teknologjia viti ii kimi-teknologji

7/24/2019 Teknologjia Viti II Kimi-Teknologji

1/160

Snezhana Koevska Maksimovska

TEKNOLOGJIA

Pr vitin II

Drejtimi kimik-teknologjik

Shkup, 2012


2/160

Botues:MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCSE REPUBLIKS S MAQEDONISRr. Mito Haxhivasilev Jasmin, p.n.Shkup

Recensent:Dr. Xhuliana Tomovska, profesoresh e rregullt,Fakultet i Shkencave Bioteknike Manastir

Maria Xholeve, Inxh. e dip. Teknolog,Msimdhnse n SHPGJSH Dimitar Vllahov Shkup

Biljana Jankullovska, Inxh. e dip. Teknolog,Msimdhnse n SHPGJSH Dimitar Vllahov Shkup

Prkthyes: Emsale SELMANI

Lektor: Murtez SEJDIU

. 22-4405/1 29.07.2010 .

Me vendim t ministrit t Arsimit dhe Shkencs t Republiks s Maqedonis numr22-4405/1 t dats 29.7.2010, lejohet prdorimi i ktij libri.

Shtypi:Gracki centar dooel, Shkup

CIP -

. ,

66(075.3)

-,

II - :

/ -. - :

, 2010. -

156 . : . ; 30

: . 149-152

ISBN 978-608-226-136-2

COBISS.MK-ID 84281610


3/160

3

Dy tri fjal para fillimit

Libri sht dedikuar pr teknikt e ardhshm kimik-teknologjik. Duhet tjumundsoj t msojn mjaftueshm pr teknologjin joorganike q t hyjn tprgatitur n vendin e puns.

Prandaj doracaku fillon me shpjegimin e nocioneve, rregullave dhe normaven teknologjin kimike, kurse tema e par mbaron me mbrojtjen e puntorve dhesigurimi i uzins prodhuese.

Programi teknologjik fillon me ujin, sepse ai sht baz n do industri. Duke iprshkruar procedurat pr pastrim, zbutje dhe demineralizim t ujit, i njofton nxnsitme llojet e ujitdhe e ndrton vetdijen ekologjike te ato.

Prmes teknologjis s prodhimit t qeramiks, prodhimet rezistuese t zjarritdhe qelqore, i njofton nxnsit me proceset teknologjike, fazat e tyre, kushtet epuns dhe makinat, n insistimin pr kualitet t veprimit final. E shpjegon prodhimin e

lndve t para pr industrit dhe veprimtarit tjera, nprmjet temave pr acidetjoorganik, plehrat artificial, mjeteve lidhse, sod, koloreve dhe glqeres klorike.

I njofton nxnsit me makinat, aparatet dhe uzinat, prmes prshkrimeve,diagrameve t proceseve, skema dhe simbole n to, q ti aftsoi q ti shfrytzoiduke i lexuar. Jan theksuar deri tani inovacionet me qllim q t theksohet seteknologjia ishte dhe doher sht e hapur pr ndryshime.

N prpjekje q ta lehtsuar prvetsimin e programit msimor, libri shtilustruar me shum fotografi. Ka tekst t bolduar me t cilin jan theksuar disa pjesme rndsi dhe kuptim t veant. Me qllim q mos t ngarkohet teksti themelor,

kurse megjithat t jepen sqarime, sht shfrytzuar mundsia pr fusnota.Gjat gjith programit kujdes t veant i sht kushtuar aspektit ekologjik t

prodhimit.

do tem mbaron me disa pyetje, q ti mundsoi nxnsit vet t vlersoiathua ka msuar mjaftueshm ose duhet t investoi mund plotsues.

Gjithsesi se materiali mund t ket qasje m t ndryshme dhe t shfaqet nmnyr m t ndryshme. Pr at, do sugjerim dhe kritik do t jet e mirpritur.

Nga autorja


4/160


5/160

5

1. TEMA NOCIONI, RREGULLAT DHE NORMATN TEKNOLOGJIN KIMIKE

PASQYRA QLLIMET E MSIMIT

Nocioni pr llojet dheproceset teknologjike

Nocioni pr lndn epar n procesetteknologjike

Klasifikimi i lnds spar dhe prodhimeve

Standarde prkualitetin e lnds spar

Karakteristikat elnds s par

Mbrojtja gjat puns

n industrinteknologjike

Pyetje pr kontrollim

Rezyme e tems

Kjo sht tema hyrse. Ka pr qllim tinjoftoi nxnsit me nocionet themelore dhe tisistematizoj para njohurit e tyre, pr tiaftsuar q ta prcjellin programin nga tekno-logjia organike.

Prvetsimi i materialit nga kjo tem ka pr

qllim q ti njoh nxnsit me standardet prkualitet t lnds s par pr ta kuptuar syniminn prodhim q t arrihet kualitet m i lart iprodhimeve.

Duke i njoftuar me rreziqet e mundshme q ibart puna n prodhimtarin teknologjike, tenxnsit, teknik t ardhshm kimiko-teknolo-gjik, do t ndihmon t formohet mnyr e drejte sjelljes n uzinat prodhuese. N t njjtnkoh materiali nga kjo tem ka pr qllim tandrtoj vetdijen ekologjike te nxnsit.

N fund t tems jan dhn disa pyetje, nt cilat krkohet puna e pavarur.


6/160

6


7/160

7

1.1 NOCIONI PR LLOJET DHE PROCESET TEKNOLOGJIKE

Procesi teknologjik sht proces me t cilin prpunohen lndt e para. Ka prqllim t prodhon prodhim t gatshm ose gjysm prodhim. Mund t jet mekanik ose kimik.

N proceset mekanike teknologjike kryhet ndryshim i forms t lnds s par.Procese t tilla jan derdhja ose petzimi i metaleve; tjerrja ose endja e fijeve t tekstilit,prerja e drunjve trarve ndrtimore, drras, parket etj.

Proceset kimiko-teknologjikejan ato te t cilat kryhen ndryshime kimike t lndss par. Procese t tilla jan prpunimi i xeheve pr fitimin e metaleve; fitimi i fijeve artificialet polemerizuara; prodhimi i barnave sintetik dhe vitaminave etj.

Varsisht prej organizimit t operacioneve prej t cilave prbhet procesi, renditja emakinave dhe aparateve, mnyra e tyre e puns dhe t ngjashme, proceset teknologjikemund t jen n kontinuitet dhe t diskontinuar. Emri vjen nga fjala latine continuitas, qdo t thot i pandrprer, i vazhdueshm, kurse dis sht e kundrta e tij.

Prandaj proceset q zhvillohen pandrprer, si jan fitimi i sods kaustike, prodhimii qelqit dhe tjera, quhen t pandrprera ose procese teknologjike n kontinuitet. Konsiderohetse ato jan m ekonomike, para s gjithash pr shkak t kursimit t kohs, shfrytzimi ikapaciteteve makinerike, kurse edhe pothuajse rregullisht kontribuojn pr shfrytzimin eenergjis t liruar termike dhe mbeturinave t materialeve n procesin e njjt ose tjetrteknologjik ose, prap pr prodhimin e prodhimit sekondar. Karakterizohen me mekanizimt lart ose automatizim. Industria bashkkohore ju jep prioritet t madh, kurse kjo shtvemas e prkrahur me prparimin e teknologjis informative. Ajo mundson q t prputhetedhe kontrolli i kualitetit n procesin n kontinuitet. Me kt rritet produktiviteti, ndrsapamundsohet prodhimi i mbeturins.

Shum shpesh ato ashtu jan organizuar q bashkojn disa procese kimike dhemekanike teknologjike. I till sht procesi i prodhimit t vajit pr ushqim. Procesi teknologjiki prodhimit t vajit jo vetm q i prfshin proceset kimike t fitimit t vajit por vazhdon meprocesin mekanik t dozimit, vendosjen n en ambalazhi, etiketimi i tyre, paketimi i tnjjtve n ambalazh kartoni dhe si prodhimi i gatshm shkon direk n depot. Procesetmekanike teknologjike q jan n kontinuitet, shpeshher zhvillohen n shirita. M shpeshbhet fjal pr procese q prbhen prej montimit t pjesve, por jan t organizuara prejoperacioneve t nj pas njshme.

Proceset teknologjike t diskontinuar m shpesh nnkuptojn veprim t shkurtr,prpunim ose ripunim tanim t prodhimit t prodhuar. Edhe kto procese mund t jenmekanike dhe kimike. Shembull pr proces t till sht prpunimi i hekurit t bardh t

paprpunuar n Simens-Martenovin, Besemerovin ose konvertor tjetr pr tu fituar eliku.Prparimi i puns sht i till q hekuri i bardh i paprpunuar vihet n konvertor dhe memjete prkatse kryhet oksidimi i primesave. Pasi rezultatet prej ndryshimeve kimike do tjapin efekt t knaqshm, prodhimi i ri i fituar derdhet n konvertor.

Shembuj pr proceset mekanike t diskontinuara ka shum, posarisht nindustrin tekstile, t lkurs dhe tjera.

Prpunimi i veshmbathjes n industrin e tekstilit ose prpunimi i kpucve nindustrin e lkurs, m shpesh jan procese t diskontinuara mekanike.


8/160

8

1.2 NOCIONI PR LNDN E PAR

Trsia e materialeve natyrore q n disa vende munden me pun njerzore t jent shndrruara n lnd t par, e prbjn bazn e lnds s par t atij vendi.

Prej pasuris s lnds s par t vendit varet rndsia e tij n bot dhe standardi ijets t njerzve n t. Varsisht prej lnds s par me t ciln disponon, n vendetzhvillohen ekonomit, e posarisht industria. Dshmi pr kt jan vendet q sotkonsiderohen t pasura me naft. Para zbulimit t saj ato ishin vende t varfra mestandard t ult jetese t popullsis.

Nuk jan t gjitha vendet n kt pikpamje nj lloj t pasura. Shum vende kanzhvilluar lufta, kurse n bot ende zhvillohen pr burimet e lnds s par, formohen kolonidhe shtete t varura.

Lnda e par sht emr i mbledhur i materialit nismtar pr fitimin e prodhi-meve t ndryshme natyrore dhe artificiale. Ky sht definicioni m i rndomt. M izgjeruar do t ishte:

Lnd e par jan materiale t mara direkt prej natyrs, meqense t tilla nukjan t prshtatshme pr shpenzim, patjetr ato t punohen, prpunohen ose

ripunohen n procesin prodhues. Gjat ksaj ato fitojn vler t re prdoruese.Me ritmin e sotm t zhvillimit t shkencs dhe t tekniks, vemas t kimis dhe

teknologjis, nocioni lnd e par bhet relative. Lndt e para t paradokohshme pr disaprodhime e humbin kuptimin ose bhen lnd t para pr disa prodhime tjera, kursematerialet e panevojshme, qoft natyrore ose artificiale, bhen lnd t para t shtrenjta.Ato mund t jen: xehet e varfra, shkmbinjt, mbeturinat, hedhurinat nga mineralet dhe tngjashme.

Definicioni pr lndn e par duhet t plotsohet me nocionin lnd e parsekondare, ku bjn pjes hedhurinat, prodhimet e amortizuara q pjesrisht ose plotsishti kan humbur vlerat e para t tyre prdoruese, lndt e para sekondare zakonisht iprziejn me lndn e par themelore dhe kshtu prodhimi bhet m ekonomik (copat e

qelqit, mbeturinat e letrs, ambalazhet plastike).Me mundin njerzor lndt e para mund t bhen prodhime t gatshme pr nj

industri, kurse lnd e par pr tjetrn. Pr shembull, n fushat e nafts, nafta n burimet enafts dhe lnd e par. Nafta e nxjerr sht prodhim i gatshm. Nafta e till sht lnd epar pr rafinerit; n fabrikat e lkurs gjysm prodhimi lkur e regjur sht prodhim igatshm, por n fabrikat e kpucve lkura e regjur sht lnd e par.

Q ndonj materie t jet e karakterizuar si lnd e par, ajo duhet t plotsoj disakushte. T till jan:

Lndn e par duhet ta kemi n sasi t konsiderueshme n vend zbulimet. Kjosht e domosdoshme q t jet i pagueshm investimi n ndrtimin e objekteve, rrugve,makinave dhe t ndryshme, prkatsisht eksploatimi t vazhdoj mjaft gjat pr tu kthyer

investimet dhe t realizohet profit;Vend zbulimet e lndve t para t qasshme dhe t lira pr shfrytzim. Ngashkaqet tanim t prmendura pr investim dhe profit vend zbulimet duhet t jen n vendet tilla, q nse nuk ka rrug t kalueshme, ajo t jet e ndrrueshme dhe t ndrtohet mesa m pak para.

Produktet nga shfrytzimi i lnds s par t mos jen t dmshme prmjedisin.Me bindjet e sotshme pr mbrojtjen e ambientit, shum sht e rndsishme qproduktet e shfrytzimit t ndonj substance si lnd e par, prodhimet ansore, reagenstetj., t mos ndikojn dmshm n ekosistemin. N qoft se vrtetohet se ekzistojn ndikimet dmshme, q t prdoret substanca si lnd e par, sht e domosdoshme q shkenca tnjoh mnyr dhe metod ato ndikime t dmshme t eliminohen.


9/160

9

Gjat kushteve normale sht e domosdoshme q lnda e par t jet eprhershme.Kjo sht veti e rndsishme, q t mos vij deri te ndryshimi i karakteristikavegjat grmimit, transportit dhe deponimit, q sht e nevojshme n manipulimin me lndn epar.

