sakarya fuiiversitesi ilahiyat fakültesi dergisi 8 1 2003

tefsir

TEFSİR ÇALIŞMALARININ BUGÜNKÜ DURUMU*

Andrew RIPPIN"* 1 tre. İsmai!ALBAYRAJ<:I**

197 6 yılında yayınlanan The St114J of the Middle East (Orta Doğu Çalışmaları)

adlı bibliyografik eserde Charles Adam şu yorumu yapmaktadır: 'Kur'an çalış­

maları önemli bir açıdan fena halde ihmal edilmiştir ki o da müslüman toplulu­

ğun Kur'an üzerinde yaptığı geleneksel tefsirdir.'1 Tefsir çalışmalarında bugün

bizim nerede durduğumuz, 1957 yılında Arthur Jeffery'nin 'Günümüz Kur'an

Çalışmalarının Durumu'2 başlıklı makaleyi yazdığı dönemdeki pozisyonuyla

mukayese edilirse, birileri C. Adam'ın ifadelerini fazlasıyla acımasız bulabilir,

çünkü son 25 yıl içinde konuyla ilgili kesinlikle çok önemli adımlar atılmıştır.

Elbette bu sahadaki başlangıç çalışınalarında ·bile büyük boşluklar vardır, fakat

bu bir şekilde bu devasa alanda daha alınacak çok mesafepin olduğunu göster­

mektedir;

Bu yazı Arnlık 1982 de Yeni Delhi'de yapılan İkinci Uluslararası Kıtr'an Ko11gresi için hazırlalı­mış metnin gözden geçirilmiş şeklidir. Bu makalenin hazırlanması için araştırma yapmak, Yeni Delhi'ye gidip konferansa katılmak Ka11ada So!]al Bilimler ve Sanatsal ArOJ!trmalar Merke­,if tarafindan verilen maddi yarclımla gerçekleşmiştir. Michigan Üniversitesi öğretim üyele­rinden Aiford Welch'e bu konuyu çalışmamı teklif ettiği ve m:ikaletni kendisinin 'Kur'an Çalışmalaorun Bugünkü Durumu' başlıklı çalışmasına bir tamamlayıcı kabul ettiği için te­şekkür ederim Calgary (Kanada) Universites~ Prof.Dr. Sakarya Üniversitesi İlahiyar Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı Öğr. Üyesi. Yrd.Doç.Dr. Charles Adarns, 'Islamic Religious Tradition,' L. Binder, ed., The Sttt4J of the Middfe East (New York: John Wiley, 1976), 64-65 Middfe East Instit11te: Report 011 Cmrent R.eseatrh (Oı:tadoğu Enstitüsü: Bugünkü araştırmalar üzerine bir rapor), Spring (Bahar) 1957. 1-16

139

ı ı::

r /

J effery makalesini yazdığında, bir çok kimsede olduğu gibi onun da en te­

mel ilgilerinden birisi metinsel eleştiri araçlan ve mevcut okuyuş farklılıklannın

bütününü içeren basılı bir Kur'an metninin inşasıydı.3 Bu proje gerçekleşemedi,

her ne kadar bunun gerçekleşmesine olan ihtiyaç ve iştiyak halen mevcutsa da

bugün de gerçekleşmeyecek gibi gözüküyor. Bu konulara ilgi bugün artık yok

gibi gözüküyor. Jeffery'nin makalesi Kur'an metni edisyonu için kendisine ham

malzeme sunacak olan orijinal Arapça kaynakların ortaya çıkmasına özellikle

dikkat çekiyordu: Büyük bir bölümü o zaman ortaya çıktı, ilginçtir ki, kayda de­

ğer bir sayıda (yazmalar) da tahkik edilmeye ve hasılınaya devam etmektedir.

Yeni yeni ortaya çıkan çok sayıdaki örnekler arasındaki eserler İbn Muc3.hid'in

Kitilb11's-Seb' fl'I-Kırililt,4 Mekki el-Kaysi'nin d-KBif an Vm:uhi'I-Kıraati's-Seb',s el­

Enban'nin Kitab-ıt Mersiimi'I-Hatt6 ve Kitab11'I-Maktıl' ve'I-Mevsı1!dur,7 son ikisi

ayn bir öneme sahiptir; çünkü daha önce en iyi kaynak olarak bilinen el­Daru'denB kıraadada ilgili tartışmanın sınırlarını bir asır öneeye götürmektedir.

Bu ve biraz önce verdiğimiz son zamanlarda yapılan (çalışmalar) listesinden

çok daha fazla olan malzemeyi,Jeffery, GotthelfBergsttasser ve Otto Pretzl'in9

Kur'an metni projesiyle ilgili hazırladıklan eserlerle bir araya getirirsek kayda

değer bir yekün oluştururlar. Fakat biz artık bu farklı okuyuşlar vasıtasıyla eleşti­

rel bir Kur'an metni inşa etmekle ilgilenmiyorsak kıraadar ve yazmalar hakkın­

daki bütün malzemenin ne gibi bir faydasi olabilir? Hala eksik olan metinler ve

konularla ilgili temel çalışmaların üzerine başka hangi amaçlar bina ·edebiliriz.

Son zamanlarda yayımlanan makalelerde benim tarafundan geliştirilen ve İstik­

bal vadeden bir araştırma çeşidi, tefsirlerdeki metinsel ve yazımsal farklılıklana

Kur'an'da kullanımıyla ortaya çıkan eğilim ve motivasyonların yeniden inşasına

Bkz. A. Jeffery, "Progress in the Study of the Quı:'an text,' M11sh'llı World, 24 (1934) 4-16 K.ahiı:e, 1980

Şam, 1974 Yeni Delhi, 1977

Rampuı:, 1980

Bkz. Mesela onun el-MHkni'jf Ma'rift Merstt!ll Mesdhif ahh''!-E!llsdr, (Şam, 1940)

Bkz. G. Bergstrasser ve o. Pretzl, Geschichte de QordTIS VOTJ Theodor Nöldeke: m Die Geschichte des Konmtexts (Leipzig: Dieterich'sche Verlagsbuchhandlung, 1938)

140

çalışmaktı.r.1° Bu artan farklı okuyuşlann, Kur'an'ın zor pasajlarını yorumlamada

tekrarlanan değişik girişimlerin delili olduğu kolaylıkla anlaşılabilir. Hatta bu,

son yıllarda eleştirel ilim adarnlannın konuyla ilgili benimseelikleri yaklaşımclır.

Fakat bu kesinlikle ilgili malzemenin gereksiz~ği anlamına gelmemekte, bilakis

onun altında yüzyıllarca süren tefsir faaJiyerlerinin derin anlayışlarını saklamak­

tadır. Hepsi sade bir şekilde tarihsel açıdan belirlenmeyi ve ilk anda metinleri

üreten -dogmatik, metinsel, polemik- motivasyonlann analizini beklemektedir.

Oradaki malzemeler üzerinde çalışılmaya uygun haldedir; bu tür bir yaklaşımla

sadece yüzey açığa çıkarılmış olur. Malzeme üzerinde yapılacak çalışmanın tümü

bundan ibarettir demek istemiyorum, fakat bu, beni özellikle faydalı bir araştır­

ma çizgisi olduğu konusunda etkilemiştir.

