการ คอ (๑) กศลกรรมทางไตรทวารคอทางกาย

ทางวาจา ทางใจ (๒) การสารวม อนทรยทงปวง๓. ศลเปนสนต อธบายวา ถาบคคลเขาจะเปนผมความประพฤตสงบเรยบรอย เขา

ไมสรางความหวาดกลวใหเกดขน

๓ เรองเดยวกน, หนา ๒๙-๓๐.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๗๔

๔.๖ เปรยบเทยบอานสงสของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๖.๑ ความคลายคลงกนความคลายคลงกนในอานสงสของศลในคมภรวสทธมรรคและวมตตมรรค แมจะ

กลาวไวมากมาย แตนยทตรงกนในดานทมา ไดแก อานสงสในกมตตสตร คอ ๑) ไมเดอดรอนใจ๒) บนเทงใจ ๓) อมใจ ๔) สงบกายสงบใจ ๕) สบายกายสบายใจ ๖) ไดสมาธ ๗) รเหนตามความเปนจรง ๘) เบอหนายในทกขและสนกาหนด ๙) รเหนวาจตหลดพนแลวจากกเลสทงหลาย

๔.๖.๒ ความแตกตางกนอานสงสของศลในวสทธมรรคมาในกตมตถยสตร มหาปรนพพานสตร และสลสตร

อากงเขยยสตร รวมถงทกลาวไวในวสทธมรรคเอง โดย ๑) ในกตมตถยสตร ไดแก ความไมตองเดอดรอนใจ เปนตน๔ ๒) ในมหาปรนพพานสตรและศลสตร ม ๕ ประการ คอ (๑) ยอมประสบกองแหงโภคะใหญ (๒) กตตศพทอนงามยอมฟงไป (๓) จะเขาไปสสถานทใด ยอมองอาจ ไมเคอะเขน (๔) ไมหลงทากาลกรยา (๕) หลงตายยอมเขาถงสคต โลกสวรรค๕ ๓) ในอากงเขยยสตร ไดแก เปนทรกเปนทเจรญใจ เปนทเคารพ และเปนทสรรเสรญของบรรดาภกษเพอนพรหมจรรยทงหลาย เปนทสนอาสวะ๖ ๔) ในวสทธมรรค ไดแก การเปนทพงอนประเสรฐ เปนนาชาระมลทนทางใจและระงบความเรารอน เปนเครองประดบและมกลนหอมซงฟงไปไดทงทวนลมและตามลม เปนบนไดสสวรรคและเปนประตสนพพาน

สวนในวมตตมรรคจะใหความหมายของเนอหาแตกตางกนออกไป ไดแก ๑) ศลทเปนกศลมอวปปฎสารเปนประโยชนและเปนอานสงส ๗ ๒) ศลเรยกวาปต ศลเปนวรรณะสงสดเปนอรยะทรพย ๓) ศลเปนภมของพระพทธเจาทงหลาย เปนการอาบนาโดยไมตองมนา๘ เปนการอบดวยเครองหอม๙ เปนเอาทตดตามตน เปนเครองประดบศรษะทคนตองสวม เปนวรรณะทศกดสทธเปนการฝกอนยอดเยยม เปนวถแหงพรหมจรรย ถาบคคลรกษาศล เพราะเหตทมศลนนเขาจะเปนผองอาจ นาเกยรตมาสมตรสหาย และเปนทรกของคนดทงหลาย ๔) ศลเปนอาภรณอนประเสรฐ๑๐ เปนกฎคมความประพฤตทงปวง เปนทตงแหงบญ เปนเนอนาบญของทานบรจาค เปนพนฐานเพราะปลกความเปนสหายของพระอรยะ (ผมศล) จะเปนผคงทในความ

๔ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑/๑-๓.๕ ว.ม. (ไทย) ๕/๒๘๕/๙๙ ; ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕๐/๙๔ ; อง.ปจก (ไทย) ๒๒/๒๑๓/๓๕๖.๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๖๕/๕๗.๗ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑/๑.๘ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๖๑๓/๓๕๗.๙ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๖๑๕/๓๕๘.๑๐ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๖๑๔/๓๕๘.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๗๕

ดทงปวง เขาจะเปนผทาอธฐานอนบรสทธใหสาเรจ เขาจะตายอยางมสต๑๑ เมอไดรบวกขมภนวมตต เขาจะประสบความสข๑๒

๔.๗ เปรยบเทยบประเภทของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๗.๑ ความคลายคลงกนความคลายคลงกนทเหนเดนชดในคมภรวสทธมรรคและวมตตมรรค ไดแก ประเภท

ของศลทเรยกวา “ปารสทธศล” ซงในวสทธมรรคจดไวในหมวดท ๔ ชดท ๔ ไดแก ๑) ปาตโมกขสงวรศล คอความสารวมในพระปาฏโมกข ๒) อนทรยสงวรศล คอความสารวมอนทรย ๖๓) อาชวปารสทธศล คอการงดเวนจากมจฉาชวะ ๔) ปจจยสนนสสตศล คอการบรโภคปจจย๔ อนบรสทธดวยการพจารณา๑๓ สวนในวมตตมรรค จดไวในชดท ๕ ไดแก ๑) ปาฏโมกขสงวรศล ๒) อาชวปารสทธศล ๓) อนทรยสงวรศล ๔) ปจจยสนนสตศล๑๔

๔.๗.๒ ความแตกตางกนประเภทของศลในคมภรวสทธมรรคและวมตตมรรคทมความแตกตางกนทเหน

เดนชด ไดแก ในวสทธมรรคแบงประเภทของศลออกเปน ๕ หมวด ในขณะทวมตตมรรคแบงประเภทของศลไว ๔ หมวด แตทงสองคมภรใหความสาคญกบศลในหมวด “ปารสทธศล”หมายถงศลเปนเครองทาใหบรสทธ ม ๔ ประการ คอ ๑๕

๑. ปาฏโมกขสงวรศล หมายถงศล คอความสารวมในพระปาฏโมกขคาวา ปาฏโมกขหมายเอาศลทเปนสกขาบท เพราะวาผใดเฝาระวง คอรกษาศลนน ศลนนยอมยงผนนใหรอดคอใหพนจากทกขทงหลายมทกขในอบายเปนตน เพราะเหตนน ศลนนทานจงเรยกวา ปาฏโมกข

๒. อนทรยสงวรศล หมายถงศล คอความสารวมอนทรย ๖ คอตา ห จมก ลน กายและ ใจ ดวยสต ไมใหบาปอกศลทงหลายเกดขนไดรธรรมารมณดวยมนะแลว ไมถอเอานมต ไมถอเอาอนพยญชนะ๑๖

๓. อาชวปารสทธศล หมายถง การงดเวนจากมจฉาชวะ คอ “การลอลวง (กหนา)การปอ ยอ (ลปนา) การทาใบ (เนมตตกา) การบบบงคบ (นปเปสกตา) การแสวงหาลาภดวยลาภ (ลาเภน ลาภ นชคสนตา)

๑๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕๐/๗๘.๑๒ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค, หนา ๑๑.๑๓ เรองเดยวกน, หนา ๓๒- ๓๔.๑๔ เรองเดยวกน, หนา ๖๖-๗๐.๑๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๑๕,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรษทสหธรรมก จากด, ๒๕๕๓), หนา ๒๔๐.๑๖ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๑๔๓.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๗๖

๔. ปจจยสนนสตศล หมายถง ศลทเกยวของกบปจจย ๔ พระศาสดาทรงเนนใหสาวกพจารณาโดยแยบคาย ไมบรโภคอยางขาดสต ในการใชสอยในขณะนน คอ

๑) การพจารณาการนงหมจวร หมายถง ขณะการใชสอยจวร ภกษพงพจารณาโดยแยบคาย แลวนงหมจวร เพยงเพอบาบดความหนาว เพอบาบดความรอน เพอบาบดสมผสอนเกดจากเหลอบ ยง ลม แดด และ สตวเลอยคลานทงหลาย และ เพยงเพอปกปดอวยวะอนใหเกดความละอาย