Me rndsi t veant pr lndt e para dhe repromateriale n kohn tonbashkkohore sht q ato t, mund t riciklohen.

Shembull pr lndn e par karburantet fosile, xehet, mineralet, drunjt, rra,drithrat, leshi dhe tjera.

1.3 KARAKTERISTIKA T PRGJITHSHME T LNDVE T PARA

Duke marrparasysh se lndt e para jan materiale (sikur do material tjetr), kankarakteristika t prgjithshme. Ato munden t klasifikohen n:

Veti kimike (prbrja, reaktiviteti) dhe Vetit fizike (gjendja agregate, ngjyra, pamja e jashtme, prueshmri

elektrike dhe t nxehtsis dhe t ngjashme).

Por, nuk mund t jepet list me veti t prbashkta t lndve t para. Ato janmateriale t ndryshme dhe a do t jen lnd e par ose jo, para s gjithash, varet ngashkalla e zhvillimit t teknologjis.

1.4 STANDARDE PR KUALITETIN E LNDVE T PARA

do vend, pastaj edhe Republika e Maqedonis ka standarde t veta prkarakterizimin e do materie si lnd t par. Standardet e Maqedonis fillojn meshkurtesn MKS. Meqense shum tregton me Evropn dhe synon t bhet antare eUnionit Evropian, Republika e Maqedonis i adapton standardet e saja, d.m.th., i pranonstandardet e ksaj bashksie. Pr do lnd t par q merr pjes n prodhimin industrial ka

standard t veant. Me standard sakt prcaktohet cilat karakteristika duhet ti ket,prkatsisht cilat kushte duhet ti plotsoj ndonj substanc q t prdoret si lnd e par.Organizata ndrkombtare pr standardizim ka shkurtes ISO (International Standard

Organization). N ISO sjelln standarde q jan t obligueshme pr vendet antare.Vendet e Unionit Evropian jan antare t ISO. Unioni Evropian ka standarde pr kualitetindhe kushtet normative pr tregti. T gjitha ato n esenc i plotsojn kushtet e ISO-standardeve. Standardet e organizats ndrkombtare pr standardizim e mbajn akroniminISO. Pas ktyre shkronjave vijojn katr numra, q kan t shnojn se prse ka t bjstandardi, kurse me shenjn : jan ndar numrat me t cilt tregohet se n cilin vit shtsjell ose reviduar ndonj standard. Sipas ISO-standardet, lndt e para grupohen varsishtprej industris n t ciln prdoren. Pr shembull ISO 3170: 2004 ka t bj me derivatet e

nafts, kurse standardi sht sjell, prkatsisht reviduar n vitin 2004.Pr materialet dhe veprimtarit q jan posarisht t rndsishme, ekzistojnstandarde t veanta q jan n pajtim me ISO standardet. I till sht shembulli NASSR(Hazard Analysis Critical Control Points)1. Ky sht sistem pr siguri t ushqimit, qgradualisht pranohen do kund n bot, pr shkak t rndsis s tij t madhe pr ushqimine njerzve. Prve ksaj ekziston rregullore pr mnyrn e pagess, prkatsisht sjelljen ntregti dhe t ngjashme.

1NASSR d.m.th. Hazard Analysis Critical Control Points do t thot: Hazard-rreziqet pr shndetin nt gjitha fazat e prodhimit, Analysis-analiza e rreziqeve, Critical - pika kritike n prodhimtari, Control kontrolli i pikave kritike, Points - pika n prodhimtari


10/160

10

Vendi yn m 31 dhjetor t vitit 2008 ka sjell dekretligj pr furnizim me energji, lndt par, karburante sipas standardeve MKS EN ISO 3170: 2004.

Vetit e do prodhimi, pastaj edhe t lndve t para, jan paraqitur n dokumentin equajtur deklarat.

Deklaratasht dokument i domosdoshm q e posedon do prodhim q vihet nqarkullim. Mund t jet i shtypur n do prodhim, e shkruar si etiket ose e vulosur nambalazh.

Sipas ligjit n Republikn e Maqedonis, nn deklarat nnkuptojm deklarat tbotuesit t deklaruesit2 se malli sht i prputhshm me standardet e R. Maqedonis,d.m.th., specifikat teknike dhe normat t sjella sipas atij ligji.

Deklarata prmban t dhna t obligueshme dhe jo t obligueshme. N deklaratmund t lexohet;

Emri dhe titulli tregtues i mallit (nse e ka)Emri dhe adresa e plot e botuesit t deklaratsPrbrjaT dhna pr sasinNumri dhe data i regjistrimit t prodhimit, prkatsisht miratimi pr prdorim

Data e prodhimit/paketimi dhe afati i qndrueshmris.Shum shpesh n deklarat ka: prshkrim t shkurtr t prpunimit, ripunimit kshilla

pr mbrojtje t prodhimit dhe t ambientit prej tij, ruajtjen, transportin, deponimin dhe tngjashme.

1.5 KLASIFIKIMI I LNDVE T PARA DHE T PRODHIMEVE

Lndt e para munden t klasifikohen sipas: Prejardhjes t:

industriale dhe ekonomis s fshatit ose natyrore dhesintetike;

Pjesmarrje n procesin prodhues:

themelor, ndihms dhe tuzins;

Natyra teknologjike:

primare dhe sekondare;

Rndsia ekonomike e:

lnds s par pr prodhim dhe pr ndrtim;

Dedikimi i:

lnds s par pr industri t ndryshme (pr shembulllnd t par pr industri makinerike, lnd t par prindustrin ushqimore, lnda e par pr industrinkozmetike etj).

Rndsia strategjike.

Klasifikimi sipas origjins nnkupton, athua ato jan lnd e par q janprodhime industriale ose t ekonomis s fshatit. Pr shembull, soda e kalcinuar q prdoret

2 Kryers i deklarats mund t jet prodhuesi i prodhimit, importuesi ose organizata tregtare, e cilamund ta paketoj prodhimin n paketime t vogla.


11/160

11

pr qelq, nuk mbshtetet n vend zbulimet natyrore t Na2CO3. Ajo sasi n natyr sht evogl dhe soda e kalcinuar natyrore si lnd e par do t ishte e pamjaftueshme dhe shume shtrenjt. Ajo do ta shtrenjtonte edhe prodhimin prfundimtar si sht qelqi.

Leshi, drithi, panxhar sheqeri, bimt yndyrore dhe shum prodhime tjera, sipasorigjins jan lnd e par e ekonomis s fshatit. Ato i prodhon ekonomia e fshatit, kurse iprdorin industrit e ndryshme pr prodhimin e tyre. Pr shembull leshi sht lnd e parn industrin e tekstilit, kurse drithi, panxhar sheqeri, bimt yndyrore jan lnd t par nindustrin ushqimore.

Por, varsisht nga origjina, ato munden t jen natyrore dhe sintetike. Kjo ndarjesht paraqitur n figurn 1.1.

Lnda e par

Lnda e par natyrore lnda e par sintetike

(pr shembull fijet sintetike)

Me natyr organike me natyr minerale(pr shembull: xehet, acidet minerale)

Nga bimt nga shtazt

(pr shembull: (pr shembull:

drithi qumshti

panxhar sheqeri) mishi)

Fig.1.1: Ndarja e lndve t para sipas origjins

Varsisht nga pjesmarrja e procesit teknologjik, dallohen lnd t para themeloredhe ndihmse. Pr shembull n industrin qeramike lnda e par themelore sht argjil,kurse ndihmse jan: materiet jo yndyrore, trets dhe glazura. Ato jan lnd t par tuzins n reparte pr prodhim, kurse n repartet pr paketim, lnda e par do t ishte: letra,kartoni, ngjitsja dhe t ngjashme, t nevojshm pr paketimin e prodhimit.

Ndarja e lndve t para sipas natyrs teknologjikesht primare dhe sekondare.Kjo shpesh prdoret n industrin bashkkohore. Lnd t para primare jan ato q pr hert par prodhohen, pr dallim prej sekondareve q fitohen pas riciklimit.3

Sipas dedikimit ekonomik mund t jen pr reproduktim, pr shembull xehet,karburantet dhe lnda e par pr investim, pr shembull materialet pr ndrtim.

Lnd t para strategjike jan ato q prdoren pr prodhimin e drejtprdrejt t

materialeve ushtarake, pr shembull pr prodhimin e taksave, topave, aeroplanve dheanijeve ushtarake, municionit, mjetet pr armatim modern dhe mjete tjera n industrinushtarake.

N proceset teknologjike prodhimet m shpesh klasifikohen sipas shkalls sprpunimit(prpunimit dhe ripunimit) t:

Lnds s par Gjysm prodhimeve

3Riciklimi sht prpunimi dhe/ose riprpunimi i m tepr prodhimeve (mbeturinave) t shfrytzuaraq srish t prdoren si lnd t para.


12/160

12

Prodhimeve t gatshme dhe Prodhimet ansoreLndt e para tanim i ndajm.

Gjysm prodhimet jan mallra q fitohen me prpunim t lnds s par, por nukkan kaluar npr t gjitha fazat e prodhimit dhe si t tilla ofrohen n treg. Ato jan

prpunuar deri n at shkall q m tutje me prpunim (m t vogl ose m t madh) prejtyre fitohet prodhim i gatshm. Ktu bjn pjes fijet e tekstilit, lkua e regjur, teneqet,imento e tjera.

Prodhimet e gatshme jan ato q kan kaluar npr t gjitha fazat e prodhimit,prkatsisht prpunimeve q jan planifikuar pr at prodhim. N t sht investuar punm s shumti dhe ato jan m t shtrenjta nga lndt e para ose gjysm lndt e para qjan prdorur pr prodhimin e tyre. Pr shembull kpuct jan m t shtrenjta se lkura eregjur.

Pr ndrmarrjet prodhuese kjo ndarje sht jo precize pr shkak t jo precizitetit tnocioneve lnda e par, gjysm prodhim dhe prodhime t gatshme.

Prodhimet ansorejan ato materiale q fitohen gjat procesit teknologjik q pr tonuk sht planifikuar, por me prpunimin e dukshm mund t plasohen n treg. Me to rritetpuna ekonomike e prodhimit themelor.

1.6 MBROJTJA GJAT PUNS

N repartet prodhuese teknologjike kujdes i veant i kushtohet mbrojtjes n pun.Gjat projektimit t procesit teknologjik me t merren njerz profesional, mbahen ligjratadhe strvitje q t pengohet do mundsi pr lndimin e t punsuarve dhe t dmi nrepart. Prvoja tregon se raste t atilla t padshirueshme ka dhe prandaj duhet t

ndrmerren masa maksimale mbrojtse q t ket sa m pak pasoja t dmshme.Statistika tregon se shumica e rreziqeve, fatkeqsive dhe incidenteve shkaktohen ngapakujdesia, d.m.th., kryesor sht faktori njeri. Pr at duhet t ndrmerret t gjitha masat qt pengohet fatkeqsia, por nse ndodh, ather pasojat t shndrrohen n mas m tvogl.

Shumica e fatkeqsive n repartet teknologjike mbarojn me zjarre, prandaj n ktmundsi vemas do t ndalemi. Gjithsesi, m s miri sht zjarri t pengohet, por nsemegjithat ndodh, t shuhet sa m shpejt dhe me pasoja sa m t vogla.

Kujdes i veant duhet ti kushtohet tretsve organik si jan: eteri, acetoni, benzina,benzen alkooli dhe t ngjashm. Disa avuj t ktyre dhe substancave t ngjashme tprziera me ajr jo vet q digjen, por edhe shkaktojn eksplodime.

N do laboratori domosdo t ket aparat dhe mjete pr shuarjen e zjarrit: uj, sanuame rr, lopat, mbulesa tekstili etj., kurse gjat prdorimit t aparateve pr shuarjen e zjarritn hapsirn e mbyllur duhet t merret parasysh, se me ka sht i mbushur aparati, sepsemund t prmbaj materie helmuese.

Gjithsesi n vende t dukshme duhet t theksohet numri i telefonit t shrbimit tzjarrfiksve ose aparati (i shnuar si sinjal) pr alarm.

sht e rekomandueshme t dihet se zjarri prej:- acetonit dhe alkoolit shuhet me sasi shum t madhe t ujit curril. Kurse prdoret kas-

maska;- benzoli dhe benzina shuhen me rr, kurse nse jan n rrezik rezervuart, at

ftohen me uj;


13/160

13

- celuloidi, eteri, fosfori, tretsit dhe llake shuhen me ujt dhe me rr. Gazrat etymosur prmbajn okside azotike dhe maska mbrojtse sht e detyrueshme;

- druri, letra dhe materialet q prmbajn celuloz shuhen me uj;- acidi azotik dhe oksidet, amoniaku, squfuri shuhen me sasi t madhe t ujit n curril

t strpikur;Disa kemikale si acidi sulfurik, fosfori, hidroksid natriumi etj., shkaktojn dmtimin e

lkurs. Duhet t lagen me uj dhe t krkohet intervenim mjeksor. Preferohet t mbahetveshmbathje mbrojtse (kostum, izme, kapel, doreza, syze).

sht e qart, se nj pjes e madhe e substancave n repartet kimiko-teknologjikedhe laborator jan helmuese. Me to duhet t veprohet me kujdes t veant. Ato nukpiketohen, por derdhen, kurse me gazrat helmues punohet ekskluzivisht n degustor.

Para largimit nga reparti ose laboratori, detyrimisht duhet t kontrollohen ventilet pr gazradhe pr uj, t gjitha kimikalet t kthehen n vendin e tyre, kurse ent e prdorura t lahen.