Metinsel ya da linguistikle ilgili çok sayıda konu dikkaderi çekmiştir. Özel­

likle de bu makalenin son bölümlerinde geniş olarak tartışacağımız John

Wansbrough'nın Q11r'anic Studies: So11rces and Methods of Scriptural Itıtepretation adlı

eserinde görüldüğü gibi.ıt Şimdilik kelime listeleri üzerinde yapılan ve burada

anılmaya değer çalışmalar Muhammed Abdu's-Settar'ın tefsir ilimlerinden biri

olan Vut:Uh~t'l-Kur'an hakkındaki12 çalışmasıyla Paul Nwyia'nın aynı konu hak­

kında fakat çok farklı bir açıdan ele aldığı Exegcse coraniq11e et Jangage nrystiquet3 ve

benim Kur'ani lehçelerin listeleriyle ilgili çalışmarnclır.14 Lothar Kopf'un St11dies

. in Arabic and Hebreıv Lexicogrcpijsindets hepsi yeniden basılan kelimelerin söz­

lük anlarnlanyla ilgili gelenek ve onun Kur'an'la ilişkisi hakkındaki çalışmaları bu

gelenekteki gizli eğilimleri ve açmazları açığa çıkarma konusunda çok önemli

1o A. Rippin, 'Qur'an 21:95: 'A ban is upon any town',]ormıaf of Semitic Studies, XXIV (1979), 43-53; 'Qur'an 7.40: 'Un til the camel passes through the eye of the needle', Arabica, XXVII (1980), 107-113; 'Qur'an 78:24: 'A Study in Arabic Lexicography,' Jormıaf of S enlitic St11diu,

,XXVIII, ü (1983). ıı Oxford: Oxford University Press, 1977 12 'Wrm1h af-Qur'atı: A Branch of tafsir Literature,' Isfamic St11dies, XVII (1978) 137-152 n Beyrut: Daru'l-Meşriq Ed. 1970 14 'Ibn c Abbas' s al-Lughlıt fi'l-Qur'an,' B11ffetitı of the School ofOriental atıd Ajrican St;tdies, XILIV

(1981) 15-25 15 Ed. M.H. Goshen-Gottstein Oerusalem: Manges Press, 1976). En önemli iki makale 'Reli­

gious Influences o Medieval Arabic Philology', Studia Islonni:a, V (1956) 33-59 ve 'The Treatment of ForeignWordsin Medieval Arabic Lexicography,' Scripta Hierosofymitana, IX (1961) 191-205'tir.

141

"'

/

ilerlemeleri sağlarken, ayru zamanda bu alanda. araştırma potansiyelici de gös­

termektedir. Bu metinsel-dilsel alanlardaki çalışmalar bazı ilk dönemin önemli

eserlerinin yayımlanmasıyla fevkalade yardım götmüştür. Bu eserler İbn

Kuteybe'nin Te'vı1ıt Miifkili'l-Kıtr'ant6 ve Garfb;t'l-Kıtr'anP Ebu Ubeyde'nin

Meciiift'I-Kıtr'an'tnı18 da içermektedir. Mulcitil b. Süleyman'ın el-Efbiih ve'n­

Nezailinin19 basılması ise konuyla ilgili çok kıymetli bir katkıdır. Tekrar ifade

edilecek olursa, çok sayıda malzeme analiz için hazırdır, fakat şu ana kadar

Wansbrough'nın çalışması dışında (bunlar) çok küçük bir ilgi uyandırmıştır.

Son yıllarda tefsir çalışmalarındaki en büyük gayretl~r ve adımlar erken dö­

nem tefsirler ve tefsir geleneğinin gelişmesi alanında olmuştur. Bu konu

J effery' nin eserinde tefsir alarıında hala önemli bir eser olarak kabul edilen

Ignaz Goldziher'in Die Richtmıgen der Islamisehen Koranallslegım!fO eserini ve Harris

Birkeland'ın Old M11slim Opposition against Intepretation of the !<oran'21 adlı monog­

rafisini tartışması bağlamında kısaca gündeme getirilmiştir. Nabia Abbot bu tar­

tışmayı ele alarak, St11dies in Arabic Literary Papyri: II: Q11r'anic Commentary and

Tradition22 adlı eserinde incelemiş ve .Goldziher ve Birkeland'ın tefsirin gelişi­

miyle ilgili anlayışlartnın yanlış olduğunu ortaya koymuştur. Abbot'un özetledi­

ğine göre Birkeland'ın önerileri: 1. Hicri birinci asrın sonuna kadar tefsire karşı

hiç bir karşıtlık yoktu; 2. Tefsire karşı kuvvetli bir karşıtlık ikinci asırda ortaya

çıkmıştır ve 3. Bundan sonra tefsir bir uğraş olarak ehli sünnet çerçevesinde ve

onun ihtiyaçlarına uygun olarak sürdürüldü ki, özellikle rivayet/ nakil

metodlarındaki titizliğin tatbikiyle tam bir kabul görmüştür. Üçüncü maddede

herkesin hem fikir olduğunu belirten Abbot ilk iki öneriye itiraz etmektedir.23

Erken dönem tefsire yönelik muhalefet düşüncesi ilk defa Goldziher tara­

findan Hz. Ömer ve onun (değişik şekillerde isimlendirilen) bir kişiyi müteşabih

16 Kahire, 1973 17 Beyrut, 1978 (İkinci Baskı) ıs Kahire, 195~1962 (İki cilt) 19 Kahire, 1975 ıo Leiden: EJ. Bı:ill, 1920 ıı Oslo: Jacob Dybwad, 1955 22 Chicago: University of Chicago Press, 1967 23 Abbot, a.g.e., ss.106-113

142

.. ı ·ı

ayetleri yorumlamasından dolayı cezalandırması . rivayetine dayanarak öne sü­

rülmüş tür. Birkcland bunu geleneksel biyografik eserlerin· verdiği bilgiler ışığın­

, da tenakuz içerdiği gerekçesiyle reddet:mektedir; özellikle de dövülerek cezalan-. . '

dırılan kişinin kimliği ve bu ceza tarzının Hz. Ömer'in karakteriyle ne kadar u-

yumlu olduğu sorunu hakkındı;ı. şüpheleri vardır. Abhot ise, geleneksel biyogra­

fik kaynakların verdiği bilgiler ışığında ilgili şahsın gerçek olduğunu·ve döverek

cezalandırmanın ya da dövme cezasının da Hz. Ömer'in karakteriyle uyum içe­

risinde bulunduğunu bir kez daha vurgulamıştır. Şayet son derece zayıf olan

bütün bu tartışmalar kendisinde uygun bir ifade tarzı bulunma imkanı olan ya

da en azından bir şekilde yorumlanabilen, böylece önceden kabullenilmiş bir

teoriye mevcut verileri uydurma kabilinden bilgiler etrafinda dönmüyorsa, bu

türden ileri geri tartışmalar hiç bir şey ortaya çıkarmazlar.

Böylece Abbot Hz. Ömer'in erken dönemdeki en azından müteşabihatla il­

gili ayetleri içeren tefsire karşı olduğunu belirtmektedir. Abbot'un bunları söy­

lerken kendisine dayanak yaptığı malzeme klasik biyografik (tab akat/ rical) eser­

leridir ki, burada tefsir karşıtı olarak zikredilen bazı isimler (mesela, Taberi'de

olduğu gibi) gerçekte en çok tefsir rivayetinde bulunmuş kimseler olarak karşı­

rruza çıkmaktadırlar. Bu nedenle Abbot'a göre şayet tefsire bir muhalefet varsa

bu muhalefet müteşabihatla ilişkilidir. Şimdi, Abbot'un kitabının24 eleştirel tanı­

tımında ve sonrada tekrar Qıtr'anic S!!tdieite25 Abbot'un bu tartışmada

müteşabihattan tam olarak ne anlaşıldığı sorusuyla ilgili olan çok önemli bir

noktayı gözardı ettiğine (ya da bu noktayı tamamen gözden kaçırdığına) ilk dik­

kati çeken Wansbrough'dır. Çok sayıdaki tefsir çalışanının da tanıklık edecekleri

üzere birinin kapalı (müteşabih) dediği ayeti başka birisi açık ve anlaşılır say­

maktadır. Birinin zahir'i, diğerinin batın'ı sayılmaktadır. Tefsir terimlerinin bu

ş~kilde basit kullanırrundan (ve potansiyel cedel tarzından) her zaman sakınıl­

malıdır.

