temettÜat deftern e gÖre xix. yÜzyilin ortalarinda...

TEMETTÜAT DEFTER�NE GÖRE XIX. YÜZYILIN ORTALARINDA PURSAKLAR’DA SOSYO-EKONOM�K YAPI

Ahmet CENG�Z�

Özet Bugün Ankara’n�n yeni kurulan ve büyük bir ilçesi olan Pursaklar, uzun y�llar küçük bir köy olarak varl��n� sürdürmü�tür. Bu makalede Pursaklar’�n XIX. yüzy�l ortalar�ndaki sosyal ve

ekonomik yap�s� ortaya konacakt�r. Bunun için “Pursaklar Temettuat Defteri” esas olarak al�n-m��t�r. Temettuat Defterleri Osmanl� Devleti taraf�ndan 1844’lerde, Tanzimat reformlar�ndan

sonra halk� vergilendirmek amac�yla tutulmu�tur. Bu defterlerde hane reisleri hakk�nda bilgiler, ailelerin malvarl�klar�, arazileri, üretimleri, hayvanlar� ve kazançlar� yer alm��t�r. Pursaklar’�n

Temettuat Defteri’ndeki bilgiler kullan�larak 1844’lerde Pursaklar’�n sosyal ve ekonomik yap�s�n� tespit etmek mümkün olmaktad�r.

Pursaklar 1844 ve 1845’lerde 41 haneli küçük bir köydür. Osmanl�’da her ailenin ortalama be� ki�iden olu�tu�u varsay�m� göz önünde bulundurulursa Pursaklar’�n XIX. yüzy�l�n ortalar�ndaki

tahminî nüfusu 200’dür. �ncelenen tarihlerde Pursaklar’da tar�m yayg�nd�. Boya bitkisi (cehri), bu�day, arpa, yulaf, burçak

ve üzüm üretilirdi. Köylüler hayvanc�l�kla u�ra��r; binek hayvan�, küçükba� ve büyükba� hay-van yeti�tirirlerdi. Halk vergi olarak “Vergi-yi Mahsusa”, “Âdet-i A�nam” ve “Ö�ür” öderdi.

Anahtar Kelimeler

XIX. yüzy�l, Pursaklar, Temettuat Defteri, Sosyal ve Ekonomik Yap�

THE SOCIAL AND ECONOMIC STRUCTURE OF PURSAKLAR IN THE MIDDLE OF THE XIXth CENTURY ACCORDING TO THE TEMETTUAT REGISTRY

Abstract

Pursaklar was a small village for many years, today it is a new and big district of Ankara. In this article, we want to reflect how was the social and economic structure of Pursaklar in the Middle’s

of XIX. century. We use for this purpose “Pursaklar Temettuat Registry”. “Temettuat Registries“ were written by Ottoman State for taxing in 1844’s, after the Tanzimat reforms. They mentioned on the information of goodman and properties, lands, productions,

animals and earnings of families. Pursaklar has a Temettuat Registry and by means of this registry we can learn important informations about the social and economic structure of 1844’s

� Dr. Ankara Pursaklar Kaymakam�. [email protected]

TAR�H�N PE��NDE -ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S�- Y�l: 2010, Say�: 4 Sayfa: 1-24

THE PURSUIT OF HISTORY -INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH-

Year: 2010, Issue: 4 Page: 1-24

2 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/4

Pursaklar. Pursaklar was a village with 41 family during the years of 1844-1845 . In Ottoman, it was assumed every family had 5 persons average. So Pursaklar had 200 population

approximately in the Middle’s of XIX. Agriculture was common at that time. Paint plant (cehri), wheat, barley, oats, vetch and grape

were produced here. And villagers had been dealing animal husbandry and were breeding horses, cattle and small cattle raising. People had paid as a tax: Vergi-yi Mahsusa; Âdet-i A�nam

and Ö�ür.

Key Words XIXth century, Pursaklar, Temettuat Registry, Social and Structure

2/4 • ULUSLARARASI TAR�H ve SOSYAL ARA�TIRMALAR DERG�S� TAR�H�N PE��NDE • 3

G�R�� Pursaklar, bugün yüz bini a�an nüfusuyla Ankara’n�n büyük ilçelerinden biri-

dir. Osmanl� döneminde uzun y�llar az say�da insan�n ya�ad�� bir köy olarak kal-d��, belgelerden anla��lmaktad�r. H. 937 (1530) tarihli 438 Numaral� Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri’ndeki kayda göre Pursaklar, “Busaklar” ad�yla Çubuk Kazas�’na ba�l� bir köy olup yedi hane alt� mücerret bulunuyordu. Osmanl�’da her hanede tahminen be� ki�inin ya�ad�� genel kabul görmü� gibidir1. Hane say�s�n�n be� ile çarp�m�na mücerret yani bekâr nüfus ilave edilir. Buna göre 1530 y�l�nda Pursaklar’da tahminen 41 ki�i ya�amaktad�r2. Bu makalede kaynak olarak kullan�-lan Temettuat Defteri’nin yaz�ld�� H. 1260–1261 (1844–45) y�llar�nda Pursaklar köyü Zîr Kazas�’na ba�l� olup 41 hane mevcuttur.

Ankara sanca�� 1830 y�l�nda; Aya�, Murtazaabad (Mürted ve çevresi), Arap-sun, Haymanateyn (Büyük ve Küçük Haymana), �orba (Çubuk ile K�z�lcahamam aras�nda kalan bölge), Çubukabad (Çubuk), Yabanabad (K�z�lcahamam), Yörük kazalar� ile Süfla ve Bala nahiyelerinden olu�mu�ken3 daha sonraki y�llarda bu kazalara Zîr’in de ilave edildi�i anla��lmaktad�r. Ankara Vilayeti Salnameleri’nde de XIX. yüzy�l�n sonlar�nda ve XX. yüzy�l�n ba�lar�nda Zîr, kaza merkezi olarak görülmektedir. H. 1320 (1902) tarihli Ankara Vilayeti Salnamesi’nde Zîr Kazas�’n�n s�n�rlar�ndan bir taraf�n�n Çubuk Çay�’n�n sol yan� oldu�u belirtilmi�tir4. ÖZDE-M�R’in 1785–1840 y�llar�n� gösteren haritas�nda Zîr küçük bir kaza merkezi, Pursaklar ise Ankara merkez kazas�na ba�l� Süfla Kasabas�’na tabidir5.

Temettuat Defteri’nde de Zîr Kazas�’na ba�l� gözüken Pursaklar’�n, XIX. yüz-y�la ait baz� belgelerde ise Süflâ kasabas�na ba�l� oldu�u görülmektedir6. Bu, idari yap�n�n s�k s�k de�i�mesi ile izah edilebilir. Zîr, bugün Sincan Kazas�’na ba�l� bir yerle�im yeri olan Yenikent’tir.

Pursaklar’�n ad� belgelerde de�i�ik �ekillerde yaz�lm��t�r. XIX. yüzy�la ait H. 1282 (1865/1866) tarihli üç belgede ve H. 1324 (1906/1907) tarihli bir belgede köyün ad� “Busaklar”; H. 1312 (1894/1895) tarihli bir belgede ise “Bursaklar Karyesi” ola-rak kaydedilmi�tir7. Bu durum, köyün eski ad� olan Busaklar’�n zamanla Bursaklar, daha sonra da Pursaklar olarak de�i�ti�ini göstermektedir.

1 Bk. Mehmet ÖZ, “Tahrir Defterlerindeki Say�sal Veriler”, Osmanl� Devleti’nde Bilgi ve �statistik, (Derleyenler: Halil �NALCIK, �evket PAMUK), Ankara 2000, s. 15–32; Cem BEHAR, “Osmanl� Nüfus �statistikleri ve 1831 Sonras� Modernle�mesi”, Osmanl� Devleti’nde Bilgi ve �statistik, (Derleyenler: Halil �NALCIK, �evket PAMUK), Ankara 2000, s. 61–72; Nejat GÖYÜNÇ, “Hâne Deyimi Hakk�nda”, Tarih Dergisi, Say�: 32 (1979), s. 331–348; ayn� yazar, “Hane”, TDV �slâm Ansiklopedisi, C. III, �stanbul 1997, s. 328–329.

2 438 Numaral� Muhasebe- i Vilayeti Anadolu Defteri (937- 1530)-I, (T�pk�bas�m), Ankara 1993, s. 387. 3 1830 Say�m�nda Ankara, (Haz�rlayanlar: Musa ÇADIRCI, A. Latif ARMA�AN, Sedat B�NGÖL, Bekir KOÇ), Ankara 2000, s. 14. 4 1320 (1902) Tarihli Ankara Vilayet Salnamesi, Ankara Matbaa-i Vilayet, 1320 (M. 1902), s. 13. Zîr kazas�ndan ba�ka o tarihler-

de Ankara sanca��na ba�l� kazalar �unlard�r: Aya�, Bala, Beypazar�, Çubukabad, Haymana, Nall�han, Mihal�çç�k, Seferihisar, Yabanabad. Bazen bunlara Kalecik de ilave edilmi�tir. Bk. Yusuf GÜLER, “Ankara Vilayeti’nde �dari Yap�n�n, Yöredeki Sosyo-Ekonomik Yap�ya Olan Etkileri (1880–1919)”, (Ondokuzmay�s Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bas�lmam�� Doktora Tezi), Samsun 2007, s. 10- 17.

5 Rifat ÖZDEM�R, XIX. Yüzy�l�n �lk Yar�s�nda Ankara, (K�saltma: Ankara), Ankara 1986, s. 137–139, 306 (Ek: 18/a’da bulunan harita); Hülya TA�, XVII. Yüzy�lda Ankara, Ankara 2006, s. 28–45.

6 BOA, EV. MH. 01148, s. 63; Ev. MKT. CHT. 00391, s. 71; EV. MKT. CHT. 00393, s. 97; EV. MKT. EVM. 00020, s. 90. 7 BOA, EV. MKT. CHT. 00393, s. 97.


Pursaklar, Cumhuriyet döneminin ilk y�llar�nda Ankara merkez kazas�n�n bir nahiyesi olan Ba�lum’a ba�l� iken; 1936 y�l�nda Keçiören buca��na ba�lanm��; 1953’te Alt�nda� ilçe olunca onun buca�� olan Keçiören’e; arkas�ndan do�rudan Alt�nda� �lçesi’ne; 1983 y�l�nda Keçiören ilçe olunca buraya ba�lanm��t�r. 1987 y�l�nda Pursaklar’da Belediye te�kilat� kurulmu�, 2008 y�l�nda ç�kar�lan 5747 say�l� yasa ile de ilçe olmu; Çubuk ilçesine ba�l� Sirkeli Beldesi, Alt�nda� ilçesine ba�l� Alt�nova Beldesi ve Keçiören ilçesine ba�l� Saray Beldesi; belediye te�kilatlar� kal-d�r�larak mahalleleri ile birlikte Pursaklar ilçesine dahil edilmi�tir.

Anadolu’da Cumhuriyet döneminde köyden kente göç Pursaklar’da da ya-�anm��; Ankara’ya olan h�zl� göç Pursaklar’� da etkilemi�tir. 1935’te 272 olan nüfus 1945’te 477; 1965’te 559; 1970’te 820; 1975’te 1.151; 1980’de 1.558; 1985’te 2.179; 1990’da 3.526; 2000’de 27.974; 2007’de 64.197; 2008’de 91.742 ve 2009’da 100.732 olmu�tur. Nüfus art��, do�al olarak sosyal ve ekonomik yap�y� da de�i�tirmi�tir.

I. PURSAKLAR TEMETTUAT DEFTERLER� Temettuat; Arapça kökenli “temettü” kelimesinin ço�ulu olup kazançlar an-

lam�na gelir8. As�l ad� “Emlak, Arazi, Hayvanat ve Temettuat Tahrir Defterleri” olan Temettuat Defterleri, hane reislerinin gelirlerinin belirlenmesi amac�yla y�ll�k kazançlar�n yaz�ld�� kay�tlard�r9. Bunlar, Tanzimat’�n ilan�ndan sonra vergilerde yap�lan yeniden düzenleme çal��malar�ndan sonra tutulmu� olup, y�ll�k gelirler üzerinden al�nacak vergileri belirlemek için haz�rlanan bir anlamda tarh defterle-ridir10.