N rast fatkeqsie n mnyr t detyrueshme t veprohet si vijon:-t sigurohet ndihm mjeksore;-t ndalet gjakderdhja;-t vendoset frymmarrja normale;

-t kihet kujdes t mos lndohet ai q jep ndihm.N rast t helmimit duhet:

-i lnduari t nxirret nga hapsire e helmuar;-t lirohet prej veshmbathjes;-sipas mundsis lkura ti shprlahet;-N rast nse nuk dihet shkaku pr helmimin-helmin, ndrmerret intervenim me

kundrhelm universal (prgjithsisht i njohur sht przierja prej nj pjes t oksidit tmagneziumit dhe dy pjes t karbonit aktiv), kurse sipas mundsis t nxitet vjellja.

Nse n ndonj fatkeqsi ka njerz t prfshir nga flaka, personi duhet t mbulohetme mbshtjells tekstili pr tu shuar flaka, por nuk guxon ti nxirren teshat q jan djegur.Pr njeriun q ka gjakderdhje, pas ofrimit t ndihms s par duhet t thirret ndihme

mjeksore.Nse ka mundsi, n hapsirat ku ka ndodh fatkeqsia duhet menjher t

ndrpritet rryma, e nse ka t lnduar prej rryms, te ai mund t paraqitet shtrngimi, q nuksht shenj e vdekjes.

Krejtsisht sht e qart se nuk mund t parashihen t gjitha fatkeqsit, e as tgjitha intervenimet q jan t rekomandueshme, por rregulla themelore sht se duhet tmbett n vetdije, sa m pak t bhet panik, t shmanget intervenimi i shum njerzve dhepr do rast, nj person ta mer prgjegjsin pr organizim.

PYETJE PR VETKONTROLL:

1. Thekso ndonj shembull pr procesin e kontiniuar dhe t disponuar teknologjik qsht i njohur nga prditshmria.

2. Shpjego, prmes shembullit t imentos, se me deponim t puns njerzore njmaterie bhet prodhim i gatshm pr nj industri, kurse lnda e par pr tjetrn. A mund tjapish ndonj shembull?

3. Zgjidhe ndonj lnd t par dhe argumentoje pse sht karakterizuar pr lndt par.

4. Numroi karakteristikat e lnds s par q e zgjodhe n pyetjen e mparshme.


14/160

14

REZYME E TEMS

Procesi teknologjik sht proces me t cilin prpunohen lndt e para. Ka pr qllimt prodhon prodhim t gatshm ose gjysm prodhim. Mund t jet mekanik dhe kimik.Proceset teknologjike munden t jen n kontinuitet t pandrprer dhe n diskontinuitet t ndrprer.

Lndt e para jan objekt i puns dhe ndryshim material i drejtprdrejt nga natyra,por si t tilla nuk jan t prshtatshme pr shpenzim dhe domosdo duhet t ripunohen,prpunohen ose prgatiten n procesin prodhues. N t ato fitohen me vler t reprdoruese.

do lnd e par karakterizohet me veti kimike dhe fizike.

Ekzistojn standarde pr do lnd t par.

Klasifikimi i lndve t para mund t kryhet sipas kritereve t ndryshme, si jan:origjina, prbrja, pjesmarrja n procesin prodhues, natyra teknologjike, dedikimi, rndsiateknologjike dhe ekonomike, ndrsa gjithsesi ekzistojn edhe ndarje tjera.

N repartet prodhuese teknologjike i kushtohet kujdes i posam gjat mbrojtjes npuns. Gjat projektimit t procesit teknologjik, me kt merren njerzit profesional, mbahenligjrate dhe strvitje pr mbrojtjen n pun, me qllim, q t pengohet do mundsi prlndimin e puntorve dhe dmit n repartin. Prvoja tregon se ndodhi t padshirueshmemegjithat ka pasur dhe prandaj duhet t ndrmerren masa maksimale mbrojtse q t ketsa m pak pasoja t dmshme.


15/160

15

2. TEMA TEKNOLOGJIA E UJITPASQYR QLLIMET E MSIMIT

Uji n natyr dheklasifikimi sipasorigjins dhe dedikimit

Uji pr pije

Procedura e prpunimitt ujit pr pije

Uji industrial

Fortsia e ujit

Procedura pr zbutjene ujit

Uji i ndotur

Metoda e pastrimit tujit t ndotur

Pyetje pr vetkontroll

Rezyme e tems

Kjo tem ka t bj me ujin. Msimi i saj ka prqllim q tju mundsoj nxnsve ta kuptojnrndsin e ujit jo vetm pr jetn e prditshme,por edhe n industri.

Qllimi i tems zgjerohet n kuptimin teknologjik.Me t nxnsit do t informohen pr klasifikimin eujit sipas origjins, dedikimit, fortsis dheshfrytzimit. Do ti msojn metodat dhe proceduratme t cilat uji me fardo qoft kualiteti aftsohetpr proceset teknologjike.

Theksi sht vendosur n aspektin ekologjik. Tenxnsit duhet t formohet prgjegjsia ekologjike,q ti msojn procedurat si ujin e ndotur tshfrytzuar ta kthejn n natyr pa e dmtuarekosistemin.


16/160

16


17/160

17

2.1 UJI N NATYR DHE KLASIFIKIMI

Uji sht i domosdoshm pr mbajtjen e jets n tok.Konsumimi i ujit sht nevoja fiziologjie themelore pr do organizm t gjall, sepse

sht pjes prbrse e do njrit prej tyre.Uji gjendet n sasi t mdha n siprfaqen e Toks, n brendsin dhe n

atmosfern e saj. Ai mbulon rreth t siprfaqes Toksore. Prve n kto vende, ujigjendet edhe n organizmin njerzor, rreth 58-65%, kurse nevoja ditore pr uj te njeriusht rreth 35 g n nj kg pesh trupore nga masa e prgjithshme.

Uji sht i domosdoshm edhe n industrin e prodhimit si trets, pr prodhimin eavullit teknologjik, si lnd e par n disa procese teknologjike (prodhimi i sapunit, sheqerit,birrs, pijeve jo alkoolike etj.) dhe si mjet pr mbajtjen e higjiens n reparte.

Uji nga aspekti kimik paraqet komponim t hidrogjenit dhe oksigjenit n raportvllimor 2: 1. mund t fitohet gjat djegies t hidrogjenit n prezenc t oksigjenit sipasbarazimit:

2H2 + 2 2H2

Uji plotsisht i pastr sht pa er dhe pa ngjyr. N natyr, gjat thellsive t voglaai sht e pangjyr, kurse n thellsi m t mdha ka ngjyr hiri-t gjelbr. N presionnormal prej 0,1 MPa vlon n temperatur prej 100oC, kurse ngrin n 0oC.

Dendsia e ujit varet prej temperaturs t tij, kurse dendsi m t madhe ka n +4 oCdhe bn 1g/cm3. Karakteristik pr ujin sht se gjat kalimit nga gjendja e lngt n tngurt ai e zmadhon vllimin e tij pr 10%, q mundson akulli i formuar t notoj mbi uj,me ka mundsohet mbajtja dhe rruajtja bots bimore dhe shtazore n uj gjat periudhss dimrit. Ky fenomen i ujit, i ndihmuar nga ndryshimet e temperaturs dhe errave,shkakton erozion n tok dhe shkmbinj.

Ujin n natyr e hasim n tri gjendje agregate: t ngurt-akull; t gazt-avull dhe

t lngt dhe si i till vazhdimisht qarkullon n natyr.Sipas vendit t hasjes s tij, uji n natyr ndahet n:- uji atmosferik- uji siprfaqsor- uji nntoksor

Uji atmosferikose i njohur edhe si i uj i shiut, konsiderohet si uj m i pastr nnatyr. Ai nuk kalon npr shtresat e toks dhe prandaj nuk ka substanca tretse. N tprmbahen vet sasi t vogla t gazrave, pluhurit dhe prqindje t parndsishme tmikroorganizmave. Pas shiut disaorsh, ai sht i pastr, por mos prezenca e kripravetretse e bn ujin atmosferik t pashije dhe t pashijshm pr pije.

Uji atmosferik n Tok bie n form t shiut, bors, ross, breshrit dhe mjegulls.

Uji siprfaqsore paraqesin prrenjt, lumenjt, liqenet, detet dhe oqeanet. Sipasprbrjes, ai sht i ndryshm dhe varet prej vendit n t cilin gjendet. Mund t jet i mbldhe i kripur. Prrenjt, lumenjt dhe liqenet kan uji t mbl, kurse detet, oqeanet dhe disaliqene q jan mbeturina t deteve t dikurshm kan uj t kripur.

Ujrat nntoksor formohen me zhdukjen e ujit atmosferik dhe siprfaqsor nprshtresat e Toks prderisa nuk vijn deri te shtresat e padeprtueshme, ku mblidhen dhe imbushin hapsirat e brendshme t Toks, duke u akumuluar n sasi m t mdha. Dukekaluar npr shtresat Toksore uji tret disa kripra dhe minerale prezent n t cilat has,


18/160

18

si jan bikarbonatet e kalciumit dhe magneziumi, me ka e rrit fortsin e tij, ashtu q kyuj sht m i pasur me kripra t tretura nga siprfaqet, kurse prezenca e baktereve nujrat nntoksor sht minimale.

Sipas dedikimit, ujrat klasifikohen n: Ujra pr pije, Uj industrial, Uji pr ujitje dhe Mbeturina t ujit.

2.2 UJI PR PIJE

Pr pije mund t prdoret do uj q sht i pastr, me prjashtim t ujit t kripur ngadeti dhe nga liqenet e kripura, q krkojn prpunim t posam q t mund t prdoret siuj pr pije.

Uji i mir pr pije duhet t jet krejtsisht i pastr, pa ngjyr dhe pa er. Ai n veti nuk

guxon t prmban materie organike q mund t shkatrrohen dhe t shkaktojn er. Materietorganike mund t jen shtrat pr zhvillimin e mikroorganizmave. Uji pr pije nuk guxon tprmban m shum se 100 deri n 200 baktere n nj litr uj, q nuk jan patogjene,prderisa prezenca e baktereve patogjeneve4 (prej tifozit, para tifozit, kolers) nuk sht elejueshme.

Temperatur optimale e ujit pr pije llogaritet intervali i temperaturs prej 5 derim 15 oC. N kt temperatur uji prmban sasi m t madhe t oksigjenit trets, q i jepshije pr pije, kurse n temperatur m t lart kjo sasi e oksigjenit trets shtzvogluar, pr shkak se uji pranon er dhe shije t pakndshme.

Uji pr pije duhet t prmban krip, para s gjithash kalcium bikarbonat dhe kloridnatriumi, pr shkak se ato japin shije, kurse fortsia e tyre mund t arrij edhe deri n 10oN (q

paraqet uj t fort mesatar)

5

. M s shpeshti prdoret uji nntoksor pr pije, por meqensenuk sht i mjaftueshm, por sipas nevojs przihet me uj t lumenjve dhe liqeneve.Duke marr parasysh se nga ujit pr pije krkohen t gjitha vetit e t theksuara m

lart, t cilat ai rrall ato i prmban, i nnshtrohet pastrimit. Pastrimi i ujit pr pije kryhet meprocedura t ndryshme. Cila procedur do t zbatohet varet prej llojit t pastrtive q iprmban uji pr pije.

2.2.1 PROCEDURAT PR PASTRIMIN E UJIT PR PIJE

N kushte bashkkohore, gjithnj e m shpesh, industria e siguron ujin pr pije npr

qytete. Ajo e plason n treg si mall6

q i posedon t gjitha vetit e dshiruara (q i kemiprmendur n titullin 2.2). I nnshtrohet standardeve pr prodhime ushqimore. Tregtiakonsumatorve iu ofron zgjedhje t gjer t ujit si t gazuar ose nuk sht shpesh ipasuruar me shtesa pr er dhe shije, t paraqitur n figurn 2.1, (por nuk sht objekt ivshtrimit ton).

4Patogjene jan bakteret t cilat prodhojn smundje.51No = 10 mgCaO/dm3ose 7,14 mg MgO /dm3. No(lexo shkalln gjermane t fortsis s ujit) qe prcakton fortsin e ujit.6Malli sht prodhim i cili plasohet n treg.


19/160

19

Sipas ligjit t Republiks s Maqedonis uji prej ujsjellsit t qytetit sht uj prpije. Q ti prmbush kriteret pr kualitet, pastrohet me disa procedura, q klasifikohen sifizike dhe kimike.

Fig.2.1: Uji pr pije q e plason tregtia

2.2.2 METODAT FIZIKE PR PASTRIMIN E UJIT PR PIJE

N procedurat fizike pr pastrimin e ujit pr pije bjn pjes: ajrosja (aeracioni),koagulimi dhe filtrimi. Zgjedhja e metods pr pastrim t ujit pr pije varet prej pa pastrtiveq ai i prmban.

Prezenca e gazrave dhe kriprave q i prmban uji nntoksor q sht m iprshtatshm pr pije, mund t shkaktojn dmtim t instalimit t gypave pr ujsjells,kurse kriprat me shtresimin e tyre munden t sjellin deri te zvoglimi i rrjedhs, por edheznies s gyp sjellsit. Pr at m shpesh ndrmerret procedura ajrosja e ujit.

Arosja nnkupton strpikjen e ujit, lshimin npr pengesa ose fryrjen n ajr.Gjat ajrosjes, uji strpiket n shtres t holl ose lshohet nprmjet pengesave speciale.Gjat ksaj, lirohet prej pjess m t madhe t CO2, kurse rritet sasia oksigjen i tretur, q eprmirson shijen e ujit.