Abbot'~ tartışmasında önemli bir sorun da şudur: tartışmanın ortaya çık­

tığı bağlama rağmen -erken dönem papirus tartışması- onun iddiası kesinlikle

metinsel bir delile dayanmamaktadır, bilakis daha geç dönemlerdeki kaynaklarda

24 Bulleti11 rifthe School rifOrietJtal alldA.fticatJ Studies, XXXI (1968), 613-616 25 s.158

143

bulunan erken dönem düşüncesini ifade eden haberlerde (rivayederde) yer al­

maktadır. Onun incelediği metinlerden biç birisi üçüncü asırdan geriye gitme­

mektedir, bu nedenle tartışma konusu olan gerçek olaylarla (kullandığı kaynak­

ların arasD bir ya da iki asırlık bir zaman dilimiyle ayı:ılmaktadır.

Fuat Sezgin'in Geschichte des Arabischen Schrijtt11ms'urı26 ilk cildi bazılan tara­

fından Abbot'un ihtiyaç duyduğu metinsel delilleri tedarik edecek erken dönem

malzemelerinin bulunduğu kaynaklar olarak görülebilir. Gerçekte Abbot ve

Sezgin genel hedefler açısından oldukça birbirlerine yakın gibidirler. Sezgin İs­

lam'ın ilk dört asrını içine alan -öncelikle yazma- eserlerin listesini derledi. O­

nun tefsirle özellikle de metinsel dökümanlarla ilgili tutumu İslam dünyasında

yazılı metinlecin varlığı ve çok erken bir dönemde rivayerlerin nakledildiği nos­

yonunu göstermeye yöneliktir. Bu Sezgin'in arzu ettiği bir hedeftir: veya,hadisle­

rin nakli ve isnad müessesesinin geçerliliği iddiasını tasdik etmek için erken dö­

nem yazılı malzemenin varlığını ispat etmek istemektedir. Bununla birlikte Sez­

gin'in tefsir çalışmalan listesinin incelenmesi onun bulunduğu konumun ne kac.

· dar zayıf bir temele dayandığını gösterecektir; mesela yazar isimleri çoğalmakta,

çünkü İbn Nedim'in Fihmt'indeki liste referansı ispat için yeterli olmaktadır. Ne

var ki bugün metnin varlığını belirten gerçek bir delil yoktur. Daha az görünen

bir eğilim de bir metnin çok sayıda (farklı) isim altında zikredilmesidir; bunun

örneği ise, Garfbtt'!-I.0tr'an şeklinde adlandırılan metnin (Asım Efendi nüshası

2815/8) üç farklı yazar adı altında geçmesidir. Bazen de metin bizzat kendisinin

de gösterdiği şahıstan önce yaşayan birisine atfedilmiş olabilir. Bunun örneği

Sezgin'in Musa b. Abdurrahman el-Sekafi el-San'ani (v.229 /805) adı altında

incelediği tefsirdir. Halbuki metnin incelenmesi bunun Bekr b. Sehl el-Dimyati

(v.289 /902) ya da en iyimser yaklaşımla, Abdulğani b. Said el-Sekafi

(v.229 /843)'nin metinle ilgili merkezi kişi olduğunu ortaya koymaktadır.27

Sezgin'in çalışması en azından ikinci ve üçüncü asırdan gelen kullanıma el­

verişli kayda değer bir malzerneye dikkat çekiyor; her ne kadar araştırdığı konu

26 Leiden: EJ. B rili, 1968; özellikle burada konuyla ilgili olan 3-49 sayfalarclır.

Z7 Bu konunun daha fazla detaylan ve bazı imaları için befiirı 'Al-Zuhri, Nask:h al-Qur'an and

the proplem of early tafslı: texts,' Bllfletill of the School ofOrimtal atıd Ajrica11 St11dies, XLVII (1984) bakınız.

144

hakkında kesin bir delil bulamadıysa da, temel biyografik çalışmalan ortaya çı­

katma güdüsü haklı olarak tefsir çalışmalan alaruru geliştirmiştir.

,Wansbrough'nın Qı~r'anic Studies adlı eserinde ilk defa Sezgin'in kitabının bazı

faydalan olgunlaşrmştı.r. Wansbtough, Taberi öncesi tefsirleri edebi analizden

geçirmek suretiyle tefsirin kronolojik gelişimi için tarihi ve temacik (konusal) bir

tasnif sistemi inşa etmiştir. Onun projesi (tefsir çeşitlerinin kronolojik gelişimi

konusunda) aşağıdaki tarihi seyri önermektedir: anlatım/kıssacı (haggaclic), hu­

kuki (halakhic), metinsel/linguistik (masoretic), retorik ve med.zi.ZB Bütün bun­

lar sadece yazma halindeki ve şiddetle tahkike ihtiyaç duyulan çok sayıdaki tefsir

analiziyle gerçekleştirilmiştir. Mesela Mukatil b. Süleyman, Tefsir, Ebu Ubeyd,

Fedailıt'I-KJtr'an; Abdurrezzak, Tejsfr, el-Kisru, MiiftebihatH'I-KJJr'an. Basılı olarak

bulunan diğer eserler ise şöyledir: Mucahid b. Cebr, Tejsfr,29 Sufyan es-Sevri,

Tejsfr,3o el-Ferra, MeaJJi'I-Kıtr'an3t ve Mukatil b. Süleyman, Tejsfm Hamsi lvfieh

.r{ye32 ile onun daha önce zikredilen ei-Efbiih ve'n-Nezairi33 ilk döneme ait çok

makbul kaynak malzeme toplamış tır.

Diğer ilim adamlan da ilk dönem tefsir tarihini özetlemeye teşebbüs etmiş­

ler, fakat bana göre biç birisi yeni analiz metodlan ve bakış açılan getirmekte

Wansbrough'a kadar başarılı olamamıştır. Mucabid el-Savvaf,34 Musa O.A.

Abdul3S ve Reşid Ahmed36 cesur gayretler göstermişlerdir. Fakat onların erken

dönem tefsir analizleri büyük oranda gerçek erken dönem metin analizinden

ayndır.

2B Q11r'mıic Studies, ss.117-246 29 Katar, 1976 (başka baskılar da vardır) 3° Rampur, 1965 31 Kahire, 1955-1972 (üç cild) 32 Shfaram, Israel, 1980 33 Dipnot 19'a bakuıız . .H 'Early Tafsir: A Survey of Qur'anic Coromentary up to 150 AH', .ip K. Ahrnad, Z.I. Ansari,

eds., JJ/amic Perspeaives: S t11dies in Hotıotlr of Maıvlana S qıyid Ab11/ A 'la Maıvd11di (Leicester: The Islamic Foundation;Jeddah: Saudi Publishing House, 1979), ss.135-145

35 'The Histerical Development ofTafsir', JJ/amic C11lttm, L (1976), 141-153 36 'The Qur'anic Exegesis and Classical Tafsir', JJ!amic Q11arterfy, Xll (1968) 71-119

145

Erken dönem metinleri çalışırken en azından iki temel yaklaşım hemen

kendini göstermektedir: F. Leemhuis'un Mud.hid,37 Isaiah Goldfeld'in. Ibn

Abbas38 ve Mukatil,39 Hamadi Sammoud'un Yahya b. Sellam40 üzerindeki ana­

lizlerinin hepsi bu metinlerin içeriğini tarttşırken geleneksel Tabakat m~emesi

ve inceleme metodlanın (mesela isnad analizi) kullanmaktadır. Öte taraftan

Wansbrough'nın edebi yaklaşımı, isnad ve kaynaklardan ziyade metnin içerik,

tarz ve sunuş biçimine ve içsel ilişkilerine dikkat çekerek metinlere yaklaşımda

. yeni bir yön açmaya başlamaktadır. Benim İbn Abbas'a isnad edilen el-I.ıtğat fl'I­

