t.c. marmara Ünverstes tÜrkyat aratirmalari...
TRANSCRIPT
T.C.
MARMARA ÜN�VERS�TES�
TÜRK�YAT ARA�TIRMALARI ENST�TÜSÜ TÜRK TAR�H� ANAB�L�M DALI
GENEL TÜRK TAR�H� B�L�M DALI
PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN HAYATI VE GENEL TÜRK
TAR�H� ÇALI�MALARI
YÜKSEK L�SANS TEZ�
HAL�ME KAÇAR
�STANBUL 2008
T.C.
MARMARA ÜN�VERS�TES�
TÜRK�YAT ARA�TIRMALARI ENST�TÜSÜ TÜRK TAR�H� ANAB�L�M DALI
GENEL TÜRK TAR�H� B�L�M DALI
PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN HAYATI VE GENEL TÜRK
TAR�H� ÇALI�MALARI
YÜKSEK L�SANS TEZ�
HAL�ME KAÇAR
Tez Dan��man�: Prof. Dr. HÜSEY�N SALMAN
�STANBUL 2008
I
I
��NDEK�LER
�Ç�NDEK�LER…………………………………………………………….. I
ÖZET………………………………………………………………………... V
ABSTRACT ………………………………………………………………... VII
ÖNSÖZ…………………………………………………………………….… X
KISALTMALAR L�STES� ………………………………………………... XV
G�R�� ………………………………………………………………………... 1
B�R�NC� BÖLÜM
PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN HAYATI
1.1. KIRZIO�LU’NUN A�LES�………………………………..…….…….. 14
1.2. KIRZIO�LU’NUN E��T�M�, MEMUR�YET� VE ASKERL���…….. 19
1.3. A�LE BABASI KIRZIO�LU………………………………………..….. 29
1.4. Ö�RET�M ÜYES� KIRZIO�LU……………………………………….. 30
1.5. KIRZIO�LU’NUN SON GÜNLER�………………………….…….….. 33
1.6. KIRZIO�LU’NUN VEFATI……………………………………….…... 33
�K�NC� BÖLÜM
PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN F�KR� DÜNYASI VE
K���L���
2. 1. KIRZIO�LU’NUN TAR�HE YÖNELMES�……………………………. 35
2. 2. KIRZIO�LU’NUN TAR�H GÖRÜ�Ü………………………………….. 37
2. 3. KIRZIO�LU’NUN TÜRK TAR�HÇ�L���NDEK� YER� VE GENEL TÜRK
TAR�H�’NE KATKILARI…………………………………………………….. 38
2. 4. KIRZIO�LU’NUN HALK B�L�M� ARA�TIRMALARI……………… 43
2. 5. KIRZIO�LU’NUN ALDI�I ÖDÜLLERDEN BAZILARI……………… 43
2. 6. KIRZIO�LU’NUN KÜTÜPHANES�…………………………………….. 44
II
2. 7. KIRZIO�LU’NUN ÜYE OLDU�U KURUMLAR……………………… 45
2. 8. KIRZIO�LU’NUN KULLANDI�I MAHLASLAR……..………………. 45
2. 9. KIRZIO�LU’NUN K���L���……………………….………………….. 45
2. 10. KIRZIO�LU’NUN BAZI EMELLER�………………….…..………… 47
2. 11. KIRZIO�LU’NUN BAZI MÜCADELELER�………………………… 48
2. 12. KIRZIO�LU’NUN BAZI MEKTUPLARINDAN ÖRNEKLER……… 50
2. 12. 1. Karde�i M.Cemal K�rz�o�lu’na Yazd�klar�ndan……………… 50
2. 12. 2. K�rz�o�lu’nun Celâl Yalvaç’a Gönderdi�i Mektup……………. 64
2. 12. 3. Zeki Velidi Togan’�n K�rz�o�lu’na Gönderdi�i Mektup………. 64
2. 12. 4. Tar�k Zafer Tunaya’n�n K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup……….. 65
2. 12. 5. Faruk Sümer’in K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup………………… 65
2. 12. 6. Nihal Ats�z’�n K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup………………….. 66
2. 13. KIRZIO�LU HAKKINDA YAZILANLAR………………………..……. 67
2. 13. 1. Hakk�nda Yaz�lan �iirler……………………………………….. 67
2. 13. 2.Ölümünden Önce Hakk�nda Yaz�lanlar………………………… 72
2. 13. 3. Ölümünden Sonra Hakk�nda Yaz�lanlar…………….…………. 75
2. 13. 4. K�rz�o�lu’na �thaf Edilen Eserler………………………………. 77
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN ESERLER�
3. 1. MALAKANLAR……………………………………………………...…. 79
3. 2. KARS (CO�RAFYA, TAR�HÇE VE KARSLI BÜYÜKLER)………… 79
3. 3. KARS YAYLASI………………………………………………………... 80
3. 4. DEDE KORKUT O�UZNAMELER�, 1. K�TAP………………………. 80
3. 5. KARS TAR�H� 1. C�LT ……………………………………..………….... 81
3. 6. 1855 KARS ZAFER�…………………………………………………….. 83
3. 7. KARA AM�D (D�YARBEK�R) TAR�HÇES� VE AB�DELER�N KÜÇÜK
KILAVUZU…………………………….………………………………….….. 84
3. 8. YAZILIVES�KALARA GÖRE: Z�YA GÖKALP MÜZES� VE Z�YA
GÖKALP………………………………………………………………….…… 84
III
3. 9. EDEB�YATIMIZDA KARS 2. K�TAP (KIRK YILLIK KARAGÜNLERDEN
(1878–1918) KURTULU�UNUN 40. YILDÖNÜMÜ DOLAYISIYLA)……... 84
3. 10. M�LLÎ MÜCADELEDE KARS 1. K�TAP-BELGELER……….……… 85
3. 11. KÜRTLER’�N KÖKÜ 1. BÖLÜM…………………………….…….….. 86
3. 12. HER BAKIMDAN KÜRT OLAN KÜRTLER…………………………. 87
3. 13. KÜRTLER�N TÜRKLÜ�Ü………………………………….…………. 88
3. 14. ATATÜRK ÜN�VERS�TES� ERZURUM YAZMA VE BASMA
ESERLER SERG�S�………………………………………………………..…. 89
3. 15. 27 ASIRLIK TÜRKLÜK BÖLGES� �SP�R……………………..……… 90
3. 16. KARS �L� VE ÇEVRES�NDE ERMEN� MEZAL�M� (1918–1920)…… 90
3. 17. DEDE KORKUT O�UZNAMELER� I�I�INDA KARAPAPAKLAR... 92
3. 18. KANADA KARS’INA ARMA�AN………………………………….…. 93
3. 19. ESK� YAZILI TAR�H MET�NLER�………………………….…………. 94
3. 20. MALTA KONFERANSLARI, Z�YA GÖKALP………………………... 95
3. 21. OSMANLILARIN KAFKAS ELLER�N� FETH� (1451–1590)………… 96
3. 22. TÜRK �NKILÂP TAR�H� DERS NOTLARI (M�LLÎ MÜCADELEDE,
ATATÜRK �NKILÂPLARI) ……………………………………….………….. 97
3. 23. ERZURUM KONGRES�N�N 60. YIL DÖNEM�NE ARMA�AN (23
TEMMUZ 1919–23 TEMMUZ 1979) ………………………………………… 97
3. 24. KARS- ARPAÇAYI BOYLARI ESK� MERKEZ� ANI �EHR� TAR�H�
(1018–1236) …………………………………………………………………… 98
3. 25. DA�ISTAN-ARAS-D�CLE-ALTAY VE TÜRK�STAN TÜRK
BOYLARINDAN KÜRTLER………………………………………………… 99
3. 26. TÜRK M�LLÎ BÜTÜNLÜ�Ü �ÇER�S�NDE DO�U ANADOLU…… 100
3. 27. KARAHANO�LU A�LE TAR�HÇES� VE KARAHANO�LU M.
MUHTAR’IN ���RLER�-K�TAPLI�I…………………………………….…. 100
3. 28. ARDAHAN ARMA�ANI…………….……………………………….. 101
3. 29. KAZIM KARABEK�R…………………………………..…………..…. 101
3. 30. R�ZE VE DOLAYLARINDA B�L�NMEYEN TAR�H GERÇEKLER�.. 102
3. 31. YUKARI KÜR VE ÇORUK BOYLARINDA KIPÇAKLAR………….. 103
3. 32. BÜTÜNÜYLE ERZURUM KONGRES�………………………………. 103
IV
3. 33. KARADEN�Z BÖLGES�NDEK� TÜRK BOYLARINDAN LAZLAR VE
HEM��NL�LER�N TAR�HÇES�……………………………………………… 104
3. 34. TÜRK TAR�H�NDE ERMEN�LER (KOM�SYONLA)……………..…. 104
3. 35. TÂR�HÇE-� GAZAVÂT-� DA�ISTÂN………………………………… 105
3. 36. DEDE KORKUT O�UZNAMELER� I, II……………….……….……. 106
SONUÇ………………………………………………………….……….….. 107
B�BL�YOGRAFYA…………………………………………….………… 109
EKLER…………………………………………………………….………… 113
EK-1. PROF. DR FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN
B�BL�YOGRAFYASI………………………………………………………... 114
EK-2. KRONOLOJ�………………………………………………………… 167
EK-3 SOY �ECERES�………………………………………………………. 170
EK-4 RES�MLER……………………………………………………………. 171
EK-5 GAZ� ÜN�VERS�TES�’NDEN ALINAN BELGELER…………….. 176
V
ÖZET
K�rz�o�lu, 10 Mart 1917 tarihinde dünyaya geldi. Henüz bir ya��ndayken
öksüz kald�. Küçük ya�larda aile içinde yeti�tirildi. �lk (1928) ve ortaokulu (1931)
Kars’ta, liseyi (1934) Erzurum’da okudu.
Arpaçay (1934–1935) ve Posof’ta (1936–1937) tahsil müfetti�li�i yapt�. Bu
s�rada bölgeyle ilgili halk edebiyat� ve folklor malzemesi toplad�.
1938’de birinci askerlik görevini yapt�. Kars Lisesi’nde (1938–1941)
Yard�mc� Türkçe Ö�retmenli�ine ba�lad�. Kars Lisesi’ndeki ö�retmenli�i s�ras�nda
Halkevinin ayl�k dergisi Do�u�’un idaresini üstlendi. �lk yaz� denemelerini ve daha
önce Posof ve Arpaçay’da derledi�i halk kültürü verimlerini, bu dergide yay�mlad�.
Bu yaz�lar, yurdun dört bir yan�ndan ses getirdi. Do�u�’taki Türkoloji yaz�lar� ona,
yurt çap�nda hakl� bir ün kazand�rd�.
K�rz�o�lu, 1941 y�l�nda �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih
Bölümü’nde okumaya ba�lad�. �kinci s�n�ftayken ikinci askerli�e (1943–1944)
ça�r�ld�. Terhis olunca fakülteye döndü ve 1946 y�l�nda buradan mezun oldu. �ki y�l
�stanbul’da serbest çal��t�; çe�itli ara�t�rma ve incelemeler yapt�.
1948 y�l�nda Kars Lisesi’ne Tarih Ö�retmeni olarak atand�. 1951 y�l�nda
Diyarbak�r Lisesi’ne tayin edildi. Bu �ehirde sosyal ve kültürel faaliyetler yürüten
K�rz�o�lu, bölgenin tarih, etnoloji, etnografya ve folklorunu ara�t�rd�. Bu ara�t�rma ve
incelemelerinin bir k�sm�n� Diyarbak�r’da ç�karmaya ba�lad��� Kara Amid, Dicle ve
�ç O�uz dergileriyle di�er mahalli gazetelerde ne�retti. Mahalli bas�n ve e�rafla yak�n
ili�kiler kuran K�rz�o�lu, bu �ehirde silinmez izler b�rakt�.
17 Eylül 1953 tarihinde Türk Dil Kurumu üyeli�ine kabul edildi. Fakat
kurumun dil politikas�n� benimsemedi.
1957 y�l�nda Adapazar� Arifiye Ö�retmen Okulu’na, 1961 y�l�nda Ankara’da
Millî E�itim Bakanl���’nda �ube Müdürlü�ü’ne getirildi. 1966’da Türk
Ansiklopedisi’nde uzman olarak çal��t�. Bu ansiklopediye birçok makale yazd�.
VI
K�rz�o�lu, Ankara’daki memuriyeti s�ras�nda Ankara Üniversitesi DTCF’de
Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat yönetiminde doktora çal��mas�n� yürüttü. “Osmanl�lar�n
Kafkas Ellerini Fethi” konulu tezini pekiyi dereceyle veren K�rz�o�lu, 11 May�s
1967’de Tarih Doktoru oldu.
Dr. K�rz�o�lu, 1 Kas�m 1967 tarihinde Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Tarih Bölümü’nde ö�retim görevlisi olarak çal��maya ba�lad�. 1972–1973
tarihlerinde bir süre Fransa’da kald�. “Kür ve Çoruk Boylar�nda K�pçaklar” adl�
teziyle, 18 Kas�m 1975 tarihinde Orta Ça� Tarihi Doçenti oldu. Uzun y�llar bu
fakültenin Tarih Bölümü Ba�kanl���’n� yürüttü. 1980 Kas�m�ndan itibaren alt� ay
Lefko�a’da kalarak K�br�s’taki Türk-�slam Kitabelerini inceledi ve Özel Türk
Üniversitesi’nde �nk�lâp Tarihi dersleri verdi.
K�rz�o�lu, 1982 y�l�nda tamamlad��� “An� �ehri Tarihi” adl� çal��mas�yla Orta
Ça� Tarihi Profesörü unvan�n� ald�. Kadrosuzluktan dolay� iki y�l D��i�leri Bakanl���
Ara�t�rma Dairesi’nde ar�iv uzman� olarak çal��t�ktan sonra Ankara Gazi Üniversitesi
E�itim Fakültesi Tarih Ö�retmenli�i Bölümü Ö�retim Üyeli�ine geçti. Prof. Dr.
K�rz�o�lu, 16 May�s 1985 tarihinde buradan emekliye ayr�ld�.
1 Ocak 1986–31 Aral�k 1986 tarihleri aras�nda sözle�meli ve Ekim 1987–31
May�s 1990 tarihleri aras�nda da ücretli ö�retim eleman� olarak Ankara Gazi
Üniversitesi E�itim Fakültesi Tarih Ö�retmenli�i Bölümü’nde görev yapm��t�r.
Tüm hayat� boyunca sa�l���na dikkat etmi� olmas�na ra�men ölümünden alt�
y�l önce sa�l��� bozulmaya ba�lam�� olup, yakla��k 88 y�ll�k bir ömür 10 �ubat 2005
tarihinde sona ermi�tir. Hac� Bayram’da cuma namaz�n� müteakip k�l�nan cenaze
namaz�ndan sonra Cebeci Asrî Mezarl���nda ebedi istirahatgâh�na tevdi edilmi�tir.
VII
ABSTRACT
K�rz�o�lu was born on the 10th of March, 1917. He was orphaned when he
was one year old. He spent his early life being raised by the family. He attended to
primary (1928), secondary (1931) and high school (1934) in Erzurum.
He worked as an educational inspector in Arpaçay (1934-1935) and in Posof
(1936-1937). Meanwhile, he gathered literary and folkloric materials which belonged
to these areas.
He served his first army duty in 1938. He started to work as an assistant
Turkish teacher in Kars High School (1938-1941). During his teaching period in
Kars, he administered the periodical named “Do�u�”, which was the monthly
magazine of The Community Center. He published his first trials of writing and the
folkloric materials he compiled from Arpaçay and Posof in this magazine. These
writings drew attention all over the country. He earned a righteous reputation thanks
to his writings on Turcology in the magazine “Do�u�”.
K�rz�o�lu started to attend to Department of History at �stanbul University
Faculty Of Letters in 1941. When he was a sophomore, he was called for his military
service (1943-1944). After taking his discharge from the army, he returned to the
Faculty and graduated from there in 1946. He worked as a self-employed person in
�stanbul for two years; he made several researches and observations.
In 1948, he was appointed to Kars High School as a history teacher. He was
appointed to Diyarbak�r High School in 1951. Carrying out social and cultural
activities in that city, K�rz�o�lu studied the history, ethnology, ethnography and the
folklore of the area. He published some of these studies and researches in Kara Amid,
Dicle and �ç O�uz which he started to issue in Diyarbak�r and the other local
newspapers. K�rz�o�lu, who built up close relationships with the local press and the
local notable, left unremovable traces in that city.
VIII
On the 17th of November, 1953, he was accepted to the membership of
Turkish Language Institution. However, he did not adopt the language policy of the
Institution.
He was appointed to Adapazar� Arifiye Teaching School in 1957, to the
position of departmental managership in Millî E�itim Bakanl��� in Ankara in 1961.
He worked as a specialist in Turkish Encyclopedia.
K�rz�o�lu conducted his doctorate under the administration of Prof. Dr. Akdes
Nimet Kurat in Ankara University Faculty of Language, History and Geography,
during his service in Ankara. Completing his thesis study on “The Ottoman Conquest
of Caucasian Lands” with the highest grade, K�rz�o�lu got his History doctorate on
the 11th of May, 1967.
Dr. K�rz�o�lu started to work as a lecturer at History Department of Erzurum
University Faculty Of Letters on the 1st of November, 1967. He stayed in France for
some time during the years 1972-1973. With his thesis study “Kipchaks in Kur and
Coruk clans”, he became a Medieval History assistant professor on the 18th of
November, 1975. For long years he executed the headship of History Department of
that faculty. Starting from November 1980, he stayed in Cyprus for six months
studying Turk-Islam epigraphs and giving Turkish Revolutionary History lectures in
Özel Türk Üniversitesi (Private Turkish University).
K�rz�o�lu took the title of Medieval History Professor after completing his
study named “The History of the city An�”, which he completed in 1982. After
having to work as an archiving specialist at The Ministry Of Foreign Affairs
Research Bureau for two years due to the lack of vacant posts at university, he
transferred to faculty membership at History tutorship department, faculty of
education in Ankara Gazi University. Professor K�rz�o�lu retired from that
department on the 16th of May, 1985.
He worked as a contract lecturer between the 1st of January, 1986 and 31st of
December 1986, and as a salaried lecturer between October 1987 and 31st of May,
1990 at History tutorship department, faculty of education in Ankara Gazi University.
IX
Although he cared for his health throughout his life, his health started to go
downhill six years before his death, and a life, which nearly lasted for 88 years,
passed away on the 10th of February, 2005. After the namaz for his funeral following
Friday prayer at Hac� Bayram Mosque, he was delivered to his eternal place of rest.
X
ÖNSÖZ
Bu çal��mada; Osmanl� �mparatorlu�u’nun buhranl� dönemlerinde dünyaya
gözlerini açan, Cumhuriyet’le beraber çocukluk, gençlik ve olgunluk ça��na giren ve
2005 y�l�nda aram�zdan ayr�lan Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun hayat�, ki�ili�i,
bilim ya�am� ve Genel Türk Tarihi’ne katk�lar� incelenmi�tir.
Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nu; daha iyi tan�mak, ya�am�n� ve
dü�üncelerini ö�renmek, bilim ya�am�nda tarihçi rolünü ön plana ç�karmak, di�er
bilim adamlar� ile olan çal��malar�n� ortaya koymak ve Genel Türk Tarihi’ne olan
katk�lar�n� aç��a ç�karmak çal��mam�m�z�n temel amaçlar�d�r.
Bugüne kadar pek çok bilim adam� hakk�nda birden fazla tez çal��mas�
yap�lm��t�r, ancak Türk Tarihçili�i’nde yeri inkâr edilemiyecek olan Prof Fahrettin
K�rz�o�lu hakk�nda böyle bir çal��ma yap�lmam��t�r. Bu sebeple tez konusu olarak;
Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat� Ve Genel Türk Tarihi Çal��malar�’n�
çal��maya karar verdik.
Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu hakk�nda daha önceleri tez haz�rlanmam��
olsa da birçok çal��ma yap�lm�� ve yay�mlanm��t�r. Bu çal��malar�n en kapsaml�s�
K�rz�o�lu’nun manevi o�lu ve fahri asistan� olan Yunus Zeyrek Bey’e aittir. Ancak,
Yunus Bey’in çal��malar�nda K�rz�o�lu’nun daha çok halk bilimci yönünün ön planda
oldu�u, tarihçi yönünün ise biraz arka planda kald��� kanaati taraf�m�zda hâs�l
oldu�undan bu çal��mada biraz daha K�rz�o�lu’nun tarihçilik yönüne a��rl�k
verilmi�tir.
Türk bilim ve fikir hayat�nda önemli bir yeri oldu�una inand���m�z Prof Dr.
Fahrettin K�rz�o�lu hakk�nda ara�t�rma yaparken, kar��la�t���m�z en önemli güçlükler;
K�rz�o�lu’nun yazm�� oldu�u kitaplara, makalelere ve mektuplara ula�mak, akrabalar�
ve çal��ma arkada�lar� ile ropörtaj ayarlamak konusunda oldu. Eserlerine ula�mak
için Rize �l Halk Kütüphanesine kadar gittik. Di�er bir zorlu�u ise akademik
hayat�n�n geçti�i Gazi Üniversitesi Personel Daire Ba�kanl��� ar�ivinde bulunan
K�rz�o�lu’na ait Özlük ��leri Dosyas�’ndaki kimi belgelere ula�makta ya�ad�k.
XI
Ara�t�rmam�z, 88 y�ll�k ömrünün 70 y�l�n� bilfiil çal��arak me�gul oldu�u
sahalarda birbirinden özel ve de�erli eserler ortaya koyan Prof. Dr. M. Fahrettin
K�rz�o�lu’nun eserlerinden yararlan�larak haz�rland�. Çal��ma s�ras�nda konu ile ilgili
�ah�slarla görü�ülerek hat�ralar�ndan yararlan�ld�; çal��ma çe�itli ara�t�rma eserleri ve
makalelerle desteklenmeye çal���ld�. Eldeki materyal bilimsel ilkelerin �����nda
de�erlendirilerek K�rz�o�lu’nun hayat� kronolojik bir s�ra takip edilerek ortaya
konulmaya çal���ld�.
Yapm�� oldu�umuz bu çal��mada Marmara Üniversitesi Türkiyat
Ara�t�rmalar� Enstitüsü Kütüphanesi, Marmara Üniversitesi Merkez Kütüphanesi,
Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Kütüphanesi, �stanbul Beyaz�t Devlet Kütüphanesi, �SAM Kütüphanesi ve
Rize �l Halk Kütüphanesi’ nden yararlan�ld�.
Çal��mam�z esnas�nda K�rz�o�lu’nun baz� kelimeleri farkl� yaz�l��lar�yla
kulland���n� gördük. K�rz�o�lu’nun birebir al�nt�lar�nda kelimeleri kulland��� �ekilde
yer vermekle birlikte metinlerin genelinde günümüzde kullan�ld��� gibi yazd�k.
Sözgelimi Diyarbak�r kelimesini K�rz�o�lu, Diyarbekir olarak kullanm��t�r.
Çal��mam�z�n giri� bölümünde 1933–1960 Üniversite Reformlar� ve Atatürk
Üniversitesi’nin tarihçesi, yap�s� ve kurumlar� hakk�nda bilgi verilmektedir.
Birinci bölümde, Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun hayat� hakk�nda bilgi
verilmeye çal���ld�.
�kinci bölümde, Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun fikri dünyas�, ki�ili�i ve
hakk�ndakilere yer verildi.
Üçüncü bölümde, Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun eserleri ayr� ba�l�klar
alt�nda toplan�larak bunlar�n içerikleri hakk�nda bilgi verildi. Bu Bölümün amac�;
K�rz�o�lu’nun kitaplar� hakk�nda toplu bir bilgi vererek hangi alanda çal��malar
yapt���n� ortaya koymakt�r.
Çal��mam�z s�ras�nda dan��man�m Prof. Dr. Hüseyin Salman’�n çok fazla
yard�mlar�n� gördüm. Önerileri ve nasihatlar�yla yol göstericim, zor bir çal��ma
olmas� nedeniyle çal��mam� tamamlayamayaca��ma dair ümitsizli�e dü�tü�üm
XII
zamanlarda ise umut kayna��m oldu. Yard�mlar� için kendisine ne kadar te�ekkür
etsem az olacakt�r.
Yine çal��malar�m�z s�ras�nda materyal bulmamda yard�mc� olan Say�n Yunus
Zeyrek’e, Say�n Prof. Dr. Esin Day�’ya, Say�n Doç. Dr. Ban�çiçek K�rz�o�lu’na,
Say�n Cemal K�rz�o�lu’na, Say�n Ülker Uluçutsoy’a Say�n Dede Korkut
K�rz�o�lu’na, Say�n Baht��ah K�rz�o�lu’na, Say�n Seyfettin Kür�at K�rz�o�lu’na,
Say�n Cafer Akyol’a, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf� çal��anlar�na, ara�t�rmalar�m
süresince bana yard�mc� olan, çal��malar�mda te�vikini esirgemeyen Sevgili E�im
Emre Kaçar’a ve bana varl�klar�yla her zaman destek olan, bugünlere gelmemi
sa�layan can�m babam ve anneme te�ekkür ederim.
Halime Kaçar
�stanbul 2008
XIII
KISALTMALAR L�STES�
A. A. Anadolu Ajans�
A.D. Ah�ska Dergisi
Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n
Öncü Üstad�… Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü
Üstad� Büyük Bilgin Prof. Dr. M.
Fahrettin K�rz�o�lu
A.Ü. Atatürk Üniversitesi
A.Ü.A.�.V.�.T.EM.-A.D. Atatürk Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve
�nk�lâp Tarihi Enstitisü Müdürlü�ü
Atatürk Dergisi
A.Ü.-DTCF Ankara Üniversitesi Dil Tarih Co�rafya
Fakültesi
A.Ü.T.A.E.D. Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Ara�t�rmalar� Enstitisü Dergisi
B.A. Bizim Ah�ska
Bkz. Bak�n�z
Bs. Bas�m
C. Cilt
CHP Cumhuriyet Halk Partisi
Do�. Do�um
D.P.T. Devlet Planlama Te�kilat�
F.K.B. Fizik Kimya Biyoloji
Haz. Haz�rlayan
XIV
�SAM Türkiye Diyanet Vakf� �slam
Ara�t�rmalar� Merkezi
�.Ü. �stanbul Üniversitesi
MEB Millî E�itim Bakanl���
Ömrünün Kemal Ça��nda… Ömrünün Kemal Ça��nda Türkolog Prof.
Dr. K�rz�o�lu
Ömrünün Kemalinde… Ömrünün Kemalinde Prof. Dr. M.
Fahrettin K�rz�o�lu
Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun… Prof.Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz�
Mücadeleleri Ve Mektuplar�ndan
�ktibaslar
S. Say�
s. Sayfa
TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi
TDK Türk Dil Kurumu
TTK. Türk Tarih Kurumu
T.Y.D Türk Yurdu Dergisi
Yay. Yay�mlayan
1
G�R��
CUMHUR�YET DÖNEM�NDE (1933–1960) ÜN�VERS�TE
REFORMLARI VE ATATÜRK ÜN�VERS�TES�’N�N KURULU�U
“Üniversite kurulu�una verdi�imiz önemi belirtmek isterim. Yar�m tedbirlerin k�s�r oldu�una �üphe yoktur. Bütün i�lerimizde oldu�u gibi, Maarifte ve kurulan Üniversitede radikal tedbirlerle yürümek kesin karar�m�zd�r.”1
Askeri zaferleri kazand�ktan sonra yeni kurulan Cumhuriyet’in yapaca��
önemli i�lerden biri de e�itim meselemizdi. Atatürk, yukar�daki cümleden
anla��laca�� üzere buna en ba�ta önem verilmesine dikkat çekmi�tir ve arkas�ndan
e�itim reformu uygulamalar� ba�lam��t�r.
Bu konuyla ilgili olarak Cumhuriyet döneminde üniversite reformlar� y�llara
göre de�i�iklikler göstermi�tir. Buna göre bu reformlar�: 1923–1946 dönemi, 1960
dönemi,1973 dönemi, 1981 dönemi ve 1992 dönemi olmak üzere bölümlere
ay�rabiliriz. Biz bu çal��mam�zda 1933–1960 Üniversite Reformlar�’n� ele ald�k.
Di�erleri tez çal��mam�z�n d���nda kald��� için �imdilik ele alm�yoruz.
1923-1946’ya Kadar Olan Dönem
Cumhuriyet’in ilan�yla beraber birçok alanda oldu�u gibi e�itim alan�nda da
yeni bir politika benimsenmi�tir. Ba�ta laiklik olmak üzere Cumhuriyet’in temel
ilkelerini uygulamaya geçirmeyi amaç edinen yeni e�itim politikas� beraberinde
birçok yeni kurum ve uygulamay� getirmi�tir. Ba�lang�çta ilk ve orta ö�retim üzerine
yo�unla�an yeni e�itim politikas�, bu dönemde yüksek ö�retim konusunda kapsaml�
bir de�i�iklik yapmak yerine varolan sistemi korumak yönünde baz� yeni
düzenlemeler getirmi�tir. Fakat 1930’lar�n ba��ndan itibaren ilk ve orta ö�retimde
oldu�u gibi yüksek ö�retim alan�nda köklü baz� de�i�iklikler gerçekle�tirilmi�tir.2 �lk
1 Mustafa Kemal Atatürk, Atatürk’ün Söylev Ve Demeçleri, Derleyen: Nimet Arsan-Nimet Unan, Cilt: I, 4. Bas�m, Ankara, Türk Tarih Kurumu Bas�mevi.1989, s.392. 2 Gözde Y�ld�r�m, “1933 Üniversite Reformu.(E�itimde Reform Dersi Ödevi)”, A.Ü. E�itim Bilimleri Enstitüsü E�itim Yönetimi Tefti�i Planlamas� Ve Ekonomisi Ana Bilim Dal�, Ankara 2003, s.3, http://80.251.40.59/education.ankara.edu.tr/aksoy/yildirim03.doc, (8 Mart 2007, 10:50).
2
ve orta ö�retimde benimsenen yeni e�itim politikas�na hizmet edecek ö�retmenlerin
yeti�tirilmesi asl�nda yüksek ö�retime 1930’lar�n ba��ndan itibaren verilen önemin
esas gerekçesi olmu�tur. Say�s� günbegün artan okullar�n ö�retmen ihtiyac�n�
kar��lamak konusunda ortaya ç�kan s�k�nt� Cumhuriyet yönetiminin ö�retmen seçimi
konusundaki titiz tavr�yla birle�ti�inde üniversite meselesi rejimin gündeminde
kendisine sa�lam bir yer bulmu�tur. 3
Cumhuriyet’in ilan�n� takip eden y�llarda e�itim alan�nda ya�anan geli�melere
bak�ld���nda üniversite konusunun hükümetin gündeminde oldu�u
gözlemlenmektedir. Bu dönemde Darülfünun’un bir an önce yenile�tirilmesi gerekti�i
konusunda ele�tiriler TBMM’nin oturumlar�nda s�kça dile getirilmeye ba�lanm��t�r.
Darülfünun’un rejimin ihtiyaçlar�na cevap vermek bir yana, bir üniversite yap�s�na
bile sahip olmad��� ve de�i�im konusunda ö�retim kadrosunun tamamen d��ar�da olan
biten geli�melere kapal� oldu�u fikri o dönemde yeni hükümetin e�itimden sorumlu
en düzey yetkilisi taraf�ndan da beyan edilmi�tir. �lk E�itim Bakan� Vas�f Efendi bu
konuda bakanl���n�n tavr�n� �u sat�rlarda aç�kça ortaya koymaktad�r:
“Arkada�lar Türk milleti yeni bir amaca do�ru yürüyor. Memleketimizde uygarl���n timsali Darülfünun olacakt�r. E�itim Bakanl��� Darülfünun’u böyle basit bir durumda b�rakamaz. B�rak�rsa görevini yapmam�� olur.” 4
Nitekim ilk Cumhuriyet hükümeti bir seri düzenlemeyle Darülfünun’u daha
etkin bir e�itim kurumu haline getirmeye çal��m��t�r. Bu düzenlemeler aras�nda
kurumun bina say�s�n�n artt�r�lmas�, yeni fakültelerin kurulmas�, ö�retim üyelerinin
terfileri ve maa�lar�n�n iyile�tirilmesi ve belki de hepsinden önemlisi 1 Nisan 1924
tarihli bir kanunla kuruma “�ahsiyet-i hükmiye vermek suretiyle katma bir bütçe ile
idaresinin sa�lanarak kurumun özerkli�inin idari ve mali bak�mdan da tamamlamas�”
say�labilir. Bütün bu düzenlemeler 21 Nisan 1924 tarihli bir talimatnamede s�ralanm��
ve Bakanlar Kurulu’nca onaylanm��t�r. 5
3 Andreas M. Kazamias, Education and the Quest for Modernity in Turkey, London: George Allen and Unwin, 1966, s. 123-124. 4 �lhan Ba�göz, Türkiye'nin E�itim Ç�kmaz� Ve Atatürk: Sorunlar, Çözüm Aramalar� Uygulamalar, Ankara 1999, s. 182. 5 Faik Re�it Unat, Türkiye E�itim Sisteminin Geli�mesine Tarihi Bir Bak��, Ankara 1964, s. 57.
3
Yukar�daki düzenlemelere genel olarak bak�ld���nda, Cumhuriyet’in ilk
y�llar�nda hükümetin üniversiteler konusunda müdahaleci bir tav�r içinde olmad��� ve
“üniversiteye daha iyi çal��ma olanaklar� ve mali kaynaklar sa�lamaya” gayret
gösterdi�i söylenebilir. 6 Bütün bu gayretler Darülfünun’u kökten sarsacak bir �ekle
bürünmemi�, tam tersine bu kurumun varolan yap�s�na birkaç rötu� yapmakla s�n�rl�
kalm��t�r. Darülfünun’un kaderini belirleyecek olan geli�meler ise 1924 y�l�ndan
sonra ya�anm��t�r.
Mustafa Kemal’in de �ahsen müdahale etme gere�ini duydu�u olaylardan bir
tanesi 1924 y�l�nda olmu�tur. Darülfünun’da e�itim gören bir grup ö�rencinin okul
bahçesinde foto�raf çektirmesi ve okul hocalar�n�n baz�lar�n�n resim çektirmenin
günah oldu�unu söyleyerek bu ö�rencileri cezaland�rmalar�yla ba�layan olaylar;
Mustafa Kemal’in as�l cezaland�r�lmas� gerekenlerin hocalar oldu�unu söylemesiyle
doru�a t�rman�r. �stanbul savc�l��� devreye girerek üniversite hocalar�n� mahkemeye
verece�ini bildirir. Bunun üzerine E�itim Bakanl��� da devreye girer. Fakat üniversite
içinden bir grup hocan�n, olay� üniversite içinde çözeceklerini bildirmesiyle bu dosya
kapan�r. 7
Yukar�daki olay�n benzerleri hükümet ile üniversite aras�nda gerginli�i
t�rmand�rmaya devam etmi� ve bir noktada hükümetin yeni bir ö�renci tüzü�ü
haz�rlayarak üniversiteye kabul ettirmesine yol açm��t�r. Üniversitenin özerk
statüsünü gölgeleyen bu müdahale üniversiteyi kamuoyunun gündemine getirmekle
kalmam��, kendi içinde de önemli tart��malara yol açm��t�r. Bu tart��malar bazen
üniversite mensuplar�n�n birbirlerinin çal��malar�n� yanl��l�klarla dolu oldu�unu iddia
etmelerine kadar varm��t�r. Bir Almanca profesörünün Almancadan yapt��� k�sa bir
çevirinin yanl��l�klarla dolu oldu�u, di�er bir profesörün ise bas�lmak üzere olan bir
çal��mas�nda Türkçeyi do�ru dürüst kullanamad��� anla��l�r. Bu tür olaylar
T.B.M.M.’nde büyük yank� uyand�r�r. Barda�� ta��ran son damla ise 1930’lu y�llar�n
ba��nda hükümetin kültür politikas� çerçevesinde yürütülen dil ve tarih hareketlerine
üniversitenin yeterli deste�i vermemesiyle ya�an�r. Yeterli destek bir yana bu konuda
6 �. Ba�göz, Türkiye'nin E�itim Ç�kmaz� Ve Atatürk, s. 183. 7.�. Ba�göz, Türkiye'nin E�itim Ç�kmaz� Ve Atatürk, s. 183.
4
ciddi ele�tiriler ileri süren baz� üniversite mensuplar� hükümetin üniversiteye top
yekün el atmas�na zemin haz�rlam��t�r. 8
1931’de toplanan Cumhuriyet Halk Partisi üniversitede reform isteyen bir
karar� tüzü�üne geçirmi�tir. Ayn� y�l e�itim bütçesinin mecliste konu�ulmas�
s�ras�nda Darülfünun’un düzeltilmesi hakk�nda bir rapor vermek üzere, Avrupal� bir
uzman�n ça�r�lmas� için bütçeye ödenek konulmu�tur. Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nin Darülfünun Komisyonu üniversitede reform yap�lmas�n�n zaruri
gördü�ünü E�itim Bakanl���’na yazarak E�itim Bakanl���’n�n harekete geçmesini
istemi�tir. Bunun üzerine Bakanl�k �sviçre’den Albert Malch’� ça��r�r ve kendisinden
üniversitedeki reform için bir rapor vermesini ister. Malch dört ayl�k bir çal��ma
sonunda bir rapor haz�rlayarak E�itim Bakanl���’na verir.9
Malch’�n “hükümetin Darülfünun’la i�birli�i içinde bir reform yapmas�n�n
çekinilecek bir �ey olmad���n�” söyleyerek Bakanl��a destek verdi�i raporunda
ele�tirileri �u noktalar etraf�nda toplanm��t�r:10
Her �eyden önce Türkçe bilimsel yay�nlar eksiktir.
Darülfünun’un fakülteleri aras�nda bilimsel çal��ma ortakl���n� sa�layacak
ba�lant� yoktur.
Ders metodu, hiçbir �ey vaat etmeyecek �ekilde eskimi�tir. Dersin,
ansiklopedik kitap bilgisi �eklinde verilmesi (bunun ezberlenmesinin beklenmesi)
sak�ncal�d�r ve gerçek bilimsel çal��maya yönelmeyi etkilemektedir.
Ö�renci-ö�retici aras�ndaki ili�ki dershane içinde bitmekte, d��ar�da ö�renciler
yol göstericisiz ve kendi ba��na kalmaktad�r.
Basit bir tercümenin bir tez olarak kabul edilmesi, ki�isel ara�t�rma ve telif
eserlerinin de�erlerini hiçe indirmi�tir.
8 Tar�k Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler: �ttihad Ve Terakki: Bir Ça��n, Bir Ku�a��n, Bir Partinin Tarihi, �stanbul 1989, s. 29. 9 �. Ba�göz, Türkiye'nin E�itim Ç�kmaz� Ve Atatürk, s. 185. 10 Horst Widmann, Atatürk Ve Üniversite Reformu: (Almanca konu�ulan ülkelerden 1933 y�l�ndan sonra Türkiye’ye gelen ö�retim üyeleri ya�amöyküleri, çal��malar�, etkileri), Çev: A. Kazanc�gil ve S. Bozkurt, Kabalc� Yay�nevi, �stanbul 2000, s. 36.
5
Ö�retim üyelerinin ço�unlu�u, d��ar�daki i� ve ili�kilerinin çoklu�u yüzünden
Darülfünun’daki görevlerini ikinci derecede sayacak kadar kurum ile ba�lar�n�
azaltm��lard�r.
Darülfünun ö�retimi, memleketin hayat� ve çal��malar� ile ba�lant�y�
kaybetmi�, teorik bir içine kapanma halinde kalm��t�r.
Türk ö�rencilerin yabanc� dil bilgisi yetersizdir. Galatasaray Lisesi’nden,
Alman ve �ngiliz okullar�ndan mezun olanlar az�nl�kta bulunmaktad�r.
Gelece�in Türk profesörlerinin �stanbul Üniversitesi’nde yeti�mesi henüz
mümkün de�ildir. Bu yöndeki e�itim mutlaka yurtd���nda yap�lmal�d�r.
�stanbul’un Asya yakas�nda Haydarpa�a’daki T�p Fakültesi’nin konumu
elveri�sizdir, çünkü eski �stanbul’daki hastanelerin durumu nedeniyle, gerçek t�p
ya�am� di�er yakada sürmektedir.
Çe�itli dersler hiçbir fayda sa�lamayacak �ekilde paralel olarak
yürütülmektedir; örne�in Hukuk Fakültesi’ndeki, Mülkiye ve Yüksek Ticaret
Okulu’ndaki dersler gibi.
Albert Malch, gözlemlerini �öyle tamaml�yor: “Bunlar �stanbul
Darülfünun’unun ilerlemesine ve geli�mesine, kendi kendini �slah etmesine engel
olan birçok sebep aras�nda hemen hat�ra gelenlerdir.” 11
�stanbul Darülfünun’u; Malche’�n raporunda belirtilen yetersizlikler dikkate
al�narak kapat�lm��, yerine Cumhuriyetin getirdi�i ça�da� yeni bir üniversitenin
kurulmas�na karar verilmi�tir. 12 Bu kararla birlikte Darülfünun kadrosundaki 155
ki�inin 59’u kadroya al�nm��, 96’s� kadro d��� b�rak�lm��t�r. 13 Almanya’da Nazi
yönetiminden kaçan 15 profesör ve uzman�n s���nmac� olarak Türkiye’ye gelmesini
f�rsat bilen Atatürk’ün direktifleri ile 6 Haziran 1933 tarih ve 2252 say�l� yasa ile
�stanbul Darülfünunu kapat�larak yerine �stanbul Üniversitesi kurulmu�tur. 14
11 H. Widmann, Atatürk Ve Üniversite Reformu, s.37. 12 Ernst Hirsch, Dünya Üniversiteleri Ve Türkiye’de Üniversitelerin Geli�mesi, Cilt: I-III, Ankara Üniversitesi Yay�nlar�, No: 23, Ankara 1950, s. 229. 13 E. Hirsch, Dünya Üniversiteleri ve Türkiye’de Üniversitelerin Geli�mesi, s.310. 14 Ali Güler, Türkiye’de Üniversite Reformlar�, Ad�m Yay�nc�l�k, Ankara 1994, s. 71.
6
1933 Üniversite Reformunun amac�; bilim üreten ve yayan en üst kurul olarak
gerçek üniversiteyi ülkeye kazand�rmakt�r. 1993 Reformuna göre üniversitenin amaç
ve görevlerini, “�stanbul Üniversitesi Talimatnamesi”nde belirtildi�i �ekliyle;
“Bilgi alanlar�nda ara�t�rmalar yapmak, ulus kültürü ve yüksek bilgiyi
geni�letmek ve yaymak, Devlet ve ülkenin gereksinim duydu�u nitelikte insan
yeti�tirmek” (m.1) olarak özetlenmektedir. 15
Reform kapsam�nda gerçekle�tirilen de�i�ikliklerden bir tanesi de üniversitede
görev yapan yönetici ve ö�retim üyelerinin unvanlar�nda olmu�tur. “Fakülte”,
“Dekan” ve “Rektör” gibi günümüzde kullan�lan kavramlar bu çerçevede ilk kez
kullan�lmaya ba�lanm��t�r. Emin yerine rektör, fakülte reisi yerine dekan,
müderrislere profesör, muallimlere doçent, muallim muavinlerine asistan denilmesi
bu dönemde ba�lam��t�r. 16
1933 Reformuyla üniversiteye bilimsel özerklik sa�lanm��, ancak
üniversitenin yönetimi rektöre verilmi�tir. Rektör, Millî E�itim Bakan�’n�n uygun
görmesi üzerine ortak kararname ve Cumhurba�kan�’n�n onay� ile dekanlarda
rektörün uygun görmesi üzerine Millî E�itim Bakanl���’nca atanmaktad�r. 17
1946 ‘ya kadar olan dönemde 2 tane daha üniversite kurulmu�tur. Bunlar;
Yüksek Mühendis Mektebi’nin 1944’te yeniden organize edilmesi ile �TÜ kurulmu�
olup; bunu 1946’da Ankara’da daha önce kurulmu� olan mektep, fakülte ve
enstitülerin birle�tirilmesiyle kurulan Ankara Üniversitesi izlemi�tir. Ayr�ca, 1946’da
2252 say�l� Kanun yürürlükten kald�r�lm��, ç�kar�lan 4936 say�l� Kanunla
üniversitelere muhtariyet (özerklik) verilmi�tir.
1946–1960 Dönemi
�stanbul'da kurulan �stanbul ve �stanbul Teknik Üniversitesi ile Ankara da
kurulan fakülteler, 1933 y�l� üniversite reformunun sonucu ortaya ç�kan kurulu�lar
olmakla beraber, bu kurulu�lar toplumun de�i�en ko�ullar� kar��s�nda yetersiz
kalmaya ba�lam�� ve yenile�me zorunlulu�u bu dönemde kendisini hissettirmi�tir.
15 Aydo�an Ataünal, Türkiye’de Yüksekö�retim : (1923–1998) : Yasal Düzenlemeler Ve De�erlendirmeler, Ankara, 1998, s. 31. 16 H. Widmann, Atatürk Ve Üniversite Reformu, s.84, 85. 17 A. Ataünal, Türkiye’de Yüksekö�retim, s. 33.
7
Örne�in, �stanbul Üniversitesinde ilk on y�lda (1933–1943) ö�renci mevcudu üç kat
artarken, ö�retim üyesi yaln�zca %17 oran�nda artm��t�r. 18
�stanbul Üniversitesi Rektörü Cemil Bilsel, 1939 y�l�nda Millî E�itim
Bakanl���’n�n gönderdi�i bir raporda; üniversitenin maddi eksiklikleri
tamamlan�rken, üniversiteye idari ve mali yetkiler verilmesini, profesörlerin refah�n�,
�erefini ve üniversiteye ba�lanmalar�n� sa�layacak yasal de�i�iklikler yap�lmas�n�
önermektedir.19 Bu rapor, üniversitenin, mali ve idari özerkli�i konusunda yenile�me
gereksinmesini ifade eden bir belgedir.
Bu amaçla 12.6.1946 gün ve 4936 say�l� kanunla "Üniversiteler Kanunu"
yay�mlanm��t�r. Bu kanunun getirdi�i yenilikleri �öyle özetleyebiliriz:
—Üniversiteler özerklik ve tüzel ki�ilik kazanm��lard�r.
—Üniversitelerin amaçlar�n� gerçekle�tirmeleri için yerine getirmekle
yükümlü olduklar� görevler belirlenmi�tir.
Özerklik bu defa kanunla üniversitenin bir parças� k�l�nm��t�r. Bu kanun ayn�
zamanda ö�retim kadar ara�t�rmaya da a��rl�k verilmesi gerekti�ini ortaya koymu�tur
ve üniversite programlar�n� "klasik ve ansiklopedik" bilgi y���n� olmaktan ç�karm��,
üniversitenin ülke sorunlar�na da yönelmesini sa�lam��t�r. Dolay�s�yla 1946 reformu
1933 reformundan ileri bir at�l�m olarak görülebilir.
1946'y� izleyen y�llarda olu�an siyasal, sosyal ve ekonomik de�i�meler,
yüksek ö�retimin iki büyük kentin d���nda bölge üniversitelerinin kurulmas�
dü�üncesine yol açm��t�r. Böylece 1950'li y�llarda büyük kent d��� üniversitelerin
aç�lmas� gündeme gelmi�tir.
Atatürk Üniversitesi’nin Tarihçesi
Cumhuriyetin kurulu�unun 15. y�l�nda Atatürk, s�k s�k do�u bölgelerde ilim ve
kültür faaliyetlerinin ba�lat�lmas� konusunda fikirlerini beyan etmi�tir. 1 Kas�m 1937
tarihinde Meclis aç�� söylevinde Atatürk; bir yandan Türk devriminin kom�u Asya ve
18 Musa Çad�rc�, Azmi Süslü, Ankara Üniversitesi Geli�im Tarihi, Ankara Üniversitesi Yay�nlar�, No: 82, Tan�t�c� Yay�nlar Dizisi: 2, Ankara,, 1982, s. 6. 19 Hüseyin Korkut, “Türkiye'de Cumhuriyet Döneminde Üniversite Reformlar�”, Millî E�itim Dergisi, Ankara, Güz 2003, Say� 160, http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/160/korkut.htm, (8 Mart 2007, 10.30).
8
�slam ülkelerine nüfuz etmesini bir yandan da bu bölgelerde Türk dil ve tarihinin
incelenmesini istiyordu. Ancak, Atatürk'ün ölümü ve II. Dünya Sava��’n�n ç�kmas�
gibi nedenlerle bu konu ancak 1950'den sonra ele al�nm��t�r. Do�u da kurulacak bir
üniversite hem do�unun ilim merkezini olu�turacak hem de bilim ve dü�ünce
hareketleri ile Türk devrimi bu bölgelerde yay�lacakt�.
Bu amaçla Millî E�itim Komisyonu, çal��malar� sonunda 1953 tarihli 6059
say�l� "Do�u Üniversitesi" kurulu�u hakk�nda kanun ç�kar�lm��t�r.20 1954 y�l�nda
ç�kar�lan 6373 Say�l� Kanunla bu üniversitenin ad�n�n Atatürk Üniversitesi olmas�
kararla�t�r�ld�. Ayn� y�l Amerika Birle�ik Devletleri A.I.D. (USAID) te�kilat� arac�l���
sonucu Atatürk Üniversitesi Nebraska Üniversitesi ile e�le�tirilmi�tir ve i�birli�i
anla�mas� imzalanm��t�r. Nebraska Üniversitesi Türkiye delegasyonu taraf�ndan 1
Kas�m 1954 de Atatürk Üniversitesi’nin geli�mesi hakk�nda rapor haz�rlam��t�r.
Delegasyon ilk olarak Ziraat, Fen-Edebiyat, Mühendislik ve Mimarl�k bölümlerinin
aç�lmas�nda ve gerek duyuldukça ilave bölümlerin aç�lmas�nda hem fikir olmu�tur.
Erzurum'da kurulan bu üniversitenin Amerikan üniversiteleri tipinde olmas�
dü�ünülmü�tür. Üniversite de geleneksel mesleklere de yer verilmekle beraber, çe�itli
alanlarda, çiftçinin, in�aatç�n�n, imalatç�n�n, i�çinin, i� adam�n�n sorunlar� ile de
ilgilenilecekti. Yani Atatürk Üniversitesi bilginin ve ara�t�rman�n ö�renciye oldu�u
kadar vatanda�lara yay�lmas� ile u�ra�acakt�r. 1976 y�l�na kadar Millî E�itim
Bakanl���’n�n yönetiminde kalan Atatürk Üniversitesi �ubat 1976'da kendi rektörünü
seçerek özerk bir duruma gelmi�tir.
Atatürk Üniversitesi’nin �lkeleri
Atatürk Üniversitesi’nin kurumsal kimli�i �u de�er ve ilkelerden olu�ur:
Bilimsellik, yarat�c� dü�ünme ve yenili�e aç�k olma, ulusal ve evrensel de�erlere
ba�l�l�k, Türkçeyi do�ru ve güzel kullanma, kat�l�mc�l�k ve payla��mc�l�k, �effafl�k,
adalet ve özgürlükten yana olma, liyakate de�er verme, eme�e sayg� gösterme ve
ba�ar�y� takdir etme, �ikâyet etmek yerine çözüm üretme ve uygulama, ya�am boyu
ö�renme, e�itimde teori kadar uygulamaya da önem verme; toplumsal, kültürel,
çevresel ve sanatsal duyarl�l�k, toplam kalite yönetimi felsefesini benimseme,
20 Atatürk Üniversitesi Tarihçe, http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=32, (8 Mart 2007, 12.00).
9
kaynaklar� etkin kullanma, sürekli ilerlemeyi ve yenili�i te�vik etme, insan haklar�na
ve dü�ünce farkl�l�klar�na sayg�l� olma, iyi yöneti�im anlay���n� benimseme ve
uygulama. 21
Atatürk Üniversitesi’nin Misyonu
Atatürk Üniversitesi; bölgesel ve ulusal düzeyde sürdürülebilir kalk�nmaya
katk�da bulunan, analiz ve sentez yapabilen, ö�rendi�ini uygulayabilen, sonuçlar�n�
de�erlendirebilen; ileti�im, tak�m çal��mas� ve liderlik becerilerine sahip mezunlar� ve
sorun çözebilen, uluslar aras� düzeyde bilgi ve teknoloji üreten, ö�retme ve ö�renme
co�kusuna sahip çal��anlar� ile üretti�i bilgi ve hizmeti toplumun yarar�na sunmay� öz
görev olarak benimsemi�tir.
Atatürk Üniversitesinin öz ülküsü (vizyon) ise; “verdi�i e�itimin, üretti�i bilgi
ve teknolojinin, sundu�u hizmetlerin dünyada öncelikli olarak talep edildi�i bir
üniversite olmakt�r.”22
Atatürk Üniversitesi’nin Co�rafi Konumu
Atatürk Üniversitesi merkez yerle�kesi, ülkemizin Do�u Anadolu Bölgesi’nin
kuzey kesiminde bulunan ve bölgenin en büyük �ehri olan 402.000 merkez nüfuslu
Erzurum’da bulunmaktad�r. Merkez yerle�kenin deniz seviyesinden yüksekli�i
ortalama 1850 metredir.
Yakla��k 33.000 dekar aç�k ve kapal� alana sahip olan Üniversitenin, kom�u il
ve ilçelerde de fakülte ve yüksek okul yerle�keleri bulunmaktad�r. Erzurum merkez
yerle�kesinde 11 fakülte, 2 yüksek okul ve 1 meslek yüksek okulu; merkez yerle�ke
d���nda Erzurum il merkezinde 1 fakülte, 1 yüksek okul ve 1 meslek yüksek okulu;
Erzurum Pasinler, Oltu, H�n�s, Narman, �spir ve A�kale ilçelerinde birer meslek
yüksek okulu; A�r� il merkezinde 1 Fakülte, 1 yüksek okul ve 1 meslek yüksek okulu;
Bayburt il merkezinde 1 Fakülte ile 1 meslek yüksek okulu; Erzincan il merkezinde 3
fakülte, 1 yüksek okul ve 2 meslek yüksek okulu; Erzincan ili Tercan ve Refahiye
21 Atatürk Üniversitesi’nin �lkeleri, http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=34, (8 Mart 2007, 12.15). 22 Atatürk Üniversitesi’nin Misyonu, http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=34, (8 Mart 2007, 12.25).
10
ilçelerinde birer meslek yüksek okulu; Gümü�hane ili Kelkit ilçesinde 1 meslek yüksek
okulu bulunmaktad�r.23
Atatürk Üniversitesinin Akademik Birimleri Ve Say�lar�
Atatürk Üniversitesi 17 fakülte, 5 yüksek okul, 15 meslek yüksek okulu, 6
enstitü ve 16 ara�t�rma merkezinden olu�maktad�r.
Fakülteler: Ziraat Fakültesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, �ktisadi ve �darî
Bilimler Fakültesi, T�p Fakültesi, Di� Hekimli�i Fakültesi, Kâz�m Karabekir E�itim
Fakültesi, Mühendislik Fakültesi, �lahiyat Fakültesi, Güzel Sanatlar Fakültesi,
�leti�im Fakültesi, Eczac�l�k Fakültesi, Veteriner Fakültesi.
A�r� E�itim Fakültesi, Bayburt E�itim Fakültesi, Erzincan Hukuk Fakültesi,
Erzincan E�itim Fakültesi, Erzincan Fen-Edebiyat Fakültesi.
Yüksek Okullar: Hem�irelik Yüksek Okulu, Beden E�itimi ve Spor Yüksek
Okulu, Erzurum Sa�l�k Yüksek Okulu, Erzincan Sa�l�k Yüksek Okulu, A�r� Sa�l�k
Yüksek Okulu. 23 Yap�lan kanun de�i�iklikleri ile bu bölümler Atatürk Üniversitesi’nden ayr�lm��t�r. Erzincan Üniversitesi’nin temelleri, 1976’da Millî E�itim Bakanl���’na ba�l� olarak kurulan ve daha sonra 41 say�l� Kanun Hükmünde Kararname ile Atatürk Üniversitesi’ne ba�lanan Erzincan Meslek Yüksekokulu ve ayn� tesis içinde (eski E�itim Enstitüsü) faaliyet gösteren Erzincan E�itim Yüksekokulu ile at�lm��t�r. 11.07.1992’de E�itim Yüksekokulu Erzincan E�itim Fakültesine dönü�türülmü� ve Atatürk Üniversitesi Rektörlü�ü’ne ba�l� olarak ilkö�retime yönelik lisans düzeyinde ö�retim vermeye devam etmi�tir. 27.06.1987 tarih ve 3389 say�l� Kanunla Erzincan Hukuk Fakültesi kurulmu�tur. Fakülte ö�retim faaliyetlerine 1991 y�l�nda Erzincan’da ba�lam�� ancak 13 Mart 1992 depremi sonras�nda Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde ö�retime devam etmek zorunda kalm��t�r. 1994’te ise tekrar Erzincan’da faaliyetlerine ba�lam��t�r. Sa�l�k Yüksekokulu 2.11.1996 tarihli Resmi Gazete’de yay�nlanan 10.10.1996 tarih ve 8655 say�l� Bakanlar Kurulu Karar�yla ve Sa�l�k Bakanl��� ile YÖK aras�nda imzalanan 22.11.1996 tarihli i�birli�i protokolüyle kurulmu�tur. 1999–2000 ö�retim y�l�nda da ilk ö�rencilerini alarak e�itim-ö�retime ba�lam��t�r. 16.07.2003 tarihli Resmi Gazete’de yay�nlanan Bakanlar Kurulu Karar�yla Fen-Edebiyat Fakültesi kurulmu�, 2004–2005 ö�retim y�l�nda da ilk ö�rencilerini alm��t�r. 1991–2004 y�llar� aras�nda yine Atatürk Üniversitesi’ne ba�l� olarak Erzincan �lahiyat Meslek Yüksekokulu ile Refahiye, Tercan ve Kelkit’te Meslek Yüksekokullar� aç�larak ö�retime ba�lanm��t�r. Erzincan’�n Kemaliye ilçesinde ise 5.06.1996 y�l�nda F�rat Üniversitesi’ne ba�l� olarak Kemaliye Hac� Ali Ak�n Meslek Yüksekokulu aç�lm��, 2006 y�l�na kadar da ayn� üniversiteye ba�l� olarak e�itim-ö�retim faaliyetlerine devam etmi�tir. 01.03.2006 tarih ve 5467 say�l� Kanunla Erzincan Üniversitesi kurulmu�tur. Kanunun yürürlü�e girmesinden sonra, o güne kadar Atatürk Üniversitesine ba�l� olarak e�itim veren, E�itim Fakültesi, Hukuk Fakültesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sa�l�k Yüksekokulu, Erzincan Meslek Yüksekokulu, �lahiyat Meslek Yüksekokulu, Refahiye Meslek Yüksekokulu, Tercan Meslek Yüksekokulu ve Kelkit Ayd�n Do�an Meslek Yüksekokulu Erzincan Üniversitesi’ne ba�lanm��t�r. 22.5.2008 Kabul Tarihli ve 5765 Nolu. Kanunla Bayburt’ta Bayburt Üniversitesi ad�yla yeni bir üniversite kurulmu�tur.(Ek Madde 97) Bu Üniversite; a) Rektörlü�e ba�l� olarak yeni kurulan �ktisadî ve �darî Bilimler Fakültesi, Mühendislik Fakültesi ile Atatürk Üniversitesi Rektörlü�üne ba�l� iken ad� ve ba�lant�s� de�i�tirilerek olu�turulan ve Rektörlü�e ba�lanan Bayburt E�itim Fakültesi’nden, b) Atatürk Üniversitesi Rektörlü�üne ba�l� iken ad� ve ba�lant�s� de�i�tirilerek olu�turulan ve Rektörlü�e ba�lanan Bayburt Meslek Yüksekokulu ile Bayburt Sa�l�k Hizmetleri Meslek Yüksekokulu’ndan, c) Rektörlü�e ba�l� olarak yeni kurulan Sosyal Bilimler Enstitüsü ile Fen Bilimleri Enstitüsü’nden, olu�ur.