Kthjellimi dhe kullimindrmerren q t largohet pjesa m e madhe nga premisat esuspenduara nga prejardhja organike dhe joorganike. Prandaj, uji filtrohet d.m.th., lshohetnprmjet filtrave prej rrs, t paraqitur n figurn 2.2.


20/160

20

Fig. 2.2.: Basene pr filtrim t ngadalshm Fig.2.3: Dhoma e folkulacionit me garuzhd

Ky prpunim sht i ngadalshm. Q t prshpejtohet, uji m par prgatitet,d.m.th., kryhet koagulimi.

Koagulimikryhet si procedur pr pastrimin e ujit prej materieve prezente kimike7,pjesrisht prej baktereve dhe prezencs m t madhe t planktonit bakterial8dhe thrrmijavet tjera t disperzuara. Shkaktohet me shtimin e sasis s vogl t koagulantit, m shpeshsulfat aluminiumi. Koagulanti formon shtres voluminoze q i trheq me vete n fund, jovetm przierjet por edhe pjesn e madhe t baktereve. Prandaj prdoret instalimi, dhoma

koagulacioni me garuzhd, figura 2.3, e vendosur n mes t basenit, ku uji przihet me sulfitalumini (ose koagulonte tjetr, pr shembull: FeCl3, NaAlO2).

Al2(SO4)3+ 3Ca(HCO3)22Al(OH)3+ 6CO2+ 3CaSO4

Pr prshpejtim t filtrimit munden t prdoren filtra t hapur t paraqitur n figurn2.4 dhe t till q punojn nn presion, figura 2.5.

Fig.2.4: Filtri i shpejt pr kullim Fig.2.5: Filtri i mbyllur nn presion

Pastrimi i ujit mund t kryhet edhe me metod fizike distilim. Me filtrim largohen tgjitha przierjet e patretshme q i prmban uji, kurse me distilim largohen t gjitha przierjetminerale t tretshme. Distilimi kryhet n kolona distiluese. Uji nxehet dhe vlon, kurse avulli ikrijuar kondensohet. Por kjo metod nuk prdoret pr ujin pr pije, sepse uji i distiluar nuksht i shijshm pr pije (pr shkaqe t njjta sikurse edhe t reshurat e shiut). Kjo metodprdoret pr fitimin e ujit n medicin dhe farmaci. M shpesh distilimi prsritet (pr largimine plot t przierjeve), kurse prodhimi i fituar sht uji iri distiluar.

7Humus (lat.) sht material specifik organik me prmbajtje t prbr. Shpesh ka madhsi koloide tgrimcave. Krijohet gjat zbrthimit t mbeturinave organike, nn ndikimin e mikroorganizmave.8 Planktoni bakterial sht bashksi e mikroorganizmave si qeliza individuale dhe lirisht notojn nmjedisin e lngt.


21/160

21

2.2.3 METODA KIMIKE PR PASTRIMINE UJIT PR PIJE

Edhe pse gjat prpunimit t ujit me metoda fizike largohen pothuajse t gjithaprzierjet e suspenduara, prfshir edhe pjesn nga bakteret, megjithat uji pr pijedezinfektohet. Prandaj prdoren procedura kimike, kurse m s shpeshti: kloremi, ozonimi,ndikimi i rrezeve ultraviolete dhe valt ultra t zrit.

Pr pastrimin e ujit pr pije sot m s shumti prdoret procedura kloremi, ngasesht efikas dhe i lir.

Kloremi i ujit mund t kryhet me klor t gazt ose me komponime t hipoklorit. Efektibaktericid arrihet gjat kloremit t ujit dhe varet prej sasis t reagensit t shtuar dhekohzgjatjes s veprimit t saj.

Kloremi i ujit me klor eliminues kryhet pr koh t shkurt (2Min), gjat pH = 7. Vjenderi te hidroliza dhe formohet acidi hipoklorik HCIO. Ajo n mnyr fotonike shprndahet 9,duke dhn oksigjen. Ai i asgjson mikroorganizmat (dhe i oksidon przierjet organike).

hidrolizaCl2 + H2O HCl + HClO

fotoliza2HClO 2HCl + O2

I shmangemi aplikimi t klorit pr shkak t vshtirsive q krijohen gjat dozimit t tij.Prandaj sot m shum shfrytzohen komponimet hipoklorik q e japin efektin e njjt gjatpastrimit t ujit si klor elementar. Komponimi hipoklorik i prdorur m shpesh sht Ca(ClO)2.n mjedisin neutral ose bazik dhe n prezenc t CO2n uj, fitohet reaksioni vijues:

Ca(ClO)2+ 2+ 23+ 2HClO2HClO 2HCl + O2

Oksigjeni i liruar ka veprim baktericid.

Pas klorimit klori tepric, varsisht nga prmbajtja e tyre n ujin pr pije, mund tlargohet nprmjet rrugs s aeracionit (ajrosjes), nse prmbajtja e klorit deri 0,5 mg/l nujin e pastruar. Nse pap ai gjendet n sasi m t mdha, largohet me veprimin e ujit mereagens prkats (SO2sulfat natriumi) ose prap uji filtrohet prmes karbonit aktiv. Karboniaktiv, krahas asaj q e absorbon klorin e teprt, e largon edhe ern e pakndshme prej tij.

Pastrimi i ujit pr pije me ozonim kryhet me ndihmn e ozon10, i cili fitohet me

aparate t posame-ozonorizator. N veprimin e tensionit t lart elektrik s pari krijohetoksigjen nascent, kurse pastaj ozon:

21/22+ 1/221/22+ 23

9 HClO n mjedisin neutral ose bazik zbrthehet nn veprimin e drits, prandaj ky sht zbrthimfotolistik.10Ozoni sht modifikim alotropik t oksigjenit (3).


22/160

22

Ozoni vendoset n uj dhe shprndahet n oksigjenin molekular dhe atomar.Oksigjeni atomar ka veprim baktericid, kurse molekulari absorbohet n uj, me ka eprmirson shijen e tij.

Ozonimi sht procedur mjaft efikase pr pastrimin e ujit pr pije, meqense me tuji lirohet prej baktereve prezente deri m 98%. Sot n bot prdoret n vendet q kan

rrym t lir elektrike, sepse pr fitimin e ozonit (pr ozonim) sht e nevojshme sasi emadhe e rryms elektrike.

2.3 UJI INDUSTRIAL

Me zhvillimin e prodhimit industrial nevojat pr uj prej dits n dit jan m tmdha. Uji n proceset teknologjike prdoret pr prodhimin e avullit teknologjik, pr ftohje,tretje, shplarje, si lnd e par themelore ose ndihmse ose, nga ana tjetr, pr mbajtjene higjiens n repartet prodhuese.

Varsisht nga dedikimi, uji industrial duhet t prmbush kushte t caktuara. Gjithsesi,nuk mund t prfshihen t gjitha rastet ku ai zbatohet, por ti prcjellim ato kryesoret.

Pr ftohje n industri prdoret sasi e madhe e ujit. Shum shpesh ai nuk vjen nkontakt direkt me materialet e prodhimit, por pr shkak t mbrojtjes t mureve t aparateveq ftohen, duhet t prpunohet. Prej tij lirohen przierjet, kriprat e hekurit dhe manganit,algat dhe fortsia karbonate (m von do t shpjegohet). Procedura zgjidhet varsisht prejkualitetit t ujit n disponim, mnyrs s ftohjes dhe faktit se athua do t prdoret njherose do t riciklohet.

Uji pr avujt n kazan i nnshtrohet prpunimit t veant. Ajo prcaktohet varsishtnga presioni n t cilin punon kazani, si dhe pr dedikimin e avullit. Pr do rast, ky uj nukguxon t vepron n mnyr t ndryshkur. Veprimi i korrozuar i ujit sht shkaktuar prej

acideve t lira, karbon dyoksidit (karbonit (IV) oksidit) dhe prej oksigjenit. Uji pr kazant nukguxon t formon gur. Formimin e gurit t kazanit sjell deri te humbja e nxehtsis dhe errit shpenzimin e karburantit. pH = 7-9,5 i tij, q do t thot basen i dobt, kurse nuk guxont shkakton as shkum.

N industrin e tekstilit dhe t lkurs, ku shfrytzohet detergjenti dhe sapuni, ujipatjetr duhet t jet pa prezencn e krips s magneziumit dhe kalciumit, me kazvoglohet harxhimi i detergjentit dhe sapunit, kurse rritet efikasiteti i tyre gjat larjes. Uji prkto industri, si dhe pr fotografim, i nnshtrohet kritereve t ashpra, sepse prezenca ejoneve t caktuara e pamundson ngjyrosjen. Megjithat, kriprat e hekurit dhe manganitshkaktojn shenja n prodhimet finale, me ka zvoglohet kualiteti i tyre.

Uji i dedikuar pr industrin pr prodhimin e spiritusit, tharmit, alkoolit dhe pijevejoalkoolike, birra dhe n prgjithsi t themi n industrin ushqimore, duhet t jet krejtsishti pastr dhe t prgjigjet kushteve t ujit pr pije, t jet i but dhe i pastr n aspektinmikrobiologjik, sepse sht lnd kryesore.

Uji n industrin e prodhimit t sheqerit duhet t prmban sa m pak kripra, prshkak se ato e pengojn kristalizimin e sheqerit, q n procesin teknologjik mbett nbluarjet.

Do t mundeshim t numrojm deri n pakufi, por t prfundojm prgjithsisht segjat vlersimit t kualitetit t ujit t dedikuar pr prodhimin industrial karakteristika m erndsishme sht fortsia e tij.


23/160

23

2.4 FORTSIA E UJIT

Fortsia e ujit paraqitet si rezultat i kriprave prezent.

Sipas prmbajtjeve t kriprave n uj, dallojm tri lloje t fortsis: fortsi tprhershme ose jo karbonate, fortsi karbonate ose e prkohshme dhe fortsi e trsishme.

Fortsin e prhershme (jo karbonate) t ujit e prbjn kriprat e sulfatmagneziumit (MgSO4), klorid magneziumit (MgCl2) dhe sulfat kalciumit (CaSO4), q menxehjen e ujit nuk shtresohen, por mbesin t tretura n t dhe vshtir largohen.

Fortsin e prkohshme (karbonate)i prbn bikarbonatet e tretshme nga kalciumi[Ca(HCO3)2] dhe magneziumi [Mg(HCO3)2] i ujit.

Fortsia e trsishme (jo karbonate) sht shuma e fortsis jo karbonate dhekarbonate t ujit.

Fortsia e ujit shprehet n shkall.

Ekziston shkalla gjermane (Ho), angleze (Ao), franceze (Fo) dhe amerikane q

ndrmjet veti dallohen.

1No = 10 mgCaO/dm3ose 7,14 mg MgO /dm3

1Fo = 10 mgCaCO3/dm3

1Ao = 0,7 mgCaCO3/dm3

Sipas fortsis, uji klasifikohet n disa klas:

Uji shum i but me 0-4 No

Uji i but me 4-8 No

Uji mesatarisht i fort me 8-12 No

Uji mjaft i rnd me 12-18 No

Uji i fort me 18-30 No

Uji shum i fort >30 NoPr nevojat e industris uji zbutet nse ka m shum se 6 No.

2.5 METODAT E ZBUTJES S UJIT

Kriprat prezente tretse n ujin natyror ndikojn negativisht mbi prodhimin industrial,

prkatsisht uji industrial duhet ti plotsoj disa kushte pr kualitetin q t mund industria taprdor. Zhvillimi i teknologjis ka arritur shkall kur prej ujit me fardo qoft kualiteti mundt fitohet uji me pastrtin e krkuar. sht e nevojshme vetm t zgjidhet metoda e duhurpr prpunimin, me t cilin do t arrihet efekti m i mir me mimin m t ult. Przvoglimin e fortsis ekzistojn disa procedura edhe at:

1. procedura termike2. procedura kimike (procedura sod-glqerore)3. procedura zeolite4. procedura fiziko-kimike (metoda e ndryshimit jonik).


24/160

24

Procedura termike

Kjo procedur zbatohet pr zvoglimin e fortsis karbonate t ujit. Sipas ksajprocedure, zvoglimi i fortsis kryhet n at mnyr q uji nxehet n temperatur prej 105-110oC, gjat s cils vjen deri te zbrthimi i bikarbonateve t kalciumit dhe magneziumt dheshtresimit t komponimeve t reja t krijuara CaCO3, pr shembull, n fund t ens prnxehej sipas barazimit

t0

Ca(HCO3)2CaCO3 + CO2+ 2

fundrrin e bardh

Sipas ksaj procedure, krahas asaj q zvoglohet fortsia karbonate pr rreth 30%vjen edhe deri te de gazoni11 i ujit nga gazrat trets n t. Kjo procedur sht shum eshtrenjt pr shkak t harxhimit t madh t energjis dhe prandaj sot nuk prdoret.

Procedura kimike (sod glqerore)

Zbutja e ujit industrial me kt procedur zbatohet n rastet kur sasia e kripravetretse t kalciumit dhe magneziumit jan m t mdha.