Kltr'ant-t ve Garfbt~'I-Kltr'atl-2 metinleri ile yakında çıkacak;_ olan Zuhri'nin Neshıt'I­

Kltr'atl-3 adlı eserini analizim bu yöndeki çalışmalan bir adım daha ileriye götü­

ren teşebbüsler9Ir. Wansbrough'nın Ebu Ubeyde'nin Mecti:<Jt'I-K1tr'ani44 hakkın­

daki makalesi aynı konuyla ilgili Q11r'ami: St11dies+5 adlı çalışmasındaki yorumun­

dan daha kapsamlı ve genişletilmiş çalışmaya bir başka örnek sayılır. Bu son

metin hakkında (Mectiif!'I-Kltr'an) terimin anlanııyla ilgili anlaşmazlığln devam

ettiği E. ~AJmagor'un Baneth arıısına yazılan eserdeki (Festschrift)46 makalesine

de dikkader çevrilmeliclir. Bu arada kayda değerelir ki, Wansbrough'nın Q11r'anic

Stttdie!i ve onun bir edebi varlık olarak tefsir hakkındaki önceki makalesi dışın­

da tefsirin teknik terimleri çok az dikkat çekmiştir.

37

38

39

4ll

41

42

43

45

'Ms. 1075 tafsir of the Cairene Dar al-Kutub and Mujahid's tafsir' in R. Peters, ed., Proceed­itıgs of the 9th Congress of the Union Europeenne des Arahisan/s et Islamismıts (Leiden: EJ. Brill,

1981), ss.169-180

'The Tafsir of Abdallah b. Abbas', Der Islan1, LVIII (1981), 125-135

'Muqatil b. Sulayrnan', Bar Ilan Arabic and Islamic Studies, II (1978), xüi-xxx 'Un exegete oriental en Ifriqiya: Yahya ibn Sallam (742-815),' IBLA, XXXIII (1977), 227-242

'Ibn Abbas's al-Lughat fi'l-Qur'an', Bul/etin ofthe School ofOrimtal atıdAfiican Studies, XLVI (1983), 15-25

'Ibn Abbas's Ghaôb al-Qur'an', Bul/etin of the School oj Oriental and Afiican Studies, XLVI (1983)

'Al-Zukhı:i, Naskh al-Qur'an and the Problem of early tafsir Texts', Bul/etin of the School oj Oriental atıdAfiicatı Studies, XLVII (1984)

'Majaz al-Qur'an: periphrastic exegesis,' Bulletitı oj the School oj Oriental and Afiicatı Studies, XXXIII (1970), 247-266 Ss. 219-221 ve 228-229

'The early lvieaning of Majaz and the nature of Abfı Uöayda's exegesis', Studio Orientalia: Memoriae D.H. Bancth Dedicafe Q"erusalem: lvfagnes Press, 1979), ss.307-326

146

Erken dönem tefsir metinlerini daha geniş bir çerçevede kullanmak ya da

diğer konulan göstermek henüz gelişmesi uzak görünmektedir. Bununla birlikte

il;timaller de gerçekte sonsuzdur. Gramer, kelam, fuka eğilimleri ve tasavvufun

gelişiminin izleri bu erken dönem çalışmalannın ciddi analiziyle takip edilebilir.

İslam'ın klasik döneminden, Taberi'yi takip eden dönemden sonra tefsir

tabii olarak daha çok dikkat çekmiştir; belkide bunun ana nedeni ilgili metinlerio

basılı şekillerini daha kolay elde etmektir. Önemli tefsir kitaplan çıkmaya devam

ediyor, bazılan yeni tahkikleriyle diğerleri ise tekrar baskılanyla ortaya çıkmakta­

dır. Taberi'nin yeni tahkiki Şakir tarafindan yapılmış ve 1969'da47 14. sureve 16.

cilde ulaşmıştır, her ne kadar geri kalan kısmının bir yerlerde tahkik edilip basıl­

dığı rivayeti dolaşsa da o zamandan beri her hangi bir cilt henüz ortaya çıkma­

mıştır. Bir kaç örnek zikredilecek olursa İbn Teymiyye,48 İbnu'l-Enbarl49 ve el­

Zeccac'ınso bir çok eseri son zamanlarda basılmıştır.

Çok sayıda özel klasik tefsir kitaplan da son zamanlarda yoğun bir şekilde

dikkaderi çekmektedir. Abdussettar el-Hin"Sl ve Roger Arnaldez52 ile Jacques

Jomier'de53 Razi'in tefsirleriyle ilgili genel ve özel bir çok meseleyi ortaya koy­

muşlardır. Bir çok Arapça eser de basılmış olup, bunlar arasında er-Rutnmani,54

ez-Zemahşerl55 ve el-Vahidi56 üzerinde yapılan çalışmalar zikredilebilir. Tefsirin \ .

kelami içeriği de dikkat çekmiştir; mesela Lutfi Ihrahim'in Zemahşeri ve

~7

48

49

5~

sı

52

53

'54

55

56

Ebu Ca'fer el-Taberi, Cfıtniı/1-Bryan an Te'vf!i.A]i'f-Kıtr'fıtı (Kahire, 1954--1969)

Bir çok eseri son za~da basılmışı:.ır; bkz -mesela- Tefttm ST1reti'n-Niir (Kuveyt, 1977);

lvluqaddime .ft Usii!i't-T efttr (Kuveyt/Beyrut, 1971) Ef-Bryfın .ft Garibi İ'rabi'f-Kıtr'fın (Kıhire, 1970) İ'rabu'f-Kıtr'anve Me'anfhi (Kahire, 1963-1965) 'Al-Hiri's Kıfqyat af-Kıtr'atı: a rare MS on exegesis of the Qur'an,' Is!amic Studies, }.'VI (1977), 117-30

'Trouvailles philosophiques dans le commentaire coranique de Faklı al-Din al-Razi', Etudes . Philosophiqtm et litteraires, ill (1968), 11-24 'Les maratih al-ghayb de l'imam Fakhr al-Din al-Razi: quelques dates, lieux, manuscripts,' Melanges de f'Institut Domiııicain detudN orientaks du Caire, XITI (1977), 253-290; 'Unite de Dieu, Chretiens et Coran selon Fahr al-Din al-Razi,' Is!amochristiana, VI (1980), 149-177; 'Qui a commente l'ensemble des sourates al-ankabut a yasin (29-36) dans 'le tafsir al-kabir' de

l'imam Fakhr al-Din al-Razi?', Iııtenıatio!la! Joumal ojMiddle East Studies, XI (1980), 467-485 IYffizin el-Mubarek, er-Rıtmmfınf en-Nahvt (Beyrut, 1974)

M.S. Cüveyni, Mmhectt ZemahfetijfTeftiri'l-Kıtr'atı (Kahire, 1959)

Cevdet M.M. el-Mehdi, el-V ahi di ve mmhect1hii .ft T eftiri'f-Kıtr'atı (Kahire, 1 978)

147

Beydavi57 üzerinde yazdığı bir dizi makale, Manfred GötzSB ve Ahmed M.A.