๒) การพจารณาการบรโภคบณฑบาต หมายถง ขณะบรโภคบณฑบาตภกษพงพจารณาโดยแยบคาย แลวฉนบณฑบาต ไมใหเปนไปเพอความเพลดเพลน สนกสนาน ไมเปนไปเพอความเมามนเกดกาลงทางกาย ไมใหเปนไปเพอประดบ ไมใหเปนไปเพอตกแตง แตใหเปนไปเพยงเพอความตงอยไดแหงกายน เพอความเปนไปไดของอตภาพ เพอความสนไปแหงความลาบากทางกาย เพออนเคราะหแกการประพฤตพรหมจรรย ดวยการทาอยางน เรายอมระงบเสยได ซงทกเวทนาเกา คอความหว และไมทาทกขเวทนาใหมใหเกดขน

๓) การพจารณาการใชสอยเสนาสนะหมายถขณะบรโภคใชสอยเสนาสนะภกษพงพจารณาโดยแยบคาย แลวใชสอยเสนาสนะ เพยงเพอบาบดความหนาว เพอบาบดความรอนเพอบาบดสมผสอนเกดจากเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเลอยคลานทงหลาย เพยงเพอบรรเทาอนตรายอนพงม จากดนฟาอากาศ และเพอความเปนผยนดอยได ในทหลกเรนสาหรบภาวนา

๔) การพจารณาการบรโภคคลานเภสช หมายถงขณะบรโภคใชสอย ภกษพงพจารณาโดยแยบคาย แลวใชสอย หรอ บรโภคเภสชบรขารอนเกอกลแกคนไข เพยงเพอบาบดทกขเวทนาอนบงเกดขนแลวมอาพาธตาง ๆ เปนมล เพอความเปนผไมมโรคเบยดเบยน เปนอยางยง๑๗

ปารสทธศล ๔ ประการ อนไดแก ปาฏโมกขสงวรศล อนทรยสงวรศล อาชวปารสทธศล และปจจยสนนสสตศล ลวนมเหตใหสาเรจทงสน เรยกเหตใหสาเรจนนในทางภาษาบาลวา “สาธนะ” ดงน

๑. ปาฏโมกขสงวรศล มศรทธาเปนเหตใหสาเรจ เรยกวา “สทธาสาธนะ”เพราะฉะนน ปาฏโมกขสงวรศลนน ภกษสมาทานสกขาบท ตามททรงบญญตไวใหสนเชงดวยศรทธาแลว ไมทาความอาลยแมในชวต จะพงทาใหถงพรอมไดอยางด

๒. อนทรยสงวรศล มสตเปนเหตใหสาเรจ เรยกวา “สตสาธนะ” กลาวคอ อนทรยทงหลายทตงมนแลวดวยสต ไมเปดชองทงหลายมอภชฌาเปนตน ไหลเขามาได กเพราะอนทรยสงวรนนถกหกหาม ดวยสต

๓. อาชวปารสทธศล มวรยะเปนเหตใหสาเรจ เรยกวา “วรยสาธนะ” เหตวาความเพยรทปรารภแลวโดยชอบ เปนเหตใหมการละมจฉาอาชวะ

๑๗ ฉนทชาโต ภกข, คมอพทธบรษท ๔๙, (สมทรปราการ : วดศรวารนอย, ๒๕๔๙), หนา ๕๒.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๗๗

๔. ปจจยสนนสตศล มปญญาเปนเหตใหสาเรจ เรยกวา “ปญญาสาธนะ” เหตวาสามารถเหนโทษและอานสงส ในการบรโภคปจจยทงหลายวา การบรโภค หรอ การใชสอยปจจย ๔ ม ๔ ประการ คอ ๑) ไถยบรโภค บรโภคอยางขโมย ๒) อณบรโภค บรโภคอยางเปนหน ๓) ทายชชบนโภค บรโภคอยางเปนผรบมรดก ๔) สามบรโภค บรโภคอยางเปนเจาของกลาวคอ การบรโภคของภกษทศล ผนงบรโภคอยแมในทามกลางสงฆ ชอวาไถยบรโภค การบรโภคปจจยอนตนมไดพจาณา ของภกษผมศล ชอวาอณบรโภค

การบรโภคปจจยของพระเสขะ ๗ จาพวก ชอวาทายชชบรโภค เพราะวาพระเสขะ๗ จาพวกนน นบวาเปนบตรของพระผมพระภาคเจา การบรโภคของพระขณาสพทงหลาย ชอวาสามบรโภค เหตวาพระขณาสพเหลานน ลวงความเปนทาสแหงตณหาเสยแลว

ปารสทธศล ๔ อนไดแก ปาฏโมกขสงวรศล อนทรยสงวรศล อาชวปารสทธศลปจจยสนนสตศลนน ๑) ปาฏโมกขสงวรศล ชอวาเทสนาสทธ เพราะหมดจดดวยการแสดง ๒)อนทรยสงวรศล ชอวาสงวรสทธ เพราะหมดจดดวยสงวร โดยตงใจวา “เราจกไมทาอยางนอก”๓) อาชวปารสทธศล ชอวาปรเยฏฐสทธ เพราะหมดจดดวยการแสวงหา โดยธรรมโดยชอบอย๔) ปจจยบรโภคสนนสตศล ชอวาปจจเวกขณสทธ เพราะหมดจดดวยการพจารณา

๔.๘ เปรยบเทยบความเศราหมองของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๘.๑ ความคลายคลงกนทงสองคมภรกลาวถงความเศราหมองของศลทคลายคลงกน คอราคะ และการมวสม

กบสตร ในคมภรวสทธมรรค กลาวถง ความเศราหมองของศลเกดจากสาเหตความประพฤตตนเกยวของกบเมถนธรรม ๗ ประการ วาดวยการลบไล การขดส การใหอาบนา การนวดฟน แหงมาตคาม เขายนด ใครใจ และถงความปลมใจ ดวยการบาเรอมการลบไล หรอความยนด การบาเรอแหงมาตคามนนบเปนความขาดกได รวมทงการซกซ เลนหวสพยอกกบมาตคาม การจองดตามาตคามดวยตา (ของตน) เขา ยนดดวยการเพงดนน คลายคลงกบความเศราหมองของศลคอการมวสมกบสตรในคมภรวมตตมรรคอนเกดจากธรรม ๓๔ ประการ

๔.๘.๒ ความแตกตางกนในวสทธมรรค กลาวถง ความเศราหมองของศลวาเกดจากสาเหต ๒ ประการหลก

คอ๑. สกขาบทในสวนเบองตนหรอในสวนเบองปลายในกองอาบตทง ๗ ของภกษนน

๑) ขาด เหมอนผาขาดทชาย ๒) ทะลเหมอนผาเปนชองโหวตรงกลางผน ๓) ดาง เพราะทาลายไปทละ๒-๓ เหมอนแมโคตวสดาหรอแดงเปนตนอยางใดอยางหนง มสตดกบสตวผดขนทหลงบาง ททองบาง ๔) พรอย เพราะสกขาถกทาลายยบยบเหมอนแมโคตวลายไปดวยจดสทตดกบสตวยบยบไป

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๗๘

๒. ความประพฤตตนเกยวของกบเมถนธรรม ๗ ประการ ดงท พระผมพระภาคตรสไวในเมถนสงโยคสตรวา

๑) “ดกรพราหมณ สมณะกด พราหมณกด บางคนในโลกน ปฏญญา (ตนวา)เปนพรหมจารจรง ๆ หาไดรวมประกอบกรยาทคนสองตอสองจะพงประกอบกนดวยมาตคามไมเลย แตวายงยนดการลบไล การขดส การใหอาบนา การนวดฟน แหงมาตคาม เขายนด ใครใจ และถงความปลมใจ ดวยการบาเรอมการลบไล เปนตนนน ดกรพราหมณ แมความยนดการบาเรอแหงมาตคามนนบเปนความขาดกได ทะลกได ดางกได พรอยกได แหงพรหมจรรยของสมณพราหมณนน ดกรพราหมณ สมณพราหมณนเรากลาววาเขาประพฤตพรหมจรยไมบรสทธประกอบดวยเมถนสงโยค ยอมไมพนจากชาตชรามรณะ ฯลฯ เราบอกไดวา เขายอมไมพนไปจากทกขไดเลย”