De�i�ik adlarla al�nan vergilerin tek bir isim alt�nda al�nmaya ba�lanmas�, Tanzimat’�n getirdi�i yeniliklerden biridir11. Daha önce tutulan Tahrir Defterle-ri'nde bir yerle�im yerinin vermesi gereken y�ll�k toplam vergi miktarlar� yaz�l�r-ken; Temettuat Defterleri’nde, tüm yerle�im yerlerinde ya�ayan ve vergiye tabi olan ki�ilerin isimleri, unvanlar�, etnik kimlikleri, menkul-gayrimenkul mal varl�k-lar�, y�ll�k gelirleri, meslekleri gibi ayr�nt�l� bilgilere yer verilmi�tir. Özellikle Tan-zimat Dönemi Osmanl� ta�ras�n�n sosyo-ekonomik durumunun anla��labilmesi için Temettuat Defterleri, önemli kaynaklard�r12. Tevfik GÜRAN, Mübahat S. KÜTÜKO�LU, Said ÖZTÜRK Temettuat Defterleri’ni kullanarak bu alanda ça-l��ma yapanlara öncülük etmi�lerdir13.

8 Ferit DEVELL�O�LU, Osmanl�ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1962, s. 1288. 9 Tevfik GÜRAN, “19. Yüzy�l Temettuât Tahrirleri”, Osmanl� Devletinde Bilgi ve �statistik, T. C. Devlet �statistik Enstitüsü Yay�nla-

r�, (Derleyenler: Halil �NALCIK, �evket PAMUK), Ankara 2000, s. 75. 10 Abdüllatif �ENER, Tanzimat Dönemi Osmanl� Vergi Sistemi, �stanbul 1990, s. 108. 11 Mübahat S. KÜTÜKO�LU, “Osmanl� Sosyal ve �ktisâdî Tarihi Kaynaklar�ndan Temettü Defterleri”, Belleten, C: LIX, Say�: 225,

(1995), s. 395. 12 �smail ARSLAN, “XIX. Yüzy�l Osmanl� Tarihinde Temettuât Defterleri'nin Yeri: ��diç ( Selima�a Köyü) Temettuât Defteri Örne�i”,

BAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, V/8, (2002), s. 59. 13 Bk: Tevfik GÜRAN, “Ondokuzuncu Yüzy�l Ortalar�nda Ödemi� Kasabas�’n�n Sosyo-Ekonomik Özellikleri”, �Ü�F, Ord. Prof.Dr.

Ömer Lütfi Barkan’a Arma�an Özel Say�s�, �stanbul 1985; ayn� yazar, 19. Yüzy�l Osmanl� Tar�m� Üzerine Ara�t�rmalar, (K�-saltma:Tar�m), �stanbul 1998; ayn� yazar, “19. Yüzy�l Temettuât Tahrirleri”, (K�saltma: Temettuât), Osmanl� Devleti’nde Bilgi ve �statistik, Ankara 2000; Mübahat KÜTÜKO�LU, “Osmanl� Sosyal ve �ktisadi Tarihi Kaynaklar�ndan Temettu Defterleri”, Belleten, LIX/225 (1995); Said ÖZTÜRK, Tanzimat Döneminde Bir Anadolu �ehri Bilecik, �stanbul 1996; ayn� yazar, “XIX. Yüzy�lda


Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi’nde muhafaza edilen Temettuat Defterleri’nin tasnifi ve kataloglanmas�nda, o tarihlerdeki idari taksimat esas al�nm��t�r14. Tarih-ler ise hicri takvime göre verilmi�tir. Buna göre H. 1260–1261 y�llar� M. 1844–1845 y�llar�na kar��l�k gelmektedir.

Pursaklar Temettuat Defteri, BOA’da bulunan Maliye Nezareti Defterleri için-de say�lan Varidât Muhasebesi Defterleri’ne dâhil 508 katalog Genel No’da Anka-ra ve Ayd�n Temettuat Defterleri aras�nda yer almaktad�r15. Kapakla birlikte 14 sayfadan ibarettir. Kapak sayfas�nda “Karye-i Busaklar Tâbi‘-i Kasaba-i Zîr” ifade-si yer almaktad�r. �kinci sayfa ise “Ankara’ya muzâf Zîr kasabas�na tâbi‘ Busaklar karyesi ahâlîsinin emlâk ve arâzî ve temettuâtlar�n� mübeyyin defterdir” ibaresi ile ba�lamaktad�r. Defterin son sayfas�nda ise “Karye-i mezbûr ahâlîsinin emlâk ve arâzî ve temettu‘lar� ketm ve ihfâ’ olunmadan kâffesi cümle ma‘rifetiyle tesbît ve defter olunmu�tur.” dendikten sonra, say�mlar�n yap�lmas�ndan sorumlu olan birinci ve ikinci muhtar�n mühürlerine yer verilmi�tir.

Pursaklar Temettuat Defteri 41 haneyi kapsamaktad�r. Her sayfada ortalama üç bazen be� vergiye tabi hane reisi erke�in emlak ve gelirleri yaz�lm��t�r. Sadece 15. hanede �mamo�lu Mehmet vefat etti�i için vergi mükellefi olarak k�z� Fat�ma’n�n ad� yaz�lm��t�r. Bir numaral� hane birinci muhtara, iki numaral� hane ise ikinci muhtara aittir. Her aile reisi için bir hane ve numara s�ras� verilmi�, arka-s�ndan ki�inin varsa görevi ve lakab� yaz�lm��t�r. Ad�n�n üstüne dikey olarak ki�i-nin mesle�i, bir önceki sene vermi� oldu�u vergiler kaydedilmi�, isminin alt�na ise ki�inin menkul-gayrimenkul mal varl�� ile hayvanlar� ve di�er gelirleri yaz�lm��-t�r. Defterde baz� yaz�m ve hesap hatalar� yap�ld�� anla��lmaktad�r. Örne�in 20 nolu hanede kay�tl� Ali o�lu Ali’nin Temettuat� yaz�l�rken ödedi�i ö�ürler yanl�� toplanm��t�r. Yine 22 nolu hanede kay�tl� Ahmet o�lu Hüseyin’in sahip oldu�u bir ine�inin H.1261 y�l� geliri olan 15 kuru� ile 1262 y�l� geliri 25 kuru�un toplam� yan-l�� al�nm��, sonuç 45 olarak yaz�lm��t�r. Pirli o�lu Ali’nin üzerinde 100 dönüm ceh-rilik görülmektedir. Hâlbuki di�er ki�ilerin cehrilikleri genellikle 10 dönüm civa-r�ndad�r. Büyük bir ihtimalle Pirli o�lu Ali’nin 10 dönüm olan cehrili�i yanl��l�kla 100 dönüm yaz�lm��t�r. Hatal� yaz�mlara dair örnekler art�r�labilir.

II. DEMOGRAF�K YAPI, �S�MLER, LAKAPLAR a. Nüfus Yap�s� �ncelenen dönemde Pursaklar’da hiçbir gayrimüslim mevcut olmay�p 41 ha-

nenin tamam� Müslüman’d�r. Her hanede ortalama be� ki�inin ya�ad�� varsay�l�r-sa; Pursaklar’�n 1844/1845 y�llar�ndaki tahmini nüfusu 200’dür16.

Sö�üd’ün Sosyo-Ekonomik Yap�s�”, Türk Dünyas� Tarih Dergisi, Say� 106 (1995); ayn� yazar, “Temettuât Tahrirleri”, Akademik Ara�t�rmalar Dergisi, Osmanl� Özel Say�s�, �stanbul 2000.

14 Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi Rehberi, �stanbul 2000, s. 254. 15 BOA, ML. VRD. TMT. D. 01357. 16 Ankara’da XVIII. Yüzy�lda ailelerin büyüklü�ü için bk. Ömer DEM�REL, “ 1700–1730 Tarihlerinde Ankara'da Ailenin Niceliksel

Yap�s�”, Belleten, C. LIV, Say�: 211(1990), s.945–961.


Ayn� tarihlerdeki Çubuk köyleri ile kar��la�t�r�ld��nda 41 hanesiyle Pursaklar’�n etraf�na göre nispeten büyük bir köy oldu�u anla��lmaktad�r.1844’te Çubuk’a ba�l� 77 köyden Akkuzulu 41, K��lac�k 46, Mekki 43, Ovac�k 45, Serinli 70 hanedir. Di�er köylerin hepsi Pursaklar’dan küçüktür17. Yine ayn� tarihlerde Pursaklar’a yak�n olan Peçenek Köyü’nde 21 hane vard�r18.

b. Resmî Görevliler Temettuat Defteri’ne köyde görev yapan herhangi bir kamu görevlisi kayde-

dilmemi�tir. Ancak H. 1229 (1814) y�l�nda Pursaklar’daki camide görev yapan bir imam�n bulundu�una dair belge tespit edilmi�tir19. Temettuat Defteri’nin kaleme al�nd�� dönemde imaml�k kadrosunun bo� oldu�u söylenebilir. Çünkü 1844–1845 y�llar�nda vergiye tabi olmasa da kamu görevlileri yaz�lm��t�r. Birinci muhtar Ah-met, ikinci muhtar ise Curudal o�lu Osman olarak kaydedilmi�tir.

c. �simler Hane reisleri; varsa lakaplar� ile yoksa baba isimleri ile yaz�lm��t�r. Buna göre

dokuz ki�inin ad� Ali, alt� ki�inin ad� Hüseyin, dört ki�inin ad� Mehmet, üçer ki�i-nin ad� �brahim ve Hasan, iki�er ki�inin ad� Ahmet, Halil, Mustafa, Osman, Ömer, birer ki�inin ad� da Abidin, Hamit, �smail ve Musa’d�r. Hane reisleri ile beraber baba isimleri de göz önünde bulundurulursa; 13 ki�inin ad� Ali, yedi ki�inin ad� Hüseyin, alt� ki�inin ad� Hasan, be�er ki�inin ad� Ahmet, Halil ve Mehmet, dörder ki�inin ad� �brahim, Musa ve Mustafa, iki�er ki�inin ad� �smail, Osman, Ömer ve Seyit, birer ki�inin ad� da Abidin, Cehri, Hamit, Kadir, Musa ve Yusuf’tur. Sadece 19 nolu hanede oturan ki�i çift isimlidir ve ad� Ali Mehmet’tir. Defterde geçen tek bayan ad� Fat�ma’d�r.

Baba adlar� ayn� olan 5. s�radaki Hasan o�lu Hamit ile 25. s�radaki Hasan o�lu Ali; 8. s�radaki Mustafa o�lu Hüseyin ile 28. s�radaki Mustafa o�lu Mehmet; 9 ve 10. s�radaki Yusuf o�lu Abidin ile Yusuf o�lu Halil; 17. s�radaki Hüseyin o�lu Mehmet ile 18. s�radaki Hüseyin o�lu Mustafa; 20. s�radaki Ali o�lu Ali ile 21. s�-radaki Ali o�lu Ahmet; 24. s�radaki Ali o�lu Mehmet ile 35. s�radaki Ali o�lu Hü-seyin; 13. s�radaki Kul o�lu Seyit ile 32. s�radaki Kul o�lu Mustafa; 26. s�radaki Deli Ahmet o�lu Osman ile 38. s�radaki Deli Ahmet o�lu �brahim muhtemelen karde�-tirler. Buna göre köyde ya�ayanlardan birço�unun akraba oldu�u söylenebilir.

d. Lakaplar Curudal o�lu, Pirli o�lu, Beratl� o�lu, Berber o�lu, Emir Halil o�lu, Kul o�lu,

Sar� o�lu, �mam o�lu, Küçük o�lu, Emmi Halil o�lu, Deli Ahmet o�lu, Kabasakal o�lu, Gökmen o�lu, Kara Halil o�lu, Gök Hasan o�lu, Laz o�lu, Kara o�lu; ki�ile-rin lakaplar�d�r. Hiçbir kimsenin unvan� yaz�lmam��t�r. Hiç unvan�n kullan�lma-mas� imkâns�zd�r. Ayn� tarihlerde Pursaklar’a çok yak�n olan Gicik ve Peçenek

17 Hüseyin ÇINAR, Osman GÜMÜ�ÇÜ, Osmanl�dan Cumhuriyete Çubuk Kazas�, Ankara 2002, s. 219–220. 18 Kr�. GÜMÜ�ÇÜ-ÇINAR, ayn� eser, s. 96–97. 19 VGMA, 418 nolu defter, s. 288.


köyleri için de benzer durum söz konusudur20. Bu durum Temettü Defterleri’ne unvanlar�n yaz�lmam�� olmas� ile izah edilebilir.