Galli'nin59 Maturleli hakkındaki katkılan ile Mazheruddin es-Sıddıki'nin Mutezi­

le'nin Kur'ıı.n tefsiri konusundaki60 genel yaklaşımında olduğu gibi. Tefsirlerdeki

dinler arası ilişki ve cedel (polemik) kayda değer bir ilgi uyandırmıştır; özellikle

Islamochristiana dergisinde, mesela Khalil Sa.mi.r61 ve· Abdulmecid Charfi'nin62

Taberi ve J.M. Gaudeul'un R Caspar'la birlikte tahr[f3 konularındaki yazılarında

olduğu gibi. Gramer çalışmalan Michael Schub'un tezinde64 yoğunlaştığı ve

Zemahşerl'nin tefsiri vasıtasıyla yazdığı bir çok makalenin65 konusudur. Son

57 'Al-Baydawi's life and works', Is/amicSttldies, XVIII (1979), 311-321; 'A compaı:ative Study of the Views of az-Zarnakhshaı:i and al-Baydawi about the Position of the Grave Sinner', Islamic St11dies, XXI (1982), 55-73; 'The Concept of Divine Justice according to al­Zamakhshaı:i and al-Baydawi,' Hamdaıri Islamims, III (1980), 3-17; 'The Concept of Ihbat

· and Takfu according to az-Zarnakhshaı:i and al-Baydawi,' Die Welt des Otient, XI (1980),

117-121; 'The Place of Intercession in the Theology of az-Zamakhshaı:i and al-Baydawi,' Ranıdam Islamicus, IV (1981), 3-9; 'The Questions of the Superiority of Angels and Proph­ets between az-Zamakhshaı:i and al-Baydawi,' Arabica, XXVIII (1981), 65-75; 'The Relation of Reason and Revelation in the Zamakhshaı:i and al-Baydiwi,' Islamic Cult11re, LIV (1980),

63-7 4; 'Az-Zamakhshaı:i: his Life and W orks,' Islanıic S t11diCs, XIX (1980), 9 5-11 O 58 ':i\>Hituricli und sein Kitab Ta'wilat al-Qur'an,' Der Is/anı, XLI (1965), 27-70. Tefsirin bir cildi

Kahire'de basılclı, 1970.

59 'Some Aspects of al-1<Hiturldi's Commentaı:y on the Qur'an', Islanıic Studies, XXI (1982), 3~

21

60 'S ome Aspects of the Mu'tazill Interpretation of the Qur'an,' Islamic Studies, II (1963), 95-120

61 'Le commentaire de Tabari sur Coran 2/62 et la question du salut des non-musulmans,' Annali Napfes Instituto Otimtale, XL (N.S. XXX) (1980), 555-617 .

62 'Christianity in the Qur'an Commentary ofTabaı:i', Islamochristiana, VI (1980), 105-148

63 'Textes de la traclition musulıriane concernant le tahrif (falsification) des ecritures,' Islamo­christiana, VI (1980), 105-148

64 'Linguistic Topicsin al-Zamakhshaı:i's Commentary on the Qur'an' (Doktora tezi, Univer­sity of California, Berkeley, 1977)

65 Schub'un makalelerinin bir çoğu (hatta bir çok yayınlann düzeltme nüshalan bulundurmak­tadır!) onun tezinde de bulunur. Diğerleri şunlan içerir 'A Sublime Subtlety?' Zitschrift ftir arahische Litıguistik, VII (1982), 72-73) (kaı:şılaştır: M.G. Carter in Zeithschrift ftir arabische Lin­g~listik, VIII [1982], 79-81)- bu makale ağırlıklı bir şekilde Razi'yi işler; 'lt is easier for a Ca­ble to go through the Eye of a N eeclle than for a rich Map to enter God's Kingdom,' Ara­bica, XXIII (1976), 311-312 (A. Rippin'in Arabicddaki yazısıyla kaı:şılaştır: Arabica, XXVII (1980), 107-113); 'Three Syataetic Discussion in al-Zamakhshari's Commentaı:y,' Al-

148

-,- -----···- ... ~ı '

olarak ilginç bir tefsir malzemesiiıin sade bir sunumu ilgi çekmeye devam et­

mektedir, mesela C.E. Bosworth'un İbn Teymiyye'nin Şuayb'Jı66 nasıl ele aldı­

ğı.yla ilgili açıklaması.

Klasik tefsiri kullanarak yapılan geniş çalışmalar hala sık karşılaşılan bir şey

değildir, fakat yapılanlar bunun imkanını göstermektedir: Jane Smith'in~basılmıŞ

tezi A11 Histarical and S emantic S t11cf:y of the Term 'Islam' as see n in a S eqrmıce of Qt1r'an

CommentarieF ve yine onun Yvonne Y. Haddad'la birlikte yazdığı The Islamic

Understanding ofDeath and Resmrection68 buna iki harika örnektir. Daha küçük dai­

rede, Uri Rubin'in Ebu Leheb69 hakkındaki makalesi tefsir malzemesini başarılı

bir şekilde takip etmektedir; yalnız benim algılayışıma göre onun ayetin gerçek

anlamını bulma gayreti çalışmayı menfi. yönde etkilemiştir. ] ohn Burton'un ça­

lışması, The Calleetion of the Q11r'an'da7°, en azından yüzeysel olarak sınırlı sayıdaki

nesh ve diğer hukuki tefsir metinleriyle ilgilenmekte, fakat onun teorileri ile kul­

landığı metinler arasındaki mesafe çok büyüktür ve küçük bir parçası hariç ese­

rinin büyük bir bölümü tefsir çalışması sayılmaz. Son olarak Mul1ammed

Arkoun'un Kehf (18.)71 suresi çalışması yeni bir okuma metodu inşa etmede

etkileyici ve değerli bir teşebbüstür ki, o da Kur'an'ın modern bir bağlamda yo­

rumlanmasıdır. Bunu yaparken klasik müfessirlerin metodlarını çakışan ve çatı­

şan yönleriyle de çok aydınlatıcı ve açıklayıcı bir tarzda ortaya koyar.

Özel klasik tefsir şekilleri değişik konulara dikkat çekmiştir. Tilavet sanatı

ve pratiği olan Tecvid Muhan1med Ebu'l-K1sim'in Gazzili'den yaptığı The

A.Jıdallls, XLII (1977), 465-469; ayı:ıca ]o11mal of the American Assodation of Teachers of A.J-a­bic'teki bir çok makale, VII, X, XI (1975, 1977, 1978).

66 ,'The Qur'anic P.rophet Shti.'aib aı:ıd Ibn Taymiyya's epistle canceming him,' Le Mmeo11, LXXXVII (1974), 425-440, Bosworth'ui:ı. Medieval Arabic Ct~lt11re and Administration (London: V ariorum Reprints, 1982)'adlı eserinde yeniden basıl.mı.ştıı:.

67 l.Vfissoula: Scholars Press, 1975 68 Albaı:ıy: State University of New York Press, 1981

69 'Abu Lahab and Sura CXI,' Brd/eti11 of the School ofOrimtal and AfricatJ St11dies, XLII (1979),

13-28 7o Cambridge: Cambridge University Press, 1977 71 'Lecture de la Sourate 18,' Amıales: Economies, Sod!tes, CivilisatiotJS, XXXV (1980), 418-435;

ayı:ıca bkz. Onun çıkacak eseri Lect11res d11 Cormı (Paris: Maisonneuve-Larose).

149

:ı ıı.

1

&citation and Itıterpretatio!l of the Q~tr'an72 başlıklı çeviride ele alınmıştır; Lebid es­

Said' in belirli bölümleri çevirisi de The &cited Q11r'an73 konuyla ilgili geleneksel

düşünce hakkında bilgi sunmaktadır. Fred Denny'nin Kitagawa anısına telif edi­

len eserdeki74 makalesi de 'Exegesis and recitation: their development as

classkal forms of Qur'anic · piety' konunun yeterli bir özetidir. Denny,

Nevevi'nin e/-Tif?J'ihı fl Hame/ati'!-Kıtr'litı adlı eserinin çevirisini hazırlamaktadır.