11
Meslek Yüksek Okullar�: Erzurum Meslek Yüksek Okulu, Erzurum Sa�l�k
Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu, A�r� Meslek Yüksek Okulu, A�kale Meslek
Yüksek Okulu, Bayburt Meslek Yüksek Okulu, Erzincan �lahiyat Meslek Yüksek
Okulu, Erzincan Meslek Yüksek Okulu, H�n�s Meslek Yüksek Okulu, �spir Hamza
Polat Meslek Yüksek Okulu, Kelkit Ayd�n Do�an Meslek Yüksek Okulu, Narman
Meslek Yüksek Okulu, Oltu Meslek Yüksek Okulu, Pasinler Meslek Yüksek Okulu,
Refahiye Meslek Yüksek Okulu ve Tercan Meslek Yüksek Okulu.
Enstitüler: Atatürk �lkeleri ve �nk�lâp Tarihi Enstitüsü, Fen Bilimleri
Enstitüsü, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Sa�l�k Bilimleri Enstitüsü, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Türkiyat Ara�t�rma Enstitüsü.
Ara�t�rma Merkezleri Ve Kurulu� Y�llar�: Sa�l�k Uygulama ve Ara�t�rma
Merkezi (1978), Çevre Sorunlar� Ara�t�rma Merkezi (1978), Bilgisayar Bilimleri
Ara�t�rma ve Uygulama Merkezi (1997), Üniversite-Sanayi ��birli�i Geli�tirme
Merkezi (1988), Deprem Ara�t�rma Merkezi (1989), Avrupa Birli�i �li�kileri
Ara�t�rma Merkezi (1989), Dil E�itimi Ö�retimi Uygulama ve Ara�t�rma Merkezi
(1993), Biyoteknoloji Ara�t�rma Merkezi (1995), Deneysel T�p Uygulama ve
Ara�t�rma Merkezi (1996), T�bbî Aromatik Bitki ve �laç Ara�t�rma Merkezi (1998),
Türk - Ermeni �li�kileri Ara�t�rma Merkezi (2000), Stratejik Ara�t�rmalar Merkezi
(2002), Giri�imcilik Ara�t�rma ve Uygulama Merkezi (2005), Hal�c�l�k E�itim
Merkezi (1962), Organ Nakli E�itim Ara�t�rma ve Uygulama Merkezi (2005), Türk
Kültürü Ara�t�rma ve Uygulama Merkezi (2005), �brahim Hakk� Ara�t�rma Merkezi
(1993).
Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Fen-Edebiyat Fakültesi, Atatürk Üniversitesi bünyesinde 17 Kas�m 1958
tarihinde kurulmu�tur. Fen Grubu’nda, Matematik-Fizik Bölümü ve Tabii �limler
Bölümü olmak üzere iki bölüm; Edebiyat Grubu’nda ise Türk Dili ve Edebiyat�,
Alman Dili ve Edebiyat�, �ngiliz Dili ve Edebiyat�, Frans�z Dili ve Edebiyat� ile
�ktisat ve ��letmecilik Bölümleri olmak üzere be� bölüm vard�. 1958–1959 ö�retim
y�l�nda �ngiliz Dili ve Edebiyat� 5, Frans�z Dili ve Edebiyat� 4 ve Alman Dili
Edebiyat� 1 olmak üzere toplam 10 ö�renci alarak lisans e�itimine ba�lam��t�r. Fen
12
Grubu ise Ziraat Fakültesinin FKB derslerinin yürütülmesini üstlenmi�ti. Kuruldu�u
y�llarda, bugünkü �air Nefi Ortaokulu’nda faaliyetlerini sürdüren Fen-Edebiyat
Fakültesi 1962–1963 ö�retim y�l� ba��nda �u andaki kampüs içerisinde yer alan kendi
binalar�na ta��nm��t�r. 1969 y�l�nda, Fen-Edebiyat Fakültesi, Fen Fakültesi, Edebiyat
Fakültesi ve ��letme Fakültesi olmak üzere üç ayr� fakülteye ayr�lm��t�r.
1971 y�l�nda ise Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat�, Alman Dili ve
Edebiyat�, �ngiliz Dili ve Edebiyat�, Frans�z Dili ve Edebiyat�, Tarih, Arap-Fars Dili
ve Edebiyat�, Co�rafya, Arkeoloji Bölümleri’ne sahipti. Biyoloji, Jeoloji, Fizik,
Kimya ve Matematik diye be� ayr� bölüm halinde organize olan Fen Fakültesi ise,
1970–1971 ö�retim y�l�nda da ilk kez Biyoloji Bölümü’ne 37 ve Matematik
Bölümü’ne 96 ö�renci alarak lisans düzeyinde e�itim ve ö�retime ba�lam��t�r.
20 Temmuz 1982 tarih ve 2547 Say�l� "Yüksekö�retim Kurumlar� Te�kilat�
Hakk�nda Kanun Hükmünde Kararname" ile üniversiteler yeniden örgütlenirken Fen
ve Edebiyat Fakülteleri de tekrar "Fen-Edebiyat Fakültesi" ad� alt�nda
birle�tirilmi�lerdir. Bugün Fen-Edebiyat Fakültesi bünyesinde 15’i aktif olmak üzere,
18 bölüm bulunmaktad�r.24
Tarih Bölümü
Tarihçe
Tarih Bölümü 1958'de Fen-Edebiyat Fakültesi’ne ba�l� olarak kurulmu�tur.
Ancak, 1968'de fakülte bünyesinde Sosyal ve Be�eri Bilimler Bölümü’nün
kurulmas�yla Tarih Dal� da bu bölüm içerisinde yer alm��t�r. Bu arada kadrosuna yeni
elemanlar alan Tarih dal�, 1972'de bölüm haline geçmi�tir. Yine ayn� y�l, yani 1972–
1973 ö�retim y�l�nda 27 ö�renci ile lisans e�itimine, 1985–1986 ö�retim y�l�nda ise
lisansüstü e�itimine ba�lam��t�r.
Bölümün ilk bölüm ba�kan� Abdurrahman Çayc� olup günümüze kadar
Muammer Kemal Özergin, Türüko�lu Gökalp, Fahrettin K�rz�o�lu, Co�kun
Alptekin, Mustafa Çetin Varl�k, Enver Konukçu, Dündar Ayd�n, Selçuk Günay
bölüm ba�kanl��� yapm�� ve halen bu görevi Prof. Dr. Selami K�l�ç yürütmektedir.
24 Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarihçesi, http://fakulteler.atauni.edu.tr/fenedebiyat/tarihce.php, (8 Mart 2007, 13.00).
13
Bugün
Bölüm, günümüzde 18 ö�retim eleman�, 3 ara�t�rma görevlisi, örgün ve ikinci
ö�renim bölümlerinde 500 ki�iye yakla�an lisans ve lisansüstü ö�rencileri ile
üniversitemizin ad�n� ald��� Ulu Önder Atatürk’ün toplumumuzu ça�da� medeniyet
seviyesine ç�karmak için ortaya koydu�u ilkeler ve ink�lâplar�na ba�l� ve Yüksek
Ö�retim Kurumu’nun ilkelerine uygun bir biçimde akademik faaliyetlerini
sürdürmektedir.
Bölümde toplam 5 anabilim dal�nda (Eskiça� Tarihi, Ortaça� Tarihi, Yeniça�
Tarihi, Yak�nça� Tarihi, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi) e�itim faaliyeti
yürütülmektedir.25
PROF. DR. M. FAHRETT�N KIRZIO�LU
Çal��mam�za konu olan Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu, uzun y�llar Atatürk
Üniversitesinde çal��m��t�r. 1976–1983 y�llar� aras�nda Atatürk Üniversitesi Fen-
Edebiyat Fakültesi’nde Tarih Bölümü ba�kanl���n� da yürüten K�rz�o�lu, bu
Üniversiteden ayr�l�p Ankara Gazi Üniversitesi E�itim Fakültesi Tarih Ö�retmenli�i
Bölümü Ö�retim Üyeli�ine geçti. Prof. Dr. K�rz�o�lu, 16 May�s 1985 tarihinde
buradan emekliye ayr�lm��; 1 Ocak 1986–31 Aral�k 1986 tarihleri aras�nda sözle�meli
ve Ekim 1987–31 May�s 1990 tarihleri aras�nda da ücretli ö�retim eleman� olarak
ayn� fakültede görev yapm��t�r. 1990 y�l�nda Gazi Üniversitesi’ndeki görevini
tamamlayarak ya� haddinden emekli olmu�tur.
25 Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Tarihçesi, http://fakulteler.atauni.edu.tr/fenedebiyat/anabilim_detay.php?x=Tarih&srn=1, (8 Mart 2007, 13.30).
14
B�R�NC� BÖLÜM
PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN HAYATI
1. 1. KIRZIO�LU’NUN A�LES�
Mehmet Fahrettin K�rz�o�lu, Kars-Kaleiçi Mahallesi’nde “Kars Kalesi
Dizdar�” olan Ana-Dedesi Da��stan’da (Komuk-Eli’nin) “Congutay” kesiminden
gelen K�rz�o�ullar�ndan Mehmet Dervi� Efendi ile Evliya- Camii Mütevelli ve �mam�
Müderris Yemenhalefio�lu (Haf�z Hoca da denen) Muhyiddin Efendi k�z� Hesna-
Hoca’n�n o�ludur.26
I. Cihan Sava��’ndan önce “�ntikam Taburlar�”na yaz�l�p, Rus ordusu yan�nda
Türkiye’deki silahs�z halk� k�r�p bitirme talimleri gören Ermeniler, 1914 Kas�m�
ba��nda 4 Alay halinde 1877–78 Osmanl�-Rus Sava��’ndan beri Rus i�galinde
bulunan Kars ve Revan �li’nden Türkiye s�n�rlar�na sald�rm��lard�. Bu s�rada bir hafta
içerisinde Kars �ehrinde 75 köylü ve yolcu olan silahs�z Türk’ün “Canfida” denilen
Ta�nak Komitesine mensup Ermeni fedaileri taraf�ndan öldürülmü�tü.27
��te böyle bir ortamda, korkunun her tarafa sindi�i bir günde, Rus ordusunda
görev yapan Kazan Türklerinden Tatar as�ll� Yarbay Abdullayev, Karsl� Mehmet
Dervi� Efendi’ye, “�ehirden d��ar� ç�k�n�z. Ermenilerle Rus Kazaklar�, Erzurum-
Gümrü hatt�nda anayol boyunca büyük bir katliama haz�rlan�yorlar!” �eklinde
uyarmas� üzerine Mehmet Dervi� Efendi, o ak�am ula�abildi�i konu kom�u, dost ve
akrabaya haber iletip kendisi de ayn� gece ailesiyle birlikte Kars yak�nlar�ndaki
Susuz’un Mama� (K�rçiçe�i) köyüne, bir akrabas�n�n yan�na gitti.28
Kars’�n en eski ve yerli bir ailesine mensup olan K�rz�o�lu Mehmet Dervi�
Efendi ve e�i Haf�za Hesna Hoca Han�m�n, ilk çocuklar� s���nd�klar� Mama� köyünde
dünyaya geldi. Baba, Kur’an-� Kerim’in son sayfas�n�n yan taraf�na �u derkenar� 26 Esin Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Y�l: 12, Say�: 28, Erzurum 2005, s.1. 27 Fahrettin K�rz�o�lu, Kars �li Ve Çevresinde Ermeni Mezalimi, Ankara 1970, s.121. 28 Yunus Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde Prof. Dr. K�rz�o�lu M. Fahrettin”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na Arma�an) Say�: 143, Nisan 2003, s.11.
15
dü�tü: “O�lum Fahreddin, 25 �ubat 1332 Cumartesi günü sabaha kar�� Mama�’da
Dülger Ali A�an�n misafir odas�nda dünyaya geldi.”29 Buradaki Rumi tarih, yeni
takvimle 10 Mart 1917 gününe tesadüf etmektedir.30
1917 y�l�nda Rusya’da Bol�evik �htilali oldu ve Çarl�k y�k�ld�. Bunun yerine
kurulan Sovyet yönetimiyle Osmanl� Devleti aras�nda yap�lan antla�malarla k�smî bir
rahatlama görüldü. Ardahan ve Batum’la birlikte Kars da, 3 Mart 1918 tarihinde
imzalanan Brest-Litovsk Bar�� Antla�mas�’yla Türkiye’ye b�rak�ld�. Ruslardan
kurtulan �ehir, Ermeni i�galine u�rad�. 25 Nisan 1918’de Türk ordusu Kars’a girince,
dört y�ldan beri Mama�’ta31 ya�ayan Mehmet Dervi� Efendi, ailesini alarak Kars’�n
Kaleiçi Mahallesindeki evine döndü.32
Bu hercümerç devrinde dünyaya gözlerini açan Fahrettin’in ailesi, çevredeki
okumu� ailelerden biriydi.33 Ana dedesi olan Müderris Yemenhalifeo�lu Muhyiddin
Efendi, 1875–1885 tarihleri aras�nda Kars Evliya Camii’nde müezzinlik yapm�� olup;
1878’de Ruslar�n eline geçen Kars �ehrinden say�lar� 18.000’i a�an Türklerin yeni
s�n�r�n ötesine yani Anadolu’ya göçmelerine ra�men; Kars’ta kalarak, �ehre gelen ilk
Osmanl� �ehbenderi’nin ö�ütlerine uyarak hizmet etmi�tir. Camideki görevinden
ba�ka, erkek çocuklar� Evliya Camii Medresesinde okutmu�; evinde de, annesi Sona
Hoca ve han�m� K�ymet Hoca ile k�zlar� Hesna Hoca vas�tas�yla k�z çocuklar�n�
okutarak, �ehirdeki Türklerin, Rus ve Ermeni okullar�na muhtaç olmalar�na engel
olmu�lard�r.34
Molla Muhyiddin Efendi, Kars �ehbenderli�i ile ili�kilerini devam ettirmi�;
Hilal-i Ahmer (K�z�lay) Cemiyeti, Hicaz Demiryolu için Karsl�lar�n yard�mda
bulunmalar�, Kars’ta “Ne�r-i Maarif Cemiyeti” �ubesinin aç�lmas� gibi millî
hizmetlerde bulunmu�tur. Kazan Türkçesi’ne de vak�f olan Molla Muhyiddin Efendi,
29 K�rz�o�lu, ayn� sayfan�n alt�na y�llar sonra �u notu ekleyecektir: 10 Mart 1980 Pazartesi sabah� 63 ya��ma bas�yorum. K�smet olursa 73 ve 83 ya��m� da idrak ederim. Fahreddin. 30 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde…”, s.11. 31 “Mama� Köyü’nün” K�rz�o�lu’nun daima hayat�nda çok önemli ve özel bir yeri olmu�tur. O bir zamanlar yaz�lar�nda “Mama�l� M. Fahrettin” mahlas�n� kulland��� gibi, kar��s�ndaki insana duydu�u memnuniyeti ifade etmek ve onu da memnun etmek için “Seni Mama�’a götürece�im.” demi�tir. 32 Kars Belediyesi, bu evin bulundu�u caddeye, Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Caddesi ad�n� vermi�tir. 33 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.12. 34 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.1.
16
Gasp�ral� �smail Bey35 ve Azerbaycanl� Türklerin ne�riyat�n� takip ederek; çevresinin
ayd�nlat�lmas�nda ve bilgilendirilmesinde büyük rol oynam��t�r. E�itim gören tüm k�z
ve erkek ö�rencilere her f�rsatta; “En büyük murad�m�z, �u Kars’�n Kal’as�’nda �anl�
Al Bayra��m�z�n çekilip dalgaland���n� görmektir” diyerek, millî duygu ve idealini
a��lam��t�r.36
Babadeesi �erifo�lu Asker A�a, �imdiki Arpaçay Kazas�’n�n Ba�gedik
Buca��’n�n �üregel Kazas�’n�n Gorhana Köyü ileri gelenlerinden kalabal�k K�rz�o�lu
ailesinden olup; a�abeyi Â��k �smail, Mehrali Bey Atl�lar�’ndan ve yüzba�� rütbesiyle
93 Sava��nda Ruslarla çarp��m��; sivil halk�n, Gazi Ahmet Muhtar Pa�a’n�n
askerlerine ve Gönüllü Atl�lara yard�mlar�n� iletmekle büyük hizmetlerde
bulunmu�tur.37
K�rz�o�lu’nun hayat�nda kendisini büyüten ve çok eme�i geçen asker
dedesinin de çok özel bir yeri vard�r. Çünkü Kars’�n esaret günlerini ve Kars’�n iki
35 �smail Gasp�ral� (1851-1914): Bütün Türk dünyas�ndaki millî uyan�� hareketlerinin büyük öncülerinden olan �smail Gasp�ral�, Bahçesaray yak�nlar�nda Avc�köy'de, Mustafa A�a'n�n o�lu olarak dünyaya geldi. Mustafa A�a okumu� ve Türksever bir insand�, te�menlikten emekli olarak Bahçesaray'a yerle�mi�ti. �smail Gasp�ral� ilk ö�renimini yapt�ktan sonra, Akmesçit lisesine gitmi�; iki y�l sonra da Moskova Askeri Lisesi'ne geçmi�tir. Gasp�ral�, orada ba�ka ülkelerden gelen Türk ö�rencilerle tan��t�. Okuldaki panslavist hareketler, onu Türk milleti üzerinde dü�ünmeye yöneltti. 1867'de alt�nc� s�n�fta iken, Türklerin tek hür ülkesi olan Osmanl� �mparatorlu�u'na gitmeyi ve o s�ralardaki Girit sava��na kat�lmay� kafas�na koydu. Bir kay�kta k�rk be� gün kürek çektikten sonra Don nehrini geçerek Odesa'ya geldi, ancak pasaportu olmad��� için Ruslar taraf�ndan yakalanarak Bahçesaray'a gönderildi. Bu olaydan sonra bir daha Moskova'ya dönmedi. Menli Giray'�n kurdu�u medresede Rusça dersleri vermeye ba�lad�. 1869'da Yalta Dereköy'e gelerek burada yeni bir usulle Türkçe dersleri vermeye ba�lad�. Onsekiz ya��ndaki bu delikanl�n�n ülküsü bütün Türk dünyas� için, �stanbul Türkçesini esas alan ortak bir Türkçe kurmak ve Türkler aras�ndaki birlik �uurunu uyand�rmakt�. 1871 y�l�nda Paris'e gitti. Bilgisini art�rmak için çal���rken, geçimi için de Rus romanc�s� Turgenyef'e sekreterlik etti. Bat� medeniyetini içinde ya�ayarak, tan�d� ve inceledi. 1874'de �stanbul'a geldi. Ceride-i Askeriye'de tercüman olarak çal��t�. Sonra K�r�m'a döndü. Burada köylülerin, beylerin, mirzalar�n ve uleman�n hayat�n� yak�ndan tan�d�. 1878'de Bahçesaray belediye reisi seçilerek dört y�l bu görevi yürüttü. 1879'da gazete ç�karmak istedi ise de Çar buna izin vermedi. Genç Molla imzas� ile Tavrida gazetesinde Rusça makaleler yazd�. Bu yaz�lar�n� daha sonra "Rusya Müslümanl���" ad�yla yay�mlad�. Temel dü�üncesi "Türk topluluklar�, okullar�nda ve medreselerinde ça�da� ilim ve sanatlar� kendi dilinde okutmal�d�r." oldu. Nihayet 1883 y�l�n�n 10 Nisan günü Bahçesaray'da Tercüman gazetesini ç�kard�. Gazete bütün Türk dünyas�na yay�ld� ve büyük heyecan uyand�rd�. Bu gazete Gasp�ral�'n�n sevgili e�i ve ate�li bir Türkçü olan Zühre Han�m'�n mücevherleri ile ç�km��t�r. Zühre Han�m 1903 y�l�nda ölmü� ve Bahçesaray'da Menli Giray türbesine gömülmü�tür. Gasp�ral� Türk lehçelerinin, yabanc� diller yerine birbirlerinden kelimeler alarak zenginle�mesini ve �stanbul Türkçesini esas al�narak ortak bir yaz� diline kavu�ulmas�n� sürekli savundu. Onun "Dilde, fikirde, i�te birlik" sözü bugün de bütün Türk dünyas�n�n ülkü ve ilkesi olmak de�erindedir. Gasp�ral� hem yazd� hem de y�lmadan, usanmadan Türk dünyas�n� gezerek konferanslar verdi. Onun tesirinde yeti�en gençler Türk dünyas�n�n her yan�nda çe�itli gazeteler ve kitaplar yay�mlad�lar. �smail Gasp�ral� 11 Eylül 1914 günü vefat etti. Cenazesi büyük bir cemaatle kald�r�ld� ve e�inin yan�na defnedildi. (Türkiye D���ndaki Türk Edebiyatlar� Antolojisi, Cilt.13, s. 338.) Daha ayr�nt�l� bilgi için bkz. Hakan K�r�ml�, �smail Bey Gasp�ral�, K�r�m Türkleri Kültür Ve Yard�mla�ma Derne�i Yay�nlar�, Ankara 2004, Hakan K�r�ml�, Bülent Tanatar, Dündar Akarca, �brahim Köremezli, �smail Bey Gasp�ral� �çin, K�r�m Türkleri Kültür Ve Yard�mla�ma Derne�i Yay�nlar�, Ankara 2004, Prof. Dr. Yavuz Akp�nar, �smail Gasp�ral�, Ötüken Ne�riyat, �stanbul 2005. 36 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.1. 37 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.2.
17
kere kurtulu�unu “Zalim Moskofun ve Ermenilerin yapt�klar� zulümlerini” ondan
dinlemi�; her y�l Millî bayramlar� dedesinin elinden tutarak izlemi�tir.38 Silahl�
Mehmetçiklerimizin talimli geçi�lerini büyük bir sevinç ve “gönülgözü aç�larak”
ya�l� gözlerle izleyen dedesine niye a�lad���n� sordu�unda dedesi:
“Ah yavrum, Allah bizi bu askerin ayak tozuna kurban etsin. E�er bunlardan bir bölük, 34 (1918) bahar�nda bu Kars’ta olsayd�, Ermeni bize o zulümleri edemezdi. Bu caddelerden kâfir Moskof’un saldat ve kazaklar�n�n alay çalg�s� (bando) ile geçi�ini, bizler evimizin önünden i�itip duydukça yüre�imiz kan a�lard�. �u gördü�ün Al Bayra�� görmek için biz “Cülüs-i Hümayun”lar� ve bayramlar� bekler de, buradaki �ehbenderhane’nin önünde yer al�rd�k. Mevlaya bin kere �ükürler olsun ki, 40 y�ll�k hasret ve esirlikte yüzü gözü “persi-pers” olan �u gaziler oca��, �ehitler yata�� Mübarek Kars’� yine Türkiye’ye kavu�turdu.” demi�tir.39
Tüm bu sözler, onda güçlü millî hislerin uyanmas�na sebep olmu�tur
K�rz�o�lu’ nun çocuklu�undan beri, 40 y�ll�k Rus esaretini ya�ayan Rus ve
Ermeni zulmü gören, Anavatan’a kat�lmak için millî mücadele veren ve her biri canl�
tarih say�lan aile ve çevresindeki di�er büyüklerinden dinledikleri; onun millî
hislerini güçlendirmi�tir. Bu nedenle de çok erken ya�larda do�up büyüdü�ü Kars’�n
tarihi, kültürü ve co�rafyas� ile ilgilenmi� ara�t�rmalar yapm��t�r. Önceleri bölgesel
olarak ba�lad��� çal��malar�n�, daha sonra Genel Türk Tarihi’ne ve Kültürü’ne
yaym��t�r.40
Küçük Fahrettin’in babas�, Kars’�n savunmas� s�ras�nda Ermenilerle
sava��rken bir �arapnelle aln�ndan yaralan�p at�ndan dü�mü�tü. At�, kanl� bir eyerle
eve gelince, e�inin �ehit dü�tü�ünü sanan genç anne, üzüntüden yata�a dü�tü ve
Kars’�n kurtulu�unu göremeden vefat etti. Küçük Fahrettin, henüz 13 ayl�kken öksüz
kald�. Baba Mehmet Dervi� Efendi, bald�z�yla evlendi. Böylece Fahrettin de
öksüzlükten kurtuldu. Daha sonra bu han�m da vefat edecek, Mehmet Dervi� Efendi,
üçüncü defa evlenecekti. Üç han�mdan toplam on çocuk dünyaya gelmi�ti. Bu
karde�lerin en büyü�ü Fahrettin’di.41
38 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.2. 39 F. K�rz�o�lu, Edebiyat�m�zda Kars II, �stanbul 1958, önsöz 5. 40 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.3. 41 Yusuf Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda Türkolog Prof. Dr. K�rz�o�lu”, Ah�ska Dergisi, Ah�ska Türkleri E�itim, Kültür ve Sosyal Yard�mla�ma Derne�i, Y�l:3, Say�:5, Haziran 2003, s.7.
18
4’ü erkek (M. Fahrettin (rahmetli), M. Cemal, Celal (rahmetli) ve Ali
(rahmetli), 6’ s� k�z (Refika, Meliha, Gülçiçek Afet, Sefahat Gülen, Y�ld�z ve Ülker)
toplam 10 karde� olan K�rz�o�lu, oldukça kalabal�k ve aile ba�lar� kuvvetli bir aileye
sahiptir.42
Aile, 1943 y�l�na kadar soyad� kanunu ile al�nan “ÇEL�K” soyad�n�
kullan�rken; 9.11.1943 tarihinde mahkeme karar� ile “KIRZIO�LU” soyad�n�
alm��t�r.43 Bundan sonraki yaz�lar�nda imzas�n�, genellikle K�rz�o�lu M. Fahrettin
�eklinde kulland�.
Bu soyad�n�n nerden geldi�i hakk�nda bilgi ise, Say�n K�rz�o�lu’nun ifadesine
göre �öyledir; be� göbek ötesi dedesi olan �erif A�a, ba��n�n ön k�sm�nda bir tutam
k�r saçl� do�ar. Bu özelli�inden dolay� ona “K�rz� �erif” ad� verilir. Aile, o günden
beri K�rz�lar, K�rz�o�ullar� lakab�yla an�l�r. ��te bu nedenle de aile, bu lakab� soyad�
olarak al�r.44
Yine K�rz�o�lu taraf�ndan; Erzurum’da 1230 tarihli bir vak�f kitabesinde;
Bayburt’ta A�a�� K�rz� ve Yukar� K�rz� isimli iki köyün oldu�u; “K�rz�” isminin çok
eskiden beri kullan�lagelindi�i belirtilmektedir.45
K�rz�o�lu’nun ilk e�i olan Nebahat Han�m; 1918 �stanbul do�umlu olup,
Binba�� Kaz�m Göksel ve Macide han�m’�n k�zlar� idi. �stanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi’nden mezun olan Nebahat Han�m, Co�rafya Ö�retmeni olarak 1946’da
Kars Lisesi’ne tayini ç�km��t�.46
15 Mart 1949’da Nebahat Han�mla evlenmi�tir. K�rz�o�lu’nun ilk e�i Nebahat
Han�mdan üç o�lu vard�r. Bunlar�n en büyü�ü olan Mehmet Ilgar (1950), Isparta
Süleyman Demirel Üniversitesi Mimarl�k Bölümünde profesördür. Ortanca o�lu
Kaz�m Dede Korkut (1951), Ankara Tar�m �l Müdürlü�ünde ziraat mühendisli�inden
42 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.7. 43 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.2. 44 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, Atatürk Üniversitesi Atatürk �lkeleri ve �nk�lâp Tarihi Enstitüsü Müdürlü�ü, Atatürk Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Cilt: 4, Say�: 2, Temmuz 2004, s.4. 45 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.4. 46 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.7.
19
emekli ve küçük o�lu Seyfettin Kür�at da (1956) bir �irkette mütercim ve proje
koordinatörü olarak çal��maktad�r. K�rz�o�lu, �lter, Berkin ve Aybike isimli üç tane
torun sahibidir. �eker hastal���ndan mustarip olan Nebahat Han�m, 4 Mart 1986
tarihinde vefat etmi�tir.47
K�rz�o�lu, 9 �ubat 1988’de, 1939 Bayburt do�umlu, �smail Bey ve Atiye
Han�m�n k�zlar� olan Ziraat Mühendisi Prof. Dr. Neriman Görgünay Han�m ile
�zmir’de evlenmi�tir. 2000 y�l�nda Neriman Han�mdan bo�anm��t�r. 48
1. 2. KIRZIO�LU’NUN E��T�M�, MEMUR�YET� VE ASKERL���
K�rz�o�lu, küçük ya�larda iken aile içinde okutuldu ve halas� Safiye Hocadan
iki hatim indirdi. 1923 y�l�nda Kars Numune Mektebi’ne verildi. 1928 y�l�nda �smet
Pa�a �lkokulu’nu ve 1931’de Kars Ortaokulu’nu bitirdi. Kars’ta lise olmad���ndan
ücretli-yat�l� ö�renci olarak Erzurum Lisesi’ne gönderildi. Lise y�llar�nda, “Erzurum
Tarihçesi ve Erzurum �airleri” adl� kitaplar�n tesirinde kald�. Genç Fahrettin, bu
tesirle daha o ya�larda Kars’�n tarih ve edebî de�erlerini ara�t�rmaya yöneldi. Dede
Korkut Kitab�’yla da bu y�llarda tan��t�; bu kitab�n diline ve üslûbuna hayran kald�.49
Haziran 1934’te Erzurum Lisesi’nden mezun olan genç Fahrettin, Maliye
Tahsil Müfetti�i olarak Zar�at Arpaçay’da memuriyete ba�lad�. 50 Bu görevi esnas�nda
kendi at�yla (K�rz�o�lu, çok iyi at binen ve kayak yapan aktif bir ki�idir.) Subatan’dan
Bac�o�lu Yaylas� ve Ani Köyü’nden Kamo Köyü’ne kadar 96 köyü dola�arak Folklor
ve Halk Edebiyat� ile ilgili ara�t�rma ve derlemeler yapm��t�r. 51 Bir y�l zarf�nda atla
dola�t��� Arpaçay köylerinden, halk edebiyat�yla ilgili 13 defter dolusu derleme
yapt�.52 Bu s�ralarda babas� da Belediye Tahsildar� olarak görev yapmaktayd�. Genç
Fahrettin, Dr. R�za Nur’un53 12 ciltlik Resimli Türk Tarihi’nin K�r�m ve Türkistan’la
47 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.7. 48 Prof. Dr. Neriman Han�m, Gazi Üniversitesi Mesleki E�itim Fakültesi Giyim Endüstrisi ve E�itimi Bölümünden emekliye ayr�lm��t�r. 49 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda…”, s.7. 50 Bu memuriyeti bir y�l sürdü. (8.7.1934-30.7.1935 tarihleri aras�nda) 51 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.3. 52 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad� Büyük Bilgin Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu”, Bizim Ah�ska, Üç Ayl�k Kültür Dergisi, Say�:9, Y�l:2008, s.1. 53 Dr. R�za Nur: Tarihçi, yazar ve siyaset adam�. Ç�karmakta oldu�u “Türkçü, �lmi, Edebi Haftal�k” Tanr�da� dergisiyle u�ra��rken bir kalp krizi sonucu, 9 Eylül 1942 gecesi �stanbul'da öldü. 1879'da Sinop'ta do�an R�za Nur, II. Me�rutiyet'te milletvekili seçildi. �ttihatç�lara muhalefetten dolay� Askeri T�bbiye' deki ö�retim üyeli�inden ç�kar�ld� ve binba�� rütbesi indirildi. Ele�tirilerini keskin bir dille sürdürmesi üzerine üç ay hapis yatt� ve Bekira�a
20
ilgili bahislerinden çok etkilenmi�ti: Doktor olup köylü k�l���nda Türkistan’a giderek
Basmac�lar�, Moskoflara kar�� ayakland�rma hayalleri kurmaktayd�. Bu duygularla,
1935 y�l� A�ustosunda, Sa�l�k Bakanl��� hesab�na yat�l� olarak �stanbul Üniversitesi
T�p Fakültesi’nde tahsile ba�lad�. Bu fakültenin FKB k�sm�n� tamamlad� ve sertifika
ald�.54
Daha önceleri canl� hayvan ticaretiyle me�gul olan babas�, Kars’�n
kurtulu�unu müteakip 1918 y�l�ndan itibaren yapmakta oldu�u Belediye
Tahsildarl���’ndan ayr�lm��t�. Özel �dare’den kiralad��� de�irmen de elinden al�nm��t�.
Bu s�rada Kars’taki evleri soyuldu. Bu soygun, aileyi fakir dü�ürmü�tü.55
�stanbul’da ö�renci oldu�u zamanda gerçekle�en bu soygun, onun tahsile
devam etme imkân�n� elinden alm��t�. Fakülteyi b�rak�p Kars’a dönen Fahrettin,
ailenin geçimine katk�da bulunmak için yeniden memuriyete ba�lad� ve yine Hususî
Muhasebe Tahsil Müfetti�i olarak Posof’a gitti. Burada on ay görev yapt�. 56 Köy
tahsildarlar�n� denetlemekle görevli atl� memur olarak ilçe, kasaba, köy, yayla ve
k��laklar� dola�arak bölgeden yeti�en â��klar�n deyi�leri, hikâyelerini ve bölgenin
folklor ve etnografyas�yla ilgili hayli malzeme toplad�. O, bu görevi zevkle yapt���n�
söylemektedir.57
Onun Posof’ta görev alma iste�inin, birkaç sebebi vard�r. “Anal���m” dedi�i
üvey annesi Muteber Han�m�n dedeleri Ah�ska’dan gelmi�lerdi.
Bölü�ü'nde idam�n� beklerken Cemal Pa�a'n�n emriyle sürgüne gönderildi. 1920'ye kadar kald��� M�s�r'da Cemiyet-i Hafiye ve Türkiye’nin Tarik-i Selameti (Türkiye'nin Kurtulu� Yolu) adl� yap�tlar�n� kaleme ald�. Dr. R�za Nur ilk meclise Sinop milletvekili olarak girdi; Ankara hükümetinin ilk Millî e�itim bakan� oldu. 1920–1921' de Moskova'ya giden heyette yer ald�, Çiçerin ve Stalin'le ba�ar�l� görü�meler yapt�; Sa�l�k Bakanl��� s�ras�nda Lozan Konferans�'na ikinci delege olarak kat�ld�. 1926–1938 y�llar�nda Mustafa Kemal'e kar�� yürüttü�ü muhalefet nedeniyle Paris ve �skenderiye'de ya�ad�. Leiden' de toplanan oryantalistler kongresinde Re�it Saffet'le birlikte Türkiye'yi temsil etti. Bu y�llarda 8 cilt tutan Türkbilik Revüsü dergisini ç�kard�. Ö�rencili�inden beri hayran� oldu�u Nam�k Kemal üzerine 720 sayfal�k bir inceleme yazd�. 1938'de, Atatürk'ün ölümünün ard�ndan Türkiye'ye dönen R�za Nur muhaliflerine kar�� “Hücumlara Cevaplar” adl� bir bro�ür ç�kard�. 12 cilt tutan “Türk Tarihi” adl� yap�t� Millî E�itim Bakanl���'nca yay�mlanm��t�r. Daha ayr�nt�l� bilgi için bkz. R�za Nur, Abdurrahman Dilipak, “Hayat ve Hat�rat�m, R�za Nur Kendini Anlat�yor”, ��aret Yay�nlar� / Belgelerle Yak�n Tarih Dizisi, �stanbul 2004. 54 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.1. 55 Y Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.7. 56 29.6.1936-30.4.1937 tarihleri aras�nda. 57 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.12.
21
“Sar�ba�o�ullar�”58diye an�lan bu ailenin getirdi�i sava� ve göç hat�ralar�yla â��k
hikâyeleri, onun ruhunda Ah�ska ve Batum �im�eklerinin çakmas�na sebep olmu�tu.59
Lise y�llar�nda okudu�u, �spirli Haz�k Efendi’nin60 (1688–1763) Divan’�ndaki
Ah�ska’yla ilgili �iirlerde anlat�lan cami, medrese ve çe�meleri, bizzat görmek
hevesindeydi.61
Misak-� Millî s�n�rlar� içinde yer ald��� halde, millî s�n�rlar�m�z�n d���nda kalan
Batum ve Osmanl�’n�n Ç�ld�r Eyaleti ba��ehri olan Ah�ska, K�rz�o�lu’nun iç
dünyas�nda ba�ka bir yere sahipti. Nitekim o, bütün mesaisini bu bölgenin tarihi ve
edebi ürünlerinin derlenip de�erlendirilmesine hasretmi�tir, denilebilir. Akademik
hayat�n�n önemli basamaklar�nda da Ah�ska ve çevresi ile ilgili ara�t�rmalar�n�n
önemli bir yeri vard�r.62
Posof, Türkiye’nin Ah�ska’ya en yak�n noktas�d�r. Oraya giderse, belki
Ah�ska’ya da geçer, oralar� dola��r, hatta ünlü Ahmediye Camii’ni yak�ndan tema�a
edebilirdi. Ayr�ca Ah�ska ve Posof, halk edebiyat� mahsulleri aç�s�ndan oldukça
5588 Prof. A. Cafero�lu’nun “Do�u �llerimiz A��zlar�ndan Toplamalar” (�stanbul 1942) adl� kitab�n�n “Yerli Kars A�z�” bölümünde, Muteber Han�m�n a�abeyi Â�ir Sar�ba�o�lu’ndan da, derlemeler bulunmaktad�r. (s. 147-159). 59 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.1. 60 Haz�k, 1688 (H.1102)'da do�du. As�l ad� Mehmet'dir. Hz. peygamber'in (SAV) soyundan geldi�inden seyyid Mehmet ad�yla da an�l�r. �iirlerinde "hazakatli, i�inin ehli, usta" anlam�na gelen "Haz�k" mahlas�n� kullanm��t�r. Babas�, Erzurum ulemas�ndan Hatuniye Medresesi müderrislerinden Karabekir lâkab�yla tan�nan �spirli Ebubekir Efendi’dir. Haz�k, ilkö�retimini babas�ndan ald�. Daha sonra �hlâsiye Medresesi Müderrisi Müftü Ömer Efendi ve Kazâbâdî Ahmed Efendi’nin ö�rencisi oldu. Ö�renimini takiben �brahim Pa�a ve Hatuniye gibi pek çok medresede müderrislik yapt�. Peygamber soyundan geldi�i için nakibüle�rafl�k görevine ve ard�ndan 1756’da Erzurum Müftülü�ü görevine atand�. Baz� kaynaklara göre ölüm tarihi 1763 olarak gösterilir. Erzincankap� Mezarl���’na gömüldüyse de, mezarl�k daha sonra ortadan kald�r�lm��t�r. Çok iyi Farsça bilen, bilim ve e�itimle u�ra�an Haz�k, çok say�da ö�renci yeti�tirmi�tir. Marifetname’nin yazar� mutasavv�f Erzurumlu �brahim Hakk�’n�n, onun talebesi oldu�u ve ondan Farsça dersleri ald��� baz� kaynaklarda belirtilir. �stanbul, Ç�ld�r ve Gürcistan’a ba�l� Ah�ska’da uzun süre bulundu�unu ve �stanbul’u çok sevdi�ini �iirlerinde dile getiren Haz�k, çevresindeki devlet adamlar�na ve di�er önemli ki�ilere sundu�u kasidelerle tan�nm�� olup ya�ad��� çevredeki cami, çe�me ve konaklara çe�itli nedenlerle tarih dü�ürmü�tür. �iirlerinde daha ziyade anlam� ön planda tutarak, klasik mazmunlar� ustal�kla kulland���, tasavvufî a�k�n yan� s�ra maddî a�ka da yer verdi�i görülür. Sade, düzgün ve temiz bir dili vard�r. Kasidede Nef’î’nin, gazelde de Nâbî’nin etkisinde kald�. Ço�unu Nef’î’ye nazire olarak yazd��� birçok kasidesinde derin hayaller ve hikmetli mazmunlara yer verdi. Dönemin usta �airleri aras�nda yer almas�na ra�men tefsir ve f�k�h alanlar�nda da ürünleri vard�r. Eserleri: Dîvan-� Hâz�k Efendi: Küçük hacimli bir eser olup 1900’de Ahmediye Medresesi Müderrisi Erzurumlu �air Abdürrezzak �lmî Efendi taraf�ndan derlenip �stanbul’da yay�mlanm��t�r. Yazma nüshalar� Millet ve Süleymaniye kütüphanelerindedir. Çok say�da yazma nüshas� mevcuttur. Bütün �iirleri derlenmemi�tir. Ta’lîkat alâ Tefsîri’l Beyzâvî: Kad� Beyzâvî tefsirini aç�klayan bir eser olup yay�mlanmam��t�r. Fetâvâ: Haz�k’�n çe�itli konularda verdi�i fetvalardan olu�ur. Bas�lmam��t�r. (http://www.boyutpedia.com/Default~ID~1295~aID~32042~link~h%C3%A2zik.html),(1.10.2008,10:20). 61 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.2. 62 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.2.
22
mümbit bir yerdi. Bu çevreden çok ünlü â��klar yeti�mi�ti. Posof’taki resmi görevi
s�ras�nda, bu �klar�n edebi hat�ralar�n� toplamak daha kolay olacakt�.63
�lk askerli�ine, 1937 May�s�nda al�nd� ve bir y�l süren Yedek Subay
Okulu’ndan sonra 1938 y�l�nda Aste�men olarak Sar�kam�� Topçu Alay�na geldi.
Burada alt� ay k�ta hizmeti yapt�ktan sonra 1938 Ekiminde terhis edildi. Kars
Lisesi’nde Yard�mc� Türkçe Ö�retmenli�ine ba�lad�.64 Kars Lisesi’ndeki
ö�retmenli�i s�ras�nda Halkevinin ayl�k dergisi Do�u�’un idaresini üstlendi. Daha
önce 16 sayfa olarak ç�kan dergiyi 32 sayfa halinde ç�karmaya ba�lad�. �lk yaz�
denemelerini ve daha önce Posof ve Arpaçay’da derledi�i halk kültürü verimlerini, bu
dergide yay�mlad�. Bu yaz�lar, yurdun dört bir yan�ndan ses getirdi. Do�u�’taki
yaz�lar� ona, yurt çap�nda hakl� bir ün kazand�rd�. Yine bu dönemde Kars
Gazetesi’nde birçok ara�t�rma yaz�lar� ne�redildi.65
K�rz�o�lu, Alman-Rus Sava�� ba�lay�nca 1941 y�l�nda yeniden yüksek tahsil
yapma f�rsat� buldu. �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde
okumaya ba�lad�. Bir yandan da �stanbul Süleymaniye Kütüphanesi’nde memurluk
yapt�.66
1941 y�l�nda Ülkü dergisinde ç�kan Dede Korkut Kitab�’ndaki Co�rafî �simler
ba�l�kl� incelemesiyle, ilim âleminin dikkatini çekti. Bu çal��ma, 1952 y�l�nda
kitapla�acak ve K�rz�o�lu, Dede Korkut Destanlar� mütehass�slar�ndan biri
say�lacakt�.67
K�rz�o�lu, 1943’te ikinci defa silâhalt�na al�narak Sar�kam��’taki k�tas�na gitti.
Bu on yedi ayl�k ikinci askerlik dönemiyle toplam 35 ay askerlik yapt�ktan sonra
Topçu Te�meni olarak terhis edildi. Askerli�i s�ras�nda kayak sporuna ilgi duydu ve
bu sporla me�gul oldu. �kinci askerlikle fakülte ö�renimi kesintiye u�rad�ysa da,
1944’te tekrar fakülteye dönerek tahsile devam etti.
6633 Y. Zeyrek, “K�rz�o�lu’nun Posof Hat�ralar�”, Türk Kültürü Dergisi, Ankara, May�s 2003, s. 481. 64 1938-1941 tarihleri aras�nda. 65 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.12. 66 23.2.1942-2.4.1942 tarihleri aras�nda. 67 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.8.
23
1944 y�l�nda düzenlenen Kars Tarihi’ni Yazma Müsabakas� için yazmaya
ba�lad��� Kars Tarihi’ni 1945 y�l� sonunda vilayete teslim etti. 1946 y�l�nda üniversite
ö�renimini tamamlayan K�rz�o�lu, iki y�l �stanbul’da serbest çal��t�. Bu s�rada
Hazine-i Evrak’ta ve kütüphanelerde ara�t�rmalar yapt�, hocas� Prof. Dr. Cavid
Baysun68 ile Tezâkir-i Cevdet’in ilk 12 tezkiresini, müellif yazmas�ndan kopya ile
ne�re haz�rlad�. Dört tane tarih eserinin metin ve sadele�tirilmesini Türkiye
yay�nevine verdi. 69
Üniversite ö�rencisiyken ara�t�rmalar�n� ne�retmeye devam eden K�rz�o�lu,
bu s�ralarda Ç�naralt�, Bozkurt, Türk Yurdu, Tanr�da�, Türk Amac�, Halkbilgisi
Haberleri, Tarihten Sesler ve Yücel dergilerinde ara�t�rmalar�n� ne�retti. O bu
s�ralarda hocas� Zeki Velidî Togan’�n70 fahri asistan� gibiydi. Sevilen ve kendisinden
68 Prof. Dr. Cavid Baysun (1899–1968): Türk tarihçisi. 15 A�ustos 1899'da �stanbul Be�ikta�'ta do�du. Aslen �zmir’lidir. Babas� �stanbul S�hhiye müdürlerinden Dr. Ali R�za Bey, annesi �ahin Pa�a'n�n k�z� Bedriye Han�m'd�r. �lk tahsilini 1908'de Ab-bas A�a Mahallesi ilkokulunda tamamlad�. Daha sonra babas�n�n memuriyeti dolay�s�yla Halep'te Frans�z mektebine devam etti. Askerlik görevini, Millî Mücadele'den önceki y�llarda babas�yla birlikte Batum ve Trabzon'da buiundu�u s�ralarda onun yan�nda yapt�. �stanbul'a dönü�ünde, daha önce Adana Lisesi'nde onuncu s�n�fta yar�m b�rakt��� tahsilini 1922'de Ni�anta�� Lisesi'nde tamamlayarak �stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ne girdi. 1926'da tarih hocas� olarak �stanbul Erkek Lisesi'nde göreve ba�lad�. Ard�ndan Kandilli K�z Lisesi'nde ve Galatasaray Lisesi'nde ayn� göreve devam etti. 17 Aral�k 1937'den itibaren Edebiyat Fakültesi'nde orta zamanlar Garp tarihi derslerini okutmaya ba�lad�. 1939'da üniversite doçentli�ine, 21 Mart 1945'te de Türkiye Tarihi Kürsüsü'nde Türkiye ve Yeniça� Avrupa tarihi profesörlü�üne yükseltildi. Bu arada �stanbul Y�ld�z Yüksek Teknik Okulu'nda ink�lâp tarihi dersleri de veren M. Cavit Baysun 16 Kas�m 1950'de Türkiyat Enstitüsü müdürlü�üne getirildi. Mü�avir âza olarak çal��makta oldu�u �slâm Ansiklopedisi'ne Adnan Ad�var'dan sonra 1955'te müdür oldu. 19 Ocak 1960'ta ordinaryüs profesörlü�e yükseltildi. Ölümüne kadar Yeniça� Tarihi Kürsüsü ba�kan� olarak görev yapt�. 19 Kas�m 1968'de vefat etti. Kabri Be�ikta�'ta Yahya Efendi Dergâh�'ndad�r. Daha deteyl� bilgi için bkz. �Ü Edebiyat Fakültesi Sicil Ar�ivi, dosya nr. 25; Münir Aktepe, "Ord. Prof. M, Cavid Baysun", TTK Belleten, XXXIII /129 (1969), s. 97-113; M. C. �ehabeddin Tekinda�, "Kaybetti�imiz Bir De�er: Ord. Prof. M. Cavid Baysun", 7D, s. 23 (1969], s. 1–8; Orhan F. Köprülü, "Ord. Prof. Cavid Baysun'un Ard�ndan", a.e, s. 9-12. 69 Bunlardan yaln�z Câm-� Cem-Ayîn’in sadele�tirmesi 1949’da bas�ld�. 70 Zeki Velidî Togan: Tarihçi yazar. 10 Aral�k 1890’da Ba�kurdistan’�n Sterlitamak �ehrinde do�du. �lk tahsiline Ötek Medresesinde ba�lad�. Gayri Rus Muallim Mektebi ve Kazan Üniversitesi’nde tahsil hayat�na devam etti. Tahsilini tamamlad�ktan sonra Kazan Kasimiye ve Ufa Osmaniye Medreselerinde Arap edebiyat� ve Türk tarihî dersleri verdi. Kazan Üniversitesi Tarih Co�rafya ve Etnografya Derne�i ad�na Ta�kent, Buhara, Fergana’da tarih, edebiyat ve etnografya ara�t�rmalar�nda bulundu (1913-1914). Bu ara�t�rmalar s�ras�nda Yusuf Has Hâcib’in yazd��� Kutadgu Bilig adl� eserin yeni bir nüshas�n� buldu. Ufa Müslümanlar�n�n temsilcisi olarak 1916’da Dumaya seçildi. 1917 Sovyet devriminden sonra Ba�kurdistan topraklar�nda bir Türk Devleti kurdu. 1920’de bu devletin ba�kanl���na seçildi. Sovyet idaresi ile aras� aç�l�nca, Güney Türkistan’a giderek, Sovyet idaresiyle mücadele eden basmac�larla i�birli�i yapt�. Mücadelesinin ba�ar�s�zl�kla neticelenmesi üzerine Fransa’ya gitti. Paris kütüphanelerinde ve Berlin Devlet Kütüphanesinde do�u yazma eserleri üzerinde çal��t�. Zeki Velidî Togan, 1925’te Türkiye’ye ça�r�ld�. 1927’de �stanbul Darülfünunu’nda Türk tarihî ve tarihte usul muallimli�ine tayin edildi. 1932de yap�lan Birinci Türk Tarih Kongresinde resmî tarih tezine ayk�r� fikirler savundu�u için görevinden ayr�lmak zorunda kald�. Daha sonra Viyana’ya gitti. Viyana Üniversitesinde �bn-i Fadlan’�n Seyahatnamesi adl� teziyle doktoras�n� bitirdi. Bonn ve Göttingen Üniversitelerinde ders verdi. 1939’da tekrar Türkiye’ye dönen Zeki Velidî, �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde profesör olarak göreve ba�lad�. Daha sonra ordinaryüs profesör oldu. Turanc� siyasî faaliyetlerde bulundu�u iddias�yla 1944’de tutukland�. Bir sene kadar tutuklu kald�ktan sonra, mahkeme sonucunda berat etti. 1948’de Edebiyat Fakültesi’ndeki görevine tekrar döndü. 1950’de �slamî Tetkikler Enstitüsünü kurarak, ölünceye kadar bu enstitünün müdürlü�ünü yapt�. �stanbul’da 1970’te öldü. Zeki Velidî, genelde Rusya ve Orta Asya’daki Türkler üzerine 300 kadar makale ve kitap yazd�. An�lar�n�
24
çok �ey beklenen müstakbel bir bilim adam� olarak �stanbul’un ünlü ayd�nlar� ve
bilim muhitine girdi. 71
Takdir kazanan genç K�rz�o�lu, ilim çevrelerinden iltifat görüyordu. Millî �air
Mehmet Emin Yurdakul’un72 dikkatini çekmi� ve onun sevgisini kazanm��t�. 20 Nisan
1943 tarihinde Ankara adl� kitab�n� imzalayan Yurdakul, imzas�n�n üzerine: “Millî
ülkümüzün me�’alecilerinden Aziz O�lum Fahrettin’e yadigâr olsun.” ifadesini
yazm��t�.73
�zahl� Osmal� Tarihi Kronolojisi müellifi �smail Hamî Dani�mend74, kitab�n�
K�rz�o�lu’na arma�an ederken iç kapa�a �unlar� kaydetmi�ti: “Kars’�n k�ymetli
Hat�ralar adl� eserinde 1961’de yay�nlad�. Di�er eserlerinden baz�lar� �unlard�r: 1) Bugünkü Türkeli Türkistan ve Yak�n Tarihî (1947), 2) Umumî Türk Tarihîne Giri� (1946), 3) Tarihte Usul (1950), 4) Türklü�ün Mukadderât� Üzerine (1970), 5) O�uz Destan�. (http://www.bibilgi.com/Zeki-Velidi-Togan, [10.10.2008 13.50]) Daha detayl� bilgi için bkz. Tucer Baykara, Zeki Velidî Togan, Kültür Bakanl��� Yay�nlar�, Ankara 1989. 71 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.8. 72 M. Emin Yurdakul: 13 May�s 1869'da �stanbul'da do�du,14 Ocak 1944'de ayn� kentte öldü. Be�ikta� Askeri Rü�tiyesi'ni bitirdikten sonra bir süre Mülkiye Mektebi'nin idadisinde okudu.1887'de Bab�âli Sadaret Dairesi Evrak Odas�'n� ayl�ks�z kâtip olarak atand�.1899'da Hukuk Mektebi'ne ba�lad�. Ö�renimini ABD'de tamamlamak üzere okuldan ayr�ld�. Ancak bu iste�i gerçekle�emedi. Memurluk ya�am�na döndü. �ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi. �iirlerinde dile getirdi�i dü�ünceler, yans�tt��� gerçekler saray taraf�ndan ku�kuyla kar��land��� için 1907'de Erzurum rüsumat naz�rl���na gönderildi. II. Me�rutiyet sonras� 1909'da bahriye müste�arl���na, bu görevi istemeyince de Hicaz valili�ine atand�. Bir y�l sonra Sivas valili�ine getirildi. Ancak çal��mas� engellenince, üç ay sonra bu görevinden de ayr�larak �stanbul’a döndü. Türk Oca��'n�n kurucular� aras�nda yer ald�, derne�in ba�kan� oldu. Ç�kar�lan Türk Yurdu dergisinin de sorumlulu�unu üstlendi. �ttihat ve Terakki yönetimiyle aras� aç�l�nca Erzurum valili�i göreviyle 1911'de �stanbul’dan uzakla�t�r�ld�. Ertesi y�l da emekliye ayr�lmak zorunda b�rak�ld�. 1913'te Musul milletvekili seçildi. Halide Edip, Köprülüzade Fuat ve Hamdullah Suphi ile birlikte Hars ve �lim Heyeti üyeli�inde bulundu. Millî Türk F�rkas�'n�n kurucular� aras�nda yer ald�. I. Dünya Sava�� sonunda �stanbul i�gal edilince, 1921'de Anadolu'ya geçti. Atatürk taraf�ndan ilgiyle kar��land�. Antalya, Adana, �zmir yörelerinde dola�arak halk�n ve ordunun manevi gücünü artt�r�c� konu�malar yapt�, �ebinkarahisar, Urfa ve �stanbul milletvekili seçilerek be� dönem meclise girdi. Mehmet Emin Yurdakul edebiyat ya�am�na Servet-i Fünun döneminde ba�lam��t�r. �lk kitab� Türkçe �iirler ilgiyle kar��lanm��, yank�lar uyand�rm��t�r. Dönemin �iir anlay��� d���nda, hece ölçüsünü kullanarak yazd��� �iirlerinde yal�n bir dil kullanm��t�r. Türk edebiyat�na halk sesini getiren �air olarak nitelendirilmi�tir. Osmanl�c�l�k ve �slamc�l�k ak�mlar�na kar�� Türkçülük ak�m�n� savunan, bu konudaki dü�üncelerini dile getiren ö�retici �iirler yazm��t�r. �iirde biçim yönünden yenilikler yapm��t�r. Geleneksel Türk �iirinde sürekli kullan�lan kal�plar�n yerine 4+4+4+3=15,4+4+4+5=17,4+4+4+7=19 gibi al���lm���n d���nda kal�plar kullanm��t�r. Dörtlük gelene�inin d���na ç�karak üçer, alt��ar, sekizer dizelik k�talar kurmu�tur. Servet-i Fünun do�rultusunda Bat�'dan gelen sone biçiminde �iirler de yazm��t�r. Halkç�, ulusçu dü�ünce ve duygular� dile getirmi�tir. Toplumsal ve ulusal konular� i�lemi�tir. Halk�n ve ülkenin gerçe�ini, özgürlük istemini yans�tm��t�r. Co�ku, umut, yüreklendirme ve ö�reticilik, �iirinin belirgin ö�eleri olmu�tur. (http://www.antoloji.com/siir/sair/sair.asp?sair=5566&goster=hayat, [10.10.2008, 14.30]) Daha detayl� bilgi için bkz. A. Ferhan O�uzkan, Mehmet Emin Yurdakul: Hayat�, Sanat�, Eserleri, Varl�k Yay�nevi, 1969; Yüksel Yaz�c�, Mehmet Emin Yurdakul, Toker Yay�nlar�, 1974; Fethi Teveto�lu, Mehmet Emin Yurdakul: Hayat� Ve Eserleri, Kültür Ve Turizm Bakanl��� Yay�nlar�, Ankara 1988. 73 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.2. 74 �smail Hamî Dani�mend (1899–1967): De�erli bir müverrih olan ve ayn� zamanda Türk Dili hususundaki ara�t�rmalar�yla tan�nan �smail Hamî Dani�mend, 1899 senesinde Merzifon’da do�du. Babas� Cebel-i Garbî mutasarr�f� Emir Mehmed Kâmil Bey’dir Orta tahsilini Beyrut ve �am’da tamamlad�. �stanbul’da Mekteb-i Mülkiye’yi bitirmeden evvel, Fransa’da Paris College’de Frans�zca okudu. �stanbul Maliye Mektebi – Edebiyat Fakültesi ile Mülkiye Mektebi’nde Dinler Tarihî ve Siyasî Tarih dersleri verdi. Ba�dat’ta Hukuk Mektebi Müdürlü�ü yapt�. Kendi gayretiyle ç�kard��� Memleket Gazetesi ile Hâkimiyet-i Millîye, �rade-i Millîye gazetelerinde ne�retti�i yaz�lar�yla Millî Mücadele’yi destekleyen münevverlerden olan �smail Hamî Dani�mend, Sivas Kongresi’ne kat�lan delegeler aras�nda yer ald�. Cumhuriyet’ten sonra resmî bir vazife almad�. Kendini
25
tarihçisi ve benim aziz dostum Fahreddin K�rz�o�lu’na arma�an. 8 Te�rinievvel
1947”.75
Gerçekten de K�rz�o�lu, Cumhuriyet döneminde millî kültür alan�ndaki
uyan��ta, önemli rolü olan ayd�nlardan biri olacakt�.