III. EKONOM�K YAPI Osmanl� Devleti’nde ekonominin temeli tar�ma, tar�m�n temeli de köylüye da-

yan�rd�. Köylü, d��ar�ya fazla ihtiyaç duymadan tek ba��na hayat�n� sürdürebilirdi. Saban, t�rm�k, düven gibi tar�m makineleri ah�aptan olmak kayd�yla köylerde yap�l�r, yiyeceklerini de besledikleri hayvanlardan ve yeti�tirdikleri ürünlerden kar��larlard�. Tar�m�n bir parças� olarak köylerde hayvanc�l�k da yayg�n olarak yap�l�rd�21. Özet olarak köylerde sadelik ve kanaat hâkimdi.

Pursaklar’da da XIX. yüzy�l�n ortalar�nda birçok köyde oldu�u gibi ekonomi, tamamen tar�ma dayanmaktayd�. Ancak tar�m da küçük ölçekli olup genellikle köylünün kendi ihtiyac� kadar üretim yapt�� anla��lmaktad�r.

Ekonomik Yap� ba�l�� alt�nda önce köylünün meslekleri ve mali durumlar� incelenecek daha sonra tar�msal üretime ve hayvanc�l��a yer verilecektir.

A. Köydeki Meslekler Pursaklar Temettü Defteri’nde 1 nolu hanede kay�tl� Muhtar-� Evvel Ahmet ve

2 nolu hanede kay�tl� Muhtar-� sani Curudal o�lu Osman çiftçidir22. Alt� nolu ha-nede ya�ayan Kadir o�lu Musa, aslen Yabanabad Kazas�, Avdan köyünden olup be� y�ld�r Pursaklar’da oturmaktad�r. Emlak ve arazisi kendi köyünde yaz�lm��t�r. Yine 40 numaral� hanede oturan Seyit o�lu Ali’nin de Çubukabad kazas�na yer-le�mi� oldu�u anla��lmaktad�r. Bu iki ki�inin mesle�i kaydedilmemi�tir. 15 nolu hanede ya�ayan Fat�ma, babas� öldü�ü için vergi mükellefi olmu�tur. Mesle�i yaz�lmam��t�r. 41 nolu hanede ya�ayan Cehri o�lu Halil’in ise çal��ma gücü olma-d��ndan ba�kalar�n�n yard�m� ile geçindi�i anla��lmaktad�r. A�a��daki I nolu tab-loda da görüldü�ü gibi mesle�i yaz�lmayan dört ki�i hariç tutulursa 37 ki�iden 20’si çiftçi, 14’ü amele, bir ki�i hizmetkâr ve bir ki�i de çoband�r. 32 nolu hanede kay�tl� Kul o�lu Mustafa ise hem çiftçi hem de ameledir.

Tablo I: Hane Reisleri ve Meslekleri

HANE NO ADI VE VARSA LAKABI MESLE�� Birinci Muhtar Ahmet Çiftçi �kinci Muhtar Curudal o�lu Osman Çiftçi Pirli o�lu Ali Çiftçi Beratl� o�lu Ali Çiftçi

20 Bk: Osman GÜMÜ�ÇÜ, Hüseyin ÇINAR, Gicik ve Peçenek’ten Alt�nova’ya, Ankara 2004, s. 94-95. 21 Ziya KAZICI, Osmanl�’da Toplum Yap�s�, �stanbul 2003, s. 146. 22 Osmanl� Devleti’nde XIX. yüzy�l�n ilk ikinci çeyre�ine kadar Müslümanlar�n ya�ad�� köy ve mahallelerde imamlar; gayrimüslimle-

rin ya�ad�� köy ve mahallelerde ise haham ve papazlar yöneticilik yaparken ilk defa 1829’da �stanbul’da Üsküdar, Galata ve Eyüp’te muhtarl�k te�kilat� kurulmu�tur. Arkas�ndan ayanlar�n bask�s�ndan kurtulmak için 1833’ten itibaren Kastamonu’da ve ayn� y�l içinde Ankara, Sivas, Ayd�n ve di�er Anadolu vilayet ve sancaklar�nda da muhtarl�k te�kilat� kurulmu�tur. �lk zamanlar her köy ve mahalleden halk nezdinde sayg�nl�� olan, tecrübeli, namuslu ve becerikli kimselerden iki ki�i “muhtar-� evvel” yani birinci muhtar ve “muhtar-� sani” yani ikinci muhtar ad�yla atama usulüyle görevlendirme yap�l�rken, ileriki y�llarda seçim usulü getiril-mi�tir. Gayrimüslimlerin ya�ad�� yerlerde ise muhtarlar�n gördü�ü görevleri görmek üzere kâhyalar atanm��t�r. Bk. Musa ÇA-DIRCI, “Türkiye’de Muhtarl�k Te�kilât�n�n Kurulmas� Üzerine Bir �nceleme”, Belleten, C. XXXIV, Say�: 135, s. 409–420; Ali AKYILDIZ, “Muhtar”, TDV �slâm Ansiklopedisi, C. XXXI, �stanbul 2006, s. 51–53.


Hasan o�lu Hamit Çiftçi Kadir o�lu Musa (Yaz�lmam��) �smail o�lu Hasan Çiftçi Mustafa o�lu Hüseyin Çiftçi Yusuf o�lu Abidin Amele Yusuf o�lu Halil Amele Berber o�lu Hüseyin Çiftçi Emir Halil o�lu �brahim Çiftçi Kul o�lu Seyit Amele Sar� o�lu Ali Askerlikten ihraç edilmi�. Amele. �mamo�lu Müteveffa Mehmet’in Kerimesi Fat�ma Yaz�lmam�� Küçük o�lu �smail Amele Hüseyin o�lu Mehmet Çiftçi Hüseyin o�lu Mustafa Çiftçi Ali Ahmet Amele Ali o�lu Ali Çiftçi Ali o�lu Ahmet Amele Ahmet o�lu Hüseyin Çiftçi Emmi Halil o�lu Ömer Çiftçi Ali o�lu Mehmet Çiftçi Hasan o�lu Ali Amele Deli Ahmet o�lu Osman Hizmetkâr Kabasakal o�lu Hüseyin Çiftçi Mustafa o�lu Mehmet Çoban �brahim o�lu Ali Çiftçi Gökmen o�lu Ömer Amele Kara Halil o�lu Ali Çiftçi Kul o�lu Mustafa Çiftçi ve amele Gök Hasan o�lu Hasan Çiftçi Laz o�lu �brahim Amele Ali o�lu Hüseyin Amele Kara o�lu Hasan Çiftçi Seyit o�lu Ali Amele Deli Ahmet o�lu �brahim Amele �mam o�lu Hüseyin Amele Seyit o�lu Ali (Yaz�lmam��) Cehri o�lu Halil Çal��ma gücü yok.

Yard�mlarla geçinir

Bu kay�tlara göre Pursaklar’da çiftçilik, amelelik, hizmetkârl�k ve çobanl��n

d��nda bir meslek mensubu yoktur. Halk�n % 50’ye yak�n� çiftçidir. �kinci büyük grup amelelerdir. Amelelerin hangi sektörde çal��t�klar� yaz�lmam��sa da tar�m sektöründe çal��anlar�n a��rl�kl� oldu�u tahmin edilebilir. 26 nolu hanede ya�ayan Deli Ahmet o�lu Osman hizmetkârl�kla geçinmektedir. Ancak kimin yan�nda çal��t��na dair bir kay�t yoktur. Hizmetkârlar, y�ll�k ya da alt� ayl�k dönemler ha-linde bir ki�inin hizmetinde çal��rlard�23.

B. Ekonomik Durum Temettuat Defterleri’nde de�irmen, dükkân ve k��lak gibi i�yerlerinin de kay-

dedilmesi �artt�24. Pursaklar’da bu gibi i�yerlerinin olmad�� anla��lmaktad�r. Do-lay�s�yla köyde esnaf ve zanaatkâr da yoktur. Bu tür ihtiyaçlar�n geli�mi� bir du-rumdaki Ankara’dan kar��lanm�� olmas� gerekir.

Bir y�ll�k gelirlerine bak�l�rsa 1586 kuru� ile köyün en zengini Birinci Muhtar Ahmet’tir. Bu ki�i bir önceki y�l 500 kuru� “Vergi-yi Mahsusa” ödemi�tir. 18 nolu hanede kay�tl� Hüseyin o�lu Mustafa’n�n y�ll�k geliri 1005 kuru�tur. Ancak bir önceki y�l 550 kuru� ile en çok Vergi-yi Mahsusa ödeyen ki�idir. Bu ki�inin 100

23 GÜRAN, Tar�m, s. 94. 24 GÜRAN, Temettuât, s. 78.


dönüm ekilen, 100 dönüm ekilmeyen tarlas�; iki dönüm ba��, bir dönüm cehrili�i ve bir miktar hayvan� vard�r. Birinci Muhtar Ahmet’in malvarl�� daha fazlad�r. 100 dönüm i�lenen, 100 dönüm i�lenmeyen tarlaya, dört dönüm ba�a, 12 dönüm bostana ve bir miktar da hayvana sahiptir. Köyün en fakiri ise 41 nolu hanede kay�tl� olan Cehri o�lu Halil’dir. Bu ki�inin hiçbir �eyi bulunmad�� gibi çal��maya da gücü olmad��ndan ba�kalar�n�n yard�m� ile ya�am�n� sürdürmektedir. 14 nolu hanede kay�tl� Sar� o�lu Ali’nin ise gelir getirici hiçbir �eyi yoktur. Bir y�lda sadece amelelikten 150 kuru� kazanm��t�r.

Köylünün toplam y�ll�k geliri 15.186 kuru�tur. Bu rakam hane say�s� olan 41’e bölündü�ünde hane ba��na dü�en y�ll�k gelir 370,3 kuru� olup ortalamadan daha yüksek gelire sahip 13 hane varken 28 hanenin geliri, ortalaman�n alt�ndad�r. Bu durum, gelir da��l�m�n�n yeterince adaletli olmad��n� göstermektedir.

Klasik dönemde köylünün i�ledi�i çiftlikler topra��n verimine göre 70–150 dönüm aras�nda olurdu25. Ele al�nan dönemde topra��n yava� yava� çocuklar ara-s�nda payla��lmaya ba�land��, ki�i ba��na dü�en toprak miktar�n�n azald�� anla-��lmaktad�r.

Arazinin köylülere da��l�m� incelendi�inde 216 dönümle en fazla araziye bi-rinci muhtar Ahmet’in sahip oldu�u görülür. �kinci zengin ise 212 dönümle 11 nolu hanede kay�tl� Berber o�lu Hüseyin’dir. 34 nolu hanede ya�ayan Laz o�lu �brahim’in; 35 nolu hanede ya�ayan Ali o�lu Hüseyin’in; 40 nolu hanede ya�ayan Seyit o�lu Ali’nin ve 41 nolu hanede ya�ayan Cehri o�lu Halil’in hiç arazisi yoktur. En az araziye iki dönümle 14 nolu hanede kay�tl� Sar� o�lu Ali sahiptir. 9 nolu hanede ya�ayan Yusuf o�lu Abidin’in sekiz dönüm, 6 nolu hanede ya�ayan Kadir o�lu Musa’n�n da 20 dönüm arazisi vard�r. Köyün toplam arazisi sadece arazisi olanlara bölünürse hane ba��na 78 dönüm arazi dü�erken arazisi olmayanlar da say�ya kat�l�rsa bu rakam hane ba��na 74 dönüm olur. En zengin ki�inin 216 dö-nüm araziye sahip oldu�u göz önünde bulundurulursa, ortalama 78 dönüme göre toprak da��l�m�n�n çok adaletsiz olmad�� anla��lmaktad�r. Yani toprak belli ki�ile-rin elinde toplanmam��t�r.