Bu_ eser piyasaya çıktığında çok hüsnü kabul görecektir. Tecvid'i ve tarzını ger­

çekten teknik açıdan irdeleyen az sayıdaki çalışmalardan birisi de M. Talbi'nin

Km!i'a bi'/-E/hlin'ıdır.15 Her ne kadar kıraatla ilişkili bir alan olan e/-vakf t'e'/-ibtidô'

orijinal metinlerio yayınlanmasıyla dikkatleri çektiyse ki bunların en değeriisi

Enbar1'ninkidir;76 bu önemli konuyla ilgili detaylı çalışmalar henüz ortaya ko­

namarnışt:ır. Tefsir ile tilavet tarzı ve kıraat metodlan arasındaki ilişki ki ayet

sonlanyla da çok sıkı irtibat halindedirler, ciddi bir çalışma ve değerlendirmeye

ihtiyaç duymaktadır.

Çok sayıdaki araştırmacının sonuçlar ürettiği bir alan da kısası;'/-enb!Jii'dır.

Jan Pauliny çeşitli metinler üzerinde bir çok makale yazmış olup, buna

Kisa'i'niı;ı77 metni de dahildir; R.G. Khoury, Farisi'nin78 kitabını çalışmış, tahkik

72

73

74

75

76

17

The Recitation and Itıteıpretation of the Qur'an: Al-Ghazali's Theory (Kuala Lumpur: M.A. Quasem, 1979). The Recited Qur'an: A History of the First Recorded Version (Princeton: Darwin Press, 1975). 'Exegesis and Recitation: Their Development as Classical Forms of Qur'anic Piety', in F.E. Reynolds, T.M. Ludwig, Transitions and Tratısjoptıatiofls in the History of Refigions (Leiden: E.J. Brill, 1981), ss.91-123 'La qira'a bi-1-alhan,' Arabica, V (1958) 183-190 El-İzah li'!-Vaqf va'l-İbtida' (Şam, 1971) 'Einige Bemurl-ungen zu den W erken 'Qisas ai-A11bfyii' in der Arabischen Literatur,' Graeco­latina et Otietıtalia, 1 (1969), 111-123; 'Gl9ssen zur Aı:abischen eschatologischen Volkslitera-

. tur,' Graecolatitra et Otimtalia, IX-X (1977-78), 209-223; 'Kisa'! und sein Werk Kitab 'Aga'ib al-Malakılt I' v~ 'II', Graecolatina et Oıimtalia, VI (1974), 157-189 ve VII-VIII (1978), 217-250; 'Kisa'is Werk Kitfıb Qisas al-Aııb!Jii', Graecolatina et Otietıtafia, II (1970), 191-282; 'Liter­arisches Chara1.-ı:er der Werkes Kisa'is Kitfıb Qisas al-Aııb!Ja,' Graecolatine et Otientafia, III (1971), 107-125; 'Ein Werk 'Qisas af.A.Jrbfya von Abfı. Abdall:1h Muhammad ibn Said al­Higri al-Ahban,' Asian and Aftican Studies (Bratislava), ·vı (1970), 87-91; 'Zuı: ı:olle der qussas bei der Entstehung und Überlieferung der popullir~n Prophetenlegenden,' Asian and Aftican St11dies (Bratislava), X (1974), 125-141

ıso

etmiş ve konuyla ilgili bir makale79 yazmıştır. Son olarak MJ. I<ister'in Ebu

Ubeyd'in kısas hakkında daha önce bilinmeyen kitabı hakkındaki çalışması ki

yakın zamanda basılacağı umulmaktadır. Bu tür malzemelerin kaynağıyla ilgili

sorular tıpkı tefsir kaynaklarıyla ilgili sorular gibi daha yeni seslendirilmeye baş­

lanmıştır. I<itab-ı Mukaddes'in tefsirde kullarumıyla ilgili Khoury,so Kister,Bl

Gerard LecomteBZ ve Gerdon Newby'nin83 çalışması mevcutsa da daha yapıla­

cak çok şey vardır. Dipnot izahlannın eksikliğiyle birlikte Kisa'i'nin yakınlarda

yapılan Kısas~t'I-Enb!JfF4 çevirisi bu tür çalışmalara olan ihtiyacı göstermektedir.

Her ne kadar yazımında eksiklik varsa da Haim Schwarzbaum'un Biblical and

Extra Biblical LegCIIds i11 Islamic Folk-Literatım?5 (İslami kıssa literatüründe Kitab-ı

Mukaddes ve I<itab-ı Mukaddes dışı hikayeler) adlı eseri bu yönde ileride yapıla­

cak çalışmalara çok zengin malzeme sunmaktadır. Özellikle onun 32 sayfalık

kaynakçasına işaret edilmelidir.-

Alıkarn metinleri İbnu'l-Arabi'nin eserirıinB6 yeni tahkiki ve Cessas'ınkininB7

yeniden basılmasıyla faydalı olmuştur. Mukatil'in çalışması ki daha önce zikret- '\

78 Les legends propbetiques dans /'Islam depuis le lerJitsqrt'au ille siicle de I'Hegire (Wiesbaden: Harras­sowitz, 1978)

79 'Die Bedeutung der Handschrift Bad' al-halq wa qisas al-anbiya des Abu Rira'a Umara b. Watima b. Musa b. al-Fudt für die Erforschung des Frühislams,' Zeitschrift der Derttsehen

Morgmlandischm Gesellschcift, Sıtpplenıenta II, XVIII Deıttscher Orientalistentag von 1. bi :'{!tm 5. Ok­tober 1972 itı Liibeck (\Vıesbaden: Harrassowitz, 1974), ss.186-191:

80 'Quelques reflexions sur !es citations de la Bible dans les premiers genereations Islamiques du premier et du deuxieme siecles de I'Hegire', Bıtfletin d'etudes Orimtales, XXIX (1977), 269-278

Bl 'H:addithu an b~ isra'll wa-la haraja', Israel Oriental Studies, II (1972), 215-239 82 'Les citations de I'ancien et du nouveau testament dans I'oeuvre d'Ibn Qutayba,' Arabica, V

(1958), 34-46 -83 _ 'Tafsir-Isd'iliyyat', Journal o/ the Anıericatı Acade!J!Y o/ Reli!fon, XLVII (1979), Supplement,

685-97; 'Abraha and Sennacherib: A Talmudic Parallel to the Tafsir on Surat al-Fil',Joımıal o/ American Oriental Socie!J, XCIV (1974), 431-437. Bir başka ortak çalışma da David Halperin ve Gordon Newby, 'Two Castrated Bulls: A Study in the Haqqadah of Ka'b al­Ahbar,' Journal o/ the Am ericatı Orimtal Society, CII (1982), 631-38

85

86

W.M. Thackston Jr. tarafından tercı;ime edilmiştir, The Ta/es o/ the Prophets o/ af-Kisô'f (Bos­tan: Twayne, 1978) Walldorf-Hessen: Verlag für Orientkunde Dr. H. Vorndran, 1982 (Beitrage zur Sprach­und Kulturgeschichte des Orients, Band 30) Ahkôllıu'f-Kı~r'ôtı (Kahire, 1967)