K�rz�o�lu’nun evrak-� peri�an� aras�ndaki mektuplardan76 onun çok geni� bir
dost çevresine sahip oldu�u anla��lmaktad�r Bu çevre, zaman�n ilim ve sanat
âleminde zirvelere ç�km�� ünlü ki�ilerden olu�maktayd�. ��te onlardan baz�lar�: Zeki
Velidî Togan, Ziyaeddin Fahri F�nd�ko�lu, �erafettin Erel, Mirza Bala, Orhan �aik
Gökyay, Osman Turan, �smail Hami Dani�mend, Pertev Naili Boratav, Arif Nihat
Asya, Nihal Ats�z, Faruk Sümer, Hamit Zübeyir Ko�ay, Cahit Öztelli, Necati Akder,
R�fk� Salim Burçak, M. Halit Bayr�, Necmettin Esin, Tar�k Zafer Tunaya, Faruk
Kaleli, �brahim Kafeso�lu, Bekir Kütüko�lu, M. Altay Köymen, Hikmet Dizdaro�lu,
Nejat Diyarbekirli, �hsan H�nçer, Fazl�o�lu Cemal O�uz Öcal ve ço�u ahirete intikal
etmi� daha kimler…77
K�rz�o�lu, 1948 y�l�nda Kars Lisesi’nde ö�retmenli�e ba�lad�.78 Bu görevi
s�ras�nda, 15 Mart 1949 tarihinde, Silifke e�raf�ndan, Emekli Binba�� Kaz�m
tamam�yla Türk ve �slâm Tarihî ara�t�rmalar�na verdi. Çal��malar�n� otuzdan fazla kitapta toplad�. Hayat�n� ilme vakfeden ve de�i�ik ara�t�rmalar� ile günümüze ���k tutan Dani�mend, 12 Nisan 1967’de �stanbul’da vefat etti. Türk-�slâm Tarihî’ne ait birçok eseri bulunan Dani�mend’in; Türkçe-Osmanl�ca-Frans�zca Lügat, Destan ve Divan Edebiyat�’nda �stanbul Sevgisi, Türkçe Resimli Büyük Dil Klavuzu adl� eserleri lisan�m�z hususundaki mühim çal��malar�d�r. Di�er eserlerinden baz�lar� �unlard�r: �zahl� Osmanl� Tarihî Kronolojisi, Türkler ve Müslümanl�k, �zahl� �slâm Tarihî Kronolojisi, Garb Menbâlar�na Göre Garb Medeniyetinin Menbâ� Olan �slâm Medeniyeti, Garb Menbâlar�na Göre Eski Türk Seciye ve Ahlâk�, Garb Menbâlar�na Göre Eski Türk Demokrasisi, �stanbul Fethinin �nsanî ve Medenî K�ymeti, 31 Mart Vak’as�. (http://tarihogretmeni.net/tarih/ismail-hami-danisment-t27380.html, [10.10.2008, 14.00] ) Daha detayl� bilgi için bkz. Dani�mend, Kronoloji, IV, 463, 470; Rahmi Apak v. d�r., Bat� Cephesi, Ankara 1965, s. 23; Ulu� ��demir, Sivas Kongresi Tutanaklar�, Ankara 1969, s. 59, 65; Tahsin Demiray, "�zahl� Osmanl� Tarihi Kronolojisi ve Müellifi Hakk�nda" [288], �stanbul 1971, I, s. VI-XI; Mehmet Kaplan, �iir Tahlilleri II: Cumhuriyet Devri Türk �iiri, �stanbul 1984, s. 402-404; Sina Aksin, �stanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele, �stanbul 1983. i. 123, 526-531, 560; Salâhi R. Sonyel, Türk Kurtulu� Sava�� ve D�� Politika, Ankara 1987, I, 124-134; Mazhar Müfit Kansu. Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatürk'le Beraber, Ankara 1988, I, 237-252; Minber, s. 36, �stanbul 7 Kânunuevvel 1334[289]; Memleket, �stanbul 10 �ubat- 14 A�ustos 1335 [290]; �râde-i Millîye, Sivas Eylül 1919[291], �sa Kocakaplan. "Edebiyat�m�zda Râbia Hatun Skandal�", Türk Edebiyat�, s. 216, �stanbul 1991, s. 41-47; Rekin Ertem, "Güne�-Dil Nazariyesi", TDEA, III, 409-413; "Dani�mend, �smail Hami", a. e, II, 192; Türk ve Dünya ünlüleri Ansiklopedisi, �stanbul 1983, III, 1639; ABr., VI, 596. 75 Y. Zeyrek, “Büyük Bilgin Prof. Dr. K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, Türk Yurdu Dergisi, Cilt: 25, Say�: 211, Mart 2005, s. 60. 76 Bu mektuplar, yak�n tarihimiz ve Türkoloji alemi ile ilgili çok önemli notlar� ihtiva etmektedir. 77 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.3. 78 Bu stajyerlik dönemi 23.3.1948-26.5.1949 tarihleri aras�ndad�r.
26
Göksel’in k�z� ve ayn� lisede co�rafya ö�retmeni olan Nebahat (Göksel) Han�mla
evlendi. 79
Zaman�n siyasi iktidar�n� etkileyen ünlü bir politikac�n�n yanl�� tutumu
yüzünden, 1951 y�l�nda Diyarbak�r80 Lisesi’ne tayin edildi.81 Bu �ehirde, sosyal ve
kültürel faaliyetler yürüten K�rz�o�lu, bölgenin tarih, etnoloji, etnografya ve
folklorunu ara�t�rd�. Bu ara�t�rma ve incelemelerinin bir k�sm�n� Diyarbak�r’da
ç�karmaya ba�lad��� Kara Amid, Dicle ve �ç O�uz dergileriyle di�er mahallî
gazetelerde ne�retti.82 Mahallî bas�n ve e�rafla yak�n ili�kiler kuran Ö�retmen
K�rz�o�lu, bu �ehirde silinmez izler b�rakt�. 83
K�rz�o�lu’nun Diyarbak�r’da yapt��� çal��malar yine Diyarbak�rl� bir ayd�n
olan Avukat �evket Beysano�lu’nun 31 Mart 1963 tarihli bir mektubunda �öyle
anlat�lmaktad�r:
“1939 y�l�nda Kars Halkevi Dergisi Do�u� ve �stanbul gazetelerinden Tanin, Vakit, Tasvir ve Hürses’teki yaz�lar�yla tan�d���m�z K�rz�o�lu’nun mutlu bir tesadüf eseri olarak 1951 Mart�nda Diyarbak�r Lisesi Tarih hocal���na tayin edili�i, kendisini yak�ndan tan�mam�za vesile oldu. 1957 y�l� sonuna kadar Ziya Gökalp Lisesi ve arada da Diyarbak�r Ö�retmen Okulunda tarih hocal��� yaparken, Ziya Gökalp ailesi ve müzesinin incelenip tan�nmas�; Türk Millîyetçiler Derne�i ve Diyarbak�r Tan�tma Derne�inin kurucu azas� olarak çal��malar�, �ehrin an�tlar�, yaz�tlar� ve Lice, Atak, Çermik kasaba ve kaleleriyle bölge folklorunun yak�ndan inceleyici ve ara�t�r�c�s� olarak Kara Amid Dergimizde yay�mlad��� makaleler, bölgemiz ve millî kültürümüz için çok verimli olmu�tur.”84
Diyarbak�r Ziya Gökalp Lisesi Tarih Ö�retmeni oldu�u s�rada, 17 Eylül 1953
tarihinde Türk Dil Kurumu üyeli�ine kabul edildi.85 Bu kurumda Ermeni as�ll�
ba�yazman Agop Dilaçar’la86 ihtilafa dü�tü; Dilaçar’�n �ikâyetine sebep olacak
derecede tart��malar� oldu. 87
79, Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.8. 80 K�rz�o�lu Diyarbak�r’a Diyarbekir derdi. 81 Bu politikac�, Menderes’in müellifidir. 82 Yeni �ark, �ark Postas� ve Yeni Diyarbak�r Sesi gazeteleri. 83 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.13. 84 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde…”, s.13. 85 Türk Dili ve Folkloru ile ilgili çal��malar�ndan dolay�. 86 Agop (Martanyan) Dilaçar (1895-1979): �stanbul'da do�du. �lk ve orta ö�renimini Gedikpa�a’da, misyonerlerin açt��� bir Ameriken okulunda yapt�. �ngilizce, Rumca ve �spanyolca ö�rendi. Robert koleji’ni bitirdi (1915). Latince, Yunanca, Almanca, Rusça, Bulgarca üzerinde çal��t�. Birinci dünya sava��'na kat�ld�. Kafkas cephesinde gösterdi�i ba�ar�dan dolay� madalya ile ödüllendirildi. Robert Koleji’nde ingilizce ö�retmenli�ine ba�lad� (1919). Sofya'da Svabodan Üniversitesi'nde eski do�u dilleri ve Osmanl�ca okuttu. Avrupa'da ve �stanbul'da ç�kan
27
1953’te K�rz�o�lu’nun öncülü�ünde Diyarbak�r Millîyetçiler Derne�i
kurulmu�tu. Ayn� lisede görev yapan e�i Nebahat Han�m da, bu derne�in üyesiydi. 88
Uzun y�llar�n� vererek haz�rlad��� 640 sayfal�k “Kars Tarihi” adl� ilmi eserini
�stanbul’da 1953 y�l�nda yay�mlad�. Bu arada �stanbul’da yay�mlanan ve bir sanat ve
edebiyat dergisi olan “�stanbul Dergisi”nde de ilmi ara�t�rmaya dayanan çal��malar�
yay�mlanmaktayd�.89 K�rz�o�lu, bilim çevrelerinde hakl� bir üne eri�ti. 1955’te “1855
Kars Zaferi” eserini yay�mlad�.
1957 y�l�nda Adapazar� Lisesi’ne tayin olan K�rz�o�lu, Arifiye Ö�retmen
Okulu’nda Tarih ö�retmenli�i yapt�.90 1958’de “Edebiyat�m�zda Kars” adl� eserini
yay�mlad�.91 1961 y�l�nda Ankara’da Millî E�itim Bakanl��� Ö�retmeni ��ba��nda
Yeti�tirme Bürosu’nda �ube Müdürlü�ü’ne getirildi. Bu arada DPT’de Sosyal ��ler
Dairesi’nde ve Devlet Bakanl��� Özel �statistikî Bilgiler Grubu’nda Tarih
Ara�t�rmalar� Uzman� olarak çal��t�.92
1964 y�l�nda, 81 ya��nda olan babas� Mehmet Dervi� Efendi vefat etti. Ayn�
y�l, Necip Faz�l taraf�ndan “Kanl� Sar�k” adl� tiyatro eseri yaz�ld�. 1064-Selçuklu
Fethi’nin 900. Y�ldönümünde, Kars tarihini sahneye koyma amac�yla Kars Belediyesi
Ermenice gazetelerde yazd�. Yaz�n�n do�u�u (1928), Albion bahçesi (1929) adl� kitaplar�n� yay�mlad�. Atatürk taraf�ndan, Birinci Türk Dil Kurultay�'na ça�r�ld� (1932). �lk kurultayda "Türk, Sümer ve Hint dilleri aras�ndaki rab�talar"; ikincisinde "Türk-paleoetimolojisi" konulu bildirilerini sundu. 1934’te Türk Dil Kurumu ba�uzmanl���na atand�. 1935’te Atatürk'ün iste�iyle Dilaçar soyad�n� ald�. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co�rafya Fakültesi'nde dilbilim tarihi ve genel dilbilim okuttu (1936-1951). Türk ansiklopedisi'nde ba�dan��manl�k ve ba�redaktörlük yapt� (1942-1960). Eski Türk dilleri ve lehçeleriyle ilgili ara�t�rma ve incelemelerini ölümüne dek sürdürdü. Dilin özle�tirilmesine ve ça�da� kavramlar� kar��layacak bir bilim ve kültür dilinin yarat�lmas�na çal��t�. Ba�l�ca yap�tlar�: Devlet dili olarak Türkçe (1962), Wilhelm Thomsen ve Orhon yaz�tlar�n�n çözülü�ü (1963), Türk diline genel bir bak�� (1964), Türkiye'de dil özle�mesi (1965), Dil, diller ve dilcik 1968), Kutadgu Bilig incelemesi (1972), Anadil ilkeleri ve Türkiye d���ndaki ba�l�ca uygulamalar (1978). Daha detayl� bilgi için bkz. Kaya Türkay, A. Dilaçar, TDK, Ankara 1982. 87 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�…”, s.2. 88 Okul müdürünün yazd��� 5 �ubat 1953 tarihli yaz�da, Nebahat Han�m�n, bu dernekle ili�kisinin kesilmesi istenmi�tir. Bu yaz�, yak�n tarihle ilgilenenlere bir fikir vermesi bak�m�ndan önemlidir. 89 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.4. 90 1961 y�l�na kadar Arifiye Ö�retmen Okulu’nda Tarih ö�retmenli�i yapm��t�r. 91 1934’ten 1954’e kadar Sar�kam��, Ka��zman, Kars Merkez, Ç�ld�r, Ardahan, I�d�r, Tuzluca, Digor ve Göle’yi dola�arak tarih, folklor, halk edebiyat� ara�t�rma ve derleme çal��malar� yapm��t�r. Bu çal��malar�n� Dedesi Molla Muhyiddin Efendi’den kalan Kars üzerine söylenmi� �iirlerin topland��� defterle birle�tirerek “Edebiyat�m�zda Kars” adl� eseri olu�turmu�tur. 92 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.9.
28
taraf�ndan desteklenen bu eserin konusu ve malzemesi, yazara K�rz�o�lu taraf�ndan
verilmi�ti.93
1966’da MEB Ar�iv Dairesi’nde Müdür Yard�mc�s� ve ayn� zamanda Türk
Ansiklopedisi’nde uzman olarak çal��t�. Bu ansiklopediye birçok makale yazd�.
K�rz�o�lu, Ankara’daki memuriyeti s�ras�nda bir yandan da Ankara
Üniversitesi DTCF’de Akdes Nimet Kurat yönetiminde doktora çal��mas�n� yürüttü.
“Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi (1451–1590)” konulu tezini pekiyi dereceyle
veren K�rz�o�lu, 11 May�s 1967’da Tarih Doktoru oldu.94
K�sa bir sürede olsa siyasetle ilgilenen K�rz�o�lu, 1967 y�l�nda memleketi olan
Kars’ta, Adalet Partisi’nden milletvekili aday� olmu�; ancak kazanamam��t�r. Bu
tarihten sonra da, bir daha siyasetle ilgilenmemi�tir.95
Dr. K�rz�o�lu, 1 Kas�m 1967 tarihinde Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Tarih Bölümü’nde Ö�retim Görevlisi olarak çal��maya ba�lad�. 1972–1973
tarihlerinde bir süre Fransa’da kald�.96 “Kür ve Çoruk Boylar�nda K�pçaklar ve
Atabek Beyli�i” adl� teziyle, 18 Kas�m 1975 tarihinde Orta Ça� Tarihi Doçenti oldu.97
1976–1983 y�llar� aras�nda Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi’de
Tarih Bölümü Ba�kanl��� yapt�.
1980 Kas�m�ndan itibaren alt� ay Lefko�a’da kalarak K�br�s’taki Türk-�slam
Kitabeleri’ni inceledi ve Özel Türk Üniversitesi’nde �nk�lâp Tarihi dersleri verdi. 98
K�rz�o�lu, 1982 y�l�nda tamamlad��� “An� �ehri Tarihi” adl� çal��mas�yla Orta
Ça� Tarihi Profesörü unvan�n� ald�. Kadrosuzluktan dolay� iki y�l D��i�leri Bakanl���
93 K�rz�o�lu, Orta mektepten s�n�f arkada��m dedi�i zaman�n Belediye Ba�kan� rahmetli Arif Ta�ç�’n�n maddî deste�ini temin ederek Prof. Osman Turan’�n tavassutuyla Necip Faz�l’la görü�mü�, eserin tarihî ve edebî malzemesini ona vermi�tir. Bu tiyatro eserindeki Kuzucu Mehmet de Hocan�n babas�d�r. K�rz�o�lu’nun “M. Kuzu” mahlas� kulland��� da hat�rlan�rsa, bu ismi kullanmas� bir tesadüfi olmasa gerek. 94 Bu çal��mas� önce Atatürk Üniversitesi sonra da Türk Tarih Kurumu taraf�ndan ne�redildi. 95 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.5. 96 Doçentlik dil e�itimi için. 97 Bu çal��ma da TTK taraf�ndan ne�redildi. 98 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.9.
29
Ara�t�rma Dairesi’nde ar�iv uzman� olarak çal��t�ktan sonra Ankara Gazi Üniversitesi
E�itim Fakültesi Tarih Ö�retmenli�i Bölümü Ö�retim Üyeli�ine geçti. Prof. Dr.
K�rz�o�lu, 16 May�s 1985 tarihinde buradan emekliye ayr�lm��; 1 Ocak 1986–31
Aral�k 1986 tarihleri aras�nda sözle�meli ve Ekim 1987–31 May�s 1990 tarihleri
aras�nda da ücretli ö�retim eleman� olarak ayn� fakültede görev yapm��t�r. 1990
y�l�nda Gazi Üniversitesi’ndeki görevini tamamlayarak ya� haddinden emekli
olmu�tur.99
1. 3. A�LE BABASI KIRZIO�LU
Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu, iyi bir akademisyen, iyi bir hoca oldu�u gibi iyi
bir e� ve iyi bir babad�r. Bunu ortanca o�lu Dede Korkut Bey’in ve 12 y�l onlarla
birlikte ya�am�� olan k�zkarde�i Ülker Uluçutsoy’un anlat�mlar�ndan ele almaktay�z.
Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu, çocuklar�na kar�� samimi, ama aile disiplini
içerisinde mesafeli bir babayd�. Ancak bunun yan� s�ra çocuklar�na kar�� son derece
sevecen, anlay��l�, olgun bir babayd�. K�sacas� klasik Türk babas�d�r: Otoriter ve biraz
da uzaktan seven; öte yandan küçükle küçük, büyükle büyük olan, nerede nas�l
davranaca��n� iyi bilen bir baba… Çocuklar�yla olan ileti�imi genellikle Nebahat
Han�m vas�tas�yla olmu�tur. O, çocuklar�yla pek fazla yüz göz olmaz, fakat
gerekti�inde sorumluluk sahibi bir baba olarak yer almay� da asla ihmal etmezdi.
Onlar�n dersleri ve okullar�ndaki durumlar�yla yak�ndan ilgilenirdi. M. Fahrettin
K�rz�o�lu, bir tarihçi olarak çocuklar�n�n da kendisi gibi tarih ilmi ile u�ra�mas�n�
istemi�tir. Fakat kendisinde bulunan tarih ara�t�rma merak� çocuklar�na geçmemi�tir.
Üç o�lu tarihi sevmek ve babalar�na sayg� duymakla beraber, daha sonra ba�ka
meslekleri seçmi�tir. Büyük o�lu Mehmet Ilgar (1950), Isparta Süleyman Demirel
Üniversitesi Mimarl�k Bölümünde profesördür. Ortanca o�lu Kaz�m Dede Korkut
(1951), Ankara Tar�m �l Müdürlü�ünde ziraat mühendisli�inden emekli ve küçük
o�lu Seyfettin Kür�at da (1956) bir �irkette mütercim ve proje koordinatörü olarak
çal��maktad�r.
K�rz�o�lu, çocuklar�n� Dede Korkut hikâyeleri ile büyütmü�tür. Çocuklar�n�
yeti�tirirken onlar üzerinde bask� kurmam��t�r. Çocuklar� her ne kadar tarih ilmi ile 99 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.6.
30
me�gul olmasalarda onlara ya�ad�klar� topraklar�n ne kadar de�erli oldu�unu
belirterek, bu de�erin sadece maddi de�il manevi de�erleri de içerdi�ini a��lam��t�r.
Çocuklar� tarihçi olamasa da iyi bir tarih haf�zas� ve bilincine sahip olmu�lard�r.
K�rz�o�lu’nun akademik hayat�n� aile hayat�ndan ay�rmak mümkün de�ildir.
Evinin bir bölümü kütüphaneydi ve bu kütüphanede çok önemli eserler yer
almaktayd�. Evine gelir gelmez yeme�ini yer ve vakit kaybetmeden çal��ma
masas�n�n ba��na otururdu. ��ine â��k bir insand�. Öyleki aral�ks�z sekiz saat masan�n
ba��nda çal��t��� olurdu. Hayat�n�n her alan�nda oldu�u gibi evinde de son derece titiz,
tertipli, temiz ve disiplinliydi.
K�rz�o�lu, ayn� zamanda Türk ananelerine son derece ba�l�, misafirperver bir
kimseydi. Evine, aile e�raf�ndan, mesai arkada�lar�ndan, dostlar�ndan, ö�rencilerine
var�ncaya kadar pek çok kimse gitmekteydi. O, sohbet etmeyi çok seven biri
oldu�undan bu geli� gidi�lerden son derece mutlu olmaktayd�.
K�rz�o�lu, hayat�n�n büyük bir bölümünü Türk Milletinin tarihini, kültürünü
ve güzelliklerini ortaya ç�karmaya adam��t�r. Bu arada ailesini de ihmal etmemeye
çal��m��t�r. K�sacas� K�rz�o�lu, iyi bir e�, iyi bir baba, iyi bir dost, iyi bir akademisyen
ve iyi bir hocad�r.
1. 4. Ö�RET�M ÜYES� KIRZIO�LU
K�rz�o�lu’nun akademik kariyeri kadar hocal��� da önemlidir. Üniversitenin
hemen her bölümünden ö�rencinin derslerini dinlemeye geldi�i bir hoca olabilmek
herkese nasip olmasa gerek.
Bu kadar geni� bir yelpazede dinleyici kitlesine sahip olmas�nda
K�rz�o�lu’nun ak�c� bir dille ders anlatmas�n�n ve tarihi anlat�rken ya�atmas�n�n etkisi
büyüktür. Elbetteki hocan�n bilgisi ve anlat�m�n�n da ötesinde K�rz�o�lu’nun
ö�renrenciye kar�� tavr� da etkilidir. Onun derslerine talebin fazla olmas�,
K�rz�o�lu’nun ayn� zamanda iyi bir hatip oldu�unun da kan�t�d�r. Ö�rencisi emekli
Top. Alpay Naz�m Budak, K�rz�o�lu hakk�nda �unlar� söylemi�tir:100
100 Naz�m Budak, “Tarih Ö�retmenim Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra
31
“Tarih” kavram�n� geçmi�te ya�anm�� ve orada kalm�� bir tak�m olaylar, sava�lar ve ezberlenmesigereken rakamlar tarz�nda alg�lard�m. Hocam�z, ders anlat�rken s�ralar aras�nda dola��r, bazen gözlerini k�sarak derinlere dalard�…
Hocam�z, ciddi ve mesafeliydi, fakat kat� ve bask�c� de�ildi. Sab�rl� ve ho�görülü bir yan� vard�. Tav�r ve hareketleri sayg� uyand�r�yordu. Ö�renrencilerine kar�� ilgi ve sevgi duydu�unu, dersini s�nav korkusuyla de�il, sevdirerek benimsetmeye çal��t���n� hissediyorduk. Ö�retim yöntemi esnekti. Bazen ders kitab�n�n d���na ç�k�yor bizlerde istek ve merak uyand�r�c� konulara de�iniyordu… Dersinden ay�rabildi�i zaman�, geçmi�imizi daha iyi tan�yabilece�imiz konularla de�erlendirirdi. Herhangi birimize ait soyad�ndan, aile lakab�ndan, köy ve yer adlar�ndan, yerle�im yerimizle ilgili tarihi bir yap� veya olaydan, boy isimleri, an’aneler veya törelerden, hatta kulland���m�z farkl� bir deyimden hareketle konu açar, meselenin men�eini, mahiyetini belirten aç�klamalarda bulunurdu. Ço�u zaman tarihimiz ve kültürümüzle ba�lant�lar kurard�. Her f�rsatta millet olarak nereden ve nas�l geldi�imizi ve kim oldu�umuzu bilmemizin önemine de�inirdi. Bu yakla��mdan cesaret alan bizlerde merak ettikleimizi veya büyüklerimizden duyduklar�m�z� sorard�k. Hocam�z sadece dersle de�il, okul d��� hayat�m�zla da ilgilenirdi, zorluklardan y�lmamam�z�, azimli ve kararl� olmam�z�, mutlaka okumam�z� ve gelece�e ümitle bakmam�z� ö�ütlerdi. Bize de�er verdi�ini hissetti�imiz bu ilgi ve diyalog ortam�nda ufkumuz aç�l�yor, kendimize güvenimiz ve derse ilgimiz art�yordu.
Hat�rlad���m konulardan biri de hocam�z�n baz� duygusal özelliklerimizi, his ve heyecanlar�m�z� de�erlendirip ortak bir anlay�� ve görü�e yönlendirmesidir. Yörenin çocuklar� olarak hepimiz istilac� sald�r�lar�n, toplu sürgün ve k�rg�nlar�n, pan-islavist deh�etin, Ermeni zulümlerinin ac�kl� öykülerini büyüklerimizden dinlemi�tik. Hemen Her aileden de�i�ik cephelerde topra�a dü�enler olmu�tu. Her köyün veya kentin yak�n�nda �ehitlikler vard�. “93 Harbi’nden” sonraki k�rk y�ll�k i�gal döneminin ac�lar� unutulmam��t�. Bölgeden Türk ve Müslüman izlerini silmek için yap�lan tahribat�n kal�nt�lar� ortadayd�. Ermeni vah�etine �ahit olan birçok insan�m�z hayattayd�. Bu gibi konulardan söz aç�l�nca hocam�z; ba��m�za gelen müsibetlerin tahlilini yapard�. Bunlar�n asla unutulmamas�n�; gerçeklerin iyi bilinmesini, ancak kin ve dü�manl�klardan uzak kal�nmas�n� söylerdi. Tarih boyunca maruz kald���m�z her sald�r�n�n en zay�f ve tutars�z bir dönemimize nas�l denk getirildi�ine dikkatimizi çerkerdi. Önemli iç meselelerimizle, kar���klarla, isyanlarla u�ra�t���m�z çok kritik dönemlerde kar��la�t���m�z k��k�rtmalardan, dü�manca güç birli�i ve askeri tecavüzlerden örnekler verirdi. F�rsat buldukça de�i�ik tarzlarda ortaya ç�kan vedevaml� olarak canl� tutulan fesada imkân verilmemesi için birlik ve beraberli�in önemine dikkat çekerdi. Bunun da yurt ve millet sevgisiyle mümkün olaca��n� vurgulard�. Kar��la��lan zorluklar�n da yine ayn� güç sayesinde a��labilece�ine dair tarihtenmisaller verirdi.
K�rz�o�lu’nun ö�rencilerinden Prof. Dr. S�rr� Akbaba, Hoca hakk�nda �unlar�
söylemi�tir:101
Sayg�de�er Fahrettin Hocam�z� Gazi Üniversitesi’nde lisans e�itimimi yaperken tan�d�m. Gerçi daha önceden “Kars Tarihi”nin yazar� oldu�unu biliyordum, ancak yüz yüze görü�memiz Ankara’da gerçekle�ti…
Say�s�), Y�l:3, Say�:5, May�s 2005, s.24. 101 S�rr� Akbaba, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’ndan Kalan Birkaç Hat�ra”, Serhat Kültür Dergisi, (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:3, Say�:5, May�s 2005, s.26.
32
Atatürk Üniversitesi’nde göreve ba�lamadan önce 1986 y�l�n�n ilk yar�s�nda Tokat Rehberlik Ara�t�rma Merkezinde Rehber ö�retmenlik yap�yordum. Üniversiteye geçi� yapabilmem için Millî E�itim Bakanl���’ndan muvafakat almam gerekiyordu. Ancak bakanl�kta Kani ad�nda bir yetkili bana geçi� yapabilmem için gerekli olan bu belgenin verilemeyece�ini, bo�una u�ra�mamam� söyledi. Durumu Fahrettin Hocam�za iletti�imde: “Evlad�m, onlar yetkilidirler, ancak bilmezler, sen herhangi bir kuruma geçmiyorsun. E�itim yapmak için Üniversiteye ara�t�rma görevlisi olacaks�n. E�itim hakk� engellenemez, aksi halde anayasal suç i�lemi� olurlar. Ben ilgilenir seni sonuçtan haberdar ederim.”, dedi ve dedi�ini de yapt�. Onun yard�mlar� sonucu muvafakat alarak üniversiteye geçtim.
Ö�rencisi Ya�ar Kalafat, K�rz�o�lu hakk�nda �unlar� söylemi�tir:102
Hocam rahmetli sadece canl� tarih de�il, ya�am� ile hayat� tarihle�en bir ebedi �ahsiyetti. E�itimini öyle alm��t� ve bizi o �ekilde yeti�tirmek istiyordu. Onlar yaz�l� döneme geçmi� bir milletin, ayn� zamanda sözlü dönem temsilcili�ini de yapabilen canl� tarih ta��y�c�lar� ve aktar�c�lar� idiler…
Hocam K�rz�o�lu’nda bitmek tükenmez bir ara�t�rma ruhu vard�. Zamanla biz de, kendimizce ara�t�rmac� olmaya özenirken, rahmetli hocam�n neler çekti�ini daha iyi anlamaya ba�lad�k. O sadece Cumhuriyet Dönemi tarihçisi de�il, ayn� zamanda kültür tarihçisi idi. Tarihin bütün alt disiplerinde yap�lm�� çal��mas� vard�. O ayn� zamanda bir halk bilimci ve edebiyat ara�t�rmac�s� idi… Hocam rahmetli alan�nda bir Horasan Eri, bir Alp Eren’di. O Sar�kam�� �ehitleri’nin ruhunu alan�nda ya�at�yordu.
K�rz�o�lu, ö�rencilerine tarih dersi vermekten ziyade, tarih �uurunu a��lamaya
çal��an bir hoca olmu�tur. Türk Tarihi’nin paha biçilmez k�ymetlerle dolu
muhteviyat�yla, bütün dünya tarihleri içinde parlakl���n� kaybetmeyen bir y�ld�z
oldu�unu her f�rsatta dile getirmi�tir.
K�rz�o�lu, dünyada ve Türkiye’de objektif çal��malar�yla tan�nan, verdi�i
derslerin içeri�ine fazlas�yla hâkim, ilmi derecesinde ba�ar�l� bir ö�retim üyesidir.
Ba�ar�l� bir ö�retim üyesi olmak için sadece anlat�lan konuyu iyi bilmek yeterli
de�ildir. Bunun için ilmi disipline sahip olman�n yan�nda iyi insan olmak, i�ine â��k
ve her �eyden de önemlisi insan sevgisi ile dolu olmak gerekir. K�rz�o�lu,
ö�rencilerine sadece ilmi çal��malar�n� de�il, ayn� zamanda kalbini de açabilen bir
akademisyendi. �rencilerine kar�� son derece anlay��l�, sab�rl�, onlar� destekleyen,
yol gösteren, çal��maya te�vik eden bir hoca profili olarak kar��m�za ç�kmaktad�r.
102 Ya�ar Kalafat, “Hocam K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi, (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:5, Mart- Nisan 2007, s.2.
33
1. 5. KIRZIO�LU’NUN SON GÜNLER�
Fahrettin K�rz�o�lu, hayat� boyunca sa�l���na dikkat etmi� olmas�na ra�men
ölümünden sekiz y�l önce sa�l��� bozulmaya ba�lam��t�. Emekliye ayr�ld�ktan sonra
çal��malar�n� Ankara Nene Hatun’da bulunan evinde devam ettirmi�tir. Ancak
ölümünden iki y�l önce ortanca o�lu Dede Korkut, gelini Baht��ah ve torunu Aybike
ile birlikte ya�am��t�r.103
1. 6. KIRZIO�LU’NUN VEFATI
M. Fahrettin K�rz�o�lu, 10 �ubat 2005 tarihinde ö�leden sonra saat 16.00’da
Ankara’da ortanca o�lu Dede Korkut Beyin evinde vefat etmi�tir. Vefat� s�ras�nda
evde Baht��ah Han�m ve arkada�lar� vard�. Baht��ah Han�m haz�rlad��� ikramlardan
kendi eliyle day�s� ayn� zamanda kay�npederi olan Fahrettin Bey’e de yedirdi.
Fahrettin Bey’in o esnada gözleri sanki birini bekliyormu� gibi manal� bak�yordu.
Fahrettin Bey’e meyve suyunu da içirdikten sonra arkada�lar�n�n yan�na gitti. Aradan
pek fazla zaman geçmedi yan�na gitti�inde öldü�ünü fark etti. Ölümü beklenen bir
�eydi. Vefat�n�, Hürriyet gazetesi, TRT 1 ve A.A. haber vermi�tir.
K�rz�o�lu’nun naa�� 11 �ubat 2005 Cuma günü ö�le üzeri Hac� Bayram Veli
camiinin avlusuna getirildi. Avluda ailesi, akrabalar�, ülküda�lar�, dostlar�, Erzurum
ve Karsl� hem�ehrileri, siyaset adamlar�, meslekta�lar�, talebeleri ve okuyucular� ba�ta
olmak üzere kalabal�k bir cemaat vard�. Cuma namaz�n� müteakip k�l�nan cenaze
namaz�ndan sonra naa��, omuzlar üzerinde ta��narak Hac�bayram caddesini
Anafartalar caddesine ba�layan kav�akta kendisini bekleyen cenaze arabas�na kadar
götürüldü. Buradan da Cebeci Asri Mezarl���na götürüldü. Cebeci Asri Mezarl���nda,
Birinci refikas� Nebahat Han�m�n yatmakta oldu�u mezar�n yan� ba��ndaki kabrine
defnedi.
Cebeci Mezarl���ndaki defin merasimi ise dinin övüncü manas�na gelen
“Fahrettin” mefhumuna lay�k idi. Büyük �ehirlerdeki cenaze definlerinin genellikle
sümmetedarik oldu�unu hat�rlayacak olursak hocam�z�n kabre indirili�i, �slami bütün
rükünlerinin noksans�z icras�yla ayr� bir güzellikteydi ve hatimler, yasinler,
103 K�rz�o�lu’nun ortanca o�lu Dede Korkut ve gelini Baht��ah K�rz�o�lu ile Röportaj, Saat: 13.00, Ankara, 15.03.2008.
34
selatüselamlar, tekbirler ve cemaati etkileyen dualar�yla manal� bir bütünlük arz
ediyordu. Defin s�ras�nda Erzurum’u temsil edenler aras�nda Prof. Dr. Efrasyap
Gemalmaz, S�tk� Özakp�nar ve Y�lma Durak göze çarp�yordu.104
104 Mustafa Çetin Baydar, “K�rz�o�lu Hocam�z� Kaybettik”, Türk Dünyas� Tarih Kültür Dergisi, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf�, Mart 2005, Say� 219, s. 16.
35
�K�NC� BÖLÜM
PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN F�KR�
DÜNYASI VE K���L���
2. 1. KIRZIO�LU’NUN TAR�HE YÖNELMES�
K�rz�o�lu’nun çocuklu�undan beri 40 y�ll�k Rus esaretini ya�ayan, Rus ve
Ermeni zulmü gören, Anavatan’a kat�lmak için millî mücadele veren ve her biri canl�
tarih say�lan aile ve çevresindeki di�er büyüklerinden dinledikleri; onun, millî
hislerini güçlendirmi�tir. Bu nedenle de çok erken ya�larda do�up büyüdü�ü Kars’�n
tarihi, kültürü ve co�rafyas� ile ilgilenmi� ara�t�rmalar yapm��t�r. Önceleri bölgesel
olarak ba�lad��� çal��malar�n�, daha sonra Genel Türk Tarihi’ne ve Kültürü’ne
yaym��t�r.105
K�rz�o�lu’nu çok küçük ya�larda özellikle 17 ya��nda ara�t�rmaya, incelemeye
ve yazmaya yönelten sebepler, kendi ifadelerine göre �unlard�r:106
a) Kars’�n kurtulu�unu görme murad�na eremeden rahmete kavu�an ana-dedesi
Molla Muhyiddin Efendi’nin derleyip defterlerine yazd��� Kars’a ve burada
geçen Osmanl�-�ran ve Türk-Rus sava�lar�na söylenen yirmiden fazla çe�itli
�iirler ile Karsl� �airlere ait Türkçe ve Farsça �iirlerin kimlerden kald���n� ve
ne zaman söylendi�ini ö�renme merak�,
b) Kars Muhacirleri’nden olan Erzurum’daki akrabas�n�n nezareti alt�nda
“Erzurum Erkek Lisesi”nde okumak için ilk defa 1931 güzünde gurbete
gitti�inde, do�up büyüdü�ü ve sürekli tahribe u�ram�� olan Kars ile eski Türk
maddi eserlerini daha çok gö�sünde saklayan koca Erzurum aras�ndaki
farklar� yerinde görüp üzüntüye kap�lmas�,
c) Erzurum’daki akrabas�ndan 93 Sava��na kadar “Kars Sanca�� Temyiz-i Hukuk
Mümeyyizi” Hac�ahmetbeyo�lu Halil Bey’in Ye�ena�a Mahallesinde oturan
105 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.3. 106 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt, �stanbul 1953, önsöz 11.
36
o�lu Münir Öz���k Bey’in elinde bulunan Kars ile Süregel köylerinin
“Suba��l���”n� gösteren atalar�ndan kalma 1652–1872 (H.1062–1289) y�llar�na
ait berat, ferman ile 1825–1902 (H. 1241–1318) y�llar� aras�nda yaz�lan Kars
�ehrindeki emlak ile köylerdeki araziye ait tapu, senet gibi Kars’�n yak�n
tarihini ayd�nlatacak sekseni a�an vesikan�n mahiyetini anlama hevesi,
d) Evindeki büyüklerin anlatt�klar� eski Kars Sava�lar�na 93 Harbi (1877) ve
Seferberlikteki (1914–1918) Moskof Mezalimi ve katliamlar�na, k�rk y�ll�k
kara günlere, (1877–1918) Ta�nak Ermenilerin zulüm ve vah�etlerine ait pek
canl� ve heyecanl� hat�ralar� düzenli ve kronolojik hale getirme iste�i,
e) Kars ilinin da�, su, ova ve dere gibi çe�itli yerleriyle �ehir ve kale harabelerine
ait efsanelerle an’anelerin asl�n� ve men�eini bulma iste�i,
f) Kars için yaz�l�p bas�lm�� bir “tarihçe”nin olmamas�n�n kendisinde
olu�turdu�u s�k�nt�, bo�luk, eziklik ve eksiklik,
g) Mehmet Nusret Efendi’nin107 “Tarihçe-i Erzurum” (�stanbul 1922=1338) ve
Ziyaeddin Fahri F�nd�ko�lu’nun108 “Erzurum �airleri” (�stanbul 1927) adl�
107 Nusret Efendi, 1879’da Erzurum’da do�du. Müftüzade Ömer Faz�l Efendi’nin o�ludur. �lk ve orta ö�renimini Erzurum’da tamamlad�ktan sonra �stanbul’a gelerek Fatih Medresesi’nde ö�renimine devam etti. 22 Ocak 1900’de IV. Ordu, 25. Alay, 4. Tabur �mam� olarak memuriyete ba�lad�. 15 Eylül 1906’da II. Ordu, 142. Alay �maml���’na tayin edildi. 8 Eylül 1912’de Alay� ile Balkan Sava��’na kat�larak Çatalca ve Lüleburgaz Muharebeleri’nde bulundu. Sava�tan sonra Erzurum’daki IX. Kolordu, 82. Alay �maml���’na atand�. 13 Eylül 1916’da X. Kafkas Kolordu’su, 28. Alay �mam� oldu. Bu görevleri s�ras�nda ileri hatlarda çarp��malara kat�larak komutanlar� taraf�ndan takdir edildi. 25 Haziran 1916’da 2350 rak�ml� tepedeki çat��malarda top mermisinin etkisi ile hayati tehlike atlatm��t�r. Mütareke’den sonra 32. Alay’�n I. Taburu’na tayin edildi. Aral�k 1919’da Zonguldak ve çevresinde görev yapt�ktan sonra Mart 1920’de emeklili�ini istedi. Bu iste�inin sonucunu beklerken; Gözübüyükzade Ziyaeddin Bey’in Meclis’e kat�lmadan istifas� üzerine 28 A�ustos 1920’de Erzurum mebuslu�una seçildi. Nusret Efendi’in mebuslu�a seçildi�ine dair Dâhiliye Vekâleti tezkeresi 5 Eylül 1920’de TBMM’ne sunulmu� ve Meclis Birinci �ubesi’nce yap�lan inceleme sonucunda kanuna uygun bulunarak, Genel Kurul’a sevkedilmi� ve 11 Kas�m 1920 tarihli toplant�da milletvekilli�i mazbatas� onaylanm��t�r. 20 Ekim 1920’de Meclis’e kat�lan Mehmet Nusret Efendi, �er’iye ve Evkaf, �r�ad, Kanun-� Esasi ve Maarif Encümenlerinde görev ald�. Dönem içinde 8’i gizli oturumlarda olmak üzere, 64 konu�ma yapt�, 3 soru önergesi ve 4 kanun teklifi verdi. TBMM’nin otoritesini güçlendirmek, kanunlar�n uygulan���n� çabukla�t�rmak, askerden kaç��lar� önlemek, Millî hareketi engellemek isteyenlerle daha etkin mücadele etmek için �stiklal Mahkemeleri kurulmas� kararla�t�r�lm��t�. Bunlardan birisi de; Elcezire Cephesi Kumandanl���’n�n iste�i, Mustafa Kemal’in önerisi ile kurulan ve merkezi Diyarbak�r olan Elcezire �stiklal Mahkemesi idi. Bu mahkeme üyelikleri için 25 Ocak 1921’de yap�lan seçimlerde; Mehmet Nusret Efendi, 131 oyla üye seçilmi� ise de istifa etmi� ve Meclis’te 27 Ocak 1921 istifas� kabul edilmi�tir. 10 A�ustos 1921’de Alay Müftülü�ü’nden emekli olan Mehmet Nusret Efendi, milletvekilli�inin sona ermesinden sonra Erzurum’a döndü. 18 Ekim 1930’da vefat eden Mehmet Nusret Efendi, evli olup çocu�u yoktur. Ailesi, “SON” soyad�n� alm��t�r. 23 Temmuz Erzurum Kongresi ve kurtulu�tan günümüze Erzurum: I. Uluslararas� Sempozyumu, 23-25 Temmuz 2002, Erzurum, Atatürk Ara�t�rma Merkezi Ba�kanl���, 2003, Bölüm 28, s.696. 108 Ziyaeddin Fahri F�nd�ko�lu: 1902 y�l�nda Erzurum'da do�du. �. Ü. Edebiyat Fakültesi'nin Felsefe Bölümü’nü bitirdikten sonra, çe�itli liselerde ö�retmenlik yapt�. 1930'da Strasbourg Üniversitesi'nin Felsefe Bölümü'ne girdi. 1934'te yurda dönünce içtimaiyyat ve ahlak doçenti olan F�nd�ko�lu, 1941'de sosyoloji profesörü, 1958'de
37
kitaplar�n� okuyarak gurur duyan Erzurumlu okul arkada�lar�yla yapt���
münaka�alarda, Kars’�n da parlak tarihi oldu�u ve büyük adamlar yeti�tirdi�i
hususunu müdafaaya çal��mas�.
K�rz�o�lu, lise y�llar�nda tan��t��� Dede Korkut kitab�ndan çok etkilenmi�,
Dede Korkut kitab�n�n diline ve üslubuna hayran kalm�� ve Dede Korkut’un tarihi ve
co�rafyas� ile ilgilenmi�tir. Dede Korkut’a olan ilgisi de tarihe yönelmesinin
sebeplerinden birisi olmu�tur. Ayr�ca Erzurum Lisesi’ndeki hocas� S�tk�
Dursuno�lu’ndan109 da etkilenmi�tir.
Tüm bu sebeplerden dolay�, Kars’�n Kurtulu�u’nun 13. Y�l�nda 1933 Bahar�
sonlar�nda “Erzurum Erkek Lisesi”nin son s�n�f�na geçmi� olarak ikinci defa
gurbetten s�laya dönü�ünde ad� geçen imkânlar ve onalt�s�nda genç ruhundaki
tesirlerin �ahlanmas�yla, en geni� “Kars Tarihi”ni ö�renip yazmaya karar vermi�tir.110
K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt kitab�n�n önsözünde konu hakk�nda �öyle
demektedir:
“Ne�redilen ilkyaz�m, henüz yeni lise mezunu iken, 1934 te Kars Halkevi dergisi “Do�u�” ta ç�kan Kars tarihine ait tenkit k�l�kl� bir deneme idi. O zamandan beri çe�itli dergi ve gazetelerde: Kars’�n tarihi, folkloru ve buradan yeti�en �airlerimiz ile kahramanlar�m�z�n hakk�nda yaz�lar yazd�m. “Kars’�n mazisini her yönüyle ö�renip yazma karar�m”, liseyi bitirmemden yedi y�l sonra 1941 güzünde Edebiyat Fakültesinde “Tarih” tahsili görmeme yol açt� ve yirmi y�l çal��arak bu kitab� ortaya ç�karabildim.”111
2. 2. KIRZIO�LU’NUN TAR�H GÖRÜ�Ü
K�rz�o�lu için tarih zamanla vazgeçilmez hale gelmi�tir. Ald��� e�itim
sayesinde güçlü millî hisleri ve iç dünyas�ndaki sorular� yan�tlama iste�i onu
ara�t�rmaya ve incelemeye sevk etmi�tir. K�rz�o�lu, eserlerinde özellikle Millî Tarih’e
ve gerçeklere kar�� duydu�u samimi ba�l�l���n� s�k s�k dile getirmi�tir. K�rz�o�lu için
Millî Tarih ve gerçekler tarihçili�in temelini olu�turmaktad�r.
ordinaryüs oldu. 1934–70 y�llar� aras�nda yay�nlad��� �� ve Dü�ünce adl� dergideki yaz�lar�nda, özel ve toplumsal mülkiyeti uzla�t�racak bir sosyo-ekonomik modeli savundu. 1974 y�l�nda öldü. Detayl� bilgi için bkz. Prof. Dr. Nevin Güngör Ergan, “Erzurumlu Ünlüler: Ziyaeddin Fahri F�nd�ko�lu”, Türk Kültürü, C.XXVII, Say� 312, Nisan 1989, s. 202–211. 109 S�tk� Dursuno�lu Erzurum Mar��’n� yazm��t�r. 110 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt, önsöz 12. 111 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt, önsöz 12.
38
K�rz�o�lu’na göre tarihçilik büyük sorumluluk istemektedir. Millî tarihimiz
üzerinde çal��ma yap�labilmesi için bir tarihçinin birçok vasf� ta��mas� gerekmektedir.
�lmi metoda hâkim olunmas� ve bunun çok iyi kullan�lmas� gerekti�i inac�ndad�r.
K�rz�o�lu, hangi dönem incelenecekse o dönemin ekonomik ve sosyal
durumunun yan� s�ra halk�n ya�am tarz�n�n da bilinmesi gerekti�inin üzerinde
durmaktad�r. Bununla birlikte kaynaklar�n toplanmas� ve bibliyografyan�n dikkatli
olarak gösterilmesini, bunu yaparken de rastgele makale ve kitap s�ralamaktan
kaç�n�lmas�n�, bibliyografyay� olu�turacak eserlerin bilimsel temel üzerine oturmu�
olanlardan seçilmesini �art ko�maktad�r. Yine tarihçi olabilmek için yard�mc� ilimlere
mutlaka ba�vurulmas� gerekir. Kronoloji, Nümizmatik, Paleografya, Diplomatik,
Etnoloji, Etnografya, Arkeoloji, Dil Bilim, Edebiyat, Co�rafya, Felsefe ve Sosyoloji
olarak s�rayabilece�imiz bu bilimler K�rz�o�lu’na göre tarihçinin olmazsa olamazlar�
aras�ndad�r. Ayr�ca K�rz�o�lu için belgecilik birinci s�radad�r.
K�rz�o�lu’nun savundu�u tarih metodu; önce bölge tarihinin yaz�lmas�, ondan
sonra bunlar�n harmanlanmas�yla Millî Tarih’in yaz�lmas�d�r.
K�rz�o�lu, bir insan�n ömrüne s��mayacak çaptaki ara�t�rmalar�nda ilmi
tenkide her zaman ihtiyaç oldu�una inanm�� ve kendi tezlerinin de ilmi platformlarda
tart���lmas�n� arzu etmi�tir.112
2. 3. KIRZIO�LU’NUN TÜRK TAR�HÇ�L���NDEK� YER� VE
GENEL TÜRK TAR�H�’NE KATKILARI
M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Türk Tarihi ve Kültürü üzerine yapt���
ara�t�rmalar ve bunun neticesi olan çok de�erli çal��malar�yla Türkolojiye büyük
hizmetleri olmu�tur. Ayr�ca çe�itli üniversitelerde verdi�i derslerle, bu bilgisini
gençlere de aktarm��t�r. K�rz�o�lu’nun ilk yay�n hayat�, 17 ya��nda iken Kars Halkevi
Dergisi olan “Do�u�’un” 14. say�s�nda 1 Aral�k 1934 y�l�nda “Kars’ta Edebiyattan”
ba�l�kl� yaz�s� ile ba�lam��t�r. Onun Türk Tarihi’ne ve Türk Edebiyat�na olan ilgisi,
kendisini o tarihten itibaren Türk Dili ve Tarihi üzerine bilimsel çal��malara
112 Y. Zeyrek, “Büyük Bilgin Prof. Dr. K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, T. Y. D., s. 60.
39
yöneltmi�tir. Do�u� dergisinde, 1939 Haziran�ndan itibaren Kars tarihi, kültürü ve
önemli �ahsiyetleri ile ilgili yaz�lar� yay�mlanm��t�r.113
K�rz�o�lu’nun tarihçili�ine Türk Tarihi’ne ve milletine olan sevgisi
eklendi�inde ortaya farkl� bir tarihçi portresi ç�km��t�r. Bu fark� nereden
kaynaklanmaktayd�? Fark; K�rz�o�lu’nun tarihi olaylar� de�erlendirirken milliyetçi
bir çerçeveden ve milletinin menfaati noktas�ndan bakmas� idi. K�rz�o�lu’nun tarihi
verileri de�erlendirirken tak�nd��� bu millîyetçi tavr� yüzünden tarafs�zl�ktan uzak
oldu�u �ekilde yorumlayan tarihçiler vard�r. Ancak, onun eserlerindeki dipnotlara
bak�ld���nda kulland��� belgeler ve kaynaklar, tarafs�z olmad���n� ispat eder.
O, Millî Tarihi Malazgirt Sava��’yla ba�latarak dokuz asra s��d�r�p, Türk
Yurdunu da Edirne ile Kars aras�na s�k��t�rmaya çal��an Anadolu Tarihçileri ve
Co�rafyac�lar� gibi dü�ünmedi�ini söyleyip, Türk �rk�n� en az otuz as�rl�k bir mazinin
ve Tuna’dan Altaylar’a kadar uzanan büyük bir ülkenin yani Turan’�n sahibi olarak
tan�d�.114
Kitaplar�nda ele ald��� konularda derinlemesine bilgi vermekte ve bununla
birlikte, kitaplar�; tarihe ait, edebiyat tarihine ait, Türk millîyetçili�ine, kültürüne ve
kökenine ait eserler ve ders kitaplar� olarak tasnif edilebilir. Makaleleri ise genellikle
tenkit, biyografi, bibliyografya, filoloji, kültür, sanat, müzik, edebiyat ve tarih gibi
farkl� konulardad�r. Eserleri için Gürcü, Ermeni, Osmanl�, Bizans, �ran, Çin ve Rus
kaynaklar�ndan azami olarak yararlanmakla beraber, kendisi Fransa’ya gitti�inde
orada Frans�z dilini ö�renmi�, Frans�z ar�ivlerinde çal��malar yapm��, önemli bilgileri
ve belgeleri beraberinde Türkiye’ye getirmi�tir. K�rz�o�lu, Frans�zcan�n yan� s�ra
�ngilizce ve Farsça bilmektedir. K�rz�o�lu, divani ve siyakat dâhil eski yaz�lar�
rahatl�kla okumaktayd�. Osmanl� Ar�iv Belgelerini okuyup de�erlendirmede uzman
olan K�rz�o�lu, ömrünün büyük bir k�sm�n� çe�itli ar�ivlerde çal��arak geçirmi�tir.
Onun kitaplar�n� kar��t�ranlar, dipnotlardaki kaynaklara bak�nca bu uzmanl���n� fark
edecektirler.115
113 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.3. 114 Yunus Zeyrek ile Röportaj, saat 16.00, Ankara, 15.05.2008. 115 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.3.
40
K�rz�o�lu, ilmi çal��malar�nda hiçbir zaman siyasi amaç ve maddi ç�kar
gütmemi�tir. Daha do�rusu tarihçili�ini, devrin siyasilerine göre yönlendirmeyerek ve
bunu yaz�lar�nda da dile getirerek, tarafs�zl���n� her zaman yans�tm��t�r. Bu
davran���ndan ötürü birçok haks�zl��a mazuz kalm��,116 fakat hiçbir zaman taviz
vermemi�tir.(Ölüm tehdidi olsa bile)
K�rz�o�lu, tarihin belli bir döneminde önemli i�lerde görev alm�� ki�ilerle
görü�mü�, bunlar� kaydetmi�tir. (Kaz�m Karabekir, Esat Uras vs.) K�sacas� ya�ad���
dönemde önemli ki�ilerle görü�üp onlar�n an�lar�ndan yararlanm�� ve bu kaynaklar�
kendi metinlerinde kullanm��t�r. Yani ya�ayan tarihle de ilgilenmi�tir.117
Anadolu'nun tarihini âdeta tek ba��na yazan bu de�erli bilim adam�, gözünü
bile kaybedecek kadar Türkoloji ve Türk Tarihi ara�t�rmalar�na kendini adam��t�r.118
K�rz�o�lu’nun önemli hizmetlerinden birisi de Kürtler hakk�nda yapt��� çal��malard�r.
Bu konu hakk�ndaki çal��malar�n� üç ayr� eser halinde yay�mlam��t�r. Bunlar;
Kürtlerin Kökü, Kürtlerin Türklü�ü ve Her Bak�mdan Türk Olan Kürtler’dir.
K�rz�o�lu, genel tarih bahisleri yan�nda bölge tarihçili�ine de ayr� bir önem
vermi�, bu sahada adeta ç���r açm��t�r. Ba�ta kendi memleketi Kars ve çevresi olmak
üzere, Erzurum, Artvin, Rize, Trabzon, Bayburt, Gümü�hane, A�r�, Van, Bitlis, Siirt,
Bingöl, Diyarbak�r, Elaz��, Malatya ve Ad�yaman illerimizle ilgili çal��malar
yapm��t�r.119 Bu çal��malar�n� yay�mlam�� veya mahallinde konferanslar vermi�tir.