Zvoglimi i fortsis s karbonateve t ujit kryhet me trajtimin e tij me hidroksidkalciumi Ca(OH)2karbonatin e natriumit Na2CO3, fosfat natriumin Na3PO4. N t vrtet, meujin glqeror largohet fortsia jo e prhershme, kurse fundrrohen edhe kriprat emagneziumit:

Ca(HCO3)2+ Ca(OH)22CaCO3+ 2H2OMg(HCO3)2+2 Ca(OH)2Mg(OH)2+2CaCO3+ 2H2O

MgSO4+ Ca(OH)2 Mg(OH)2+ CaSO4MgCl2+ Ca(OH)2Mg(OH)2+ CaCl2

Q t largohen kriprat e kalciumit veprohet me sod:

CaSO4 + Na2CO3CaCO3 + Na2SO4CaCl2 + Na2CO3CaCO3+ 2 NaCl

Efikasiteti i zbutjes varet prej temperaturs, kohs s veprimit, sasis s reagensit tshtuar dhe kualitetit t ujit. Efekti i reaksionit sht m i mir n temperatur t lart:efikasiteti sht m i madh, reaksionet jan m t shpejta, koagulimi dhe fundrrimi jan

lehtsuar, kurse kryhet edhe ajrosja.Zbutja e ujit mund t jet shum m e mir nse prdoret Na3PO4, por ai i shmangetpr shkak t mimit t lart, kurse zbatohet vetm si procedur plotsuese pas zbutjes sod-glqerore:

3CaSO4+2Na3PO4Ca3(PO4)2+ 3Na2SO43 MgCl2+ 2Na3PO4Mg3(PO4)2+ 6NaCl

11Degazimi sht proces pr lirimin e gazeve.


25/160

25

Procedurat kimike pr zbutje kryhen npr instalime si sht paraqitur n figurn2.6. Ajo sht en cilindrike me fund konik. N pjesn qendrore sht vendosur gypi prprzierje me sasi t reagensit t prcaktuar. Shpesh madje ka s paku dy en, me kt rastn enn e par shtohet przierje prej glqeres dhe sods, kurse n t dytn Na3PO4. Llomi iformuar mblidhet n fundin konik dhe koh pas kohe pastrohet.

Fig.2.6: Instalimet pr zbutjenkimike t ujit

Risi n zbutjen e ujit industrial sht prdorimi i reagensve q formojnkomponime komplekse, pr shembull Na5P3O10dhe tjera.

Procedura zeolite

Metoda e veant e zbutjes s ujit sht ajo zeolite. Njihet edhe si nermutiten. Kyposarisht sht rast i veant i prpunimit t ujit me ndryshim katiotik.

Mbshtetet n faktin q zeolitet12 kan veti t kmbimit t brendshm t joneve.Pasoj e ksaj sht, q nse prmes zeoliti (pr shembull Na-zeolit) lshohet uj qprmban Ca2+ jone, do t vij deri te zvendsimi. Ca2+ jonet nga uji i fort do tizvendsojn Na+jonet n sistemin kristalor t zeolitit (Ze):

Na2Z+ Ca(HCO3)2CaZ+ 2NaHCO3Na2Ze + CaSO4CaZ+ Na2SO4Na2Z+ MgCl2MgZ+ 2 NaCl

N praktik prdoren zeolite t prodhuara industriale, t quajtura permutite. Nesenc fitohen prej kaolinit, sods dhe ortoklasit ose kuarcit n raport t caktuar. Procedura

kryhet n kolon. Kur Na-permutiti do t kaloj n Ca-permutit, kryhet regjenerim melshimin e tretjes s NaCl.

CaZ+ 2NaCl Na2Z+CaCl2

Kjo metod e zbutjes s ujit t fort posarisht prdoret n repartet pr ngjyrosjen fabrikat e lkurs dhe tekstilit, sepse mundsojn kursime t dukshme t sapunit dhedetergjentit, kurse rritet kualiteti i ngjyrimit.

12Zeolitet jan minerale silikate.


26/160

26

Modernizmi i metadonit t permutuar bhet, me prdorimin e rrshirave artificialespecifike t vofatiteve. Ato jan prodhime t kondensuar t fenolve me formaldehid, kurseprocesi sht analog me permutitet e prshkruara. Uji i zbutur sipas kualitetit sht ingjashm me ujin e distiluar.

Procedura katione-anionikepr zbutjen e ujit mundson largimin plot t joneve tkalciumit dhe magneziumit nprmjet ndrrimit kationik ose anionik nga ndryshuesi jonik tcilat gjat nxehjes nuk fundrrohen, por mbeten n gjendje t tretur n uj. N figurn 2.7sht paraqitur ndryshuesi jonik kationik.

Te ndryshimi kationik ndrrohet kationet nga uji q sht n prbrje t krips e cila eformon fortsin e ujit. Pr shembull Na+ jonet do ti zvendsojn Ca2+/Mg2+ jonet ngakriprat q jan t tretshme n uj dhe e bjn t fort. Zvendsimi kationik prkatsishtanionike i joneve t kalciumit dhe magneziumit mund t tregohet me barazimet vijuese.

2(R)Na + Ca(HCO3)2= (R)Ca + 2NaHCO3 zvendsimi kationik2(R)Na + Mg(HCO3)2= (R)Mg + 2NaHCO3zvendsimi kationik ku R sht radikal.

Ndryshuesi jonik prdoret derisa prmban Na+ jone. Kur do t shpenzohen, do tthot se ndryshuesi sht ngir. Ather rigjenerohet me tretje nga NaCl, njsoj si teprocedura zeolite.

Te ndryshuesit jonik t anioneve, procedura sht e njjt, vetm q zvendsohenanionet.

Zvendsuesit jonik kan jet t gjat t qndrueshmris (rreth 15 viteve).Zakonisht vendosen n ifte dhe prderisa njri punon, tjetri rigjenerohet.

1-derdhja; 2-kolektori qendror; muri i betonit; fundi me rr; gypi pr uj; 6-materiali zvendsues; 7-vargu i zgjatur pr tretje t krips; 8-filtri kationik; 9-dalja n ajr; 10-strpikshi i ujit t freskt; 11-rregullimi n sistemin e gypave;12-ventili; 13-ena pr regjenerimin e zvendsuesit jonik; 14-lshuesi pr ujine zbutur; sistemi i 15 pr mirmbajtjen n nivelin e prhershm.

Fig. 2.7: Zvendsuesi jonik kationik pr zbutjen e ujit


27/160

27

Metodat e prshkruara nuk i harxhojn t gjitha mundsit e industris prprpunimin e ujit. Ekzistojn edhe mnyra tjera dhe modifikime t tyre.

Risi sht prdorimi i zvendsuesve jonik organik. Ato funksionojn ngjashm mezeolitet. Mund t zvendsojm jone me tretjen me t ciln jan n kontakt, gjat t cilitzvendsimi kryhet edhe n katione edhe n anione. Me zgjedhje t mir dhe kombinimekziston mundsia nga uji t largohen t gjitha kriprat. Prparimi shkon deri atje q n njshkall, me lshimin e ujit nprmjet shtress s przier nga ndryshuesi kationik dheanionik, mund t realizohet zbutja. Zgjidhjet e ktilla jan problematike pr regjenerimin tzvendsuesit, por efikasiteti i lart dhe mimi i ult jan stimul pr pun t ktij problem.

Nevoja pr sasi m t madhe t ujit, si pr pije ashtu edhe pr industri, nuk lndilem se problemi thellohet. Q t ushqehet popullata n Tok sa m shum fusha duhet tujiten, industria zhvillohet, kurse ajo nuk mund t ekzistoj pa uj. Shum njerz profesionistdhe autoritete n kt fush konsiderojn se fati i njerzimit do t varet me furnizimin me uj.Dalja sht sigurisht n prpunimin e ujit t kripur, q paraqet 97% nga ujit n rruzullinToksor, kurse quhet desilinizacioni i ujit t detit, por ne n t nuk do t hyjm.

2.6 UJI FUNDARIN

Pas shfrytzimit t ujit n vendbanimet dhe industri uji n vete prmban numr tmadh t papastrtive (ndotsve). Disa prej tyre jan t rrezikshme pr shndetin e njerzve,d.m.th., pr botn bimore dhe shtazore n lumenj, liqeje dhe oqeane, ku derdhen ujerat ektill.

Uji i shfrytzuar i qytetit mesatarisht prmban 0,10-0,15% przierje t ndryshme tndotsve. Ato jan suspenduar gjat tretjes. M s paku 60% t tyre ka natyr organike.Rrjedhin prej ushqimit, sapunve, detergjenteve, yndyrave, kriprave, kurse para sgjithash NaCl, fekalet, numrit t madh t baktereve t ndryshme, argjils, rrs,mbeturinave bimore (krane, gjethe). Problem i veant jan ndotjet q vijn prej spitaleve,klinikave, garazheve, laboratorit. Prbrja e ujit t shfrytzuar n industri sht shum indryshm, varsisht prej nga rrjedh. Prmban acide, kripra, cianide toksike. Uji i prdorurn fabrikat e sheqerit, lkurs, celulozs, tekstilit, prmban substanca q krijojn helme.

Problemi me ujin e shfrytzuar nuk sht i ri. Koh t gjat, mbeturinat e ujitmblidheshin dhe lshoheshin n lumin m t afrt, liqen ose akumulacion tjetr, me sistemine gypave (kanalizimit), duke ja ln natyrs q ti pastroj, duke e shfrytzuar oksigjenin qsht i tretur n uj. Punn e kan vazhduar mikroorganizmat prezent, q i mineralizojnmbeturinat e sjella, duke i sjell deri te substanca jo organike.

Por, me zhvillimin e industris dhe koncentrimin e popullsis n qytete, bhet e qartse sht e domosdoshme t mbrohet mjedisi jetsor. Sot problemi zgjidhet me rregullativligjore, q nuk do t thot se edhe m tutje nuk sht prezent.

Sipas Ligjit pr mbrojtjen e ujrave t Republiks s Maqedonis, uj i ndotur nkuptimin m t gjer t fjals, sht do uj i shfrytzuar pr t cilin kishte nevoj. Gjatshfrytzimit ai i ndryshon vetit e tij nga aspekti fizik, kimik ose biologjik. Uji i ndoturpraktikisht klasifikohet n:

T qytetit (nga rrjeti i kanalizimit) dheIndustrial (i cili m tutje ndahet n t ndotur me ndots organik ose joorganik). Uji i

ndotur para se t lshohet n ujra natyror domosdo t pastrohet, sepse bn ndotjen eujrave ekologjik t pastr dhe shkakton vdekjen e bots bimore dhe shtazore n t.


28/160

28

2.6.1 METODAT E PASTRIMIT T MBETURINAVE UJORE

Prpunimi i ujrave t ndotura dhe mnyra si do t kryhet varet nga shkalla e ndotjess tyre. Ndotja prcaktohet me metoda analitike n laboratorit, me t cilat paraqitet ndotja eprgjithshme organike, sasia e materieve t suspenduare dhe tretura, sasia dhe materietminerale, metalet e rnda, alkaliteti, d.m.th., thartsira e ujit etj.

Metodat pr pastrimin e ujrave t ndotura mund t jen: fiziko-mekanike, kimike dhebiologjike.

Metodat fiziko-mekanikejan m t lira. Nuk krkojn aparate dhe reagens, q dot thot nuk shpenzohen mjete. Reduktohen n shtresimin-dekantacion dhe filtrim. Mund tprdorin basene, por edhe gypa dhe kanale. Koh pas kohe nga siprfaqja largohen materietm t lehta q notojn (yndyra, derivate t nafts). Procedurat m shpesh kombinohen dhezmadhohet efikasiteti. Pr shembull, me rrjet ndalen copat e mdha (krnde, letra dhe tngjashme), kurse shtresohet rra, gursit etje. Materiet organike t veanta digjen osebluhen, kurse mika prpunohet n mnyr biologjike.

Metodat kimike, gjithashtu, realizohen me kombinim. Me shtimin e sulfat hekurit (III),

klorid hekuri (III) ose sulfat aluminiumi shkaktohet koagulimi. Koagulati nga hidroksidet ekrijuara do t trheq pjes t madhe nga materiali organik. Llumi i till pastaj do tprpunohet me procedur prkatse.

Ujrat industrial prpunohen me procedur q varet nga prmbajtja. Kshtu mundenacidet t neutralizohen, t kryhet oksidimi i przierjeve dhe t ngjashme.

Metodat biologjike jan m efikaset. Synohet t shkaktohet ose animohet procesinatyror kur mikroorganizmat nga uji i ndotur do t bjn ndarje t ndotsve organik n gazrat thjesht, lngje ose n substanca t forta, pa veprim t dmshm. Sipas nevojs shtohenmaterie minerale (azotike, fosforike) q u jan t domosdoshme. Prgjithsisht, procesetmund t jen aerobe ose anaerobe.

N proceset aerobe uji ajroset me ajr, kurse shtohet edhe llum aktiv, q shtruajtur nga pastrimi i mparshm, pr shkak t prmbajtjeve mikroorganike q shpejtshumohen. M shpesh, faza e fundit n pastrim sht kloremi.

Llumi thahet dhe bluhet, kurse prpunimi i till mund t plasohet si prodhim ansor-plehra ose digjet.

Ekziston mundsia q t derdhet npr fusha ose npr ujdhesa t pabanuara, kungadal pastrohet prmes rrugs natyrore. Nj metod bashkkohore e pastrimit aerobsht me filtra biologjik. Ato prbhen prej gurit t thyer ose zgjyrs nga furrat metalurgjike,t cilave me koh u krijohet shtresa xhelatine nga mikroorganizmat aerob.