Ki�i ba��na dü�en toprak büyüklükleri, tar�m i�letmelerinin büyüklüklerinin tespiti aç�s�ndan da önemlidir. Osmanl�’da ekilen ve nadasa b�rak�lan tarlalar�n yüzölçümüne göre; 10 dönümden az topra�� olan çiftçilere küçük i�letme sahibi, 10–50 dönüm aras� büyüklükteki topra�a sahip olan çiftçilere orta büyüklükteki i�letme sahibi ve 50 dönümden fazla topra�a sahip olan çiftçilere de büyük i�letme sahibi denirdi26. Buna göre Pursaklar’daki 10 dönümden az topra�� olan iki çiftçi küçük i�letmeci, 10–50 dönüm aras� topra�a sahip olan 13 çiftçi orta i�letmeci, 50 dönümden fazla topra�a sahip olan 21 çiftçi ise büyük i�letmecidir27.

25 Bahaeddin YED�YILDIZ, “Osmanl� Toplumu”, Osmanl� Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Editör: Ekmeleleddin �HSANO�LU), C. I, �stanbul 1994, s. 479.

26 GÜRAN, Tar�m, s. 81. 27 Ayn� dönemde 21 haneli Peçenek köyü sakinlerinin i�ledikleri 515 dönüm ekili, 225 dönüm ekili olmayan ve 5,5 dönüm ba�/bahçe

vard�r. Peçeneklilerin sahip olduklar� toprak büyüklükleri çok daha küçüktür. Bk. GÜMÜ�ÇÜ-ÇINAR, ayn� eser, s. 96.


Toplama bak�lacak olursa köyün tar�msal üretimden ve hayvanc�l�ktan elde etti�i y�l�k gelirin 15.186 kuru� oldu�una bak�l�rsa, a�a��da halk�n tar�msal ve hay-vansal üretimi ayr�nt�l� olarak incelendi�inde de görülecektir ki; halk�n gelirleri ve malvarl�� çok yüksek de�ildir.

Tablo II: Pursaklarl�n�n Sahip Oldu�u Arazi Miktar� ve Cinsleri (Dönüm28)

HA-NE NO

MAL�K�N ADI

MEZ-RU‘ TAR-LA

GAYR� MEZRU‘ TARLA

BOZ HAL� TARLA

CEHR�-L�K

BA�

HA-RAP BA�

BOS-TAN

BAH-ÇE

TOP-LAM

Muhtâr-� Evvel’i Ahmet

100 100 - - 4 - 12 - 216

Muhtar-� sani Curudal o�lu Osman

60 50 - - 2 - - - 112

Pirli o�lu Ali 30 50 - 100 3 - - 3 186 Beratl� o�lu Ali 80 80 - 10 2 - - 15 187 Hasan o�lu

Hamit 30 30 11 2 15 88

Kadir o�lu Musa 20 - - - - - - 20 �smail o�lu

Hasan 20 30 - - 1 - - - 51

Mustafa o�lu Hüseyin

30 100 - - 2 - - - 132

Yusuf o�lu Abidin

- - - 5 3 - - - 8

Yusuf o�lu Halil - 30 - - - 3 - - 33 Berber o�lu

Hüseyin 90 110 6 6 212

Emir Halil o�lu �brahim

30 60 - - 2 - - - 92

Kul o�lu Seyit - 15 - - 2 - - - 17 Sar� o�lu Ali - - - - - 2 - - 2 Fat�ma - 30 - - - - - - 30 Küçük o�lu

�smail - - 30 - - 2 - - 32

Hüseyin o�lu Mehmet

30 30 - - 2 - - - 62

Hüseyin o�lu Mustafa

100 100 - 7 4 - - - 211

Ali Ahmet - - 50 10 2 - - - 62 Ali o�lu Ali 30 30 - 5 2 - - - 67 Ali o�lu Ahmet - 80 - - - 8 - - 88 Ahmet o�lu

Hüseyin 55 50 - - - - - - 105

Emmi Halil o�lu Ömer

50 7 - 10 3 - - - 70

Ali o�lu Mehmet

50 80 - 6 7 - - 2 145

Hasan o�lu Ali - - 30 - 3 - - - 33 Deli Ahmet o�lu

Osman - - 50 - - - - - 50

Kabasakal o�lu Hüseyin

100 100 - - 3 - - - 203

Mustafa o�lu Mehmet

15 15 - 1 2 - - - 33

�brahim o�lu Ali 30 30 - - 2 - - - 62 Gökmen o�lu

Ömer 20 30 - 1 2 - - - 53

Karahalil o�lu Ali

30 20 - 1 1 - - - 52

Kul o�lu Mustafa

30 40 - 1 3 - - - 74

Gök Hasan o�lu 40 30 - - 2 - - - 72

28 Dönüm: Osmanl� döneminde kullan�lan ve geni� ad�mlarla yürüyen bir ki�inin ad�m� ile 40X40=1600 ad�m karelik yüzölçümü birimi. (Feridun EMECEN, “Dönüm”, TDV �slâm Ansiklopedisi, C. IX, �stanbul 1994, s. 521.


Hasan 36 Kara o�lu Hasan 30 30 - - 1 - - - 61 37 Seyit o�lu Ali - 30 - - - - - - 30 38 Deli Ahmet o�lu

�brahim - - 30 2 1 - - - 33

39 �mamo�lu Hüseyin

- - 50 - 2 - - - 52

TOPLAM 1080 1407 240 176 71 15 12 35 3036

C. Tar�msal Üretim Pursaklar’da 1844–1845 y�llar� itibariyle halk�n üzerine kay�tl� tarlalar�n topla-

m� 3036 dönümdür. Bu tarlalardan 1080 dönümü mezru, 1407 dönümü gayrimez-ru, 240 dönümü hali tarla, 176 dönümü cehrilik (boya bitkisi tarlas�), 71 dönümü ba�, 15 dönümü harap ba�, 12 dönümü bostan ve 35 dönümü bahçedir. Defterde Pirli o�lu Ali ad�na 100 dönüm cehrilik kay�tl�d�r. Yanl��l�kla bir s�f�r�n fazladan yaz�lm�� olma ihtimali yüksektir. Çünkü di�er boyal�k tarlalar�ndan en büyü�ü 11 dönümdür. Cehrilikler ortalama 10 dönüm civar�ndad�r. E�er Pirli o�lu Ali’nin cehrili�i 100 olmay�p 10 dönüm ise toplam cehrilik ekilen arazi 176 dönümden 86 dönüme, kay�tl� arazi miktar� da 2946 dönüme dü�er. Bu, yüksek bir rakam de�il-dir.

Defterdeki kay�tlara göre tarlalar mezru ve gayr-i mezru diye ikiye ayr�lm��t�r. Baz� topraklar ise boz ve hali, yani bo�tur. Gayr-i mezru tarla ile boz ve hali tarla-n�n ay�r�m� net de�ilse de muhtemelen gayr-i mezru tarlalar nadasa b�rak�lan yer-ler, boz ve hali tarlalar ise tamamen bo� olan, üretime elveri�siz yerlerdir29. 1080 dönüm ekili araziye kar��l�k 1407 dönüm arazinin nadasta olmas�, nadas�n yayg�n-l��n� gösterir. Topra��n kaç sene nadasa b�rak�ld�� konusunda bir bilgi yoksa da ekilen arazi ile nadasa b�rak�lan topraklar�n miktar�na bak�larak nadas�n bir y�ll�-��na yap�ld�� tahmin edilebilir.

Yeti�tirilen tar�msal ürünler hububat, yem bitkisi (burçak), cehri üretimi, ba�-c�l�k ve bostanc�l�k ba�l�klar� alt�nda ele al�nacakt�r. Pursaklar bu gün oldu�u gibi o gün de çok yak�n�nda diyebilece�imiz Ba�lum, Saray, Karacaören ve Solfasol köy-leri ile çevrili oldu�u için büyük bir yüzölçümüne sahip olmamas� gerekir. Dolay�-s�yla tar�msal üretimin küçük boyutlarda olmas� normaldir.

1. Tah�l Üretimi Ele al�nan dönemde Pursaklar’da tah�l olarak bu�day, arpa ve yulaf üretilmek-

tedir. Üç çe�it tah�l�n bir bölge için çok az oldu�u aç�kt�r. Bu, tar�m�n susuz olu�u, iklim �artlar�n�n elveri�sizli�i ve tar�m�n geleneksel metotlarla yap�lmas� ile izah edilebilir30.

Temettuat Defterleri’nde tarlalar�n mevkii ve hangi tarladan ne kadar mahsul elde edildi�i yaz�lmam��t�r. Ancak köylüden al�nan ö�ür miktarlar�ndan hareketle köyde hangi hububat�n ne kadar üretildi�i tahmin edilebilir. Çünkü ö�ür, bölgele-

29 Temettuât tahrirleri için vilayetlere gönderilen örnek kay�tlarda gayri mezru tarlalar için “devrile ziraat olunur” ifadesi kullan�lm��t�r ki bu, ekilmeyip nadasa b�rak�lma anlam�na gelir. GÜRAN, Temettuât, s. 92–93.

30 Ayn� dönemde Peçenek Köyü’nde bu ürünlere ek olarak nohut da üretilmekteydi. Bk. GÜMÜ�ÇÜ- ÇINAR, ayn� eser, s. 98.


re göre de�i�iklik göstermekle beraber ortalama olarak ürün üzerinden %10 ora-n�nda al�n�rd�. Dolay�s�yla al�nan ö�ürler 10 ile çarp�larak üretim miktarlar� tahmi-nen tespit edilebilir.

Tah�l ve yem bitkisi olan burçak için XIX. yüzy�lda ölçü birimi olarak kay�tlara “keyl” olarak yaz�lan “kile” ile “yar�m” kullan�lmaktad�r. Kile, Osmanl� dönemin-de de�i�ik yörelerde de�i�ik de�erler ifade ederdi. ÇINAR-GÜMÜ�ÇÜ, Çubuk ilçesi için yapt�� bir çal��mada arpan�n bir kilesinin 22,25 kg, bu�day�n bir kilesi-nin ise 25,656 kg oldu�unu, burça��n ise bu�day kilesi ile de�erlendirildi�ini tespit etmi�tir31. Yar�m da bir hububat ölçe�idir. GÜMÜ�ÇÜ-ÇINAR’a göre Ankara bölgesinde sekiz yar�m, bir kileye e�it olacak �ekilde kullan�lm��t�r32. Pursaklar Temettuat Defteri de bunu do�rulamaktad�r.