Genel Türk Tarihinin her alan�nda çal��malar yapan K�rz�o�lu, Türkiye
Cumhuriyeti Tarihi’nde de önemli ara�t�rmalar yapm��t�r. Atatürk Üniversitesi’nde
göreve ba�lad��� 1967’den beri y�llarca Atatürk Üniversitesi’nde �htilâl Tarihi
okutmu�, Millî Mücadele ve Atatürk �nk�lâplar�n� kapsayan “Türk �nk�lâp Tarihi Ders
Notlar�”n� haz�rlam��t�r. Millî Mücadelede Erzurum Kongresi ve Atatürk hakk�nda
birçok ara�t�rmas� bulunan K�rz�o�lu, bu tarihçi ve vatansever ki�ili�i ile y�llarca
Erzurum Kongresi’ne ait belge ve zab�tlara ula�mak için u�ra�m��t�r.120 1967 y�l�ndan
116 Bunlar�n ba��nda Diyarbak�r sürgünü gelmektedir. 117 Yunus Zeyrek ile Röportaj, saat 16:00, Ankara, 15.03 2008. 118 S�rr� Yüksel Cebeci, “Prof. Dr. K�rz�o�lu’na Sayg�”, Tercüman Gazetesi, 19.02.2005, http://www.tercuman.com.tr/v1/yazaryazi.asp?id=13&yazitar=19.02.2005&yaziid=10860, (10 Mart 2007, 00:10). 119 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s. 5. 120 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Bilim Hayat�”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s. 30.
41
1993 y�l�na kadar, büyük bir sab�r ve resmi ar�iv ile ailelerdeki belge ve hat�ralara
dayanarak haz�rlad��� “Bütünüyle Erzurum Kongresi” adl� çal��mas� K�rz�o�lu’nun
tarafs�z ara�t�rmac� oldu�unun kan�t�d�r.
K�rz�o�lu’nun bilimsel çal��malar�n�n Do�u Anadolu ve Kafkaslar üzerine
yo�unla�t��� görülmektedir. Kendisinin ifadesi ile onun mesle�e hizmeti olan “Dede
Korkut O�uznameleri’nde geçen K�z�l�rmak ba�lar� ve Malatya’dan Hazar Denizi ile
Kafkas Da�lar�na kadar ki co�rafya adlar�n�n “Haritas�”n� ilk defa yapmas� (1952);
eski “Urartu” (e� anlam�nda Armenya/Yukar�-Eller =O�uz Elleri) Ülkesi’nde, M.Ö.
680 y�l�nda ba�layan Türkmen/A�kenaz say�lan Saka’lar�n yerle�mesiyle, onlar�n
Horasan kolundan gelen Ar�akl�/Partl�lar�n (M.Ö. 120–35, M.S. 51–428) ve
Haleflerinin “Tarih Destanlar�” olu�unu 40 y�l� a�k�n bir zamandan beri türlü deliller
ile yay�nlar�yla kongre ve sempozyumlarda ispat edegelmesidir.”121
Dil, tarih, edebiyat, folklor, etnografya ve etnoloji dallar�nda çal��anlar, ona
müracaat etmektedirler. Türkoloji’nin en hassas sahalar�nda, kimsenin cesaret edip
ele alamad��� birçok konu, onun gayretiyle ayd�nlanm��t�r. Bunlar�n ba��nda Ermeni
vah�eti, Bagratl�lar konusu ve Partlar meselesi gelmektedir. K�rz�o�lu bu konular
üzerinde ara�t�rmalar yapm�� ve gerçekleri gün yüzüne ç�karm��t�r. Özellikle
Bagratl�lar ve Partlar meselesi hakk�nda günümüzde henüz detayl� ara�t�rmalar
yap�lmam��t�r. Söz konusu sahalarda yaz�lm�� yabanc� eserleri, cebinden para
harcayarak tercüme ettirmi� ve bunlardan yararlanm��t�r.122
M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun yaz�lar� dikkate al�nd���nda ve bir tarihçi olarak
de�erlendirildi�inde, önce e�itimin önemini vurgulad���n�, sonra da Millî unsurlar�
göz önünde bulundurarak, tarih ilminin metodoloji ile tetkik edilmesi gerekti�ini
belirterek, tarihçili�in esaslar�n� ortaya koydu�unu görmekteyiz. K�rz�o�lu’nun Türk
Tarihini herhangi bir siyasi amaç gözetmeksizin, sadece Türklük bilinci ile
de�erlendirdi�i görülebilecektir.
K�rz�o�lu’nun Türkçülük ve Türk Tarihi ile ilgili görü�lerine bakt���m�zda her
�eyden önce millî olmay� esas ald���n� görürüz. Asl�nda bu durumun onun eserlerine
121 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s. 14, 15. 122 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.3.
42
ve fikirlerine, Türk’e ve Türklü�e ait olan her alana yans�d���n� görmekteyiz. �ayet
kendi kültürümüzü yok edecekse, bu ba�lamda yabanc� etkisini zararl� buldu�unu ve
bütün idealin Türk Milletinin kalk�nmas� oldu�unu, bunun da geli�i güzel de�il, planl�
ve a�amal� olarak, bilimsel yöntemlerle yap�lmas� gerekti�ini vurgulam��t�r. �lk
zamanlardan beri Türklerin kendi örf ve adetlerine ba�l� olduklar�n�, gittikleri her
co�rafyada hatta kurduklar� her devlette bu gelene�i beraberinde götürdüklerini ve bu
sebeple de birbirlerinden kopmad�klar�n� yaz�lar�nda dile getirmi�tir. Ayr�ca
eserlerinde, Türklerin birbirlerinden kopmamas�nda dil faktörünün önemini de
vurgulam��t�r. Irk meselesinde ise Türk soyunu sadece antropoloji ilmi ile
belirlenmemesi gerekti�i inanc�ndad�r. Türk deyince, bu dili as�rlardan beri konu�an
insanlar� bu camia içinde kabul etmekle olabilece�ini dile getirmi�tir. K�rz�o�lu,
özellikle Kürtler konusunda bir tak�m kelimelerin etimolojisini yaparak Kürtlerin
men�eini ortaya ç�karm�� ve Türk soyundan geldi�i kanaatine varm��t�r. Bu
yakla��mla K�rz�o�lu, Türk Tarihinde yeni bir metodun öncüsü olmu�tur.
K�rz�o�lu, ilmi çal��malar�yla geçmi�in karanl�klar�na ���k tutmu�tur. “1855
Kars Zaferi” adl� kitab�n�n önsözündeki �u cümleler bu bak�mdan önemlidir:123
�nsanda millî tarih duygusu geli�ip de mazinin karanl�klar�ndaki varl�klar� görme kudreti artt�kça, üzerinde bugün sere serpe ya�ad���m�z bu mübarek topraklar�n yüzy�llar boyunca atalar�m�z�n kan�yla yo�rula yo�rula nas�l “Vatan” oldu�unu kavramas� ve millî dost ile dü�mana gönül gözüyle bakmas� da o nisbette kuvvetleniyor. ��te bu millî terbiye ve duyguyu gençlerimizde geli�tirmek için, bugün türlü sebeplerden dolay� onlar�n �ahsen görüp anlayamayaca�� kaynaklara ba�vurarak derleyip toparlayabilinen bilgi ve yara malzemeyi her f�rsat ve vesile ile ne�retmeyi, elinde imkân� olanlar�m�z birer millî vazife bilmelidir…
Türkiye’nin millîle�me döneminde yer alan ve Türklük bilinci ile yeti�en ve
inand��� davas�n� hem yaz�lar�nda hem de derslerinde destekleyen K�rz�o�lu, Türk
Tarihine, Türk Edebiyat�na ve Türk Diline ���k tutmu�tur. Kendisinden sonra gelecek
ku�aklara eserleri ile zengin bir miras b�rakm��t�r.
123 F. K�rz�o�lu, 1855 Kars Zaferi, Kars’I Tan�tma Derne�i Yay�nlar�, �stanbul 1955, s.9.
43
2. 4. KIRZIO�LU’NUN HALK B�L�M� ARA�TIRMALARI
Halk Edebiyat� ile de çok yak�ndan ilgilenen K�rz�o�lu, öncelikle ad�m ad�m
dola�t��� Kars ve çevresindeki yaz�l� ve sözlü �iir, destan, manzume gibi eserleri
derleyerek; geni� bir ar�iv olu�turmu�tur. Bu ar�ivine dayanarak yapt��� çal��malarla,
hakl� olarak çok iyi bir halk bilimci oldu�unu ispat etmi�tir.124
Tertip edilen â��klar bayram� ve halk oyunlar� yar��mas�nda birçok defa jüri
üyeli�i yapm��t�r. O, genç ya��nda ba�lad��� halkiyat derlemeleri ve tevazuuyla halk
�airlerinin de büyük sevgi ve sayg�s�n� kazanm��t�r. Birçok â��k, onun için övücü
manzumeler yazm��t�r. Kendisine gelen mektuplar aras�ndaki �k mektuplar� dikkat
çekmektedir. 125
Ba�ta Ç�ld�rl� �enlik ve Posoflu Zülali’yle Müdamî olmak üzere Yusufelili
Huzurî, Ka��zmanl� H�fzî ve Cemal Hoca, Bard�zl� Nihanî ve daha birçok â��k, onun
çal��malar�yla edebiyat�m�za mal olmu�tur. 126
K�rz�o�lu, ba�ta Türk Folklor Ara�t�rmalar� dergisi olmak üzere bu sahada
ç�kan yay�n organlar�n�n vazgeçemedi�i bir halk bilimciydi. Onun bu yönünü öne
ç�karan ilk biyografisi, Ali R�za Önder taraf�ndan kaleme al�nan yaz�d�r.127
K�rz�o�lu, önceleri Valilikler ve Halk E�itim Merkezlerinin davetiyle, son
y�llarda da Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu’nun programlar�yla Anadolu
�ehirlerinde birçok konferans vermi�tir. Bu konferanslar, büyük kalabal�klar
taraf�ndan dinlenmi� ve mahallî bas�nda yer alm��t�r.128
2. 5. KIRZIO�LU’NUN ALDI�I ÖDÜLLERDEN BAZILARI
Yaz�ya dökülerek bas�lan çok say�daki kitap ve bro�ürün yan�nda say�s�z
konferans ve sempozyumlara kat�lan K�rz�o�lu, �üphesiz say�s�z plaket alm��t�. Ama
onu en çok memnun eden ve gururla gösterdi�i bir özel plaket vard�r. 21–26.12.1998
tarihleri aras�nda düzenlenen 1998 Milletleraras� Dede Korkut Kolokyumu’nda Bakü
Devlet Üniversitesi taraf�ndan, hayat�n� Dede Korkut, ara�t�rmalar�na adad��� için
124 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s .33. 125 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.4. 126 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.4. 112277 Ali R�za Önder, “Folklorcular�m�z: Mehmet Fahrettin K�rz�o�lu”, TFA, s. 185, Aral�k 1964. 128 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.4.
44
“Say�n Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na verilen Dede Korkut Ad�na Hamid Arasl�
Plaketi”dir.129
Yine K�rz�o�lu’nu onurland�ran ve Kars’�n Tarihi, Edebiyat�, k�saca
Kültürü’ne yapt��� önemli hizmetlerden dolay�, taltif edilmesinin bir i�areti olarak; �u
anda babaevinin bulundu�u caddeye Kars Belediyesi’nce 1986 y�l�nda “Prof. Dr. M.
Fahrettin K�rz�o�lu Caddesi” ad�n�n verilmesidir.130
K�rz�o�lu’nun ad�, ayr�ca Rize ve çevresi hakk�nda yapt��� önemli tarihi
hizmetlerden dolay�, Rize’de bir caddeye de verildi�i gibi Rize Belediyesi
K�rz�o�lu’na “Fahri Hem�irelik” unvan�n� da vermi�tir.131
Türk Ocaklar� Prof. Dr. Osman Turan Türklük Ara�t�rmalar� Arma�an�, Türk
tarihinin en az bilinen hususlar� konusunda ba�ar�l� çal��malar yapan ve "Osmanl�lar�n
Kafkas Ellerini Fethi" ile "K�pçaklar" adl� bilimsel ara�t�rmalar� dolay�s�yla Prof. Dr.
Fahreddin K�rz�o�lu'na verilmi�tir. Arma�an töreni 16 Nisan 1994'te yap�lm��t�r.132
Türk Yazarlar Birli�i taraf�ndan düzenlenen 2004 y�l� ödüllerinde M. Fahrettin
K�rz�o�lu’na Üstün Hizmet Ödülüne lay�k görülmü�tür. Tören M. Fahrettin K�rz�o�lu
vefat ettikten sonra yap�ld���ndan ödülünü o�lu alm��t�r.
2. 6. KIRZIO�LU’NUN KÜTÜPHANES�
Binlerce cilt ki, en az 25.000.000 cilt olan �ahsi kütüphanesindeki kitaplar�n�n
bir k�sm� 1986 y�l�nda Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ara�t�rma
Kütüphanesi’ne133 ve Atatürk �lkeleri ve �nk�lâp Tarihi Kütüphanesi’ne; bir k�sm�n�,
2002 y�l�nda Kafkas Üniversitesi’ne, Ba�bakanl�k Devlet Ar�ivine, Türk Tarih
Kurumu’na Azerbaycan, Özbekistan, Türkmenistan gibi Türk Cumhuriyetleri
Üniversitesi’ne ba���lam��t�r.134 Buna ra�men kütüphanesinin büyük bir k�sm�
129 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.6. 130 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.6. 131 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.6. 132 http://www.turkocagi.org.tr/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=51,(8 mart 2007,10:30). 133 Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Ara�t�rma Kütüphanesi’ne 2500 adet kitap ba���lam��t�r. 134 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.6.
45
Nenehatun’daki evinde bulunmaktayd�. Vefat ettikten sonra evinde bulunan kitaplar
Ba�bakanl�k Devlet Ar�ivine verilmi�tir.135
K�rz�o�lu’nun zengin kütüphanesi, yapt��� ba���larla yurt içinde ve yurt
d���nda birçok kütüphanenin zenginle�mesini sa�layarak ilgililerin hizmetine
sunulmu�tur.
2. 7. KIRZIO�LU’NUN ÜYE OLDU�U KURUMLAR
Çok verimli ve faal bir bilim adam� olan K�rz�o�lu, sosyal hayatta birçok
dernek ve kurulun kurucusu, yöneticisi veya üyesi olarak görev yapm��t�r. Bunlardan
baz�lar� �unlard�r: Kars Turizm ve Tan�tma Derne�i, Selçuklu Tarihi ve Medeniyeti
Enstitüsü, Türk Folklor Derne�i, Türk Ocaklar�, Türk Dil Kurumu, Diyarbak�r
Millîyetçiler Derne�i, Diyarbak�r Turizm ve Tan�tma Derne�i, Gayrimenkul Eski
Eserler ve An�tlar Yüksek Kurulu, Türk Tarih Kurumu, Muallimler Birli�i, Malazgirt
Fetih Abidesi’ni Yapt�rma Derne�i, �stanbul-Kars Lisesi’nden Yeti�enler Cemiyeti,
Selçuklu Fethini Kutlama Komitesi, Türkiye-Azerbaycan Dostluk Derne�i...136
2. 8. KIRZIO�LU’NUN KULLANDI�I MAHLASLAR
K�rz�o�lu, ilk yaz� yazmaya ba�lad��� y�llardan itibaren uzun bir süre, takma
isimler, mahlaslar –ki onlar�n hepsi anlaml� ve kendine göre önemlidir.- kullanm��t�r.
Bu isimleri dergilerindeki ara�t�rmalar�nda kullanm�� olup; kulland��� isimler
�unlard�r: M. F., M. Fahrettin Çelik, F. Saltkan, K. K�rz�, M. F. Çelik, Mama�l�,
Mama�l� Majo Kuzu, M. Kuzu, Karsl� M. Kuzu, M. Ilgar, K. Mehmet Ilgar, K�rz�o�lu
M. Fahrettin, M. Fahrettin K�rz�o�lu, Serhardlaro�lu, Timuçin, Karsakl�, M. F.
Karsakl�, M. Karsakl� ve Kars TTD (Turizm ve Tan�tma Derne�i) Tan�tma Kolu.137
2. 9. KIRZIO�LU’NUN K���L���138
Çok yönlü bir bilim adam� olan M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun ki�ili�ini tespit
etmek fevkalade güçtür. Çünkü onu bilimsel çal��malar�ndan, kurdu�u ve yürümesine
135 M. F. K�rz�o�lu’nun Ba�bakanl�k Devlet Ar�ivi’nde 1498 adet eseri bulunmaktad�r. 136 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.9. 137 F. K�rz�o�lu, Edebiyat�m�zda Kars II, Önsöz 6. 138 Bu bölümü ortanca o�lu Dede Korkut Bey ve gelini Baht��ah Han�m, manevi o�lu ve asistan� Yunus Bey ve 12 y�l onlarla birlikte ya�am�� olan k�zkarde�i Ülker Uluçutsoy’un anlat�mlar�ndan ele almaktay�z.
46
yard�mc� oldu�u te�kilatlar�n faaliyetlerinden, ö�rencilerinden ve kitaplar�ndan ayr�
dü�ünmek mümkün de�ildir.
K�rz�o�lu, orta boylu, kara ya��z bir ki�iydi. Yuvarlak yüzünü kal�n caml� bir
gözlük kapat�rd�. Yüzü her zaman güleç olurdu. Kars bölgesinin a�z� ile konu�urdu.
Sakin görünü�lü bir yap�s� vard�. Olaylar� serinkanl�l�kla kar��lar, onlar� tarihi
olaylar�n �����nda yorumlar ve de�erlendirirdi.139
O, her �eyden önce mütevaz� bir insand�r. Kendini hiç bir zaman ön plana
ç�karmaz. Pek çok eserin sahibi birçok meselede vukuf sahibi olmas�na ra�men
kendisinden söz ettirmek istemez. Birinci derecede önemli sayd��� Türk tarihinin
geli�imi ve sa�l�kl� bir bilim anlay���n�n yerle�mesi için sarf etti�i çabalar� ço�u kez
bir yay�n organ�nda yahut bir dernekte de�erlendirerek topluma mal etmeye
çal��m��t�r. Bunu, kurdu�u derneklerde resmi görev almadan veya alt kademede
görev alarak te�kilat� yönlendiren, ba�ka ki�i ve kurumlar�n da katk�s�yla
faaliyetlerini ortaya koyan tavr�nda aç�k olarak görmekteyiz. Kendini ön planda
takdim etmeme davran���n�n bir tezahürü de müstear isimler konusunda ortaya
ç�kmaktad�r. Çok say�da müstear isim kullanm��, bazen imzas�z yaz�lar
yay�mlam��t�r. O, kendini topluma adam��t�r.
Kar��s�ndaki ki�i kim olursa olsun fikirlerine sayg� gösterir, güler yüzle ve
ho�görüyle yakla��rd�. Özellikle ö�rencilerine bir baba �efkatiyle yakla��r, onlara kötü
söz söylemez, kusurlar�n� anlay��la kar��lard�. Kimsenin kalbini k�rmak istemezdi.
Ö�rencisine de�er veren, bildi�i her �eyi ba�kalar�na ö�retmek isteyen erdemli bir
hoca, hasislik ve mesleki k�skançl�k bilmeyen bir bilim adam� idi.
Her ya�ta ve her türlü insanla rahatça konu�abilen, babacan tav�rl� bir ki�i idi.
Kendinden yard�m isteyen herkesin problemiyle ilgilenirdi. Gösteri�ten uzak bir hayat
ya�ard�.
Engin bilgisi ve güçlü haf�zas�ndan dolay� “Ayakl� Kütüphane” ve
konferanslar vermek amac�yla çok seyehat etti�inden dolay� da “Evliya Çelebi” gibi
unvanlar�n yak��t�r�ld��� M. Fahrettin K�rz�o�lu, kendisini, vatan�na ve Anadolu
insan�n�n problemlerine, bunlar�n da üstünde bilime adam��t�r. K�rz�o�lu, do�up 139 Necmettin Sefercio�lu, “K�rz�o�lu M. Fahrettin”, Türk Yurdu Dergisi, Cilt: 27, Say�: 235, Mart 2007, s.90.
47
büyüdü�ü topraklardan kopmam��, ömrünün sonuna kadar bu memleketin
s�k�nt�lar�yla kafas�n� yormu�tur.
K�rz�o�lu M. Fahrettin; ömrü boyunca hakikatin ayak izlerini takip etmi�,
almadan vermi�, yorulmadan ö�renmi�, usanmadan söylemi�, bilmi� bildirmi�, mekân
hissi, zaman endi�esi ve be�eriyet engelleri tan�madan ilim ve devlet adam�
hüviyetine bürünmü�, ham-ervahla sürekli mücadele ederek hakk�n ve hakikatin
kavgas�n� yapm��; her nefes al�� veri�te güzelli�in, olgunlu�un havas�n� kay�ts�z
�arts�z etraf�na da��tm��t�r.140
Sade, iddias�z, gösreri�i asla sevmeyen bir insan olarak cemiyet içinde en tok
gözlü, en mütevaz� ve geri planda kalmay� tercih eden, hatta toplu foto�raflarda dahi
kendini gizlercesine kenarlara çekilen K�rz�o�lu M. Fahrettin; vefa, merhamet,
hüsnüzan, sab�r, tahammül, hulasa eksiksiz bir insanl�k tablosunu vücud-� mu’cizinde
toplay�p gizlemi�tir.141
2. 10. KIRZIO�LU’NUN BAZI EMELLER�
K�rz�o�lu, Kars Tarihi’nin 5. cildini “1921’den itibaren Kars” konusunda
yazmak istemi�tir. Kars tarihi hususundaki son arzusu ise men�elere ait bölümler
geni�çe olmak üzere eseri ana çizgileri ile icmalli olarak Fans�zca dahi
ne�retmektir.142
“Dede Korkut O�uznameleri” ad�yla ne�redeceklerini dörde ay�rmak
istemi�tir.143 Bunlar, Dede Korkut O�uznameleri I (Küçük Arsakl�lar-Ar�akunik
Devletini (M.Ö. 149-M.S. 429) kuran Eski O�uzlar’a ait oldu�unu türlü delillerle
ispat eder.), Dede Korkut O�uznameleri II (�lbe�likleri yeri ve hanedanlar�n adlar�, 12
destan�n ayr� ayr� tarih bak�m�ndan de�eri), Dede Korkut O�uznameleri III’de bütün
Dede Korkut O�uznamelerinin metin, taksimile ve yabanc� dilde olanlar�n
tercümeleri, Dede Korkut O�uznameleri IV’de yeni ara�t�rmalar, tarih kaynaklar�
140 Ban�çiçek K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz� Mücadeleleri ve Mektuplar�ndan �ktibaslar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitisü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Say�: 28, Erzurum 2005, s.66. 141 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz�…”, s.66. 142 F. K�rz�o�lu, KarsTarihi I. Cilt, Önsöz, XVII-XVIII. 143 F. K�rz�o�lu, Dede Korkut O�uznameleri I, �stanbul 1952, Ba�lang�ç 13.
48
haberlerinin tam metinleri ile kar��la�t�rmalard�r. Bu çal��malardan yaln�zca Dede
Korkut O�uznameler I ve Dede Korkut O�uznameleri II yay�mlanm��t�r.
K�rz�o�lu, kütüphanesinin büyük bir k�sm�n� Atatürk Üniversitesi’ne
ba���lam�� ve bu eserlerle ad�na bir bölüm aç�lmas�n� istemi�tir. Fakat bu arzusu
gerçekle�ememi�tir.
Millî duygular�n �ahlanmas�n� ve Türk Dünyas� ile ilgili eserlerin gün yüzüne
ç�kmas�n� istemi�tir.144
2. 11. KIRZIO�LU’NUN BAZI MÜCADELELER�
K�rz�o�lu’nun en karakteristik özelliklerinden biri, onun mücadeleci yönüdür.
Bilhassa millî konularda öne ç�kan bu tav�r, kültürel de�erleri karanl�k emellerine alet
edenlerle etnik fitneyi körükleyenler üzerinde büyük tesir icra etmi�tir. Y�k�c�, bölücü
ve ifsat edici faaliyete kay�ts�z kalmam��, zaman�nda gereken cevab� vermekten
çekinmemi�tir. Birçok bas�n yay�n organ�nda onun bu tür yaz�lar� görülebilir.145
K�rz�o�lu, en ba�ta haks�zl��a kar�� tahammülsüzdür. Millî davalar�m�zdaki
hassasiyetini ve haks�zl�klara tahammülsüzlü�ünü, do�ru ve dürüstlük abidesi
karakterinin verdi�i asabi özellikten dolay� aslan gibi kükreyerek konu�tu�u bilinir.146
Birisi millî konularda yanl�� bir �ey yapt���nda an�nda düzeltir, hiç incinir k�r�l�r
kayg�s� ta��mazd�.
Türk Dil Kurumu’nda Agop Dilaçar’la ihtilafa dü�mü�; Dilaçar’�n �ikâyetine
sebep olacak derecede tart��malar� olmu�tur.147
Sar�kam�� ormanlar�ndan, mukaveleye ayk�r� olarak genç ve taze çam
a�açlar�n�n fidan halinde iken y�k�ml�k odun diye kesip askeriyeye satan Seymen
isimli müteahhidi; ba�ta Ba�bakan olmak üzere ilgili sorumlulara �ikâyet ederek vaki
katliam� durdurmak ve mevcut mukaveleyi iptal ettirmek, tazminat cezas�na
çapt�rmak gibi büyük bir hizmet veren vak’a tarihinde yedek te�men bulunan
144 O�lu Dede Korkut Bey ve gelini Baht��ah Han�m’la Röportaj, saat 13.00, Ankara, 15.03.2008. 145 Y. Zeyrek, “Büyük Bilgin Prof. Dr. K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, T. Y. D., s. 60. 146 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., Sunu�. 147 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.4.
49
K�rz�o�lu bu yüzden de i�birlikçilerin h��m�na u�ram�� hayli s�k�nt�lar çekmi� ise de
büyük bir vicdan rahatl���yla davay� kazanarak alk�� toplam��t�.148
16 A�ustos 1064/1964 Selçuklular�n Kars �li’ni Fethi Tarihi’ni ebediyete
kadar büyük bir Kurtulu� Bayram� olarak dünyaya tan�tmak ve her y�l Kars’ta bu
mübarek günün bayram olarak kutlanmas�n� temin etmekle vatana büyük ve
unutulmaz bir tarih kazand�rm��t�r.149
Kars ve civar�ndaki tarihi yer ve abidelerle Ulucamii y�k�mdan kurtarman�n
mücadelesini yapm��t�r.150
Gürcü Profesörlerin ve Ermeni Kongrelerinin Kars ve Ardahan üzerindeki hak
iddialar�na kar�� radyo konu�malar�, bilimsel yaz�lar ve bro�ürlerle gerekli cevab�
vermi�tir.151
Kars/Arpaçay (Zar�at) da tahsil müfetti�i iken senelerce devletin vergilerini
çarçur eden, ödemeyen türedi birkaç mütegalibenin ödenmeyen borçlar�na kar��l�k
olarak mallar�n� haczederek pazara dökmü�, devletin heba olan kazanc�n� korumu�tur.
Bu mücadelesinde hayli s�k�nt�lar çekmi� ise de yöre halk� ve bilhassa di�er namuslu
vergi sahibi köylüler K�rz�o�lu’na alk�� tutmu�lar ve ilgili dairece de takdir ve tebrik
edilmi�tir.152
1948 y�l�nda K�rz�o�lu, Kars �ehir �mar Plan�yla oynayan ve sonu suistimale
kadar uzanan kötü dü�ünce sahibi ikiz karde� �eklinde anla�arak görevlerini kötüye
kullanan Vali ve Belediye Reisi ile yapt��� belgeli mücadeleyi kazanm��, ba�ta
Belediye Encümeni Azalar� olmak üzere Kars halk�n�n takdirini toplam��t�r.153
148 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69. 149 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69. 150 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69. 151 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69. 152 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69. 153 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69.
50
2. 12. KIRZIO�LU’NUN BAZI MEKTUPLARINDAN ÖRNEKLER
2. 12. 1. Karde�i M.Cemal K�rz�o�lu’na Yazd�klar�ndan154
Kars, 23.6.1948
1-… Ben, Vali ile Belediye Reisinin müteahhitlerle ortak olarak 10700 liraya
(Kars �mar Plan�) diye eski bir plan� geçen sene kopya ettirdiklerini ve Bayrampa�a,
Kaleiçi, Sukapusu gibi Darbo�az Ark� ve Kars çay� solunda kalan yerlere Haf�zpa�a
Plavyonlar� gibi Demiyolunun güneyinde kalan 4 Mahalleyi (aynen Çarl�k Rus
dü�üncesine uyarak) hariçte b�rakmak istediklerini ö�renip; Ba�bakanl��a, C.H.P
Merkezine ve Tasvir Gazetesi’ne bildirdim. Vali ve Belediye Reisi aleyhime harekete
geçtiler; fakat bütün belediye azalar� ile Karsl�lar hak taraf�n�, beni, tutuyor.
Neticeden eminim. �kisini sepetliyecekler, muhakeme edecekler, ��lerim bu yüzden
pek çok…
Kars, 13.I.1941
2-… Baba-o�ul, karde�-karde�ten ayr�lamaz, çünkü kan birli�i- damar birli�i
vard�r. Bak sana dünyaca tan�nm�� bir �airin bir parças�ndan anlatay�m ki, kan�n-
damar�n tesirini bundan iyi anlatan olmam��t�r: “Bir genç, bir k�za vurgun oluyor…
K�z neticede diyor ki, anan� öldür ve onun kalbini bana getir de seninle bir olup
beraber ya�ayal�m… Genç gelip anas�n�n canavarca öldürüyor, kalbini ç�kar�p
s�cakken getireyim derken ko�arak sevgilisine do�ru geliyor. Yolda aya�� ta�a de�ip
y�k�l�yor (2) kalp de elinden öteye f�rl�yor! Kan� icab� bu ana kalbi dile geliyor; Aman
o�ulcan! Bir yerin incindi mi? Diyor.” �air bu ana kalbinin bütün kan� bir olan aile
efrad�nda da bulundu�unu ilave ediyor…155
… Bana gelince, babam� ve sizleri gördü�ünüzden ay�rmamak ve dü�mana
(Okhkhay) dedirtmemek için 5 y�l oluyor ki tahsili b�rak�p 50–60 liraya kulluk ederek
154 Bu bölüm Ban�çiçek K�rz�o�lu taraf�ndan haz�rlanm�� olup “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz� Mücadeleleri ve Mektuplar�ndan �ktibaslar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitisü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Say� 28, Erzurum 2005, s.69-82’de yay�mlanm��t�r. �lgili mektuplarda:”Can�m Karde�im”; “Cemal Can”; Sevgili Karde�im Cemal Can”; “Sevgili Cemal Can”, “Aziz ve Sevgili Can” hitaplar� kullan�lm��t�r. 155 An�lan �air, Mehmet Emin Yurdakul’dur; söz konusu �iiri de, “Kesildi Mi Ellerin”;Say�n K�rz�o�lu Edebiyat Fakültesi’nde ö�renci iken millî �air M. Emin Yurdakul’un dikkatini çekmi� ve onun sevgisini kazanm��t�r.
51
hem ömründen, hem istikbalimden, hem zevk ve… Profesör muavini (Doçent)
oldular; ben daha f�rsat bekliyorum. Ve bu f�rsat� �ahs�m için de�il Kars ve çevresini
her türlü varl���n tan�nmas� ve neticede Türklük ve Yurdumuzun Ülkümüzün hayr�
için bekliyorum. Belki bu yolda pek geç kalm�� ve vücudumla ömrüm vefa
etmeyebilir. Fakat bu yolda yürüme�e vicdan�m ve varl���mla ant içtim…156
Kars, 3-III–1941
3-… Burada Doçent Pertev Naili Boratav ile yerlilerin bildi�i hikâyeleri
yaz�yoruz. Ankara Dil-Tarih Mektebi’ne bast�rma�a yolluyaca��z. Böylece hem
orada okumam için yol aç�lm�� olacak, hem de umdu�umuz tetkiklerim ne�redilmi�
olacak…”157
Kars, 3.V.1941
4-… Eldeki Do�u� ç�k�nca Haziranda Niyazi’nin (Yurt ve Ulus Türküleri) adl�
20–22 �iirini bir risale halinde Halkevi hesab�na bast�raca��z. Bu say�daki Do�u�’ta
bir Rus âliminin (Kars) hakk�ndaki yaz�s�n�n tenkidini de yaparak bast�raca��m. Daha
bas�lmadan alaka uyand�rd�…”158
Kars, 4.VIII.1941
5-… Belki radoyadan da duydun: (Azerbaycan) kitab�n� ç�karan Genceli ve
�st. Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (Türk Dili Tarihi) profesörü Ahmet Cafero�lu 28
Temmuzda Erzurum’daki Tetkiklerini bitirerek buraya geldi. Kars ve köylerindeki
yerli ve göçmen ahalinin �ivelerini 200’e yak�n harf kullanarak tespit ediyor. Burada
da evvelce tan��t���m�z olan kendisine ben k�lavuzluk ve yard�m ediyorum. Hemen
hiç bo� vaktim yok…159
156 Sa�l�k Bakanl��� hesab�na yat�l� olarak �stanbul T�b Fakültesine devam ederek P.C.N(F.K.B) bölümünü bitirmi� olan Say�n M. Fahrettin K�rz�o�lu, Kars’taki evlerini h�rs�zlar�n soymas� ve ailesine yard�m etmek zorunda kalmas� üzerine 1936 Haziran�nda T�bbiyeden ayr�lm��; Posof ilçesinde ve Ah�ska ile Acara s�n�r�m�zda, tahsil müfetti�i olarak at üstünde yetmi�be� köyü dola�m��t�r. 157 Ad� geçen Doç.: Türk halk edebiyat� ve folklor uzman� (Gümülcüne 1907-?); ilgili derlemeler: “AÜ-DTCF dergisi, S.1,1942 ve Cilt:IV,S.1,1945.” Kimlikli dergi. 158 (�air) Niyazi Sabri Ergül. 159 Söz konusu çal��ma Dr. Phil. A. Cafero�lu: Üniversite Türk Dili Tarihi Profesörü- “Do�u �lleri A��zlar�ndan Toplamalar" (Kars, Erzurum, Çoruh �lbayl�klar� A��zlar�), TDK C.I.9, �stanbul 1942, 296 s. kimlikli kitapla sonuçlanm��t�r.
52
�stanbul, 9.XIII.1941
6-… Evet, dün Japonya resmen dünya harbine girdi�ini her vas�ta ile ilan etti.
Yan�ba��m�zda kan gövdeyi götürüyor. Yunanistan’da aç insanlar kedi köpek eti
yedikten ba�ka, çaylar� da tar�yarak gece gündüz bal�k avlay�p tutmakla me�gul,
milyonluk �ehirler bir günde, milletler birkaç ayda mahvoluyor. Bunun yan�nda ve bu
ça�da bizler (cennet) teyiz demek ve Tanr� göstermesin belki bu günleri de arar�z…
Piyasada sat�l�k hiç kâ��t yok. Olsayd� �imdi ba�ka kitaplar�m� bast�r�rd�m.
Yaz�lar�mdan ikisi (Ç�naralt�) ve biri (Yurd) dergisinde ç�kt�. �stanbul ve Ankara
ayd�nlar� ile Türkçülerimiz sevinç ve heyecan içinde: Koçaklamalara bay�l�yorlar; her
hafta bunlardan bir yaz�m ç�kacak, hepsi (10) say�y� bulur. Sana �imdilik 2 Ç�naralt�
ile bir Yurd yolluyorum, eyi sakla, bundan sonra ç�kacaklar� da yollar�m…
�stanbul, 10-I–1942
7-… Me�hur Nam�k Kemal, s�k s�k A.Hamit taraf�ndan hapse ve zindanlara
at�larak hürriyet yolunda e�siz cefa ve ezalar çekti�i s�rada yazd��� bir kasidenin
ba��nda �öyle diyor:
“Felek her türlü esbab� cefas�n toplas�n gelsin,
Dönersem kahpeyim bir lahza bu rahi hürriyetten.”
�imdi sen de, bugünlerde umulmayan cefalar�n “felek” ten geldi�i ve geçici
oldu�unu dü�ünerek üzülmemeye çok gayret etmelisin…
�stanbul, 12-II–1942
8-… Ak�am ald���m mektubun sonunda �ubattan itibaren Kars’ta da karne ile
ekmek verilece�ini ve kendilerine 375, çocuklara 250 gram ekme�in nas�l yetece�ini
dü�ünüp k�vranan 60’l�k babam�z “balam, bu yaza ç�kabilsek ey �eydir.” diyor. ��te
bu a��r manal� cümle, benim üzerime bir gür s�cak su dökülmü� gibi sinirlerimi
kaynatt� ve duda��m� titretti…
53
�stanbul, 3.VII.1942
9-… “Dün 8–13 say�lar�ndan 6 tane Tanr�da�� dergisini posta ile adresine
yollad�m. Ayl�k (Türk- Amac�) ndan da iki say�y� birden bu hafta yolluyorum. Türk
Yurdu, ancak ay�n 15’inden sonra ç�kabilecek daha kâ��d� alamad�k…”
�stanbul, 19.VII.1942
10-… Ben imtihan� kazand�m, üç y�l�m�z kald� demektir. Ayba��na dek kâ��t
verilmicek ve Türk Yurdu ç�kacak. Sansürlerine k�zd���mdan art�k Ç�naralt�’na
yazm�yaca��m. Çünkü “Sar�kam��” adl� yaz�mdan Enver Pa�ay� ö�en bir haneyi
ç�kard�lar. Tanr�da��na yaz�yorum. �iirlerinden yine yolla ne�rettice�im…
�stanbul, 23.VII.1942
11-… Bu kâ��d�160 sana Türk Amac� idarehanesinden yaz�yorum. (Türk
Yurdu) oradan, doktorun evine ta��nd�- hani sen bir gün t�ra� olurken ben u�ram��t�m
ya oraya. …senin �iirlerinden bir danesini tashih ve k�saltarak Tanr�da��’na verdim,
haftaya ç�kar…
�stanbul, 22.IX.1942
12-… �imdi sende 1.2.3. N.lu Türk Amac� ile 1. 2. N.lu Türk Yurdu tamam
oldu mu? Tanr�da��’n�n 17.ncisini idarehaneden koleksiyonlar sat�l�nca al�r�m
Rahmetli olan R�za Nur Be�in ölümü ile eski nüshalara varisleri el koydu…
�stanbul, 9.X.1942
13-… Tanr�da��’ndan istemi�tin, senin bir �iirin orada ç�km��t�; idarehane
kapal�, aç�l�nca 2 dane al�p yollar�m…”
�stanbul, 27.XI.1942
14-… K�rz�o�lu imzal� Türk Yurdu’ndaki yaz�m, burada epeyce gürültü ve
alaka uyand�rd�. Bundan sonra bu tarihi soyad�m�z�161 yaz�larda kullanacak ve Kars’a
gelince de nüfusa yazd�raca��m…”
160 “Mektup” anlam�nda. 161 1934’deki Soyad� Kanunu üzerine Çelik soyad�n� alan babas�na uyarak bu ad� kullanan M. Fahrettin 1943 sonlar�nda mahkemeye ba�vurup ötedenler bilinen eski aile adlar� “K�rz�o�lu” nu soyad� olarak yeniden alm��t�r. Erzurum Yakutiye minaresi içerisindeki 1310 günlemli vak�f yaz�t�nda, Bayburt’un Hart buca��ndaki Büyük ve
54
�stanbul, 4-I–1943
15-… Bir deyi�*
Gene bugün merak sard�,
�u yerde dertli ba��ma…
Kayg�m, tasam bine vard�,
Dilerim ilaç a��m�…
Felek bizi ayr� sald�,
K�smetimiz da��n�k kald�,
Kavu�mam�z yak�n oldu,
Hak tez als�n ata��m�…
Zati gülmemi�tim ba�tan,
Ba��m kurtulmad� ta�tan,
Haber gecikti karda�tan,
Gönül ister karda��m�…
Ruhum arar s�rda��m�…162
Alada�-Gümü�tepe, 22. VII. 1943
16-… Sar�kam��’a indi�im gün i�e ba�lad�m. Ve 10 gün sonra, yanl��l�kla
Ko�uluya verildi�im anla��larak 8. A��rtop Alay�na gittim. Ve bunun yazl�k yeri olan
Yenigazi köyüne geldim. 26 gün burada kald�ktan sonra 16 Temmuzda Ka��zmanla-
Sar�kam�� aras�ndaki Alada�’a birli�imizle yazl��a geldik. Ben 16’da Kars’a gidip 18
Temmuzda döndüm ve Selim’den Alada�’a geldim. Kar ya��nca Sar�kam��’a
Küçük K�rzu köyleri ad� ile yer ad� olarak ve 1518 y�l�ndan beri Osmanl�lar�n Do�u Anadolu tahrir defterinde de Türk erkek adlar� olarak kullan�ld��� bilinen “K�rzu”, halk aras�nda , saç�n�n bir tutam� anadan do�ma ak (k�r) olan kimselere verilen Türkçe bir takma add�r. “K�r-su”: k�r-ca/k�r-�ms� anlam�na gelmektedir. M. Fahrettin’in babadedesi, Arpaçay’�n Ba�gedikler Buca��n�n Gorhana e�raf�ndan Mehmet A�a, anadan “k�rzu/k�rz�” oldu�undan ona ve o�lu �erif A�aya, “K�rz� Mehmet”, K�rz� �erif” dedikleri için, bu soydan gelenlere de K�rz�lar-K�rz�o�ullar� denilegelmi�tir. * �iir anlam�nda kullan�lm��t�r. 162 Bu deyi�, karde�i ayn� zamanda s�rda�� da bildi�i M.Cemal’den iki aya yak�n bir süre mektup alamamas� üzerine yaz�lm��t�r.
55
dönece�iz. “Karseli”163 kitab�m� çad�rda makine ile temize geçip Kars’a götürüp
Partiye teslim ettim. Yaln�z 45 sayfal�k 3 küçük bahis kald�, onu da yaz�p 20 güne
kadar yeti�tirerek götürüp verece�im. Ankara 1250 liray�, kitab�n müsveddelerini
teslim al�p okumadan ve güven üzerine Kars’a göndermi�ti; �stanbul’a matbaaya
verilmek üzere yola ç�kartt�rd�m. Eser Cumhuriyet Bayram�na kadar bas�l�p bitecek.
Adres: Fahrettin Çelik As. Pos.12567 Subaylar�ndan Sar�kam��…
Alada�-Karanl�kdere, 29.8.1943
17-… Sivas’tan yazd���n mektubunu, 10 güne yak�nd�r ki Karakurt, M�c�ngert
ve Karaurgan bölgelerinde arzum ve vazife ile dola��p geldikten sonra dün burada
ald�m. Bu yüzden kar��l��� da gecikti. Yeni ve tam askerlik vazifen hay�rl� olsun.
Ay�n 5’inde ikinci olarak Kars’a gidi�imde berberin o�lu Aliekber senin Sivas’a
gitti�ini söylemi�ti. Orada her çar��ya ç�k���nda, 93’te Kars’tan gelenlerle ve onlar�n
o�lullar�yla görü�üp, Karsl� âlim ve �air –â��klar�n nerelerde yerle�ip, ne olduklar�n�,
93’teki Karsl� gönüllerin atl�ba��s� Mehralibe�’in164 oca��nda �imdi kimlerin
kald���n�, göç ve Kars’tan ayr�l�� türkü ve destanlar�n� da aras�ra yazar, bana
bildirirsin.165
Hikmet’ten ald���m mektupta, 30 Temmuzda �evki Beyamcan�n kalp
sektesinden öldü�ünü bildiren bir telgraf ald��� yaz�l� idi. Buna o denli üzülüp,
dö�ündüm ki, hiç sorma. Ailemizin bu son ve en ya�l� âlim-�air ve faz�l büyü�ünü de
kaybettik. Hikmet’in 166 adresini sana yaz�yorum, kendisine ba�sa�l��� yaz. Hikmet
Dizdaro�lu, Ak�am K�z Sanat Okulu Ö�retmeni Bayan Rukiye Dizdaro�lu eliyle
Burdur…
�stanbul, 23 Ocak 1945
18-… Ben bu günlerde o denli büyük tarihi dava ve meseleleriyle
u�ra��yorum ki, art�k “Kars Eli Tarihi”ni unutur gibi oldum: bizim ve ba�ka
tarihçilerin görüp belirtemedi�i bir gerçe�i, eski Ermenice ve Bizans dilinde(Rumca)
yaz�lan tarihlerden (Frans�zca tercümelerden) ö�renip ç�kard���m bu çok büyük 163 Kars Lisesi mezunlar� ve Karsl� gençlerin te�ebbüsü ve C.H.P halkevleri Bürosu yard�m� ile ne�redilen bu kitap 15/10/1943 tarihinde 1500 nüsha olarak bas�lm��t�r. 164 “Mehralibe�” için bkz.: Mehmet Arif, Ba��m�za Gelenler, Tercüman 1001, Temel Eser,.Cilt: I. s.176-180. 165 �ktibasta an�lan mekan isimleri, Sar�kanm�� co�rafyas�ndand�r. 166 Yazar (Zile 1917-Ankara 1981).
56
Türkiye Tarihi’nde yepyeni bir görü� ve ufuk yarat�p açacak olan gerçek �udur.
Dedelerimiz Saka (�skit) lar ve Peçenekler MÖ: 785 y�llar�nda Kür ve Aras boylar�na
gelmi�ler. Sakalar’dan (Gogar ve Gagavan, Sahat çukuru) ve Peçenekler’den de
Pasen-Pas�nlar, M�c�ngert ve Beceni gibi eskiden veri gelen yer adlar� kalm��. Ermeni
diye bir millet, kavim olmay�p bu sözü” Gregoryen H�r�stiyan “ manas�na ve Türkçe
konu�up saz çalan Ermeniler de hep O�uz ve Saka torunlar�d�r. “Gürcü-Laz” sözleri
de millet de�il Ortadoks mezhebinden olan yerli Türk ve Terekeme H�ristiyan
demektir. Ve tarih boyunca böyle an�lm��. M. Sonra 225 y�llar�nda yani, �slaml�ktan
da 400 y�l önceleri Ak-koyunlu Türkler için kuzeyinden Aras ve Murat boylar�na
gelip 305’te eski yerlilerle birlikte H�r�stiyanl��� kabul etmi�ler ve �slaml�k
yay�l�ncaya de�in hep en güzel kiliseleri bunlar yaparak Türk arkam� kartal ve
koçba��n� ta�larda kabartm��lar ve Müslüman olunca da bu arkamlar� ya�atm��lard�r.
��te �imdi, Kars Eli Tarihi’ni, bu gerçekli�in ba��n� bulduktan sonra, buna göre
yeniden i�leyerek yaz�yorum. �ubatta makineye çekece�im. Bu gerçe�i ayr� bir
raporla Türk Tarih Kurumu Ba�kanl���’na da yazd�m…
…Ednem, dünyan�n bu kar���k zaman�nda bizim aya��m�za köstek vurup
Kars’a ve eve ba�lamak için evlendirmek i�ine ba�lamak istiyor. Fakat ben kendisine
her �eyi aç�kça yazd�m. Bir erkek için zaman�nda evlenmek çok güzel ise de, bizim
ülkü ve çal��ma arzumuz, hepsinden üstün ve her türlü fedakârl�k isteyen bir ate�le
özümüzü kavuruyor. Bugün Arpaçay�’n�n ötesinde Kars ve Türkiye hâkimiyeti için
kaz�lmak istenen tuzak ve mezarlar�n “tarih a�ac� ve demirinde yap�lma” k�sm�n� ve
heyecan�n� söndürecek kimyal� ilac�, her Karsl� ve Türk gencinin haz�rlamas� gerekir.
E�er bu anlatmak istedi�im hususlar� kavram�yacak bir ruh ve kafada olmasayd�n bir
s�rrolan bunlar� sana da yazmazd�m. Onunçün bu kâ��d� y�rt�p yak ve ruhunu kavra,
yeti�ir. …
Kars, 13.05.1947
19-… Bana gelince 1931 de Erzurum’a gidi�imden beri kendi hesab�ma ve
ilim-irfan ad�na; tecrübe, adam tan�ma ve görgü nam�na oldukça bir �eyler elde ettim.
Bunu çok ilerletip kökle�tirerek, hayatta münevver gençler aras�nda cemiyet
hayat� kurarak ve kütüphane ve ne�riyat âlemimizde Moskoflara kar�� ilim ve
57
edebiyat sahas�nda sars�lmaz kale ve abideler yaratarak bu yollarda çal��mak
istiyorum. Bunun için evlenmek ve iyi yiyip lüks giyinmek gibi maddi ve hayati
hususlar� ihmalle bile bile geri at�yorum. �imdi 31 ya��na girdim yani hayat�n en
verimli ve faal devresindeyim. Yabanc� dilleri ö�renip ilerlemekten ba�ka �eye art�k
ihtiyac�m�z kalmad��� gibi. Ancak bol ve en zengin kütüphanelerin bulundu�u
�stanbul bizler için çok iyi bir denizcinin karada asker olmas� gibidir. Ve deniz yerine
çaylarda ve ufak göllerde yapabilece�i faaliyetle yeterlenmesi demektir. Fakat
babam�n ve alt� bac�m�z�n yard�m�na ve yeti�mesine bak�p ko�makla bizlere dü�en
ba� vazife ve farzlardand�r. …167
Diyarbekir, 8 Mart 1956
20-… Sar�-Moskof’un 1855 te Anadolu’nun Do�u-Kilidi Kars Kalesi’ndeki
feci bozgunu ile Türkiye Türklü�ünün kad�nl�-erkekli destanî kahramanl���n�n �anl�
zaferinin ifadesi olan güzel bir Millî “Türk Zafer Abidesi”nin yap�l���n� ba� vazife
edinen “Kars’� Tan�tma Derne�i” ve bu gayeye ba�l� gençler aleyhinde çal��an mahut
kimse ve gruplar, ancak, Moskova-Tiflis-Gümrü/Revan merkezlerindeki Rus te�kilat
ve probogandac�lar�n� sevindirir veya onlara mensup yahut alet olan heriflerdir.
Bunu böyle bilerek, çok üzülmeyelim ve atalar�m�z�n ruhunu �ad edip, onlara
lay�k evladlar oldu�umuzu iftiharla anarak çal��al�m…
… “Ürür, kervan yürür, deyip”, bizler Millî ve vatani vazifelerimizi
yapal�m…168
Diyarbekir, 18 May�s 1956
21-… Bekledi�imiz üçüncü ye�eniniz, Diyarbekirli olarak �eker Bayram�n�n
ikinci 13 May�s 1956 Pazar günü saat 14.38’de Numune hastahanesi Do�um
bölümünde o�lan olarak dünyaya geldi. A�abeylerinden çok güzel ve akbenizli olan
bu çocuk, yüzü “duvakl�” olarak do�du… Bu bak�mdan ona, “yüzü nikabl� O�uz
Beyleri’nden birinin ad�n� vermek gerekti; fakat daha önceki karar�m�za göre, iki
Türk �ehidinin ad�n� koyduk: Göbekad� rahmetli 1930 y�l�nda (1217 y�l önce) 167 Bu iktibasta bilim ad�na idealist bir dava adam� tavr� sergilenip; K�rz�o�lu’nun misyonu dikkatlere sunulmaktad�r. 168 Ad� geçen abide, “Meçhul Asker Abidesi” ad�yla (1972-1973) gerçekle�tirilmi�tir; temelinin sembolik olarak at�l���n� gösteren foto�raf M. Cemal K�rz�o�lu’nun ar�ivinde yer almaktad�r.
58
Göktürkler’in do�u kolunun Çinli boyunduru�undan kurtulmas� u�runda isyan ederek
Çin Saray�’n� 17 ki�iyle bas�p �ehid ve milletimizin yeniden istiklale kavu�mas�nda
kutlu ruhu öncülük eden �ehzade KÜR�AD…
Ankara, 7.X. 1960
22-… “�eyh �amil’in k�z ve erkek torunlar� ile uzunboylu konu�up, notlar
ald�m. �amil oyununu oynayan ve benimseyen gafillere lanet diyorlar ...”
Arifye, 16.V. 1961
23-… Esas mesele �u: 40 y�l Moskof esaretinde kalan Kars ve Artvin gibi iki
serhat ilimizde Valilere- Belediyelere 1918’deki ilk �anl� kurtulu�lar� and�rtmamak!
Ve Rus mezalimi ile istilas� hat�ralar�n� and�rtmamak! 1920 Kars’�n son kurtulu�u ile
Ermeni ve 1921 Ardahan- Artvin kurtulu�u ile de Gürcü i�gallerine ehemmiyet
verdirmemek ve her iki kavimci�i buralara getiren �ngilizlere hedefi çevirtmek! ��te
bizim Valiler ve öteki idareciler bu gaflete dü�mü�lerdir.
Bir serhat �ehri olan Edirne, hem 1913 Bulgar, hem de 1922 Yunan
i�gallerinden kurtulu�lar�n�, hakl� olarak anar.
…Tezin teslimini bitirince, “Kudret” veya “Son Havadis” de: “S.S.C.B.
S�n�r�ndaki Kars ve Artvin Valilerine Aç�k Mektup: Bol�evik-Rus Probogandas� ve
Kurtulu� günlerini anma” ba�l�kl� 3–4 yaz� ne�redece�im…
Ankara, 26.VIII.1961
24- (a) …�air Nef’i, yurt ölçüsünde bütün edebiyatç�lar�m�z� alakadar
etti�inden, onun 8 arkaatas�n�, 3000 basan “Türk Dili” ne Dizdaro�lu’nun çok �srar�
üzerine verdim: 1961–1962 ders y�l�nda Nef’i, art�k Dulkadurlu Türkman Be�leri
ailesinden ve Karsl� olarak tan�nacakt�r. ...Belki bu ilmi neticeden
ho�lanmayacaklard�r. Fakat 1579 y�l�na kadar,(1534–1579) 45 y�l Kars topraklar�
Pas�n Sanca�� ile bir say�lm�� ve Nef’i de bu arada do�mu�tur…
Ek. 26. VIII. 1961
24- (b) … 1309 y�l�ndan(602) seneden beri Do�u-Anadolu’da yaz�ya geçen
K�rzu/K�rz� erkek ad�ndan gelen soyad�m�z�n bir tarihçesi yak�nda “Türk Yurdu”
59
veya “T. Folklor Ara�t�rmalar�” Dergisinde okuyacaks�n�z. Bayburd’un B.K K�rz�
köyleri ad�169 için Maarif Memurundan halk izah haberini rica ettim. Bakal�m yazacak
m�?...
Ankara, 16.I.1962
25- … “Kürtlerin Men�ei”ni 2 Kitap halinde haz�rl�yorum I.Kitap “Tarih,
Destanlar ve An’anelere göre” olup, 12 Ocak 1962 Cuma günü bitti. Ankara
Üniversitesi’ne tetkika gönderiliyor. Müspet rapor gelince- 40–50 bin aras� bas�lacak
II. Kitap “ Etmoloji, Antropoloji, Dil, Folklor ve Sosyoloji bak�mlar�ndan” olacak ve
Nisan 1962 den sonra son �ekliyle yazmaya ba�layaca��m…170
Ankara, 28. VII. 1962
26- …Makaleyi Pazartesi veya Sal�ya tashih de yaparak yoll�yaca��m. Ahmet
Polat Be�e selamlar eder, özür dilerim. 25 daktilo sahifesi tutuyor ve Erzurum
halk�n�n 1534 ten sonra eski Akkoyunlu Paytaht� Tebriz’den geldi�ini isbat ediyor;
Sürmene ve Rize ahalisinin de 1501–1502 de Tebriz’den geldi�ini belirtiyorum. Bu
bir “tez” olup, ileride Türk Tarih Kurumu Kurultay�na verilecektir. Ke’yi çe ve ge’yi
ce söyliyen Sürmene – Rize Bölgesi ile Erzurum ve Tebriz’in ayni Sünni halktan
oldu�u ilk defa Hür Söz’de ele al�n�yor. Böylece mahcubiyetim de azal�p Hür
Söz’cülerle rahat görü�ece�im.
Bir de, ev adresime Van’dan Çald�ran gazetesi düzgünce geliyor. Onlara da
Eylülde Temür-Karakoyunlu ve Osmanl� Vanlar�n� yazmak istiyorum.
Arkada� ve ülküda�lara ayr� ayr� selamlar. Türk Yurdu’nun ç�kacak A�ustos
say�s�nda da bir makalem var…171
Ankara, 19. XIII. 1963
27- …20 Say�l� Orkun’da An�-Kars Fethinin 900. y�ldönümünde haz�rlanmak
gerekti�ini anlatan yaz�m� belki okudunuz. Ocakta da, Ankara Radyosunda dapteleri
okunan Bol�evik Süreyya �ark�s� için takma adla bir yaz�m ç�kacak…
169 B.K. K�rz� ve Küçük K�rz� .köyleri kastediliyor. 170 Ad� geçen çal��malar: Kürtlerin Kökü, I.Bölüm, Diyarbak�r� Tan�tma Derne�i Yay. Ankara 1963; Her Bak�mdan Türk Olan Kürtler, Ankara 1964; Kürtlerin Türklü�ü, Ankara 1968 (2.bs. Hamle Yay. �stanbul 1995). 171 �lgili makale: “Fundamenta ve Pertev N. Boratav”, Say�: 5, A�ustos 1962, s. 35-37.
60
Ankara, 14. VI.1964
28-…Kars say�lar� için yaz�lar� haz�rlay�n�z. Alp-Arslan Mar�� �iirleri gelmeye
ba�lad�. Dün Kars Lisesi’ne Bakanl�k resmen Alp-Arslan Lisesi ad�n� verip, Bakanl�k
yaz�s�n� yazd�. Bu haberi Hür Söz’de yazd�r�n�z. Erzurum’dan da, Alp-Arslan Mar��
yaz�lar� bekliyoruz. Enver Tuncalp Beyden umar�z.172
Ankara, 8.VII. 1964
29-…5 Temmuz tarihli Zafer’de I. lik kazanan ve “Alp-Arslan Mar��’n� H. N.