Meprocese anaerobeprpunohet llumi i fituar (nga pastrimet q tanim shqyrtuam).N rezervuar t posam mbledhim myshk fermenton nn veprimin e mikroorganizmaveanaerob, kurse krijohen gazra (CH4, CO2, H2, N2) q munden t prdoren n mnyr lokale si

karburante.sht fakt se nuk munden t paraqiten t gjitha procedurat e prshtatshme pr

prpunimin e ujrave t ndotura t industris, sepse pr t duhet t njihet prmbajtja e tyre.Shum shpesh ekziston nevoja nga procedura specifike. Prandaj zgjidhje m e prshtatshmejan repartet prodhuese ta prpunojn ujin e tyre t ndotur, q sht obligim ligjor. Nga anatjetr, industria gjithnj e m shum orientohet n prodhimin q n aspektin ekologjik nuk sht idmshm. Shembull pr kt sht industria e detergjenteve. Deri para do kohe koncentrimi idetergjenteve n ujrat e ndotura ishte aq i madh sa ajo shkumonte, kurse ndarja e tyre sht evshtir dhe e shtrenjt. Sot jemi dshmitar se detergjentet bashkkohore nuk prmbajn ndotsekologjik ose ato jan reduktuar n masn m t vogl.


29/160

29

Detyr:

N nj en ndot sasi uji t mjaftueshm (pr shembull 300 cm 3) me disa kripra tlaboratorit t shkolls q n t njjtn koh do ta ngjyrosin ujin. Pastaj vendos aparaturaprej disa, hinkave dhe enve t radhitura njra mbi tjetrn, duke i prdorur mjetetlaboratorike. N hinkat vendos nga nj cop filtr-letr, kurse n donjrn vendos nga disagram zeolit. Mundso q uji nga ena m e lart (1), t rrjedh n hinkn (1) me zeolit, prejksaj t mblidhet n enn 2 dhe prej saj t rrjedh n hinkn 2 etj. Uji n enn e fundit do tjet plotsisht i pangjyr, por edhe i pastr q mund t argumentosh me voltmetr (ngase ujii pastr nuk sht elektrolit). Kshtu do t bsh pastrim t ujit sipas metods me zeolit. (Kte bri nj grup i nxnsve dhe me kt projekt morn pjes n Makinovn 2009, kursefigura 2.8 paraqet projektin e tyre).

PYETJE PR VETKONTROLLI:1. Pr ka nevojitet uji n prodhimin industrial?

2. N cilat forma paraqitet uji n natyr?

3. Cilat jan metodat e pastrimit t ujit pr pije?

4. Cila sht matja themelore pr vlersimin e kualitetit t ujit industrial?

5. Cilat jan ant pozitive, e cilat negative t procedurave pr zbutjen e ujit?

6. Mendo dhe komento shfrytzimin e ujit nga aspekti i ekologjis?

7. ka nnkupton me terminin uji i pastr i ndotur?


30/160

30

FIG.2.8:Aparatura pr pastrimin laboratorik tujit sipas metods s zeolitit.


31/160

31

REZYME E TEMS

Uji sht lnd e par e rndsishme

N natyr dallohet: uji atmosferik, siprfaqsor dhe nntoksor.Sipas dedikimit, uji ndahet n: uj pr pije, uj industrial, uj pr ujitje dhe uj i

flliqur.

Uji pr pije pastrohet me metoda fizike dhe kimike.

Gjat vlersimit t kualitetit t ujit t dedikuar pr prodhimin industrial, karakteristika etij kryesore sht fortsia. Sipas prmbajtjes s kriprave n uj dallojm tri lloje t fortsis:t prhershme ose jo karbonante, t prkohshme ose fortsi karbonate dhe fortsi eprgjithshme.

Pr nevojat e industris, uji prpunohet me procedur termike, kimike (proceduraglqere-sod), procedura me zeolit dhe metod t ndryshimit jonik, kurse ky numrim nuk ishteron t gjitha mundsit.

Uji pas shfrytzimit n industri dhe t harxhimit t gjer, n veti prmban numr tmadh papastrtish (ndotsve). Quhet uji i ndotur.

Pastrimi i ujrave t ndotura prfshin largimin e ndotsve t suspenduar mekanik, ttretur organik dhe nj pjes e ndotsve jo organik. Pr kt qllim ekzistojn disa procedurakryesore: mekanike, kimike, biologjike dhe t kombinuara.


32/160

32


33/160

33

3. TEMA TEKNOLOGJIA E PRODHIMEVE

QERAMIKEPASQYRA QLLIMET E MSIMIT

Nocioni pr prodhimeqeramike dhe ndarje

Lnda e par prindustrin qeramike

Qeramika e shkriftpa glazura:

Tulla dhe tjegulla Terakota

Prodhime qeramiket shkrift meglazur:

Fajanc Majolika

Prodhime qeramike

jo t shkrift: Porcelani Gurgdhends

Pyetje pr vetkontroll

Rezyme e tems

N kt tem nxnsit pr her t parballafaqohen me prodhimin teknologjik. Tema kapr qllim ti njoftoj me lndt e para, procesetteknologjike dhe llojet e prodhimeve finale tindustris s qeramiks, t cilat n mnyrfunksionale jan klasifikuar sipas llojit, dedikimitdhe kualitetit.

Gjithashtu, i njofton nxnsit me makinat dheaparatet, si dhe me organizimin e tyre dhe renditjenn repartet industriale, duke i prezantuar me skemadhe duke prdorur n t simbole t rndomta praparate t ndryshme dhe mjete transportuese(tharse, furr, filtr, bluarje dhe t ngjashme). Nkt mnyr fillon ti aftsoj teknikt e ardhshmkimik-teknologjik q ti lexojn skemat, q do tjet e domosdoshme n praktikn e tyre.

N kt tem pr her t par ballafaqohen me

procesin teknologjik n t cilin nga lnda e par(argjils) arrihet deri te prodhimi final me prdorimine vlers.

Tema ekskluzivisht sht zgjedhur, sepseprmes operacioneve m t thjeshta teknologjike,me shfrytzimin e para njohurive t tyre, i sjell derite mundsia n teknologji t mrekullueshme.


34/160

34


35/160

35

3.1 NOCIONI PR PRODHIMET E QERAMIKS

Sipas trashsis t shtresave, q i kan mbuluar disa grmime qeramike, sotkonsiderohet se ato jan m t vjetra se 13000 vjet. Egjiptiant e vjetr pr ndrtimet e tyre kanprdorur tulla t furrave para 6000 vjet. Te Asiriant, Babilonasit dhe Persiant prpunimi iprodhimeve t qeramiks ishte shum e zhvilluar. Muret dhe dyshemet n ndrtimet e tyre ishint shtruara me pllaka t pjekura t qeramiks me prpunim artistik. Artin prej tyre e mornGrekt, Etrurt dhe Romakt. Pas emigrimit t popujve, me qeramik t part jan marr Maurit.Punimet e tyre i kan zbukuruar me ngjyra t mrekullueshme-acakline. Nga Spanja ktoshkathtsi jan bartur n Itali, e m von n Franc dhe Gjermani.

Prodhimet e qeramiks jan prdorur koh t gjat vetm n amvisri, por n jetnbashkkohore kan zbatim n ndrtimtari, industrin kimike, n laboratori pr studimeshkencore etj.

Sot me termin qeramik nnkuptohen prodhime t argjils q fitohen memodelim, tharje dhe pjekje t brumit plastik t pjekur, me dor ose n mnyrindustriale.

Fig.3.1: Qeramika

Prodhimet qeramike munden t klasifikohen n mnyra t ndryshme, por e zakon-shme sht ndarja t bhet n mnyrn q vijon:

Prodhimet qeramike

poroze jo poroze

Pa glazur me glazur porcelanTulla farfuri gurgdhendsTjegulla majolikaTerakot poeria e zakonshme

Kjo ndarje i klasifikon prodhimet e qeramiks jo vetm sipas llojit, d.m.th., dedikimitpor edhe sipas vetive kryesore.


36/160

36

Prodhime poroze qeramike jan ato q kan grimcim toke, lshojn dhe notojngazra dhe uj dhe munden t grithen me thik.

Prodhimet jo poroze kan struktur t imt kore, fortsi t madhe, rezistenc ndajndryshimeve t temperaturs, kurse nuk dmtohen me grithje t thiks.

3.2 LNDA E PAR N INDUSTRIN E QERAMIKS

N industrin e qeramiks dallohet lnda e par kryesore dhe ndihmse. Lnda epar kryesore sht argjil, kurse ndihmse jan: materiet punuese, shkrirse dheglazurat.

3.2.1 LNDA THEMELORE PR QERAMIKN-ARGJIL

Argjil, sipas prbrjes kimike, sht alumo-silikat i hidratuar. Kualiteti i argjils varetnga pastrtia e tij. Materiali m i pastr i argjils sht kaolini, kurse prdoren edhe argjilatm pak t pastra

Kaolini mineral ka prbrje Al2O32SiO22H2O. Rregullisht e prcjellin ortoklasitminerale, kuarci, albiti dhe tjera. Kto i shtohen argjils vetis m t rndsishme, d.m.th.,plasticitetit, q do t thot aftsis q t modelohet n formn e dshiruar e cila do taruaj pas tharjes dhe pas pjekjes.

Argjil dhe kaolini formohen me shkatrrimin dhe kolonizimin e shkmbinjve alkalindhe tok alkaline alumo-silikate n veprimin e ndikimeve atmosferike.

Kaolini edhe m tej sht i njohur edhe si tok porcelani dhe argjil kineze. Vjennga minerali kaolinit. Formohet me hidratacion t shkmbinjve alumo-silikat, pr shembullgjat shkatrrimit t feldspatit (zakonisht t przier me rr, glqere dhe okside t hekurit),kurse procesi i trsishm, i cili sht i gjat dhe i ndrlikuar quhet kaolinizmit (i paraqitur me

barazimin):

K2O.Al2O36SiO2+ CO2+2H2OAl2O32SiO22H2O + 4SiO2+ K2CO3Ortoklas-feldspat kaolinit rr

Kaolini sht materie mikrokristale me kristal t bardha dhe t verdha t ngjyrosuragjashtkndshe ose romboide. Gjat nxehjes (n temperatur prej 600-700oC) kaolini elshon ujin kimikisht t lidhur. Prandaj sendet prej argjile gjat terjes dhe pjekjes mblidhen,pastaj paraqiten deformime dhe plasje. Kjo shmanget me shtimin e materieve tpayndyrshme.

Argjila prve me veti themelore t plasticitetit, karakterizohet edhe me veti tjera q e

prcaktojn prdorimin e saj n industrin qeramike. Zakonisht quhen veti teknike t argjils.Ktu bjn pjes:ngjyra, q mund t jet e bardh, e verdh, e prhimt, e gjelbr dhe e kuqrremt, kursevaret prej przierjeve prezente t metaleve t ngjyrosura dhe materieve organike. Gjatpjekjes przierjet organike digjen, pastaj prodhimet jan t bardh deri te tjegullat e kuqe;prbrja granulometrike e argjils q prcaktohet me sit13 dhe analiz sentimentuese.Argjilat me kualitete t larta jan elegant-t disperzuar, me pjesza m t vogla se 0,005mm;

13Analiza me sit bhet me sitjen e materialit t hulumtuar n sit seriale, prandaj prcaktohetprbrja procentuale e grimcave sipas madhsis.


37/160

37

disperzionisht veti q tregon aftsin e argjils t formoj brum me uj;poroziteti sht veti e argjils q rrjedh prej kapilareve dhe kanaleve q ekzistojnndrmjet pjeszave t tyre. Vlersohet si porozitet i hapur dhe i mbyllur, kurse zvoglohetgjat tharjes dhe pjekjes;higroskopiasht veti e argjils gjat temperaturs t rndomt dhe lagshtis relative tthith uj;zjarrduruessht aftsi e argjils q ti kundrvihet veprimit t temperaturave t larta, pa udeformuar ose shkrir.

3.2.2 LNDT E PARA NDIHMSE PR QERAMIKN

Materialet e payndyrshme n temperatur t lart nuk e ndryshojn volumenin etyre dhe me to rregullohet efekti i mbledhjes s prodhimeve t argjils. Prve ksaj, me payndyrshmrin zmadhohet poroziteti dhe ndihmohet tharja normale e prodhimeve t argjils.Prdoren: rra e kuarcit, argjil e prusht dhe tjera.

Kuarci sht mineral me prbrje SiO2. Ai sht minerali m i prhapur n natyr,kurse haset n forma dhe pastrti t ndryshme. Industria jometale e prdor rrn e kuarcit.Ai shkrihet n temperatur prej 1770-1790oC.

Ujzuesit jan materie q n temperatur t lart, duke u bashkuar me argjil,mundsojn formimin e mass s fort qelqore. Ato mundsojn sinterimin14 d.m.th.formimin e mass s fort qeramike n temperatur m t ult. Shpesh prdoren: feldspati,glqerja, mermeri, dolomiti dhe tjera.

Feldspattjan minerale alumo-silikate. Ktu bjn pjes: ortoklasi, albiti, anoriti dhetjer. Cili do t prdoret varet prej llojit t prodhimit t qeramiks, sepse vendoset nujzuesit ndryshojn disa veti t brumit t lnds s par, si sht intervali i temperaturs tshkrirjes s tij, viskoziteti dhe t ngjashme. Pr shembull, aftsia reaktive e CaO dhe MgO tfutura me dolomit sht m e madhe, sesa nse prdoren karbonatet e pavarura. Pr ktalbiti prdoret kur pjekja sht n temperatura m t ulta, kurse ortoklasit m t lartat.

Glazura sht shtres e qelqt n siprfaqen e prodhimit t qeramiks, q ezvoglon zbraztirn dhe shrben pr dekorim. Glazurat formojn shtresa glazure, emali dhemasa-qelqi. N glazura m shpesh shtohen edhe pigmente. Ato jan zakonisht oksideaftsia e t cilve pr ngjyrosje i dedikohet ngjyrs s tyre personale ose ngjyrs q krijohetn procesin e pjekjes. Ngjyrosja varet prej temperaturs dhe mjedisit t gazt.