151

1

/

miştik.BB önemli bir boşluğu doldurmuştur. Yine de bu malzemeyle az çalışmalar

yapılmıştır. Benzer bir şekilde Uliimll'l-IVtr'an'da (K:Ur'an ilimleri) Muhammed

Fadl Ihrahim es-Suy:Uti'nin el-İtkan'lnJ.nB9 yeni tahkiki ve Zerkeşi'nin ei­

Bt~rhiin'ımn90 baskısıyla bir sıçrama kaydedilmiştir. Bu iki eser ve aralarındaki

ilişki Bartford'ta Kenneth Nolin tarafından yapılan tezin konusuydu.91

N esh'le ilgili metinler Ahmed Hasan'ın92 makale kon us uydu ve Burton'un93

daha önce zikredilen eserinde en azından mevcut bilgiler sunulmuştur. Mustafa

Zeyd'in Arapça kitabı, en-Nesh fl'l-IVtr'ani'l-Kerfm,94 onun kendi ilginç görüşünü

tartışırken çok önemli toplu bilgiler sunmaktadır. N esihle ilgili metinler hakkın­

da Burton, Ebu Ubeyd'in kitab1n1n tahkikini yapmış ve bende bir taraftan Bağ­

daili'nin metni üzerinde çalışırken öte yandan da el-Zuhri'ye atfedilen kısa bir

eser üzerinde durmaktayım, bu son çalışınam yakın bir zamanda yayınlanacak­

tır.95 Aynca Mekkl el-Kaysi'nin nesilıle ilgili eserinin% yayınlanması yakın bir

gelecekte eo azından tefsirin bu alt birimiyle ilgili orijinal eserlerin çok iyi bir

şekilde dökümanlaştınlacağı anlamına gelmektedir. Esbab-ı Nüzill metinleri

benim McGill Üniveı;sitesindeki tezimin ana konusudur ve bu tezin en azından

muhtemelen çok kısa bir zamanda bibliyografi. bölümü yayınlanacaktır;97 Valu­

d1'nin konuyla ilgili eserinin Ahmed Sakr9B tarafından yeniden tahkiki kesinlikle

bu malzemenin çalışılması için çok değerli bir hizmettir. İ'd.z ya da daha genel

87 Ahkiilllll'l-KJir'an (Beyrut, tarihsiz) 88 32. clipnota bkz,

89 El-İtkiitı ft Uliimi'f-IVtr'atı (Kah.iı:e, 1967) 90 Ef-B11rhiinft UMmi'l-IVtr'ihı (Kahire, 1957)

91 'The Itqan and its Sou.rces: A Study of AJ-Itqan jf Uliim al-Qur'an by Jalru al-Din al-Suyiıti with special Reference to AJ-B11rhiitı jf U Mn; al-Q11r'an by Badral-Din al-Zarkashl' (Ph.D elis­serta tion (doh.-ı:ora tezi), Hartford Seminary, 1968)

92 'The Theory ofNashk', Islamic Stlfdie.r, IV (1965), 181-200 93 70. clipnota bkz. 94 Kahire, 1963

95 42. dipnota bkz. 96 El-İ~h li N!ısihi'f-IVtr'atı ve Mm.riihihi (Riyad, 1975). Mekki'nin çok sayıda tefsirle ilgili eserleri

son zamanlarda basılmıştır. Örneğin Miifkilu İ'rabi'f-IVtr'an (Şam, 1974) ve El-Keff atı Vımlhi'l-IVraati'.r-Seb'i ve İleliha ve Hicecihtt (Şam, 1974)

97 'The Qu.r'anic a.rbab al-1mz;UMaterial: An }ı.nalysis of its Use and Development in Exegesis' (Ph.D. clissertation, McGill University, 1981)

9B El-Vahi.dl, Kitabu Asbiibi N11z;1/i'I-IVtr'iin (Kahi.re, 1975)

152

-~·.

açıdan uslub Max Weiswieler tarafından Cürcaru"99 bağlamında ve Heinz

Grotzfeld tarafından da çok genel açıdan ele alınmıştır.ıoo

Genellikle Şia'yla ilgili çalışmaların her alanında olduğu gibi, mezhebi tefsir­

ler de çok az dikkat çekmeye devam: etmektedir. Abdul'un Tabersi üzerindeki

çalışması ile aynı konu üzerinde yaptığı tezi (ki basılmıştır) bu konuda yayımla­

nan çok az eserden biriclir.ıoı Kisa bir zaman sonra yayınlanacak olan iki makale

bu alanda önemli gelişmeler kaydettirecektir: Mahmud Ayoub'a (Eyüb) ait, 'The

Speaking Qur'an aod the Silent Qur'an: A Study of the Principles and

Development of Im.ami Shi'ite exegesis' ve Azim Nanji'ye ait, 'Towards a

Hermeneutic of Qur'anic aod other Narratives .in Isma'ili Thought.'102

Öte taraftan sun tefsir üretken bir çok ilim adamının üzerinde yoğunlaştığı

bir alandır. Bu ilim adamlarından en seçkinlerinden biri de geçenlerde vefat e­

den Paul Nwyia'dır ki, konuyla ilgili çok sayıdaki metnin tahkiki ve çalışmaları

bu alana değerli bakış açıları getirmiştir.to3 Kasım'ın Gazzili'nin sun tefsir sa­

vunması hakkındaki makalesi bu çok önemli konuda bir takım dökümanlar

sunmaktadır.t04 Gerhard Böwering'in Tüste.ı:tıos hakkında yayınlanmış McGill

Üniversitesinde yaptığı tezi ise bir tefsir metninin konusal analizi ve kaynak e­

leştirisine dair bir modeldir ki, bu sahada daha sonra yapılacak çalışmalar için

bir örnek mahiyetindedir. Raşid Ahmed'in genel tefsir tarihiyle ilgili çalışması

99 'i\.bdallqahir al-Curdini's Werk über die Unnachahmlichkeit des Korans und seine Syntak­cisch-Stilistischen Lehren,' Orieni, XI (1958), 77-121

100 'Der Begriff der Unnachahmlichkeit de Korans in seiner Entstehung und Fortbildung,'

Arehiv .fttr Begr!tfrgeschichte, XIII (1969), 58-72 101_ Musa O.A. Abdul, "'be Unnociced mufassir Shayk Tabarsi,' JJ/amic Quarter!J, XV (1971),

96-105; The Qur'an: Shqyk Tabarii"I Commmtary (Lahore, Ashraf; 1979). 102 İkisi de Richard C. Martin'in editörlüğünü yaptığı II/am and the Hütory of Religions: Euqp in

Methodo!ogy' de yayınlanacaktır. to3 'Le tafsir mystique atttibue a Ga'far Sadiq,' Mlla11ge• de /Vniversiti Sahıt-fo•eph, XLIII (1967),

179-230; ayı:ıca 23. dipnota bkz. 1o.ı M.A. Quasem, 'Al-Ghazili in defence of Sıifistic Interpretacion of the Qur'an', IJ!amic Cıtl-

ture, LIII (1979), 63-86 ' 1os The Myitical Vision of Exirtence in Cla.uica! Islam: The Qur'atıic Hernmıeutia of the Sı?fi S ah/ ai­

Tustarf (d.283/ 896) (Berlin: DeGruyter, 1980)

153

sufi meti.nlerle ilgili, özellikle de tezinin konusu olan Kuşeyrl hakkında, önemli

bir bölürİı içermektedir. lOG

Tefsir disipliniyle ilgilenen yazarlar tarafından sık sık kaydedildiği gibi, mo­

dern İslam dünyası çok sayıda tefsir üretmeye devam etmektedir ve burada on-:

ların listesini vermeye çalışmak manasızdır. Bunlar yaklaşımlarında çok farklı­

laşmaktadırlar; bu farklılıklar klasik tefsirdeki bilgileri tekrar etmekten yeni bakış

açılarının ve metodlarının ortaya kanmasına kadar uzanmaktadır. Aynca mo­

dern tefsirin eleştirel çalışmaları da bir hayli fazladır; moderıi yorumlardaki eği­

limleri özetleyen iki temel eser basılmıştır; J.M.S. Baljon':ın eseri ki 1880-1960107

yıllarını içermekte ve J.J.G. Jansen'in eseri ise özellikle Mısır'daki duıurnuıos

anlatmaktadır. J omier'in Menir ekolüylel09 ilgili kitabı J effery tarafından kayde­

dilmiştir, fakat J omier bundan sonra da bu alanda çalışmalarına devam ederek

Emin el-HıJli,ııo Tantavi Cevhenııı ve genel olarak Mısır'daki112 Kur'an çalış­

malan hakkında makaleler üretmiştir. F.K. Abbott Mevdudi'yi,113 F. De Jang

Cevheri'yi,114 LH.A. Firuki Azad'ı,115 Issa Boullata Binti'ş-Şati'yi,t16 Yvonne

106 36. dipnota bkz; Aynca 'Abtl al-Qasim al-QJishayrf asa Theologian and Con/IJJe/ltator, a Critiqm of his Age and his !V'ork on the Qur'anic Exegesii' (Ph.D. dissertaıion (doktora tezi), SOAS Lon­don, 1969)