Tablo III: Köylünün Üretti�i Tah�l ve Yem Bitkisi Çe�itleri ve Miktarlar�

HANE NO

Ç�FTÇ�N�N ADI BU�DAY ARPA BURÇAK YULAF TOPLAM Keyl Yar�m Keyl Yar�m Yar�m Yar�m Keyl Yar�m

1 Muhtar-� Evvel’i Ahmet 60 - 20 - 60 20 80 80 2 Muhtar-� Sani Curudal o�lu

Osman 30 - 10 - 30 20 40 50

3 Pirli o�lu Ali - 60 - 40 - - - 100 4 Beratl� o�lu Ali 20 - - 50 10 30 20 90 5 Hasan o�lu Hamit 10 - - 40 10 - 10 50 7 �smail o�lu Hasan - 60 - 20 10 - - 90 8 Mustafa o�lu Hüseyin - 50 - 30 10 20 - 110 11 Berber o�lu Hüseyin 30 25 10 - 30 40 40 95 12 Emir Halil o�lu �brahim 10 - - 50 10 - 10 60 17 Hüseyin o�lu Mehmet 10 - - 40 15 - 10 55 18 Hüseyin o�lu Mustafa 40 - 15 - 10 - 55 10 20 Ali o�lu Ali - 105 - 40 10 - - 155 22 Ahmet o�lu Hüseyin 10 - - 25 - - 10 25 23 Emmi Halil o�lu Ömer 40 - 10 - 10 20 50 30 24 Ali o�lu Mehmet 30 - 20 - 10 - 50 10 27 Kabasakal o�lu Hüseyin 30 - 10 - 30 10 40 40 28 Mustafa o�lu Mehmet 10 - - 20 10 - 10 30 29 �brahim o�lu Ali 10 - 30 - - 10 30 30 Gökmen o�lu Ömer - 50 - 40 - - 90 31 Karahalil o�lu Ali 10 - - 40 - - 10 40 32 Kul o�lu Mustafa 10 - - 10 15 - 10 25 33 Gök Hasan o�lu Hasan 10 - - 50 10 20 10 80 36 Kara o�lu Hasan 10 - - 10 - - 10 10 TOPLAM 380 350 95 535 290 180 475 1355

�ncelenen dönemde Pursaklar’da üretilen tah�l türleri ve miktarlar� �u �ekilde-

dir: a. Bu�day Belgelerde “h�nta” olarak geçen bu�day, Pursaklar’da halk�n un, dolay�s�yla

ekmek ihtiyac� için üretilen bir tah�l çe�idi idi. Al�nan ö�ürlere bak�ld��nda y�lda tahmini bu�day üretimi toplam 380 kile ve 350 yar�m ölçe�indedir. Yar�mlar� seki-ze bölerek tüm üretimi kileye çevirirsek 423,75 kile bu�day eder ki; 1 kile bu�da-y�n 25,6 kg oldu�u varsay�m�yla bir y�ldaki bu�day üretimi 10.871 kg’d�r. Osman-l�’da ki�i ba��na y�ll�k bu�day tüketimi 190–235 kg’d�r. Pursaklar’�n ele al�nan dö-

31 ÇINAR-GÜMÜ�ÇÜ, ayn� eser, s.168, Dipnot: 543–550. 32 GÜMÜ�ÇÜ-ÇINAR, ayn� eser, s. 97.


nemdeki nüfusu yakla��k 200 kabul edilecek olursa ve herkesin bu�day unu tüket-ti�ini varsay�l�rsa, köyün y�ll�k bu�day tüketimi en az 38.000 kg’ d�r. Üretilen 10.871 kg bu�day�n yakla��k be�te birinin tohum olarak ayr�ld�� dü�ünülürse33 net 8700 kg civar�nda bu�day kal�r ki; bu da toplam ihtiyac�n dörtte birinden daha az bir rakam demektir. Buna göre incelenen dönemde Pursaklar’da halk�n ihtiyac� olan bu�day�n büyük ço�unlu�u d��ar�dan sat�n al�nmaktad�r. Bu�day�n yan�nda arpan�n da tüketiliyor olma ihtimali yüksektir.

Pursaklar Temettuat Defteri’nde bu�day�n kile fiyat� 20 kuru�tur. Buna göre bir y�lda üretilen bu�day�n parasal de�eri 8.475 kuru� civar�ndad�r. �evket PA-MUK, bir çal��mas�nda 1844 y�l� 1 kuru�unun 1998 y�l� sonundaki de�erine göre 0,85 ABD Dolar�na kar��l�k geldi�ini tespit etmi�tir34. Buna göre 1844 y�l�nda yak-la��k 10.000 ABD Dolar� de�erinde yani yakla��k 15.000 TL’lik bu�day üretilmi�-tir35.

b. Arpa Belgelerde “�aîr” olarak yaz�lan arpa, XIX. yüzy�lda insanlar taraf�ndan az

miktarda tüketilirken daha çok hayvanlar için yeti�tirilirdi. �ncelenen dönemde Pursaklar köyünde y�ll�k arpa üretimi tahminen 161,875 kiledir. Her kilenin 22,25 kg oldu�u varsay�l�rsa y�ll�k arpa üretiminin 3601,7 kg oldu�u görülür. Pursaklar Temettuat Defteri’nde bir kile arpan�n parasal kar��l�� 12 kuru�tur. Buna göre toplam y�ll�k arpa üretimi 1942,5 kuru�=2285 ABD Dolar�=3.427 TL’dir. Bu üretim de, hayvan varl�� incelendi�inde görülece�i üzere ihtiyac� kar��lamaktan uzak-t�r36.

c. Yulaf Köyde üretilen son tah�l çe�idi yine hayvanlar için yeti�tirilen yulaft�r. Toplam

yulaf üretimi 22,5 kiledir. Bunun kg kar��l�� 500,6’d�r. Temettuat Defteri’nde bir yar�m yulaf�n de�eri bir kuru� olarak yaz�lm��t�r. Kile fiyat�n�n bulunmas� için sekiz ile çarp�ld��nda 8 kuru� elde edilir. En ucuz tah�l 8 kuru� ile yulaft�r. Top-lam üretim olan 22,5 kile sekiz ile çarp�l�rsa 180 kuru�=212 ABD Dolar�=318 TL bulunur. Bu rakam da bir köy için çok az bir yulaf üretimi demektir.

2. Yem Bitkisi: Burçak Burçak da hayvan yemi olarak kullan�l�rd�. �ncelenen dönemde az miktarda

burçak ekimi yap�ld�� görülmektedir. Yine al�nan ö�ürlerden hareketle köyde toplam 290 yar�m burçak üretildi�i tespit edilmi�tir. Bunun kile olarak kar��l�� 36,25 ve kg olarak kar��l�� da 930’dur. Temettuat defterinde bir yar�m burça��n de�eri 1,5 kuru� olarak verilmi�tir. Bir kile burça��n fiyat�n� bulmak için sekiz ile 1,5 çarp�ld��nda 12 kuru� bulunur ki; arpa ile burça��n fiyat�n�n ayn� oldu�u anla-

33 GÜRAN, Tar�m, s. 99. 34 �evket PAMUK, �stanbul ve Di�er Kentlerde 500 Y�ll�k Fiyatlar ve Ücretler, 1469–1998, Ankara 2000, s. 30. 35 Ayn� tarihte 21 haneli Peçenek Köyü’nün bu�day üretimi 170 kiledir. Bk. GÜMÜ�ÇÜ-ÇINAR, ayn� eser, s. 99. 36 Ayn� tarihte 21 haneli Peçenek Köyü’nün arpa üretimi 100 kiledir. Bk: GÜMÜ�ÇÜ-ÇINAR, ayn� eser, s. 99.


��lmaktad�r. Y�ll�k burçak üretimin parasal de�eri de 435 kuru�=510 ABD Dolar�= 765 TL’dir. Bu da küçük bir rakamd�r37.

3. Endüstriyel Bitki: Cehri Temettuat Defteri’ne göre ele al�nan dönemde Pursaklar’da cehri bitkisi üre-

timi de yayg�nd�r. Cehri, Türk Dil Kurumu’nun Türkçe Sözlü�ü’nde “Kök boyas�gillerden, güzel k�rm�z� renk veren bir kök” olarak tan�mlanm��t�r38. Boya yap�m�nda bu bitkinin üzüme benzeyen ve boyama olgunlu�una eri�mi� yani ye�ilimt�rak sar� renk alm�� meyveleri kurutulduktan sonra ya do�rudan do�ruya veya ezildikten sonra su ile kaynat�larak boya elde edilirdi. Bu do�al boyan�n ren-gi; sar�, ye�il olur, ipekli ve pamuklu kuma�lar�n boyanmas�nda kullan�l�rd�. Cehri, XIX. yüzy�lda Anadolu’da yayg�n olarak yeti�tirilmekteydi39 ve de�i�ik yörelerde, cehri, sar� boya, sar� tane, alt�n a�ac�, boyac� dikeni, cehni, cehil, çehri, çihri olarak adland�r�l�yordu. Cehri, yabani olarak yeti�ebildi�i gibi, a��lanarak ya da çelik dikmek suretiyle de yeti�tirilirdi. Birkaç hektar cehri, yeti�tiricileri için önemli bir zenginlik kayna�� demekti40.

Tarih boyunca oldu�u gibi ele al�nan dönemde de Ankara’da tiftik keçisinin tifti�inden elde edilen ve sof denen kuma� yayg�n olarak dokunmakta ve �ehirde bulunan boyahanelerde boyanmaktayd�41. Cehri bitkisinin bu boyahanelerde kul-lan�lm�� olmas� gerekir.

Pursaklar’da bulunan toplam 42 haneden 15’inin cehri üretimi yapt�� tespit edilmi�tir. Cehri üretimi yapan aileler, ödedikleri cehri ö�ürleri, cehri ektikleri tarlalar�n miktarlar� ve elde ettikleri gelirler a�a��da tablo halinde verilmi�tir (TABLO IV):

Tablo IV: Cehri Üretimi

ÜRET�C� HANE RE�S�N�N ADI

CEHR�L�� (DÖNÜM)

ELDE ETT�� GEL�R (Kr) H.1260 Senesi H.1261 Senesi Toplam

Pirli o�lu Ali 10 9 40 49 Beratl� o�lu Ali 10 27 70 97 Hasan o�lu Hamit 11 45 160 205 Yusuf o�lu Abidin 5 13,5 30 43,5 Berber o�lu Hasan 6 9 13 22 Hüseyin o�lu Mustafa 7 31,5 167 198,5 Ali Ahmet 10 9 104 113 Ali o�lu Ali 5 - 56 56 Emmi Halil o�lu Ömer 10 63 100 163 Ali o�lu Mehmet 6 90 270 360 Mustafa o�lu Mehmet 1 18 72 90 Gökmen o�lu Ömer 1 9 77,5 86,5 Karahalil o�lu Ali 1 27 65 92 Kul o�lu Mustafa 1 9 70 79 Deli Ahmet o�lu �brahim 2 45 42 87 TOPLAM 86 405 1336,5 1741,5

37 Ayn� tarihte 21 haneli Peçenek Köyü’nün bu�day üretimi 7,5 kiledir. Bk: GÜMÜ�ÇÜ-ÇINAR, ayn� eser, s. 99. 38 KOM�SYON, Türkçe Sözlük, TDK, C. I, �stanbul 1992, s. 251. 39 Konya’ya ba�l� Sille kasabas� XIX. yüzy�lda önemli bir cehri üretim merkezi idi. Bk. Bar�� SARIKÖSE, Sille Bin Y�ll�k Birliktelik,

Konya 2010, s. 227. 40 Mehmet SOMUNCU, “Cehri Üretimi Ve Ticaretinin 19.Yüzy�lda Kayseri Ekonomisindeki Önemi”, Erciyes Üniversitesi �ktisadi

Ve �dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say�: 22, (Ocak-Haziran 2004), s. 100–103. 41 ÖZDEM�R, Ankara, s. 236; ayn� yazar, “Ankara (�ktisadî ve Ticarî Hayat)”, TDV �slâm Ansiklopedisi, C.III, �stanbul 1991, s. 207.


Defterde Pirli o�lu Ali ad�na kay�tl� 100 dönüm cehrilik kay�tl�d�r. Ancak köy-deki di�er cehrilikler ve ödenen ö�ürler incelendi�inde bunun 10 dönüm oldu�u anla��l�r. Buna göre köyde toplam 86 dönüm alanda cehri yeti�tirilmektedir. Cehri üretiminden H.1260 (1844–1845) y�l�nda 405 kuru�, H.1261 (1845) y�l�nda ise 1336,5 kuru� gelir elde etmi�tir. Hasan o�lu Hamit 11 dönümle en fazla cehrili�e sahip ki�i, cehriden H.1260 (1844–1845) ve H.1261 (1845) y�llar�nda toplam en fazla gelir elde eden ki�i ise Ali o�lu Mehmet’tir.

4. Ba�c�l�k Pursaklar’da incelenen dönemde yayg�n olan üretim türlerinden biri de ba�c�-

l�kt�r. Defterdeki 41 ailenin 31’inin ba�� vard�r. Toplam 78 dönüm ba�dan halk�n H.1260 y�l�nda 881 kuru� H.1261 y�l�nda ise 1290 kuru� kazanc� olmu�tur. Köylü-nün cehriden H.1260 y�l�nda 405 kuru�, H.1261 y�l�nda 1336,5 kuru�; burçaktan H.1260 y�l�nda 435 kuru�, yulaftan 180 kuru�, arpadan 1942,5 kuru�, bu�daydan da 8,475 kuru� elde etti�i dü�ünülürse üzümden bir y�lda kazand�� 1290 kuru� az�msanamayacak bir miktard�r. Ankara ve civar�nda o tarihlerde üzüm yeti�tirici-li�i yayg�n olup cumhuriyetin ilk y�llar�na kadar sürmü�tür. Ba� miktar� ile ba�c�-l�k yap�lan yerleri gösteren �ema a�a��dad�r42 (TABLO V).