๒) ไมถงอยางนน แตวายงซกซ เลนหวสพยอกกบมาตคามอย เขายนดดวยการซกซเปนตนนน ฯลฯ เราบอกไดวา เขายอมไมพนจากทกขไดเลย

๓) ไมถงอยางนน แตวายงเพง ยงจองดตามาตคามดวยตา (ของตน) เขา ยนดดวยการเพงดนน ฯลฯ เราบอกไดวา เขายอมไมพนไปจากทกขไดเลย

๔) ไมถงอยางนน แตวาฟงเสยงมาตคาม หวเราะอยกด พดอยกด ขบรองอยกดรองไหอยกด ขางนอกฝา หรอ ขางนอกกาแพงกตาม เขายนดดวยเสยงนน ฯลฯ เราบอกไดวาเขายอมไมพนไปจากทกขไดเลย

๕) ไมถงอยางนน แตวายงตามนกถงการทเคยหวเราะพดจาเลนหวกบมาตคามในกาลกอน เขายนดดวยเรองเกานน ฯลฯ เราบอกไดวา เขายอมไมพนไปจากทกขไดเลย

๖) ไมถงอยางนน แตวาเขาเหนคฤหบดกด บตรคฤหบดกด ผอมเอบพรอมพรงดวยกามคณ ๕ บาเรอตนอย เขายนดดวยการบาเรอตนแหงคฤหบด หรอบตรคฤหบดนน ฯลฯเราบอกไดวา เขายอมไมพนไปจากทกขไดเลย

๗) ไมถงอยางนน แตวาประพฤตพรหมจรรย ปรารถนาเทวนกายเหลาใดเหลาหนง ดวยหวงวา เราจกไดเปนเทพเจาหรอเทพองคใดองคหนง ดวยศลน ดวยตบะน หรอดวยพรหมจรรยนกด เขายนด ใครใจ ถงความปลมใจดวยความเปนเทวดานน ดกร พราหมณ แมความยนดดวยการเปนเทวดาน นบเปนขาดกได ทะลกได ดางกได พรอยกได แหงพรหมจรรย”๑๘

สวนในวมตตมรรค กลาวถง ความเศราหมองของศลวาเกดจากธรรม ๓๔ ประการคอโกรธ พยาบาท หลอกลวง ปฏฆะ โลก รษยา มารยา สาไถย อรต ววาท มานะ อหงการอตมานะ ปมาทะ เกยจคราน ราคะ ไมสนโดษ ไมคบบณฑต ไมมสต สามหาว คบคนพาลมจฉาญาณ มจฉาทฏฐ ไมมขนต ไมมศรทธา ไมมหร ไมมโอตตปปะ ไมรจกประมาณในโภชนะตาทราม มวสมกบสตร ไมเคารพครอาจารย ไมสารวมอนทรย ไมปฏบตสมาธในยามตนและ

๑๘ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๕๐/๘๒-๘๕.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๗๙

ยามสดทาย ไมสาธยายธรรมในยามตนและยามสดทาย ธรรม ๓๔ ประการเหลาน เปนอปสรรคของศลบคคลทถกธรรมขอใดขอหนงขดขวางยอมไมอาจทาศลใหบรบรณ ถาศลของเขาไมบรบรณ เขาตองเสอมลงแนนอน

๔.๙ เปรยบเทยบความผองแผวของศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๙.๑ ความคลายคลงกนคมภรวสทธมรรค กลาวถงความผองแผวของศล วาเกดจาก ๑) สกขาบทในสวน

เบองตนหรอในสวนเบองปลายในกองอาบตทง ๗ ของภกษนน ไมขาด ไมทะล ไมดาง ไมพรอยและไมประพฤตตนเกยวของกบเมถนธรรม ๗ ประการ ๒) แมหากสกขาบทในอาบต ๗ กองนนขาด ทะล ดางหรอพรอย กทาคนซงสกขาบทเหลานน (แกไข) ๓) ไมยอมใหบาปธรรมทงหลายเกดมขนในใจ ๔) เพยรใหคณธรรมเหลานเกดมขนในใจ คอ อปปจฉตา (ความมกนอย) สนตฏฐตา (ความสนโดษ) สลเลขตา (ความขดเกลากเลส) และความผองแผวของศลนนน ยอมสาเรจดวยปจจย ๒ ประการ คอ ๑) การเหนโทษแหงสลวบต ๒) การเหนอานสงสแหงสลสมบต๑๙

สวนในวมตตมรรคกลาววา ความผองแผวของศลเกดจากสาเหต ๒ ประการ คอ ๑) การพจารณาโทษของการละเมดศล ๒) การพจาราณาอานสงสในศลซงมความคลายคลงกน

๔.๙.๒ ความแตกตางกนในคมภรวสทธมรรคจะเหนความแตกตางกนทชดเจน คอความผองแผวของศล

หมายถงความทสกขาบททงหลายไมขาด ทะล ดาง และพรอย กลาวคอ๑. ความไมแตกแหงสกขาบททงหลายโดยประการทงปวง๒. การทาคนซงสกขาบททงหลายทพงทาคนไดอนแตกแลว๓. ความไมมเมถนสงโยค ๗๔. ความดอนอก คอดวยความไมเกดขนแหงบาปธรรมทงหลาย เชน โกธะ อปนาหะ

มกขะ ปลาสะ อสสา มจฉรยะ มายา สาเถยยะ ถมภะ สารมภะ มานะ อตมานะ มทะ ปมาทะเปนตน

๕. ความบงเกดแหงคณทงหลาย มอปปจฉตา สนตฏฐตา และสลเลขตา เปนตนแตในคมภรวมตตมรรคจะเหนความแตกตางกนทเดนชด คอถาภกษผทไดรบคาสอน

เกยวกบฌานธรรม และรอยในเรองอาบต ๗ อยางวา ๑) (ตน) ตองปาราชก ยอมพนจากความเปนภกษและอยดวยศลไมสมบรณ ถาเขาอยดวยศลทสมบรณ เขาจะบรรลสจธรรม ๒) ตองอาบตสงฆาทเสส ตองเปดเผยอาบตอยางครบถวน ๓) ตองอาบตอยางอน ตองปลงอาบต๔) ประกอบมจฉาอาชวะ ตองปลงอาบตทตองนน และตงใจวา “เราจะไมทาเชนนนอก”

๑๙ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ), พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร : บรษท ธนาเพรส จากด, ๒๕๔๘), หนา ๗๕.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๘๐

๕) เมอละเมดอนทรยสงวรศลหรอปจจยสนนสสตศล พงกลาววา “เราจะไมทาเชนนนอก” เมอภกษบาเพญศลบรสทธ เธอยอมกระทากายกรรมและวจกรรมทควรทา เธอพจารณาการกระทาของตน ทาดเวนชว พจารณาไดอยางนเธอยอมอยดวยศลบรสทธทงกลางวนและกลางคน เมอทาเชนนเธอสามารถชาระศลของตนใหบรสทธ

๔.๑๐ เปรยบเทยบโทษของศลวบตในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๑๐.๑ ความคลายคลงทงคมภรวสทธมรรคและวมตตมรรค กลาวถงโทษแหงศลวบตของภกษทศล ๕

ประการ คอ๑. บคคลผทศล ยอมไมเปนทชอบใจของเทวดาและมนษยทงหลาย๒. เปนผทเพอนพรหมจารทงหลายไมพงพราสอน๓. ตองทกขใจในเพราะคาตเตยนความทศล ของตน๔. เปนผทศล เขายอมเปนผมผวพรรณหมอง๕. เปนผมสมผสหยาบเพราะนาอบายทกขมาใหแกคนทงหลายทเอาเยยงอยางเขา๔.๑๐.๒ ความแตกตางกนในคมภรวสทธมรรค กลาวถง โทษของศลวบตตามความใน องคตตรนกาย ปจก