ıoi Modemlvfttshnı Koran Inte1pretatio11 (1880-1960) (Leiden: EJ. Brill, 1961) ı os The !Jıte1pretation of the QJir'an itı Modem Egypt (Leiden: E.J. B rili, 197 4) 109 Jacques J ornier, Le comnmıtaire coratıiqm de 1\tf.aniir. Tendatıces modem es de l'exegese coraniq11e e1ı

Egypte (Paris: G.P. Maisonneuve, 1954) ııo ]. Jornier ve P. Caspar, 'L'exegese scienıifique du Coran d'apres le Cheikh Amin al-Khouli,'

Mefanges de I'Itıstitut Domilıicai!ı d'etudes otimtale.r dıt Caire, IV (1957), 269-280 111 'Le Cheikh TantawiJawhari (1862-1940) et son commentaire du Coran,' Melanges de I'Institıtt

Domıiıicain d'etudes oriento/es du Caire, 1 (1958), 115-174 ııı 'Quelques posiıions actuelles de I'exegese coranique en Egypte revelees par une polernique

recente (1 947-19 S 1), Melanges de f'Instiltlt Domilıicai!ı d'ettıdes otimtales du Caire, 1 (19 54) 39-72 113 'Mawlana Maududi and Qur'anic Interpretaıion, M. W, XL VIII (1958), 6-19 114 'The Works of Tantawi Jawhari (1862-1940). Some Bibliographical and Biographical

Notes,' Bibliotheca Otientalis, XXXIV (1977), 153-161 115 The Tmjuman al-Qur'an: a critical anafysir of lviaıtlana Ab11'f-I.Vılam Az~d's Approach to the Under­

stmıdbıg of the Qur'an (Delhi: Vikas, 1982) 116 '!Yfodem Qur'an Exegesis: A Study ofBint al-Shaıi's Method,' M. W, LXIV (1974), 103-113

154

j

Haddad Seyyid K.utub'ulı7 ve Marc Chartier Mustafa Mahmud ile Ahmed

HalefuJ.lih'ı11S çalışma konusu etmişlerdir.

Tefsir çalışmalarındaki şaşırtıcı konulardan birisi de bizim hala bir bütün

olarak tefsir hakkında genel bir mukaddimeden yoksun oluşumuzdu.r. Giriş

mahiyetinde özerlerin sunulduğu bazı teşebbüsler olmuştur, mesela Kenneth

Cragg'ın The Milıd of the Qttr'an'ının119 bölümlerinde ve lise Lischtenstadter'in

'Qu.r'an and Qu.r'an Exegesis'120 adlı makalesinde olduğu gibi. Bununla birlikte

öğrencilere ve İslam'la ilgilenen dostlara bu alanın teknik bir tarzda genel tak- .

dimi için uygun bir kitaba gereksinim vardır. Çeşitli tefsirlerden parçalar topla­

yarak en azından değişik malzemelerden tatlar sunan Helmut Gathje'nin eseri121

bunu sınırlı yapmaktadır. Fakat kimse onun kitabı hakkında yüksek sesle şika- ·

yette bulunmamalıdır. Zira tefsir malzemelerinin çevirisi, son yıllarda yayınlanan

az sayıdaki genişletilmiş parçalardan biri olan A.F.L. Beeston'un Beydavi'nin

Yusuf suresiyle ilgili tefsirinden yaptığı tercümede fena halde eksik bırakılmış­

tı.r.122 Bu eserin karton kapaklı basunı en azı:bdan Arapça çalışan öğrencilere

bazen kapalı bir malzemeyi nasıl okumalan gerektiğini öğretmek için ulaşılabilir

bir metin sağlamaktadır. Bildiğim kadarıyla yukanda zikredilen Kisii'nin123 çevi­

risi, baştan sona kadar çevirilen tek klasik tefsir çalışmasıdır. Modern tefsir çevi- ·

.rileri de klasik tefsirlerden daha fazla değildir. Orijinal şekli İngilizce yazılan e­

serlerin haricinde124 Seyyid K.utub, ı2s Mevdudi126 ve Azad'ın 127 eserleıinin çevi­

rileri ortaya çıkmaya başlamıştır.

117 Yvonne Y. Haddad, 'The Qur'anic Justification for an Islamic Revolution: the View of

Sayyid Qutb,' The Midd/e Bat! Joumal, XXXVII (1983), 14-29 ııs 'lvfuhammad Alırnacl Khalaf Allah et l'exegese coranique,' IBLA, XXIX (1976), 1-31; 'Un

essai recent d'interpretation du Coran: Mustafa Mahmud,' Oriente Modenıo, UI (1972), 716-, 728

119 The Milıd oj the Qttr'atı: Chapteri in Rejlection (London: George Alien and Unwin, 1973) 120 'Qur'an and Qur'an Exegesis,' Humaniara II!amica, II (1974), 3-28 121 Koratı;md Koranexegue (Zürih: Artemis Verlag, 1971), Aiford T. Welch tarafından İngilizceye

çevrilmiştir, The Qur'atı and iti Exegeiii (Berkeley: University of California Press, 1976) 122 Baidfıwfi Commentary on Surah 12 oj the Qttr'an (Ox:ford: Oxford University Press, 1963). 123 84. dipnota bkz.

124 Mesela, Yusuf Ali'nin çevirisi ve beraberindeki dipnotlar (Yusuf Ali, The Hofy Qıtr'an (Beyrut, 1968 ve eliğer baskılar)

123 In the Shade oj the Qur'an (London: Muslim World Publishers, 1980)

155

\

ı 1

ı'

Sonuç olarak iki önemli nokta gündeme getirilmelidir. Birincisi, alanımız­

daki eserlerin bibliyografyafik açıdan kontrolüne kaçırulmaz bir ihtiyaç vardır.

Özellikle bizim gibi Arapça, Farsça, Urduca ve Endenozyaca kaleme alınan ki­

taplan nadiren elde edilebilen Üniversite mensuplan için bütün İslam ülkelerin­

de ortaya çıkan tefsirlerden haberdar olmak giderek güçleşmektedir, Her ne ka­

dar Q11arter!J I11dex Islamicus Batı dillerinde basılan eserleri takip etmede en etkili

araç olarak kalsa da, tefsire ilgi duyan bizlerin özellikle de· orijinal metinlerle ilgi­

li olanlarla ittibat kurmalıy:ız.

Dikkat isteyen ikiô.ci nokta ise tefsirin' tarihsel bir sentezinin üretilmesi ve

nihayet Goldziher'in RichtungeJiiyle yer değiştirmesidir. Umudurn odur ki 1985

yılında Calgary Üniversitesinde düzenlenen konfera:o.sta değişik konular üzerin­

de sunulan tebliğierin daha sonra basımı, arzu edilen amaç doğrultusunda etı

azından atılrruş bir adım olacaktır.

126 Tbe Memıilıg oftbe Qur'atı (Lahore, 1967)

127 Tmj11man af-Qur'an (Bombay: Asia Publishing House, 1965)

156