Tablo V: Ba� Miktarlar� ve Ba�c�l�k Yapanlar


BA� (DÖNÜM) ELDE ETT�� GEL�R (Kr) H.1260 Senesi H.1261 Senesi Toplam

Muhtar-� Evvel Ahmet 4 27 40 67 Muhtar-� Sani Curudal o�lu Osman 2 63 120 183 Pirli o�lu Ali 3 45 30 75 Beratl� o�lu Ali 2 45 30 75 Hasan o�lu Hamit 2 9 25 34 Mustafa o�lu Hüseyin 2 9 60 69 Yusuf o�lu Abidin 3 18 25 43 Yusuf o�lu Halil 3 (harap) - - - Berber o�lu Hasan 6 90 140 230 Emir Halil o�lu �brahim 2 72 100 172 Kul o�lu Seyit 2 9 25 34 Sar� o�lu Ali 2 (harap) - - - Küçük o�lu �smail 2 (harap) - - - Hüseyin o�lu Mehmet 2 36 50 86 Hüseyin o�lu Mustafa 4 36 80 116 Ali Ahmet 2 18 30 48 Ali o�lu Ali 2 18 15 33 Ali o�lu Ahmet 8 (harap) - - - Emmi Halil o�lu Ömer 3 102 50 152 Ali o�lu Mehmet 7 54 65 119 Hasan o�lu Ali 3 24 80 104 Kabasakal o�lu Hüseyin 3 18 15 33 Mustafa o�lu Mehmet 2 45 25 70 �brahim o�lu Ali 2 36 80 116 Gökmen o�lu Ömer 2 18 15 33 Karahalil o�lu Ali 1 18 20 38 Kul o�lu Mustafa 3 9 30 39 Gök Hasan o�lu Hasan 2 17 20 37 Kara o�lu Hasan 1 18 15 33 Deli Ahmet o�lu �brahim 1 18 15 33 �mam o�lu Hüseyin 2 9 90 99 TOPLAM 85 881 1290 2171

42 Nail ORAMAN, Ankara Vilayeti Ba�c�l�� ve Ankara’da Yeti�en Ba�l�ca Üzüm Çe�itlerinin Ampelografisi, Ankara 1937, s.201.


5. Bostanc�l�k Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlü�ü bostan� sebze bahçesi veya kavun-karpuz

tarlas� olarak tan�mlam��t�r43. Pursaklar Temettüât Defteri’nde de kavun-karpuz tarlas� kastedilmi� olmas� gerekir. Çünkü bahçeler ayr�ca yaz�lm��t�r. Bostan� olan bir ki�i vard�r. O da Muhtâr-� Evvel Ahmet’tir. Bostan tarlas�n�n büyüklü�ü 12 dönümdür. H.1260 y�l�nda 27 kuru� elde edilmi�ken H.1261 y�l�nda bir gelir elde edememi�tir. Muhtemelen ekim-dikim yap�lmam��t�r. Pursaklar’da o dönemde çok az karpuz-kavun yeti�tirildi�i anla��lmaktad�r.

6. Bahçeler Bahçe, Temettuat Defteri’nde sebze yeti�tirilen yer anlam�nda kullan�lm��t�r.

�ncelenen dönemde dört ki�inin bahçesi vard�r. Bahçesi olanlar, bahçelerinin bü-yüklükleri ve gelirleri a�a��da verilmi�tir (TABLO VI).

Tablo VI: Bahçeler ve Miktarlar�


BAHÇE (DÖNÜM) ELDE ETT�� GEL�R (Kr) H.1260 Senesi H.1261 Senesi Toplam

Pirli o�lu Ali 3 9 5 14 Beratl� o�lu Ali 15 27 12 39 Hasan o�lu Hamit 15 27 12 39 Ali o�lu Mehmet 2 90 45 135 TOPLAM 35 153 74 227

Görüldü�ü gibi toplam 35 dönüm yerde sebzecilik yap�lmaktad�r. Köyde sa-

dece dört ki�inin sebze üretti�ini dü�ünmek yanl�� olur. Çünkü Osmanl� döne-minde köylerde sebze ve meyve yeti�tiricili�i yayg�nd�44. Muhtemelen deftere sebzecilikten ticari kazanç elde edenler kaydedilmi�tir. Özellikle on be�er dönüm bahçesi olan Beratl� o�lu Ali ve Hasan o�lu Hamit’in bu i�i kazanç amac�yla yapt�-�� tahmin edilebilir. Elde edilen ürünlerin Ankara pazarlar�nda sat�lm�� olmas� gerekir. Dikkati çeken bir di�er konu da bahçelerden elde edilen gelirler aras�nda-ki ciddi farkt�r. On be�er dönüm bahçesi olan Beratl� o�lu Ali ve Hasan o�lu Ha-mit iki y�lda bu bahçelerden toplam 39’ar kuru� elde etmi�ken, Ali o�lu Mehmet iki dönüm bahçeden iki y�lda toplam 135 kuru� kazanm��t�r. Bu fark, elde edilen ürünün cinsinden olabilece�i gibi bahçenin veriminden de olabilir.

Defterde bahçelerin mevkileri yaz�lmam��t�r. Ürünlerin sulanabilmesi için bahçelerin su kaynaklar�na yak�n yerlerde olmalar� gerekir. Pursaklar ve civar�nda çok say�da su kayna��n�n varl�� dü�ünülürse ciddi su s�k�nt�s� çekilmedi�i tahmin edilebilir.

D. Hayvanc�l�k Osmanl� döneminde köylünün olmazsa olmazlar�ndan biri hayvanc�l�kt�r.

Hayvanlar�n eti, sütü, gücü, k�l�-yünü-tifti�i, gübresi köylünün ya�am� için zorun-lu olan maddelerdir. Pursaklar’da o dönemde be� hane hariç herkesin az ya da çok

43 KOM�SYON, Türkçe Sözlük, s. 211. 44 KAZICI, ayn� eser, s. 146.


hayvan� vard�. Vergiye tabi olmad��ndan kümes hayvanlar� deftere yaz�lmam��-t�r. Köyde ya�ayanlar�n hayvan varl�klar� a�a��daki tabloda verilmi�tir (TABLO VII). Tablo incelendi�inde 25 hanede büyükba� hayvan, 22 hanede küçükba� hay-van, 30 hanede binek hayvan� mevcuttur. 6 nolu hane sadece bir büyükba�a (bir inek), 10 nolu hane sadece be� küçükba� hayvana, 12 nolu hane üç büyükba� ve bir binek hayvana, 13 nolu hane bir büyükba� ve bir binek hayvana, 15 ve 19 nolu haneler sadece bir büyükba� (bir inek) hayvana, 16, 25, 32 ve 34 nolu haneler sade-ce bir binek hayvana, 13, 21, 28, 30 ve 39 nolu haneler ise sadece bir büyükba� ve bir binek hayvan�na sahiptir. Toplam hayvan varl��n�n % 20,5’i büyükba�, % 71’i küçükba� ve % 8,5’i binek hayvan�d�r. Tüm hayvan varl�� 436 olup 41 haneli bir köy için dü�ük bir say�d�r. Ayn� tarihte örne�in Konya’ya ba�l� 160 haneli Çumra Köyü’nde toplam 9140 hayvan vard�r45.

MAL�K�N HANE NOSU

TABLO VII: HAYVANLAR

� N E K (S*)

� N E K (K*)

M A N D A (S)

M A N D A (E*)

Ö K Ü Z

T O S U N

DÜ V E

KE Ç � (S)

KE Ç � (E)

O� L A K

KO Y U N (S)

KO Y U N (E)

KO Y U N (K)

KU Z U

KI S R A K (D*)

KI S R A K (Dz*)

ES B

M E R K E P (Dz)

M E R K E P (E)

M E R K E P (D)

T O P L A M

1 2 - - 2 2 1 1 8 1 8 12 2 3 12 - 1 - - - 1 56 2 1 - 1 - 2 1 - 2 1 3 7 - 2 7 1 - - - - 1 29 3 2 - - - 1 1 - 2 2 2 4 3 - 4 - 1 - - - 1 23 4 2 - - 2 - - 1 2 - 2 3 - - 2 - - - - - 1 15 5 1 - - - 2 - - 1 - 1 6 - 5 6 - - - - - 1 23 6 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 7 - - - - 2 - - 3 - 3 5 - 4 5 - - - 1 - - 23 8 - 1 - - 1 1 - 1 - 1 3 - - 3 - - - - - - 11 9 - - - - - - 1 - - - 2 - - 1 - - - 1 - - 5 10 - - - - - - - 2 - 1 1 - - 1 - - - - - - 5 11 1 1 - - 2 1 - 3 - 3 - - - - - - - - - 2 13 12 1 - - - 2 - - - - - - - - - - - - - - 1 4 13 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - 2 15 - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 16 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 1 17 - 2 - - - - - 2 1 2 4 - - 3 - - - 1 - - 15 18 1 - 1 - 4 2 - 4 - 4 4 - 2 4 - - 1 - - 2 29 19 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 20 1 - - - 2 - - 2 - 2 - - - - - - - 1 - - 8 21 1 - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - 2 22 1 - - - 2 - - - - - - - - - - - - 1 - - 4 23 2 - - 1 2 - - 4 - 2 4 - - 7 - - - - 1 - 23 24 1 - - - 2 1 - 4 3 4 3 - - 3 - 1 - 1 - - 23 25 - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - 1 26 - - - - - - - - - - 4 - - 4 - - - - - - 8 27 - - - 1 2 - - 8 3 8 10 - 5 9 - - - - - 1 47 28 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - 2 29 - 1 - - 2 1 - 3 - 2 2 - - - - - - - - 1 12 30 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - 2 31 1 - - - 2 - - 2 - 2 - - 1 - - - - - - 1 9 32 - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - 1 33 1 - - - 1 1 - - - - 3 - - 3 - - - 1 - - 10 34 - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - 1 36 1 - - - 2 1 - 2 - 2 4 - - 3 - - - 1 - - 16 38 - - - - - 1 - 3 - 3 - - - - - - - 1 - - 8 39 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 2 TOPLAM 26 6 2 6 3

5 12 3 58 11 55 81 5 22 77 1 3 1 13 4 15 436

45 Hüseyin MU�MAL, “XIX. Yüzy�l�n Ortalar�nda Çumra’n�n Sosyo-Ekonomik Görüntüsü (10353 Numaral� Temettuât Defterine Göre)”, Türkiyat Ara�t�rmalar� Dergisi (Selçuk Üniversitesi), Say�: 24, (Konya 2008), s. 260.

* S: Sa�man * K: K�s�r * E: Erkek * D: Döllü * Dz: Dölsüz


1. Büyükba� Hayvanc�l�k Defterde büyük ba� hayvanlar öküz, tosun, inek, manda, düve yani di�i buza-

�� olarak be� kategoride yaz�lm��t�r. Köydeki toplam büyükba� say�s� 90’d�r. a. Öküz ve Tosunlar Köylerde tar�m�n temel araçlar�ndan biri o dönemde öküzdü. Atlar da çift

sürmede kullan�lm��sa da öküzün hem daha güçlü olmas� hem de beslenme mali-yetinin dü�üklü�ü tercih sebebi olmu�tur. Tosunlar ise genel olarak çiftte kulla-n�lmaz, çifte al��t�r�l�rd�. Tarlalar�n büyüklü�ü ço�u zaman bir çift öküzün bir günde sürebildi�i yerin katlar� olarak hesap edilirdi.