Zorlutuna ve A. N. Asya’n�n kaleminden okuyunuz ve Hür Söz’e de veriniz.173 Pul
172 �air ve yazar (1914), Harp Okulu mezunu; bkz.: Dr. Hasan Ali Kas�r, Erzurum �iirleri Antolojisi, Evrak Yay. 1997. 173 Selçuklular�n Anadolu’da yerle�melerinin ba�lang�c� olan 16 A�ustos 1064’te Bizansl�lar’dan Kars �li’nin Fethi’nin 900. Y�ldönümü Kutlama haz�rl�klar�n� yapan Kars’� Tan�tma Derne�i Selçuklu Fethini Kutlama Komitesi’nin Ba�kan� M. Fahrettin K�rz�o�lu idi. 1 Haziran 1964’te açt��� “Alp-arslan Mar��’n� Yazma Yar��mas�”n�n sonuçlar� belli olmu�; Cahit Kulebi, Hikmet Dizdaro�lu ile Cahit Öztelli’den kurulan Yarg�c�lar Kurulu, iktibasda adlar� geçen ve a�a��da verilen iki �iiri birincilikle de�erlendirmi�tir. Biz bu iki �iiri: Kars Kalemizin 90. Fetih Y�ldönümü, Türk Dili dergisinin Cilt: XIII, s.155’ten ayr�bas�m�ndan ald�k. An�lan ayr� bas�m’da M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun “Kars Kalemizin 900 Y�l�na Bir Bak��” ile yine M.F K�rz�o�lu’nun “Mehmet F. Karsakl�” takma ad�yla yazd���, “Ka��zmanl� H�fzi” ve “Sürmeli Çukurunda Tuzluca Ayrumlar”� ba�l�klar�n� ta��yan üç ayr� yaz�s� yer almaktad�r. Alp Arslan Mar�� (H. N. Zorlutuna’n�n) Dokuz yüzy�l ç�� gibi geçmi� de üzerinden, Hala bu mutlu günü duyuyoruz derinden: �lk fetih günüydü bu! Yer oynad� yerinden. Kars’tan bir güne� do�du, yüce da�lar� a�t�; Bat�l�n�n gözleri bu güne�ten kama�t�. Atlanm��, pusatlanm�� erleri sanki ”yel”di; Nal sesleri bir zafer mar�� gibi yükseldi, �im�ek �im�ek h�zland�: zulmü, zulmeti deldi. Her sava�a benzemez: Bu bir “kutsal sava�”t�; Ay parças� yi�itler Hak yolunda sava�t�. Arslanlar�n sultan�, sultanlar�n arslan� K�l�c�n�n ucuyla yazm��t� bu destan�; Türk’e arma�an etti bu mübarek vatan�… Ad� gö�a yüceldi, Tanr�’s�na yakla�t�; Gözlerde, göüllerde Alp Arslan bayrakla�t�! Alp Arslan Mar�� (A. N. Asya’n�n) Kars’�m, Ankara’y�m, Van’�m, Bolu’yum… Bo�azlar’dan geçen fetih yoluyum; Murad�na ermi� Anadoluyum: Tanr� özenerek kurmu� yap�m�… Selçuklu Alp Arslan, açt� kap�m�. Kalbim do�u�tan Türk, Türk… diye çarpar, Y�ld�z, y�ld�z�n�m…diye göz k�rpar; �imdi bayraktan ay, bana el ç�rpar: Tanr� özenerek kurmu� yap�m�… Selçuklu Alp Arslan, açt� kap�m� Elimde kalbini Türk’e uzatan
61
oldu. Madalya ve Rozet ile duvar tabakalar�n� (bak�r ve porslen) yapt�rman�n
pe�indeyim Radyo konu�malar� ve program�n� haz�rl�yoruz. Sizleri Kars’ta vazifeli
k�laca��z. Arif Nihat Asya’y� ve Profesörleri e�leri ile davet ettik. Ban� ile Y�ld�z174
onlar�n han�mlar�na yolda�l�k ederler. S�hati müsait olursa, H. Nusret Zorlutuna
Han�m da Pa�a Be�i ile Kars törenine gelecek.175.
Geni� yaz�lar�, Kas�m-Aral�kta bas�ma verilecek büyük “Kars 900. y�l
Hat�ras�” kitab�n� haz�rlay�n�z… Bizim Mehmet Özdemir176 y�ll�k izinle oralara
geliyor. Hikmet de, Dil kurumu temsilcisi olarak Kars törenine kat�lacak…
…Halkevleri Genel Merkez 14, 15, 17 A�ustos günlerinde paral� temsil
vermek üzere: Van-A�r�-Erzincan-Erzurum-Trabzon-Artvin ve Ardahan halk
oyuncular� tak�m�n� Kars’a getirecek. Her ihtimale kar�� (Kad� biçimi �alvarl�) 4 kat
�al elbiseyi ordaki yerli elbise sat�c� ve i�leyicilerinden sorunuz: Kaça yapar-satarlar.
Bize laz�m olacak… Tekrar selamlar…
Ankara, 29.12.1965
30-…17 Aral�k saat 20.45’teki Radyo Aç�k Oturum Konu�malar�m�z, 4 hafta
sonra 14 Ocakta ayn� saatte verilecek. Mevlana, bizim saate talip ç�karak alm��!...177
Fakülte arkada�lar�mdan �air ve edebiyatç� Kaya Bilgegil Be�, Atatürk
Üniversitesi Edebiyat Bölümü’ne ö�retici olarak geliyor. K�z�n�n ad�: Ban�çiçek’tir.
Baba-k�z, ikiniz de tan���p, ho� geldine gidiniz. Tanzimat Ça�� üzerine Paris’te
Doktora yapm��t�r. …
Beni binaltm��dört’ten bu yana vatan; “Benimdir, demi�tim, bana gül atan…” Tanr�, özenerek, kurdu yap�m�.. Selçuklu Alp Arslan, açt� kap�m�. Al ye�il sulard�r akar gördü�ün… Hakan�m; boylar�, kentinle köyün… Dün Kars ni�an, bugün Malazgirt dü�ün: Tanr�, özenerek, kurdu yap�m�… Selçuklu Alp Arslan, açt� kap�m�. Türk’ün hem kalbi, hem eli koluyum; Onun can yolda��, onun kuluyum; Vaktiyle bo�mu�um… �imdi doluyum; Tanr�, özenerek, kurdu yap�m�… Selçuklu Alp Arslan, açt� kap�m�. 174 Ban�çiçek K�rz�o�lu ve M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun k�zkarde�i kastediliyor. 175 Lütfen cümledeki espiriye dikkat edilsin. 176 Mehmet Özdemir (Dizdaro�lu): Hikmet Dizdaro�lu’nun Millî E�itim Bakanl��� Müfetti�i olan karde�i. 177 Lütfen espiriye dikkat edilsin.
62
…Kadromu, Kültür Müste�arl���’na ba�l� olarak yeni kurulan Millî E�itim
Bakanl��� Ar�iv Md. �ube Müdürü olarak yapt�rd�k. Pazartesi orda i�e ba�l�yaca��m.
Dil bak�m�ndan Kürtler’in Türklü�ü” bölümü, Nisanda bas�lacak. 23.X.1961’de VI:
Türk Tarih Kongresi’nde verdi�im” Aras-Kür Kürtleri” bahsi 52 sahife halinde
dizildi ve “VI. Türk Tarih Kongresi” kitab�nda bas�ld�. Bir adet ayr� bas�m
yapt�r�yorum…
Ankara, 18.VI.1966
31-MÜJDE:
Kars Belediyesin 9000 lira paras� ile Ankara’da bir otele 25 gün kapan�p
çal��an Necip Faz�l K�sakürek Be�e, Kars’�n mazisini ve Kurtulu�unu canland�ran
çok güzel ve harikulade bir piyes yazd�rd�k.178 Bas�n hakk�n� da Derne�e verdi.
Daktilosunu yapt�m: Muharrire, son tasih ve tadille gönderdim. Millî E�itim
Bakanl��� Devlet Tiyatrosu’na temsil ettirecek… 7 yeni �iiri de var!... Ayd�n T.
Edebiyat�nda “Gazi Kars” mevzuu çok ve pek güzel i�lendi. N. Faz�l’�n en güzel eseri
oldu: Sade dili, içli, harikulade sahne tekni�i var. … Bizim evde Derneklilere okudu
ve sesini teype ald�k. Bir de “Alpaslan Mar��” yazarak Derne�e arma�an edecek ve
bunu �stanbul’da Türk hücum /sava� mar�� gibi besteleterek yazaca��z. Piyeste
Koro’nun okuyaca�� 7 �iirden en k�sas�, 1807 de Moskof sald�r��� ilk ba�larken:
“Bu yurda ilk-e�ik, Kars!
Rus h�nc�na be�ik, Kars!
Kurtar�c� nerede?
Ba�r� delik-de�ik Kars!”
Gelince okursunuz; heyecanlar�n�z� da��tmayay�m. Piyesin elyazmas�n� bana
“ithaf” etti; torunlar�m�za kalacak…
Ankara, 17 Ekim 1966
32-…7–10 Ekimde “Â��klar Bayram�” için Konya Turizm Derne�i’ni Jüri
heyetine kat�larak, Karsl� saz �airlerinin yar��mada haklar� kaybolmas�n diye
178 Kanl� Sar�k, 1. bas�m, Akça� Yay�nlar�, Eskin matbaas�, Ankara 1970.
63
gözettim. 10 Ekimde döndüm ve 4 Karsl� �airin Fakülte, Millî Kütüphane, Halkevi,
Maliye Okulu gibi 4 yerde çal�p ça��rarak biraz tan�nmalar� ve masraf ç�karmalar�n�
sa�lad�m. Dün sabah iki â��k Kars’a döndü, Dursun Cevlani’nin evi burada; Müdami
de gözlük reçetesi için kald�, Oltulu Yasin Be� bize geldi, 4–5 saat birlikte konu�tuk.
…Karsl� Â��klar, 7–9 Ekimde üç gün süre Türkiye ölçüsündeki “Konya
Â��klar Bayram�”nda irticalden birincilik ald�lar: Müdami, Murat Çobano�lu ve
Ardanuçlu Efkari’ye �rcticalen �iir yar��mas�nda birincilik verdik, ellerine yaz�l� ve
foto�rafl� belgeleri de verildi. Türküde, Müdami ile Çobano�lu “ikinci” say�ld�;
birincili�i �stanbul Konservatuvar� saz uzman� Kayseri/Bünyanl� Adnan Türközü
kazand�. Asl�nda, tertip heyetinin “Türkü Yar��mas�”, bilgisizlik eseri olarak, beste
yar��mas� gibi tertip edilmi�. Bu yüzden, Karsl� â��klar�n hakk� arada gitti. Dursun
Cevlani Türküde üçüncü geldi. 10 vilayetten, 17 saz �iri kat�lm��t�r. 4 Kars’tan, 4
Sivas’tan, 2 Kayseri’den, 1 Artvin / Ardanuç, 1 Tokat, 1 Mara�, 1 Adana, 1 Erzincan,
(�iir h�rs�z� Davut Sulari), 1 Çorum, 1 K�r�ehir(�stanbul Konservatuvar�ndan �emsi
Yastiman). Efkari de irticalden birinciler aras�na geçti. A�r�da�’da ejderhay� yere
gömülü olarak gözleriyle gördü�ünü söyliyen ve “Hür Söz’ü de yan�latan sahtekâr
Davut Sulari (Erzincan-Çay�rl� ilçesinden 42 ya��nda), ipli�i pazara ç�karak, irticalde
ancak üçüncü say�ld�; eski usta �iirlerini ve bestelerini “benim”dir diye okumas�,
derecesini dü�ürdü. Bir daha Karsl�lar�n kar��s�na ç�kam�yacak…
Ankara, 20.V.1967
33-…Nihayet 6 ki�ilik Jüriyi bir araya getirerek, 13 May�s 1967 Cumartesi
(Kür�ad’�n 12 ya��na bast���) günü bir saati biraz geçen bir tez müdafaas�nda, resmen
Edebiyat Doktoru (Dr. Phil.) unvan�n� ald�m. Allah hay�rl� etsin. Ba�kan Dekan Prof.
Dr. Emin Bilgiç, Tezi veren ve I. Rapörtor Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat, tezin II.
Rapörtörü Prof. Dr. Faruk Sümer, Yard�mc� Ders olarak 11 May�s Per�embe günü
�slaml�ktan Önceki Türk Tarihi’nden Hunlar, Göktürkler ve Uygurlar’dan imtihan
yapan Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Osmanl� Tarihi Profesörü Dr. Adnan Erzi ve Bizans
Tarihi Doçenti Dr. �erif Ba�tav’dan ibaret 6’l� Jüri idi. A)Tezden, B)Ortaça� ve
Yeniça� ile �slamiyetten Önceki Türk Tarihinden (2 saat sürdü), C)Tez
Müdafaas�ndan olmak üzere üç koldan da hep pekiyi derece verdiler.
64
… Geciken bu i� de bitti. Hay�rl�s� ile Erzurum’a gelece�im. �lk iki y�l�m�
Paris’te Frans�zcay� geli�tirme, Tetkik ve Doçentlik tezini i�lemekle geçecek…
NOT: Hocalar�n arzusu üzerine 17 May�s tarihli “Zafer” gazetesinde ç�kan
haberin kesintisini size de gönderiyorum.
2. 4. 2. K�rz�o�lu’nun Celâl Yalvaç’a Gönderdi�i Mektup
30 Kas�m 1965 tarihinde Malatya'dan bir mektup yazan Celâl Yalvaç, Kars
Tarihi'nin kendisi için iyi örnek oldu�unu belirtmi� ve okuyamad��� kitabelerin
foto�raflar�n� Hoca'ya göndererek yard�m istemi�ti. Bu mektuba 2 Aral�kta cevap
yazan K�rz�o�lu, �öyle diyordu:
— Mektubunuz, bir Anadolu bölge tarihçisiyle beni tan��t�rd��� için, dün
ak�amdan beri çok mutluyum. Malûm, bizde �ehir ve iller tarihi incelenip
yaz�lamadan, geni� bir yurt ve millet tarihi yaz�lamaz. Bu bak�mdan Do�u
Anadolu’muzdan Urfa, Diyarbak�r, Siirt, Harput, Erzincan, Erzurum, Kars ili
tarihlerinden sonra Malatya tarihinin de sizin kaleminizden ç�km�� olarak Millî
Kütüphanemize mal edilmesi, büyük bir saadet ve kazanç olacakt�r…179
K�rz�o�lu, ayr�ca bu mektupta Yalvaç’a Malatya tarihiyle ilgili geni� bir
bibliyografya da veriyor.
2. 4. 3. Zeki Velidî Togan’�n K�rz�o�lu’na Gönderdi�i Mektup
K�rz�o�lu’nun gerek �ahsiyetine, gerek fikirlerine ve gerekse ilmine hayran
oldu�u ki�ilerin ba��nda hocas� olan Zeki Velidî Togan gelmektedir.180 Togan da onu
bir ö�renci olmaktan çok bir dost olarak görmü�tür.181 ��te bu yak�nl��a tan�kl�k eden
1 Mart 1949 tarihli mektubu:
Pek Muhterem Karda��m Fahreddin,
179 S�rr� Yüksel Cebeci, “Prof. K�rz�o�lu’na Sayg�”, Tercüman Gazetesi, 19.02.2005, http://www.tercuman.com.tr/v1/yazaryazi.asp?id=13&yazitar=19.02.2005&yaziid=10860, (10 Mart 2007, 00:10). 180 M. F. K�rz�o�lu, 1978 y�l�nda Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Tarih Bölümü Ba�kan� oldu�u s�rada, fakültenin ç�karmakta oldu�u Ara�t�rma Dergisi’nin bir say�s�n�n A. Zeki Velidî Togan Özel Say�s� olarak ç�kmas� için gayret göstermi�, bilim adamlar�n�n yaz�lar�n� toplam��t�r. Bu dergi ancak 1985 y�l�nda bas�labilmi�tir. 181 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde....”, s.17.
65
Ya�� Kars’tan alaca��z ümidiyle ya� alamad�k. �imdi art�k ilkbahar aylar�
ba�lad�. Bundan sonra göndereceksen ancak yar�m teneke gönderin. Büyük teneke,
yaz aylar�na kadar sarf edilemez. Yaz s�caklar�nda aylarca erimi� halde kalan ya�,
sonbahara kadar tad�n� kaybediyor. Bu yüzden ancak yar�m teneke istiyoruz. Fakat
bunu göndermekte mü�kilat varsa hemen haber verin. Biz burada al�r�z.
Sizin orada Rus usulü k�zak ustalar� var m�? K�za��n alt�ndaki �eklindeki
a�ac�na bizde dugum diyorlar. Kars’ta buna ne diyorlar ve bunlar� nas�l yap�yorlar?
Büyük kazanda kaynatarak büküyorlar m�? Yoksa sadece e�ri a�aç m� kullan�yorlar?
Ve hangi a�açlardan yap�yorlar? Bir çifti kaç liraya sat�l�yor?
Sayg� ve sevgilerimizle
Ahmet Zeki Velidî Togan.
2. 4. 4. Tar�k Zafer Tunaya’n�n K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup
Tarihten Sesler degisinin ne�riyat müdürü Tar�k Zafer Tunaya taraf�ndan 10
Eylül 1943’te yaz�lm�� olan bir mektuptaki �u ifadeler K�rz�o�lu’nun dost çevresi
hakk�nda bir fikir vermektedir.182
Sevgili Karde�im,
Uzun müddet mektubunu bekledim. Fakat herhalde askerlik dolay�s�yla olacak
yazamad�n. Bugün seni aramak art�k farz oldu.
Nas�ls�n? Herhalde büyük tevazuunla yine herkese kendini sevdirmi�
olacaks�n. Bundan eminim.
… �imdilik hasretle gözlerinden öperim can�m karde�im. Acele cevap
beklerim.
Karde�in
Tar�k Zafer Tunaya
2. 4. 5. Faruk Sümer’in K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup
Faruk Sümer taraf�ndan yaz�lan bir mektubun baz� sat�rlar� �öyledir:183
182 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.17.
66
“ Muhterem Karde�im Fahreddin Bey,
Diyarbak�r Müzesindeki koyun ve keçi heykelleri üzerindeki kitabelerin
mahiyeti nedir? Bu mektubu, bu hususlarda beni tenvir etmek lutfunda bulunman�z
için yazm�� bulunuyorum. Sizin yard�m�n�z sayesinde, bu mühim mesele
halledilecektir.” Denilmektedir.
K�rz�o�lu, Sümer’in bu mektubuna 25 �ubat 1955 tarihinde cevap yazd���
anla��lmaktad�r. Bu cevab� alan Sümer, 21 May�s 1955 tarihli uzun mektubuna �u
sat�rlarla ba�lamaktad�r:
“Muhterem karde�im Fahreddin Bey,
K�ymetli bilgilerle dolu olan mektubunuza te�ekkür edebilmek için ancak
�imdi vakit bulabildim. Çünkü doçentlik imtihan�na çal���yordum…”
2. 4. 6. Nihal Ats�z’�n K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup
K�rz�o�lu’nun yak�n dostlar�ndan olan Nihal Ats�z’�n 9 Ocak 1954 tarihinde
Diyarbak�r’da bulunan K�rz�o�lu’na yazd��� mektuplardan biri �öyledir:184
Karde�im K�rz�o�lu,
Galiba yak�nda Kars üzerine sefer edüp o �ehri bütün yöresiyle tahrip
edece�im. Bunun önüne geçenin tek çaresi süratle ve taahhütlü olarak bana bir Kars
Tarihi göndermektir.
Bu kadar unutkanl�k, ihmal, teseyyüb-i be�eriyetin tarihinde görülmemi�tir.
Kitapç�, kitab� bana gösterip, “Tabi size sahibi göndermi�tir.” Dedi�i zaman yedi kat
gök ba��ma y�k�ld�. Bir de tarihin Türklere ait bölümleri içün k�saca fikirlerini
yazacakt�n.
�stanbul’da toplanan ordu, Gümü�hane, Bayburt istikametinde Kars’a
yürümek içün haz�rlanmaktad�r. Bunu böylece bilesin. Protokol caridir.
Tanr� Türk’ü Korusun.
Ats�z
183 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.17. 184 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.17.
67
2. 5. KIRZIO�LU HAKKINDA YAZILANLAR
2. 5. 1. Hakk�nda Yaz�lan �iirler
K�rz�o�lu, daha gençli�indeyken birçok halk �airinin sevgisini ve sayg�s�n�
kazanm��t�. Onlar�n hoca için yazd��� birçok �iir var.
Hanakl� Mahzunî’nin 1936 y�l�nda Posof'ta Tahsil Müfetti�i olarak bulunan
K�rz�o�lu için yazm�� oldu�u manzume �öyledir:185
M. Fahrettin K�rz�o�lu
Du�ur’da �erefli Müfetti� Be�’im
Pek hürmetli kemaletin söylenür.
A�k ehlinden pek ho�lanur dediler
Her mecliste �erafetin söylenür.
Levha böyle yazm�� Kadir-i Kayyum
Ömrün uzun olsun, hükmünüz daim
Adli adaletli, gönlü mülayim
Mazlumlara �efaatin söylenür.
Dünya çarh� felek, her gün dolanur
Kemâlet sahibi, eylügün bulur
Yigidin dünyada bir �an� kalur
Duydum senin hep hürmetin söylenür.
185 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.15.
68
Yohsuli gözlemek mürüvvet kan�n
Günden güne arts�n �öhretin �an�n
Ardahan �ehrine eri�ti ünün
Meclislerde mürüvvetin söylenür.
A�k ehli olanlar hep senden razi
Mazlumlar duac� eyler Niyazi
Bu medhimi dinle, unutma bizi
Lütfü ihsan Ehli Zat�n söylenür.
Derdim pinhan kald� böyle sinemde
Ver kütüphaneye a�ikâr eyle
Bu hususda lütfü kerem affeyle
Lütfü ihsan dürlü metin söylenür.
Mahzun pir ça��mda dersimi açt�m
Erenlerin meclisine ula�t�m
Bahar seli gibi her yana ta�t�m
Çar kö�ede adaletin söylenür.
69
Ça�da� �airlerden Co�kun Ertep�nar da 28 Ekim 1980 y�l�nda yaz�p kendisine
gönderdi�i �iir �öyledir:
K�rz�o�lu Fahrettin
K�rz�o�lu Fahrettin
Kars’tan gelir, Kars’tan.
�nanc� bütün, sevgisi bütün,
Kars, olmu� dilinde destan.
K�rz�o�lu Fahrettin
Kars, der, oynamaz s�n�r ta��.
Yüre�inde ne duyars�n, söyler misin?
Bizim Kars’a kar��?
K�rz�o�lu Fahrettin sencileyin
Birlik sevgisinde yo�urmak de�il mi i�i
Ressam�n, dü�ünürün, �airin
Edirne’yi, Mardin’i, Kars’�, Mara�’�?
K�rz�o�lu Fahrettin,
Kutlusun, su serpersin gönlümüze Aras’tan.
Sesin derinliklerinden gelir tarihin,
�çimizde kaleler kurars�n hep Kars’tan...
70
Ka��zmanl� Halk Ozanlar�ndan Ya�ar Nurhani’nin merhum K�rz�o�lu’na
yazd��� �iirde �öyledir:186
M. Fahrettin K�rz�o�lu
Kars Tarihi ba� mimar�
M.Fahrettin K�rz�o�lu
�airlerin öz t�mar�
M.Fahrettin K�rz�o�lu
Eserleri seziciydi
Toparlay�p yaz�c�yd�
�lçeleri geziciydi
M.Fahrettin K�rz�o�lu
Ke�federek kâ�if oldu
Yaz�l�kaya’y� buldu
An�’y� kaleme ald�
M.Fahrettin K�rz�o�lu
Kars Eli’ne çekti emek
Nankörlük olur görmemek
Ad�n caddeye vermemek
186 Sait Küçük, “Kars Eli’nin Kadir�inas Evlad� Prof. Dr. Mehmet Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:4, May�s-Haziran 2006, s.9.
71
M.Fahrettin K�rz�o�lu
Nurhani’yim kolay sand�k
Destek oldu faydaland�k
Y�llar boyu kaynak ald�k
M.Fahrettin K�rz�o�lu
Serhat Kültür Dergisi yazar� Cafer Akyol Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu
hakk�nda �u �iiri yazm��t�r:187
Yaz K�rz�o�lu
Tarihi kültürü geçmi�i bize,
Gün�����na ç�karan ey güzel insan,
Çal��ma azmin ba�ar� öykün,
Tarihi konu�turan can K�rz�o�lu.
Geçmi�te ya�anan sakl� dünyay�,
Ata yadigâr� baba oca��,
At s�rt�nda gezdin bütün obay�,
Geçmi�inle övün sen K�rz�o�lu.
Do�unun tarihi seninle do�du.
Ya�anm�� miraslar hayat� buldu. 187 Cafer Akyol, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi, Mart-Nisan 2007, s.24.
72
Yazd���n makaleler hep kaynak oldu.
Ad�n hep an�lacak duy K�rz�o�lu.
Ülkemizin gurur bilim adam�,
Kültür miras�m�n ba� mimar�,
Panellerde okullarda projelerde,
Feyz al�nacak kaynaks�n yaz K�rz�o�lu.
2. 5. 2.Ölümünden Önce Hakk�nda Yaz�lanlar
1. Necdet Öge. “Do�u� Mecmuas� ve Tahassüsler”, Kars gazetesi, 8 �ubat
1950.
2. Hikmet Dizdaro�lu. “Dede Korkut O�uznameleri” Türk Dili, S.26, Ankara,
Kas�m 1953, s.99–102.
3. Mehmet Emin Resulzade, “Dede Korkut O�uznameleri”, Azerbeycan. S.7,
Ankara. Ekim 1953.
4. Hüseyin Nam�k Orkun, “Dede Korkut O�uznameleri”, Kars Tarihi, Türk
Yurdu S.4/237,Ekim 1954, s.324–325, 328.
5. Ali R�za Arslan, “Kars Tarihi Hakk�nda, Halk Hizmetleri” (Haftal�k gazete),
Ankara, S. 2, 1954.
6. K�rz�o�lu �ehrimizde, Serhat Ardahan gazetesi, 21 A�ustos 1954.
7. M. Halit Bayr�, “Â��k �rfan�, (K�rz�o�lu’ndan bahis)”, Türk Dili dergisi, S.
41. �ubat 1955, s.302–305.
8. Ahmet Halil (Prof Z. F. F�nd�ko�lu), “Kars Tarihi ve Bir Zaferin 100.
Y�ldönümü", Yeni �stanbul gazetesi, �stanbul, 6 Ekim 1955.
9. Cavit Orhan Tütengil, “Ziya Gökalp �çin Yeni Yay�nlar”, Dünya gazetesi, 24
Temmuz 1956.
10. K�rz�o�lu Kars’a Geliyor, Bugün gazetesi, Kars, 6 A�ustos 1959.
73
11. M. Fahreddin K�rz�o�lu Geliyor, Hüryurt gazetesi, Kars, 7 A�ustos 1959.
12. Hikmet Dizdaro�lu, “Edebiyat�m�zda Kars”, Türk Dili, Say�: 98, Ankara,
Kas�m 1959, s.104–106.
13. Kars Derne�i’nin Gecesi, Bügün gazetesi, Kars, 21 A�ustos 1959.
14. �bret Tablosu, Ekinci gazetesi, Kars, 19 A�ustos 1959.
15. Veli Özkan, “Mahalli Oyunlar ve Fahrettin K�rz�o�lu I-II”, Birlik gazetesi,
Kars, 17–18 A�ustos 1960.
16. “Kürtlerin Man�ei” Konulu Konferans, Türk Folklor Ara�t�rmalar�, S. 133,
A�ustos 1960.
17. Güner �aman, “Hüryurt’a Aç�k Mektup”, Hüryurt gazetesi, 22 A�ustos 1960.
18. Suzan Çapan, “Mahalli Oyunlar�m�z Milletimizin Mal� Olmu�tur”, Hüryurt
gazetesi, 23 A�ustos 1960.
19. Faik Re�it Unat, “Atatürk’ün Biyografisi ile �lgili Baz� Tarih ve Belgeler
Hakk�nda”, Türk Dili, S. 137, Ankara, �ubat 1963.
20. R�za Önder, “Folklorcular�m�z: M. Fahrettin K�rz�o�lu”, Türk Folklor
Ara�t�rmalar�, Say�: 185, �stanbul, Aral�k 1964, s.3595–3597.
21. H. Dizdaro�lu, “1855 Kars Zaferi”, Ankara, Türk Dili, S.53, �ubat 1956,
s.323–327.
22. Orhan Erkanl�, “Adaletten Kaç�yor I-II”, Adalet gazetesi, �stanbul, 12,13
May�s 1965.
23. K�rz�o�lu’nun Ba��na Gelenler, Hür Söz gazetesi, Erzurum, 28 May�s 1965.
24. E. ESEN, “K�rz�o�lu Bayram�”, Hüryurt gazetesi, Kars, 16 A�ustos 1966.
25. Sosgertli Â��k Mehmet, “Kars Münevverlerinden Say�n Fahrettin
K�rz�o�lu’nun Zümrecilik ve Irkç�l�k Destan�”, Yeni Do�u gazetesi, Kars, 27
A�ustos 1969.
26. Ahmet Özkan, “Gürcistan Adl� Kitab� Ele�tiren F. K�rz�o�lu’na Cevap”,
Millî I��k Dergisi, S. 35, Mart 1970, s.28–29.
74
27. Ne�’e Aküzüm, “�eyh Samil Adl� Oyun/ Ya da Bir Yazar�n Fobisi” TFA, S.
260, Mart 1971.
28. Fahrettin K�rz�o�lu Köprüye Ta� Koydu, Yeni Do�u gazetesi, Kars, 21
A�ustos 1972.
29. Kitaplar Aras�nda: Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi, Ufuk gazetesi,
Malatya, 4 A�ustos 1976.
30. Yavuz Akp�nar, “K�rz�o�lu M Fahrettin”, Türk Dili ve Edebiyat�
Ansiklopedisi, C.V, �stanbul1982, s.328–329.
31. Ahmet Karaca, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na Zaruri Bir Cevap”,
Azerbeycan Kültür Dergisi, S. 257, Ankara, Kas�m 1986, s. 31–47.
32. Hem�inliler Yard�mla�ma Derne�i Prof. Dr. K�rz�o�lu’nu Hem�in’e Davet
Etti, Hür Söz gazetesi, 26 Temmuz 1986.
33. Muharrem Ergin, “Dede Korkut Kitab�-I”, Ankara 1994, s.53, 62, 63.
34. Esin Day�, “Cumhuriyetimizin Temellerinin At�ld��� Erzurum Kongresi
Üzerine Bir Eser: Bütünüyle Erzurum Kongresi”, Atatürk Üniversitesi
Türkiyat Ara�t�rmalar�, S. 9, Erzurum 1998, s. 189–202.
35. Kim Kimdir? �stanbul, 1987.
36. Yavuz Bülent Bakiler, “Bir Gürcistan Eksikti”, Türkiye Gazetesi, �stanbul
1998.
37. Yavuz Bülent Bakiler, “Cumhurba�kan�m�za Sayg�yla Arz Ederim”, Türkiye
Gazetesi, 5 Eylül 1998.
38. Yunus Zeyrek, “K�rz�o�lu’na Sayg�”, Türk Yurdu, S. 156, Ankara 2000,
s.46–48.
39. Yunus Zeyrek, “K�rz�o�lu Bibliyografyas�”, Türk Kültürü Say�:480, 2003.
40. Yunus Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde Prof. Dr. K�rz�o�lu M. Fahrettin”,
Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na Arma�an)
Say�: 143, Nisan 2003, s.11-18.
75
41. Yunus Zeyrek, “K�rz�o�lu’nun Posof Hat�ralar�”, Türk Dünyas�
Ara�t�rmalar�, (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na Arma�an) Say�: 143, Nisan
2003, s.19-24.
42. Yusuf Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda Türkolog Prof. Dr. K�rz�o�lu”,
Ah�ska Dergisi, Ah�ska Türkleri E�itim, Kültür ve Sosyal Yard�mla�ma
Derne�i, Y�l:3, Say�:5, Haziran 2003, s.7-10.
43. Esin Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, “Prof. Dr.
M. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�”,Atatürk Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve
�nk�lâp Tarihi Enstitüsü Müdürlü�ü, Atatürk Dergisi, Cilt: IV, Say�:2,
Temmuz 2004, s.1-11.
44. Esin Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Bilim Hayat�”, “Prof. Dr. M.
Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�”, Atatürk Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve
�nk�lâp Tarihi Enstitüsü Müdürlü�ü, Atatürk Dergisi, Cilt: IV, Say�:2,
Temmuz 2004, s.11-36.
2. 5. 3. Ölümünden Sonra Hakk�nda Yaz�lanlar
1. Gürsoy Solmaz, “Hocam Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi, Y�l:3,
Say�:2, �ubat 2005, s.6.
2. Ya�ar Sefero�lu, “Fahrettin K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, Serhat Kültür Dergisi,
Y�l:3, Say�:2, �ubat 2005, s.7-10.
3. S�rr� Yüksel Cebeci, “Prof K�rz�o�lu’na Sayg�”, Tercüman Gazetesi, 19. 02.
2005.
4. Esin Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin
K�rz�o�lu Özel Say�s�), Y�l: 12, Say�: 28, Erzurum 2005, s.1–8.
5. Cemal K�rz�o�lu, “M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Erzurum Tarihini Ara�t�rma
Ve Tan�tma Derne�i Program� Tasar�s� Üzerindeki De�i�tirme Ve
Eklemeleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi
(Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Y�l: 12, Say�: 28, Erzurum 2005,
s. 53–64.
76
6. Ban�çiçek K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz� Mücadeleleri ve
Mektuplar�ndan �ktibaslar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar�
Enstitisü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Say�: 28,
Erzurum 2005, s.65–82.
7. Mustafa Çetin Baydar, “K�rz�o�lu Hocam�z� Kaybettik”, Türk Dünyas� Tarih
Kültür Dergisi, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf�, Mart 2005, Say�:219, s.16.
8. Yunus Zeyrek, “Büyük Bilgin Prof. Dr. K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, Türk
Yurdu Dergisi, Cilt 25, Say�: 211, Mart 2005, s. 60–65.
9. Naz�m Budak, “Tarih Ö�retmenim Fahrettin K�rz�o�lu Ve Kars Lisesi”,
Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:3, Say�:5,
May�s 2005, s.24–25.
10. S�rr� Akbaba, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’ndan Kalan Birkaç Hat�ra”,
Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:3, Say�:5,
May�s 2005, s.26.
11. Recep Ergül, “Bir H��m�nan Gelip Geçtiler Kars’�n Yi�it Evlatlar�:
K�rz�o�lu, Kaftano�lu Ve Çobano�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin
K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:3, Say�:5, May�s 2005, s.27.
12. Sait Küçük, “Kars Eli’nin Kadir�inas Evlad� Prof. Dr. Mehmet Fahrettin
K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:
4, May�s-Haziran 2006, s.7-9.
13. Esin Day�, “Sayg�de�er Hocam�z Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun
Ard�ndan”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:
4, May�s-Haziran 2006, s.7-9.
14. Ya�ar Kalafat, “Hocam K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin
K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l: 5, Mart-Nisan 2007, s.2-3.
15. Budak K�rz�o�lu, “Kars’�n Yeti�tirdi�i Gerçek Ayd�n Prof. Dr. M. Fahrettin
K�rz�o�lu’nu Ölümünün 3. Y�l Dönümünde Yad Ederken”, Serhat Kültür
Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l: 5, Mart-Nisan 2007, s.4-5.
77
16. Ömer Ekinci Micingirt, “Prof. Dr. Mehmet Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat
Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l: 5, Mart-Nisan
2007, s.6-8.
17. Be�ir Doster, “Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin
K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l: 5, Mart-Nisan 2007, s.9.
18. Cafer Akyol, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M.
Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l: 5, Mart-Nisan 2007, s.24-25.
19. Necmettin Sefercio�lu, “K�rz�o�lu M. Fahrettin”, Türk Yurdu Dergisi, Cilt:
27, Say�: 235, Mart 2007, s.90–93.
2. 5. 4. K�rz�o�lu’na �thaf Edilen Eserler
1. Esin Day�, Erzurum Kongresi Ve Evliye-i Selase Meselesi, Atatürk
Üniversitesi Yay�nlar�, Ara�t�rma Seri No:8, Erzurum 1997. (Eserin ithaf�:
“80 ya��n� kutlayan çok k�ymetli büyü�üm, day�m, sayg�de�er hocam Prof.
Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’na nice sa�l�kl� ve hay�rl� uzun ömürler
dileklerimle…)
2. Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Dergisi, “Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’na
Arma�an”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf� Yay�nlar�, Say�: 143, Nisan
2003.
3. Atatürk Dergisi, “Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�”, Atatürk
Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve �nk�lap Tarihi Enstitüsü Yay�n�, Cilt: IV,
Say�: 2, Temmuz 2004.
4. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi, “Prof. Dr. M.
Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar�
Enstitüsü Yay�nlar� Y�l: 12, Say�: 28, Erzurum 2005.
5. Serhat Kültür Dergisi, “Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�”, Y�l:3,
Say�:5, May�s 2005.
6. Serhat Kültür Dergisi, “Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�”, Y�l:4,
May�s-Haziran 2006.
78
7. Serhat Kültür Dergisi, “Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�”, Y�l:5,
Mart-Nisan 2007.
79
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN ESERLER�
3 1. MALAKANLAR
Kars Halkevi Konferanslar�ndan, Say�: 1, Kars 1939. Daha önce Kars il
gazetesinde alt� bölüm hâlinde tefrika edilen bu konferans metni, bro�ür olarak
ne�redilmi�tir. Burada Malakanlar�n, Ural kolu (Ugor) Türklerinden olup
Rusla�t�r�lm�� olduklar� anlat�lmaktad�r.
3. 2. KARS (CO�RAFYA, TAR�HÇE VE KARSLI BÜYÜKLER)
Cumhuriyetin 10. ve 15. Y�ldönümlerinde birçok ilin resimli güzel eserleri
yay�mland��� halde Kars için bir bro�ür yay�mlanmam��t�r. Bu durum K�rz�o�lu’nu
derinden yaralam��t�r. Kars hakk�nda genel bilgiler veren 350 sayfal�k resimli bro�ür
haz�rlayarak “�stanbul Üniversitesi’ne devam eden Karsl� gençler” den bir “Heyet”
seçtirerek imzas�z ç�kacak olan eserin bas�lma masraf�n� temin için bu “Heyet”in
Ba�kan� s�fat�yla CHP Halkevleri Bürosu’na müracaat ederek; bro�ürün bas�lmas�n�
rica eder. �kinci askerli�ini yapt��� Sar�kam��’ta (1943) iken; “Halkevleri
Bürosu”ndan olumlu cevap al�r. Bast�rma paras� az geldi�inden, kendisine hiç haber
verilmeden, Eminönü Halkevi’nde eserin yazmas�ndan üçteikisi ve bu arada “93’ten
önceki Kars Tarihi” k�sm� at�l�p k�salt�lm��; baz� yerleri yeni dile uyduruldu�undan,
bozulup tahrif edilmi� ve müellif ismi konmamas� kararla�an bro�ürün üzerine
K�rz�o�lu’nun ismi ile birlikte “Redaksiyon Heyeti” olarak 7 ve bahislerin sonlar�na
da 8 imza konulmu�tur.188
K�rz�o�lu’nun ifadesi ile “k�salt�lm�� ve bozulmu� haliyle” Cumhuriyetimizin
20. Y�ldönümü’ne yeti�tirilen “Kars Bro�ürü” 8+144 sayfa olarak 1943’te
bas�lm��t�r.189
188 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt, Önsöz 12, 13. 189 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt, Önsöz 13.
80
3. 3. KARS YAYLASI
K�sa Co�rafya-Tarihçe-Edebiyat�m�zda Kars–25 Y�ll�k Maarif ��leri Verimi,
Kars Lisesinden Yeti�enler Cemiyeti Yay�nlar�ndan, Say�: 1, �stanbul 1946. K�rk
sayfadan ibaret bir kitapç�kt�r. Kitab� yay�mlayan cemiyet ad�na bir önsözden sonra
Kars’�n co�rafyas� hakk�nda bilgiler verilmi�tir. Kitapç���n esas geni� bölümü tarih
11 sayfa halinde tarihe ayr�lm��t�r. Edebiyat�m�zda Kars ba�l���n� ta��yan bölümde (s.
17–37) Kars’�n tarihte ya�ad��� felâketlere halk �airlerinin, ko�tu�u a��t ve destanlar
yer almaktad�r. Son birkaç sayfada da Kars’taki e�itim faaliyeti hakk�nda bilgiler
verilmi�tir.
3. 4. DEDE KORKUT O�UZNAMELER�, 1. K�TAP
Dede Korkut O�uznameleri 1. Kitap, 1952 y�l�nda �stanbul’da bas�lm��t�r.
Eser 132 sayfadan olu�maktad�r. Orta boyutta bir kitapt�r.
Eseri Dede Korkut’a, “Bizi bize tan�tan Dedem-Korkut’un kutlu ruhuna
arma�an olsun”.�eklinde ithaf etmi�tir. K�rz�o�lu M. Fahrettin mahlas�n�
kullanm��t�r.
K�rz�o�lu, eserin ba�lang�ç bölümünde “Kur’an-� Kerim’den sonra en çok
okudu�um ve her okuyu�umda heyecanland���m “Kitab-� Dede Korkut”dur.”
demi�tir.
15 y�la yak�n zamanda “Dede Korkut O�uznameleri”ni olu�turan tüm eserleri
inceleyen K�rz�o�lu, bu O�uznamelerin tarih vesikas� olarak de�erlerinin toplu bir
eserde tan�t�lmas�na ihtiyaç duymu�tur. Bu O�uznamelerin, çok yayg�n ve canl�
an’anelerinin hep Arsakl�lar Ça��ndaki O�uzlar�n “Armeni” de denilen Do�u
Anadolu, Azerbaycan ve Gürcistan’daki 6 asra varan hâkim ve sonradan da da��n�k
derebeylikler halindeki ya�ay���na ait oldu�unu kesin delillerle ispat etti�ini
belirtmi�tir.190 Ulu Tanr�’n�n kendisine bu imkân� verdi�i için çok sevinçli oldu�unu,
onun için Dede Korkut O�uznameleri’nin millî hayat�m�za ve ilim âlemine yeni görü�
190 F. K�rz�o�lu, Dede Korkut O�uznameleri 1. Kitap, �stanbul 1952, s.12
81
ve anlay��lar kazand�raca��n� belirtmi�tir. “Genel Türk Tarihi için Yenisey ve Orhun
Yaz�tlar�n�n okunmas� derecesinde ve belki de ondan daha mühimdir”191demi�tir.
Eser, 84 bölümden olu�maktad�r. Eserin 40–41. sayfalar�nda Dede Korkut
O�uznameleri’nde geçen yer adlar�na göre O�uz Elleri Haritas� bulunmaktad�r.
3. 5. KARS TAR�H� 1. C�LT
Kars Tarihi 1. Cilt, 1953’te �stanbul’da bas�lm��t�r. Eser 640 sayfadan
olu�maktad�r. Orta boyutta bir kitapt�r.
K�rz�o�lu, eseri “Karsta yatan aziz �ehitlerimizin kutlu ruhuna arma�an�m
olsun” ithaf�yla bast�rm��t�r.
K�rz�o�lu bu eseri 20 y�ll�k çal��mas�n�n sonucunda haz�rlam�� oldu�u gibi
bas�m� da çok zaman alm�� ve ilgi çekicidir.
Kars halk�n�n da arzusu ile, “Kars Vilayeti Daimi Encümeni”, Vali �hsan
Aksoy zaman�nda 28 Eylül 1944 günü verdi�i 6994/369 say�l� karar�yla 1945 Nisan�
sonunda Vilayete teslim edilmek �art�yla, bir “Kars Tarihi’ni yazma müsabakas�”
açt�rarak, 1944 Kas�m ay�nda Vilayette “Kars”, Ankara’da “Ulus”, �stanbul’da
“Ak�am, Cumhuriyet ve Tanin” gazeteleriyle “Ankara Radyosu” ve “Anadolu
Ajans�” arac�l��� ile bu müsabakay� ve �artlar�n� tüm yurda duyurulmu�tu. Ayr�ca,
Millî E�itim Bakanl��� taraf�ndan da, “Tebli�ler Dergisinin” 18 Aral�k 1944 tarih ve
307. say�s�nda Millî E�itim Bakan� Hasan Ali Yücel imzas�yla yar��ma
duyurulmu�tur.192
17 ay süren ikinci askerli�i s�ras�nda çad�rlarda daktilo etti�i, 1944 Kas�m
ba�lar�nda terhis olup Sar�kam��’tan Fakülteye döndü�ünde ilk ça�lardan 19. yy.�n
ba�lar�na kadarki dönemi kapsayan “ Kars Tarihi’ni” 400 sayfa ve 100 resimle
birlikte haz�rlayarak Kars Vilayeti’ne teslim etmi�tir. K�rz�o�lu, yar��maya kat�lan tek
yar��mac� olmu�tur. Eser, o zamanki mali y�lba�� olan 1 Haziran 1945’ten önce
“mükâfat ödene�i” emanete al�nmad���ndan bas�lamam��t�r.
191 F. K�rz�o�lu, Dede Korkut O�uznameleri 1. Kitap, s.12. 192 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi 1.Cilt, Önsöz 13.
82
Daha sonra yapt��� ekleme ve de�i�tirmelerle eseri 525 sayfaya ç�karm��t�r.
Eser bu �ekliyle 1950’de “Kars Vilayeti Umumi Meclisi”nin 3 Ocak 1950’de verdi�i
ve ay�rd��� ödenekle bas�lmas�na karar verilmi�tir. Ancak Demokrat Partinin iktidara
geçmesiyle; Vilayet Encümeni, 22 Haziran 1950 tarih ve 8965/149 say�l� karar�yla
eserin bas�labilmesi için Türk Tarih Kurumu’nca incelenip, olumlu bir belge almas�n�
karala�t�rm��t�. Türk Tarih Kurumu’dan 2 A�ustos 1950 gün ve 467 say� ile “Kars
�li’ne” yaz�lan yaz� istenen belgeyi te�kil etti�i halde eser yine bas�lamam��t�r.
1951 y�l�nda Kars �li Bütçesine 4500 ve Kars Belediyesi Bütçesine de 2500
olmak üzere toplam 7000 liral�k ödenek konuldu�u halde baz� engellemelerden dolay�
eser yine bas�lamam��t�r.
9 May�s 1952’de Kars �li Özel �dare Müdürlü�ü’nün 47513–576 say�l� karar�
ile “Vilayet Bütçesine” konulan 6000 liral�k ödenekle “Kars Tarihi Yazd�rma
Müsabakas�” düzenlenmi�tir. Yine bu yar��maya tek kat�lan K�rz�o�lu’nun eseri
�çi�leri Bakanl���’nca incelenir. Ayr�ca eser; Millî E�itim Bakanl��� yoluyla, Ankara
Üniversitesi Dil, Tarih ve Co�rafya Fakültesi’ndeki tarih profesörlerine tetkik
ettirildikten ve onlar�n da 1950’de al�nan Türk Tarih Kurumu’nun verdi�i raporu
dikkate alarak olumlu rapor verirler. K�rz�o�lu, bu güzel haberi 16 May�s 1953’te
Diyarbak�r’da bulundu�u s�rada al�r. Bunun üzerine K�rz�o�lu, Kars Vilayeti’nce
kendisine verilen 6.000 liran�n üzerine üçte bir nisbetinde bir para ekleyerek; eseri, en
sonunda 1953’te �stanbul’da bast�rabilmi�tir.
Eser, sekiz bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümde En Eski Ça�lardan
Sakalara Kadar, ikinci bölümde, Sakalardan Arsakl� Hakimiyetine Kadar (M.Ö. 650-
120, M.S. 16), üçüncü bölümde; Eski O�uzlar: Arsakl�lardan �slamiyete De�in (M.Ö.
120, M.S. 16-646), dördüncü bölümde; �slaml���n �lk Ça�� (M.S. 646-1045), be�inci
bölümde; Selçuklular Ça�� (1045-1239), alt�nc� bölümde; Çingizler’den Osmanl�
Hakimiyetine De�in (1239-1534) yer alan konularla birinci cilt tamamlan�r.
Eserin “Ekleme” k�sm�nda ikinci ve üçüncü ciltlerinden ç�kar�lan k�sa
kronoloji ve dördüncü ciltten özetler (1534–1921) yer al�r. Bu Ekler; yedinci
bölümde, Osmanl� �mparatorlu�u Ça�� (1534–1918) ve yedinci bölümde, Yeni
Türkiye Ça�� konular� yer almaktad�r.
83
Eserin sonunda Kars ve çevresi ile ilgili 124 resim ve Kars’�n tarihi geli�imi
ile ilgili 6 harita ve plan bulunmaktad�r.
3. 6. 1855 KARS ZAFER�
1855 Kars Zaferi, �stanbul, Kars’� Tan�tma Derne�i Yay., 1955, 232 sayfa,
orta boyutta bir kitapt�r.193
Kitab�n kapa��nda, “Anadolu’da ilk �ehir sava�� madalyas�: (1272 -1855) Kars
Ni�an�” ifadesi ile Kars’a verilen madalya yer almaktad�r.
K�rz�o�lu, bu eseri “1853–1855 Kars �ehitlerimizin Kutlu Ruhuna
Arma�an�m Olsun” ithaf�yla haz�rlam��t�r. Ayr�ca ithaftan sonra K�rz�o�lu, Ahmet
Cevdet Pa�a ve Ahmet Refik Alt�nay’�n sözlerine yer vermi�tir.
Kitab�n tüm gelirleri Kars’�n Rus esareti alt�nda iken yap�lan Rus Çarl���n�
temsil eden “Rus Abidesi”nin yerine yap�lmas� planlanan “Kars Zafer Abidesi” ne
harcanaca�� belirtilmektedir.194
Eser, Kars’� Tan�tma Derne�inin gaye ve çal��malar�, önsöz ve giri� haricinde
be� bölümden olu�maktad�r. Giri� k�sm�nda; Moskoflar’la S�n�rda� Oluncaya De�in
Tarihte Kars �line Bir Bak��: a) Türklük bak�m�ndan Kars �linin hususiyetleri, b)
Anadolu Sipahilerinin al�n teri ve eleme�i ile �enlenen Kars Kalesi’nin Osmanl�-�ran
Sava�lar�ndaki yeri özet �eklinde verilir.
Eserin birinci bölümünde; Karadeniz ile Akdeniz’e Ç�kmaya Çal��an
Moskoflarla Sava�lar�m�z ve Anadolu’da 70 Y�lda (1807–1877) Geçen Türk-Rus
Sava�lar�nda Kars Kalesi, ikinci bölümde; 1853–1854 Kars �li’nde Geçen
Muharebeler, üçüncü bölümde; 1855 Y�l�nda 28 Eylül’e De�in Kars Kalesi’nde ve
Çevresinde Muharebeler, dördüncü bölümde; 1855 (h. 1272) Büyük Kars Zaferimizin
Kazan�lmas� ve be�inci bölümde de 1855 Kars Zaferi’nin Yurdumuzda ve Dünyadaki
Akisleri anlat�lmaktad�r.
Eserin sonunda 1855 y�l�nda Kars �ehri ve Tabyalar�n�n güneyden görünü�ü
(“1855 Kars Musaharas� Mü�ahid Mektuplar�” adl� 1856 y�l�nda Tiflis’te bas�lan
193 Kars’� Tan�tma Derne�inin ilk yay�n� olarak ne�redilmi�tir. 194 Bu abide Kars’ta yap�lm��t�r.
84
Rusça Bir eserden al�nm��t�r.) ile 29 Eylül 1855 Kars Zaferi kazan�ld��� s�rada Kars
�ehriyle tabyalar� ve Türk-Rus kuvvetlerinin hareketlerini gösterir bir harita
bulunmaktad�r.
3. 7. KARA AM�D (D�YARBEK�R) TAR�HÇES� VE AB�DELER�N
KÜÇÜK KILAVUZU
Kara Amid (Diyarbekir) Tarihçesi ve Abidelerin Küçük K�lavuzu, 1956’da
Diyarbak�r’da bas�lm��t�r. Küçük boyutta ve 3 sayfadan ibarettir.
Eser iki bölümden olu�maktad�r: a) Tarih boyunca bölgeye ve �ehre hâkim
olanlar, b) �ehrin eskili�i ve adlar� anlat�lmaktad�r.
Eserin sonunda Diyarbak�r Kale ve Surlar�yla Abidelerin plan� bulunmaktad�r.
3. 8. YAZILI VES�KALARA GÖRE: Z�YA GÖKALP MÜZES� VE
Z�YA GÖKALP
Yaz�l� Vesikalara Göre: Ziya Gökalp Müzesi ve Ziya Gökalp, �stanbul 1956,
Diyarbak�r’� Tan�tma Derne�i Ne�riyat�, 96 sayfa, orta boyutta bir kitapt�r.
K�rz�o�lu, eseri Ziya Gökalp’e “Ziya Gökalp’in Kutlu Ruhuna Arma�an
Olsun” �eklinde ithaf etmi�tir.
Eser alt� bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümünde; Ziya Gökalp müzesi
olan kona��n tarihçesi ve bugünkü hali, ikinci bölümünde; Ziya Gökalp’in atalar�na
ait vesikalar, üçüncü bölümde; aile kütü�ü, dördüncü bölümde; müzedeki Ziya
Gökalp’e ait vesikalar ve e�yalar, be�inci bölümde; Ziya Gökalp Kronolojisi ve
alt�nc� bölümde de Gökalp Albümü bulunmaktad�r. Eserin sonunda Ziya Gökalp
Müzesi Plan� yer almaktad�r.
3. 9. EDEB�YATIMIZDA KARS 2. K�TAP (KIRK YILLIK
KARAGÜNLERDEN (1878–1918) KURTULU�UNUN 40. YILDÖNÜMÜ
DOLAYISIYLA)
Edebiyat�m�zda Kars 2. Kitap, 1958 y�l�nda �stanbul’da I��l Matbaas�nda
bas�lm��t�r. Eser 184 sayfadan olu�maktad�r. Orta boyutta bir kitapt�r.
85
K�z�o�lu, eseri anadedesi Yemenhalifeo�lu Mola Muhyiddin Efendi’ye
“Karagünlerde Kars’a dair �iirleri derleyen ve �anl� Al-Bayra��m�z�n Kars Kal’as�na
çekili�ini özleyerek ölen anadedem Yemenhalifeo�lu Molla Muhyiddin Efendi’nin
ruhuna arma�an olsun” �eklinde ithaf etmi�tir.
Eserdeki manzumelerin ço�u K�rz�o�lu’nun 21 y�ll�k çal��mas�n�n sonucudur:
K�rz�o�lu, 21 y�lda Kars �li’nin bütün kazalar�n� ve köylerini dola�m��t�r. Bu
gezmeleri s�ras�nda cönklerden, dergilerden ve a��zdan al�narak manzumeleri tespit
etmi�tir.195Ayr�ca anadedesi Molla Muhyiddin Efendi’nin b�rakt��� Kars’a ait �iirler
derlemesini de bu kitaba dâhil etmi�tir.
Eser, önsöz hariç be� bölümden olu�maktad�r. Önsözün sonunda 93
Sava��ndan önceleri Karsl�lar�n tabyalarda gönüllü çal��malar�, gönüllü asker
olmalar�, orduya ba���lama ve araba ile hizmetleri ve gazi ruhlu Kars-Ardahan ahalisi
hakk�nda özet mahiyetinde bilgiler verilmektedir. Eserin birinci bölümünde; 93
(1877) Sava�� s�ras�nda ve Kars kavgalar� üzerine söylenip yaz�lanlar (25 k�s�mdan
olu�maktad�r), ikinci bölümünde; 1878 Antla�malar�yla dü�mana b�rak�lma felaketine
ve göçmeler s�ras�nda söylenenler (16 k�s�md�r), üçüncü bölümünde; “Karagünler”de
1914 Cihan Sava��na kadar devletimizi özleyip anma, Moskoflara karg��, Ermenilerin
te�kilatlanmas�na kar�� Türkleri uyand�rma yolunda söylenenler (28 k�s�m), dördüncü
bölümünde; Birinci Cihan Sava�� (1914–1918) s�ras�nda söylenip yaz�lanlar (38
k�s�m) ve be�inci bölümünde de Kars �li’nin 1918’deki ilk kurtulu�u ile Millî
�ura/Millî Mücadele ve 1920-1921’deki son kurtulu� üzerine söylenip yaz�lanlar (41
k�s�mdan olu�ur) yer almaktad�r.
Eserin sonunda sözlük, do�ru-yanl�� dizisi ve içindekiler k�sm� bulunmaktad�r.
3. 10. M�LLÎ MÜCADELEDE KARS 1. K�TAP-BELGELER
Millî Mücadelede Kars 1. Kitap-Belgeler, Kars’� Tan�tma Derne�i taraf�ndan
1960 y�l�nda �stanbul’da Hamle Matbaas�nda bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup
80 sayfadan olu�maktad�r.
195 K�rz�o�lu, An�l� Halil A�a, Dayanakl� Zeynel A�a, Cedere’de Karsl� Bahri Efendi, ��nezor’da Kad� Ahmet gibi ya�l� ve okumu� ki�ilerden Kars’�n 1877/1293 y�l� öncesi ve sonras� hakk�nda görüp bildiklerini dinleyerek yazm��t�r.
86
K�rz�o�lu, eseri “Kars Millî �uras�/Cenubigarbi Kafkas Hükümeti u�runda
�ehit dü�enler ile gönülden çal��anlar�n ruhlar� kutlu olsun.” �eklinde ithaf etmi�tir.