สตร วา “ดกรภกษทงหลาย โทษแหงสลวบตของภกษผทศล ๕ ประการ”๒๐ ความวา๑. บคคลผทศล ยอมไมเปนทชอบใจของเทวดาและมนษยทงหลาย๒. เปนผทเพอนพรหมจารทงหลายไมพงพราสอน๓. ตองทกขใจใน เพราะคาตเตยนความทศล ของตน๔. เปนผทศล เขายอมเปนผมผวพรรณหมอง๕. เปนผมสมผสหยาบ เพราะนาอบายทกขมาใหแกคนทงหลายทเอาเยยงอยางเขาสวนในคมภรวมตตมรรค กลาวถงโทษของศลวบตไดทคต กลวบรษท ๔๒๑ ระแวง

สงสยวาบณฑตจะตเตยน ผมศลไมคบ ไมมใครสอนการฝกสมาธให ทวยเทพทงหลายเหยยดหยาม ทกคนเกยจชงดหมน เมอไดยนคนสรรเสรญผมศล จะรสกเศราใจและไมเชอ (ความดของผมศล) มกโกรธเมออยรวมกบบรษท ๔ ชงและรงเกยจกลยาณมตร เปนปฏปกษตอผศลและเขาขางพวกบาปมตร

เมอเธอไมมความอดทนในการปฏบตสมาธขนสง แมเธอประดบรางกายกดนาเกลยดคนทงหลายพากนรงเกยจเธอเหมอนอจจาระและปสสาวะ (เธอไมทนทาน) เหมอนหางรานทไมจรงยงยน (เธอหมดราคา) เหมอนกบโคลนตมทไมมราคาในปจจบนและอนาคต เธอมความ

๒๐ อง.ปจก. (ไทย) ๒๒/๒๑๓/๓๕๕.๒๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๔๙/๗๗.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๘๑

กงวลและใจทอถอยเสมอ ละอายและเสยใจในความชวทไดกระทาไป จตใจไมสงบเหมอนผรายถกจาคก เธอไมมหวงในพระสทธรรมเหมอนคนจณฑาลไมมหวงในราชสมบต๒๒ แมเธอจกเชยวชาญธรรมแตกหามใครใหเกยรตไม ดจไฟทใชมลววเปนเชอเพลง (ไมมใครใหเกยรต) เธอไมสามารถแสวงหาทอยอาศยทดไดในชาตน และภายหลงจากตายเธอกจะไปสทคต

๔.๑๑ เปรยบเทยบการเหนอานสงสของศลสมบตในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค๔.๑๑.๑ ความคลายคลงกนทงในคมภรวสทธมรรคและวมตตมรรค กลาวถง อานสงสการรกษาศลวามคณคา

เพอความบรสทธเพอไปสเปาหมายหมายสงสด คอพระนพพาน ดงความในวสทธมรรควาศลของภกษใดปราศจากมลทนดแลว การทรงบาตรและจวรของภกษ

นนยอมเปนสงทนาเลอมใส บรรพชาของทานกเปนสงทมผล ดวงหทยของภกษผมศลบรสทธแลว ยอมไมหยงลงสภย มการตเตยนตนเอง เปนตน เปนเหมอนพระอาทตยไมหยงลงสความมดมน ภกษงามอยในปาเปนทบาเพญตบะดวยศลสมบต เหมอนพระจนทรงามในทองฟาดวยสมบตคอรศม แมเพยงกลนกายของภกษผมศล กยงทาความปราโมชใหแมแกฝงทวยเทพ ไมจาตองกลาวถงกลน คอศล กลน คอศลยอมครอบงาสมบตแหงคนธชาต คอของหอมทงหลายยางสนเชง ยอมฟงตลบไปทวทกทศไมมการตดขด สกการะทงหลายทบคคลกระทาแลวในภกษผมศลแมจะเปนของเลกนอย กยอมมผลมาก ภกษผมศลยอมเปนภาชนะรองรบเครองบชาสกการะ อาสวะทงหลายในปจจบนกเบยดเบยนภกษผมศลไมไดภกษผมศลยอมขดเสยซงรากทกข อนจะพงมในชาตเบองหนาทงหลายสมบตอนใดในโลกมนษย และสมบตอนใดในโลกเทวดา สมบตอนนน อนผมศลถงพรอมแลวปรารถนาอยากจะได กเปนสงจะพงหาไดโดยไมยากอนงนพพานสมบตอนสงบอยางหาทสดมไดนใด ใจของผมศลสมบรณแลวยอมแลนไปสพระนพพานสมบตนนนนเทยว๒๓

และในคมภรวมตตมรรค กกลาววตถประสงคในการเหนอานสงสในศลสมบต คลายกบคมภรวสทธมรรควา เมอพจารณาอานสงสของศลวา ถาบคคลปรารถนาละเลกความชวและประกอบความดดวยศล เธอพงพจารณาวา จตใจของผละเมดศลจะพลงพลานและทอถอย ผมศลใชความพากเพยรอยางจรงจงเพมพนศรทธา ยอมเปนผทมความเพยรถงพรอมดวยศรทธา

๒๒ วสทธ. (ไทย) ๑/๖๗/๒๕๓๑.๒๓ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๘๑.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๘๒

บคคลรกษาศลของตนอยางสดความสามารถเหมอนมดระวงไข เหมอนจามรรกหางของมน เหมอนคนทรกษาลกโทนหรอดวงตาขางเดยวของเขา๒๔ เหมอนประดานารกษาตนเหมอนคนจนรกษาทรพยสมบตของเขา และเหมอนชาวประมงรกษาเรอของตน เธอควรเทดทนรกษาศลทไดสมาทานใหเครงครดยงกวาสงเหลานน ถาเธอสงเกตอยางน จตใจของเธอจะไดรบการรกษา เธอจะดารงอยในความสงบของสมาธและศลของเธอจะไดรบความคมครอง๒๕

๔.๑๑.๒ ความแตกตางกนในดานของความแตกตางกนกไมเดนชดเพราะทงคมภรวสทธมรรคและวมตตมรรคก

เนนถงความหมดจดแหงศล เพอความหลดพนแหงการเหนอานสงสในศล จากการปฏบตเชนเดยวกน ความแตกตางกน จงไมเดนชด เพราะเนอหาของคมภรวสทธมรรคและวมตตมรรคเปนตวบอกความหมายของเนอหาในประเดนนเปนสาคญ

๒๔ ข.ชา.อ. (ไทย) ๕/๑๙๖ ; วสทธ. (ไทย) ๑/๔๔/๒๕๓๑ ; ข.อป. (ไทย) ๓๒/๘๓/๘๗.๒๕ พระอปตสสเถระ, วมตตมรรค, หนา ๘-๓๓ .

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

บทท ๕สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

๕.๑ สรปผลการวจยการศกษาเรอง “การศกษาเปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคกบคมภร

วมตตมรรค” ในประเดนทวาดวยธรรมชาตของศล ความหมายของศล อานสงสของศล ประเภทของศล ความเศราหมองของศล ความผองแผวของศล โทษของศลวบตและการเหนอานสงสในศลสมบต พบวา มประเดนทเหมอนกนและตางกน สรปผลการวจยไดดงน

๑. คาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคจากการศกษาคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรค พบวา พระพทธโฆสาจารย ได

ประมวลเนอความไวในสลนเทศและธตงคนเทศ โดยในสลนเทศ กลาวถงธรรมชาตของศลวาม๔ ประการ คอ ๑) เจตนา หมายถงเจตนาของบคคลผงดเวนจากโทษ ๒) เจตสก หมายถงความงดเวนของบคคลผเวนจากโทษ ๓) สงวร หมายถงความสารวม หรอการระวงปดกนไมใหบาปอกศลเกดขน ประกอบดวย (๑) ปาฏโมกขสงวร สารวมในพระปาฏโมกข (๒) สตสงวร สารวมดวยสต (๓) ญาณสงวร สารวมดวยญาณ (๔) ขนตสงวร สารวมดวยขนต (๕) วรยสงวร สารวมดวยความเพยร ๔) อวตกกมะ หมายถงความไมลวงละเมดทางกายและวาจาเมอไดสมาทานศลแลว