Köylerde en de�erli büyükba� hayvan öküzdü. Bir çift öküzle; ba�larda ve bahçelerde daha az olmak kayd�yla; bir günde 3–4 dönüm tarla i�lenebilirdi46. �ncelenen dönemde Pursaklar’da 41 hanenin 35’inde toplam 35 adet öküz ve 12 tosun vard�r. A��rl�kl� olarak aileler iki�er öküze sahip iken 18 nolu hanede ya�a-yan Hüseyin o�lu Mustafa dört öküze sahiptir. Bu ki�i, 211 dönümle köyde en fazla araziye sahip olanlardan biridir. Üç hanede sadece birer öküz vard�r. Muh-temelen bu ki�iler ihtiyaç oldu�unda kom�ular�ndan bir öküz ödünç alarak çiftle-rini sürüyorlard�47.

Pursaklar’da o dönemde sürülebilen; 1080 dönüm ekili ve 1407 dönüm nadasa b�rak�lm�� tarla, 176 dönüm cehrilik, 71 dönüm ba�, 12 dönüm bostan ve 35 dö-nüm bahçe vard�. Nadasa b�rak�lm�� 1407’yi esas al�n�rsa öküzle sürülen toplam 1700 dönüm arazi vard�. Bir çift öküzle; arazinin çok engebeli olmamas� göz önünde bulundurarak; bahçeler dâhil üç dönüm arazinin i�lenebilece�i ve çift sezonunun 45–60 gün devam etti�i dü�ünülürse Pursaklar için 35 öküz yeterli bir say�yd�.

b. �nek, Manda, Düve Defterde inekler sa��lan ve k�s�r; mandalar ise sa��lan ve erkek diye ayr�lm��-

t�r. Evlerde ya bir ya da iki inek vard�r. Buna bak�l�rsa inekler ev ihtiyaçlar� için beslenmi�tir. Köyde sa��lan toplam 26 inek, iki manda; alt� k�s�r inek alt� erkek manda vard�r. Bir ine�in ve mandan�n günde iki kez sa��lmak kayd�yla y�lda 10 ay sa��ld�� ve bu sa��mdan toplam ortalama 192–770 kg süt verdi�i varsay�l�rsa48 Pursaklar’da o dönemde y�ll�k 5376–21560 kg aras� inek sütü üretildi�i anla��lmak-tad�r. Bu üretimin süt ve süt ürünleri olarak tüketilmi� olmas� gerekir.

2. Binek Hayvanlar� Köyde o dönemde yavrular dâhil 53 binek hayvan� vard�r. Yavrulu binek

hayvanlar� için “döllü” tabiri kullan�lm��t�r. Toplam binek hayvan�n 47’si merkep, alt�s� att�r. 11 hanede hiç binek hayvan� yoktur. Genellikle aileler bir merkep ya da bir ata sahiptir. 1, 2, 3 ve 24 nolu haneler bir merkeple beraber bir ata; 11 nolu hane

46 GÜRAN, Tar�m, s. 86. 47 Ayn� tarihte 21 haneli Peçenek Köyü’nün toplam 35 öküz ve tosun vard�r. Bk. GÜMÜ�ÇÜ-ÇINAR, ayn� eser, s. 101. 48 GÜRAN, Tar�m, s. 104.


iki merkebe; 18 nolu hane bir at, iki merkebe sahiptir. Hiçbir hanede iki at�n bu-lunmay��ndan, atlar�n çift sürmede kullan�lmad�� sonucu ç�kar�labilir49.

3. Küçükba� Hayvanc�l�k Pursaklar’da XIX. yüzy�l�n ortalar�nda 21 hanede toplam 309 küçükba� hay-

van vard�r. Keçi, o�lak, koyun, kuzu, erkek, di�i kar��k olmak kayd�yla 46 say�s�y-la en çok küçükba� hayvana birinci muhtar sahiptir. Di�er hanelerde 10–15 gibi küçük miktarlarda küçükba� hayvan vard�r. Bu rakama bakarak küçükba� hay-vanc�l��n yayg�n olmad�� söylenebilir. Bölgede tiftik keçisinin fazla olmas� bek-lenirken koyun daha fazlad�r. Erkekleri ve yavrular� say�ya dâhil edildi�inde top-lam 124 keçiye kar��l�k 185 koyun vard�r. Bunun sebebi muhtemelen keçinin daha iyi beslenmesi için gereken ormanl�k alan�n olmay��d�r. Her birinin y�ll�k 50 kg süt verdi�i dü�ünülürse50 köydeki toplam 139 keçi-koyundan y�ll�k süt üretimi yedi ton civar�ndad�r. Bu süt, köyde tüketilebilecek bir miktard�r. Artan ürünler, yün ve tiftikler muhtemelen yak�n olan Ankara pazarlar�nda sat�l�yordu51.

IV. HALKIN ÖDED�� VERG�LER Tanzimat’�n ilan�ndan sonra geleneksel vergi sisteminde de köklü de�i�iklikler

olmu�tur. Bu de�i�ikliklerin ba��nda vergi sisteminin basitle�tirilmesi ve sadele�ti-rilmesi gelir. “Tekâlif-i �er’iyye” ad� alt�nda t�mar, zeamet ve has sahipleri ile havâss-� hümâyûn ve di�erlerinin almakta oldu�u birçok vergi benzeri mükellefi-yet kald�r�lm��, yerine zirai ürünlerden onda bir oran�nda ö�ür, küçükba� hayvan-lardan a�nam resmi al�nmas� ve gayrimüslimlerden al�nan cizyenin sürdürülme-sine karar verilmi�tir. Ayr�ca birçok isim alt�nda al�nan örfi vergilerin yerine tek isim alt�nda al�nan “Vergi-yi Mahsusa” getirilmi�tir52.

Pursaklar halk�n�n XIX. yüzy�l ortalar�nda ödedi�i vergilerin çe�itleri ve top-lam miktarlar� a�a��daki tabloda verilmi�tir (TABLO VIII):

Tablo VIII: Toplanan Vergiler

VERG�N�N ADI TOPLAM M�KTARI (Kuru�) Vergi-yi Mahsusa 8559 Âdet-i A�nam 9,25 Ö�ür 1247,5 TOPLAM 9. 815,75

Tablodan en çok al�nan verginin Vergi-yi Mahsusa ile ö�ür oldu�u anla��lmak-tad�r.

A. Vergi-yi Mahsusa Pursaklar Temettuat Defteri’nde Vergi-yi Mahsusa olarak geçen ve y�lda bir

kez ödenen vergiye “an cemaatin vergi”, “vergü” ve “kom�uca al�nan vergü” gibi

49 Ayn� tarihte 21 haneli Peçenek Köyü’nün toplam 19 binek hayvan� vard�r. Bk. GÜMÜ�ÇÜ-ÇINAR, ayn� eser, s. 101. 50 GÜRAN, Tar�m, s. 104. 51 Ayn� tarihte 21 haneli Peçenek Köyü’nün toplam 174 adet küçükba� hayvan vard�r. Bk. GÜMÜ�ÇÜ-ÇINAR, ayn� eser, s. 101. 52 Abdullah MUTLU, Türkiye’de Vergileme Zihniyetinin Geli�imi, Ankara 2009, s. 60; Abdülkadir GÜL, “Temettuât Defterlerine

Göre Pasinler’in (Hasankale) Sosyal Ve Ekonomik Yap�s�”, Karadeniz Ara�t�rmalar�, C. VI, Say�: 23, (Güz 2009), s. 92.


de�i�ik isimler de verilmi�tir. Bu vergi hiçbir zaman iltizama verilmemi�, halk�n temsilcileri vas�tas�yla toplanm��t�r53.

Bu vergi, 1840’dan itibaren yürürlü�e girmi�, halk�n eskiden ödedi�i örfi ver-giler göz önünde tutularak, herkesin mali gücüne göre al�nm��t�r54. Pursaklar’da en yüksek Vergi-yi Mahsusa ödeyen ki�i 550 kuru� ile 18 nolu hanede kay�tl� Hü-seyin o�lu Mustafa’d�r. �kinci s�rada 500 kuru� ile Muhtar-� Evvel Ahmet gelmek-tedir. En dü�ük Vergi-yi Mahsusa’y� da 20 kuru� ile 41 nolu hanede ya�ayan Cehri o�lu Halil ödemi�tir. Az ya da çok bu vergi maddi gücüne göre 41 hanenin hep-sinden al�nm��t�r (TABLO IX).

Tablo IX: Hane Ba��na Al�nan Vergi-yi Mahsusa

MÜKELLEF�N ADI ÖDED�� VERG� (Kr)

HANE RE�S�N�N ADI ÖDED�� VERG� (Kr)

Birinci Muhtar Ahmet 500 Ali o�lu Ahmet 160 �kinci Muhtar Curudal o�lu Osman 384 Ahmet o�lu Hüseyin 160 Pirli o�lu Ali 225 Emmi Halil o�lu Ömer 450 Beratl� o�lu Ali 450 Ali o�lu Mehmet 450 Hasan o�lu Hamit 225 Hasan o�lu Ali 100 Kadir o�lu Musa 50 Deli Ahmet o�lu Osman 60 �smail o�lu Hasan 200 Kabasakal o�lu Hüseyin 470 Mustafa o�lu Hüseyin 225 Mustafa o�lu Mehmet 370 Yusuf o�lu Abidin 100 �brahim o�lu Ali 150 Yusuf o�lu Halil 50 Gökmen o�lu Ömer 150 Berber o�lu Hüseyin 470 Kara Halil o�lu Ali 150 Emir Halil o�lu �brahim 225 Kul o�lu Mustafa 360 Kul o�lu Seyit 160 Gök Hasan o�lu Hasan 270 Sar� o�lu Ali 30 Laz o�lu �brahim 75 �mamo�lu Müteveffa Mehmet’in Kerimesi Fat�ma

160 Ali o�lu Hüseyin 100

Küçük o�lu �smail 80 Kara o�lu Hasan 200 Hüseyin o�lu Mehmet 190 Seyit o�lu Ali 50 Hüseyin o�lu Mustafa 550 Deli Ahmet o�lu �brahim 80 Ali Ahmet 100 �mam o�lu Hüseyin 100 Ali o�lu Ali 236 Seyit o�lu Ali 24 Cehri o�lu Halil 20 TOPLAM 8559

B. Âdet-i A�nam A�nam, Arapça’da koyun anlam�na gelen “ganem” kelimesinin ço�uludur.

Osmanl� döneminde koyun ve keçilerden al�nan vergiye “A�nam Resmi” ya da “Âdet-i A�nam” denmi�tir. Tanzimat döneminin ba�lamas� ile birlikte a�nam resmi hariç, hayvanlardan de�i�ik adlar alt�nda al�nan di�er vergiler kald�r�lm��, bunun yerine davar ba��na 5,5 kuru� a�nam resmi konmu�tur55.

Ele al�nan dönemde Pursaklar’da 21 hanede küçükba� hayvan varken bunla-r�n sadece dördü âdet-i a�nam mükellefi olarak yaz�lm�� ve toplam 9,25 kuru� âdet-i a�nam toplanm��t�r. Tüm küçükba� hayvan sahiplerinin âdet-i a�nam mü-kellefi olmamas�n�n sebebi anla��lamam��t�r. Mükellefli�in hayvan say�s� ile ba�-lant�l� olmad�� görülmektedir. Örne�in 10 küçükba� hayvan� olan 4 nolu hanede

53 �ENER, ayn� eser, s. 95–96, 101. 54 Mübahat S. KÜTÜKO�LU, “Osmanl� iktisadi Yap�s�”, Osmanl� Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Editör: Ekmeleddin �HSANO�LU),

C. I, �stanbul 1994, s. 541–542. 55 MUTLU, ayn� eser, s. 62.


kay�tl� Beratl� o�lu Ali âdet-i a�nam mükellefi iken 5 nolu hanede kay�tl� Hasan o�lu Hamit 19 küçükba�a sahiptir ve âdet-i a�nam mükellefi de�ildir. Âdet-i a�-nam mükellefleri ve ödedikleri vergiler a�a��da verilmi�tir (TABLO X).