30 Ekim 1918’de imzalan Mondros Mütarekesi �artlar� �ngilizler taraf�ndan
keyfi uygulamalara ve isteklere tabi tutulmu�tu. Bunun sonucunda 1918’de
Anavatana kavu�mu� olan Üç Sancak (Evliye-i Selase: Kars, Ardahan ve Batum) yine
terk edilmek zorunda kal�nd�. Mütareke sonras� �tilaf Devletleri’nin Anadolu’yu
i�gallerine tepki olarak kurulan ilk Millî Cemiyet, Kars’ta 5 Kas�m 1918’de kurulan
“Kars Millî �slam �uras�”d�r.196 Bu eserde, “Kars Millî �slam �uras�” (5 Kas�m 1918–
18 Ocak 1919), “Cenubigarbi Kafkas Hükümeti” (18 Ocak 1919–13 Nisan 1919) ve
Kars’�n �ngiliz i�galinden Erzurum Kongresi’ne kadar olan süre içinde (13 Nisan
1919–23 Temmuz 1919) bölgede faaliyet gösteren Millî �ura �ubelerine ait
bulunabilen belgeler yer almaktad�r.197
Eserin sonunda Cenubigarbi Kafkas Hükümeti Ni�an�, Cenubigarbi Kafkas
Hükümeti Haritas� ve 17 Eylül 1335 (1919) tarihli “Sadayi Millet” bulunmaktad�r.
Eser, yak�n tarihimize ���k tutan önemli bir belge kitap niteli�indedir.
3. 11. KÜRTLER’�N KÖKÜ 1. BÖLÜM
Kürtlerin Kökü 1. Bölüm, Diyarbak�r Tan�tma Derne�i taraf�ndan 1963
y�l�nda Ankara’da Ayy�ld�z Matbaas�nda bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup 32
sayfad�r.
K�rz�o�lu, 1945 y�l�ndan beri “Kürtlerin Kökü” hakk�nda yaz�lar yazm�� ve
konferanslar vermi�tir. Bunlar�n baz�lar�; Tasvir gazetesinin 1–22 May�s ve 14
Haziran 1946 tarihli nüshalar�nda “K�rmanç Kürtlerinin Asl�” ba�l�kl� yaz�lar�, 0cak
1952’de Diyarbak�r’da ç�kan “�ç O�uz”dergisi, Yeni �afak gazetesinde “Dede Korkut
O�uznameleri 1. Kitap”ta, “Kars Tarihi”nde, “6. Türk Tarih Kongresi”nde ve “Türk
Kültürü Dergisi”nde (Nisan 1963, Say�:6, s.29–532) ç�km�� olan yaz�lard�r.198
Bu konudaki çal��malar�n� kitap haline getirdi�i ilk eseri “Kürtlerin Kökü
1.Bölüm”dür. Eserde, “�erefname” ile “Dede Korkut O�uznameleri”ne göre; 196 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.18. 197 Bu belgeler, 5 Kas�m 1918-23 Temmuz 1919 tarihleri aras�na ait, ço�u hiç yay�mlanmam�� olan vesikalar� içermektedir. 198 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.18.
87
“Kürtlerin Kökü”nün O�uzlar�n Bogduz ile Becen boylar�ndan geldi�i
anlat�lmaktad�r. Eser; tarih, millî destanlar ve an’enelere göre yetmi�e yak�n eserden
faydalan�larak haz�rlanm��t�r. Eserde konu, üç ana ba�l�k alt�nda anlat�lmaktad�r:
A)Be� ayr� bölgedeki soyda� Kürtler ve bunlardan Dicle-Kürtlerinin de kökçe �ranl�
de�il, Saka-Cenli-O�uz oldu�u, B)Yunanl� ve Romal�lar ile Ermeni ve Gürcü
tarihlerindeki Horasan’dan gelen Küçük Arsakl�lar�n devlet kurulu�u ve düzenleri ile,
“Dede Korkut O�uznameleri”ndeki haberlerin aynili�i, C)�lk Kürt Tarihi
“�erefname” ile “Dede Korkut O�uznameleri”ne göre Kurmanç Kürtleri’nin kökü,
O�uzlar�n Bo�duz ile Becen boylar�ndand�r.
3. 12. HER BAKIMDAN KÜRT OLAN KÜRTLER
Her Bak�mdan Kürt Olan Kürtler, 1964 y�l�nda Ankara’da yay�mlanm��t�r.
Küçük boyutta bir kitapt�r.
K�rz�o�lu’nun “Kürtlerin Kökü” konusundaki ikinci eseridir. Bu eser,
K�rz�o�lu’nun Kürtler hakk�nda yapmay� dü�ündü�ü çal��man�n 1. Bölümü olan
Tarih Bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü konusunu kapsamaktad�r.
K�rz�o�lu, “Her Bak�mdan Türk Olan Kürtler”hakk�ndaki çal��malar�n� dokuz
bölümde incelemek ve yay�mlamak istemektedir. Bunlar:
1. Bölüm: Tarih Bak�m�ndan Kürtler’in Türklü�ü,
2. Bölüm: Millî Destan ve An’anelere Göre Kürtlerin Türklü�ü,
3. Bölüm: Dilbilimi/Filoloji bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,
4. Bölüm: Antropoloji bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,
5. Bölüm: Etnografya bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,
6. Bölüm: Etnoloji bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,
7. Bölüm: Sosyoloji bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,
8. Bölüm: Din bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,
9. Bölüm: Folklor bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü’dür.
88
Eser, üç bölümden olu�maktad�r. Eserin birinci bölümünde; Dicle’den Ba�ka
Dört Ayr� Bölgedeki “Kürt” adl� soyda� Türkler, ikinci bölümünde; Dicle
Bölgesindeki “Kürtlerin (K�rmançlar�n)” Türklü�ü ve üçüncü bölümde de
Bibliyografya ve Belgeler yer almaktad�r.
Eserin sonunda yeryüzünde Kürtlerin bulundu�u yerleri gösteren ve O�uz
Elleri (Küçük Arsakl�lar Ülkesi) M.Ö. II. ve M.S. V. yy.lara ait 2 harita
bulunmaktad�r.
3. 13. KÜRTLER�N TÜRKLÜ�Ü
Kürtlerin Türklü�ü, 1968 y�l�nda Ankara’da Kurtulu� Matbaas�nda bas�lm��t�r.
Küçük boyutta bir kitapt�r. 134 sayfadan olu�maktad�r. �kinci bas�m� 1995’te
�stanbul’da bas�lm��t�r.
Eser, K�rz�o�lu’nun 16 Aral�k 1967’de Atatürk Üniversitesi’nde verdi�i üç
saatlik konferans�n geni�leterek yay�mlanmas�yla ortaya ç�km��t�r.
K�rz�o�lu, bu eserinde Kürtleri, tarih, dil, antropoloji, etnografya, etnoloji,
Millî Destanlar, gelenekler ve folklor bak�m�ndan incelemi�tir.
Eser, üç bölümden olu�maktad�r. Eserde önce, ayr� bir ba�l�k alt�nda “Kürt
Ad�n�n Manas�” anlat�lmaktad�r. Birinci bölümde, “Tarih Bak�m�ndan Kürtlerin
Türklü�ü” ba�l��� alt�nda:
A- Yenisey Kürtleri,
B- Bat� Türkistan veya Horasan-Afganistan Kürtleri,
C- Da��stan-Macar veya Tuna Boyu Kürtleri,
Ç- Kuzey-Azerbaycan veya Kür-Aras Kürtleri,
D- Dicle Kürtleri konular� yer almaktad�r.
�kinci bölümde, “Dil Bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü” anlat�lmaktad�r. Bu
bölümde:
A- 300 Y�ll�k Sasanl�-�ran �stilas�n�n Kürtlerdeki tesiri,
B- Kürtlerde O�uzca’n�n �zlerinden Be� Özellik,
89
C- Yenisey ile Göktürk Yaz�tlar�ndaki ND/NT ve NÇ Sesi Kürtlerde de
kullan�l�yor,
Ç- Osmanl� Fethinden Önce Kürtlerin Türkçe Adlar�,
D- Kürtlerdeki Aile ve Be�i�e Ait Sözlerin Ço�u Türkçedir,
E- Kürtlerdeki Hayvan Adlar�n�n Ço�u Türkçedir,
F- Kürtlerde Ya�ayan Unutulmu� Eski-Türkçe Sözler konular� ispatlanarak
anlat�lmaktad�r.
Üçüncü bölümde ise “Öteki Sosyal Bilimler Bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü”
ba�l��� ad� alt�nda:
A- Antropoloji Bak�m�ndan Kürtler,
B- Etnografya ve Etnoloji Bak�m�ndan Kürtler,
C- Millî Destan ve Geleneklerde Kürtlerin Türklü�ü,
Ç- Folklor Bak�m�ndan Kürtler, Ortaasyal� ve O�uzlara Ba�l�d�r konular� yer
almaktad�r.
Eserin, 68. ve 69. sayfas�nda “Yeryüzünde Tarih Boyunca Kürtler” haritas� ve
70. ve 71. sayfada “O�uz Ellerinde Kürtler” haritas� bulunmaktad�r.
Eserin sonunda bulunan cümle oldukça dikkat çekicidir: “Kürtleri sevmeyen
bir Türk varsa, Türk de�ildir. Türkleri sevmeyen bir Kürt varsa, Kürt de�ildir.”199
3. 14. ATATÜRK ÜN�VERS�TES� ERZURUM YAZMA VE BASMA
ESERLER SERG�S�
Atatürk Üniversitesi Erzurum Yazma ve Basma Eserler Sergisi (7–21 A�ustos
1968) Atatürk Üniversitesi yay�nlar� taraf�ndan 1968 y�l�nda Erzurum’da bas�lm��t�r.
Küçük boyutta bro�ür eserdir. �çeri�i ve anlam� çok büyük bir çal��man�n ürünüdür.
16 sayfadan olu�maktad�r.
“Resmi Vilayet Gazetesi” olarak 1867’ de Erzurum’da yay�mlanan “Envar-i
�arkiyye Gazetesi”nin 101. Y�ldönümü münasebetiyle o zamanki Erzurum 199 Ziya Gökalp’in, Malta esaretinden dönü�ünde Diyarbak�r’da ç�kard��� haftal�k “Küçük Mecmua”n�n 5 Haziran 1922 tarihli ilk say�s�nda “Türklerle Kürtler” adl� makalesinin sonundaki cümledir.
90
Vilayeti’ni kapsayan 8 Sancak (Hakkâri, Van, Bitlis, Mu�, Kars, Ç�ld�r(Oltu),
Erzurum, Erzincan Karahisar-� �arki) ile genel olarak Do�u Anadolu, �brahim Hakk�
Hazretleri, Millî Mücadele, Erzurum Kongresi ile ilgili yazmalar, basmalar,
foto�raflar, belgeler, pullar ve madalyalar�n yan� s�ra, Atatürk Üniversitesi’ne ait
(kurulu�undan o tarihe kadarki) kanun, yay�n, tez, bülten, y�ll�k, tüzük ve
yönetmenliklerden olu�an bir sergi 7–21 A�ustos 1968 tarihinde halka aç�lm��t�. Eser
bu amaçla haz�rlanm��t�r.
3. 15. 27 ASIRLIK TÜRKLÜK BÖLGES� �SP�R
27 As�rl�k Türklük Bölgesi �spir, 1970 y�l�nda Erzurum’da bas�lm��t�r. Küçük
boyutta bro�ür kitapt�r. 33 sayfadan olu�maktad�r.
Eser üç bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümde; Sakalardan �slam Fethine
Kadar Olan �spir Bölgesi, ikinci bölümde; �slam Fethinden Osmanl�lara Kadar �spir
Bölgesi ve üçüncü bölümde de �spir’in Dü�mandan Kurtulu�u konular� yer
almaktad�r.
3. 16. KARS �L� VE ÇEVRES�NDE ERMEN� MEZAL�M� (1918–1920)
Kars �li ve Çevresinde Ermeni Mezalimi, Kars Turizm ve Tan�tma Derne�i
taraf�ndan 1970 y�l�nda Ankara’da bas�lm��t�r. 136 sayfadan olu�maktad�r. Eserin
ikinci bas�m� 1999 y�l�nda Ankara’da Köksav taraf�ndan �ngilizce ve Türkçe olarak
yap�lm��t�r.
Erzincan- Erzurum, Kars, Revan, Nahçivan, A�kale ile Borçal�’daki Ermeni
Vah�etleri ve Mezalimi üzerine 1918–1921 aras�nda bas�lm�� Türkçe ve Frans�zca 7
risalenin as�llar�n�n bulundu�u ve bunlara dayan�larak haz�rlanan eserde; Ermenilerin
iddialar�n�n tam aksine, böylesine geni� bir co�rafyada, Ermenilerin Türkleri
katlettikleri gözler önüne serilmektedir.
Eser yedi bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümde; Erzurum Rus �kinci
Topçu Alay� Komutan� Yarbay Twerdo-Khlebof’un Hat�rat� ve ayn� zamanda Alay�n
Harp Ceridesi olan bu Tarihçe’de Aral�k 1917–12 Mart 1918 y�llar� aras�nda
Ermenilerin Erzincan ve Erzurum’da bulunan Türklere yapt�klar� mezalim
anlat�lmaktad�r.
91
�kinci bölümünde; Twerdo Khlebof’un Tarihçesine ekli olan ve Yüzba�� Iven
Gakiloviç Pilyat taraf�ndan yaz�lm�� olan bir mektupta Erzincan ve Erzurum’da
bulunan Türklere Ermenilerin yapt�klar� mezalim anlat�lmaktad�r.
Üçüncü bölüm iki k�s�mdan olu�maktad�r. Üçüncü bölümün A k�sm�nda,
1918’de Kars �li ve ötesinde Ermeni birliklerinin �slam ahaliye yapt�klar� mezalim
Osmanl� Genelkurmay� taraf�ndan 1918 y�l� “Kars �li ve Ötesinde Ermeni birliklerinin
Yapt�klar� Zulüm ve Vah�et” adl� belgeli eserine dayan�larak anlat�lmaktad�r. B
k�sm�nda ise; I. Aksi�inin �daresi Müfetti�i Dr. Khre�enof imzas� ile verilen belgede
Ah�lkelek’ te Ermenilerin Türklere yapt�klar� vah�et ve k�rg�nlar anlat�lmaktad�r.
Dördüncü bölüm de iki k�s�mdan olu�maktad�r. A k�sm�nda, Osmanl�
Genelkurmay� taraf�ndan haz�rlanan “1919 y�l� Temmuz ay� içinde Kafkasya’daki
Türklere kar�� yap�ld��� haber al�nan Ermeni mezalimi (Kars ile Erivan üzerine)
anlat�lmaktad�r. B k�sm�nda ise; dördüncü bölümün A k�sm�nda yer alan Osmanl�
Genelkurmay�’n�n haz�rlad��� raporun Frans�zca’s� yer almaktad�r.
Be�inci bölümde; Güneybat� Kafkas Ahalisinin Haklar� Koruma Merkez
Komitesi ad�na Kobliyan Beyi Atabek Server Feyzullah ve Komite Ba�kan� Dr. Esad
Beyler taraf�ndan haz�rlanan Kars, Nahçivan, Kemerli, Ah�rkelek ve çevresindeki
Ermeni mezalimini anlatan Frans�zca-Türkçe Belgelere yer verilmektedir.
Alt�nc� bölümde; Eski Birinci Kafkas Kolordusu Kumandan� 15. Kolordu
Kumandan� Kaz�m Karabekir Pa�a taraf�ndan haz�rlanan Birinci Kafkas
Kolordusu’nun 1918 y�l�ndaki hareketleri ve gördüklerinin anlat�ld��� ve General
Harbord ba�kanl���ndaki Heyet’e verilmek üzere 1919 y�l�nda haz�rlanan rapor
bulunmaktad�r.
Yedinci bölümde ise; �ark Cephesi Kumandanl���’na ba�l� 10. �ube
taraf�ndan haz�rlanan 1919 ve 1920 y�llar�nda Kafkasya’da �slam âlemine kar��
yap�ld��� belirlenen Ermeni mezalimini anlatan rapor bulunmaktad�r.
Eserin sonunda özet, üç tane ek ve sonsöz bulunmaktad�r. Özet k�sm�nda;
Ermenilerin, Kars ve çevresinde, Sar�kam�� ve buraya ba�l� yerlerde, Akbaba, Ç�ld�r,
Göle, Zar�at bölgelerinde, Merdinik(Göle) ve Oltu dolaylar�nda, Ka��zman, I�d�r,
Erivan ve Zengibasar dolaylar�ndaki mezalimleri anlat�lmaktad�r.
92
Eserin ek k�sm� üç bölümden olu�maktad�r. Birinci ekte; Kars’ta 1918 Mart-
Nisandaki Ermeni Mezalimi (Azerbaycan Fraksiyonu tutana��na göre), ikinci ekte;
1918 Ermeni Mezalimine Karsl� Â��k Kahraman’�n �ki A��t� (Kaloköyü/ Derecik ve
�üregel Köyleri K�rg�n�), üçüncü ekte ise; 1919–1920 Ermeni Mezalimine Arpaçayl�
Veli Aras’�n Bir Hitab�’na yer verilmektedir.
K�rz�o�lu, sonsözde Ermeni iddialar�n� tarihi delillerle çürütmektedir.
3. 17. DEDE KORKUT O�UZNAMELER� I�I�INDA
KARAPAPAKLAR
Dede Korkut O�uznameleri I����nda Karapapaklar (Borçal�-Kazak Uru�u’nun
Kür-Aras Boylar�ndaki 1800 Y�l�na Bir Bak��), 1972 y�l�nda Türk Oca�� Erzurum
�ubesi taraf�ndan bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitapt�r. 32 sayfadan olu�maktad�r.
K�rz�o�lu, eseri Â��k �enlik Baba’ya “1877 Nisan� 24’ünde Ruslar�n Kars
s�n�rlar� geçi�inde, “Can sa� iken yurt vermenik dü�mana” nakaratl� koçaklama
türküsünü söyleyen; Kars’�n “sava� tazminat�” yerine Çarl��a b�rak�lmas� felaketi
s�ras�nda da 1882 y�l�nda Ç�ld�r Kaymakam� Ermeni soylu Andon’a, ölümü göze
alarak:
“Hulus-i kalbimden bilsen fikrimi: Men, Allah’tan Al-Osman� isderem!”
Diyebilen Ç�ld�r-Karapapaklar�’ndan büyük halk �airimiz Â��k �enlik
Baba’n�n Kutlu ruhuna arma�an olsun.” �eklinde ithaf etmi�tir.
Eserde K�rz�o�lu, “Karapapak (Borçal�-Kazak) Uru�unun Kür-Aras
Boylar�ndaki 1800 y�l�na Bir Bak��” ba�l��� alt�nda; Yukar� Kür boylar�ndaki
“Karapapak” adl� ço�u Sunni-Hanefi, az� “Mürüt”200 ve �ii mezhebinde olan Türkler,
ba�l�ca: Borçal� ve Kazak/Kazakh adl� iki kola ayr�ld���n� ve bunlar�n
K�pçak/Kuman-Khzar uru�undan say�ld���n� belirtmektedir. Ekincili�e ve yerle�ik
ya�ay��a yeni al��an bu çok yi�it atl� göçebe “Ulus”un, II. Yüzy�l sonlar�nda
Kafkaslar�n kuzeyinden Borçal�-Kazak çaylar� bölgesine gelip yerle�meleri ve
adlar�n� bu sulara vermeleri, 1064’te Alp-Arslan’�n huzurunda toptan �slam dinine
girmeleri; yaylakç�-k��lakç� ya�ay��lar�, Türkistan’daki Karapapak-Kazak a�z� ile
200 Mürüt: yar� �aman müslüman.
93
konu�malar� ve pek zengin halkiyat�n�n son derece mühim oldu�unu belirten
K�rz�o�lu, yaz�l� belgelerdeki bilgileri ve Karapapaklar’�n “Çinçavat” dedikleri
bat�daki kom�ular� yerle�ik eski Gogar halk�na bak��lar�n� ana çizgileriyle
incelemektedir.
Eserin “Eklemeler” bölümünde; I.-Eski Karabörklüler ile Bugünkü
Karakalpaklar, II.-Kür-Aras Boylar�ndan Göçme Sulduz-Karapapaklar�, III.-Kars-
Karapapaklar�’n�n 1877 Sava�� ile Millî Mücadeledeki Yararl�l�klar�, IV.-Kars
Karapapaklar� A��zlar�n�n Özellikleri, V.-Rus �cad� “Azeri” Deyiminin Türklü�e
Ayk�r�l��� ve Zarar�, VI.-Karapapak A�z� Halk De�i�lerinden Örnekler verilmektedir.
Eserin sonunda 1064’de An�’n�n fethi s�ras�ndaki bölge ve çevreyi gösteren
bir harita bulunmaktad�r.201
3. 18. KANADA KARS’INA ARMA�AN
“ Kurtulu�u’nun 150. Y�l Dönümünde Kanada Kars’�na, Türkiye Kars’� ve
Atatürk Üniversitesi’nden Arma�an (10 Temmuz 1972)”, “For the 150 anniversary
For the Foundation of Present To Kars �n Kanada From Kars �n Turkey and Atatürk
University (10 July 1972)”, 1972 y�l�nda. Atatürk Üniversitesi taraf�ndan Erzurum’da
Türkçe ve �ngilizce olarak iki dilde bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitapt�r.
Eserde Türkiye Kars’�n�n co�rafya, tarih, etnografya ve folklorunun
anlat�lmaktad�r. Anlat�lan konulardan dolay� eser, turizm elçisi görevini yapmaktad�r.
Kanada Kars’�n�n hikâyesi oldukça dikkat çekicidir. Eserin 11. sayfas�nda yer alan
hikâye �öyledir:
“K�r�m Sava�� s�ras�nda 16 Haziran 1855’te üçüncü dfa Kars’� ku�atan Ruslar’a kar��, 14 ya��ndan yukar� çocuklar bile “Gönüllü Alay�”na kat�l�p çarp���yorlard�. S�vastopol Bozgunu’nun ac�s�n� ç�karmak için, General Muravyev kumandas�nda 54 binlik ordu ile 29 Eylül 1855 cebri hücuma geçen Ruslar, yedibuçuk saat süren tabyalardaki kanl� muharebeler sonunda a��r bozguna u�ray�p, 20 bin zaiyat verdiler. Bu müdafaada yaln�z �ehir halk�ndan tabyalarda 6 kad�n, 9 din bilgini/hoca ve 70 �ehit ile, 230 yaral� verilmi�ti. 1855 Kars Zaferi’ni gören ve bunda eme�i geçen Kanadal� General Williams raporlar�nda, �ngilizler’den Albay Lake ve Dr. Sandwithe dahi hat�ralar�nda, kad�nl�-erkekli Türklerin yurt korumadaki e�siz kahramanl�k destanlar�n� nas�l yaratt�klar�n� anlatm��lard�r. Kars’ta yararl��� görülenleri Devlet mükâfatland�r�rken, �ehrin ad�n� da yüceltti: Mü�ir Vas�f, Korgeneral Kerim ve Williams Pa�a’lara mücevherlerle süslü birer alt�n k�l�ç ile Mecidiye Madalyalar� verdi;
201 Borçal�-Kazak/Karapapak uru�unun 1064 yaz�nda Selçuklu Sultan� Alp-Arslan huzurunda �slam dinine girdikleri zaman, bölgelerini ve çevreyi gösteren harita.
94
üzerinde “Kars Kalesi” resmi bulunan alt�n, gümü� ve bronz “Kars Madalyad�” yapt�r�larak, hizmeti geçenlere da��t�ld�; �ehre ve ahalisine “GAZ�” unvan� verilerek, mahkeme sicilline (kütü�üne) yazd�r�ld�; �ehir halk� üç y�l vergi ve askerlikten affedildi, Karadeniz’de �stanbul-Batum aras�nda i�leyen en yeni vapura “KARS” ad� verildi. Kars ahalisine Sultan Mecid’in Kutlamas� ve Vekiller Heyeti’nin te�ekkürleri geldi. �ngiltere Kraliçesi Victoria, General Williams’a “Kars Baroneti” unvan�n� verdi. 1855 Kars Zaferi’nin tafsilat�n� ö�renen Kanadal� General Williams’�n memleketi olan Ottawa’n�n 25 mil güneyindeki Wellington kasabas� halk�, öteki ada� kasabalardan ay�rt edilmek üzere buran�n ad�n� de�i�tirmeyi dü�ünürken, “KARS” ad�n� �erefle benimsediler. Frans�zlar Paris’te, onbin figüranl� bir aç�k-hava tiyatrosunda, General Williiams’�n raporlar�na göre, 1855 Kars Muharebesi”ni temsil ederek, Akdeniz’e ç�kmay� gözeten Ruslar’�n burada Türkler taraf�ndan nas�l yenildiklerini canland�rd�lar.”
3. 19. ESK� YAZILI TAR�H MET�NLER�
Eski Yaz�l� Tarih Metinleri, 1976 y�l�nda Atatürk Üniversitesi taraf�ndan
Erzurum’da bas�lm��t�r. 174 sayfad�r.
�stanbul ve Ankara Üniversitesi’ndeki tarih bölümlerinde okutulan “Eski
Yaz�l� Tarih Metinleri” kitaplar� Atatürk Üniversitesi’nde de okutulmaktayd�. Fakat
Arap harfleri ile yaz�lan tarih metinlerinin seçimindeki yetersizlik ve bask�lar�ndaki
a��nma nedeniyle yeniden bir kitap haz�rlanma ihtiyac� do�mu�tu.202
K�rz�o�lu, bu sebeplerden dolay� “Eski Yaz�l� Tarih Metinleri” adl� eserini 34
eserden seçerek haz�rlam��t�r. Eser, ö�rencilerin 1464’ten 1927 y�l�na kadar ki tarih
metinlerinin bas�ld�klar� eserlerdeki dizgi ve biçimleri ile tan�mas�na yönelik
haz�rlanm��t�r.
Eserde, Gazi Mustafa Kemal Pa�a’n�n “Nutuk”u, A. Refik Alt�nay’�n “Kafkas
Yollar�nda”, Mehmet Arif’in “Ba��m�za Gelenler”,Süleyman �zzi’nin “Tarih-i �zzi”si,
Evliya Çelebi’nin “Seyahatnamesi”, Kâtip Çelebi’nin “Fezleke”si, Peçevi �brahim
Efendi’nin “Tarih-i Peçevi”si, III. Sultan Murat’tan Gazi Gerey Han’a, III. Selim’den
Çar IV. �van’a, II. Selim’den Devlet Gerey Han’a yaz�lan hümayunlar, Enveri’nin
“Düsturname-i Enveri” si vs. gibi eski yaz�l� tarih metinlerinden seçmeler yer
almaktad�r.
202 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.33.
95
3. 20. MALTA KONFERANSLARI, Z�YA GÖKALP
Malta Konferanslar�, Ziya Gökalp, 1976 y�l�nda Kültür Bakanl��� taraf�ndan
Ankara’da bas�lm��t�r. Küçük boyutta bir kitap olup, 167 sayfadan olu�maktad�r.
30 Ekim 1918’de imzalanan u�ursuz Mondros Mütarekesi’nden sonra 30
Ocak 1919’da 24 Türk ayd�n� ile birlikte tutuklanan Ziya Gökalp, önce Bekira�a
Bölü�üne hapsedilmi�, sonra Limni Adas�’n�n Mondros Liman�’ndaki kampa
al�nm��t�lar. Sonra “Sürgün Numaras� 2759” olan Gökalp ve arkada�lar� “Princess
Ena Vapuru” ile 18 Eylül’de buradan al�n�p, 22 Eylül 1919 günü Malta Adas�’na
götürülerek, Polverista’da bir k��laya konmu�lard�r.203
Gökalp, Malta’da esir iken, Türk ayd�nlar�n�n �srarl� istekleri üzerine 23 Ekim
1919 tarihinden itibaren konferanslar-dersler vermi�tir. Bu eser, Ziya Gökalp’in
Malta’da verdi�i Dört Konferans� kapsamaktad�r.
K�rz�o�lu, eserin “Sunu�” k�sm�nda; Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Müderrisi
olan Ziya Gökalp’in Tutuklanmas� ve Mahkemesi, Ziya Gökalp’in Sürgün Bulundu�u
Malta’da Verdi�i Ders Konferanslar� ve Yurda Dönü�ü, Dört Konferans�n Yaz�ld���
Defterin Tarifi ve Notlar�, Notlar� Yeni Yaz�ya Yap�lanlar ve Eserin Mahiyeti
hakk�nda bilgiler vermektedir.
Kitab�n esas içeri�ini olu�turan Dört Konferans ve kapsad��� konulara ayr�
ayr� yer verilmi�tir.
I. Konferans; Eski Türk Dini Te�kilat�, Türklerin �slamiyet’i Kabul Edi�i ve Abbasi
Ordusunda Türkler ba�l��� alt�nda12 k�s�mdan olu�maktad�r.
II. Konferans; Kavim ve Ümmet Devirleri, �slamiyet’in Türklere Tesiri, Roma
�mparatorlu�u’nun H�ristiyanlara Tesiri, Osmanl� �mparatorlu�u Düzeni ve
�slamiyet’in Milletler Cemiyetine Müsaitli�i hakk�ndad�r. Bu bölüm de 12 k�s�mdan
olu�maktad�r.
III. Konferans; �slam Âleminde Kölemen Türk Hâkimiyeti, Gaznevi ve Hakaniye
Devletleri, Osmanl�larda Devlet �daresi ve Düzeni Mevkib-i Hümayun-Köylüler,
203 F. K�rz�o�lu, Malta Konferanslar�, Ziya Gökalp, Kültür Bakanl��� Yay�nlar�, Ankara 1976, s.13, 20.
96
Ocak, Enderun, Medreseler, Eski Düzenin Bozulmas�, Celaliler ve A’yanl�k hakk�nda
olup, 12 k�s�mdan olu�maktad�r.
IV. Konferans ise; Nizam- � Cedid, Dirlik Yerine Maa�, Veraset Usulünde De�i�me,
Tanzimat’�n Gayesi, Islahat Ferman�, Me�rutiyet’e Do�ru, Âdem-i Merkeziyet,
San’at ve Ya�amada �kilik, Me�rutiyet ve Millîyetçilik, Din Telakkisinde De�i�me,
Milletler Cemiyeti, Türkçülük ve Millî Hars�m�z� Koruma gibi konu ba�l�klar� yer
almaktad�r. Bu bölüm 15 k�s�mdan olu�maktad�r.
Eserin sonunda do�ru-yanl�� cetveli ve Ziya Gökalp’in el yaz�s� ile Konferans
metninin 46 sayfal�k kl��eleri bulunmaktad�r.
3. 21. OSMANLILARIN KAFKAS ELLER�N� FETH� (1451–1590)
Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi (1451–1590), birinci bas�m� Atatürk
Üniversitesi taraf�ndan 1976’da Erzurum’da bas�lm��t�r. Eserin ikinci ve üçüncü
bas�mlar� ise Türk Tarih Kurumu taraf�ndan Ankara’da 1993 ve 1998 y�llar�nda
yap�lm��t�r. 550 sayfadan olu�maktad�r.
Bu eser, K�rz�o�lu’nun doktara çal��mas�d�r. K�rz�o�lu, Hocas� Prof. Dr.
Akdes Nimet Kurat’a “Kafkas Elleri” üzerine bir doktora çal��mas� yapmak istedi�ini
bildirerek hocas�n�n görü�ünü sorar: Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat’�n kabulü ile 1958
y�l�nda doktora tez çal��malar�na ba�lar. 1961 y�l�nda tamamlad��� tezini, hocas�n�n
yurt d���nda olmas� nedeni ile teslim edemez. Daha sonra da, hocas�n�n iste�i üzerine
(�stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay�nlar� aras�nda bas�labilmesi için)
haz�rlad��� 750 sayfal�k tezini yar�ya indirmek zorunda kal�r. Nihayet, “Osmanl�lar�n
Kafkas Ellerini Fethi (1451–1590)” adl� doktora tezi üzerindeki çal��malar�n�
tamamlar ve 1967 y�l�nda tezi çok ba�ar�l� bulunarak kabul edilir.204
K�rz�o�lu, eseri babas�na; “Kars Kalesi Dizdar� olan Ana-Dedesi Da��stan’da
(Komuk-Eli’nin) Congutay kesiminden gelen rahmetli babam K�rz�o�lu Mehmet
Dervi� Efendi’nin aziz ruhuna arma�an” �eklinde ithaf etmi�tir.
Eser dört bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümde; Fatih Sultan Mehmet
Ça��ndaki Fetihler (1451–1479), ikinci bölümde; �ehzade ve Padi�ah Selim’in
204 F. K�rz�o�lu, Osmanl�lar’�n Kafkas Ellerini Fethi, TTK, Ankara 1998, sunu� x���.
97
Fetihleri (1508–1514), üçüncü bölümde; Kanuni Sultan Süleyman Ça��ndaki Fetihler
(1534–1555) ve dördüncü bölümde de; III. Sultan Murat Ça��ndaki fetihler (1578–
1590) ile Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fetihleri yer almaktad�r.
Eserin sonunda büyük ölçüde ar�iv ve kaynak eserler ile ara�t�rma ve genel
eserlere dayan�larak haz�rlanan oldukça yo�un bir bibliyografya yer almaktad�r.
Yine eserin sonunda “Belgeler” bölümünde; 40 belgeye yer verildi�i gibi,
geni� bir indeks ile Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fetihlerini gösteren 2 özel harita da
bulunmaktad�r.
3. 22. TÜRK �NKILÂP TAR�H� DERS NOTLARI (M�LLÎ
MÜCADELEDE, ATATÜRK �NKILÂPLARI)
Türk �nk�lâp Tarihi Ders Notlar� (Millî Mücadelede, Atatürk �nk�lâplar�),
Atatürk Üniversitesi taraf�ndan 1977 y�l�nda Erzurum’da yay�mlanm��t�r. Orta
boyutta bir kitap olup 122 sayfad�r.
Eser giri� hariç iki bölümden olu�maktad�r. Eserin “Giri�” bölümünde
Selçuklu Türklerinin Anadolu’da Ebedi Bir Yurt Kurmas�, Osmanl� Ça��m�za ve
Yenilik (Islahat) Hareketlerimize Toplu Bir Bak�� (1071–1918) konular� yer
almaktad�r.
Birinci bölümde; Millî Mücadele (Kurtulu� Sava��) 1918–1923 dönemi yer
almaktad�r. Bu bölüm 16 k�s�mdan olu�maktad�r; 1915 Nisan’�ndaki gizli antla�malar
ile Türkiye’nin bölünmesi ve Mondros Mütarekesi ile ba�lar, Lozan Konferans� ve
Lozan Antla�mas� (20 Kas�m 1922–4 �ubat, 23 Nisan ve 24 Temmuz 1923) ile biter.
�kinci bölüm ise; �nk�lâplar�m�z/Atatürk Prensipleri (1922–1938) konular�n�
kapsamaktad�r. Bu bölüm, 18 k�s�mdan olu�ur. Atatürk �nk�lâplar�, dönem dönem
kronolojik s�ra takip edilerek verilmektedir.
3. 23. ERZURUM KONGRES�’N�N 60. YIL DÖNEM�NE ARMA�AN
(23 TEMMUZ 1919–23 TEMMUZ 1979)
Erzurum Kongresinin 60. Y�l Dönemine Arma�an (23 Temmuz 1919–23
Temmuz 1979), Erzurum Tarihi Ara�t�rma Tan�tma Derne�i taraf�ndan 1979 y�l�nda
Erzurum’da bas�lm��t�r. Bro�ür eser olup 16 sayfadan meydana gelmektedir.
98
Eserin “Sunu�” k�sm�ndan sonra konu ile ilgili dört belge bulunmaktad�r. I.
Belge; Mustafa Kemal Pa�a’n�n Erzurum Kongresi Kapan���ndaki Nutku, II. Belge;
Erzurum Kongresi Kararlar� ve �arki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Nizamnamesi, III. Belge; �arki Anadolu Vilayat�’n�n Erzurum Kongresi
Beyannamesi, IV. Belgede ise; Erzurum Kongresi’nin 62 Mümessilinin adlar� yer
almaktad�r.
3. 24. KARS- ARPAÇAYI BOYLARI ESK� MERKEZ� ANI �EHR�
TAR�H� (1018–1236)
Kars- Arpaçay� Boylar� Eski Merkezi An� �ehri Tarihi (1018–1236), 1982
y�l�nda Ankara’da San Matbaas�nda bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup, 118
sayfad�r.
Eser, K�rz�o�lu’nun profesörlük tezidir. Bu eseri “An�da Yatan Türk
�ehitleri’nin Aziz Ruhlar�na” arma�an etmi�tir.
“An� �ehri” üzerine ilk Türk ara�t�rma yay�n�, Kars Halkevi ayl�k dergisi
“Do�u�”un Aral�k 1939-Mart 1940-Haziran 1940 ve May�s 1941 say�lar�nda “Kars
Elindeki Eski �ehir Örenlerinden An�” ba�l��� ile 6 yaz�s� yay�mlanan K�rz�o�lu’nun,
1953’te �stanbul’da bas�lan “Kars Tarihi I. Cilt”, adl� eserinde de bu konuya
de�inmi�tir.205
16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antla�mas� ve 13 Ekim 1921’de
imzalanan Kars Antla�mas�’nda Ermeniler “An� Örenleri”nin Sovyet Ermenistan’�na
verilmesi için çok u�ra�m�� ancak ba�aramam��lard�r206
Bölge Ermenilerinin, bilhassa Üç kilise/Açmiyadzin’den Venedik’ten
gelenlerin gerek öncesinde, gerekse 1878–1917 y�llar�nda Kars bölgesi Rus Çarl���
idaresinde iken, özellikle Aral�k 1917, Nisan 1918, Nisan 1919 ve Ekim 1920
tarihlerindeki “Ermeni Hükümeti” i�gali s�ras�nda; “An�’daki Türk-�slam eserleri”
sistemli olarak yok edilmi�; en çok da kitabelerin ortadan kald�r�lmaya çal���ld���
gözlenmi�tir.207
205 F. K�rz�o�lu, Kars-Arpaçay� Boylar� Eski Merkezi An� �ehri Tarihi, Ankara 1982, önsöz ���. 206 F. K�rz�o�lu, Kars-Arpaçay� Boylar� Eski Merkezi An� �ehri Tarihi, önsöz v. 207 F. K�rz�o�lu, Kars-Arpaçay� Boylar� Eski Merkezi An� �ehri Tarihi, önsöz v.
99
Bu eserde K�rz�o�lu, Ermeni iddialar�n�n yaz�l� ve sözlü propagandalar�nda
yer alan ve Ermeniler taraf�ndan “An�” denilen Kars-Arpaçay boylar�n�n eski
merkezinde vaktiyle Grigoryen-H�ristiyan, Ortodoks-H�ristiyan ve Müslüman olan
hâkim ve oturanlar�n gerçek mahiyetlerini, buradaki mimarl�k eserlerinden kalanlar�n
as�l sahiplerinin kimler oldu�unu tan�tmay� amaçlam��t�r. K�rz�o�lu bu eseriyle;
“Ermenilik Propagandas�”n�n tesirinden uzak kalacak, gerçek ilim ve sanat
ara�t�rmac�lar�na hizmette bulunmak istemi�tir.
Eserin I. Bölümünde; Selçuklu Ak�nlar�ndan An� Fethi’ne Kadar (1018–1064)
ba�l��� alt�nda üç k�s�mdan olu�maktad�r. II. Bölümde; An� �eddadl�lar� Ça�� ve
K�pçak-Gürcü �stilalar� (1064–1200) ba�l��� alt�nda yedi k�s�mdan olu�ur. Eserin
Ekler (III. Bölümden) k�sm�nda ise; “Gürcistan Atabeki” Koluuzuno�ullar�
(Mkhargidzelize) Hâkimiyeti (1200–1236) ve Kharizm�ah Celaleddin
Mengüberti’nin An� ile Çevresine Hâkim Olu�u (1225–1231) konular� yer almaktad�r.
Eserin sonunda foto�raflar ve 1064 An� Fethi s�ras�nda çevreyi gösteren bir
harita bulunmaktad�r. Eserin arka kapa��nda ise An� �ehri Plan� yer al�r.
3. 25. DA�ISTAN-ARAS-D�CLE-ALTAY VE TÜRK�STAN TÜRK
BOYLARINDAN KÜRTLER
Da��stan-Aras-Dicle-Altay ve Türkistan Türk Boylar�ndan Kürtler, 1984
y�l�nda Türk Kültürünü Ara�t�rma Enstitüsü taraf�ndan Ankara’da Ayy�ld�z
Matbaas�’nda bas�lm��t�r. Küçük boyutta bir kitap olup 80 sayfadan olu�maktad�r.
Eser, K�rz�o�lu’nun “Kürtler” hakk�nda verdi�i konferanslar�ndan
derlenmi�tir. Eserde alt� konu yer almaktad�r. Birinci konu; Yenisey/Sayan-Altay
Bölgesinde Ya�ayan Kürt-Türkleri, ikinci konu; Bat� Türkistan veya Horasan-Afgan
Bölgesinde Ya�ayan Kürt-Türkleri, üçüncü konu; Da��stan-Macar veya Tuna Boyu
Bölgesinde Ya�ayan Kürt-Türkleri, dördüncü konu; Kuzey Azerbaycan veya Aran
Bölgesinde Ya�ayan Kürt-Türkleri, be�inci konu; Dicle Bölgesinde Ya�ayan Kürt-
Türkleri ve alt�nc� konuda da1922’de Okçu �zzettinli A�ireti taraf�ndan Türkiye
Büyük Millet Meclisi Üyelerine Gönderilen Risale yer almaktad�r.
100
Eserin 53. sayfas�nda Okçu �zzettin A�ireti Reisi �eyh �smail Zade Hac�
Hanan A�a’n�n resmi ile 54. sayfada Okçu �zzettin A�iret Bölgesinin haritas�
bulunmaktad�r.
3. 26. TÜRK M�LLÎ BÜTÜNLÜ�Ü �ÇER�S�NDE DO�U ANADOLU
Türk Millî Bütünlü�ü �çerisinde Do�u Anadolu, ilmi heyetle haz�rlanm�� bir
eser olup bu heyette; Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Prof. Dr. Hakk� Dursun Y�ld�z, Prof.
Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu, Prof. Dr. Mehmet Ersöz, Prof. Dr. Bayram Kodaman ve
Doç.Dr. Abdulhaluk Çay bulunmaktad�r. Eser 1985 y�l�nda Türk Kültürünü
Ara�t�rma Enstitüsü taraf�ndan Ankara’da bas�lm��t�r. Eserin 2. bas�m� Bo�aziçi
Yay�nlar� taraf�ndan 1992’de Ankara’da bas�lm��t�r. Eser, 235 sayfadan ibarettir. Orta
boyuttad�r.
Eser, Do�u ve Güneydo�u Anadolu hakk�nda yap�lan bölücü faaliyetlere kar��
Türk ve dünya kamuoyuna gerçekleri aç�klamak amac�yla haz�rlanm��t�r. Eser; giri�,
üç ana bölüm ve sonuçtan ibarettir. Birinci bölümde, XIX. yy. sonlar�na kadar Bat�
literatüründe bile “Türkiye”, “Türkmaniya” ad� geçen bölgenin günümüzde bölücü
unsurlar taraf�ndan Ermenistan ve Kürdistan olarak bahsedilmesinin nekadar hatal�
oldu�u ilmi olarak ispatlanm��t�r. �kinci bölümde, “Kürt ad�n�n etnik bir anlam ifade
etmedi�i” ilmi olarak ortaya konmu�tur. Türk Kültürü bütünlü�ü içinde Do�u ve
Güneydo�u Anadolu’nun Türklü�ün bir parças� oldu�u belgeleri ile belirtilmi�tir.
Üçüncü Bölümde ise Türkiye’yi bir aldatmaca ile bölmeye çal��an faaliyetlerin
tarihçesi, dayand��� tezler ve temelde yatan sebepler üzerinde durulmu�tur.
Eserin sonunda Do�u ve Güneydo�u Anadolu’da Türklere ait tarihi eserlerin
resimleri bulunmaktad�r.
3. 27. KARAHANO�LU A�LE TAR�HÇES� VE KARAHANO�LU M.
MUHTAR’IN ���RLER�-K�TAPLI�I
Karahano�lu Aile Tarihçesi ve Karahano�lu M. Muhtar’�n �iirleri-Kitapl���
(Karahano�lu M. Hatifi ile), 1986 y�l�nda Atatürk Üniversitesi taraf�ndan Erzurum’da
bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup, 219 sayfad�r.
101
Eser üç bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümde; Karahano�lu Aile Tarihçesi
ve Karahano�lu M. Muhtar�n �iirleri ve Kitapl���na yer verilmi�tir. �kinci bölümde;
Karahano�lu Muhtar Bey’in matbu ve yazma eserlerinin kataloglar�, bu eserlerin
yazar ve eser ad�na göre haz�rlanan indeksleri bulunmaktad�r. Üçüncü bölümde ise;
Kars’l� Büyük Za’im Hanedan�ndan Karahano�ullar�’n�n Aile Tarihçesi, Kütü�ü ve
Kars �ehri Vakalar� Takvimi yer al�r.
Eserin sonunda aile resimleri ile aileye ait belgelerden örnekler
bulunmaktad�r.
K�rz�o�lu, 1975 y�l�nda M. Muhtar Karahano�lu’nun zengin kitapl���n�n
Atatürk Üniversitesi’ne ba���lanmas�nda büyük rol oynam��; böylece kitaplar hem
geni� bir ayd�n kitlesinin istifadesine sunuldu�u gibi, Üniversite Kütüphanesi’nin de
zenginle�mesini sa�lam��t�r.208
3. 28. ARDAHAN ARMA�ANI
Ardahan’� Tan�tma ve Güzelle�tirme Derne�i Yay�n�, Say�: 1, Ankara 1990.
Bu kitapç�k, 24 sayfad�r. Ba�lang�çtan itibaren Ardahan tarihini özetlemektedir. Üç
bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde ba�lang�çtan ilk �slâm fethine
kadar, ikinci bölümde �slâm fethinden ilk Selçuklu fethine kadar olan devirler
hakk�nda bilgiler verilmektedir. Kitab�n üçüncü bölümünde Selçuklu fethinden
Osmanl� ça��nda Anadolu Türk birli�ine kat�lmas�na kadar olan dönemler
anlat�lmaktad�r. Kitapç���n arka kapak içinde müstakil olarak Millî Mücadele’de
Ardahan’la ilgili bir hat�ra metni ve Ardahan kalesinin kitabesi verilmektedir.
3. 29. KAZIM KARABEK�R
Kaz�m Karabekir, 1991 y�l�nda Kültür Bakanl��� taraf�ndan Ankara’da
bas�lm��t�r. Küçük boyutta bir kitap olup, 250 sayfad�r.
K�rz�o�lu eseri, “Kars’ta Yatan Aziz �ehidlerimizin Mübarek Ruhlar�na” ithaf
etmi�tir.
208 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.26.
102
Eser, Kültür Bakanl��� Yay�nlar�n�n “Türk Büyükleri” serisinde yer
almaktad�r.209 K�rz�o�lu eseri, Kaz�m Karabekir’in kendi eserleri, hal tercümesi ve
ar�iv belgelerine göre haz�rlam��t�r.
Eser, sekiz bölümden olu�maktad�r. I. Bölüm’de; Kaz�m Karabekir’in Hayat�,
II. Bölüm’de Eserleri, III. Bölüm’de; Kendi Kalemiyle 1918 Y�l�nda Üç �limizi
(Erzincan, Erzurum ve Kars) Kurtar�l���, IV. Bölüm’de Millî Mücadelemize E�siz
Hizmetleri, V. Bölüm’de; “�ehit Yavrular� Türk Çocuklar�n�n Kurtar�c�s� ve
Terbiyecisi” Yetimler Babas� Kaz�m Karabekir Pa�a, VI. Bölüm’de; �iirlerinden
Örnekler ve �ki Mar� Bestesi, VII. Bölüm’de Belgeler (11 �ubat 1915–28 Ocak 1948
Y�llar�na Ait Belgeler), ve VIII. Bölüm’de de Kaz�m Karabekir’in �ark Cephesi
Kumandan� �ken Ald��� Arma�anlara yer verilmektedir.
Eserin sonunda Kaz�m Karabekir Pa�a’n�n aile soy kütü�ü, besteledi�i
eserlerin notalar� ve foto�raflar� bulunmaktad�r.
3. 30. R�ZE VE DOLAYLARINDA B�L�NMEYEN TAR�H
GERÇEKLER�
Rize Hoytur Derne�i Yay�n�, Say�:2, Ankara 1992. Sekiz sayfal�k bir
bro�ürdür. “Anadoluda en az�ndan 2500 y�ll�k Türkmen/O�uz boylar�ndan Ap�ar,
Askur, Kalarç/Kalaç Yurdu: Hopa, Rize ve Artvin’dir” ba�l���n� ta��maktad�r. Bro�ür,
bölge üzerinde kafa kar��t�ran yay�nlar yapan Alman bilim adamlar�na cevap niteli�i
ta��maktad�r.
3. 31. YUKARI KÜR VE ÇORUK BOYLARINDA KIPÇAKLAR
“Yukar� Kür ve Çoruk Boylar�nda K�pçaklar”, adl� eserinin ilk bas�m� 1976
y�l�nda Atatürk Üniversitesi taraf�ndan Erzurum’da bas�lm��t�r. �kinci bask�s� ise 1992
y�l�nda TTK taraf�ndan Ankara’da yap�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup 278
sayfad�r.
Bu eser, K�rz�o�lu’nun “Doçentlik Tezi”dir. K�rz�o�lu eseri annesi Hesna
Han�m’a “�ehide Anam, Hesna Hoca’n�n (1897–1918) Aziz Ruhuna Arma�an”
�eklinde ithaf etmi�tir.
209 Kültür Bakanl��� Yay�nlar� / 1278, Türk Büyükleri Dizisi / 135.
103
Eser üç bölümden olu�maktad�r. Eserin ba��nda ar�iv belgeleri, yazma, basma
ve telif eser �eklinde s�ralanm�� zengin bir kaynak ve bibliyografya yer almaktad�r. I.
Bölüm’de; Hazar Denizi ile Karadeniz Aras�nda �lk K�pçaklar (M.Ö. VIII-M.S. VI.
yy), II. Bölüm’de; Kür ve Çoruh Boylar�nda Selçuklu Fetihleri (1064–1080) ve Son
K�pçaklar�n Bat�ya Göçleri, III. Bölüm’de de Son K�pçaklar�n Kür ve Çoruh
Boylar�na Geli�leri (1118–1195), Ortodoks-K�pçak Atabekler Hükümetleri (1267–
1578) anlat�lmaktad�r.
Eserin sonunda; Kimmerler ve Sakalar hakk�nda I. Bölüm’e ilaveler, dizin ve
dört tane harita bulunmaktad�r.
3. 32. BÜTÜNÜYLE ERZURUM KONGRES�
Bütünüyle Erzurum Kongresi, 1993 y�l�nda Ankara’da bas�lm��t�r. Eser, üç
ciltten olu�mu� olup tek kitap halindedir. I. Cilt, 196 sayfa, II. Cilt, 282 sayfa ve II.
Cilt 232 sayfa olup toplam 710 sayfadan meydana gelmektedir.
K�rz�o�lu eseri, “Cumhuriyet Türkiyesi’nin temelleri olan Erzurum
Kongresi’ni yapan Mümessillerimizin Aziz Ruhlar�na Arma�an” etmi�tir.
K�rz�o�lu bu eseri 1967 y�l�ndan 1993 y�l�na kadar büyük bir azimle, resmi
ar�iv ve ailelerdeki belge ve hat�ralara dayanarak haz�rlam��t�r. Bu çal��mas�yla
K�rz�o�lu, Türk Tarihi’ne ve tarih ilmine en büyük hizmetlerden birisini yerine
getirmi�tir.
I. Ciltte; Vilayat-� �arkiye Müdafa-i Hukuk-u Millîye Cemiyeti Merkezi ve
Erzurum’daki �ubesi, �zmir’in ��galinden Amasya Tamimi’ne kadar, Erzurum
Vilayet Kongresi, Mustafa Kemal ve Kaz�m Karabekir Pa�alar�n “Mesa’i-i
Mü�tereke”lerinin Hat�ra ve Belgeleri, Amasya Tamimi’nden Erzurum Umum
Kongresi’ne kadar ki olaylar ve belgeler tasnif edilerek anlat�lmaktad�r.
II. Ciltte; Erzurum Kongresinin topland��� 23 Temmuz 1919 tarihinden 7 A�ustos
1919 tarihine kadar yap�lan 13 toplant�ya ait belge ve zab�tlar bulunmaktad�r.
III.ve III. Ciltler aras�nda bulunan “Ekleme” k�sm�nda, Heyet-i Temsiliye Ba�kan�
olan Mustafa Kemal Pa�a’n�n Kongre’den sonra Erzurum’dan ayr�l���na kadar olan
Kongre ve kendisi ile ilgili belgeler yer almaktad�r.
104
IV. Ciltte ise; I. Ve II. Ciltlerdeki belge ve zab�tlar�n kli�eleri, 1919 ve 1924 y�l�na
ait Erzurum ve Atatürk ile ilgili foto�raflar, Erzurum Müzesi’ne ait resimler, Kaz�m
Karabekir, Hasan Rauf Orbay ve �. Süreyya Yi�it’e ait el yaz�l� belgeler, Erzurum
Kongresi’ne kat�lan Erzurum, Trabzon, Sivas, Bitlis, Van Vilayetleri ile Erzincan
Sanca�� Mümessillerinin hal tercümeleri ve foto�raflar� yer almaktad�r.
Eserin aka kapa��nda K�rz�o�lu’nun 1993 y�l�na kadar Atatürk ve Erzurum
Kongresi �le ilgili yapt��� çal��malar�n�n bir bibliyografyas� yer almaktad�r.
3. 33. KARADEN�Z BÖLGES�NDEK� TÜRK BOYLARINDAN
LAZLAR VE HEM��NL�LER�N TAR�HÇES�
Karadeniz Bölgesindeki Türk Boylar�ndan Lazlar Ve Hem�inlilerin Tarihçesi,
1994 y�l�nda Rizeliler Kültür ve Dayan��ma Derne�i yay�nlar� taraf�ndan Ankara’da
bas�lm��t�r. Küçük boyutta bro�ür �eklinde bir kitap olup 16 sayfadan meydana
gelmektedir.
K�rz�o�lu, kitab�n giri� k�sm�nda Lazlar/Çanarlar210 ba�l��� alt�nda kimlere
“Laz” dendi�i ve neresinin “Lazl�k” oldu�unu anlatmaktad�r.
Yazar; giri� k�sm�ndan sonra, Lazlar�n Gürcü/Megrel olmad���n� belirten
kaynaklar ile Lazlar/Çanarlar’�n Turanl� ve Türk oldu�unu gösteren delilleri
sunmu�tur.
K�rz�o�lu, kitab�n 12. sayfas�ndan itibaren Hem�inlilerin tarihini, dilini, dinini
ve sosyolojisini anlatmaktad�r.
3. 34. TÜRK TAR�H�NDE ERMEN�LER (KOM�SYONLA)
Türk Tarihinde Ermeniler (Komisyonla), 1995 y�l�nda Kafkas Üniversitesi
taraf�ndan Ankara’da bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup 345 sayfad�r.
Eser, yedi bölümden olu�maktad�r. Eserin birinci ve ikinci bölümleri
K�rz�o�lu’na aittir. Birinci Bölüm’de Yukar�-Eller / Urartu / Armenya’ya Hâkim
Olanlar ba�l��� alt�nda dört k�s�mdan olu�maktad�r. Birinci k�s�mda; Kimmerler’in
Hâkimiyeti (M. Ö. 714–550), ikinci k�s�mda; Persler’den Küçük Ar�akl�lar’a (M. Ö.
210 Yazar�n bu konudaki tebli�i, VII. Türk Tarih Kongresi’ne 29.10.1970’de sunulmu� olup, VII. Türk Tarih Kongresi’nin I. Cilt s. 420-445’te yay�nlanm��t�r.
105
550- M. S. 51), üçüncü k�s�mda; Küçük Ar�akl�lar’dan �slam Hâkimiyeti’ne (51–642)
ve dördüncü k�s�mda da; �slam Hâkimiyeti’nde Selçuklular’a (642–1064) konular�
bulunmaktad�r.
�kinci Bölüm’de; Selçuklular’dan Osmanl�lar’a Ermeniler ba�l��� alt�nda be�
k�s�mdan olu�ur. Birinci k�s�m; Selçuklu Fütuhat� S�ras�nda Ermeniler, ikinci k�s�m;
Selçuklular’�n Gayr-i Müslimlere Tolerans�, üçüncü k�s�m, Haçl� Sava�lar�’nda
Ermeniler, dördüncü k�s�m; Mo�ol �stilas� S�ras�nda Ermeniler ve be�inci k�s�mda
“Anadolu Beyliklerinin Hâkimiyetleri” konular�n� kapsamaktad�r.
Eserin sununda Sonuç, Kronoloji, Kaynaklar ve Ekler bulunmaktad�r. Ekler
k�sm�nda; Van Müzesi Katliam Seksiyonu (�skeletler, Bulgular, Belgeler), Kars
Müzesi Bölümü (Belgeler, Bulgular), 7 Temmuz 1993’te Erzurum Hasankale T�mar
Köyü’nde yap�lan son kaz�dan görüntüler ve T�mar Köyü’nde Ermenilerce katledilen
Türklere ait iskeletler ve bulgular�n resimleri yer almaktad�r.
3. 35. TÂR�HÇE-� GAZAVÂT-� DA�ISTÂN
Târihçe-i Gazavât-� Da��stân, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf� taraf�ndan
2000 y�l�nda �stanbul’da bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitapt�r. Eser, XVII+164
sayfadan olu�maktad�r.
K�rz�o�lu eseri Da��stânl�lara, “�stîlâc� hâin ve zâlim Ruslara kar��, e�it
olmayan çok a��r �artlar alt�nda, vatanlar�n� korurken �ehîd olan Da��stânl�
karde�lerimizin aziz ruhlar�na arma�an olsun.” �eklinde ithaf etmi�tir.