ความหมายของศล หมายถงพฤตกรรมทควบคมไวอยางด กลาวคอ ๑) กรรมในทวารมกายกรรม วจกรรม และมโนกรรม ไมกระจดกระจาย คอมระเบยบด ๒) รองรบหรอเปนทตงอาศยแหงกศลธรรมทงหลาย

อานสงสของศล มแหลงทมา ๓ แหลง คอ ๑)ในกมตถยสตร ไดแก การไมตองเดอดรอนใจ เปนตน ๒)ในมหาปรนพพานสตรและศลสตร ม ๕ ประการ ไดแก (๑) ไดโภคะใหญ (๒) กตตศพทอนงามฟงไป (๓) จะเขาไปสสงคมใด ๆ ยอมไมเคอะเขน (๔) ไมหลงทากาลกรยา (๕) หลงตายยอมไปสสคต โลกสวรรค ๓)ในอากงเขยยสตร ไดแก เปนทรกเปนทเจรญใจเปนตน มความสนไปแหงอาสวะเปนทสด

ศลในคมภรวสทธมรรค แบงออกเปน ๕ หมวด แตละหมวดประกอบดวยชดตาง ๆมากบาง นอยบาง แตศลทคมภรวสทธมรรค ใหความสนใจอธบายมาก คอ ปารสทธศล ๔ ไดแก๑) ปาฏโมกขสงวรศล ๒) อนทรยสงวรศล ๓) อาชวปารสทธศล และ ๔) ปจจยสนนสสตศล

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๘๔

ความเศราหมองของศล เกดจากสาเหต ๒ ประการหลก คอ ๑)สกขาบทในสวนเบองตนหรอในสวนเบองปลายในอาบตทง ๗ กอง ของภกษนน ขาด ทะล ดาง และพรอย ๒)ความประพฤตตนเกยวของกบเมถนธรรม ๗ ประการ

ความผองแผวของศล เกดจาก ๑) การทสกขาบททงหลายไมขาด ทะล ดาง และพรอย ๒) หากสกขาบททงหลายนน ทะล ดาง หรอพรอย กทาคนซงสกขาบทเหลานน ๓) การไมมเมถนสงโยค ๗ ๔) การไมบาปธรรมทงหลายเกดขนในใจ ๕) การใหคณธรรมเหลานเกดมขนในใจ คอ อปปจฉตา (ความมกนอย) สนตฏฐตา ความสนโดษ และสลเลขตา (ความขดเกลากเลส) และความผองแผวศลของศลนยอมสาเรจดวยปจจย ๒ ประการ คอ ๑) การเหนโทษแหงสลวบต ๒) การเหนอานสงสแหงสลสมบต

โทษของศลวบต มแหลงทมา ๓ แหลง คอ ๑)ในองคตตรนกาย ปจกสตร ม ๕ประการ คอ (๑) ไมเปนทชอบใจของเทวดาและมนษยทงหลาย (๒) เปนผทเพอนพรหมจารทงหลายไมพงพราสอน (๓) ตองทกขใจในเพราะคาตเตยนความทศลของตน (๔) มผวพรรณหมอง (๕) มสมผสหยาบเพราะนาอบายทกขมาใหแกผเอาเยยงอยาง ๒) ในอคคขนธปรยาย ม๗ ประการ เชน การบรโภคกามคณ ๕ อนเนองดวยสตรเปนปจจย ๓) ในวสทธมรรค กลาวถงโทษแหงสลวบตวา เชน มสขในอนยนดการกราบไหว หรอความสขในการบรโภคจวรของคน(ทศล) ผไมสารวมแลว ผจะตองเสวยสมผสแหงแผนเหลกอนรอนในนรก

การเหนอานสงสของศลสมบต หมายถงการเหนวาเปนสงทนาเลอมใส ทาความปราโมช เปรยบเสมอนของหอมฟงตลบไปทวทกทศไมมการตดขด เปนทสกการะ อนง ในใจอนสงบของผมศลสมบรณแลวยอมแลนไปสพระนพพาน

๒. คาสอนเรองศลในคมภรวมตตมรรคจากการศกษาคาสอนเรองศลในคมภรวมตตมรรค พบวา พระอปตสสเถระ ได

ประมวลเรองศลทงหมดไวในปรจเฉทท ๒ คอ ศลปรจเฉท โดยกลาววา ธรรมชาตของศล ไดแก๑) เจตนาศล หมายถงการตงเจตนาวา เราจะไมทาความชว เพราะถาทาความชว เราจะตองไดรบวบากทเปนทกข ๒) เวรมณศล หมายถงการละเวนโอกาสแหงการทาความชว อนงหมายถงการเวนขาดหรอหมายถงการละสงตอไปน ๓) อวตกกมศล หมายถงผรกษาศลไมละเมดศลทงทางกายและทางวาจา

ศลในคมภรวมตตมรรค หมายถงเยน ดเลศ การกระทา ปกตและสภาพปกตตามธรรมชาตของทกขและสข หรอ หมายถง ๑) ศลเปนศรษะ อธบายวา ศลของพระภกษ กคอศรษะ เมอศรษะ (ศล) ขาดภกษกสญสนคณความดทกอยาง นนเรยกวา ความตายในศาสนาของพระพทธเจา ๒) ศลเปนความเยน อธบายวา ศลชวยทเลาไขใจทเกดจากความสะดงกลว

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๘๕

หลงจากศลขาด และกอใหเกดปราโมทย ๓) ศลเปนสนต อธบายวา ถาบคคลเขาจะเปนผมความประพฤตสงบเรยบรอย เขาไมสรางความหวาดกลวใหเกดขน

อานสงสของศล มลกษณะ ๔ ประการ คอ ๑) ศลมอวปปฎสารเปนประโยชนและเปนอานสงส ๒) ศลเรยกวาปต ศลเปนวรรณะสงสด เปนอรยะทรพย ๓) ศลเปนภมของพระพทธเจาทงหลาย เปนการอาบนาโดยไมตองมนา เปนการอบดวยเครองหอม เปนเอาทตดตามตน เปนเครองประดบศรษะทคนตองสวม เปนวรรณะทศกดสทธเปนการฝกอนยอดเยยม เปนวถแหงพรหมจรรย ถาบคคลรกษาศล เพราะเหตทมศลนนเขาจะเปนผองอาจ นาเกยรตมาสมตรสหาย และเปนทรกของคนดทงหลาย ๔) ศลเปนอาภรณอนประเสรฐ เปนกฎคมความประพฤตทงปวง เปนทตงแหงบญ เปนเนอนาบญของทานบรจาค เปนพนฐานเพราะปลกความเปนสหายของพระอรยะ (ผมศล) จะเปนผคงทในความดทงปวง เขาจะเปนผทาอธฐานอนบรสทธใหสาเรจ เขาจะตายอยางมสต เมอไดรบวกขมภนวมตต เขาจะประสบความสข

ศล แบงออกเปน ๔ หมวด แตละหมวดประกอบดวยชดตาง ๆ มากบางนอยบาง แตศลทคมภรวมตตมรรคใหความสาคญการอธบายมากกวาใคร กคอ ปารสทธศล ๔ ไดแก ปาฏโมกขสงวรศล อนทรยสงวรศล อาชวปารสทธศล และปจจยสนนสสตศล และแมจะใหความสาคญกบการอธบาย แตกอธบายนอยกวาทในวสทธมรรคอธบายไว

ความเศราหมองของศล เกดจากธรรม ๓๔ ประการ ซงเปนอปสรรค และเปนตนเหต คอโกรธ พยาบาท หลอกลวง ปฏฆะ โลก รษยา มารยา สาไถย อรต ววาท มานะอหงการอตมานะ ปมาทะ เกยจคราน ราคะ ไมสนโดษ ไมคบบณฑต ไมมสต สามหาว คบคนพาล มจฉาญาณ มจฉาทฏฐ ไมมขนต ไมมศรทธา ไมมหร ไมมโอตตปปะ ไมรจกประมาณในโภชนะ ตาทราม มวสมกบสตร ไมเคารพครอาจารย ไมสารวมอนทรย ไมปฏบตสมาธในยามตนและยามสดทาย ไมสาธยายธรรมในยามตนและยามสดทาย ธรรม ๓๔ ประการเหลาน เปนอปสรรคของศล บคคลทถกธรรมขอใดขอหนงขดขวางยอมไมอาจทาศลใหบรบรณ ถาศลของเขาไมบรบรณ เขาตองเสอมลงแนนอน