3.2.3 PRODHIMI I QERAMIKS

N industrin qeramike, me ndryshimin e raportit t lnds s par themelore dhendihmse, si dhe t kushteve punuese, mund t fitohen prodhime t ndryshme, por parimi ipuns n esenc sht e njjt.

Prgatitja e brumit t argjils n mnyr bashkkohore kryhet me veprimin evakuumit, gjat s cils masa lirohet prej flluskave t ajrit dhe bhet plastik. Sipas nevojsargjila paraprakisht grimcohet dhe bluhet.

14Sinterimi sht proces pr zbutjen dhe verbimin e substancs s kokrrs gjat nxehjes, pa shkrirjet shprehur.


38/160

38

Brumi i lnds s par prej argjils dhe pa yndyrshmris przihen me uj dheshtypet derisa t fitohet brum me plasticitet t dshiruar. Prej brumit t till formohenprodhimet. Formsimi kryhet me metoda t ndryshme. Mund t presohet, derdhet n kallpegipsi, prpunohet n rrotn e poeris etj. Varsisht prej metods s zgjedhur do tprcaktohet edhe dendsia e mass pr formsim.

Sendet e formsuar thahen, pastaj mblidhen (mbledhja e par). Shkalla e mbledhjesrregullohet me shtimin e pa yndyrshmris. Tharja sht veanrisht e rndsishme. Prandajllogaritet dhe kontrollohet regjimi i tharjes. N t kundrtn, prodhimet do t thahensiprfaqsisht, ndrsa brenda do t mbett lagshti e robruar, e cila n temperatura mt larta (gjat pjekjes), do t shkaktoi plasje t prodhimeve. N esenc duhet vendosurbaraspesh ndrmjet shpejtsis s avullimit t ujit nga siprfaqja dhe difuzionit t ujit ngabrendsia drejt siprfaqes. Prvoja e sugjeron temperaturn e tharjes prej 80-100 oC. Tharjamund t kryhet n mnyr natyrore, por prodhuesit bashkkohor prdorin dhomza osetunele pr tharje. N to prodhimet q thahen lvizin n shirita lvizs ose n karroca.

Fig.3.2: Tharja n tunele

Fig.3.3: Tharsja me shirita t pafund

Burim i nxehtsis mund t jet energjia diellore, ajri i nxehur, nxehtsia prej gazravet tymosur dhe t ngjashm, me qllim q t rritet ekonomizimi.

Prodhimet e thara piqen. N temperatur prej 500oC lirohet uji kimikisht i lidhur, pr

ka krijohet mbledhja (e dyt). N kt dhe temperaturn e mtutjeshme formohet meta-kaolin, q formohet przierja prej SiO2dhe Al2O3. N temperatur prej 1000oC formohet mulit

3Al2O32SiO2 dhe kristobalit, q jan kryesor pr masn qeramike. Pjeszat e patretshmengjiten me qelqin nga kuarci dhe ujzuesit. Poret e qeramidhes qeramike gradualishtmbyllen, kurse ai fiton fortsi dhe bardhsi. Q t mos formohen zbraztira npr siprfaqene qeramidhes (pas daljes s oksigjenit), praktikohet atmosfera t jet reduktuese, para se tvjen deri te sinterimi. Shkalla e qelqimit n mnyr t barabart varet nga lartsia etemperaturs dhe nga koh zgjatja e pjekjes.

Pjekja kryhet n furra q punojn n mnyr kontinuitive dhe diskontinuitive. Industriabashkkohore ka dy prparsi t furrave me mnyr t pandrprer t puns pr shkak t


39/160

39

ekonomizimit. M t prdorura jan unazort (rrethort) dhe furrat e tunelit, kurseposarisht, furra rrethore e tunelit e modifikuar.

Fig.3.4: Prerja e pjerrt e furrs unazore(e modifikuar) Fig.3.5: Prerja e pjerrt e furrs s tunelit

Temperatura n furra kontrollohet me pirometr, por ende jan gjysm t prdoruraserit e piramidave t Segerit15.

Prodhimet qeramike prpunohen me smaltim. Smaltimi sht przierje q lehtshkrihet. Rregullisht prmbajn SiO2, kurse komponentt tjera mund t jen: Al23, B2O3,K2O, Na2O, Li2O, CaO, MgO, SrO, BaO,ZnO, PbO, SnO2, ZrO2. temperatura e shkrirjes ssmaltit varet prej prbrjes s tij.

Pas pjekjes prodhimet qeramike ngadal ftohen, kontrollohet kualiteti, kurse sipas

mundsis me ripunim largohen gabimet dhe klasifikohen. Pastaj mund t depozitohen osemenjher ambalazhohen.

3.3 TULLAT DHE TJEGULLAT

Tullat dhe tjegullat jan t pa smaltuara, prodhimet qeramike poroze, t cilat tregtia eklasifikon n qeramik t vrazhdt s bashku me prodhimet e poaris. Sipas dedikimit,bjn pjes n qeramikn ndrtimore, s bashku me elementet tjera t qeramiksndrtimore. N treg, me emra t ndryshm tregtar, qeramika ndrtimore plasohet si tulla tplota ose me zgavra, tulla pr oxhak, tjegulla dhe gypa t drenazhuar.

Ato jan prodhime m masiv n industrin e qeramiks. Prodhohen me forma dhedimensione te ndryshme. Prdoren n ndrtimtari pr mure, konstruksione t tavaneve,elemente t pullazeve dhe t ngjashme.

Materiali pr prodhimin e tullave sht argjil qeramike, prbrja e t cilit ndryshon. Aiprgatitet me shkrirje t ult, me prmbajtje t oksideve t hekurit, q pas pjekjes i ngjyrostullat me ngjyr t kuqe t tjegullave. Przierjet karbonate jan t lejueshme deri m 25%,

15Piramidat e Segerit jan br nga przierjet standarde t materialeve dhe prdoren n industrin

qeramike. Kur ndonj piramid do t filloj t zbutet, d.m.th. kur maja e saj do ta prek bazamentin,sht arritur pika e saj e shkrirjes. Me vzhgim t piramidave prcillet temperatura e procesit tpjekjes.


40/160

40

por duhet t jen n gjendje mjaft t rregullt. Nse shtesat e brumit jan n form t bigorritose glqeres, domosdo gjat bluarjes t sjelln n madhsi nn nj milimetr.

Prodhimet qeramike t vrazhdt prpunohen n reparte q, mund t punojn nsezone dhe ather prdorin tharje natyrore. Fabrikat bashkkohore punojn n mnyr tkontinuar, me shkall t lart t mekanizimit, por me grmimet-e argjils s vendosur afr qt zvoglohen shpenzimet e transportit, sepse prodhimet duhet t jen me mim t ult.

3.3.1 PRODHIMI I TULLAVE DHE TJEGULLAVE

Prodhimi fillon me gropimin, q n mnyr m efikase kryhet me ekskavator shumkovshe (e treguar n figurn 3.6),

Fig.3.6: Ekskavatori shum kovsh

kurse organizimi i mir i prodhimit ka hapsir pr depozitimin dhe basen pr qndrimin elnds s par. Me metodat bashkkohore mekanike, q jan t shpejta dhe efikase, ndrsa

nuk jan t shtrenjta, sipas nevojs lnda e par prpunohet.

Pas dozimit, shpesh npr shtues snduk dhe n t njjtn koh njomse, lnda epar me transporter bartet deri te pjesa pr sitje. Ktu ajo grimcohet dhe bluhet (me aparat tparaqitur n fig. 3.7., me kontroll t prhershme t madhsive t pjeszave t bluara.Organizimi i reparteve pr sitje t lnds s par sht paraqitur n fig. 3.8).

Thrrmimi Bluarja Bluarja e imt

Fig. 3.7: Grimcimi dhe bluarja e lnds s par


41/160

41

Fig. 3.8: Imtsimi i lnds s par

Lnda e par n mnyr plotsuese laget dhe homogjenizohen, gjat s cilsshtohen materiale ndihmse pr tu arritur prbrja e dshiruar, me lagshti prej 18%. Lndae par e till formsohet. Mund me dor, me prdorimin e kallpeve, kurse n industriprdoren shneka dhe presa vakum-qeramika, fig. 3.9. me ndryshimin e mushtikut 16formsohen prodhime t ndryshme.

Presa vakum qeramike Presa automatike revolver

Fig. 3.9 Makinat pr formsimin e qeramiks.

Prodhimi i tjegullave zhvillohet n mnyr identike, por masa e lnds s par krkonargjil me plasticitet t lart pa prezencn e glqeres. Pr formsimin e tjegullave prdoretpresa revolver dhe se prodhimet formohen nn presion.

Prodhimet e fituara transportohen me shirita transportues, t cilat jan adaptuar n

formn e prodhimeve, deri te tharset n dhomza oste tunele, prej ku vazhdojn n furrarrethore ose t tunelit. Tharja zhvillohet n temperatur prej 70-80 oC, kurse pjekja ntemperatur prej 900-1000 oC. Regjimi i tharjes dhe pjekjes sht prcaktuar m par si pasllojit t prodhimeve, d.m.th. trashsis s mureve t tyre. Njkohsisht zgjidhet temperaturapunuese dhe lagshtia relative n instalimet, pr shkak se nuk guxon t lejohet t mbettlagshti, kurse n mnyr siprfaqsore t thahen prodhimet. Prvojat paraqesin rndsine regjimit t puns pr kualitetin e prodhimeve, produktivitetin dhe ekonomizimin eprodhimeve. Prodhimet jan paraqitur n skemn 3.9-a:

16Mushtiku sht pjes e press me t cilin prfitohet forma e prodhimit.


42/160

42

Grmimi i lnds s par ekskavator shum kovsh

Depozitimi dhe qndrimi + uji

Dozimi me snduk dhns transportimi

Imtsimi i lnds s par me dromcues dhe mullinjDhe kontrollimi i sitjes t pjeszave

N mnyr definitive me shtimin e pa yndyrshmris dhe uj/avull uji

Homogjenizim n przierjen

Formsimi i prodhimeve n sheqe vakum-presa/presa revolver

tharja n tharse dhomash ose t tunelit n t = 70-80 C

pjekja n furra rrethore ose t tunelit n t = 900-1000C tharja e ngadalshme

depozitimi i prodhimeve t gatshme

Fig. 3.9-: Skema pr prodhimin e tjegullave

pjekja

presimi

formsimi

pjekja

tharsja

furra


43/160

43

Prodhimet e gatshme depozitohen n hapsirn e hapur. Hapsira duhet t mundsoimbrojtje mekanike t prodhimeve, kurse transporti kryhet me mjet transportues t hapur.Industria bashkkohore i paketon n paleta dhe i mbshtjell me foli plastike. N kt mnyrlehtsohet manipulimi dhe zvoglohen mbeturinat. Mostra t prodhimeve t tullave dhetjegullave jan paraqitur n figurn 3.10, kure reparti pr prodhim t tjegullave n figurn 3.11.

Fig. 3.10: Mostra t tullave dhe tjegullave

Fig. 3.11: Repart pr prodhimin tjegullave

Kualiteti i prodhimeve t qeramiks sht prcaktuar me MKC dhe ka elemente tverifikuara pr kualitet, q kontrollohen. Pr shembull, te tullat studiohen dimensionet (metoleranc t lejuar)17, masa, fortsia, thithja e ujit18 dhe t ngjashme. Shprehja pr kualitetin

17Dimensionet te tullat standarde jan 25012065mm.18Thithja e ujit sht e ndryshme, varsisht nga lloji i tullave d.m.th. dedikimi. Te bllok-tullat sillet prej6-8, kurse te tullat e fasads arrin 18 %.


44/160

44

sht marka n tullat d.m.th. qndrueshmria n presion. Varsisht prej llojit t tullave ajosht prej 7,5 deri m 30 MPa.

Tjegulla me kualiteti duhet t ket siprfaqe t rrafsht (lejohet shtrembrimi deri n5%), thellime t rregullta me dimensione t sakta dhe sasi minimale t kalcium oksidit.Specifike te tjegullat sht q nuk duhet t lshojn asnj pike uj edhe pas dy ore ujitjespandrprer me uj curril.

Rezistenca ndaj akullit kontrollohet edhe te tullat dhe tjegullat me qndrueshmri n25 cikle (ngrirje shkrirje, njra pas tjetrs). Prodhimet pas testimit t till nuk duhet tshkatrrohen. Fortsia e tjegulls vrtetohet me provim t bartjes (mesatarisht prej 60 deri te120 kg/cm2) dhe qndrueshmris n lakim dhe goditje. Te tjegullat me rndsi t posamesht sasia e CaCO3m przierjen e lnds s par (dhe kufi rreptsisht i prcaktuar deri kulejohet), sepse gjat pjekjes do t kaloj n CaO, q nn veprimin e ujit (pr shembull shiut)do t formoj Ca(OH)2, kurse ai sht i tretshm n ij.

Nga aspekti i tregut, prodhimi i tjegullave sht zvogluar pr shkak t materialeve treja dhe teknika q praktikohen n ndrtimtari.