Eser'in elyazmas�n�n asl�, �stanbul Bayaz�t Devlet Kütüphanesi'nde, Umumi
3432 ve Özel Ahmed Cevdet Pa�a Kütüphanesi, 141. numarada kay�tlar�
bulunmaktad�r. Orijinal eser, 1824–1855 y�llar� aras�nda yaz�lm��t�r. Orijinal eserin
ilk 45 yapra��, siyah mürekkepli kalemle, hareketli (okunu�u belirten, vokal i�aretli)
olarak yaz�lm��t�r. Dili, Yerli Da��stân Kumuk ve Karapapak (Terekeme)
Türkçesi'yledir. K�rz�o�lu, orijinal eserin ba�l���na neyi anlatmak istedi�ini belirtmek
için, araya Gazavât-i ibaresini eklemi�tir.
Da��stânl� Türk töre ve ahlâk�n� belirten hâdiseler, eserde, çok güzel ve
gözya�artacak �ekilde anlat�lmaktad�r. Da��stânl� kad�nlar�n erkekleriyle birlikte ve
106
gerekti�i durumlarda kendi ba�lar�na istilâc� Ruslarla mücadele ettikleri; çok üstün
kuvvet kar��s�nda yenilince de, iffet ve �ereflerini korumak için dü�man eline
geçmektense uçurumdan yuvarlanmay� ve nehre at�lmay� göze alarak �ehîde olmay�
tercih ettikleri anlat�lmaktad�r. �mam�n han�mlar� da böyle davranm��lar ve
çocuklar�na da bu �ekilde davranmalar�n� telkin etmi�lerdir. Eserde, �mam �amil
Efendi’nin s�k s�k �ehîd olmay� göze alarak teknik imkânlar� ve insan say�s�
bak�m�nda üstün olan Rus ordular�n� yenmede kerâmetli bir Velî oldu�u da misallerle
anlat�lmaktad�r. �mam �amil Efendi’nin ailece günlerce aç ve susuz kalarak, hatta
a��r yaral� oldu�u s�rada bile, maneviyât� güçlendiren örnek-öncülük etti�i de
anlat�lmaktad�r.
K�rz�o�lu, eseri �mam �amil’in Do�umunun 200. Y�ldönümü’nü kutlamak
üzere yeti�tirmek istemi�tir. Fakat K�rz�o�lu’nun geçirdi�i trafik kazas� yüzünden
eserin yay�na haz�rlanmas� geçikmi� ve �mam �amil’in Do�umunun 202.
Y�ldönümü’ne nasip olmu�tur.
Ayr�ca K�rz�o�lu eserin sunu� k�sm�nda �eyh �amil Oyunu hakk�ndaki
dü�üncelerini dile getirmi�tir.
3. 36. DEDE KORKUT O�UZNAMELER� I, II
Dede Korkut O�uznameleri I, II ( �ki kitap bir arada), Atatürk Kültür Merkezi
taraf�ndan Ankara’da bas�lm��t�r. Birinci kitap 132 ve ikinci kitap 114 sayfa olup
toplam 246 sayfad�r.
107
SONUÇ
Prof. Dr. K�rz�o�lu, Türk bilim hayat�n�n çok önemli �ahsiyetlerinden biri
olarak Türkolojinin her sahas�nda üstad oldu�u, herkes taraf�ndan kabul edilmi�tir.
K�rz�o�lu, ömrünün 88 y�ll�k ömrünün 70 y�l�n� ilmi ara�t�rma ve incelemelerle
geçirmi�tir. Kimsenin bilmedi�i yahut kurcalamaya cesaret edemedi�i birçok konu,
onun gayretiyle aç�kl�k kazanm�� ve literatürümüze girmi�tir.
17 ya��nda yazarl��a ba�lam�� olan M. Fahrettin K�rz�o�lu dergilerde yazd���
çe�itli yaz�lar� ve kitaplar�yla Genel Türk Tarihinin ayd�nlat�lmas�nda etkili olmu� bir
bilim adam�d�r.
Onun tarihçili�e katk�s� ortaya koydu�u eserleriyle, Türk Tarihinin
ayd�nlat�lmas� gereken birçok nokta üzerinde durmas� ve inand��� millî de�erler
u�runda üzerine dü�en vazifeleri yerine getirmek için hayat�n� milletine vakfetmi�
olmas�ndand�r. �nand��� millî mefkûre yolunda yapt��� hizmetleriyle unutulmayanlar
aras�nda seçkin yerini alm��t�r.
�lim âleminde de�erli bir mevkiye sahip olan Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu;
yapt��� ilmi çal��malarda ilim adaml���n�n gerektirdi�i objektiflikten ayr�lmad���n�
görmemiz mümkündür.
K�rz�o�lu’nun, Türk bilim hayat�n�n çok önemli �ahsiyetlerinden biri olarak
Türkolojinin her sahas�nda üstad oldu�u, ilim çevreleri taraf�ndan kabul edilmi�tir. O,
bu sahalarda çal��an akademisyenlere rehber olmu�tur.
K�rz�o�lu’nun fikri yap�s�n�n olu�mas�nda okumu� bir aileden gelmesi ve
ailesinin Rus esaretini ve Ermeni zulmünü ya�am�� olmas�, onun millî duygular�n�
doruk noktaya ula�t�rmas�nda büyük tesir olu�turdu�u görülmektedir. K�rz�o�lu,
hayat� boyunca iki temel de�erden taviz vermemi�tir. Bunlar, do�ruluk ve inançt�r.
Esas çal��ma sahas� Ortaça� Tarihi olmakla birlikte Türk Tarihinin hemen her
devresi ile ilgili çal��malar yapm��t�r. Ortaya koydu�u eserleriyle tarihimizin
karanl�kta kalm�� birçok noktas�n� ayd�nlatm��t�r.
108
K�rz�o�lu’nun eserlerine bak�ld���nda geni� bir yelpazeye yay�ld��� görülür.
�üphesiz bu K�rz�o�lu’nun ki�ili�inden kaynaklanmaktad�r. Üstün gayret göstererek
her alanda inceleme yapmay� tek bir alana yönelmeye kar��n tercih etmi�tir. Baz�
tarihçiler, K�rz�o�lu’nun bu çal��ma azminden hayranl�kla bahsetmektedirler.
Türkiye’nin ilerlemesi ve yükselmesi için Türk tarihinden ibret al�nmas�
gerekti�ine inanan bir tarihçidir. Tarihçilik onun için mukaddes bir görevdir. Türk
milletinin kar�� kar��ya kald��� tehlikeleri çok yak�ndan gördü�ü gibi, bunun
sebeplerini tahlil ederek sonuçlar�na var�p kar�� tedbirleri dü�ünen ve bunlar�
yazd�klar�yla ve verdi�i konferanslarla duyurmaya çal��an birisiydi.
K�rz�o�lu, tarih alan�nda çok önemli çal��malara imza atm�� olmas�na ra�men
hak etti�i de�eri yeterince görememi�tir. Oysa çal��malar� kendi alanlar�nda verilen
nadir eserlerdendir. Bu nedenle de hem Türk tarihçileri hem de Dünya tarihçileri
taraf�ndan kaynak olarak kullan�lmaktad�r. K�rz�o�lu yapm�� oldu�u çal��malarla ilim
dünyas�n�n vazgeçilmezleri aras�nda oldu�unu kan�tlam��t�r.
109
B�BL�YOGRAFYA
Akyol, Cafer, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi, Mart-
Nisan 2007, s.24-25.
Atatürk, Mustafa Kemal, Atatürk’ün Söylev Ve Demeçleri, Cilt: I, Atatürk
Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Ara�t�rma Merkezi, Türk Tarih
Kurumu Bas�mevi, Ankara 1989.
Atatürk Üniversitesi’nin �lkeleri,
http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=34, (8 Mart 2007, 12.15).
Atatürk Üniversitesi’nin Misyonu,
http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=34, (8 Mart 2007, 12.25).
Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarihçesi,
http://fakulteler.atauni.edu.tr/fenedebiyat/tarihce.php, (8 Mart 2007, 13.00).
Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Tarihçesi,
http://fakulteler.atauni.edu.tr/fenedebiyat/anabilim_detay.php?x=Tarih&srn=1, (8
Mart 2007, 13.30).
Atatürk Üniversitesi Tarihçe, http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=32,
(8 Mart 2007, 12.00).
Ataünal, Aydo�an, Türkiye’de Yüksekö�retim: (1923–1998): Yasal
Düzenlemeler Ve De�erlendirmeler, Ankara 1998.
Ba�göz, �lhan, Türkiye'nin E�itim Ç�kmaz� Ve Atatürk: Sorunlar, Çözüm
Aramalar� Uygulamalar, Ankara 1999.
Budak, Naz�m, “Tarih Ö�retmenin Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür
Dergisi, Y�l:3, Say�:5, May�s 2005, s.24-25.
Baydar, Mustafa Çetin, “K�rz�o�lu Hocam�z� Kaybettik”, Türk Dünyas� Tarih
Kültür Dergisi, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf�, Mart 2005, Say� 219, s. 16.
Cebeci, S�rr� Yüksel, “Prof. Dr. K�rz�o�lu’na Sayg�”, Tercüman Gazetesi,
110
19.02.2005,
http://www.tercuman.com.tr/v1/yazaryazi.asp?id=13&yazitar=19.02.2005&ya
ziid=10860, (10 Mart 2007, 00:10).
Çad�rc�, Musa, Süslü, Azmi, Ankara Üniversitesi Geli�im Tarihi, Ankara
Üniversitesi Yay�nlar�, No: 82, Tan�t�c� yay�nlar dizisi: 2, Ankara, 1982.
Day�, Esin, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu
Özel Say�s�), Y�l: 12, Say�:28, Erzurum, 2005, s. 1-9.
Day�, Esin, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, Atatürk
Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve �nk�lâp Tarihi Enstitüsü Müdürlü�ü, Atatürk Dergisi
(Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Cilt:4, Say�:2, Temmuz 2004, s.1-11.
Day�, Esin, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nunBilim Hayat�”, Atatürk
Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve �nk�lâp Tarihi Enstitüsü Müdürlü�ü, Atatürk Dergisi
(Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Cilt:4, Say�:2, Temmuz 2004, s.11-37.
Güler, Ali, Türkiye’de Üniversite Reformlar�, Ad�m Yay�nc�l�k, Ankara 1994.
Hirsch, Ernst, Dünya Üniversiteleri ve Türkiye’de Üniversitelerin
Geli�mesi, Cilt: I-II, Ankara Üniversitesi Yay�nlar�:23, Ankara 1950.
Kazamias, Andreas M., Education and the Quest for Modernity in Turkey,
London: George Allen and Unwin, 1966.
K�rz�o�lu, Ban�çiçek, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz� Mücadeleleri
Ve Mektuplar�ndan �ktibaslar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitisü
Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Say� 28, Erzurum 2005, s.65-83.
K�rz�o�lu, M. Fahrettin, An� �ehri Tarihi, Ankara 1982.
K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Dede Korkut O�uznameleri I. Kitap, �stanbul
1952.
K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Edebiyat�m�zda Kars II. Kitap, �stanbul 1958.
111
K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Kars �li Ve Çevresinde Ermeni Mezalimi, Ankara
1970.
K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Kars Tarihi, �stanbul 1953.
K�rz�o�lu, M. Fahrettin, 1855 Kars Zaferi, �stanbul 1955.
K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Ziya Gökalp - Malta Konferanslar�, Ankara 1976.
K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi, Ankara 1976.
Küçük, Sait, “Kars Eli’nin Kadir�inas Evlad� Prof. Dr. Mehmet Fahrettin
K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:4,
May�s-Haziran 2006, s.7-10.
Korkut, Hüseyin, “Türkiye'de Cumhuriyet Döneminde Üniversite
Reformlar�”, Millî E�itim Dergisi, Ankara, Güz 2003, Say� 160,
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/160/korkut.htm, (8 Mart 2007, 10.30).
Sefercio�lu, Necmettin, “K�rz�o�lu M. Fahrettin”, Türk Yurdu Dergisi,
Cilt:27, Say�:235, Mart 2007, s.89-91.
Türk Oca��, http://www.turkocagi.org.tr/modules.php?name= Content&pa
=showpage&pid=51, (8 Mart 2007, 10.30).
Tunaya, Tar�k Zafer, Türkiye'de Siyasal Partiler: �ttihad Ve Terakki: Bir
Ça��n, Bir Ku�a��n, Bir Partinin Tarihi, �stanbul 1989.
Unat, Faik Re�it, Türkiye E�itim Sisteminin Geli�mesine Tarihi Bir Bak��,
Ankara 1964.
Uramal�, Yusuf, “Ömrünün Kemal Ça��nda Türkolog Prof. Dr. K�rz�o�lu”,
Ah�ska Dergisi, Ah�ska Türkleri E�itim, Kültür ve Sosyal Yard�mla�ma Derne�i,
Y�l:3, Say�:5, Haziran 2003, s.7-10.
Widmann, Horst, Atatürk Ve Üniversite Reformu : (Almanca konu�ulan
ülkelerden 1933 y�l�ndan sonra Türkiye’ye gelen ö�retim üyeleri ya�amöyküleri,
çal��malar�, etkileri), (Çev: A. Kazanc�gil ve S. Bozkurt) Kabalc� Yay�nevi, �stanbul
2000.
112
Y�ld�r�m, Gözde, “1933 Üniversite Reformu”, (E�itimde Reform Dersi
Ödevi) A.Ü. E�itim Bilimleri Enstitüsü E�itim Yönetimi Tefti�i Planlamas� Ve
Ekonomisi Ana Bilim Dal�, Ankara 2003.
Zeyrek, Yunus, “Ömrünün Kemalinde Prof. Dr. K�rz�o�lu M. Fahrettin”,
Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na Arma�an) Say�:143,
Nisan 2003, s.1-11.
Zeyrek, Yunus, “K�rz�o�lu’nun Posof Hat�ralar�”, Türk Kültürü dergisi,
May�s 2003, Ankara,, ss..1111--1199..
ZZeeyyrreekk, Yunus, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad� Büyük Bilgin
Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu”, Bizim Ah�ska, Üç Ayl�k Kültür Dergisi, Say�:9,
Y�l:2008, 1-3.
Zeyrek, Yunus, “Büyük Bilgin Prof. Dr. K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, Türk
Yurdu Dergisi, Cilt 25, Say�: 211, Mart 2005, s. 60–65.
113
EKLER
114
EK–1
PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN B�BL�YOGRAFYASI211
I.BASILI ESERLER
A. K�TAPLAR
1. 1939, Malakanlar (Konferans-Bro�ür), Kars
2. 1943, Kars (Co�rafya, Tarihçe ve Karsl� Büyükler), Halkevi Yay., �stanbul.
3. 1943, Yusufelili Huzuri’den Deyi�ler (Bro�ür), �stanbul.
4. 1946, Kars Yaylas� (Tarih, Edebiyat Bro�ür), 40 s.
5. 1950, Kars’�n Kurtulu� Hat�ras�, Kars Halkevi Yay., Kars, 24 s.
6. 1952, Dede Korkut O�uznameleri, I. Kitap, �stanbul. 132 s.
7. 1953, Kars Tarihi, I. Cilt, �stanbul, 640 s.
8. 1955, 1855 Kars Zaferi, Kars’� Tan�tma Derne�i Yay., �stanbul 232 s.
9. 1956, Kara Amid (Diyarbak�r) Tarihçesi ve Abidelerinin Küçük K�lavuzu,
Diyarbak�r
10. 1956 Yaz�l� Vesikalara Göre Ziya Gökalp ve Ziya Gökalp Müzesi,
Diyarbak�r’� Tan�tma Derne�i Ne�riyat�, �stanbul 96 s
11. 1958, Edebiyat�m�zda Kars, II. Kitap (1977.1921 tarihleri aras�nda Kars ve
ilçeleri üzerine söyleyip yaz�lm��, naz�m, nesir, belge metinleri ve k�sa
izahlar�), �stanbul, 184 s.
12. 1960, Millî Mücadelede Kars, I. Kitap-Belgeler, Kars’� Tan�tma Derne�i
Yay., �stanbul, 80 s.
211 Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun bibliyografyas� Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ö�retim Görevlisi Yunus Zeyrek taraf�ndan haz�rlanm�� olup, Türk Kültürü Dergisi Say�:480 2003 ve Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�, Say�:28 Erzurum 2005, s.9-52’te yay�mlanm��t�r.
115
13. 1963, Kürtlerin Kökü, I. Bölüm, Diyarbak�r’� Tan�tma Derne�i Yay., Ankara,
32 s.
14. 1964, Her Bak�mdan Türk Olan Kürtler, Ankara
15. 1968, Kürtlerin Türklü�ü, Ankara, (2. bs. �st. 1995) 134 s
16. 1968, Atatürk Üniversitesi Erzurum Yazma ve Basma Eserler Sergisi
(�mzas�z), Erzurum, 16s.
17. 1970, 27 As�rl�k Türklük Bölgesi �spir (Bro�ür), Erzurum, 33 s.
18. 1970, Kars �li ve Çevresinde Ermeni Mezalimi (Belge ve risaleleri
sadele�tirme, ekleme ve izahlarla) Ankara (Türkçe ve �ngilizce, 2. bs. Ankara
1999), 136 s.
19. 1972, Dede Korkut O�uznameleri I����nda Karapapaklar, Türkoca�� Yay.,
Erzurum, 32 s.
20. 1972, Kanada Kars’�na Arma�an, Atatürk Üniversitesi Yay., Erzurum
21. 1976, Eski Yaz�l� Tarih Metinleri, A.Ü. Yay., Erzurum, 174 s.
22. 1976, Malta Konferanslar�-Ziya Gökalp (Haz.M.F K�rz�o�lu, Sunu�: s. 10-32),
Kültür Bakanl��� Yay., Ankara.
23. 1976, Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), A.Ü. Yay., 1. bs.
Ankara (2. ve 3. bs. Türk Tarik Kurumu 1993, 1998), 550 s.
24. 1977, Türk �nk�lap Tarihi Ders Notlar�, A.Ü. Yay., Erzurum, 122 s.
25. 1979, Erzurum Kongresinin 60. Y�ldönümüne ARMA�AN (�mzas�z),
Erzurum, 16 s.
26. 1982, An� �ehri Tarihi, 1. bs. Ankara, 118 s.
27. 1984, Da��stan-Aras-Dicle-Altay ve Türkistan Türk Boylar�ndan Kürtler,
Ankara.
28. 1986, Türk Millî Bütünlü�ü �çerisinde Do�u Anadolu (�lmi heyete), TKAE,
Ankara.
116
29. 1986, Karahano�lu Aile Tarihçesi ve Karahano�lu M. Muhtar’�n �iirleri-
Kitapl���, (Karahano�lu M. Hatifi ile) A.Ü. Yay., Erzurum, 219 s.
30. 1990, Ardahan Arma�an� (Bro�ür) Ankara, 24 s.
31. 1991, Kaz�m Karabekir, Kültür Bakanl��� Yay., Ankara, 250 s.
32. 1992, Rize ve Dolaylar�nda Bilinmeyen Tarih Gerçekleri (Bro�ür), Rize
Hoytur Derne�i Yay., Ankara
33. 1992, Yukar� Kür ve Çoruk Boylar�nda K�pçaklar, Türk Tarih Kurumu Yay.,
1. bs. Ankara, 278 s.
34. 1993, Bütünüyle Erzurum Kongresi I, II, III. Cilt birlikte, Ankara,
196+282+232 s.
35. 1994, Karadeniz Bölgesindeki Türk Boylar�ndan Lazlar ve Hem�inlilerin
Tarihçesi (Bro�ür), Ankara, 16 s.
36. 1995, Türk Tarihinde Ermeniler (Komisyonla), Kafkas Ü. Yay., Ankara, (9-
76,77-84 s.)
37. 2000, Tarihçe-i Gazavat-ü Da��stan, Türk Dünyas�n� Ara�t�ran Vakf� Yay.,
�stanbul, XVII+164 s.
38. 2000, Dede Korkut O�uznameleri I, II. (iki kitap bir arada) Atatürk Kültür
Merkezi Yay., Ankara, 132+114 s.
B. AYRI BASIMLAR
1. 1966 Aran/Gence-Karaba�’da Yirmi dörtlü ile Otuz ikili Adl� Uluslar�n
Oynamaklar ve Kür-Aras Kürtlerinin Men�ei, VI. Türk Tarih Kongresi
Bildiriler (1961), Ankara, s. 263–413.
2. 1963 Lehçe-i Erzurum Yazmas�ndaki Halk Sözleri (�ebinkarahisarl�
Abdi’den izahl� sadele�me), TDK Türk Dili Ara�t�rmalar� Y�ll���, Belleten,
1962 Ankara, s. 195–244.
117
3. 1964 Kars Kalemimizin 900. Fetih Y�ldönümü, Türk Dili Dergisinin. C.XIII,
S.155, Ankara, s.809–830.
4. 1966 Köro�lu Boylar�nda O�uz Düzeni Say�lar�, Re�it Rahmeti Arat �çin
(TKAE Yay.), Ankara, s.323–330
5. 1966 Kür/Aras/Aran Kürtleri, VI. Türk Tarih Kongresi (1961) Tebli�leri,
Ankara, s.363–413.
6. 1971 Selçuklular�n An�’y� Fethi ve Buradaki Selçuklu Eserleri, Selçuklu
Ara�t�rmalar� Dergisi II (1970), Ankara, s.111–139
7. 1972 Lazlar/Çanarlar, VII. Türk Tarih Kongresi (1970) C.I, Tebli�ler,
Ankara s. 420–445
8. 1972 �arki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Karar Defterindeki
Kararlar�n Suretleri, A.Ü. Ed. Fak. Ara�t�rma Dergisi, S.5, s. 153–162
9. 1973 Amerikan Mandas�n� Kimler �stiyorlard� ve Nas�l Öneriyorlard�,
Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.67, s. 18–24
10. 1974 Mustafa Kemal Pa�an�n Erzurum’daki Evi, A.Ü. 50. Y�l Arma�an�-I,
Erzurum, s.189–196
11. 1976 Gürcistan’da Eski Türk �nanç ve Geleneklerinin �zleri, I. Uluslararas�
Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C.IV, Ankara, s. 141–166
12. 1976 Kaa’ime. (Karsl� Bedreddinzade Mirliva Ali Bey’den izahl�
sadele�tirme), A.Ü. Ed. Fak. Ara�t�rma Dergisi, S.7, Ankara, s. 87–170
13. 1979 1953 Y�l� Osmanl� Vilayet Tahrir Defterinde An�lan Gence-Karaba�
Sancaklar� Ulus ve Oymaklar�, A.Ü. Ed. Fak. Ara�t�rma Dergisi-A. Cafero�lu
Özel Say�s�, Ankara, s.199–222
14. 1982 Hazarlarda Yabanc� Cesediyle Ya�mur Ya�d�rtma Gelene�i, II.
Milletleraras� Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C.IV. Ankara, s. 263–277
15. 1983 Selçuklulardan Önce Armenya’ya Hâkim Olanlar, Türk Tarihinde
Ermeniler Sempozyumu, �zmir, s. 195–264
118
16. 1987 Millî Destanlar�m�zdan Dede Korkut O�uznameleri’nin Tarih Belgesi
Bak�m�ndan De�erleri: Armenya/Yukar� Eller Tarihinin �çyüzü, TTK
Belleten (1986) C.L, S. 198, Ankara, s. 915–928
17. 1991 M. Kemal Pa�a-Erzurum �li�kileri Üzerinde Belgeler, Atatürk
Ara�t�rma Merkezi Dergisi, C.VII, S.20, Ankara, s. 223–283
18. 1992 Kitab-� Dedem Korkut’taki Kam Bura Be� O�lu Bams� Bayarak
Boyunun Tarihteki Yeri (Bagratl� Sülalesinin Türkmenli�i), IV. Milletleraras�
Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara, s.137–146
19. 1994 Gence-Karaba� ve �irvan’dan Olu�an Kuzey Azerbaycan’da Ablanlar
Tarihi Üzerine, XI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara
20. 1985 Cihangiro�lu �brahim Ayd�n’daki Millî Mücadele Kars ve Atatürk �le
�lgili Belgeler, TTK Belleten, C.48, Ankara (1984), s.109–165.
21. 1995 Hazarlar�n Borçal� ve Kazak Boylar�ndan Olu�an Karapapaklarda �nsan
Heykeli ve Kabir ta�� Yapma Gelene�i, Türk Kültürü Ara�t�rmalar�, Prof. O.
Aslanapa Arma�an�, Ankara, s. 229–254
22. 1994, Albanlar Tarihi Üzerine, XI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Türk
Tarih Kongresi Bildirileri, Türkiye Azerbaycan Dostluk Derne�i Yay.,
Ankara, 68 s.
23. 1995 Türkistan ve Anadolu’da Teke Türkmenleri: Tahtac�lar, I. Akdeniz
Yöresi Türk Topluluklar� Sosyal-Kültürel Yap�s� Sempozyumu Bildirileri,
Ankara, s.115–131
24. 2000 Ç�ld�rl� A��k �enlik (1853–1912)’te Vatan ve Millet Duygular�, A��k
�enlik Sempozyumu Bildirileri (22–23 May�s 1997), Ankara, s.161–173
C. �LM� MAKALELER VE TEBL��LER
1. 1945 Yukar� Kür ve Çoruk Boyu-Atabek Yurdu Tarihinin K�sa Bir Özü,
Çoruh-�av�at Kitab�, �stanbul s. 29–35,54–58.
119
2. 1949 Cam-� Cem-Ayin (Akkoyunlulardan Bayatl� Mahmud O�lu Hasan’dan
izahl� sadele�tirme), Osmanl� Tarihleri, C.I, �stanbul, s. 371–403.
3. 1956 Ziya Gökalp Müzesinin Aç�l��� (Nutuk: 13–17 ve birçok dipnot ve
aç�klamalar), Z. Gökalp Müzesi, Diyarbak�r’ Tan�tma Derne�i ne�riyat�,
�stanbul (K�rz�o�lu’nun, Ziya Gökalp Müzesi ve Ziya Gökalp adl� eseri,
birçok konu�ma ve ara�t�rman�n bulundu�u bu kitapta da yer almaktad�r: s.
148–240)
4. 1958 Vakayiname, (Mar-Ye�ua’dan Terc. M.Y�lmaz; Eklemeler, Aç�klamalar,
Notlar: M.F. K�rz�o�lu), �stanbul.
5. 1966 Kür-Aras-Aran Kürtleri VI. Türk Tarih Kongresi (1961) Tebli�leri,
Ankara, s.363–413.
6. 1966 Dört �lçemiz Üzerine Deyi�ler, Ç�ld�r Ardahan Hanak Posof, Ankara, s.
17–20
7. Ardahan Sanca��m�zda Moskoflar�n K�rg�n ve Zulümleri, ÇAHP, S. 23–25
8. Ç�ld�r Efsanelerinden Be�i, ÇAHP, s. 29–30.
9. Bölgenin Da�lar� ile Sular� Üzerine Deyi�ler, ÇAHP, S. 30–32.
10. Osmanl� Fethinden Önceleri Ardahan-Ç�ld�r-Posof Bölgesinin Türklü�ü,
ÇAHP, s. 34–40.
11. Ç�ld�r ve Posof Üzerine Derlemeler, ÇAHP, s. 41.
12. Ah�ska Üzerine Halk Deyi�lerimizden, ÇAHP, s. 43–47.
13. Hanakl� Müfti Mehmed Tevfik Balc�, ÇAHP, s. 47–50.
14. Üç U�uz Karde�ler ve U�uz Da�� Efsaneleri, ÇAHP, s. 51–53.
15. Mühendis Server Atabek, ÇAHP, s. 54–58.
16. Posoflu A��k Zülali, ÇAHP, s. 69–71.
17. Dört �lçeden Yeti�en Halk �airlerimizin Adlar�, ÇAHP, s. 75–77.
18. 1967 Dil Tart��malar�, (R�dvan Çongur), Ankara, s. 30–45.
120
19. 1967 Trabzon Fethi S�ras�nda Fatih Sultan Mehmet’in Yaya A�t��� Bulgar
Da�� Neresidir?, VI. Türk Tarih Kongresi Tebli�leri, Ankara, s.322-332.
20. 1967 Ölüm Y�ldönümünde Mehmet Akif’i Anarken, Erzurum, s. 10–12.
21. 1970 Erzurum Kongresine Ait Yeni Belgeler, Atatürk Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Ara�t�rma Dergisi, Erzurum, C.I, s.79–94.
22. 1969, Gürcistan’da Türkçe Eski Yer ve Ki�i Adlar�.
23. 1970, Tav Elinin Do�u Merkezi Oltu’nun Tarih Çizgileri, Oltu Dergisi,
Ankara, Mart, s.8–19.
24. 1972, Kars’�n An� ve Ka��zman Kesimindeki Kamasarahan/Kalba� Hanedan
VII. Türk Tarih Kongresi (1970), Bildirileri, C.I, Ankara, s.176–229.
25. 1974, Gazi’nin Kuzeydo�u Gazileri–1924. Atatürk Üniv.50.Y�l Arma�an I,
Erzurum s.133–196.
26. 1974, Dede Korkut Kitab�ndaki üç Destan�n Tarihteki Yeri I. Uluslararas�
Türk Folklor Semineri, Bildirileri, Ankara, s. 95–106.
27. 1974, XV-XVI. Yüzy�llarda Köro�lu Adl� iki Türkmen Oyma��, I.
Uluslararas� Türk Folklor Semineri Bildirileri, s.107–125, Ankara, 1974.
28. 1976, 1753 ce 1846 Y�llar�nda Erzurum Çar��lar� ile Esnaf� An�lan
Ka��zmanl�zadelerin �ki Vakfiyesi. A.Ü. Ed. Fak. Ara�t�rma Dergisi, Say�:7,
Ankara, 1976. s.25–86.
29. 1976, F�nd�ko�lu’nun Folklorcu Yeti�tirme Yönü ve Folklorculara Yard�m
(1902–1974), Ölümünün �lk Y�ldönümünde Ord. Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri
F�nd�ko�lu, Ankara, 1976, s.56–59.
30. 1976, �erefname’de Eski O�uz Töresi ve Folklor Unsurlar�, Uluslar aras�
Folklor ve Halk Edebiyat� Semineri Bildirileri, (Konya 1975), Ankara, s.60–
68.
31. 1976, Yeryüzünde Alt� Kürt Bölgesi ve Bunlardan Dicle Kürtleri Kurmanç�lar
I, Türk Kültür ve Medeniyeti, Makaleler, C.I, Ankara Üni. Yay., Ankara,
s.177-188.
121
32. 1977, Karsl� Üç Eski Saz �airi=Â��k Hasan, Ke�i�o�lu, Abu A�a, (Zihni)Türk
Folkloru Ara�t�rmalar� Y�ll���, 1976, Ankara, s.141–159.
33. 1978, Anafartalar Grubu ve �kinci Ordu Kum. Vekili Mustafa Kemal �mzal�
Dört Belge, A.Ü. Atatürk Devrimleri Enstitüsü Dergisi, Say�:1, s.10–22,
Ankara, 1978.
34. 1978, Atatürk Üniversitesine Kitaplar� Ba���lananlar, A.Ü.’nin Kurulu�unu
XX. Y�l Arma�an�–4.Kitap: Çe�itli Konular, Ankara, 1978, s.200–238.
35. 1978, Armenya-Yukar� Eller Tarihinin �ç Yüzü (Konu�ma), Ayd�nlar Oca��
Bülteni, Say�:3, Ankara, 1995, s.23–29.
36. 1979, Khazar, Durdzuk, Khunan, Turkhar�s, Khozan�kh, Türk, K�pçak,
BunTurki, Sark�n, Kalaç, Sam-�wilde ve Kankar Üzerine I.Milletleraras�
Türkoloji Kongresi. (Ekim 1973) Tebli�ler, �stanbul, s.155–175.
37. 1979, M. Kemal Erzurum’daki Evi, A.Ü. 50.Y�l Arma�an�-I, Erzurum, 1979,
s.189–196.
38. 1979, Altay-Sayan, Horasan-Afgan, Da��stan-Tunaboyu, Kür-Aras ve Dicle
Bölgelerindeki Türk Uru�u Kollar�: Kurmançlar Aras�nda Dede Korkut
O�uznameleri Gelenekleri, 16. Milletleraras� Altaistik Kongresi, Ankara,
1973, Bildiriler, Ankara, s.195–214.
39. 1980, Ba�kumandan Gazi Mustafa Kemal Pa�a’n�n �stanbul’da Müdafaa-i
Hukuk Cemiyeti’ni Kurdurma Çal��malar�, A.Ü. Ed. Fak. Ara�t�rma Dergisi,
Say�:12/1, Ankara, 1980, s.207–249.
40. 1982, Dede Korkut O�uznameleri’nin Co�rafyas� ve Dü�ünceler, Birinci
Türkoloji Kongresi Tebli�ler, �stanbul, 1980, s.269–314.
41. 1983, �ran Hükümdar� Türkmen Af�arl� Nadir �ah’�n 1744 Kars Muharebesi
ve Bunu Anlatan Emekli Kars Kad�s� Osman Saf’�n Risalesi, Birinci Askeri
Tarih Semineri Bildirileri, Ankara, 1983, s.13–50.
42. 1983, �ki Konu�ma, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, Tebli�ler, �zmir
s.165–167, 189–194.
122
43. 1984, Selçuklu Fetihlerinden Önce D. Anadolu’da Türk Boy ve
Oymaklar�ndan Kalma Da� ve Su Adlar�, Türk Yer Adlar�.
44. 1984, Türkistan Ocakl� Ba�bu�lar� Çenastan’dan Gelme Gogaret Hakimi
�amsoldeli (=Üçoklu) Orbeyanlar/�ç O�uz Beylerinden Gogaret Kocao�lu
�or �amsoldin Hanedan� (MÖ.680, MS 1177) �stanbul, (26 Eylül 1984).
45. 1985, Armenya-Yukar� Eller Tarihinin �ç Yüzü, Dede Korkut
O�uznameleri’nin Mahiyeti, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu �le
�li�kileri Sempozyumu, Ankara, 1985, s.133–139.
46. 1986, Dede Korkut’ta Apkaza, Aznavur, �avkal� Melik Deyimleri ve Am�ran,
�or-�amsold�n Kütükleri, III. Milletleraras� Türk Folklor Kongresi Bildirileri,
C.II, S.165–182, Ankara, 1986.
47. 1986, Ziya Gökalp’in Türk Tarihi ve Medeniyeti Üzerine Görü�leri, Dicle
Üniversitesi Ziya Gökalp Sempozyumu Bildirileri, (25 Mart 1986), Ziya
Gökalp Dergisi, s.43. Nisan Haziran 1986, s.33–49.
48. 1986, XV. Yüzy�l Malatya Yazmas� Manzum Battal Gazi Destan�, I. Battal
Gazi ve Malatya çevresi Halk kültürü Sempozyumu Tebli�ler, Malatya, 1986,
s.159–178.
49. 1987, Türkiye’nin en eski Serhaddi Kars Elindeki Tarihi Koçaklamalardan
Birkaç�, I. Uluslar aras� Türk Halk Edebiyat� Semineri, (May�s 1983),
Eski�ehir, 1987, s.155–168.
50. 1989, Atatürk’ün Bilinmeyen Bir Mektubu, Atatürk Arma�an�, Ankara, 1989,
s.9–17.
51. 1989, Foto�raflarla K�br�s Türk �slam Kitabeleri, Arkaik Dönemden Bugüne
K�br�s’ta Türk Kültürü ve Turizm Politikas� Sempozyumu, Lefko�e, 1989,
s.52–74.
52. 1989, Atatürk’ün Bilinmeyen Bir Mektubu, Ocak 1914, Atatürk Haftas�
Arma�an�, Gen. Kur. B�k Yay�nlar�, Ankara, 1989, s.9–14.
123
53. 1989, Melik Dani�ment Gazinin Tarihi, III Battal Gazi ve Malatya Çevresi
Halk Kültürü Sempozyumu, (1988), Tebli�ler, �nönü Üni. �stanbul, s.187–
197.
54. 1990, Karadeniz’in Do�u K�y�lar�, Gürcistan Eski Trabzon Vilayeti
bölgesinde Osmanl� Fethine Kadar Yerle�en Türkler ve Co�rafyada Ya�ayan
Hat�ralar�, Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 19 May�s
Üniversitesi E�itim Fak. Yay., Samsun, s.83-91.
55. 1990, Osmanl�lar�n Gence Eyaleti Tahrir Defterinden Sancaklar, Nahiyeler ve
Gence Eyaleti Kanunu ile Göçebe Oymaklar�, Türk Millî Bütünlü�ü �çinde
Do�u ve Güneydo�u Anadolu Sempozyumu Bildirileri, Erciyes Üniv. Yay.,
Kayseri, s.79-103.
56. 1990, Van’�n Dü�man ��galinden Kurtulu�unu Anarken Yak�n Tarihimizde
Van Sempozyumu, 100. Y�l Üni. Yay., Ankara, s.69-102.
57. 1990, Dede Korkut O�uznamaleri Co�rafyas� ve Dü�ünceler, I. Millî
Türkoloji Kongresi, �stanbul, s.269–317.
58. 1991, Hangi Ermenistan?, Türkiye Akademi Yay�nc�l�k, (Türkçe-�ngilizce-
Almanca-Frans�zca), �zmir, s.83-88.
59. 1991, Son Alt� Türk-Rus Sava��nda Kars’taki Serhat Ruhunu Besleyen Halk
Geleneklerimiz, Yak�n Tarihimizde Kars ve Do�u Anadolu Sempozyumu-
Kars Tebli�ler, 1991, d.169–189.
60. 1991, Kars Tarihi Üzerine (Konu�ma) Yak�n Tarihimizde Kars ve Do�u
Anadolu Sempozyumu, Tebli�ler, Ankara, s.343–350.
61. 1991, Osmanl� Tapu Tahrir ve Mühime Defterlerinde Gümü�hane Bölgesi
Türk Boy/Oymak Hat�ralar� ve Madenler Üzerine Hükümlerden Örnekleri
Geçmi�te ve Günümüzde Gümü�hane Sempozyumu, 1990, Ankara, s.69–77.
62. Son Alt� Türk-Rus Sava��nda Kars’taki Serhat Ruhunu Besleyen Halk
Geleneklerimiz, Yak�n Tarihimizde Kars ve Do�u Anadolu Sempozyumu-
Kars, Tebli�ler, 1991, s.169–189.
124
63. 1992, �ld�r (Ah�ska) Eyaleti Musevileri ve �ld�r Ah�ska Kad� Sicili
Defterlerindeki (H.1233–1241) Mühim �lamlar, Osmanl� Öncesi ve Osmanl�
Ara�t�rmalar� Uluslar aras� Komitesi (CIEPO) X.Sempozyumu (31 A�ustos 5
Eylül 1992), Ankara.
64. 1994, Akkoyunlu Türkmen Beylerinin Asl� ve Bayundurlular Sülalesinin
Kökü/Pahlavuni Hanedan�, XII. Türk Tarih Kongresi Bildiri Özetleri, Ankara,
1994, s.65–69.
65. 1994, Belgelerle, Ardahan ve Artvin Kazalar�n�n Kurtulu�u, I, Uluslar aras�
Atatürk Sempozyumu Bildiriler, Ankara, s.921-932.
66. 1995, Armenya/Yukar� Eller Tarihinin �ç Yüzü, (Konu�ma), Ayd�nlar Oca��
Bülteni, S.3, Ankara, s.23–29.
67. 1995, Dede Korkut O�uznameleri’nde Ba�kent Sürmelü (I�d�r), AKM,
Say�:100, s.63–88, Ankara, 1995.
68. 1997, Eski Türk dinindeki Dört Rengin Co�rafyam�zdaki Yeri,
V.Milletleraras� Türk Halk Kültürü Kongresi, Genel Konular Bildiriler, s.151-
165, Ankara.
69. 1998, Hal�c�l���n En Geli�mi� Ülkesi Say�lan Türkmenistan Türk Boylar�n�n
Anadolu’da ve Çevresindeki Uzant�lar�, Türk Soylu Halklar�n Hal�, Kilim ve
Cicim Sanat�, Uluslar aras� Bilgi �öleni Bildirileri, Ankara, 1998, s.187-203.
70. 1998, Batum Sanca�� Üzerine, V.Türk Devlet ve Topluluklar� Dostluk
Karde�lik ve ��birli�i ve Kurultay�, (�stanbul 11-13 Nisan 1997), Ankara,
s.302-307.
71. 1999, Osmanl�lar Yukar� Kür ve Çoruh Boylar�ndaki Ortodoks K�pçakl�
Atabekler Ülkesini Fethi ve Ç�ld�r/Ah�ska Vilayetinin Kurtulu�u, XII. Türk
Tarih Kongresi, 4-8 Ekim Ankara, (Bas�lmam��).
72. 1999, Dede Korkut O�uznameleri’nin Co�rafyas� ve Beylerinin Tarihteki
Kimlikleri, IV. Türk Dünyas� Yazarlar Kurultay� Bildiriler, (5-6 Kas�m 1998),
Ankara, s.231-291.
125
73. 1999, Tarih Boyuncu Türk-Gürcü �li�kileri, Atatürk IV. Uluslararas� Kongresi
Bildiri Özetleri, (Kazakistan 25 Ekim) Ankara, s.84-84.
74. Millî Tarihimizde Tunceli ve Çevresi, Do�u Anadolu’nun Sosyal Kültürel ve
�ktisadi Meseleleri Sempozyumu.
75. 2001, Trabzon’a EN Yak�n Kom�u Ülke: Gürcistan, Trabzon ve Çevresi
Uluslar aras� Tarih Dil Edebiyat sempozyumu, (3-5 May�s 2001), Bildiriler,
C,I, Trabzon 2002, s.847-854.
76. 2001, Öncesi Sonras�yla Trabzon’un Fethi, Trabzon Belediyesi Kültür
Yay�nlar�, Ankara.
77. 2002, Kars’�n Çarl�k Rusya’s� Esareti, (1978-1917), Y�llar�ndaki Durumunu
Anlatan Karsl� �mam-�air Kurban (Yurtseven) Efendinin El Yazmas�
Hat�ralar�, 14. Türk Tarih Kongresi, (9-13 Eylül) Bildiri Özetleri, Ankara,
2002, s.142-143.
II. SÜREL� YAYINLAR
A. GAZETELER
A. a. KARS GAZETES� (Kars’�n haftada iki defa ç�kan gazete)
1. Kars’ta �çme Suyunun Tarihçesi, 9-23 Eylül 1938.
2. Ardahan’�n Kurtulu�u Dolay�s� �le I-IX, 24 �ubat – 14 Nisan 1939.
3. Kars’�n En Eski Yap�s� Kümbet Camii ve Bunu Yapt�ran Bagrat Hanlar�n�n
Men�ei I.VIII, 4 Ocak-21 �ubat 1939.
4. 12 Mart 1918 Erzurum’un Kurtulu�u, 12 Mart 1939. 5. Ka��zmanl� Â��k
Sezai, 19 Nisan 1940. 6. Karsl� Divan �airleri, 7 May�s 1939.
5. Malakanlar (Tefrika), Nisan-Haziran 1939.
6. Yetimler Babas� Kaz�m Karabekir Pa�a, 14 �ubat 1948.
126
7. Kars ve Kaz�m Karabekir Pa�a, 21 �ubat 1948.
8. Kurtulu�unun 30. Y�ldönümü Dolay�s�yla Erzurum, 17 Mart 1948.
9. Türk Çoruh’ta Kurtulu� ve Anavatana Kavu�ma Anlam� (A. Özder’in kitab�
üzerine), 10 Nisan 1948.
10. Kars’�n 40 Y�ll�k Karagünlerden Kurtulu�u 21 Nisan 1948.
11. 93 Koçaklamalar� I-III, 14 Nisan-12 May�s 1948.
12. 93 Koçaklamalar� I-II, 14-17 Nisan 1948.
13. Posoflu Â��k Zülali, 8 May�s 1948.
14. Ah�ska ve Mihralli Bey Destanlar�, 15 May�s 1948.
15. Kars’�n Son 70 Y�ll�k Maarif Hayat�na Bir Bak�� I-IV, 8-22 May�s 1948.
16. Rahmetli Cihangiro�lu �brahim Ayd�n Beyin Tercümeihali 1-11, 26-29 May�s
1948.
17. Millî Mücadelede t�k Kur�un Nerede At�lm��t�r? I-III, 11-19 Haziran 1948.
18. Halk Edebiyat�nda Sar�kam�� ve Allahuekber �ehidleri 1-11 Haziran, 3
Temmuz 1948.
19. Karsl� Büyüklerimizden Büyük Kahramanlar I-III, 10-17 Temmuz 1948.
20. Rahmetli Nazan Dani�ment Han�mefendi I-VI, Ekim-Aral�k 1948.
21. Millî �urada Çal��an Karsl� Kahramanlar, 26 Ocak 1949.
22. Millî Kültürümüz Bak�m�ndan: �stanbul I-III, 5-12 Mart 1949.
23. Erzurum’un Kurtulu�unun Otuz Birinci Y�ldönümü 1-11, 16, 19 Mart 1949.
24. Kurtulu�unun 28. Y�ldönümü Dolay�s�yla: Ardahan 1-V, 23 �ubat-30 Mart
1949.
25. Karsl� Genç Halk �airimiz: A��k Müdami I-IX, 28 May�s-IO A�ustos 1949.
26. Karsl� �airlerimizden: Çalkavurlu Fedai I-III, 21-28 Ocak 1950.
127
27. “Kafkas K�yafeti ve Oyunu” Ba�l�kl� Yaz�ya Cevap I-VIII, 21 Ocak-22 �ubat
1950.
28. Yeni Eserler: Yusufelili Huzuri I-III, 21-28 Ocak 1950.
29. Kurtulu�unun 29’uncu Y�ldönümü Dolay�s�yla Ardahan, 14 �ubat 1950.
30. Erzurum’un Kurtulu�u, 8 Mart 1950.
31. Karsl� �airlerimizden: A��k Bahri I-III. 8-15 Mart 1950.
32. Kükreyi� (�iirler, S. Ertürk) I-II, 15-19 Mart 1950.
33. 1579’da Kars �ehir Harabelerinin Devlet Eliyle �enlendirilmesi (Tefrika),
Eylül 1949-Nisan 1950.
34. 23 Nisan 1920-Yeni Türkiye’nin Kurulu�u, 29 Nisan 1950.
35. Anadolu Fetihi Selçuklu Alp Arslan’�n Soy Kütü�ü, 22 Kas�m 1965.
36. Kars Tarihinde Geçen Me�hur �simler, 23 Kas�m 1965.
37. Son On Y�lda Yap�lan Kars Zaferleri Kutlamalar� I-II, 24, 25 Kas�m 1965.
38. Kars �limizin Tarihteki Ana Çizgilerine Bir Bak��, 2, 1 May�s 1991.
A. b. D��ER GAZETELER
1. Kars Kurtulu�unun 15. Y�l�n� Kutluyor, Tan gazetesi, �stanbul, 30 Ekim 1935.
2. Kars �li Tarihinin K�sa Bir Özü I-II, Tanin gazetesi, �stanbul, 30 Haziran, 3
Temmuz 1945.
3. Ardahan ve Ç�ld�r’da Türk Bahad�rl��� ve �ki Koçaklama, Tasvir gazetesi,
�stanbul, 11 Temmuz 1945.
4. Kürmanç Kürtlerinin Asl� I-III, Tasvir gazetesi, �stanbul, 1, 22 May�s ve 14
Haziran 1946.
5. Gürcü Profesörlerine Cevap I-VI, Hürses gazetesi, �stanbul, 17-22 Ocak 1946.
6. Prof. Dr. A. Cafero�lu’ya Cevap I-III, Vakit gazetesi �stanbul, 12-14 Ekim
1946.
128
7. �ehidler Yata�� Koca Kars, Memleket, �stanbul, 25 Nisan 1947.
8. Halk �iirlerine Göre 1918 Y�llar�nda Kars, Tanin gazetesi, �stanbul, 26 Nisan
1947.
9. Kars K�rk Y�ll�k Rus Esaretinden 29 Sene Evvel Kurtulmu�tu, Tasvir gazetesi,
�stanbul, 21 Nisan 1947.
10. Kars’�n K�r�k Y�ll�k Kara Günlerden Kurtulu� Y�ldönümü, Tanin gazetesi,
�stanbul, 26 Nisan 1947.
11. Bu Millet Kars U�runa �ki Milyon �ehit Vermi�tir, Tasvir gazetesi 29 Ekim
1947.
12. Kars’ta Avukat Cengiz Ekinci’ye �kinci Cevab�m, Yeni �ark gazetesi,
Diyarbak�r, 3 Haziran 1952.
13. Büyük Kumandan, Olgun Terbiyeci ve Özlü Müellif Kaz�m Karabekir Pa�a,
Yeni �ark Gazetesi, Diyarbak�r, 29 Ocak 1953.
14. �stanbul Fethini Anarken, �ark Postas� gazetesi, Diyarbak�r, 30 May�s 1953.
15. Yüz Y�l Önce Söylenmi� �ki Kars Koçaklamas� I-VI, Birlik gazetesi, Kars, 20,
25 A�ustos 1954.
16. K�br�s’�n Yeri, Ad� ve Eski Tarihi 1-1I, Birlik gazetesi, Kars, 17-18 Eylül
1954.
17. Diyarbak�r Tarihi i-V, �ark Postas� gazetesi, Diyarbak�r, 25-30 Ocak 1955.
18. Kara-Amid’in Fethi (440. Y�ldönümü), Dünya Gazetesi, �stanbul 11, 12 Eylül
1955.
19. Ardahan Yaylas� Üzerine Notlar� –XII, Serhad Ardahan, Ardahan, 8-21
May�s,1955.
20. Halk �airinin Dilinde Kars’�n Kurtulu�u, Havadis gazetesi, �stanbul, 25 Nisan
1958.
21. Kars’�n Kurtulu�, Dünya gazetesi, �sntaubul, 25 Nisan 1958.
22. Ka��zmanl� ��k Sezai, Son Havadis gazetesi, �stanbul, 25 Nisan 1958.
129
23. Halk �airinin Dilinden Kars’�n Kurtulu�u 1-11, Bugün gazetesi, Kars, 11,12
Eylül 1958.
24. Kars �li Meskun Yer Adlar� ve Bunlardan Yabanc� Dildekiler I-IX, Bugün
gazetesi, Kars 7-19 A�ustos 1958.
25. Kurtulu�unun 40’�nc� Y�l�nda Hudut �ehrimiz Kars, Bugün gazetesi, Kars, 25
Nisan 1958.
26. Kars’ta Tarihi Eserlerin Korunmas� ve Müze Aç�lmas� Yolunda Güdülecek
Millî Bir Dava I-VI, Bugün gazetesi, Kars, 14-26 A�ustos 1959.
27. 1959’da Gördü�üm Kars’ta Övünülecek Benli�imize Do�ru Geli�me
Ad�mlar�m�z I-III, Bugün gazetesi, Kars, 27-29 A�ustos1959.
28. Allahuekber �ehidler Abidesi 1-11, Bugün gazetesi, Kars, 3, 4 Eylül 1959.
29. Kars Halk Oyunlar� ve Çalg�lar�: K�rz�o�lu’nun �kaz�, Hür Söz gazetesi,
Erzurum 26 Eylül 1960.
30. Kars Kalesi I-III, Bugün gazetesi, Kars, 14-16 A�ustos 1960.
31. Erzurum Üniversitesi �çin Dede Korkut Enstitüsü-F�nd�ko�lu’na Aç�k
Mektup, Hür Söz, Erzurum, 12 A�ustos 1960.
32. �spir Firuzesi ile Erzurum Nefti 1–11, Hür Söz gazetesi, 21, 23 �ubat 1961.
33. Millî E�itim Bakanl��� ve Türk Klasikleri, Millî Cephe (Haftal�k gazete)
Ankara. 16 Haziran 1967.
34. Erzurum’un Kurtulu�u, Hür Söz gazetesi, 11 Mart 1961.
35. Iss�z ve Ören Erzurum’un �enlendirilmesi, Hür Söz gazetesi, Erzurum, 8
A�ustos 1961.
36. �air Nefi’nin Sekiz Arka Atas� I-VIII, Hür Söz gazetesi, 21 Eylül–30 Ekim
1961.
37. Osmanl� Eyaleti Erzurum’un �lk 45 Y�l�ndan Çizgiler: Erzurum �ehir Halk�
Tebriz’den Gelmi�tir, Hür Söz gazetesi, Erzurum, 15 A�ustos 1962.
130
38. Lehçe-i Erzurum Yazmas�ndaki Halk Sözleri (tefrika), Hür Söz gazetesi,
Erzurum, 21 A�ustos-Eylül 1963.
39. Kürtlerin Kökü I-IX, Yeni Diyarbak�r Sesi Gazetesi, Diyarbak�r, 30 Mart – 10
Nisan 1963.
40. Kanal’daki Kars Köyü 108 Y�ld�r Zaferimizi Kutluyor, Vatan gazetesi,
�stanbul, 29 Eylül 1963.
41. Artvin Tarihinin K�sa Bir Özeti ve Osmanl�lar�n Ardanuç Sanca��n� Fethi (20
gün tefrika), Hâkimiyet gazetesi, Bursa, 29 Mart–18 Nisan 1964.
42. Fethin Hikâyesi, Su gazetesi, Ka��zman, 1, 15 Temmuz 1964.
43. Ka��zmanl� Firgani 1–11, Su gazetesi, Ka��zman, 1, 15 Temmuz 1964.
44. 900. Y�ldönümü (Kars’�n Fethi) 1–11, Ekinci gazetesi, Kars, 18–19 A�ustos
1964.
45. Kars Kalemizin 900. Y�lma Bir Bak�� I-III, Hür Söz gazetesi, Erzurum, 15–17
A�ustos 1964.
46. Kars Fethini Kutlama (Tekzip), Ekinci gazetesi, Kars, 22 Nisan 1965.
47. Pasinler Tarihinden, (Tefrika), Pasinler’in Sesi gazetesi, Hasankale, Nisan-
Temmuz 1965.
48. Tuhfe-i Naili’deki Karsl� Divan �airleri I-III, Hüryurt gazetesi, Kars, 26–28
Ekim 1965.
49. Türk Akademisinin Yoklu�unda U�rad���m�z Büyük Kay�plar i-IV. Millî
Cephe, Ankara, Haziran-Temmuz 1967.
50. 93 (1877) Beyaz�t A��t�’ndan Parçalar, Mesuliyet gazetesi, A�r�, 4 Ocak
1968.
51. Türk-Rus Sava�lar�nda Erzurum Muharebeleri-Erzurum’un Kurtulu�u, 1-IX,
Hür Söz gazetesi, Erzurum, 4-13 Ocak 1968.
52. Bir Konferans Veren K�rz�o�lu’nun Bas�n Toplas�ndaki Beyanlar�, Ku�akkaya
gazetesi, Gümü�hane, 31 May�s 1968.
131
53. O�uzlar�n �ki Boyundan Gelen Kürtler, Devlet gazetesi, S 18, 25, �stanbul
1969.
54. “Gürcistan” Adl� Kitap Hakk�nda Bir Ara�t�rma, Meslek gazetesi, �stanbul, S.
147-148, Nisan-May�s 1969.
55. Erzurum’un Kurtulu�u, (Konu�ma metni), Hür Söz, 16 Mart 1970.
56. Hasankaleli �brahim Hakk� Hazretleri-II, Hür Söz, 1-3 Temmuz 1971.
57. TRT’yi Protesto (Kars oyunlar� alet ve k�yafetleriyle ilgili bas�m aç�klama- Si)
Hür Söz, 19 Temmuz 1971.
58. Alparslan’�n Üç Bat� Seferindeki Fetihler ve Ak�nlar I-II, Ufuk gazetesi,
�stanbul, S. 109–110, Eylül 1971.
59. Gümü�hane’nin Tarihteki Yeri ve Kurtulu�u I-II, Ku�akkaya gazetesi,
Gümü�hane, 28 Mart–1 Nisan 1975.
60. Rus Akademilerinin �lmi Yay�nlar�na Göre Anadolu Çerkez, Lezgi, Gürcü,
Ermeni, Hatta Türklerin Anayurdudur 1-V, Orta Do�u gazetesi, �stanbul, 6–
10 Mart 1975.
61. Mogrov Han Saray� (K�rz�o�lu’nun bas�m aç�klamas�), Hür Söz, Erzurum, 22
May�s 1978.
62. Kars Kalemizin 900. Y�l�n� Bir Bak��, Hürsöz, 15 A�ustos 1964, Cumartesi
Say�:26130 s.1–3.
63. Kürtlerin Kökü, Hürsöz, 1 �ubat–29 Mart 1963, Say�:3045–3090, s.3.
1. 62. Mogrov K��las� Milletin Sesi gazetesi, Erzurum, 23–24 May�s 1978.
64. Korkunç Oyun I-III, Büyük Anadolu gazetesi, S.14,17,18, Ankara 1989.
65. Türkiye Aleyhine Yap�lanlar, Millî irade gazetesi, Eski�ehir, 21 May�s 1990.
66. Kurtulu� Sava��nda Nahcivanl�lar da Destek verdi, Tercüman gazetesi, 9
Haziran 1992.
67. Müslüman Türkiye’nin Temeli An�’da At�ld�, Türkiye gazetesi, 13 Mart 1992.
132
68. Enver Pa�a Kilimi ve Türkistan’a Gidelim �iiri, Son Söz gazetesi, Erzurum, 4
Eylül 1998.