ความผองแผวศลของศล เกดจากเหต ๒ ประการ คอ ๑) การพจารณาเหนโทษของการละเมดศล ๒) การพจารณาอานสงสในศลสมบต

โทษของศลวบต ไดแก กลวบรษท ๔ ระแวงสงสยวาบณฑตจะตเตยน ผมศลไมคบเขา ไมมใครสอนการฝกสมาธให ทวยเทพทงหลายเหยยดหยาม ทกคนเกยดชงดหมน เมอไดยนคนสรรเสรญผมศล กรสกเศราใจและไมเชอ (ความดของผมศล) มกโกรธเมออยกบบรษท ๔ ชงและรงเกยจกลยาณมตร เปนปฏปกษกบผมศลและเขาขางพวกบาปมตร

การเหนอานสงสของศลสมบตในคมภรวมตตมรรค ยอมเกดมขนไดถาบคคลปรารถนาเลกละความชวและประกอบความดดวยศล ผมศลใชความพากเพยรอยางจรงจงเพมพนศรทธา ยอมเปนผทมความเพยรถงพรอมดวยศรทธา

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๘๖

๓. เปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรคจากการศกษาเปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคกบวมตตมรรค พบ

ประเดนตาง ๆ ทมความคลายคลงกนและมความแตกตางกนดงน๑. โครงสรางคมภร ทงสองคมภรมการวางโครงสรางคมภรทคลายคลงกน คอไดยอ

เนอความจากพระไตรปฎก มาเรยบเรยงใหมใหดกะทดรดและเขาใจงาย มการอธบายธรรมไปตามลาดบเหมอนกน แตมความแตกตางกน คอ คมภรวสทธมรรคแบงโครงสรางทางเนอหาออกเปน ๒๓ นเทส สวนคมภรวมตตมรรคแบงโครงสรางทางเนอหาออกเปน ๑๒ ปรเฉท

๒. ลกษณะการแตงคมภร ทงสองคมภรแตงแบบวมสสะคอผสมทงรอยแกวและรอยกรองควบคกนไป มนาเสนอแตงอธบายเนอหาหลกคาสอนในพระพทธศาสนาทครอบคลมทง๓ ปฎก ใชรปแบบการนาเสนอคมภรใน ๔ ประเดน คอ ๑) ปณามพจน กลาวบชาพระรตนตรยเปนการแสดงออกถงความเคารพนอบนอมตอสงทสงสดในศาสนา แสดงความกตญตอครบาอาจารย ๒) อทเทสคาถาหรอนทานคาถา ยกเอาคาถาทมาในพระไตรปฎกมาเปนบทตงในการอธบายความของคมภร ๓) เนอหา ประมวลธรรมทงหมดในพระไตรปฎกมาเรยงไวเปนคมภรเลมเดยว ๔) นคมนคาถา กลาวสรปคมภรแสดงจตอธษฐานของผแตงเพอใหพระพทธศาสนาดารงมนสถตสถาพรตลอดไปแผบญกศลใหแกสรรพสตวทงหลายมความสขเจรญรงเรองในศาสนา

แตมความแตกตางกนในประเดนท ๒ คอ อทเทสคาถา คมภรวสทธมรรคยกเอาคาถาทมาในสงยตตนกาย สคาถวรรค เปนบทตงในการอธบายความคมภร ในขณะทคมภรวมตตมรรคยกคาถาทมาในองคตตรนกาย จตกกนบาต เปนบทตงในการอธบายความคมภรสวนในประเดนท ๔ นคมนคาถา คมภรวสทธมรรค กลาวถงความเปนมาของการแตงคมภร การอางองขอมลในคมภรวานามาจากไหน และกลาวคาอทศบญกศลอนเกดขนจากการแตงคมภรแกสรรพสตวทงหลายใหลถงความดงาม ประสบความสขปลอดภยจากอนตรายทงหลาย สวนคมภรวมตตมรรค กลาวเพยงการสรปวมตตมรรคสน ๆ แลวเชญชวนใหปฏบตตามแนวทางแหงวมตตมรรค เพอละอวชชาไปสความหลดพนทแทจรง

๓. วธการนาเสนอเนอหาของคมภร ทงสองคมภรมวธการนาเสนอเนอหาของคมภรทคลายคลงกน คอ ตงประเดนคาถามเปนขอ ๆ กอนทจะอธบายในแตละสวน จากนนกจะอธบายตามประเดนทไดตงคาถามไว ตลอดการอธบายเนอหามการยกตวอยางอปมาอปไมยประกอบการอธบายเนอหาใหแจมชดยงขน มการนาขอมลในพระไตรปฎกอรรถกถา ภาษตมาสนบสนนคาอธบายเนอหา แตมความแตกตางกน คอคมภรวสทธมรรคจะตอบอธบายคาถามทตงไวโดยขยายความทยาวมาก มการยกอปมาอปไมย อางองอทาหรณมากจนเกนไป สวนคมภรวมตตมรรคจะสรปสน ๆ แตไดใจความชดเจน

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๘๗

๔. ธรรมชาตของศล ทงสองคมภรกลาวถงธรรมชาตของศลทคลายคลงกน คอธรรมชาตของศลทเปนเจตนา แตทตางกน คอ ในคมภรวสทธมรรค มธรรมชาตของศล ๔ประการ คอ ๑) เจตนา หมายถงเจตนาของบคคล ๒) เจตสก หมายถงความงดเวนของบคคลผเวนจากโทษ ๓) สงวร หมายถงความสารวม สวนคมภรวมตตมรรคมธรรมชาตของศลเพยง ๓ประกา รคอ ๑) เจตนาศล หมายถงการตงเจตนาวา เราจะไมทาความชวเพราะถาทาความชวเราจะตองไดรบวบากทเปนทกข ๒) เวรมณศล หมายถงการละเวนโอกาสแหงการทาความชวอนง หมายถง การเวนขาด ๓) อวตกกมศล หมายถงผรกษาศลไมละเมดศลทงทางกายและทางวาจา

๕. ความหมายของศล ทงสองคมภรกลาวถงความหมายของศลทคลายคลงกน คอการเนนความหมดจดจากกเลส ไมละเมดศล สารวมอนทรยทงหก มความละอายบาป แตแตกตางกนกคอ ในคมภรวสทธมรรค หมายถงพฤตกรรมทควบคมไวอยางด กลาวคอ ควบคมพฤตกรรมทางกาย ทางวาจา และทางใจ ไมใหกระจดกระจาย ๒) รองรบหรอเปนทตงอาศยแหงกศลธรรมทงหลาย สวนคมภรวมตตมรรค ใหความหมายของศลในลกษณะเปรยบเปรยวา๑) ศลเปนศรษะ อธบายวา ศลของพระภกษ กคอศรษะ เมอศรษะ (ศล) ขาด ภกษกสญสนคณความดทกอยาง นนเรยกวา ความตายในศาสนาของพระพทธเจา ๒) ศลเปนความเยน อธบายวา ศลกคอชวยทเลาไขใจทเกดจากความสะดงกลวหลงจากศลขาด และกอใหเกดปราโมทย

๖. อานสงสของศล ทงสองคมภรมทศนะรวมวา ไดแก ความไมเดอดรอนใจ(อวปปฏสาร) เพยงแตในคมภรวสทธมรรค องอานสงสของศลในกมตถยสตร มหาปรนพพานสตร สลสตร และอากงเขยยสตร สวนคมภรวมตตมรรค อางเฉพาะในกมตถยสตร