3.4 TERAKOTA

Terakot quhen prodhimet e prpunuara prej argjils s tjegullave q sht bluarimt. Emri vjen prej fjals italiane terreacotta, q do t thot tok e pjekur. Pr shkak tprezencs s oksideve t hekurit (rritja e prmbajtjes Fe2O3) n lndn e par, lndt mshpesh kan ngjyr t kuqe t theksuar (kurse mund edhe t verdh). N ndrtimtariprdoren pr profilizim t tullave dhe pllakave dekorative. N prgjithsi, ato jan prodhimet pa smaltuara me vler artistike, posarisht n skulptur (skulptura, relieve, statuja).Skema pr prodhim sht identike si te farfuritjet, kurse jan vendosur disa adaptues tmakinave dhe t prgatitjes, q jan t ndryshme nga prodhimi n prodhim.

Detyra 1

T vrtetohen luhatjet prej dimensioneve te prodhimet e vrazhdt qeramike.Udhzim:Sigurohen disa prodhime t ndryshme t tullave dhe tjegullave. Nxnsit, t ndar n

grupe, i masin dimensionet e tyre, i krahasojn me t dhnat q arsimtari i prezanton ntabel ose i shkruan n drras t zez dhe i llogarisin lshimet, duke i treguar n prqindje.

Detyra 2

N nj en me uj zhytni copa t ndryshme t prodhimeve t qeramiks (tulla,

tjegulla, fajanc, porcelan). Shnoni pa pasur mundsi t bhet ngatrres. Orn tjetr (pasdy tri ditve) shikoni se te cili prodhim qndrimi n uj ka shkaktuar ndryshime.

3.5 FAJANCI

N Evrop, para gjetjes s porcelanit, prodhimet e fajancit n amvisri ishin shprehjee mirqenies.

Ato jan prodhime poroze qeramike me smaltim.Pr shkak t poroziteti t lart,arrin deri m 22%, detyrimisht smaltohen. Varsisht nga prbja e przierjes s lnds s


45/160

45

par, prodhimet e fajancit pas pjekjes jan t bardha n t zbeht t verdh. E bardhrrjedh prej galinave plastike, ato gjithashtu mundsojn formsim t leht, fortsi t mirdhe zvoglim t hedhurinave n prodhim. Prodhimet e fajancit jan t ndryshm dhe sipasvetive, d.m.th. fortsis, q sht pasoj edhe e temperaturs s pjekjes. Dallohen edhe vetitjera. Pr shembull:

Fajanca feldspat(fort) pjekt n temperatur prej 1200-1300o

C, ka porozitet m tult dhe karakteristika m t mira mekanike;

Fajanca e shkumsit (i but), pjekt n temperatur prej 1000-1100oC. Kanporozitet t lart dhe karakteristika t ulta mekanike. E sugjeron t bardhn dhe fakti qsht i leht dhe prandaj sht e prshtatshme pr prpunim t pllakave t murit.

Fajanca e przier, si tregon emri i tij, sipas prbrjes dhe vetive sht ndrmjetfajancit t but dhe t fort;

Fajanca e argjils sht me t kaluar m t gjat, por me karakteristika m tdobta. Piqet n temperatur prej 1000oC.

Pr prodhim prdoret argjil e mesme plastike, kurse mund sipas nevojs t shtohenkaolin dhe rr. Varsisht prej prodhimit dhe dedikimit t tij, munden t shtohen edhesubstanca tjera. Kshtu, pr sanitari me gabarit t madh n lndn e par shtohet shami. Met zvoglohet mbledhja, kurse prmirsohet tharja.

Procesi i prgatitjes s przierjes s lnds s par sht shum i ngjashm sikursete tullat dhe tjegullat, por pjekja mund t jet e dyfisht. Fajanca e prmendur sanitare, ecila quhet fajerton, s pari piqet n temperatur prej 900oC, kurse pastaj smaltimi ntemperatur prej 1200-1300oC. Mund edhe e kundrta, d.m.th. s pari pjekja t jet ntemperatur m t lart, kurse e dyt n m t ult, si praktikohet te fajanci i shkumsit dhet przierjet. T prfundojm, profesionisti i mir, ai e njeh prbrjen e lnds s par tfajancit, ka mundsi t mdha pr modifikime t vetive t prodhimeve t fajancit.

Procesi i prodhimit sht i identik te t gjitha prodhimet e fajancit. Pra, lndt e paradozohen, pastaj siten, (thrrmohen dhe bluhen), sipas procedurs s lagsht ose t that.Przihen me uj dhe fitohet suspension q sigurohet me filtrim. Nga brumi plastik i fituarformohen prodhimet e dshiruara. Varsisht nga procedura pr formsim shtohet sasia enevojshme e ujit, pr shembull pr derdhje n kallpe prdoret masa e shliker e cila kaprafrsisht 30% lagshti. Formsimi prve me derdhje mund t kryhet me tharje osemodelim n rrotn e poaris. Pas tharjes prodhimet piqen n temperatur prej 1100-1300oC, varsisht prej llojit t fajancit. Gjat ksaj pjekje formohet erepi i prodhimit tfajancit. Duhet pasur kujdes t mos vjen deri te prlyerja, sepse ajo do t jet e dukshmeedhe n prodhimet e gatshme. Prandaj prodhimet vendosen n kaseta speciale dhe n tpiqen. Sendet e pjekura zakonisht ngjyrosen, pastaj smaltohen, pr t ciln arsye prdoret

smaltimi i tejdukshm. Nse nevojitet t mbulohet ngjyra e vet mass, prdore smaltim ipadukshm. Lndt e smaltuara prsri piqen n temperatur prej 900-1200oC.

Prodhimet e fituara t fajancit kan kokrra t imta, t bardha ose t ngjyrosuraproporcionale.

Sipas kualitetit, fajanca sht i afrt me porcelanin. Prodhimet jan m t lira se tporcelanit dhe shpesh mund ti zvendsojn.

Fajanci sht m i leht dhe m i but se porcelani, gjat goditjes jep ton t ult dheka siprfaqe t pa smaltuar. Kualiteti zvoglohet nse ka plasje n smaltim ose nse sht epadukshme.


46/160

46

Fig.3.12: Prodhime t fajancit

Elemente t kualitetit t prodhimeve t fajancit jan: fortsia mekanike,qndrueshmria termike, dendsia specifike, uj gjithsia dhe tjera.

Nga fajanci i pa smaltuar prpunohen elemente pr nevoja laboratorike (diagrami,membrana dhe tjera). Prodhime nga fajanci n treg jan: pllakat, sende pr amvisri, sendezbukuruese dhe sanitari (lavapjat, vaska, vaska t tualetit etj, kurse disa mostra janparaqitur n figurn 3.12.

Ambalazhimi dhe transporti jan t ngjashme sikurse edhe te prodhimet e porcelanit tngjashme n form, gjat s cils i kushtohet m shum kujdes mbrojtjes mekanike, sepse jan

me fortsi m t vogl. Industria bashkkohore i drgon n kuti t modeluara speciale ngaokipori19q jan futur n ambalazh kartoni. N kt mnyr ju siguron mbrojtje mekanike dhemanipulim t thjesht, pa e ngarkuar n mnyr plotsuese transportin. Para ambalazhimit, ndepot nuk ka nevoj pr kushte tjera prve pr mbrojtje mekanike. Por, pas ambalazhimitdepoja duhet t ket lagshti t kontrolluar (pr shkak t ambalazhit t kartonit.

3.5.1 PLLAKAT E MURIT T FAJANCIT

Pllakat e murit nga fajanci jan dedikuar pr pshtjellje t mureve t brendshm. Nt kaluarn ato kan pasur dimensione rrept t prshkruara (15150,5 - 0,6cm), por n

kohn m t re n treg plasohen pllaka t murit me zgjidhje m t pasura t dimensioneve(edhe pse nuk jan t standardizuara).Przierja e lnds s par sht kombinim nga fajanci i przier dhe t shkumsit, por

edhe n kt plan futen risi. Prdoren przierje t lnds s par me sasi t madhe t talk,pirofilit20dhe valostonit21. Ekziston mundsia n lndn e par t shtohen materiale t fituaraprmes rrugs sintetike. Qllimi sht t fitohet qeramik e bardh dhe e dendur, q gjat

19Okipori sht emr tregtar pr plastmas i cili prodhohet pr ambalazh.20Pirofiliti sht mineral, alumosilikat i hidratuar n mnyr natyrore, Al2Si4O10(OH). 21Volastoniti sht mineral, silikat i kalciumit natyror, CaSiO3.


47/160

47

pjekjes do t mblidhet, do t bhet termostabil, mir do t formsohet, posarisht prpresim, do t mundsoj ndarje t mir t gazrave gjat pjekjes, do t ket fortsi mekanike,mir do t pranoj smaltimin dhe t ngjashme. sht fakt se pllakat moderne t fajancit iplotsojn t gjitha kto krkesa, kurse krkesa n treg dhe konkurrenca japin stimul thulumtohet n kt fush. Disa prodhues shtojn lndn e par sekondare, e cila n vetetanim prmban faz qelqore (hedhurin qelqi), me ka zvoglohet mimi, kurse jep mundsit reja n dizajnin industrial.

Prodhimi fillon me prgatitjen e lnds s par, q sht vendosur n bunker tndryshm q t pengohet ndotja ndrmjet veti. Me aparate pr dozim prgatitet przierja elnds s par sipas recepturs s llogaritur dhe kontrolluar. Q ti shmanget shtimit tpanevojshm t ujit, n bluarjet shtohen elektrolit dhe realizohet przierja t mullinjve ttopthit. Suspensioni i fituar shoshitet npr sitn vibruese, kurse njkohsisht largohenmineralet magnetike. N basene kryhet homogjenizimi.

Suspensioni thahet n tharset me atomizues (pr strpikje). Fitohet produkti pluhuri i imt. Ai presohet n presa hidraulike dhe frikcioni.

Prodhimet thahen, kurse pastaj kryhet pjekja e par biskote, shpesh n furrn etunelit n temperatur prej 1050 oC. N regjimin e pjekjes rrept duhet pasur kujdes dhe ai

zgjat dy dit. Q t sigurohet kualiteti, pr ka sht shum i qensishm preciziteti idimensioneve, mund t kryhet strhollimi automatik.

Pastaj pllakat smaltohen. Zgjedhja e zmalteve sht e madhe dhe sht shtje jovetm e teknologve por edhe e dizajnuesve. Smaltimi realizohet me ujitje ose sprkatje,kurse efektet e ndryshme arrihen me dysheme dhe dekorim mbi smaltim.

Pas smaltimit pllakat prsri piqen n furra t tunelit. Q t arrihet shkall sa m elart e pastrtis, transporti kryhet n shirita transportues t mbyllur.

Inovacionet futen me modifikime n fura, shkurtim i kohs pr pjekje, me ndryshimine mjedisit t gazt, rrymimin e ajrit t pastr, dy kahesh n furra etj. Kto jan zgjidhjeteknike n organizimin e procesit prodhues, por jan prgjegjs pr produktivitetin dhemimin e prodhimeve. Rrjedhja e prodhimeve t pllakave t murit prej fajancit sht paraqitur

n skemn 3.12-a.Kualiteti i pllakave t murit t fajancit prcaktohet si dhe te do prodhim i fajancit, por

vendimtar sht pamja e jashtme, shmangia nga dimensionet, nga dizajni i parapar dheshtrirja n siprfaqe t rrafsht.

Paketohen me ambalazh kartoni sipas siprfaqes dhe mbulimit. Depoja duhet tsiguroj mbrojtje t ambalazhimit, e cila mban shenjn pr prodhim t thyeshm.

3.6 MAJOLIKA

Prodhimet nga majolika bjn pjes n grupin e prodhimeve qeramike poroze me

smaltim. Emrin e mori sipas ujdhess n Itali ku pr her t par u prodhuan. Prodhohen prejgalinave me kualitet m t ult t argjils se sa fajanci, i till sht edhe kualiteti i tyre. Mund tpiqen njher (format m t thjeshta) ose dy her nse jan me forma m t prbra. Atherjan zakonisht t zbukuruara. Sipas ngjyrs jan t verdha deri te t kuqe q, si te t gjithaprodhimet e qeramiks, varet nga przierjet, kurse majolika mund t jet e ngjyrosur edhe nmnyr plotsuese me pigmente. Pjekja bhet n temperatur prej 950-1000.

Nga majolika prpunohen sende zbukuruese, figura, sanitari dhe elementendrtimore.

T vrejm se ndrmjet terakots dhe majoliks nuk ka dallim n zgjedhjen e lndss par, formsimi dhe temperaturat punuese, por terakota sht pa smaltim kurse majolikaprodhim me smaltim.


48/160

48

lndt e para t vendosura n bunker

dozimi i lnds s par me aparate pr dozim

Bluarja e imt me mullinj topthi + shtimi i ujit /elektrolite

Shoshitja me separacion magnetik

--------------------

Homogjenizim n prziersen masa shlikere

Tharja n tharset gjysm prodhim pluhur i imt

Formsimi i prodhimeve n presa hidraulike

E para (biskote) pjekja n furra t tunelit

Smaltimi dhe dekorimi

E dyta (smaltuar) pjekja n furra t tunelit

prpunimi, kontrollimi i kualitetit, deponimi dhe

paketimi i prodhimeve t gatshme

Fig. 3.12-: Skema pr prodhimin e pllakave t fajancit


49/160

49

3.7 PORCELANI

Porcelani e ka marr emrin sipas guacs detare porcella e cila ka shtpiz tbardh, lmuar. Atdheu i saj sht Kina, ku ka filluar t prodhohet gjat kohs s dinastisTang (618-909), kurse n shekullin e 15 tregtart e solln n Evrop, d.m.th. n Portugali, kuedhe e ka marr emrin.

I pari e ka prodhuar kimisti Betger (Bttger)

teknologjia viti ii kimi-teknologji

Documents