B. DERG�LER
ALTIN I�IK (�stanbul, Ayl�k Dergi)
S�ra No Yaz�n�n Ad� Say� Sayfa Tarih
1. Osmanl�lar�n Hazar K�y�lar�n� Fethi
ve Tiflis Müdafaas�
1 11–13 Ocak 1941
2. Umumi Türk Tarihi’ne Giri� (Kitap
Tan�tma) 3 9,19 Mart 1947
3. Ermeni �stekileri ve Tarih-I 6 6 Haziran 1947
4. Ermeni �stekileri ve Tarih-II 7 7 A�ustos 1947
5. Rahmet R�za Nur Be�’in Millî
Siyaset, Kültür Görü�ü ve Ülküsü 8 8 Eylül 1947
ALTINYURT (Kars Ayl�k Dergi)
6. . Karsl� Â��k Kahraman Baba (1863–1944)
1 6–7 Ekim 1957
ALTINYURT (Kars Haftal�k Gazete)
7. Kars �li Meskûn Yer Adlar� ve Bunlar�n Yaban� Dildekileri 5 1 7 Nisan 1958
ANAYURT’TAN ATAYURDA TÜRK DÜNYASI
8. Türkistan Co�rafya Adlar�n�n Türkiye’deki Ada�lar�ndan Birkaç� 3 19–24 Haziran 1993
133
AZERBAYCAN
9. Ne Mesket Ne Misket Ah�ska Türklerindir
268 17–21 Haziran 1989
BARI� DÜNYASI
10. Kürtlerin Kökü 11 272–275 �ubat 1963
11. Kürtlerin Kökü �ç O�uzlardand�r (Mahkeme Karar�yla) 14 305–307 May�s 1963
12. “Cevab�m�z” (Mahkeme Karar�yla/Tekzib) 14 309–310 May�s 1963
13. Bar�� Dünyas�n�n Tarih ve Dil Otoritesine (Mahkeme Karar�yla 18 535–537 Kas�m 1963
BELGELERLE TÜRK TAR�H�
14. Belgelerle Erzurum Kongresinin �lk Günü 35 4–33 A�ustos 1970
15. Amerikan Mandas�n� Kimler �stiyorlard� Ve Nas�l Öneriyorlard� (Ayr� bas�m)
67 18–24 A�ustos 1973
16. Hocam�z Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat’�n An�s�na 13 41–45 Kas�m-Ocak
1974
17. Türk Millî Gelene�inde K�z�lelma ve Yerleri I 1 30–36 Mart 1985
18. Türk Millî Gelene�inde K�z�lelma ve Yerleri II 2 41–47 Nisan 1985
19. Selçuklu Fethinden Önce O�uz Ellerinde Hal�c�l�k 3 27–35 May�s 1985
20. Selçuklu Fethinden Önce Türklerin Armenya’da Ya�ad���n� Gösteren Belgeler
11 45–51 Ocak 1986
21. Eski Türklerde ve O�uz/Türkmenlerle �kili, Dörtlü, Alt�n�, Onikili, Yirmidörtlü Düzen
26 37–43 Nisan 1987
B�Z�M ÇORUH
22. Ah�ska �’lamlar� Defterinden Çoruh �line Ait Vesika 1 Nisan 1950
134
BORLUK (Kars Lisesi Dergisi)
23. Tarihte Kars’�n Çizgileri 1 6–7 May�s 1948
24. Kars Madalyas� 3–4 2–5 Tm.-A�. 1948
25. Ç�ld�r’da Üç U�uz Karde�ler Efsanesi 5 3,6–7 Eylül 1948
BOZKURT (�stanbul, Ayl�k Dergi)
26. Ergenekon Bayram�: 9 Mart Sultan Nevruz
4 65 Mart 1942
CO�RAFYA DÜNYASI (�stanbul Ayl�k Dergi)
27. A�r� Da�� Mart 1951
ÇINARALTI (�stanbul Haftal�k Dergi)
28. Do�uda Derlenmi� Koçaklama Türkülerimizden-I 17
29. Do�uda Derlenmi� Koçaklama Türkülerimizden-II 18 4–5 I. Kanun 1941
30. Do�uda Derlenmi� Koçaklama Türkülerimizden-III 19 4–5 I. Kanun 1941
31. Do�uda Derlenmi� Koçaklama Türkülerimizden-IV 20 5–6 I. Kanun 1941
32. Do�uda Derlenmi� Koçaklama Türkülerimizden-V 22 10–12 II. Kanun 1942
33. Gökçeli Elesger 23 10–11 II. Kanun 1942
34. Ah�skal� Çerkezo�lu 24 9–10 II. Kanun 1942
35. A�r� Da�� Üzerine Türk Efsane ve �nanlar� 25 10–11 II. Kanun 1942
36. Ah�ska’da Musevi Türkler 26 5–7 II. Kanun 1942
37. Kars eli Köro�lu Anlatmalar�ndaki Eski Düzen ve Törelerimiz 27 6–7 �ubat 1942
38. Seçme Be�ik Türküleri-I 28 10–11 1942
39. Seçme Be�ik Türküleri-II 29 1942
40. K�z�l Alman�n Yerleri-I 30 10–11 �ubat 1942
41. K�z�l Alman�n Öz Yeri–2 31 13–14 Mart 1942
135
42. K�z�lalman�n Türesini Ya�atan �amkallar�n Soyu–3 33 11–
12,15 Mart 1942
43. Macaristan K�z�lalmalar�–4 37 12 Nisan 1942
44. Macaristan K�z�lalmalar�–4 38 10 Nisan 1942
45. Roma K�z�lalmas�–6 39 6–7 May�s 1942
46. Gürcistan Ad� 41 10 Temmuz 1942
47. Halk Edebiyat�nda Sar�kam�� 43 6–7 Temmuz 1942
DADA� (Ankara)
48. Erzurum Halk�, 1935’te Tebrizden
Göçme Akkoyunlulardand�r 12–13 12 Mart 1959
D�CLE (Diyarbak�r, Ayl�k Dergi)
49. Eski O�uzlar Ça��nda Amid
(Diyarbekir) Bölgesi 1 26–28 Nisan 1952
D�YANET (Ankara Ayl�k Dergi)
50. Karsl� �ki Büyük �slam Bilgini 7–8 188–191 Tem-A�s 1967
DO�U� (Kars, Halkevi Ayl�k dergisi)
51. Kars’ta Edebiyattan �lk Yaz� 14 3–4 1 Aral�k 1934
52. Karsl� Â��k Kurbani 26 3–5 Aral�k 1935
53. Kars’ta Salt�k Yaz�tlar�-I 42 3–6 Haziran 1939
54. Poshovlu Â��k Zülali 42 8–13 Haziran 1939
55. Kars’ta Söylenen Tap��rmas�z �iirler I 42 14 “ “
56. Bar�� ve �en Günlerde Söylenenler-I 42 23–25 “ “
136
57. Kars’ta Salt�k Yaz�tlar�-II 43 3–5 Temmuz 1939
58. Kars’ta Söylenen Tap��rmas�z �iirler I 43 5–6 “ “
59. Bar�� ve �en Günlerde Söylenenler-II 43 9–14 “ “
60. Azerbaycan Halk Edebiyat�ndan:
Bayat�lar, Maniler 43 20–22 Temmuz 1939
61.
Memleket �ncelemeri: Kars-I
(T.Toker’in Kars Adl� Kitab�n�n
Tenkidi)
43 26–31 “ “
62. Posoflu Noksani’nin Hatay Destan� 44 6–8 A�ustos 1939
63. Kars’ta Söylenen Tap��rmas�z �iirler-III 44 9–12
64. Posoflu Zülali–2 44 15–22 A�ustos 1939
65. Memleket �ncelemeleri: Kars-II 44 37–40 “ “
66.
Kars Bölgesinin Eski Ça�lardan Beri
Gördü�ü Yerle�me Ak�n ve
Hâkimiyetlerin K�sa Bir Çizelgesi-I
45 3–8 Eylül 1939
67. Kars’ta Söylenen Tap��rmas�z �iirler-
IV 45 8–10 “ “
68. Bar�� ve �en Günlerde Söylenenler-III 45 13–16 Eylül 1939
69. Memleket �ncelemeleri: Kars-III 45 19–24 “ “
70. Sar�kam��’�n Kurtulu�u 46 1–3 Ekim 1939
71.
Kars Bölgesinin Eski Ça�lardan Beri
Gördü�ü Yerle�me Ak�n ve
Hâkimiyetlerin K�sa Bir Çizelgesi-II
46 4–11 “ “
72. Kars’ta Söylenen Tap��rmas�z �iirler-V 46 12–16 “ “
73. Bar�� ve �en Günlerde Söylenenler-IV 46 24–27 “ “
137
74. Türk Ellerine (�iir) 46 31–32 “ “
75. Kars’�n Kurtulu�u Bayram�m�z 47 3–5 Kas�m 1939
76.
Kars Bölgesinin Eski Ça�lardan Beri
Gördü�ü Yerle�me Ak�n ve
Hâkimiyetlerin K�sa Bir Çizelgesi-III
47 6–9 “ “
77. Yusufelili Â��k Huzuri ve Kars Destan� 47 10–14 Sonte� 939
78. �ç O�uz Yahut Kars Eli 47 20–21 Ekim 1939
79. Kars’�n Kara günlerinde Halk
Edebiyat�nda Ulusal Ruh 47 22–24 Kas�m 1939
80. Tan�yabildi�imiz Karsl� En Eski ��k:
Baykan 47 25–27 Ekim 1939
81. Dü�man Kar��s�nda Karsl�lar ve Kars
Kalemiz 47 28–31 “
82. Kars Hindeki Eski �ehir Örenlerinden:
ANI-I 48 2–4 Aral�k 1939
83. Ardahanl� Â��k Mazlumi 48 11–17 Aral�k 1939
84. Gümrü Muahedesinin �mzas� 49 1–2
85. Kars �lindeki Eski �ehir Örenlerinden:
ANI-II 49 2–5 Ocak 1940
86. �av�etli Recai 49 26–29 II Kanu 940
87. Ulusal Ant (Millî Misak) 50 1–2 �ubat 1940
88. Karsl� Servi (Valihi) 50 13–17 �ubat 1940
89. Kars �lindeki Eski �ehir Örenlerinden:
ANI-III 50 2–6 �ubat 1940
90. Kars’�n Öz San�: ALP KALA 51 1–2 Mart 1940
138
91. Kars �lindeki Eski �ehir Örenlerinden:
ANI-IV 51 2–9 Mart 1940
92. Kars’�n Dü�man Felaketine 1293 Harbi
Destan� Parçalar 51 13–17 “ “
93. �av�etli Recai–2 51 25–28 Mart 1940
94. Ardahan’�n Kurtulu�u 52 1–2 Nisan 1940
95. Erzurum’un Kurtulu�u 52 2–4 Nisan 1940
96. Ya�ayan Karsh �airlerimizden Niyazi
Sabri Ergul-I 52 16–15 Nisan 1940
97. Mehmet �evki Özdemir 52 Nisan 1940
98. Posoflu Hakiki 52 19–22 Nisan 1940
99. Musa Eyüp Ze�em 52 22–27 Nisan 1940
100. Posoflu Mahzuni 52 77–31 Nisan 1940
101. Ardahanl� Mahzuni–1 52 31–32 May�s 1940
102. Kars’�n �lk Kurtulu�u 53 2–3 Nisan 1940
103.Ya�ayan Kars �airlerimizden N.Sabri
Ergul II 53 8–16 May�s 1940
104. Ardahanl� Mahzuni–2 53 May�s 1940
105.Kars �lindeki Eski �ehir Örenlerinden:
ANI-V 54 21–28 Haz.-Tem 1940
106. Karsl� �ki �air Ailesi 54 11–15 Haz.-Tem 1940
107. Ka��zmanl� H�fz� 56 1–16 �ubat 1941
108. Ardahanl� Nat�k�–1 56 �ubat 1941
109. Ardahanl� Nat�k�–2 57 1–9 May�s 1941
110. Kars �lindeki Eski �ehir Örenlerinden: 57 13–23 May�s 1941
139
ANI-VI
111. Karsl� �airlerden: M. Salim Balc�–1 57 28–32 May�s 1941
112. �slam Ansiklopedisinde KARS–1 57 24–27 “ “
113. M. Salim Balc�–2 58 8–13 Tem 1941
114. �slam Ansiklopedisinde KARS-II 58 17–21 “ “
115.�ld�rl� A��k �enlik ve Ondan Bahseden
Yaz� ve Risaleler 58 26–33 “ “
116. Bibliyografya: Do�unun kap�s� Kars 62 1.17 Ocak 1950
117.Do�u�’un Bundan Önceki 61 Say�s�
Nas�l Ç�kt�? 62 1–3 Ocak 1950
118.1855 Kars Zaferi ve Madalyas�na Ait
Vesikalar–1 62 “ “
119.Yusufelili Huzuri (Dizdaro�lu’nun
Kitab� Hk.)-I 62
5–6, 14–
15 “ “
120. Çalkavurlu Fedai-I 62 7–11 “ “
121.“Ç�ld�rl� Â��k �lyas” Bro�ürünü Tenkit
63 Kapak
içi �ubat 1950
122.Kurtulu�un 29. Y�ldönümü Dolay�s�yla
Ardahan 63 1–4 �ubat 1950
123. Â��k Bahri 63 6–8 �ubat 1950
124.1855 Kars Zaferi ve Kars Madalyas�na
Ait Vesikalar–11 63 12–13 �ubat 1950
125.Yusufelili Huzuri (Dizdaro�lu’nun
Kitab� Hk.)-II 6 15–16 �ubat 1950
126. K.Ülgen’in “Kars Oyunlar�” Kitab� 64 1,14 Mart 1950
140
127. Erzurum’un Kurtulu�u 64 3–5 Mart 1950
128.93 Sava��nda Kars Köylülerinin
Yararl�k ve Kahramanl�klar� 64 6–8 Mart 1950
129. Yeni Eserler: Kükreyi� (S.Ertürk) 64 14 Mart 1950
130. Karsl� �airlerimizden: Â��k Bahiri: 64 11–13 Mart 1950
131.Kars’�n K�rk Y�ll�k Kara Günlerden
Kurtulu�u Hat�ras� 65 1–18 Nisan 1950
132.Rus �stilas� Kar��s�nda Do�u Kilidimiz
Kars Kalesi ve Kurtulu�u 65 1–2 Nisan 1950
133.93 (1877)’de Kars Sanca�� Memurlar�
ve Baz� �statistikler 65 2–7 Nisan 1950
134.
93 (1877) Türk Rus Sava��nda
Karsl�lar�n Kahramanl�k ve
Yararl�l�klar�
65 3–5 Nisan 1950
135.
Ruslar�n Anadolu Hududuna
Sokulmalar� ve 93 Sava��na Kadar Kars
Sald�rmalar�
64 7–10 Nisan 1950
136.93 Sava��nda Kars Muharebeleri ve
Dü�ü� Felaketi 64 10–14 Nisan 1950
137.Muahedeler �le Evliye-i Selase’nin
Elden Ç�kmas� ve Muhaceret 65 14–17 Nisan 1950
EL�F (Erzurum Ayl�k Dergi)
138.Dede Korkut’ta iç O�uz’dan Erzurum ve
Çevresi 1 2–5
139.Armenya-Yukar� Eller Tarihinin �ç Yüzü: 1 3–8
141
Dede Korkut O�uznamelerinin Mahiyeti
140.Tepegöz Destan�’n�n Mahiyeti 1 11 1970
141.Yukar� Kür ve Çoruk Boyu 8–9 9–17 1946
FOLKLOR POSTASI
142.Kars �linde Yerli Halk Takvimi
Deyimleri Üzerine 9 9,19 Haziran 1945
143. Posoflu Â��k Zülali 11 Ekim 1945
144.Kars �linde Yel Bulut Ya�mur Kar ve
Buz Adlar� 16 13–15 May�s 1946
145.Kars �linde Yel Bulut Ya�mur Kar ve
Buz Adlar� II 17 5–7,19
Haziran-
Tem.1946
146.Köro�lu’nun �ahsiyeti-(Boratav’a
Cevap) I 18 3–5 Tem.-Eyl. 1946
147. Köro�lu’nun �ahsiyeti-II 19 Aral�k 1946
GÖKBÖRÜ
148.Yusufelili Huzuri’nin “Bugün Git Yar�n
Gel” Destan� 3 1942
HALK B�LG�S� HABERLER� (�stanbul Ayl�k Dergi)
149. Ah�skal� Gülali 112 92–96 �ubat 1941
150. Karsl� Â��k Kurbani 114 133–142 Nisan 1941
151.Kars ve Çevresinde Köro�lu’na Ait
Anlatma ve inanlar 117 Tem. 1941
142
HALKEVLER� DERG�S�
152.Dede Korkut O�uznamelerini
B�rakanlar Kimlerdir? 2 24–25 1966
153. Kars’�n Tarihi ve Kanada Kars’� 7 34–40 Temmuz 1978
HEM��N
154. Hem�enli Boyu ve Köyleri 3 Mart 1967
155.Eski O�uz (Arsakl�/Part) Kal�nt�s�
Hem�inliler 8 75–80 1974
�Ç O�UZ
156. Ad�m�z ve Yolumuz 1 1–2 Kas�m 1951
157. Can�m Diyarbekir 1 3–4 Kas�m 1951
158.
Dede Korkut �le �erefname Kitaplar�na
veya Millî Kürt An’anesine Göre
Kürtlerin Asl� O�uzlar�n Bö�düz
Boyundand�r
1 6–7 Ocak 1952
�� DERG�S�
159.1883 Nüfus Kütü�üne Göre
Z.Gökalp’�n Ailesi 2 14–28 1956
160. Gorgor Baba-Da��stan’da Dede Korkut 266 2–7 Haziran 1969
�� VE DÜ�ÜNCE
161. Bir kitab�n Anatomisi 265
143
KADIN VE A�LE
162. Prof. K�rz�o�lu ile Azerbaycan Üzerine 59 23–25 Mart 1990
KARAAM�D
163.Amid, Kara-Amid �ehrinin Ad� 1 5,16 Nisan 1953
164.Hamravat Suyu ve Tarihçesi-I 1 3 Nisan 1953
165.Amid, Kara-Amid �ehrinin Ad�-II 2 15 Nisan 1953
166.Hamravat Suyu ve Tarihçesi-II 2 6 Nisan 1953
167.Diyarbekir Valisi Karsl� Hatuno�lu Kurt
�smail Hakk� Pa�a–1 3 13,18 May�s 1953
168.Amid, Kara-Amid �ehrinin Ad�-III 3 5 May�s 1953
169.Sefename’de Ahlat, Mafark�n, Amid
Üzerine Haberler 4 305–311 1956–58
170.Diyarbekir Valisi Karsl� Hatuno�lu Kurt
�smail Hakk� Pa�a–2 4 11 1955
171.Türklü�ün Ak Kurumu �stanbul 4 1 Ocak 1955
172.Diyarbekir Valisi Karsl� Hatuno�lu Kurt
�smail Hakk� Pa�a–3 5 2–3 Ocak 1955
173.Diyarbekir Valisi Karsl� Hatuno�lu Kurt
�smail Hakk� Pa�a–4 6 1–2 Ocak 1955
174.Diyarbekir Valisi Karsl� Hatuno�lu Kurt
�smail Hakk� Pa�a–5 7 1–3 �ubat 1955
175.�ehrimizin Eski Ad� Amid, Kara Amid
ve Bu Unvanla Ç�kan Eser ve Dergiler 1 241–244 Eylül 1956
176.Çermik Kasabas� Üzerine Notlar 1 266–281 Eylül 1956
144
177.Ziya Gökalp Müzesi K�lavuzu, Aile
Kütü�ü, Kronojisi ve Gökalp Albümü 1 248–240 Eylül 1956
178.Ziya Gökalp’in Atalar�na Ait Vesikalar 1 161–189 1956
179.Mustafa Kemal Pa�an�n Bir Telgraf� 1 281–283 Eylül 1956
180.Nebî/Peygamber Camii Minaresi
Yeniden Yap�lmal�d�r 1 283–286 Eylül 1956
181.�efername’nin Ahlat, Mafark�n, Amid
Üzerine Verdi�i Haberlere ekleme 4 305–311 1956–58
182.Kara Amid’de Deli Behram Pa�aya Kar��
Ayaklanma ve Sonucu 4 350–358 1956–58
183.
Atak’ta Artuklu Vali Melik Adil’in
Minare Kitabesi ve Atak/Lise ocakl�
Be�leri ve Z�rkiler. Lice Kitabeleri
4 370–375 1956–58
KARS EL�
184.Sar�kam�� �ehitleri Üzerine Halk
�iirleri–1 2 11–12 Eylül 1964
185. Sar�kam�� �iirleri–2 3 10 Ekim 1964
186. Sar�kam�� �iirleri–3 4 10 Kas�m 1964
187.Selçuklular�n Kars’� Fethinin 901
Y�ldönümünü Kutlarken 13 3–4,22 A�ustos 1965
188.Tuhfe-i Naili’deki Karsl� Divan
�airleri-I 17 7,10 Aral�k 1965
189.Tuhfe-i Naili’deki Karsl� Divan
�airleri-II 18 6 Ocak 1965
190. Millî �urada Çal��an Karsl� 16 4,13 Kas�m 1965
145
Kahramanlar I
191.Millî �urada Çal��an Karsl�
Kahramanlar II 7 4,13 Aral�k 1965
192.Millî �urada Çal��an Karsl�
Kahramanlar III 18 4,11 Ocak 1966
193.Millî �urada Çal��an Karsl�
Kahramanlar IV 19 4,13 �ubat 1966
194.Millî �urada Çal��an Karsl�
Kahramanlar V 20 4,13 Mart 1966
195.Millî �urada Çal��an Karsl�
Kahramanlar VI 21 4,13 Nisan 1966
196.Millî �urada Çal��an Karsl�
Kahramanlar VII 22 4,13 May�s 1966
197.Millî �urada Çal��an Karsl�
Kahramanlar VIII 23 4 Haziran 1966
198.Millî �urada Çal��an Karsl�
Kahramanlar IX 24 4,13 Temmuz 1966
199.Millî �urada Çal��an Karsl�
Kahramanlar X 26 11 Eylül 1966
200. Kars �linin Turizm De�erleri I 20 8–9 Mart 1966
201. Kars �linin Turizm De�erleri II 21 10–11 Nisan 1966
202. Kars �linin Turizm De�erleri III 22 8–9 May�s 1966
203. Kars �linin Turizm De�erleri IV 23 6 Haziran 1966
204.Kars �linin Turizm De�erleri I- Kars
�linin Turizm De�erleri V 24 6,11 Temmuz 1966
146
KARS KALES�
205.Kars’�n �lk Kurtulu�unu Kutlarken
(imzas�z”>> 1 2–4 Nisan 1964
206. Kars �li Yer Adlar� (14 �lçe Ad�) 1 24–26 Nisan 1964
207. Eski Yeni Kars Bilig F�kralar�ndan 1 28–30 Nisan 1964
208. A�r� Da�� Efsanesi 2 10–11 Ekim 1964
209.Karsl� Divan �airlerinden: Ali �evket
Efendiden Gazeller 2 6 Ekim 1964
KARSLININ SES� (�stanbul)
210.Millî Destanlar ve Co�rafya Adlar�n�n
De�eri 18- Haziran 1991
211.
Son Alt� Türk-Rus sava��nda Kars’taki
Serhat Ruhunu Besleyen Halk
Geleneklerimiz
3–4 40- Tem-A�s 1991
212. Kars’�n Son Kurtulu�u 6 22–24 Ekim 1991
KÖYE DO�RU
213.Halk �iiri Diliyle Huzuri’nin
Ortülü/�enkaya Destan� 1 1943
KÖZ (Erzurum Ayl�k Dergi)
214.Erzurumlu �air Mehmed �erifi ve
Pend-i Gülistan’� 5 1980
147
KÜLTÜR VE SANAT
215.Erzurum Kongresi Beyannamesi’nin 45
Mümessili 5 153–159 Ocak 1977
KÜMBET (Eruzurm Ayl�k Dergi)
216. Erzurumlu 30 Divan �airi 2 1 Ocak 1968
MEKFURE (Ankara Haftal�k Dergi)
217. Ziya Gökalp’in Do�um Tarihi 25 1–2 Nisan 1952
M�LL� I�IK (�stanbul Ayl�k Dergi)
218. Bir Kitab�n Anatomisi: Gürcistan I 28 10–13 A�ustos 1969
219. Gürcistan’�n Yazar� ve Gerçekler II 38 20–23 Haziran 1950
220. Gürcistan’�n Yazar� ve Gerçekler III 40 29–31 A�ustos 1970
221. Gürcistan’�n Yazar� ve Gerçekler IV 41 18–21 Eylül 1970
222. Gürcistan’�n Yazar� ve Gerçekler V 42 27–28 Ekim 1970
M�LL� KÜLTÜR (Ankara Ayl�k Dergi)
223.Akkoyunlu Ça��nda Yaz�lm�� Amildi
�eyh Ahmet’in Edebiyat Kitab� 77 64–60 Ekim 1990
224.Hocam Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi
Togan ve Hat�ralar�m 79 27–32 Aral�k 1990
225.Türk Tarihini Ara�t�rma Usulünde Millî
Destanlar ve Co�rafya Adlar�n�n Yeri 81 23–26 �ubat 1991
148
ORKUN (�stanbul, Haftal�k Dergi)
226.Ali Süvai’nin H�yva Kitab� ve
Türkçülü�ü 25 4–6 Mart 1951
227.Moskoflar�n Kürtçülük Cereyan�
Yaratma Gayretleri 35 10–14 1951
228. Kars’�n Nam�k Kemal üzerinde Tesirleri 48 11–12 1951
229. Kad�n Ba�l��� Fevs ve �eyh Said �syan� 54 4–6 1951
ORKUN (Ankara Ayl�k Dergi)
230.
Türk Destan Kahraman� Köro�lu’yu
Sovyet Rusya Halk Edebiyat� Profesörü
Pertev N.Boratav Nas�l Tan�tmaya
5 2–4 Haziran 1962
231.R�za Nur’un Tarihe Ait �ki Eseri:
Ermeni Türk Tarihi 9 17–19 Ekim 1962
232.Millî Folklor: Sa�d�-So�duç
Gelene�imiz 10 11 Kas�m 1962
233.Türkolojide Yeni Ara�t�rmalar ve
Pertev N. Boratav 11 7–9 Aral�k 1962
234.Selçuklu Sultan� Alp Arslan’�n Kars’�
Fethinin 900. Y�ldönü9mü Yakla��rken 20 2–4 Eylül 1963
235.Anadolu Etnolojisi Ara�t�rmalar�:
Manavlar 24
14–
15,19 Ocak 1964
236.Ankara Radyosu’ndaki Bol�evik Mal�
Süreyya �ark�s� 24 22–23 Ocak 1964
237. Gümü�hane’den Mu�la’ya
Gaziantep’ten Edirne’ye Var�ncaya 25 2–4 �ubat 1964
149
Yay�lan Türkmenler:Dani�mendlü Eli-2
238.
Gümü�hane’den Mu�la’ya
Gaziantep’ten Edirne’ye Var�ncaya
Yay�lan Türkmenler: Dani�mendlü Eli 2
26 16–
17,31 Mart 1964
239. Folklorumuzdan Örnekler: Sütü Çekmi� 7 25 A�ustos 1962
ÖZLEY�� (Ankara Ayl�k Dergi)
240.
90 Y�l Önceki Türk-Rus Sava��n� Tasvir
Eden Bir Manzum Eserden �ayan-�
Dikkat Parçalar
5 8–9 �ubat 1947
POSOF’UN SES� (Ankara, Ayl�k dergi)
241.Tarihte Posof Bölgesi ve Posof Ad�n�
Veren Hun Boyu 1–6 2
Ocak-Tem
1987
242.Karagünlerde (1877–78) Ardahanl�lar�n
Millî Duygular� 1 12–15 Temmuz 1992
243.Ardahan �le Ç�ld�r’da Türk Bahad�rl���
ve �ki Koçaklama 3 24–25 A�ustos 1993
244. Divan �airlerimizden Arfahanl� Nat�ki 6 15–16 Kas�m 1994
245.Osmanl� Fethinden Önceleri Ardahan
Ç�ld�r Posof Bölgesinin Türklü�ü 9 20–25 Ekim 1995
R�ZE’N�N SES�
246. Hem�inliler 1 9–10 Mart 1986
247.Bir Alman Dergisinde �kan Hem�inli
Adl� Yaz�daki Yanl��lar 6 48–51 Mart 1991
150
SARI Ç�ÇEK
248.Artvin Elinin 2700 Y�ll�k Türklük �zleri:
Kalarç/Kalaçlar ve Tokar/Tukhalar 1 3–15 Nisan 1975
SELÇUKLU ARA�TIRMALARI DERG�S� (ANKARA)
249.Selçuklular�n An�’y� Fethi ve Buradaki
Selçuklu Eserleri II 111–139 1970
250.
Alparslan’�n Fethetti�i Nemrut Bin
Kenan/�ertulni Bölgesi (Malazgirt
Zaferi Özel Say�s�
III 371–390 A�ustos 1971
TANRIDA� (�STANBUL)
251.Büyük Halk �airlerimizden Ç�ld�rl� Â��k
�enlik I 9 9–12 Tem 1942
252.�enlik’in Yurt ve Ulus Yolundaki
�iirleri II 11 13–15 Tem 1942
253.�enlik’in Yurt ve Ulus Yolundaki
�iirleri III 13 12–15 Tem 1942
254.Bayburtlu Zihni’nin Yurt ve Ulus
Yolundaki Deyi�lerinden 18 11–14 Eylül 1942
TAR�H YOLUNDA ERZURUM (ERZURUM)
255.�ç O�uzdan Kazan Han-Küçük Arsakl�
Sülalesinin Yurdu Karun Eli I 1 16–19
256.�ç O�uzdan Kazan Han-Küçük Arsakl�
Sülalesinin Yurdu Karun Eli II Ocak 1959
151
257.1522 Y�l�nda Iss�z ve Harap Duran
Erzurum Bölgesi 5–6 5–6
Mart-Haziran
1960
258.Erzurum ve Çevresinde
Azerbaycanl�lar�n Karde� Körne�i 1/16 25–28 Haziran 1980
259. Erzurum‘un Eski Adlar� Nelerdi? 1/17 25–28 Haziran 1980
260.Erzurum ve Çevresinde
Azerbaycanl�lar�n Karde� Körne�i 1/18 48–50 Temmuz 1983
TAR�HTEN SESLER
261. Yusufelili Huzuri I 1 29–35 Aral�k 1943
262. Yusufelili Huzuri II 2 �ubat 1943
TUR�ZM BÜLTEN�
263.Ecdad�m�z�n Anadolu’ya Geli�lerinin
900. Y�ldönümü Dolay�s�yla Kars 37 4–6 Kas�m 1964
264. Artvin 38 5 Aral�k 1964
265. A�r� 51 4–5 Ocak 1966
TÜRK AMACI (�STANBUL)
266.Türklerde Dört Yönün Dört Renkle
Adland�r�lmas� 1 1–8 38–41 1942–43
267.Türklerde Dört Yönün Dört Renkle
Adland�r�lmas� 2 81 A�ustos 1942
268.Türklerde Dört Yönün Dört Renkle
Adland�r�lmas� 3 132–138 Eylül
152
269.Türklerde Dört Yönün Dört Renkle
Adland�r�lmas� 4 177 Ekim 1942
270. Tebriz’i Ö�en Bir Halk �airi 2 93–96 A�ustos 1942
271. Ah�skal� ��k �rfani 5 1942
272. Karsl� ��k Kaya Hoca 6 286 1943
TÜRK D�L�
273.�air Nefî’nin Sekiz Atas� ve Babas�n�n
Bir Tarih �iiri 120 Eylül 1961
274.Cemi�gezek, Ki�� ve Sincar’da Eski
Türkçe Erkek Adlar� 121 35–38 Ekim 1961
275. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz I 124 214- Ocak 1962
276. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz II 125 286–288 �ubat 1962
277. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz III 126 350–353 Mart 1962
278. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz IV 128 655–660 May�s 1962
279. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz V 130 786–788 Temmuz 1962
280. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz VI 131 848–851 A�ustos 1964
281. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz VII 132 910–912 Eylül 1962
282. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz VIIII 133 62–67 Ekim 1962
283.
2. Ordu Kumandan Vekili Mustafa
Kemal Pa�a’n�n 230 Numaral� Raporu
(28 Aral�k 1916)
134 83–87 Kas�m 1962
284.�ran Devlet Dilindeki Türkçe Sözlerden
Birkaç� 137 252–257 �ubat 1963
285. Dede Korkut O�uznameleri Arsakl�lar 139 363–369 Nisan 1963
153
Devleti O�uzlar�n�n Destanlar�d�r
286.Kürtlerde O�uzcan�n �zleri ve Aileye
Ait Sözler 141 511–515 Haziran 1963
287.
Dede Korkut O�uznameleri Alplar�n�n
Ad�yla An�lan XVI. Yüzy�l
Hristiyanlar�
143 752–755 A�ustos 1963
288.Emrah ile Selvi’den Revan Üzerine
Deyi�ler I 144 801–806 Ocak 1964
289.Emrah ile Selvi’den Revan Üzerine
Deyi�ler II 148 213–217 Eylül 1963
290. Köro�lu’nun Ça�� ve Silahlar Destan� 151 408–410 Nisan 1964
291. Kars Kalemizin 900 Y�l�na Bir Bak�� 155 809–813 A�ustos 1964
292. Sürmeli Çukurunda tuluca Ayr�mlar� 155 825–830 A�ustos 1964
293. Ka��zmanl� H�fzi (1893–1918) 155 815–817 A�ustos 1964
294.Kars �lçeleri Üzerine Eski Yeni Halk
�iirleri 155 818–822 A�ustos 1964
295. Kars Kalemizin 900. Y�l�na Bir Bak�� 155 809–814 A�ustos 1964
296.Köro�lu Adl� Dulkadirli ve Av�arl�
Oymaklar� 167 759–762 A�ustos 1964
297.Ç�ld�r Gölü’nde Ba�dat ile Haf�z’�n
A��t� 168 790–793 Eylül 1965
298.Atatürk’ün Kars’a Geli�i ve Kemalpa�a
Oyunu 170 111–115 A�ustos 1965
299. Türlü Yönleriyle Aya� (Mehmet Aldan) 172 274–275 Ocak 1966
300.Türk Dilini Sevme Bak�m�ndan
Nevai’nin Yeri 173 306–316 �ubat 1966
154
301.Halk Hikâyelerinde Dö�eme Söyleme
Gelene�i 207 470–782 Aral�k 1968
302.Behçet Kemal Ça�lar ve Son �iir
Üzerine 230 167–169 Kas�m 1971
TÜRK DÜNYASI TAR�H (�stanbul Ayl�k Dergi)
303.
Türkiye’de En Eski Selçuklu
Camii: An�’da Manuçahr Cami ve
Medresesi
4 14–16 Nisan 1987
304.
Türk Dünyas� Co�rafya
Adlar�n�n Tükiye’deki Ada�lar�ndan
Birkaç�
3 19-28 Haziran 1993
TÜRKEL�
305. Çoruh-�av�at Kitap Tan�tma 2 8–9,16 �ubat 1947
TÜRK FOLKLOR ARA�TIRMALARI
306. Türkçe Erkek Adlar� 5 Aral�k 1949
307.12 Hayvan Üzerinde Dönen Y�l ve
Türkçe Ay Adlar� 11 170–172 Haziran 1950
308. Bebek Sevme Türküleri 18 Ocak 1951
309. Ç�ld�r’da Üç U�uz Karde�ler Efsanesi 21 332–334 Nisan 1951
310. Gökten �nen Ejderha Efsanesi 44 Mart 1953
311. 1791 Anapa A��t� 87 Ekim 1956
312. Kars �ehrinde Karagöz Oyunu 112 Kas�m 1958
155
313. Kars’ta Derlenen Sayac� Türküleri I 115 1847–50 �ubat 1959
314. Kars’ta Derlenen Sayac� Türküleri II 117 1881–85 Nisan 1959
315. Kars �li Halk Oyunlar�n�n Adlar� I 126 Ocak 1960
316. Kars �li Halk Oyunlar�n�n Adlar� II 127 �ubat 1960
317.Kars’ta Hizmetkâr Üzerine Kelo�lan
Menk�besi 170 Eylül 1963
318.Kars’�n Fethi-Anadolu’da Türk Elinin
Ba�lang�c� 181 A�ustos 1964
319. Karsl� Deruni/Toruni 181 3482 A�us 1964
320.Kars’ta Halk �nan��lar�: Gök- Bulut-
Ejderha 181 3486–89 A�us 1964
321. Kars’da Yerli Halk K�l�klar� 181 A�ustos 1964
322. Kars-Ardahan Türkmanlar� 181 3495–97 A�ustos 1964
323.Karsl� Halk �iirlerinden Â��k Tüccari
181 3499–
501 A�ustos 1964
324. Kars’ta K�� Üzerine F�kralar 181 3501 A�ustos 1964
325. A�r� Da�� Efsaneleri I 181 A�ustos 1965
326. I. Selim Ça��nda Hopa-Artvin Köyleri 201 Nisan 1966
327.Eski O�uz (Ars�kl�-Part) Kal�nt�s�:
Hem�inliler 203 Haz 1966
328. �ld�rl� ��k �enlik 210 Ocak 1967
329.Ele�im-Sa�ma Renkleri Üzerine
�nan��lar 234 Ocak 1969
330.Bir Erzurum Cöngünde Atasözleri ve
Halk �airleri 238 May�s 1969
156
331. Kars’a Ait Be� Efsane 244 5449–52 Kas�m 1961
332.Akordeonlu Tak�m, Türk Kars� Temsil
Edemez 256 Kas�m 1970
333. Bakü’de Bas�lan Kitab� Dede Korkut 260 Mart 1971
334.Örtülü’de Halk Takvimi, Çevre A�z�,
Yemi� ve Ot Adlar� 262 5950–53 May�s 1971
335. 1828 Ah�ska A��tlar�ndan Biri 267 Ekim 1971
336.�enkaya’l� En Ya�l� Halk �airi,
H.Yetimo�lu 270 Ocak 1974
337.Atatürk Üniversitesi’ne Ba�l� Kars
Dede Korkut Enstitüsü 294 Ocak 1974
338. Kurt-Oyunu 300 Tem 1974
339.1686 ve 1697’de Yap�lan Budin ve
Bosna-Suray A��t� 374 Kas�m 1974
340.Tifli-Borçkal� Sanca�� Karabulak Köyü
Defteri 338 Eylül 1977
341.Artvinli Edip Dinç’in Tarihi 1914–15
Batum Destan� 345 82,83,85 Nisan 1978
342.Karsl� Üç Eski Saz �airi: Â��k Hasan,
Ke�i�o�lu, Abu A�a. 141–159 1976
TÜRK HALK B�LG�S� HABERLER�
343.Türkiye’de Folklor Ara�t�rmalar� ve
Siyasi �deolojiler 125 22–23 Ocak 1947
344.Çocuk Masallar�ndan Önce Söylenen
Dö�emelerden �kisi 125 26–30 Ocak 1947
157
345.Kürtlerin Kökü O�uzlar�n Bo�duz ile
Becen Boyundand�rlar 6 29–53 Nisan 1963
346. K�z�l Çin’de Olup Bitenler 8 51 Haziran 1963
347. Revan Türkleri 11 31–36 Eylül 1963
348.Alp-Arslan’dan Atatürk’e De�in Kars
�li 22 145–151 A�ustos 1964
349. Kanada Kars� Üzerine Yeni Bilgiler 22 166–169
350. Türk-Rus Sava�lar�nda Karsl�lar 22 170–175
351.Kars’� K�br�s Gibi Olmaktan Kurtaran
Fetva 22 185–190 A�ustos 1964
352.Kars’ta Boy ve Oymaklardan Kalma
Köy Adlar� 22 197–199 A�ustos 1964
353.Kars �limizde Halk Saz ve Oyun
Havalar�n�n Adlar� 22 200–203 A�ustos 1964
354.
Kars’� Tan�tma Derne�i Selçuklu
Fethimi Kutlama Komitesi Gaye ve
Program�
22 219–220 A�ustos 1964
355.Kars’� Tan�tma Derne�i Selçuklu
Fethimi Kutlama Komitesi Çal��malar� 22 221–222 A�ustos 1964
356.Ziya Gökalp Müzesine Nihat Gökalp
Ailesinin Verdi�i Belgeler, Foto�raflar 24 18–28 Ekim 1964
357.Ah�skal� 14 Halk �airimizden Birer
Parça 47 84–98 Eylül 1966
358. 1967 Ankara Halk Oyunlar� �enli�i 55 38–44 May�s 1967
359.Af�arl� �le Dulkad�rl� Türkmanlar�n�n
Köro�lu Oymaklar� 66 19–27 Nisan 1968
158
360.Cenubi Garbi Kafkas Cumhuriyeti/Millî
Yura Hükümeti 72 60–80 Ekim 1968
361. Kocabey 74 187–190 Aral�k 1968
362.Erzurum Kongresi’nin Sa� Kalan Be�
Mümessili 85 53–57 Kas�m 1969
363. Kiziro�lu’nun Notas� 86 55–56 Aral�k 1969
364. Ah�ska Bölgesi ve Türklük 87 35–38 Ocak 1970
365. Denizli Tarihi �kinci K�s�m: 1070–1429 105 61–63 Temmuz 1971
366.Atatürk’e Ait Bilinmeyen Yedi Vesika
(TBMM Ar�ivi) 164 486–88 Haziran 1976
367.
Birinci Kars ile K�br�s’�n Sevinçli ve
Ac�l� Akder Benzerlikleri, �kinci K�br�s
Osmanl� Kitabelerinden Türklük
Duygular�
230 47–58,
507–518 Haziran 1982
368.
Kürt Türklerini Afrasyab Soylu ve
O�uz Kolundan Gösteren Millî
Gelenekler
240 42–51 Nisan 1983
TÜRK SAZI (�STANBUL)
369. Karsl� ��k Bahri May�s 1944
TÜRK YURDU (�STANBUL)
370. Ziya Gökalp ve Onu Tan�mayanlar 5–6 185–193 Sonte� 1942
371.Dede Korkut Kitab� Üzerine: �ç
O�uzdan Arapçay� boyu 1–2 29–32 Aral�k 1943
372. Fundamenta ve Pertev N.Boratav 35–37 A�ustos 1962
159
373. Büyük Ermenistan Hülyas� 3–345 29–31 Mart 1970
374.Haz. Nuh’un Vatan� Kars
4–346 33–35 Nisan May�s
1970
375.Yüz Y�l Önce Söylenmi� �ki Kars
Koçaklamas� 243 771–778 Nisan 1955
ÜLKEM�Z
376.Erzurum Folklor Gecesindeki Folklor
Ayr�l�klar� 10 24-25 Mart 1967
377. Bitlis �li-I 11 12,14,31 Nisan 1967
378. Bitlis �li-II 12 8,10,31 May�s 1967
379.Nam�k Kemal’in Kars’ta �lk �iirini
Yazd��� Konak 13 7–10 Haziran 1967
380. Ertu�lu/Hertü�lü Boyu 14 5–9 Tem 1967
381. Bingöl �li-I 16 7–9 Eylül 1967
382. Bingöl �li-II 17 11–12 Ekim 1967
ÜLKÜ (Ankara)
383.Allahüekber Da�lar� Üzerine: Tarih,
Folklor 27 Mart 1949
384. Ardahan Yaylas� 39 25–27 Mart 1950
385. Ardahan’da U�uz Da�� Efsanesi 96 509–513 �ubat 1941
386.Dede Korkud Kitab�ndaki Co�rafi
�simler 101 449–456 Temmuz 1941
387. Nuh’un Gemisi ve A�r� Da�� 31 14–16 Temmuz 1949
160
ÜM�T (Kars Ayl�k Dergi)
388. Umudum I 2 4–21
389. Umudum II 3–4 17–20
YA�MUR (Erzurum Ayl�k Dergi)
390. Erzurum’un Tarihi Çizgileri 3 49–50 Haziran 1977
YEN�B�LG� (�stanbul Ayl�k Dergi)
391. Edebiyat Ö�retimi ve �deolojisi
Hastal���
9 1–2 �ubat 1948
YEN� FIRAT
392.Mamüratülaziz Sanca��nda Keban
Maden-i Hümayunu 22 4–5 Nisan 1964
393. Harput-Mamuratülaziz �er’iye Siciller 26 11–14 Nisan 1966
394.Dede Korkut Kitab�’nda Harput Bölgesi
�lbeyleri Ekim 1968
YESEV� (�stanbul Ayl�k Dergi)
395.Türkiye’nin En Eski Serhaddi, Gaziler
Oca��, �ehidler Yata�� Kars 58 24–31 Ekim 1988
YURD
396. K�z�lalma’n�n Yeri 7 20–23 Kas�m 1941
161
YÜCEL
397. Halk Edebiyat� Haberleri 84 236–238 �ubat 1942
398. 1855 Kars Muharebesine Dair Bir
Destan
84 248–249 �ubat 1942
III. ANS�KLOPED� MAKALELER�
Türk Ansiklopedisi
1. An� 21. Dayk
2. Cagat/Cakat 22. Dede Korkut
3. Ca�/Cak-su 23. Deli Domrul
4. Cavak 24. Delü Avrn
5. Cavaket/Cavakhet 25. Delü-Dondar
6. Cen/Cenasdan 26. Demirkap� (Derbend)
7. C�z�klar 27. Dere�am
8. Cicerek 28. D�rsa-Han
9. Cingiz Han 29. Digor
10. �ld�n 30. Divin
11. �lyd�r Atabekleri 31. Diyadin
12. �ld�r Eyaleti 32. Diyarbak�r
13. Ç�ld�r Gölü 33. Do�u Beyaz�t
14. Çin-Çavat 34. Döger
15. Çoban-Gerek 35. Dölek/Dolak
16. Çoruh-Çorukh 36. Duman�s/Doman�ç
162
17. Çukur-Sahat 37. Duraberan
18. Dani�mentlü Eli 38. Düz-Mürd
19. Dariyunk 39. Eçmiyazin
20. Daron 40. Eger
41.Ekerek 60. Görklü Su
42. Ele�gert 61. Gümrü
43. Emir-Gune 62. Gündo�usu Genk Yer
44. Endirey 63. Gürcistan
45. Emrah 64. Hakari
46. Ergine 65. Hamur
47. Erivan/Revan 66. Hanak
48. Ermenistan 67. Hasankala
49. Erzurum 68. Hem�in
50. Erzurum Eyaleti 69. H�n�s
51. Erzurum Vilayeti 70. Hozat
52. Gence 71. I�d�r
53. Gog/Gogu 72. Ka��zman
54. Gogaren 73. Karaköse
55. Gök-Alp 74. Karapapak
56. Gökçe Deniz 75. Kars
57. Gökçeda� 76. Kür
58. Gökda� 77. Kürtler
59. Göle 78. Lazlar
163
IV. YILLIKLAR
1. Artvin �l Y�ll��� 1967, s.95–127
2. Artvin �l Y�ll��� 1972, s.1–27
3. Siirt �l Y�ll��� 1967, s.36–39
4. Kars �l Y�ll��� 1999, s.13–3
Türk �airleri (Sadedin Nüzhet’in) �stanbul, 1936–1945)
C.II
1. Bahri
2. Balabey
3. Celali Bayburtlu
C.III
4. Ceyhuni
5. Deruni
6. Çerkezo�lu
7. Çirkini (Ah�skal�)
8. Emrah (Ah�skal�)
9. Enveri
10. Erbabi
11. Ervahi
12. Fakiri
164
V.D��ER YAZILARI
1. Agop Martayan Dilaçar’�n Tekzibine Cevap, 2s.
2. Prof. Hamid Ongusu ve Do�u Üniversitesi, 2s.
3. Kars �limizin En Kuzey �lçesi Posof’un Ad�n�n K�pçak Olarak
De�i�tirilmesi Gerekçesi, 6 s.
4. Lise 1. Ve II. S�n�f Tarih (N. Ak�it-E. Oktay) Kitaplar�ndaki Hatalar, 5 s.
5. Lise III. S�n�f Tarih (C. Baysun-A.M. Mansel-E.Z. Karal) Kitab�ndaki �lmi
Hatalar, (1951) 2 s.
6. Türkiye ve Mahkûm Türk Dünyas�, 4 s.
7. Türk Folkloruna �ftiralar ve Bo�una �natç�l�k, 7 s.
8. Digor’un Yeri ve Turizm De�erleri, 6 s.
9. Siyasi Bak�mdan Çanakkale Zaferimizin De�eri, (1979), 4s.
10. Kars’ta 93 Felaketimizden Sonraki Rus ��gal Ve Esareti Ça��ndan Kalma
Kötü �zlerden Hemen Kald�r�lmas� Gerekenler (1951), 3 s.
11. Millî E�itim Bakanl���m�z�n Do�u Anadolu ve Kürtler Üzerine Okul Tarih
Kitaplar� Müfredat�na Dâhil Etmesi Gereken Hususlar, 3 s.
12. Sar�kam�� Harekât� Üzerine Söylenen Halk �iirlerinde Enver Pa�a, 3 s.
13. Kars Elindeki Ahali ve Nüfus, 11 s.
14. Ziya Gökalp’�n Atayurdu Çennik Kasabas� Tan�tma Notlan, 2 s.
15. Liselerde Okundan Türkçe-Edebiyat Kitaplar� Hakk�nda �. Hami
Dani�ment Beyle Mülakat, 6 s.
16. Türk Medeniyeti Tarihi Notlan, 18 s.
17. Kara Amid/Diyarbak�r ve 1515 Kurtulu� Destan�, 12 s.
18. Ç�ld�r Gölü (1965), 3 s.
19. Divan-� vali-i Amidi’den Seçme �iirler, 4 s.
165
20. Bard�zl� Nihani’nin �iirleri, 6 s.
21. Sekiz �lçemizin Gürcü ��galinden Kurtulu�unun 45. Y�l�, 23 �ubat 1966, 2
s.
22. A.Ü. Fen-Ed. Fak. Sosyoloji Asistan� Dr. �. Be�ikçi’nin Do�u
Mitinglerinin Analizi Adl� Bro�ürünün Mahiyet ve Gayesi (1968), 11 s.
23. Edebiyat�m�zda Sar�kam�� Sava�lar�, 2 s.
24. Yanarda�l�k Ça��ndan Kalma Bir A�r� Da�� Efsanesi, 1 s.
25. 15 Nisan 1967 A�r� �limizin Kurtulu�unun 49. Y�ldönümü, 1 s.
26. Siirt �limizin Tarih, Etnoloji, Etnografya ve Folkloru Üzerine Notlar
(1966) 3 s.
27. A�r� ili Bölgesi Tarihçesine Bir Bak�� (Konferans–1969), 5 s.
28. Gazi M. Kemal Pa�an�n Kars’a Geli�il Yeni Bir Hat�ra
29. Elaz�� �li Yer Adlar�ndan: Çan, Hu�un, Hun, Baskil, Abdela, Mevali-
U�a��, �solu, 6 s.
30. �stanbul’un Fethinin 520 Y�ldönümü: �stanbul’un Fethinin Manevi
Yönleri, (Konferans–1973), 2 s.
31. Gürcistan, 6 s. (Yay�mlanmam�� Ansiklopedi maddesi)
32. Halimiz Ahvalimiz (Fantezi), 1 s.
33. Artvin �limizin Millî Tarih ve Kültürümüzdeki Yeri (15 Haziran 1969
Pazar/Konferans metni tasla��, 1 s.
34. Erci�li Emrah ile Selvihan’�n Kabirleri Nas�l Ortaya Ç�kar�ld�? 4 s.
35. Ord. Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi Togan Hocam�z�n Kimmerler ile
Sakalar�n Türklü�ünü Kesinlikle Belirtmesinin Önemi, s. 19?
36. Selçuklu Fetihlerinden Önce Kuzey Azerbaycan’da Türkler ve Bunlar�n
Dede Korkut O�uznameleri’ndeki Hat�ralar� (Konferans Tasla��), 2 s.
166
37. Sö�üt’te Osmanl� Beyli�i’ni Kuracak Olan Kay� Boyu ile Ertu�rul Gazi,
Yedi Y�l Kars �li Topraklar�nda/Pas�n Yaylas�nda ve Sürmeli Çukurunda
Kald�lar (Konferans tasla��) 3 s.
167
EK–2
KRONOLOJ�
1917 Do�um Tarihi
1923 Kars Numune Mektebi’nden mezun oldu.
1928 �smet Pa�a �lkokulu’ndan mezun oldu.
1931 Kars Ortaokulu’ndan mezun oldu.
1934 Erzurum Lisesi’nden mezun oldu.
1934–1935 Arpaçay Maliye Tahsil Müfetti�i olarak görev
yapt�.
1935–1936 �stanbul Üniversitesi T�p Fakültesi’nde ö�renim
gördü.
1936–1937 Posof Hususi Muhasebe Tahsil Müfetti�i olarak
görev yapt�.
1937–1938 Topçu Yedek Subay� olarak askerlik vazifesini
yerine getirdi.
1938–1941 Kars Lisesi’nde Yard�mc� Türkçe Ö�retmeni
olarak görev yapt�.
1941–1943 �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih
Bölümü’nde ö�renim gördü.
1943–1944 Topçu Te�men olarak ikinci askerlik görevini
yerine getirdi.
1944–1946 �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih
Bölümü’nde ö�rencili�ine devam etti ve mezun
oldu.
168
1948–1951 Kars Lisesi’nde Tarih Ö�retmeni olarak görev
yapt�.
1949 Co�rafya Ö�retmeni Nebahat Göksel Han�mla
Evlendi.
1951–1957 Diyarbak�r Ziya Gökalp Lisesi’nde Tarih
Ö�retmeni olarak görev yapt�.
1953 Türk Dil Kurumu Üyeli�i’ne seçildi.
1957–1961 Adapazar�-Arifiye Ö�retmen Okulu’nda Tarih
Ö�retmeni olarak görev yapt�.
1961 Ankara Ö�retmeni ��ba��nda Yeti�tirme Bürosu
�ube Müdürü oldu.
Devlet Planlama Te�kilat� Sosyal ��ler Dairesi
ve Devlet Bakanl��� Özel �statiki Bilgiler
Grubu’nda Tarih Ara�t�rmalar� Uzman� olarak
çal��t�.
1966 Millî E�itim Bakanl��� Ar�iv Dairesi Müdür
Yard�mc�s� olarak görev yapt�.
Türk Ansiklopedisi’nde Uzman olarak çal��t�.
1967 Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi konulu tezi
ile doktor unvan�n� ald�.
1968 Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih
Bölümü Ö�retim Görevlisi olarak tayin edildi.
1975 Kür Ve Çoruh Boylar�nda K�pçaklar Ve Atabek
Beyli�i konulu tezi ile doçentlik unvan�n� ald�.
1976–1983 Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Tarih Bölümü Ba�kan� olarak görev yapt�.
169
1982 Ani �ehri Tarihi konulu tezi ile profesörlük
unvan�n� ald�.
1982–1984 D��i�leri Bakanl��� Ara�t�rma Dairesi’nde Ar�iv
Uzman� olarak çal��t�.
1984–1990 Gazi Üniversitesi E�itim Fakültesi Tarih
Bölümü’nde Ö�retim Üyeli�i görevinde
bulundu.
1986 �lk e�i Nebahat Han�m vefat etti.
1988 9 �ubat 1988’de Prof. Dr. Neriman Görgünay
ile evlendi.
2000 Neriman Han�m’dan bo�and�.
2005 10 �ubat 2005’te vefat etti.
170
BABA TARAFI
�ER�F DEDE HAMBUB HANIM
ASKER A�A-E�� �ZZET HOCA
SAF�YE (Bilaveled)
MEHMET DERV��- E�� HASNA HOCA
MEHMET FAHRETT�N-E�� NEBAHAT (GÖKSEL)
S. KÜR�AT K. DEDEKORKUT-E�� BAHTI�EN
(Polat)
M. ILGAR E�� ZUHAL (Manga)
�LTER BERK�N H. AYB�KE
EK–3
SOY �ECERES�
ANA TARAFI
MOLLA MUH�DD�N E�� SONA HOCA
SEYFETT�N BEY (�ehit Olmu�) E�� AZ�ZE
HALFE
M. FAHRETT�N
171
EK–4
RES�MLER
Prof. Dr. M.Fahrettin K�rz�o�lu’nun kütüphanesinde çekilmi� foto�raf�.
172
Prof. Dr. M.Fahrettin K�rz�o�lu’nun vesikal�k foto�raf�.
173
M. Fahrettin K�rz�o�lu, 1937 May�s�nda askere al�nd�. On iki ay süren Yedek
Subay Okulundan sonra Aste�men olarak Sar�kam�� Topçu Alay�na geldi. Burada alt�
ay k�ta hizmeti yapt�ktan sonra 1938 Ekiminde terhis edildi. K�rz�o�lu, 1943'te ikinci
defa silâhalt�na al�narak Sar�kam��'taki k�tas�na gitti. Bu on yedi ayl�k ikinci askerlik
dönemiyle toplam 35 ay askerlik yapt�ktan sonra Topçu Te�meni olarak terhis edildi.
Resimde Topçu Te�meni üniformas� ile görülüyor.
174
11 May�s 1967 günü Dil ve Tarih-Co�rafya Fakültesi Profesörler Toplant�
Salonu'nda Dekan Say�n Prof Dr. M. Emin B�LG�Ç'in Ba�kanl���ndaki jüride
bulunan: Say�n Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT, Prof. Dr. Faruk SÜMER, Prof. Dr.
Bahaeddin ÖGEL, Prof. Dr. Adnan Sad�k ERZ� ve Say�n Doç. Dr. �erif BA�TAV ile
Doç. Dr. Ali SEV�M huzurlar�nda tez savunmas� ve örnek dersi verdikten sonra
<<Doktor>> payesi alan Fahrettin KIRZIO�LU.
Bu foto�rafta ön s�rada oturanlar: Fahrettin K�rz�o�lu’nun e�i Co�rafya
Ö�retmeni Nebahat KIRZIO�LU (�stanbul Üniversitesi Co�rafya Bölümü mezunu),
Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT ve Fahrettin KIRZIO�LU.
175
K�rz�o�lu’nun konferans verirken çekilmi� foto�raf�. (Foto�raf�n çekildi�i y�l
1976).
176
EK–5
Gazi Üniversitesi’nden Al�nan Belgeler.
* Bu belgeler GAZ� ÜN�VERS�TES� PERSONEL DA�RE BA�KANLI�I ar�ivinde bulunan Prof. Dr. Fahrettin
KIRZIO�LU’na ait Özlük ��leri Dosyas�’ndan al�nm��t�r.
177
178
179
180