๗. ประเภทของศล ทงสองคมภรแบงศลเปนหมวด ๆ และเปนชด ๆ สวนรายละเอยดของศลในแตละชด เชน ในคมภรวสทธมรรค ศลหมวดท ๒ ชดท ๑ จารตศล วารตศล คลายคลงกบคมภรวมตตมรรค ชดท ๑ จารตศล วารตศล แตแตกตางกน คอคมภรวสทธมรรค แบงประเภทของศลออกเปน ๕หมวด สวนคมภรวมตตมรรค แบงศลออกเปน ๔ หมวด

๘. ความเศราหมองของศล ทงสองคมภรมทศนะวา ความเศราหมองของศลวาเกดจาก ราคะ และการมวสมกบสตร แตแตกตางกน คอคมภรวมตตมรรคกลาวถงความเศราหมองของศลวาเกดจากธรรม ๓๔ ประการ สวนคมภรวสทธมรรคกลาวถงความเศราหมองของศลวาเกดจากสาเหต ๒ ประการหลก คอการละเมดสกขาบทในกองอาบตทง ๗ และความประพฤตตนเกยวของกบเมถนธรรม ๗ ประการเปนอปสรรค และเหตของศล

๙. ความผองแผวของศล คมภรวสทธมรรคมทศนะวา ความผองแผวแหงศลสาเรจดวยปจจย ๒ ประการ คอ ๑) การเหนโทษแหงสลวบต ๒) การเหนอานสงสแหงสลสมบต ในคมภรวมตตมรรค กลาววา ความผองแผวของศลเกดจากสาเหต ๒ ประการ คอ ๑) การพจารณาโทษของการละเมดศล ๒) การพจาราณาอานสงสในศลซงมความคลายคลงกน แต

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๘๘

แตกตางกน คอ คมภรวสทธมรรคจะเหนความผองแผวของศลทสกขาบททงหลายไมขาด ทะลดาง และพรอย สวนคมภรวมตตมรรคจะเหนความแตกตางกนทเดนชด คอภกษรเรองอาบต ๗อยางเหนวา (ตน) ตองปาราชก ยอมพนจากความเปนภกษถาภกษตองปาราชก ยอมพนจากความเปนภกษและอยดวยศลไมสมบรณ ถาภกษเหนวาตนตองอาบตสงฆาทเสส เธอจะตองเปดเผยอาบตอยางครบถวน ถาเหนวาตนตองอาบตอยางอน เธอจะตองปลงอาบต เมอทาเชนนเธอสามารถชาระศลของตนใหบรสทธ

๑๐. โทษของศลวบต ทงสองคมภร มทศนะคลายคลงกนอย ๕ ประการ คอ ๑)ไมเปนทชอบใจของเทวดาและมนษยทงหลาย ๒) เปนผทเพอนพรหมจารทงหลายไมพงพราสอน๓) ตองทกขใจในเพราะคาตเตยนความทศลของตน ๔) มผวพรรณหมอง ๕) มสมผสหยาบเพราะนาอบายทกขมาใหแกคนทงหลายทเอาเยยงอยาง แตทตางกน คอ คมภรวมตตมรรคมประเดนของเนอหาทหลากหลายกวาในคมภรวสทธมรรค เชน โทษแหงสลวบตในวสทธมรรคมาในพระสตรตาง ๆ รวมถงความโดยสรปของวสทธมรรค

๑๑. การเหนอานสงสของศลสมบต ทงสองคมภรเหนคลายคลงกน คอในคมภรวสทธมรรคจะเนนอานสงสของการรกษาศลวามคณคาเพอความบรสทธแหงศล เพอไปสเปาหมายหมายสงสด คอพระนพพาน เชนเดยวกนกบคมภรวมตตมรรคซงเนนถงความหมดจดแหงศลเพอความหลดพน๕.๒ ขอเสนอแนะ

จากการศกษาวจยเชงวเคราะหเปรยบเทยบคาสอนเรองศลในคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค ผวจยเหนวา ยงมประเดนทนาสนใจอกหลายประเดนทนาจะนาไปศกษาวจยเพมเตม ดงน

๑. ควรมการศกษาเปรยบเทยบคาสอนเรองสมาธในคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค

๒. ควรมการศกษาเปรยบเทยบคาสอนเรองปญญาในคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตมรรค

นอกจากน ควรมการศกษาแนวทางการปฏบตเรองสมาธและปญหาทมผลกระทบตอสงคมไทย

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย :

ก. ขอมลปฐมภมพระธมมปาละ. ปรมตถทปนยา นาม ขททกนกายฏกถาย วมานวตถวณณนา.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๓๔.พระนาคเสนเถระ. มลนทปหปกรณ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๔๐.พระพทธโฆสาจารย. วสทธมคคปกรณ ปโม–ทตโย ภาโค. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.พระมหานามะ. สทธมมปปกาสนยา นาม ขททกนกายฏกถาย ปฏสมภทามคควณณนา

ปโม ภาโค. กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๓๔.พระอปเสน. สทธมมปปชโชตกา นาม ขททกนกายฏกถาย จฬนทเทสวณณนา.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๓๔.มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏกถา.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒.. สมนตปาสาทกา วนยปฏกฎกถา ปโม ภาโค. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔.. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.. ปรมตถมชสา นาม วสทธมคคมหาฏกา ปโม ภาโค. กรงเทพมหา นคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘.. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

วมตตมรรคแปล. แปลโดย พระราชวรมน และคณะ. กรงเทพมหานคร : สานกพมพสยามบรษท เคลดไทย จากด, ๒๕๔๑.

วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑. แปลโดย มหามกฏราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒. แปลโดย มหามกฏราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

วสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๑. แปลโดย มหามกฏราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๙๐

วสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒. แปลโดย มหามกฏราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๑. แปลโดย มหามกฏราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอนจบ. แปลโดย มหามกฏราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอ :จาเนยน แกวก. หลกวรรณคดบาลวจารณ. กรงเทพมหานคร : โอเดยนสโตร, ๒๕๔๑.ฉนทชาโต ภกข. คมอพทธบรษท ๔๙. สมทรปราการ : วดศรวารนอย, ๒๕๔๙.นตย จารศร. สารธรรม. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : สานกพมพ หางหนสวนจากด

เหรยญบญการพมพ, ๒๕๕๐.บญม แทนแกว, ผศ.. ญาณวทยา(ทฤษฎความร). พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : หาง

หนสวนจากดธนะการพมพ, ๒๕๓๙.บณย นลเกษ, ดร.. คมภรวสทธมรรค สาหรบประชาชน. กรงเทพมหานคร : ชมรมชวาน

ภาพ, ๒๕๔๒.ประภาส สระเสน. พระศรอรยเมตไตรย “ฉบบตนแบบ”. กรงเทพมหานคร : มลนธมหา

มกฏราชวทยาลย, ๒๕๕๒.ปน มทกนต. มงคลชวต. กรงเทพมหานคร : สานกพมพสรางสรรคบค, ๒๕๔๙.พระครประสาทสงวรกจ. ธรรมะภาคปฏบต. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, ๒๕๔๓.พระเทพดลก (ระแบบ ฐตญาโณ). พระธรรมวนย. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : มหา

มกฎราชวทยาลย, ๒๕๔๓.พระเทพเวท (ป.อ. ปยตโต ). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๗.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖.พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต). พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพบรษทสหธรรมก จากด, ๒๕๕๓.พระปญญาสาม. ศาสนวงศหรอประวตศาสนา. แปลโดย ศาสตราจารย ร.ต.ท.แสง มนวทร.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพรงเรองธรรม, ๒๕๐๖.พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท

๑๑/๒. กรงเทพมหานคร : บรษท เอส.อาร.พรนตง แมส โปรดกส จากด, ๒๕๕๑.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๙๑

. พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท (ชาระเพมเตม ชวงท ๑). พมพครงท๑๕. กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรษทสหธรรมก จากด, ๒๕๕๓.. กาลานกรม พระพทธศาสนาในอารยธรรมโลก. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร :สานกพมพแพทแอนดโฮม จากด, ๒๕๕๔.

พระพทธโฆสเถระ. คมภรวสทธมรรค. แปลโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ).พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร : บรษท ธนาเพรส จากด, ๒๕๔๘.