Tablo X: Âdet-i A�nam

MÜKELLEF�N ADI HAYVAN SAYISI ÖDED�� VERG� (Kuru�) Muhtar-� Evvel’i Ahmet 45 4,5 Muhtar-� Sâni Curudal o�lu Osman 23 2,25 Pirli o�lu Ali 17 1,5 Beratl� o�lu Ali 10 1 TOPLAM 9,25

C. Ö�ür Vergisi Ö�ür, Arapça’da “onda bir” demektir. Ço�ulu “a�ar”d�r. A�ar vergisi de de-

nen ö�ür, hayvanc�l��n yayg�n oldu�u Osmanl�’da en önemli vergilerden biri olmu�, devletin kurulu�undan y�k�l��na kadar gayrisafi ürünün yar�s�ndan onda birine kadar farkl� oranlarda al�nm��t�r56. �ncelenen dönemde Pursaklar’dan toplan ö�ür miktarlar� ve çe�itleri a�a��da verilmi�tir (TABLO XI).

Tablo XI: Toplanan Ö�ürler

Ö�RÜN C�NS� M�KTARI (Kr) Arpa 194,25 Ba� 89 Bahçe 15 Bostan 3 Bu�day 847,5 Burçak 44,25 Cehri 38 Yulaf 16,5 TOPLAM 1247,5

SONUÇ Bu makalede Temettuat Defteri esas al�narak Pursaklar’�n XIX. yüzy�l ortala-

r�ndaki sosyo-ekonomik yap�s� ele al�nm��t�r. Buna göre Zîr Kasabas�’na ba�l� olan Pursaklar’da bu tarihte 41 hane mevcuttur. Klasik bir Anadolu köyü olan Pursaklar, döneminin orta büyüklükte bir yerle�im yeridir. Ankara merkeze yak-la��k üç saat mesafede olan köyde oturanlar�n birço�unun, baba isimlerine baka-rak akraba oldu�u tahmin edilebilir. Köyde herhangi bir kamu görevlisi yoktur. Birinci Muhtar Ahmet, �kinci Muhtar ise Curudal o�lu Osman’d�r.

Köyde en yayg�n meslek çiftçiliktir. Onu i�çiler takip etmektedir. Köyde bir çoban bir de hizmetkâr vard�r. Köyün ekonomisine tar�m hâkimdir. Tah�l çe�itle-rinden bu�day, arpa ve yulaf; yem bitkilerinden burçak; boya bitkisi olarak cehri; ekimi yap�lan tar�msal ürünlerdir. Ancak üretim miktarlar� çok dü�üktür. Köyde ba�c�l�k da yayg�nd�r. Çok az bostanc�l�k yap�l�rken, baz� ki�ilerin bir miktar sebze bahçesi vard�r.

56 �ENER, ayn� eser, s. 120.


Her köyde oldu�u gibi o dönemde Pursaklar’da da hayvanc�l�k yayg�nd�r. Ancak hayvan say�lar� dü�üktür. Örne�in bir ki�inin sahip oldu�u en çok koyun say�s� 12’dir. Köydeki koyun say�s� keçi say�s�ndan daha çoktur. Yine birçok evde birer-iki�er süt ine�i ve çift hayvan� olan öküz mevcuttur.

Köylünün en çok ödedi�i vergi Vergi-yi Mahsusa’d�r. Bunun d��nda toplanan vergiler Âdet-i A�nam ve Ö�ür’dür. Al�nan vergilerin toplam� 9.815 kuru�tur.

Pursaklar köylüsünün XIX. yüzy�l�n ortalar�nda mütevaz� bir ya�ant�ya sahip oldu�u anla��lmaktad�r. Çünkü üretilen tah�l, insanlar�n beslenmesine; yem bitkisi ise hayvanlar için yetersizdir. Ça��n�n lüks ula��m arac� diyebilece�imiz at yerine köylü ço�unlukla merkebe sahiptir. Yine köyde hiçbir esnaf ve zanaatkâr yoktur. Köylünün toplam y�ll�k geliri 15.186 kuru�tur. Bu rakam, hane say�s� olan 41’e bölündü�ünde hane ba��na dü�en y�ll�k gelir 370,3 kuru�tur. Bu miktar günümüz rakamlar� ile bu 472 TL eder.

Pursaklar 166 y�lda inan�lmas� güç bir de�i�im ya�am��t�r. �leriye yönelik pro-jeksiyon yapanlar için bu bir ölçü olabilir. Ancak ideal olan�, de�i�imlerin insan odakl� olmas�, insan�n mutlulu�unu esas almas�d�r.


B�BL�YOGRAFYA I. AR��V KAYNAKLARI A. YAYINLANMAMI� AR��V KAYNAKLARI -Pursaklar Temettuât Defteri, BAO, ML. VRD. TMT. D. 01357. -BAO, ML. VRD. TMT. , D. 01357. -BOA, EV. MH01148, s. 63. -BOA, EV. MKT. CHT 00393, s. 97. -BOA, EV. MKT. CHT 00393, s. 97. -BOA, Ev. MKT. CHT00391, s. 71. -BOA, EV. MKT. EVM 00020, s. 90. -VGMA, 418 Nolu Defter, s. 288. B. YAYINLANMI� AR��V KAYNAKLARI -438 Numaral� Muhasebe- i Vilayeti Anadolu Defteri (937- 1530)-I, Yay�na Haz�rlayan: Ahmet

ÖZKILINÇ, Ali CO�KUN, (T�pk�bas�m), Ankara 1993. II. D��ER ESERLER -1320 (M. 1902) Tarihli Ankara Vilayet Salnamesi, Ankara Matbaa-i Vilayet, 1320 (M. 1902). -1830 Say�m�nda Ankara, (Haz�rlayanlar: Musa ÇADIRCI, A. Latif ARMA�AN, Sedat B�NGÖL,

Bekir KOÇ), Ankara 2000. -AKYILDIZ, Ali, “Muhtar”, TDV �slâm Ansiklopedisi, C. XXXI, �stanbul 2006, s. 51–52. -ARSLAN, �smail, “XIX. Yüzy�l Osmanl� Tarihinde Temettuât Defterleri'nin Yeri: ��diç (Selima�a

Köyü) Temettuât Defteri Örne�i”, BAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, V/8, Bal�kesir 2002, s. 57–87.

-Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi Rehberi, �stanbul 2000, s. 254. -BEHAR, Cem, “Osmanl� Nüfus �statistikleri ve 1831 Sonras� Modernle�mesi”, Osmanl� Devle-

ti’nde Bilgi ve �statistik, (Derleyenle: Halil �NALCIK, �evket PAMUK), Ankara 2000. -ÇADIRCI, Musa, “Türkiye’de Muhtarl�k Te�kilât�n�n Kurulmas� Üzerine Bir �nceleme”, Belleten,

Cilt XXXIV, Say�: 135, (1970), s. 409–420. -ÇINAR, Hüseyin-Osman GÜMÜ�ÇÜ, Osmanl�dan Cumhuriyete Çubuk Kazas�, Ankara 2002. -DEM�REL, Ömer,“ 1700–1730 Tarihlerinde Ankara'da Ailenin Niceliksel Yap�s�”, Belleten, C.

LIV, Say�: 211(1990), s. 945–961. -DEVELL�O�LU, Ferit, Osmanl�ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1962. -EMECEN, Feridun, “Dönüm”, TDV �slâm Ansiklopedisi, C. IX, �stanbul 1994, s. 521. -GÖYÜNÇ, Nejat, “Hâne Deyimi Hakk�nda”, Tarih Dergisi, 32 (1979), s. 331–348. ---------------------, “Hane”, TDV �slam Ansiklopedisi, C. XV, �stanbul 1997, s. 552–553. -GÜL, Abdülkadir, “Temettuât Defterlerine Göre Pasinler’in (Hasankale) Sosyal ve Yap�s�”,

Karadeniz Ara�t�rmalar�, C. VI, Say�: 23, (Güz 2009), s. 77–98. -GÜLER, Yusuf, “Ankara Vilayeti’nde �dari yap�n�n, Yöredeki Sosyo-Ekonomik Yap�ya Olan

Etkileri (1880–1919)”, (Ondokuzmay�s Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bas�lmam�� Doktora Tezi), Samsun 2007.

-GÜMÜ�ÇÜ, Osman-Hüseyin ÇINAR, Gicik ve Peçenek’ten Alt�nova’ya, Ankara 2004. -GÜRAN, Tevfik, 19. Yüzy�l Osmanl� Tar�m� Üzerine Ara�t�rmalar, �stanbul 1998. --------------------, “19. Yüzy�l Temettuât Tahrirleri”, Osmanl� Devletinde Bilgi ve �statistik, (Derle-

yenler: Halil �NALCIK, �evket PAMUK), T. C. Devlet �statistik Enstitüsü Yay�nlar�, Ankara 2000, s. 73–94.

--------------------, “Ondokuzuncu Yüzy�l Ortalar�nda Ödemi� Kasabas�’n�n Sosyo-Ekonomik Özel-likleri, �Ü�F, Ord. Prof.Dr. Ömer Lütfi Barkan’a Arma�an Özel Say�s�, �stanbul 1985, s. 301–345.

-KAZICI, Ziya, Osmanl�’da Toplum Yap�s�, �stanbul 2003. -KOM�SYON, Türkçe Sözlük, TDK, �stanbul 1992.


-KÜTÜKO�LU, Mübahat S. , “Osmanl� iktisadi Yap�s�”, Osmanl� Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Editör: Ekmeleddin �HSANO�LU), C. I, �stanbul 1994, s. 515–649.

-----------------------------------, “Osmanl� Sosyal ve �ktisâdi Tarihi Kaynaklar�ndan Temettü Defterle-ri”, Belleten, C. LIX, Say�: 225, (1995-A�ustos), s. 395–412.

-MU�MAL, Hüseyin, “XIX. Yüzy�l�n Ortalar�nda Çumra’n�n Sosyo-Ekonomik Görüntüsü (10353 Numaral� Temettuât Defterine Göre)”, Türkiyat Ara�t�rmalar� Dergisi (Selçuk Üniversitesi), Say�: 24, (Konya 2008), s. 253–277.

-MUTLU, Abdullah, Türkiye’de Vergileme Zihniyetinin Geli�imi, Ankara 2009. -ORAMAN, Nail, Ankara Vilayeti Ba�c�l�� ve Ankara’da Yeti�en Ba�l�ca Üzüm Çe�itlerinin

Ampelografisi, Ankara 1937. -ÖZ, Mehmet, “Tahrir Defterlerindeki Say�sal Veriler”, Osmanl� Devleti’nde Bilgi ve �statistik,

(Derleyenle: Halil �NALCIK, �evket PAMUK), Ankara 2000, s. 17–32. -ÖZDEM�R, Rifat, XIX. Yüzy�l�n �lk Yar�s�nda Ankara, Ankara 1986. ----------------------, “Ankara (�ktisadî ve Ticarî Hayat)”, TDV �slâm Ansiklopedisi, C. III, �stanbul

1991, s. 206–209. -ÖZTÜRK, Said, Tanzimat Döneminde Bir Anadolu �ehri Bilecik, �stanbul 1996. -------------------, “Temettuât Tahrirleri”, Akademik Ara�t�rmalar Dergisi Osmanl� Özel Say�s�,

�stanbul 2000, s. 537–591. -PAMUK, �evket, �stanbul ve Di�er Kentlerde 500 Y�ll�k Fiyatlar ve Ücretler, 1469–1998, Ankara

2000. -SARIKÖSE, Bar��, Sille Bin Y�ll�k Birliktelik, Konya 2010. -SOMUNCU, Mehmet, “Cehri Üretimi Ve Ticaretinin 19.Yüzy�lda Kayseri Ekonomisindeki

Önemi”, Erciyes Üniversitesi �ktisadi Ve �dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say�: 22, (Ocak-Haziran 2004), s. 99–125.

-�ENER, Abdüllatif, Tanzimat Dönemi Osmanl� Vergi Sistemi, �stanbul 1990. -TA�, Hülya, XVII. Yüzy�lda Ankara, Ankara 2006. -YED�YILDIZ, Bahaeddin, “Osmanl� Toplumu”, Osmanl� Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Editör:

Ekmeleleddin �HSANO�LU), C. I, �stanbul 1994, s. 441–499.

temettÜat deftern e gÖre xix. yÜzyilin ortalarinda...

Documents