พระพทธโฆสาจารย. วสทธมรรค. ชาระและตรวจสอบทานโดย มหาวงศ ชาญบาล.กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรมบรรณาคาร (อานวยสาสน), ๒๕๕๐.

พระมหานามะ. มหาวงค พงศาวดารลงกาทวป เลม ๓ ฉบบหลวงในหอพระสมดวชรญาณ.แปลโดย พระยาปรยตธรรมดา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพไทย, ๒๔๖๒.

พระมหาบญช สขมาโล และคณะ. ๒๒๗ สกขาบท (ฉบบปรบปรงเพมเตม).กรงเทพมหานคร : สานกพมพรตธรรม, ๒๕๔๕.

พระมหาสงฆรกขต มหาสาม. คมภรสโพธาลงกาทวปเลม ๓. แปลโดย แยม ประพฒนทอง.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๐๔.

พระราชธรรมนเทศ (ระแบบ ฐตญาโณ). ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. พมพครงท ๓.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามงกฎราชวทยาลย, ๒๕๔๑.

พระศรวสทธ. การพฒนาจต. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๐.

พระศรวสทธกว. คมอการบาเพญกรรมฐาน. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๒๖.

พระโสภณเถระ (มหาสสยาดอ). วปสสนาชน หลกการปฏบตวปสสนา (ฉบบสมบรณ).พมพครงท ๑. กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจากด ประยรสาสนไทย การพมพ,๒๕๕๓.

พระอปตสสเถระ รจนา. วมตตมรรค. แปลและเรยบเรยงจากฉบบภาษาองกฤษของพระเฮฮารา พระโสมเถระ และพระเขมนทเถระ โดย พระธรรมโกศาจารย (ประยร ธมมจตโต)และคณะ. พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

พฒน เพงผลา. ประวตวรรณคดบาล. กรงเทพมหานคร : ภาควชาภาษาไทยและภาษาตะวนออก คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๓๕.

พจตร ฐตวณโณ ภกข. วปสสนาภาวนา. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๒๘.

วศน อนทรสระ. สาระสาคญแหงวสทธมรรค. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : สานกพมพบรรณาคาร, ๒๕๒๑ .

สพตรา สภาพ. สงคมวทยา. พมพครงท ๑๐. กรงเทพมหานคร : ไทยพฒนาพานช, ๒๕๓๑.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๙๒

สภาพรรณ ณ บางชาง. ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๖.

(๒) วทยานพนธ :พระครสงฆรกษอานาจ เขมปโ (ยอดทอง). “พระพทธศาสนากบปญญาจรยธรรม เรอง

การละเมดสทธในทรพยสนทางปญญาในสงคม”. วทยานพนธพทธศาสตรดษฎบนฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓.

พระธรรมโมล (ทองอย ญาณวสทโธ). “การศกษาเชงวเคราะหวถชวต พฤตกรรมสขภาพ และการดแลสภาพแบบองครวมของสงฆทปรากฏในพระไตรปฎก”. วทยานพนธพทธศาสตรดษฎบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๕๑.

พระมหาจารญ จรณธมโม. “การศกษาวเคราะหเรองศลสกขาในพระไตรปฎก”. วทยานพนธศาสนศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๓.

พระมหาสยาม ราชวตร. “การศกษาเปรยบเทยบไตรสกขาคมภรวสทธมรรคกบคมภรวมตตม ร ร ค ” . ว ท ย า นพนธ อ ก ษร ศา สต รมหา บณ ฑ ต . บ ณ ฑ ต ว ท ย าล ย :มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๓.

พระอบล กตปโญ. “การศกษาวเคราะหคณคาของศลทมตอสงคมไทย”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๓๗.

มาล อาณากล. “การศกษาเปรยบเทยบกรรมฐานในคมภรพระอภธรรมมตถะสงคหะ กบคมภรวสทธมรรคและวธปฏบตกรรมฐานของสานกวปสสนาออมนอยกบวดมหาธาตยวราชร ง สฤษฎ ” . วทยา นพนธ อ กษรศาสตรมหา บณฑต . บณฑตว ทยาล ย :มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๓๙.

๒. ภาษาองกฤษI. SECONDARY SOURCES :

(I) Books :Bapat, P.V.. Vimuttimagga and Visuddhimagg : A Comparative Study. Poona

: The Calcutta Oriental Press, 1937.. 2500 Years of Buddhism. Calcutta : S.Antool & Co. Private Ltd, 1977.

Bhudantacariya Buddhaghosa. The Path of Purification (Visuddhimagga).(Bhikkhu Nanammoli, Trans). Singapore : Singapore Buddhist MeditationCenter, 1956.

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๙๓

Chrismas Humphreys. A Popular Dictionary of Buddhism. London : CurzonPress Ltd., 1975.

E.W. Adikaram. Early History of Buddhism in Ceylon. The Buddhist CulturalCenter : Sri lanka, 1994.

G.P. Malalasekera. Dictionary of Pali Proper Names. London : Pali TaxtSociety, 1974.

Law, B.C.. The Life and Work of Buddhagosa. Calcutta, 1993.Malaladelera, G.P.. The Pali Literature of Ceylon. Colobo : M.D.Gunasena &

Company Ltd., 1960.. Dictionary of Pali Proper Names. London : Luzac & Company Ltd.,1974.

The Arahant Upatissa. The Path of Freedom (Vimuttimagga). (TheRev.N.R.M.Ehara Soma Thera and Kheminda Thera, Trans). Colombo :The Saman Press, 1961.

(II) Articles :Nagai, M.. “The Vimuttimagga : the Way to Deliverance”. The Joumal of the

Pali Text Society, (1919).NyanaMoli Bhikkhu. “The Path of Purification”. Shambala, Vol.1. (1976).

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ประวตผวจย

ชอ : พระนคม ธมมธโร (พงษสมทร)เกด : วนเสารท ๑๗ มถนายน พ.ศ. ๒๕๑๑สถานทเกด : ๗ หม ๑๕ ต.บางกระสน อ.บางปะอน จ.พระนครศรอยธยาทอยปจจบน : วดโบสถสมพรชยฯ ต.ราชคราม อ.บางไทร จ.พระนครศรอยธยา

รหสไปรษณย ๑๓๒๙๐ โทรศพท ๐๘๖-๑๓๖๐๔๖๖การศกษา

พ.ศ. ๒๕๒๔ : ประถมศกษา โรงเรยนวดโบสถสมพรชย ตาบลราชครามอาเภอบางไทร จงหวดพระนครศรอยธยา

พ.ศ. ๒๕๓๐ : มธยมศกษา โรงเรยนบางประอนราชานเคราะห ๑ตาบลบางกระสน อาเภอบางปะอน จงหวดพระนครศรอยธยา

พ.ศ. ๒๕๓๕ : นกธรรมชนเอก สานกเรยนวดโบสถสมพรชย ตาบลราชครามอาเภอบางไทร จงหวดพระนครศรอยธยา

พ.ศ. ๒๕๔๐ : เปรยญธรรม ๑-๒ ประโยค สานกเรยนวดใหญชยมงคลฯตาบลไผลง อาเภอเมอง จงหวดพระนครศรอยธยา

พ.ศ. ๒๕๕๑ : พทธศาสตรบณฑต (สาขาพระพทธศาสนา) มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

อปสมบท : ๓ กรกฎาคม ๒๕๓๓ ณ อโบสถวดศาลาแดง ตาบลปากเพรยวอาเภอเมอง จงหวดสระบร

สงกด : วดโบสถสมพรชย ฯ ตาบลราชคราม อาเภอบางไทรจงหวดพระนครศรอยธยา

ประสบการณพ.ศ. ๒๕๕๒-๒๕๕๔ : พระวทยากรอบรมคายคณธรรมพ.ศ. ๒๕๕๔-ปจจบน : พระธรรมทตสายตางประเทศ

เขาศกษาระดบมหาบณฑต : ๒๖ มถนายน ๒๕๕๒สาเรจการศกษา : ๘ สงหาคม ๒๕๕๖

หอสมดกลาง มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย