t.c. · 2019-10-04 · t.c. ercİyes Ünİversİtesİ sosyal bİlİmler enstİtÜsÜ felsefe ve...
TRANSCRIPT
i
T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
DİN PSİKOLOJİSİ BİLİM DALI
KUR’AN-I KERİM BAĞLAMINDA İSLAMİ DİNDARLIK
ÖLÇEĞİ DENEMESİ
Hazırlayan
Emine ÇAYABATMAZ
Danışman
Doç. Dr. Ali KUŞAT
Yüksek Lisans Tezi
Ağustos 2016
KAYSERİ
T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
DİN PSİKOLOJİSİ BİLİM DALI
KUR’AN-I KERİM BAĞLAMINDA İSLAMİ DİNDARLIK
ÖLÇEĞİ DENEMESİ
(Yüksek Lisans Tezi)
Hazırlayan
Emine ÇAYABATMAZ
Danışman
Doç. Dr. Ali KUŞAT
Ağustos 2016
KAYSERİ
i
BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK
Bu çalışmadaki tüm bilgilerin, akademik ve etik kurallara uygun bir şekilde elde
edildiğini beyan ederim. Aynı zamanda bu kural ve davranışların gerektirdiği gibi, bu
çalışmanın özünde olmayan tüm materyal ve sonuçları tam olarak aktardığımı ve
referans gösterdiğimi belirtirim.
Adı Soyadı: Emine ÇAYABATMAZ
İmza:
ii
YÖNERGEYE UYGUNLUK ONAYI
“Kur’an’ı Kerim Bağlamında İslami Dindarlık Ölçeği Denemesi” adlı Yüksek
Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Lisansüstü Tez Önerisi ve Tez Yazma Yönergesi’ne
uygun olarak hazırlanmıştır.
Hazırlayan Danışman
Emine ÇAYABATMAZ Doç. Dr. Ali KUŞAT
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Başkanı
Prof. Dr. Abdulvahap TAŞTAN
iv
TEŞEKKÜR
Bu çalışma, hayatımın en zor dönemlerinden birinde yapıldığı için gerçekten çok
yardıma ihtiyaç duydum ve bu dönemde benden desteklerini esirgemeyen başta maddi
ve manevi yardımlarıyla yanımda olan eşim Muhammed ÇAYABATMAZ, çalışırken
ihmallerime sabreden çocuklarım, Emirhan, Kemal Berat ve Sabit Eren, değerli
rehberliği ile bana yol gösteren sayın danışman hocam Doç.Dr. Ali KUŞAT’a, bu
anketin uygulanması aşamasında bana destek veren tüm eş ve dosta en derin minnet ve
teşekkürlerimi sunarım.
v
KUR’AN’I KERİM BAĞLAMINDA İSLAMİ DİNDARLIK ÖLÇEĞİ
DENEMESİ
Emine ÇAYABATMAZ
Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yüksek Lisans Tezi , Ağustos 2016
Danışman: Doç. Dr. Ali KUŞAT
ÖZET
Din psikolojisinin temel konularından biri bireysel dindarlıktır. Bu çalışmada
Müslüman olan Türk Halkının dindarlığını ölçmek için Kur’an’ı Kerim bağlamında bir
İslami dindarlık ölçeği geliştirmek amaçlanmıştır. Buna bağlı olarak, insanların
dindarlığının ölçülebilmesi için inandıkları dinin en temel kaynağını temel almanın,
dindarlığa ilişkin daha net bir yaklaşım ortaya koyacağı düşünülmüştür. Bu nedenle
Kur’anı Kerim’de bulunan ayetlerin tek tek incelenmesi sonucunda ortaya çıkan dindar
birey özellikleri saptanmış ve ilgili ayetler temelinde ölçek soruları belirlenmiştir. İlk
uygulamada 73 sorudan oluşan ölçek, 17-65 yaş arası 1066 kişiye uygulanmıştır. Analiz
aşamasında SPSS programında açımlayıcı faktör analizi uygulanmıştır. Sonuçta belirli
bir boyutta toplanmayan ve .4 ten düşük puan alan sorular anketten çıkarılarak 53
soruluk, 7 alt boyutu olan güvenilirliği ve geçerliği olan bir dindarlık ölçeği ortaya
konmuştur.
Anahtar Kelimeler: Kuran, islami dindarlık, ölçek geliştirme, dindarlık boyutları.
vi
AN ATTEMPT TO DEVELOP AN ISLAMIC RELIGIOUSNESS SCALE IN
THE CONTEXT OF THE HOLY QUR’AN
Emine ÇAYABATMAZ
The University of Erciyes, Institute of Social Sciences
MA Thesis, August 2016
Supervisor: Associate Doç. Dr. Ali KUŞAT
ABSTRACT
One of the main topics of the psychology of religion is to assess individual religiosity.
In this study we have set out to develop an Islamic religiousness scale ın the context of
Holy Qur’an to assess people’s religiousness in a country where the people is
predominantly Muslim. Therefore, the verses who include the characteristics of a
devout Muslim were selected in the Qur’an and questions in the scale were designated
according to these verses. In the first stage, the scale was applied to 1,066 people
between ages of 17 and 65. In the analysing proccess, explanatory factor analysis was
carried out on SPSS. As a result, questions which were not loaded on a certain factor
and which had a point lower than .4 were removed and a religiousness scale consisting
53 questions and 7 sub-dimensions which has validity and reliability was created.
Key Words: Holy Qur’an, religiousty of islam, scale development, dimensions of
religiousty.
vii
İÇİNDEKİLER
KUR’AN-I KERİM BAĞLAMINDA İSLAMİ DİNDARLIK ÖLÇEĞİ
DENEMESİ
BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK ..................................................................................... i
YÖNERGEYE UYGUNLUK ONAYI ............................................................................. ii
KABUL VE ONAY ......................................................................................................... iii
TEŞEKKÜR ..................................................................................................................... iv
ÖZET ................................................................................................................................ v
ABSTRACT ..................................................................................................................... vi
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... vii
KISALTMA VE SİMGELER .......................................................................................... xi
TABLOLAR LİSTESİ .................................................................................................... xii
ŞEKİLLER LİSTESİ ..................................................................................................... xiii
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
1. Konu ........................................................................................................................ 1
2. Amaç ........................................................................................................................ 2
3. Önem ....................................................................................................................... 2
4. Araştırmanın Problemleri ..................................................................................... 2
5. Araştırmanın Sınırlılıkları .................................................................................... 3
1. BÖLÜM
KURAMSAL VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE
1.1. Din ve Dindarlik Kavramları .................................................................................. 4
1.1.1. Din ve Dindarlık Tanımlamalarında Karşılaşılan Sorunlar ........................ 4
1.1.2. Dinin Tanımı ..................................................................................................... 5
viii
1.1.2.1. Psikolojik Tanımlar .................................................................................. 5
1.1.2.2. Sosyolojik Tanımlar ................................................................................. 6
1.1.2.3. Teolojik Tanımlar ..................................................................................... 6
1.1.3. Dindarlık Tanımları ......................................................................................... 8
1.2. Dindarlığın Ölçümü İle İlgili Yerli ve Yabancı Çalışmalar ................................. 9
1.2.1. Dindarlığın Ölçümü ile İlgili Yerli Araştırmalar .......................................... 9
1.2.2. Dindarlığın Ölçümü ile İlgili Yabancı Araştırmalar .................................. 12
1.3. Kur’an-ı Kerimin Kapsayıcılığı ............................................................................ 14
1.3.1. İslam Dininin Kaynakları .............................................................................. 14
1.4. Ölçek Geliştirmeye İlişkin Bilgiler ....................................................................... 15
1.4.1. Ölçek Geliştirmede Temel İlkeler ................................................................. 15
1.4.2. Geçerlik ve Güvenirlik ................................................................................... 16
2. BÖLÜM
YÖNTEM
2.1. Kur’an’ı Kerim’in incelenmesi ............................................................................. 18
2.2. Dindarlığı Tanımlayan Ayetler Bağlamında Soru Havuzu Hazırlanması ....... 18
2.3. Soruların Uzman Görüşüne Sunulması ............................................................... 31
2.4. Örneklem Seçimi .................................................................................................... 31
2.5. Pilot Uygulama ....................................................................................................... 31
2.6. Asıl Uygulama ........................................................................................................ 32
2.7. Geçerlilik Çalışması ............................................................................................... 32
2.8. Güvenirlik Çalışması ............................................................................................. 32
3. BÖLÜM
BULGULAR
3.1. Verileri Analize Hazırlama Aşamaları (Data Screening) ................................... 33
3.1.1. Kayıp Verilerin Temizlenmesi (Missing Value) .......................................... 33
ix
3.1.2. Çok Değişkenli Uç Değerlerin Temizlenmesi (Multiverial Outlier) .......... 33
3.1.3. Normallik, Doğrusallık Testi (Normality, Linearity Test) ......................... 33
3.2. Faktör Analizi Bulguları ....................................................................................... 34
3.2.1. KMO ve Bartlett’s Test .................................................................................. 34
3.2.2. Ortak Yükler (Communalities) ..................................................................... 35
3.2.3. Açıklanan Toplam Varyans (Total Variance Explained) ........................... 36
3.2.4. Yamaç Grafiği (Scree Plot) ............................................................................ 38
3.2.5. Döndürülmüş Bileşen Matrisi (Rotated Component Matrix) .................... 38
3.2.5.1. Ölçeğin Boyutlarına İlişikin Açıklama ................................................. 40
3.3. Güvenilirlik Analizleri ........................................................................................... 41
3.3.1- İyilik Boyutunun Güvenilirlik Analizi ......................................................... 42
3.3.2. İnanç Boyutunun Güvenilirlik Analizi ......................................................... 43
3.3.3-Yakınlık Boyutunun Güvenilirlik Analizi .................................................... 43
3.3.4-İbadet Boyutunun Güvenirlilik Analizi ........................................................ 44
3.3.5-Kamil Davranışlar Boyutunun Güvenilirlik Analizi ................................... 44
3.3.6-Ahlak Boyutunun Güvenilirlik Analizi ......................................................... 45
3.3.7-Uygulanması Zor Emirlerin Güvenilirlik Analizi ........................................ 45
3.4. Ölçekte Yer Alan Her Bir Boyutun Frekans Değerleri ...................................... 46
3.5. Ölçekte Yer Alan Boyutlar Arasındaki Korelasyonlar ...................................... 58
3.6. Ölçeğin Son Haline Göre Maddelerin Boyutlara Dağılım Tablosu ................... 60
4. BÖLÜM
TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER
4.1-TARTIŞMA-SONUÇ ............................................................................................. 61
4.2-ÖNERİLER ............................................................................................................. 65
KAYNAKÇA ................................................................................................................. 66
EKLER ........................................................................................................................... 70
Ek-1 Pilot Uygulama Formu ................................................................................... 70
x
EK-2 Asıl Uygulama Formu .................................................................................... 75
EK-3 Analiz Sonrası Son Form ............................................................................... 81
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................... 84
xi
KISALTMA VE SİMGELER
Akt : Aktaran
Bkz : Bakınız
CA : Cronbach Alpha Katsayısı
Çev : Çeviren
KMO : Kaiser Mayer Olkin Measuring of Sampling Adequacy
PC : Pearson Korelasyon Katsayısı
s : Sayfa
ss . Sayfalar
UZE : Uygulanması Zor Emirler
xii
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1. KMO ve Bartlett's Test ..................................................................................... 34
Tablo 2. Ortak Yükler ..................................................................................................... 35
Tablo 3. Açıklanan Toplam Varyans .............................................................................. 37
Tablo 4. Döndürülmüş Bileşen Matrisia .......................................................................... 39
Tablo 5. Ölçeğin Boyutlarını Temsil Eden Maddeler ..................................................... 41
Tablo 6. Ölçeğin Alt Boyutlarının Güvenirlik Analizi ................................................... 41
Tablo 7. İyilik Boyutunun Güvenilirlik Analizi .............................................................. 42
Tablo 8. İnanç Boyutunun Güvenilirlik Analizi ............................................................. 43
Tablo 9. Yakınlık Boyutunun Güvenilirlik Analizi ........................................................ 43
Tablo 10. İbadet Boyutunun Güvenirlilik Analizi .......................................................... 44
Tablo 11. Kamil Davranılar Boyutunun Güvenilirlik Analizi ........................................ 44
Tablo 12. Ahlak Boyutunun Güvenilirlik Analizi........................................................... 45
Tablo 13. Uygulanması Zor Emirlerin Güvenilirlik Analizi ........................................... 45
Tablo 14. İylik Boyutu Frekans Değerleri ...................................................................... 46
Tablo 15. İnanç Boyutu Frekans Değeri ......................................................................... 48
Tablo 16. Yakınlık Boyutu Frekans Değeri .................................................................... 49
Tablo 17. İbadet Boyutu Frekans Değeri ........................................................................ 51
Tablo 18. Kamil Davranışlar Boyutu Frekans Dağılımı ................................................. 53
Tablo 19. Ahlak Boyutu Frekans Dağılımı ..................................................................... 55
Tablo 20. Uze Boyutu Frekans Dağılımı ........................................................................ 57
Tablo 21. Korelasyonlar .................................................................................................. 59
Tablo 22. Ölçeğin Son Haline Göre Maddelerin Boyutlara Dağılım Tablosu ................ 60
xiii
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1. Saçılma Grafiği Matrisi ..................................................................................... 34
Şekil 2. Yamaç Grafiği .................................................................................................... 38
Şekil 3. İyilik Boyutu Histogram .................................................................................... 47
Şekil 4. İnanç Boyutu Histogram .................................................................................... 48
Şekil 5. Yakınlık Boyutu Histogram ............................................................................... 50
Şekil 6. İbadet Boyutu Histogram ................................................................................... 52
Şekil 7. Kamil Davranışlar Boyutu Histogram ............................................................... 54
Şekil 8. Ahlak Boyutu Histogram ................................................................................... 56
Şekil 9. Uze Boyutu Histogram ...................................................................................... 58
1
GİRİŞ
1. Konu
Din ve dindarlık, din psikolojisinin en temel ilgi alanıdır. Ancak kavramların
tanımları diğer din bilimlerinde olduğu gibi din psikolojisinde de tartışma
konusudur. Tanımlamalarda dinin özünü ve işlevini tanımlayan iki farklı yaklaşım
kullanılmaktadır. Bunlardan özsel tanımlar, dinin içeriği ve özüyle ilgili olup, dinin
ne olduğu üzerinde yoğunlaşırken, işlevsel tanımlar, dinin fertlere ya da topluma
sağladığı farz edilen yararları tasvir ederler (Kurt, 2008, s.73).
Din Psikolojisindeki tanımlamalar,- hem öze hem de işleve vurgu yapan tanımlar
olmakla birlikte- alanın dinin bireyin yaşantısındaki etkileri üzerine çalışması
nedeniyle daha çok işlevsel ağırlıktadır. Dolayısıyla dindarlık ölçümlerinde bireysel
bir din anlayışından hareket etmekte ve bu konuda bazı ölçütler ortaya
koymaktadır. Bazı din psikologları kapsayıcı olması için tüm varoluşsal sorunları
ve soruları, düşünme ve yaşama eylemini din olarak kabul etmektedirler (Batson,
Schoenrade ve Ventis, 2011 s. 8). Bu tür işlevsel tanımların, dinin ne olduğu ile
ilgili olmaması dindarlık ölçümlerinde dinin özsel tanımıyla mı işlevsel tanımıyla
mı çalışılması gerektiği yönünde bir sorunu da beraberinde getirmektedir. Global
olarak dindarlık ölçümlerine ilişkin yapılan çalışmalardaki farklılıkları ortadan
kaldırmak mümkün olmasa da İslami dindarlık ölçümlerinde ortak bir zeminde
buluşulabileceği düşünülerek İslam dininin hem özsel hem de işlevsel olarak
birleştirici bir tanımının yapılması mümkün olabilir. Bu tanımın Kur’an’ı Kerim’in
din ve dindarlığa bakışıyla yapılmasının İslami dindarlık ölçümlemesi için ortak bir
zemin olacağı düşünülerek yapılmak istenen tezin konusu büyük çoğunluğu İslam
dinine tabi olan özelde Türk halkının ve genelde de diğer Müslüman toplamların
dindarlığını ölçmek için Kur’an’ı Kerim bağlamında geçerli ve güvenilir bir ölçek
geliştirmek olarak belirlenmiştir.
2
2. Amaç
Bu çalışmada, kutsal bir metinden hareketle hazırlanacak bir ölçekle İslami
dindarlığın ölçülmesi amaçlanırken, insanın Tanrı’ya, görünmeyen bir âleme veya
kutsal olan şeylere inanmasının yanı sıra, bu inancın sosyal ve psikolojik hayattaki
yansımalarını da dikkate alan bir din olan İslamın en temel kaynağı olan Kur’an’ı
Kerim’den hareket etme nedeni ise, ülkemizde dini yaşayıştaki çeşitlilik, dini
uygulamalardaki farklı yorumlar, mezhep, tarikat, cemaatler arasındaki anlayış
farklarıdır. İçinde bulunduğumuz post modern çağda, dindarlık görünümleri
giderek şekil değiştirmektedir. Bu nedenle İslami dindarlık tanımının herkesin
üzerinde uzlaşabileceği bir kaynağa bağlanarak ölçülmesi din psikolojisinde
yapılan islami dindarlık ölçme çalışmalarında ölçülmek isteneni ölçebilmek için bir
çıkış noktası olabilir. Bu çalışmadaki amaç, din psikolojisi alanında birçok açıdan
eleştirilebilir. Ancak mevcut sorunlara bir çözüm yaklaşımı olduğu için üzerinde
düşünülebilir.
3. Önem
Bu çalışmada işimizi kolaylaştıran en temel unsur, müslümanların değişmezliğine
ve doğruluğuna inandıkları kutsal kitapları Kur’an’ı Kerim’in dindarlıkla ilgili bize
sunduğu geniş yelpazedir. Buradan hareketle ayetlerin incelenerek ‘nasıl bir
dindarlık isteniyor?’ sorusunun cevabını bulmak ve bu cevapları ölçek haline
getirerek İslami dindarlığı Kur’an’ı Kerim perspektifinden ölçebilmeye cesaret
edilmek istendi. Ülkemizde yapılmış birçok dindarlık ölçeğine bir yenisini katmak
için değil, dindarlıkla ilgili araştırmaların amacına kapsayıcı bir biçimde hizmet
etmiş olacak, kullanışlı bir ölçek geliştirmiş olmak için bu çalışmaya başlanmıştır.
Literatüre bakıldığında bu çalışmanın ülkemiz için de ilk ampirik çalışma olduğu
görülmektedir. Yapılan çalışma, İslami dindarlık ölçümlerinde ortak bir yaklaşım
bulunabileceği konusunda bir adım olması bakımından önemlidir.
4. Araştırmanın Problemleri
Bu çalışmada temel problemler; din psikolojisi alanında geliştirilen ölçeklerin,
halkın dindarlığını bir başka deyişle bireylerin dinden neyi anladığını ölçmeye
yönelik olduğu gözlemi, bu yaklaşımın bizi çok farklı uçlara götürebileceğini, din
adı altında dinin özünde olmayan uygulamaların bir dindarlık biçimi olarak
algılanmasına sebep olabileceğini düşündürmüştür. Örneğin dinin esasında
3
olmayan ancak bazı ölçeklerde bir dindarlık ölçüsü olarak ele alınan kandil
gecelerinde ibadet etmeye ilişkin bir soru veya popüler dindarlık olarak adlandırılan
bir yaklaşımda türbelere ziyaret ve bu esnada dilek dilemeye ilişkin bir soru dini bir
unsurmuş gibi algı yaratabilmektedir. Bu noktada temel problem İslam dinine tabi
olan kişilerin dindarlığının hangi kriterlerle doğru bir biçimde ölçülmesi gerektiği
problemidir. Yapılan tezde bu problemin, dinin ana kaynağı olan kutsal kitaptaki
dindarlık biçimlerinin belirlenmesiyle çözülebileceğine inanılmıştır. Burada bir
kutsal metinden hareketle bilimsel bir ölçek geliştirilebilir mi? sorusu tartışmaya
açık olmakla birlikte, bir dinin dindarlık ölçüsünün ne olduğunu ele almadan
dindarlığın ne olduğunu belirlemek de bir o kadar tartışılabilir. İnsanlar bir dine
inanıyorlarsa o dinin dindarlık ölçüleri ideal olandır. Bu ideale yaklaşmak için
bireylerin yaşantılarında dinin ne kadar yer aldığı ise bireysel dindarlıkları ile
ilgilidir. Bu nedenle bu çalışmada Kur’an’ı Kerim’den hareket etmenin doğru
olabileceği düşünülerek bu çalışma planlanmıştır.
Buna göre belirlenen alt problemler;
a) Kur’an bağlamında hazırlanacak sorulardan oluşan dindarlık ölçeği, geçerliliği
ve güvenirliği olan bir ölçek olacak mıdır?
b) Geliştirilecek ölçeğin, alt boyutları olacak mıdır?
c) Ölçekte alt boyutlar çıkarsa Glock ve Stark’ın 5 boyutlu dindarlık tanımıyla
benzerlikleri ve farklılıkları olacak mıdır?
d) Ölçeğin alt boyutları çıkarsa aralarındaki korelasyon anlamlı olacak mıdır?
e) Ortaya çıkan ölçek, araştırılan alanın ne kadarını açıklama gücüne sahip
olacaktır?
5. Araştırmanın Sınırlılıkları
Araştırmaya 2015 yılının Ağustos ayında başlanmış, 2016 yılının Mayıs ayında ise
sonuçlandırılmıştır. Araştırma örneklemi 17-65 yaş arası kişileri kapsayacak şekilde
belirlenmiştir. Uygulama Ankara, İstanbul, İzmir, Trabzon, Yalova, Denizli, Mersin
ve Kayseri illerinde yapılmıştır.
4
1. BÖLÜM
KURAMSAL VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE
1.1. Din ve Dindarlik Kavramları
1.1.1. Din ve Dindarlık Tanımlamalarında Karşılaşılan Sorunlar
Din ve dindarlık üzerine yazılmış sayısız esere ve sayısız tanıma rastlamak
mümkündür. Bu eserlerde yer alan tanımlama çabalarından önce, işimizin ne kadar
zor olduğunu anlamak için, dini ve dindarlığı tanımlamada karşılaşılan güçlüklere
değinmek gerekir. Bu güçlüklerden ilki tanımlayan kişilerin kendi dini kültürlerini
temel alarak yaptıkları tanımlardır (Aydın, 2013, ss. 18-20). Örneğin Müslüman bir
araştırmacı islamı temel alarak tanım yaparken, bir başka dine mensup araştırmacı
da kendi dinine uygun tanımlama yapmaktadır. Bir diğer sorun politeist ve
monoteist dinlerin, özellikle inanç açısından birbirlerinden büyük oranda
farklılaşması hatta monoteist dinlerin bile kendi içerisinde kayda değer biçimde
farklılaşan tek tanrıcı anlayışlara sahip olması nedeniyle yapılan tanımların,
sınıflama ve kavramlaştırmanın dinin ne olduğunu tasvir edebilecek güçte
olmadığını göstermektedir (Yapıcı, 2011, s. 31). Dinlerin yapısı ile ilgili bu sorunun
dışında tanımlama çalışmaları, din ile ilgilenen her bilim dalına göre de
farklılaşmaktadır. Sosyologlar dinin sosyal yönüne, felsefeciler felsefi yönüne,
teologlar kutsal açısından dine bakarken, psikologlar bireysel ve psikolojik yönüne
vurgu yaparak tanımlar yapmaktadır. Bundan dolayı din psikolojisi başta olmak
üzere din bilimleri alanında yapılan çalışmalarda dinin hem özüne hem de
işlevlerine gönderme yapan tanımlar tercih edilmeye başlanmıştır (Yapıcı, 2011, s.
32). Yine de son tahlilde üzerinde anlaşılmış ortak bir tanım yoktur. Dindarlığın
boyutlarının belirlenmesinde asıl çıkış noktası olan dinin tanımlanması
5
konusundaki bu güçlükler, elbette ki dindarlığı ölçümlemek için geliştirilen
araçların nasıl oluşturulacağı konusunda da sorun olarak karşımıza çıkmaktadır.
1.1.2. Dinin Tanımı
Psikoloji, sosyoloji, teolojinin öncü isimlerinin din ve dindarlık tanımları,
kavramsal bir çerçeve çizmemize yardımcı olurken, bu bağlamda yapılan dindarlık
boyutlandırma çalışmaları ise kuramsal yaklaşımlar hakkında genel bir görüş
sağlayacaktır.
1.1.2.1. Psikolojik Tanımlar
Ali Ayten (2012, s. 26), dinin gündemde olmadığı bir dönemde bu alanla ilgili
çalışmalar yaparak mesleki anlamda risk alan William James’in; dini, bireyin
duyguları, fiilleri ve tecrübelerini içeren bir olgu olarak tanımladığını aktarır. James
(1985, s. 15), dinlerin öncülerinin ve peygamberlerinin bireysel deneyimlerinin
araştırılmasının gerekliliğine değinir. Böyle yaparak dinleri, öncülerinin bireysel
tecrübelerine indirger. Freud (1997, s. 204), dini fikirlerin, kendini doğanın ezici
üstün gücüne karşı koruma zorunluluğundan kaynaklandığını söyleyerek, Tanrıyı
yüceltilmiş baba figürü, dini de bir yanılsama olarak değerlendirir. Bir başka
eserinde ise dinin saplantı nevrozuyla birçok ortak noktası olan bir olgu olduğunu
ifade eder (Freud, 1997, s. 35). Çağdaşlarına göre dine olan farklı ve ilgili
yaklaşımıyla Jung, dini numinosum kavramıyla açıklar. Yani dini, istence bağlı
keyfi hareketlerin bir sonucu olmayan, dinamik bir varlığa veya etkiye dikkatli ve
özenli bir şekilde uyma deneyimi sonucunda değişikliğe uğramış bilince özgü bir
tutum olarak tanımlar (Jung, 2010, ss. 7,8). Psikologların dine yaklaşımındaki
farklılıklar bu kadarla da sınırlı değildir. Fromm (1997, ss. 38, 46) bireyin kendini
dış dünyaya bağlayan göbek kordonunu kesmeden özgür olamayacağını, bu
bağlardan birisinin de kilise olduğunu, tanrının buyruklarına karşı gelmenin,
insanın kendini zorlamadan kurtarması, insan öncesi yaşamın bilinçsiz
varoluşundan çıkıp insan düzeyine ulaşması anlamına geldiğini söyler. Dini ise bir
grup tarafından paylaşılan ve kişiye kendine bir yön bulmasını sağlayacak bir
zemin ve tapınma nesnesi sunan bir düşünceler ve eylemler sistemi (Fromm, 2012,
s. 31) olarak tanımlar. Logoterapinin kurucusu Frankl dine ilişkin görüşlerinin
6
netleştiği ve kuramının temellerini attığı Nazi kamplarındaki yaşam öyküsüyle
psikologlar içinde dine karşı en ılımlılardandır. Ona göre din nihai anlam arayışıdır
(Frankl, 1975, s.13). Din psikolojisi için önemli çalışmaları olan Batson ve
arkadaşları (2011, s.7) ise dini: ‘biz canlıların birgün öleceğimiz şeklindeki
şeklindeki farkındalıkla ilgili karşılaştığımız sorunları kişisel olarak anlama için
yaptığımız herşey her ne olursa olsun dindir’ şeklinde tanımlamışlardır.
1.1.2.2. Sosyolojik Tanımlar
19. yy aydınlanma çağı; dinin meşruiyetini kaybedip yerini sosyolojiye bıraktığı,
başka deyişle sosyolojinin dinin ilgi alanlarına egemenlik kurmaya çalıştığı bir
çağdır. Bu nedenle sosyologların dinle iyi ilişkilerinin olması iyimser bir bakış olur.
Örneğin sosyolojinin kurucusu Aguste Comte, geleneksel dinin yerine, akideleri,
ibadetleri ve ilmihali olan yeni bir din kurmuştur. Bu dinin poztivist bir de kilisesi
olmakla birlikte din adamları da sosyologlardı. Comte bu yeni din çerçevesinde
aşkın bir tanrıya gönderme yapmaksızın dini akla duyguya davranışa hitap eden ve
böylece insan şahsiyetinde ve toplumda bütünlük temin eden bir yapı olarak
tanımlar (Çiftçi, 2013, s.s 44-45). Karl Marks ise dine karşı olduğuna ilişkin yaygın
inanç olmasına karşın, insanı düşündüren şu tanımı yapar: "Din ezilen
yaratılmışların iç çekişi, kalpsiz dünyanın kalbi, ruhsuzların ruhu, insanların
afyonudur" (www.religionfacts.com/religion). Diğer tanımlarda çeşitlilik gösterir.
Rudolf Otto Dinin kutsalın tecrübesi olduğunu söylerken (Joachim, akt. Coştu,
2009, s. 121), Weber dini, “insani anlamlandırmayla ilgili bir eylem” ve “ruhun
kurtuluşu için bir girişim” olarak tanımlar (Çiftçi, 2013). Durkheim’ın tanımı da
sosyolojiye yakışır bir tanımdır. Durkheim dinin: ‘bir topluluğun bir arada
tutulabilmesi ve tutunabilmesi yani kuru kalabalık değil düzenli toplum olması için
gereken bazı duyguların ve duygulara denk düşen davranışların kutsallık kazanmış
hali’ olduğunu söyler (Çiftçi, 2013, s.93).
1.1.2.3. Teolojik Tanımlar
Teolojik tanımlara örnek olarak; Thomas Aquinas, din Tanrıya inanmaktır derken,
Edward Taylor ise dinin manevi varlıklara inanmak olduğunu ifade eder (Aydın,
2013, s.35). Kant ise sosyologların esinlendiği bir filozof olmasına rağmen din
7
tanımı bu sınıf içinde daha anlamını bulmaktadır. O’na göre din: Tüm
ödevlerimizin ilahi emirler olarak kabullenilmesidir (Yaparel, 1987, s. 413). Kur’
an’da dinden, hesap ve ceza günü (Fatiha:3), bugün size dininizi kemâle
(olgunluğa) eriştirdim, üzerinizdeki nimeti tamamladım ve size din olarak İslâm'ı
seçip beğendim” (5/Mâide, 3), De ki: ‘Şüphesiz Rabbim beni doğru yola, dosdoğru
dine, hanîf olan/Allah’ı birleyen İbrâhim’in dinine iletti. O, (İbrâhim, hiçbir zaman
Allah’a) şirk/ortak koşanlardan değildi.” (6/En’âm, 161), O (Allah), müşrikler
hoşlanmasalar da (kendi) dinini bütün dinlere üstün kılmak için Rasûlünü hidâyet
ve hak din ile gönderendir.” (9/Tevbe, 33), “Sen yüzünü hanîf/Allah’ı birleyen
olarak dine, yani, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise o fıtrata çevir.
Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu
bilmezler. Hepiniz O’na yönelerek O’na karşı gelmekten sakının; namazı kılın;
müşriklerden olmayın. Ki onlardan dinlerini parçalayanlar ve kendileri de bölük
bölük olanlar vardır. (Bunlardan) her fırka, kendi yanındakiyle
böbürlenmektedir.” (30/Rûm, 30-32) gibi, din kelimesi birçok ayette geçmektedir.
İslam Peygamberi Hz. Muhammed’in hadislerine bakıldığında ‘din nasihattir/
samimiyettir’ hadisinin bir din tanımı olduğunu görüyoruz (Görmez, 2003, s. 338).
Bir kısım İslam alimlerinin tanımlarını da kısaca vermek gerekirse; Cabir b.
Hayyan: Öldükten sonraki hayatta yararlanmak için yapılması buyurulan fiillerdir.
Ragıb İsfehani: Din, itaat etmeye ve cezaya denir ve mecaz olarak şeriata da din
denir. Seyyid Şerif Cürcani: Akıl sahibi kimseleri elçide olanı kabul etmeye çağıran
ilahi bir konumdur. Muhammed Ali Tahanevi: Akıl sahiplerini onu seçmeleri
sebebiyle, bu dünyada salaha, öbür dünyada felaha götüren ilahi yasadır (Şahin,
2000, s.s. 10-21). İmam Gazali: Din kul ile Allah arasındaki muameledir. el -Ezrai:
Din Allah’ın peygamberi diliyle kulları için koyduğu şeydir. el- Beyruci: Din yüce
Allah’ın bizzat hayra sevk etmek üzere kulları için vaz ettiği hükümlerdir. Es-
Sicistani: Din, insanın islam veya onun dışındakileri, kendisine din olarak
benimsemesidir. İbnul Cevzi: Din insanın kendisi için gerekli gördüğü ve
bağlandığı şeydir (Aydın, 2013, s.s. 38-39) diyerek dini tanımlamışlardır.
Konunun başından bu yana din ile ilgili onlarca tanım bize batıdaki tanımların
kurumsal dinden bağımsız olduğunu, İslami tanımların ise Yaratıcı, peygamber ve
yol gösterici dini kurallar çerçevesinde yapıldığını göstermektedir. İslami
8
tanımların içeriği aslında dinden ziyade İslam’ı tanımlar gibidir. Oysa Kur’an da
yaşanması gereken tek dinin islam olduğundan söz edilirken tek yaşanan dinin de
İslam olduğu kastedilmemiştir.
İslami dindarlığı ölçmek amacıyla bir ölçek geliştirmeye çalışılan bu araştırmada
da bir din tanımı yapılmak istenmiştir. Bu bağlamda din: Hayatı düzenlemek için
ilahi ya da beşeri bir kural koyucusu olan yollarken; kişinin yerken, içerken,
uyurken, konuşurken, aile, iş ve diğer sosyal ilişkilerinde, kısacası hayatının her
alanında tercihlerini hangi saike göre yaptığı da kişisel dindir. Yani kurumsal dinin
kişilerden beklediği davranış ve tutumlara ilişkin kuralların, birebir yerine
getirilmemesi, kişi tarafından istediği biçimde yorumlanarak yerine getirilmesi veya
o kuralları yok sayması dahi o kişinin dinidir.
1.1.3. Dindarlık Tanımları
Dindarlık tek yönlü bir tanıma sığacak bir kavram değildir. Bunu, bu zamana kadar
dindarlık ile ilgili yapılan araştırma sonuçları bize söylemektedir. Bunca çalışmanın
ortaya koyduğu sonuçlar bize akademik bir zeminde dindarlığı tanımla konusunda
ne yazık ki kolaylık sağlamamaktadır (Yapıcı, 2002). Çoğu araştırmacının kabul
ettiği üzere dindarlık çok boyutlu bir kavramdır. Ancak boyutların sayısı ve niteliği
konusunda araştırmalar arasında büyük farklılıklar vardır (Rusu ve Turliuc, 2011, s.
355). Bu farklılıklar tıpkı dinde olduğu gibi dindarlıkta da farklı tanımların
yapılmasına yol açmaktadır. Çeşitli dindarlık boyutlandırma çalışmalarının olması,
ortak bir zemin ve üzerinde uzlaşılan dindarlık boyutlarına değil, her araştırmacının
bulguları sonucu ortaya koyduğu özgün tanımlamalara yol açmaktadır. Bunca
çeşitliliğin içinde araştırmacıların yolunu bulması zor olsa da çalışmaların
akademik değeri tartışılmazdır. Bu bağlamda ortaya çıkan çeşitli dindarlık
tanımlarında, dindarlığı bir kişinin mensubu olduğu dine ait inanç ibadet ve
sembollere ilişkin kabul, yoğunlaşma ve meşgul olma derecesi (Kurt, 2009, s. 2),
“kutsal olanın yahut özel bir formu olmak itibariyle belli bir dinin muayyen bir
zaman ve şartlarda belli bir kişi veya grup ya da toplum tarafından yaşanması
(Günay, 2006, s. 22)”, kişinin mensubu olduğu dinin inanç esaslarına bağlı olarak
ibadet ve ahlaki ilkelerine uyumlu yaşaması (Yılmaz, 2014, s.s. 40-47), bir kişinin
mensubu olduğu dine ait inanç, ibadet ve sembollere ilişkin içten kabul,
9
yoğunlaşma ve meşgul olma derecesi (Aslan, 2011, s. 40) gibi ifadeler yer
almaktadır.
Bizim dindarlık tanımımız ise, ‘din tanımıyla bağlantılı olarak; kişinin yaşam
biçimindeki tercihlerinde kendisini motive eden unsurların, beşeri ya da ilahi
kurallar içinde benimsediği dine uygunluk derecesidir’ şeklindedir.
1.2. Dindarlığın Ölçümü İle İlgili Yerli ve Yabancı Çalışmalar
1.2.1. Dindarlığın Ölçümü ile İlgili Yerli Araştırmalar
Türkiye’de yapılmış birçok dindarlık ölçeği mevcuttur. Bu ölçeklerin bir kısmı
yabancı ölçeklerden uyarlanmış, bir kısmı ise özgün çalışmalar olarak ortaya
konmuştur. Burada ikinci gruptaki ölçeklerin değerlendirilmesi yapılacaktır.
Literatüre bakıldığında ülkemizde 1962 yılında ilk ölçek çalışmasının Mehmet
Taplamacıoğlu tarafından yapıldığı (Onay, 2001), ancak istatistiki değeri olan
çalışmaların 1980’ li yıllarda Kayhan Mutlu ile başladığını söyleyebiliriz. Mutlu
(1989) çalışmasında, yabancı kaynaklardan uyarladığı bir ölçek geliştirmiş ve
dindarlığı etkileyen sosyolojik etkenleri araştırmıştır. Sonrasında bu alanda çalışma
yapanlar arasında ‘Erdoğan Fırat (1977), Mehmet Emin Köktaş (1993), Münir
Koştaş (1995), Hüseyin Peker (2000) ve Ahmet Y. Ocak (2001) gibi isimler
sıralanabilir. Bu isimler arasında Ocak (2001), tarihi materyale dayalı olarak
yaptığı çalışmasında dindarlığı ‘halk(popüler) İslâmı’, ‘kitabî (mederese) İslâmı’,
‘tekke(mistik) İslâmı’ ve ‘devlet (siyasallaşmış) İslâm’ şeklinde temel olarak dört
tipe ayırmıştır. Hüseyin Peker ise dinî şahsiyetleri ‘inançla ilgili esasları kabul
etmeyenler’, ‘dinde inancı esas alan, ibadeti önemsemeyenler’, ‘dinin özünden
ziyade dinî pratiklere önem verenler’, ‘istek ve arzularını engelleyip, zikre önem
verenler’, ‘inanç ve ibadetin birlikte olmasını isteyenler’, ‘inanmadıkları halde
inanmış gibi davrananlar’ şeklinde sınıflandırmıştır (Erkan, 2014, s.127). Bu
ölçeklerle ilgili ayrıntı sonradan yapılan dindarlık ölçeği geliştirme çalışmalarının
çoğunun literatüründe mevcut olduğu için burada değerlendirmesini yapmanın kuru
bir tekrar olacağı düşünülerek, son yıllarda geliştirilen ölçeklere yer verilmesi
uygun görülmüştür. Bunlardan ilki, 1995 yılında İslami Dindarlık Ölçeği adında
Veysel Uysal tarafından yapılmıştır. Uysal çalışmasındaki temel amacın
10
Müslümanlar için geçerli olacak bir İslami dindarlık ölçeği geliştirmek olduğunu,
uygulama aşamasında örnekleminin İstanbul’da random olarak seçilmiş 450 kişiden
oluştuğunu belirtmiştir. Anket formunu oluştururken sosyal psikolojide kullanılan
tutum ölçeklerini baz aldığını, din psikolojisi ve din sosyolojisi alanında önceden
hazırlanmış başka ölçeklerden uyarladığın, soruların bir kısmını da araştırmanın
amacına uygun olarak hazırlayıp toplamda 52 soruluk 4’lü likert tipinde bir anket
formu hazırladığını, faktör analizi sonucunda 26 sorunun 5 alt boyutta toplandığını,
ölçeğin geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğunu ifade etmiştir (Uysal, 1995).
Uysal’ın bu çalışmasında elde ettiği bulguların yani İslami dindarlığı 5 boyutta
tanımlamasının, Glock ve Stark’ın dindarlığın 5 boyutlu olduğuna ilişkin
çalışmalarıyla paralel olduğu görülmüştür. Uysal çalışmasında İslami dindarlığı
ölçmeyi amaçladığını ifade ederken İslami dindarlık ölçüsünün ne olduğuna ilişkin
bir tanıma yer vermemiştir. Onay (2001), 1997 yılında dini duygu, davranış ve
düşünce boyutlarını ölçen DYÖ (Dini Yönelim Ölçeği) adlı bir ölçek geliştirmiş,
18-22 yaş arası öğrencilere uygulamıştır. Bu ölçeği 1999 yılında ise revize ederek
18 maddelik likert tipi bir ölçek haline getirmiştir. Onay çalışmasında amacının
kişilerin hayatında dinin ne derece yer aldığını belirlemek olduğunu, ölçeğini sosyal
psikolojinin yönelimlerin üç boyutlu yapısal analizi yöntemine göre hazırladığını,
ifade etmiştir. Buna göre dini yönelimleri düşünce, duygu, davranış boyutlarında
ele almıştır. 2009 yılında ise Yakup Coştu, Dine Normatif ve popüler Bir
Yaklaşım-Bir Dini Yönelim Ölçeği Denemesi’ adlı bir çalışma yürütmüş,
çalışmasında dini yönelimi popüler ve normatif olmak üzere ayırmış, normatif tarzı
dini yönelimi, bireyin dinsel yaşayış biçimini belirleyen öğelerdeki yönelim
objesinin, o dinin temel itikâdî, amelî ve ahlakî öğretilerinden oluşması, popüler
tarzı dini yönelimi ise, yönelim objesinin kaynağının, çoğunlukla toplumun
alışılagelen dini/mistik tarzı ritüellerinden oluşması olarak tanımlamıştır.
Çalışmasını dinin psikolojik yönüyle ilgili olmadığı için, dindarlığın kültürel ve
toplumsal alanda gözlemlenen boyutuyla sınırlandırılmıştır. Coştu, envanterinin
genel olarak kişilerin normatif ve popüler tarzı dini tutum düzeylerini ölçmek için
geliştirilmiş olduğunu, bu nedenle yalnızca ilahiyat ve din sosyolojisi açısından
operasyonelleştirme yaptığını ifade etmiştir. Çalışmasının örneklemini Samsun
ilinden seçilen 14 yaş ve üzeri 917 kişiye uygulamıştır. Faktör analizi sonucuna
göre normatif tarzı dini tutum olarak ifade edilen temel İslami inanç ve
11
uygulamalar ile popüler tarzı dini tutum olarak isimlendirilen halk arasındaki ‐daha
çok toplumun alışkanlıklarıyla ilintili olan ve dini/mistik bir atmosfere sahip‐
yaygın inanış ve uygulamalara ilişkin tutum maddelerinin bir arada sunulduğu
ölçeğin iki faktöre ayrıldığı görülmüş, ölçeğin bu iki boyutu ölçmeye yetkin
olduğunu, geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğu ifade edilmiştir (Coştu, 2009).
Ölçeğin ilk boyutu olan normatif dindarlığın hangi ölçütlere dayanarak
hazırlandığına ilişkin bir tanıma yer verilmemiştir. Yine Üzeyir Ok tarafından 2011
de yeni bir dindarlık ölçeği geliştirildiği bu ölçekte de İslami dindarlığın
ölçülmesinin amaçlandığı, 2 ayrı üniversite öğrencilerinden 950 kişilik bir
örnekleme uygulandığı, ölçeğin 8 maddeden oluştuğu, dini duygu, düşünce ve
davranış ve ilişki boyutlarını ölçtüğü ifade edilmiştir (Ok, 2011). Ölçeğin metrik
özelliklerini belirlemede diğer çalışmalardan farklı olarak doğrulayıcı faktör analizi
ve kriter geçerliliği için ölçeğin başkaca ölçeklerle korelasyonuna bakılmış ve
sonuçta ölçeğin geçerli ve güvenilir olduğu belirtilmiştir. 2013 yılında ise Mustafa
Ulu tarafından geliştirilen dindarlık ölçeği ile üniversite gençliğinin sahip oldukları
dindarlık algıları ve düzeylerini tespit etmeye çalışmak ve elde edilen bulguları
psikolojik özellikleri açısından yorumlamak amacıyla bir çalışma yapılmış, bu
çalışmada geliştirilen ölçek, 553 öğrenciye uygulanmış ve ölçeğin geçerlilik ve
güvenirliğinin kanıtlanmış olduğu ifade edilmiştir. Bu çalışmadaki anket soruları
World Value Survey, Religion and Life Perspectives Among Adolescents ve
Multidimensionel Measurement of Religiousness/ Spirituality for Use in Healt
Research isimli çalışmalarda kullanılan sorulardan ilgili olanların tespit edilerek
kullanılması ile oluşturulmuştur (Ulu, 2013). Son olarak 2014 yılında Beyazıt
Yaşar Seyhan tarafından Dini Şuur ölçeği adında bir ölçek geliştirilmiş, araştırma
amacı, çocukluk dönemleri hariç insan yaşamının diğer tüm dönemlerine
uygulanabilecek yapıya sahip bir dindarlık ölçeği geliştirmek olarak belirlenmiştir.
Söz konusu dindarlık ölçeğinin daha çok Anadolu coğrafyasında yaşanan dini ve
manevi hayatı ölçme amacına yönelik olduğu ifade edilmiştir. Örneklemi 225
kişilik üniversite öğrencisi oluşturmuştur. 21 maddeden oluşan ölçeğin ‘dini değer’,
‘dini bilinç’ ve ‘dini davranış’ alt boyutlarından oluştuğu görülmüştür. Araştırmacı,
dindarlığının artması ya da artmaması bireyin dini şuuru ile bağlantılı olacağı, için
ölçeğine “Dini Şuur Ölçeği” adını verdiğini, ölçeğin geliştirilme aşamasında “Test
Tekrar Test” yöntemini kullandığını, buna göre aynı ölçek maddelerini üç hafta ara
12
ile aynı öğrencilere tekrar uyguladığını, sonrasında açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör
analizi yaptığını, 3 boyutu çıkan ölçeğin geçerli ve güvenilir olduğunu ifade
etmiştir (Seyhan, 2014). Sözü edilen bu ampirik çalışmaların yanı sıra İslami
dindarlık ölçeği geliştirmek için öneri niteliğinde teorik çalışmalar yapan ve
Kur’an’ı Kerim bağlamında bir dindarlık ölçeği öneren Peker (2012), Kur’an’ı
Kerim’deki ayetleri incelemesi sonucunda dindarlığın altı boyutu olduğunu
bunların; inanç boyutu, ibadet boyutu, ahlâk boyutu, düşünce boyutu, duygu boyutu
ve bilgi boyutu olduğunu ifade etmiş ancak bu teorisini destekleyen ampirik bir
çalışma sunmamıştır. Yine benzer biçimde Kur’an’ı Kerim’e dayanarak bir
dindarlık ölçeği geliştirilmesini öneren Kula (2014), Kur’an-ı Kerim’de İsm-i fail
kalıbında durum belirten Mümin, Müslüman, Muhsin, Muhlis, Muttaki,
Mütevekkil, Salih, Sadık, Sabir, Şakir, Zakir şeklindeki iman eden bireye ilişkin bu
kategorizasyonun, İslami dindarlık tanımlaması açısından önemli ölçüde kapsayıcı
ve bu tiplemeler çerçevesinde gerçekleştirilen davranışların da bireyin
dindarlığındaki farklı boyutları ifade edici bir özellik taşıdığını söylemektedir. Bu
nedenle, İslami dindarlık ölçeği geliştirirken yukarıda belirttiğimiz Kur’an’da yer
alan mümin tiplemeleri ve buna ilişkin davranış özelliklerinin kriter olarak ele
alınması ile hem Müslüman tanımlamasında daha geniş özellikleri taşıyan hem de
kendi içinde gerçekleşen davranışlarla çok boyutlu dindarlık özelliğini
barındırabilen bir ölçek oluşturma imkanı sağlanabileceğini ifade etmiştir. Yapılan
tüm çalışmalar değerlendirildiğinde, diğer İslami dindarlık ölçeklerinin sorularında
ne tür bir operasyonel din tanımı yapılıp da soruların hazırlandığına ilişkin bir
netlik olmayışı bizi ölçülmek istenen dindarlık tipinin İslami dindarlık olmasından
hareketle bu dinin kendi temel kaynağından hareket ederek bir ölçek geliştirmenin
gerekliliğine inandırmıştır.
1.2.2. Dindarlığın Ölçümü ile İlgili Yabancı Araştırmalar
Dindarlık çalışmalarında ana sınırlamalardan biri dindarlığı küresel düzeyde
değerlendirmektir. Bunu yapmaya çalışan araştırmacıların başında Allport ve Ross
(1967), Glock ve Stark(1968), Batson, Schoenrade ve Ventis(2011), King Ve
Hunt(1969) gelmektedir. Allport ve Ross (1967, s.434) dini yönelimi dış güdümlü
ve iç güdümlü olarak ayırmaktadır. Onlara göre dış güdümlü birey, kendi kişisel
amaçları için dini kullanma eğilimindedir. Bu kişiler dini, sosyalleşme ve oyalanma
13
aracı, güvenlik sağlayıcı, teselli aracı ve statü için kullanabilirler. Dış güdümlüler
Tanrı’ya yönelirler ancak kendilerinden uzağa kaçmadan. İç güdümlü yönelimi
olanların ise temel motivasyonu dindir. Diğer ihtiyaçlarını, inançları ve dini
emirlerle, mümkün olduğu kadar uyumlu hale getirerek karşılarlar. Bir inancı kabul
eden kişi onu içselleştirir ve bütünüyle takip eder. İçselleştirdiği bu duyguyu artık
din olarak yaşar. Allport ve Ross’un geliştirdiği Dini Yönelim Ölçeğinde 9 madde
iç güdümlü dindarlığı, 11 madde dış güdümlü dindarlığı ölçer. Ölçekte dış güdümlü
maddelere ‘Her ne kadar dine inansam da hayatımda daha önemli şeylerin varlığını
hissederim’, ‘Ahlaki bir yaşam sürdüğüm sürece inandığım şeyler o kadar da
önemli değildir’, ‘Duanın öncelikli amacı iç huzur ve korunmaktır’ gibi maddeler
örnek verilebilir. İç güdümlü maddelere ‘Özel dini düşünce ve meditasyon için
harcanan zaman benim için önemlidir’, ‘Kaçınılamayan durumlar beni
engellemediği sürece kiliseye katılırım’, ‘Yaşamımdaki bütün alanlarda dinin
etkisini sürdürmeye çaba harcarım’ (Hallami ve Arglye, 2014, s.44) örnek
verilebilir. Allport ve Ross’un dini yönelime ilişkin bu sınıflandırmasındaki tipler
gerçek hayatta sıklıkla karşımıza çıkar. Bu sınıflandırma bir dini yönelim biçimidir.
Diğer yandan dindarlığın boyutlarına ilişkin bir çok araştırmacının araştırmasına
temel olan Glock ve Stark’ın çalışmalarıdır. Bunlardan Glock (1962, ss.98-106)
dindarlığın; dini inanç, ritüel (ibadet boyutu), dini hisler (tecrübe boyutu), dini bilgi
(entelektüel boyut), dini etki (etki boyutu) boyutları olduğundan söz eder. Bu
boyutlandırmayı dünya dinlerini inceleyerek yaptığını söyler. Glock ve Stark (1968,
ss. 14-16); dindarlığı 5 boyutta incelemişlerdir. Bunlardan: İnanç boyutu: Dindar
kişinin, dinin ilkelerinin doğruluğunu kabul edeceği, kesin bir teolojik görüşe sahip
olması gerektiğini içerir. Her din, bağlılarının kabul etmesini beklediği bir dizi
inanç sistemi içerir. Ancak inançların kapsam ve içeriği sadece dinler arasında değil
sıklıkla aynı din ve dini kültür arasında bile farklılık gösterir. Ritüel ya da ibadet
boyutu: Dini pratikler kişilerin kendilerini adadığının ifadesi olarak ibadet ve duayı
içerir. İbadet ve dua benzermiş gibi görünse de aralarında önemli bir fark vardır.
Resmi dinin belirlediği bir dizi eylem ibadetken, kişide kendiliğinden gelişen resmi
olmayan kişiye özel eylemler duadır. Tecübe Boyutu: Bu boyut dini tecrübelerle
ilgilidir. Algılar, duygular, duyumlar aracılığıyla, dini gruplar veya kişiler
tarafından, Tanrı veya Nihai Gerçeklik veya Transandandal Otorite ile kurulan bazı
öznel iletişimleri içer. Bilgi Boyutu: Bu boyuta göre, dindar kişinin inandığı dine
14
ait temel ilkeleri, ayinleri, kutsal kitabı ve dini kültürü minimum düzeyde de olsa
bilmesi gerekir. Etki Boyutu: Bu boyut diğer dört boyuttan farklıdır. Burada
dindarlığın, inanç, ibadet, bilgi ve tecrübe boyutlarının bireyin günlük yaşamındaki
etkisine bakılır. Dindarlığın bu 5 boyutu İslami dindarlıkla ilgili birçok araştırmanın
teorik temelindedir. Tüm dünya dinleri incelenerek oluşturulduğu iddiası, bu
boyutların kapsayıcılığını arttırmaktadır. Ancak bu boyutların islam dini için ne
kadar yeterli olduğuna ilişkin yeterince araştırma yok gibidir. Dindarlığı 3 boyutta
inceleyen, Batson, Schoenrade ve Ventis (2011, ss. 132-133), boyutlarını araç,
amaç ve arayış olarak belirlemişlerdir. Burada araç boyutu, Allport ve Ross’un dış
güdümlü dindarlığına, amaç boyutu da iç güdümlü dindarlığına tekabül eder.
Arayış boyutu ise varoluşsal sorunlara aranan cevaplarla ilgilidir. King ve Hunt
(1969, ss. 321-323), önceden yaptıkları ilk çalışmalarında dindarlığın 9 boyutu
olduğunu, bu çalışmada ise dindarlığın 11 boyutu olduğunu söylemişlerdir. Bu
boyutları, 1-Mezhepsel onay, 2-Kilise katılımı, 3-organizasyonel aktiviteler, 4-
Kişisel dini deneyimler, 5-Arkadaşlarla kilise çalışması, 6-Dini büyüme ve gayret
yönelimi, 7-Dini güvenlik veya dogmatizm yönelimi, 8-Dışgüdümlü yönelim, 9-
Maddi destek, 10- Din hakkında okuma ve konuşma, 11-Dini bilgi olarak
adlandırmışlardır. Allen ve Spilka’nın (1967) çalışması ise dindarlık ve önyargı
üzerine olmuştur. Onlar dindarlığı önyargılı dindar ve önyargısız dindar olarak
ayırmışlar ve bu faktörleri teslimiyetçi inanç ve dini rıza ile ilişkileri açısından
değerlendirmişlerdir. Araştırmalarının sonucunda dini rıza ve önyargı ile
teslimiyetçi inanç ve önyargısızlık arasında güçlü benzeşme bulmuşlardır.
1.3. Kur’an-ı Kerimin Kapsayıcılığı
1.3.1. İslam Dininin Kaynakları
İslâm hukukunun kaynaklarına ilişkin klasik İslâm hukukunda, Kur’an ve Hz.
Peygamber’in hadîsleri gibi iki temel kaynağa dayanılır. İcma ve kıyas ise, bunlara
dayanan diğer ek kaynaklardır. İcma ve kıyas, nihaî otoritelerini Kur’an ve
sünnetten almışlardır (Dutton, 2002). Bu konuda Tirmizî’de geçen ve Peygamber’in
din konusundaki hüküm usulüne ilişkin tutumunu açıklayan muaz hadisinde: Muaz
bin Cebel’den rivayet edildiğine göre, Peygamber (a.s.) kendisini Yemen’e kadı
olarak gönderirken; ‘Bir olayla karşılaşırsan nasıl hükmedeceksin’ diye sormuş, o
15
da; ‘Allah’ın kitabı ile’ demiştir. Peygamber‚ ‘Ya kitapta bulamazsan?’ deyince
Muaz; ‘Allah’ın Peygamberinin sünneti ile’ diye cevap vermiştir. Peygamber;
‘Allah’ın Peygamberinin sünnetinde de bulamazsan?’ buyurmuş, o da; ‘reyimle
ictihad yaparım’ cevabını verince, Peygamber (a.s.) Muaz’ın göğsüne eliyle vurmuş
ve ‘Resulünün elçisini, onun razı olacağı şekilde muvaffak kılan Allah’a
hamdolsun’ diye dua etmiştir (İbn Hanbel). Burdan hareketle bu usülde iki kaynak
olduğu görülür: Nass ve İslâmi akıl. Kur’an, sünnet, üzerinde icma hâsıl olmuş
olsun ya da olmasın, sahabe fetvaları nassı teşkil ederken, kıyas dâhil diğer deliller,
islami akıl usûllerini teşkil etmektedir(Kotan, 2008 s. 89). Bu kavramlar arasında,
İcma: müçtehitlerin bir meselenin ortaya çıktığı asırda şer’î bir hüküm üzerine
ittifak etmelerine, kıyas: hakkında hüküm bildirilmeyen meselelerin, hükmünü
ortak illete dayanarak, hakkında hüküm bildirilen asıldan çıkarmak (Duman, 2008),
şeklinde tanımlanmaktadır. Bu tanımlardan hareketle dinin esasının Kur’an’da
belirlendiği, diğer yolların ise bu kaynağın otoritesi ve onayına bağlı olarak beşerin
yorumu olduğunu söyleyebiliriz. Temel kaynak olan Kur’an’ın ilahi bir kaynak
olması nedeniyle, doğruluğunun müslümanlarca tartışılmaz olduğu kabul
edilmektedir. Ancak diğer usullerden sünnet dahi, hadislerin sıhhati konusundaki
tartışmalar nedeniyle tartışılabilmektedir. Bu nedenle çalışmamızda, dindarlığın
kaynağı olarak yalnızca Kur’an’da geçen dindarlığı tanımlayan ayetlere yer
verilmiştir.
1.4. Ölçek Geliştirmeye İlişkin Bilgiler
1.4.1. Ölçek Geliştirmede Temel İlkeler
Sosyal bilim araştırmasında ölçmeye çalıştığımız olgu, genellikle kuramdan ortaya
çıkar. Kuram, bizim ölçme problemimizi nasıl kavramsallaştıracağımızda önemli
bir rol oynar (DeVellis, 2014). Araştırmacının, hangi kuramdan hareket edeceğini
belirlemesi sonrasında ölçek geliştirmede izlemesi gereken bir takım ilkeleri takip
etmelidir. Ölçmek istediği tutuma ilişkin hazırlayacağı ölçekte, gerekli teorik alt
yapı hazırlıklarını yapmasının ardından madde havuzu oluşturmalıdır. Soru
yazımında çok uzun olmayan ve iki anlam barındırmayan ifadelere yer vermeli,
soruları anlam kaybına uğramayacak şekilde kısa tutmaya özen gösterilmelidir.
(DeVellis, 2014, s. 81). Sorular, sade ve basit olmalı, hedef kitle tarafından kolayca
16
anlaşılmalı, okuma düzeylerine uygun yazılmalıdır. (Clarc ve Watson, 1995. s.
315). Katılımcı yanlılığı oluşmaması için ölçekte ters sorular da bulundurulmalıdır.
Soruların yazımından sonra ölçeğin türüne karar vermek gerekir. Likert tipi ölçek
geliştirme en çok kullanılan yöntemdir ve ağırlıkla tutum ölçekleri geliştirmede
kullanılır. Deneklere verilen ifadelere kendilerine göre katılma dereceleri sorulur
(Azaltun, 2008, s.104). Diğer aşamada hazırlanan sorular alanla ilgili uzmanların
görüşüne sunulur. Burada çıkan sonuç yani ölçeğe koyulmasına karar verilen
sorular ölçeğin kapsam geçerliliğini de gösterir(Büyüköztürk, 2016, s.180).
Uzmanlardan alınan geri bildirimler doğrultusunda ölçekte gerekli değişiklikler
yapılır ve pilot uygulama yapılır. Bu uygulama bize katılımcıların soruların
anlaşılırlığı ile ilgili geri bildirimleri noktasında oldukça önemlidir. Alınan geri
bildirimler neticesinde gerekiyorsa ölçekte değişiklikler yapılıp esas uygulamaya
geçilir. Burada örneklemin büyüklüğüne karar vermek için eldeki soru sayısından
5-10 kat fazla kişilik bir örneklem tercihinin faktör analitik çözümlerin geçerliliği
ile ilişkili olduğu söylenmektedir (DeVellis, 2014 s. 157). Bu aşamalardan sonra
asıl örnekleme uygulanan ölçeğin, geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılır.
1.4.2. Geçerlik ve Güvenirlik
Geçerlik, bir ölçme aracının ölçmeyi amaçladığı özelliği, doğru ve tam olarak
ölçebilmesi başka deyişle ölçülmek istenen değişkenin ölçülebilmiş olma
derecesidir. Bir ölçme aracıyla farklı zamanlarda elde edilen ve aynı nesnelerle
ilgili olan bir grup ölçümle ikinci grup ölçüm arasındaki tutarlık eğilimine de o
aracın güvenirliği denir. Güvenirlik; aynı değişkenin bağımsız ölçümleri arasındaki
kararlılıktır, aynı süreçlerin izlenmesi ve aynı ölçütlerin kullanılması ile aynı
sonuçların alınmasıdır (Demirali, 1995, ss. 126-137). Bu iki özellik bir ölçeğin
olmazsa olmazıdır.
Bu çalışmada geçerlilik için faktör analizi, güvenirlilik için cronbach alfa katsayısı
hesaplama yöntemleri kullanılmıştır. Yapı geçerliliğini ölçen faktör analizinin,
amacı aralarında ilişki bulunduğu düşünülen çok sayıdaki değişkenin, arasındaki
ilişkilerin anlaşılmasını ve yorumlanmasını kolaylaştırmak için daha az sayıdaki
temel boyuta indirgemek veya özetlemektir Sosyal bilimlerde kullanılan
kavramların soyut olması nedeniyle ölçekte kullanılan soruların, hangilerinin hangi
17
grupta toplanacağını belirlemek, yani araştırılan tutumun alt boyutlarını belirlemek
için kullanılabilecek tek yöntem faktör analizidir (Mertler ve Vanatta, 2005).
Güvenilirlik belirlemede kullandığımız Crobach Alpha testindeki Alfa katsayısı
ölçek içinde bulunan maddelerin iç tutarlılığının bir ölçüsüdür (Lorcu, 2015, s.
207). Diğer yöntemler manuel kullanılırken CA, SPSS içinde yer alan, veri setini
random bir şekilde ikiye ayırıp iç tutarlılığı hesaplayan bir yöntemdir. Zaman
tasarrufu açısından diğerlerine göre kullanışlı olan bu yöntem sonuçların
güvenirliği açısından da diğer yöntemler gibidir.
18
2. BÖLÜM
YÖNTEM
Ölçek geliştirmeye ilişkin bilgi edinmek amacıyla yabancı ve yerli kaynak
taramaları yapılıp teorik olarak zihinsel bir alt yapı hazırlandıktan sonra sırasıyla
aşağıdaki yöntemler kullanılarak ölçek kullanılır hale getirilmiştir.
2.1. Kur’an’ı Kerim’in incelenmesi
İlk aşamada, dindar bir insandan beklenen davranışlar ve dindar bir insanda olması
ve olmaması gereken her türlü özelliği betimleyen ayetler, DİB’e ait Kur’an’ı
Kerim mealinin titizlikle incelenmesi sonucu belirlenmiştir. Benzer nitelikleri
tanımlayan birden çok ayet olduğu durumlarda bunlardan bir tanesi seçilmiştir.
2.2. Dindarlığı Tanımlayan Ayetler Bağlamında Soru Havuzu Hazırlanması
Kur’an’ı Kerim’in incelenmesi sırasında belirlenen ayetlere bakarak 86 maddelik
soru havuzu oluşturulmuştur. Burada hepsini vermenin yersiz olacağı düşünülerek
sadece ölçeğin esas uygulamada kullanılan haline ait soruların hangi ayetlere
dayanarak hazırlandığı belirtilmiştir.
1. Madde: Görünmeyen bir âlemin varlığına ve bu âleme ilişkin İslam dininde
bildirilenlere inanırım.
Ayet: Onlar gayba inanırlar, namaz kılarlar, kendilerine verdiğimiz mallardan
Allah yolunda harcarlar. (Bakara3)
2. Madde: Kuranı Kerimdeki her ayette belirtilen hususların doğruluğuna
inanırım.
Ayet: Yine onlar, sana indirilene ve senden önce indirilene iman ederler; ahiret
gününe kesinkes inanırlar. (Bakara 4)
19
3. Madde: Allah’tan geldiğime ve yine O’na döneceğime inandığım için sevdiğim
birinin ölümü, kaza, ekonomik çöküntü vs. gibi musibetler karşısında
yıkılmam.
Ayet: Andolsun ki sizi biraz korku ve açlık; mallardan, canlardan ve
ürünlerden biraz azaltma ile deneriz. (Ey peygamber) sabredenleri müjdele. O,
sabredenler kendilerine bir bela geldiği zaman: Biz Allah’ın kullarıyız ve biz
O’na döneceğiz, derler.(Bakara155, 156)
4. Madde: Allah’ın varlığına inanıyorum.
Ayet: Yüzlerinizi doğudan yana ve batıdan yana çevirmeniz iyi olmak demek
değildir; Lakin iyi olan, Allah'a, ahiret gününe, meleklere, Kitap'a,
peygamberlere inanan, O'nun sevgisiyle, yakınlarına, yetimlere, düşkünlere,
yolculara, yoksullara ve köleler uğrunda mal veren, namaz kılan, zekat veren
ve ahidleştiklerinde ahidlerine vefa gösterenler, zorda, darda ve savaş alanında
sabredenlerdir. İşte onlar doğru olanlardır ve sakınanlar ancak onlardır.
(Bakara 177)
5. Madde: Peygamberlerin tümüne inanırım ve aralarında ayırım yapmam. Ayet:
Peygamber, Rabbinden kendisine indirilene iman etti, mü’minler de (iman
ettiler). Her biri; Allah’a, meleklerine, kitaplarına ve peygamberlerine iman
ettiler ve şöyle dediler: “Onun peygamberlerinden hiçbirini (diğerinden) ayırt
etmeyiz.” Şöyle de dediler: “İşittik ve itaat ettik. Ey Rabbimiz! Senden
bağışlama dileriz. Sonunda dönüş yalnız sanadır.” (Bakara 285)
6. Madde: Bu dünyada yaptıklarımla ilgili ahirette hesap vereceğime inanıyorum.
Ayet: Ceza (ve hesap) gününün doğruluğuna inananlar; (Mearic 26)
7. Madde: Düzenli olarak namazımı kılarım.
Ayet: Namazlara ve orta namaza devam edin. Allah'a saygı ve bağlılık içinde
namaz kılın. ( Bakara 238)
8. Madde: Kuranı anlayarak okumaya çalışırım.
Ayet: Kendilerine verdiğimiz Kitabı gereğince okuyanlar var ya, işte ona ancak
onlar inanırlar. Onu inkar edenler ise kaybedenlerdir. (Bakara 121)
20
9. Madde: Birikmiş param ve mal varlığımın olması durumunda mutlaka zekât
veririm.
Ayet: Namazı dosdoğru kılın, zekâtı verin. (Bakara 110)
10. Madde: Gece ibadetleri yapmaya özen gösteririm.
Ayet: (Resulüm!) Sen, onların söylediklerine sabret. Güneşin doğmasından
önce de batmasından önce de Rabbini övgü ile tesbih et; gecenin bir kısım
saatleri ile gündüzün etrafında (iki ucunda) da tesbih et ki, sen, Allah'tan
hoşnut olasın, (Allah da senden!). (Taha 130). Hepsi bir değildir; ehl-i kitap
içinde istikamet sahibi bir topluluk vardır ki, gece saatlerinde secdeye
kapanarak Allah'ın ayetlerini okurlar. (Ali İmran 113)
11. Madde: Cihad etmem gerekse bunu hiç tereddüt etmeden yaparım.
Ayet: O hâlde, dünya hayatını ahiret hayatı karşılığında satanlar, Allah yolunda
savaşsınlar. Kim Allah yolunda savaşır da öldürülür veya galip gelirse, biz ona
büyük bir mükâfat vereceğiz. (Nisa 74)
12. Madde: Her yıl Ramazan ayında tam olarak orucumu tutarım.
Ayet: Bunlar, tövbe edenler, ibâdet edenler, hamdedenler, oruç tutanlar[262],
rükû’ ve secde edenler, iyiliği emredip kötülükten alıkoyanlar ve Allah’ın
koyduğu sınırları hakkıyla koruyanlardır. Mü’minleri müjdele. (Tevbe 112)
13. Madde: Namahrem olan kişilere karşı her zaman sınırımı korurum.
Ayet: (Resulüm!) Mümin erkeklere, gözlerini (harama) dikmemelerini,
ırzlarını da korumalarını söyle. Çünkü bu, kendileri için daha temiz bir
davranıştır. Şüphesiz Allah, onların yapmakta olduklarından haberdardır.
Mü’min kadınlara da söyle, gözlerini haramdan sakınsınlar, ırzlarını
korusunlar. (Yüz ve el gibi) görünen kısımlar müstesna, zînet (yer)lerini
göstermesinler. Başörtülerini ta yakalarının üzerine kadar salsınlar. Zinetlerini,
kocalarından, yahut babalarından, yahut kocalarının babalarından, yahut
oğullarından, yahut üvey oğullarından, yahut erkek kardeşlerinden, yahut erkek
kardeşlerinin oğullarından, yahut kız kardeşlerinin oğullarından, yahut
müslüman kadınlardan, yahut sahip oldukları kölelerden, yahut erkekliği
kalmamış hizmetçilerden, yahut da henüz kadınların mahrem yerlerine vakıf
olmayan erkek çocuklardan başkalarına göstermesinler. Gizledikleri zinetler
bilinsin diye ayaklarını yere vurmasınlar. Ey mü’minler, hep birlikte tövbe
ediniz ki kurtuluşa eresiniz! (Nur 30,31)
21
14. Madde: Mümkün oldukça maddi yardımda bulunmaya çalışırım.
Ayet: Şüphesiz ki sadaka veren erkeklerle sadaka veren kadınlar ve Allah’a
güzel bir borç verenler var ya, (verdikleri) onlara kat kat ödenir. Ayrıca onlara
çok değerli bir mükâfat da vardır. (Hadid 18)
15. Madde: Her yıl kurban keserim veya kesmek isterim.
Ayet: Haccı da, umreyi de Allah için tamamlayın. Eğer (düşman, hastalık ve
benzer sebeplerle) engellenmiş olursanız artık size kolay gelen kurbanı
gönderin. Bu kurban, yerine varıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin.
İçinizden her kim hastalanır veya başından rahatsız olur (da tıraş olmak
zorunda kalır)sa fidye olarak ya oruç tutması, ya sadaka vermesi, ya da kurban
kesmesi gerekir. Güvende olduğunuz zaman hacca kadar umreyle faydalanmak
isteyen kimse, kolayına gelen kurbanı keser. Kurban bulamayan kimse üçü
hacda, yedisi de döndüğünüz zaman (olmak üzere) tam on gün oruç tutar. Bu
(durum), ailesi Mescid-i Haram civarında olmayanlar içindir. Allah’a karşı
gelmekten sakının ve Allah’ın cezasının çetin olduğunu bilin. (Bakara 196)
16. Madde: Selam aldığımda daha güzeliyle karşılık vermem gerektiğini dini bir
gereklilik olduğu için yerine getiririm.
Ayet: Size bir selâm verildiği zaman, ondan daha güzeliyle veya aynı selâmla
karşılık verin. Şüphesiz Allah, her şeyin hesabını gereği gibi yapandır. (Nisa
86)
17. Madde: Kumar, şans oyunlarını oynadığım olur.
Ayet: Ey iman edenler! (Aklı örten) içki (ve benzeri şeyler), kumar, dikili
taşlar ve fal okları ancak, şeytan işi birer pisliktir. Onlardan kaçının ki
kurtuluşa eresiniz. (Maide 90)
18. Madde: İsraftan kaçınmaya dikkat ederim.
Ayet: O, çardaklı-çardaksız olarak bahçeleri, ürünleri, çeşit çeşit hurmalıkları
ve ekinleri, zeytini ve narı (her biri) birbirine benzer ve (her biri) birbirinden
farklı biçimde yaratandır. Bunlar meyve verince meyvelerinden yiyin. Hasat
günü de hakkını (öşürünü) verin, fakat israf etmeyin. Çünkü O, israf edenleri
sevmez. (Enam 141)
22
19. Madde: Bakmam haram olan şeylere bakmamaya özen gösteririm.
Ayet: (Resulüm!) Mümin erkeklere, gözlerini (harama) dikmemelerini,
ırzlarını da korumalarını söyle. Çünkü bu, kendileri için daha temiz bir
davranıştır. Şüphesiz Allah, onların yapmakta olduklarından haberdardır.
Mü’min kadınlara da söyle, gözlerini haramdan sakınsınlar, ırzlarını
korusunlar. (Yüz ve el gibi) görünen kısımlar müstesna, zînet (yer)lerini
göstermesinler. Başörtülerini ta yakalarının üzerine kadar salsınlar. Zinetlerini,
kocalarından yahut babalarından yahut kocalarının babalarından yahut
oğullarından, yahut üvey oğullarından, yahut erkek kardeşlerinden, yahut erkek
kardeşlerinin oğullarından, yahut kız kardeşlerinin oğullarından, yahut
müslüman kadınlardan, yahut sahip oldukları kölelerden, yahut erkekliği
kalmamış hizmetçilerden, yahut da henüz kadınların mahrem yerlerine vakıf
olmayan erkek çocuklardan başkalarına göstermesinler. Gizledikleri zinetler
bilinsin diye ayaklarını yere vurmasınlar. Ey mü’minler, hep birlikte tövbe
ediniz ki kurtuluşa eresiniz! (Nur 30,31)
20. Madde: Sık sık yaradılış amacı üzerine düşünürüm.
Ayet: Onlar ayaktayken, otururken ve yanları üzerine yatarken Allah’ı anarlar.
Göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler. “Rabbimiz! Bunu boş yere
yaratmadın, seni eksikliklerden uzak tutarız. Bizi ateş azabından koru” derler.
(Ali imran 191)
21. Madde: Kur’an’ı Kerim’deki ayetler üzerine zaman zaman ayrıntılı biçimde
kafa yorarım.
Ayet: Hani, (Tevrat ile amel edeceğinize dair) sizden sağlam bir söz almış, Tûr
dağını da tepenize dikmiş ve “Sakınasınız diye, size verdiğimiz Kitab’ı sıkı
tutun, onun içindekileri düşünün (gafil olmayın)” demiştik. (Bakara 63)
22. Madde: Yalnız Allah’a kulluk yapmaya ve yalnız ondan yardım istemeye
gayret ederim.
Ayet: (Allahım!) Yalnız sana ibadet ederiz ve yalnız senden yardım dileriz.
(Fatiha 5)
23
23. Madde: İbadet ederken Allah’ın beni gördüğünü hissederim.
Ayet: Hayır, öyle değil! Kim “ihsan”[30] derecesine yükselerek özünü Allah’a
teslim ederse, onun mükâfatı Rabbinin katındadır. Artık onlara korku yoktur,
onlar üzülmeyeceklerdir. (Bakara 112)
24. Madde: Bağışlanmak için özellikle seher vakitlerinde dua ederim.
Ayet: (Bunlar), “Rabbimiz, biz iman ettik. Bizim günahlarımızı bağışla. Bizi
ateş azabından koru” diyenler, sabredenler, doğru olanlar, huzurunda gönülden
boyun büküp divan duranlar, Allah yolunda harcayanlar ve seherlerde
(Allah’tan) bağışlanma dileyenlerdir. (Ali imran 17)
25. Madde: Bir günah işlediğimde hemen pişmanlık duyarım.
Ayet: Yine onlar, çirkin bir iş yaptıkları yahut nefislerine zulmettikleri zaman
Allah’ı hatırlayıp hemen günahlarının bağışlanmasını isteyenler -ki Allah’tan
başka günahları kim bağışlar- ve bile bile işledikleri (günah) üzerinde ısrar
etmeyenlerdir. (Ali İmran 135)
26. Madde: Bir ortamda Allah anıldığı zaman kalbimin ürperdiğini hissederim.
Ayet: Mü’minler ancak o kimselerdir ki; Allah anıldığı zaman kalpleri ürperir.
O’nun âyetleri kendilerine okunduğu zaman (bu) onların imanlarını artırır.
Onlar sadece Rablerine tevekkül ederler. (Enfal 2)
27. Madde: Allah’ı andığım zamanlar kalben en huzurlu olduğum zamanlardır.
Ayet: Onlar, inananlar ve kalpleri Allah’ı anmakla huzura kavuşanlardır.
Biliniz ki, kalpler ancak Allah’ı anmakla huzur bulur. (Rad 28)
28. Madde: Namaz kılarken Allah’a karşı derin bir saygı hissederim.
Ayet: Onlar ki, namazlarında derin saygı içindedirler. (Müminun 2)
29. Madde: İhtiyaç sahiplerine yalnız Allah’ın rızasını kazanmak amacıyla yardım
ederim.
Ayet: Onlar gaybe[9] inanırlar, namazı dosdoğru kılarlar, kendilerine rızık
olarak verdiğimizden de Allah yolunda harcarlar. (Bakara 3)
24
30. Madde: Bir sözleşme yaptığımda kesinlikle uyarım.
Ayet: İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı taraflarına çevirmeniz(den ibaret)
değildir. Asıl iyilik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve peygamberlere
iman edenlerin; mala olan sevgilerine rağmen, onu yakınlara, yetimlere,
yoksullara, yolda kalmışa, (ihtiyacından dolayı) isteyene ve (özgürlükleri için)
kölelere verenlerin; namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren, antlaşma
yaptıklarında sözlerini yerine getirenlerin ve zorda, hastalıkta ve savaşın
kızıştığı zamanlarda (direnip) sabredenlerin tutum ve davranışlarıdır. İşte
bunlar, doğru olanlardır. İşte bunlar, Allah’a karşı gelmekten sakınanların ta
kendileridir (Bakara 177).
31. Madde: Birisinin kötülük yaptığını gördüğümde ona engel olmaya çalışırım.
Ayet: Sizden, hayra çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten men eden bir
topluluk bulunsun. İşte kurtuluşa erenler onlardır (Ali İmran 104).
32. Madde: Mümkün olduğunca iyilik yapmaya çalışırım.
Ayet: Kim bir iyilik yaparsa, ona on katı vardır. Kim de bir kötülük yaparsa, o
da sadece o kötülüğün misliyle cezalandırılır ve onlara zulmedilmez (Enam
160).
33. Madde: Değişik şekillerde hayır yapmak için çaba sarf ederim.
Ayet: Biz de onun duasını kabul ettik ve kendisine Yahya’yı bağışladık. Eşini
de kendisi için, (doğurmaya) elverişli kıldık. Onlar gerçekten hayır işlerinde
yarışırlar, (rahmetimizi) umarak ve (azabımızdan) korkarak bize dua ederlerdi.
Onlar bize derin saygı duyan kimselerdi. (Enbiya 90)
34. Madde: Bir kişi hakkında şahitlik yapmam gerekse her kim olursa olsun
doğruyu söylerim.
Ayet: Onlar, şahitliklerini dosdoğru yapan kimselerdir. (Mearic 33)
35. Madde: Yoksullara yaptığım hayırlarda bir teşekkür beklentisi içinde olmam.
Ayet: (Yedirdikleri kimselere şöyle derler:) “Biz size sırf Allah rızası için
yediriyoruz. Sizden bir karşılık ve bir teşekkür beklemiyoruz.” (İnsan 9)
25
36. Madde: Allah’tan beni bağışlamasını dilerim.
Ayet: Y ine onlar, çirkin bir iş yaptıkları yahut nefislerine zulmettikleri zaman
Allah’ı hatırlayıp hemen günahlarının bağışlanmasını isteyenler -ki Allah’tan
başka günahları kim bağışlar- ve bile bile işledikleri (günah) üzerinde ısrar
etmeyenlerdir. (Ali İmran 135)
37. Madde: Anne ve babama elimden geldiğince iyi davranırım.
Ayet: Hani, biz İsrailoğulları’ndan, “Allah’tan başkasına ibadet
etmeyeceksiniz, anne babaya, yakınlara, yetimlere, yoksullara iyilik
edeceksiniz, herkese güzel sözler söyleyeceksiniz, namazı kılacaksınız, zekâtı
vereceksiniz” diye söz almıştık. Sonra pek azınız hariç, yüz çevirerek
sözünüzden döndünüz. (Bakara 83)
38. Madde: Yardım ederken yetimlere öncelik veririm.
Ayet: Hani, biz İsrailoğulları’ndan, “Allah’tan başkasına ibadet
etmeyeceksiniz, anne babaya, yakınlara, yetimlere, yoksullara iyilik
edeceksiniz, herkese güzel sözler söyleyeceksiniz, namazı kılacaksınız, zekâtı
vereceksiniz” diye söz almıştık. Sonra pek azınız hariç, yüz çevirerek
sözünüzden döndünüz. (Bakara 83)
39. Madde: Genel olarak herkesle tatlı dil ve güler yüzle konuşmaya çalışırım ve
incitmemeye gayret ederim.
Ayet: Hani, biz İsrailoğulları’ndan, “Allah’tan başkasına ibadet
etmeyeceksiniz, anne babaya, yakınlara, yetimlere, yoksullara iyilik
edeceksiniz, herkese güzel sözler söyleyeceksiniz, namazı kılacaksınız, zekâtı
vereceksiniz” diye söz almıştık. Sonra pek azınız hariç, yüz çevirerek
sözünüzden döndünüz. (Bakara 83)
40. Madde: Karşılaştığım güçlüklere karşı sabırlıyımdır.
Ayet: Andolsun ki sizi biraz korku ve açlıkla, bir de mallar, canlar ve
ürünlerden eksilterek deneriz. Sabredenleri müjdele. (Bakara 155)
26
41. Madde: İhtiyaç sahiplerine yardım yapmak istesem de içimde bana engel olan
bir duygu belirir.
Ayet: Allah’ın kendilerine lütfundan verdiği nimetlerde cimrilik edenler,
bunun, kendileri için hayırlı olduğunu sanmasınlar. Hayır! O kendileri için bir
şerdir. Cimrilik ettikleri şey kıyamet gününde boyunlarına dolanacaktır.
Göklerin ve yerin mirası Allah’ındır. Allah, yaptıklarınızdan hakkıyla
haberdardır. (Ali İmran 180)
42. Madde: Adil olmaya her zaman özen gösteririm.
Ayet: Allah, size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında
hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor. Doğrusu Allah,
bununla size ne güzel öğüt veriyor! Şüphesiz ki Allah, hakkıyla işitendir,
hakkıyla görendir. (Nisa 58)
43. Madde: Allah’a karşı gelme endişesi davranışlarımda etkili olur.
Ayet: İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı taraflarına çevirmeniz(den ibaret)
değildir. Asıl iyilik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve peygamberlere
iman edenlerin; mala olan sevgilerine rağmen, onu yakınlara, yetimlere,
yoksullara, yolda kalmışa, (ihtiyacından dolayı) isteyene ve (özgürlükleri için)
kölelere verenlerin; namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren, antlaşma
yaptıklarında sözlerini yerine getirenlerin ve zorda, hastalıkta ve savaşın
kızıştığı zamanlarda (direnip) sabredenlerin tutum ve davranışlarıdır. İşte
bunlar, doğru olanlardır. İşte bunlar, Allah’a karşı gelmekten sakınanların ta
kendileridir. Bakara 177
44. Madde: Öfkelendiğim zaman öfkemi yutarım.
Ayet: Onlar bollukta ve darlıkta Allah yolunda harcayanlar, öfkelerini
yenenler, insanları affedenlerdir. Allah, iyilik edenleri sever. (Ali İmran 134)
45. Madde: Dini bir gerekliliği yerine getirirken kimsenin kınamasından korkmam.
Ayet: Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse, (bilin ki) Allah onların
yerine öyle bir topluluk getirir ki, Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler.
Onlar mü’minlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı güçlü ve onurludurlar.
Allah yolunda cihad ederler. (Bu yolda) hiçbir kınayıcının kınamasından da
korkmazlar. İşte bu, Allah’ın bir lütfudur. Onu dilediğine verir. Allah, lütfu
geniş olandır, hakkıyla bilendir. (Maide 54)
27
46. Madde: Allah’ı ve Hz Muhammed’i tüm akraba ve tanıdıklarımdan çok
seviyorum.
Ayet: De ki: “Eğer babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, aşiretiniz,
kazandığınız mallar, kesada uğramasından korktuğunuz bir ticaret ve
beğendiğiniz meskenler size Allah’tan, peygamberinden ve O’nun yolunda
cihattan daha sevgili ise, artık Allah’ın emri gelinceye kadar bekleyin! Allah,
fasık topluluğu doğru yola erdirmez.” (Tevbe 24)
47. Madde: Günaha girmemek için çok fazla konuşmamaya gayret ederim. Ayet:
Onlar ki, faydasız işlerden ve boş sözlerden yüz çevirirler. (Müminun 3)
48. Madde: Dünya ve ahiretime faydası olmayan (örneğin: dizi izleme, bilgisayar
oyunu oynama vs.) işlerle meşgul olmam.
Ayet: Onlar ki, faydasız işlerden ve boş sözlerden yüz çevirirler. (Müminun 3)
49. Madde: Dini ve dünyevi iki gereklilik arasında kalsam, dini olanı tercih
ederim.
Ayet: Ey iman edenler! Ne oldunuz ki, size “Allah yolunda sefere çıkın”
denilince, yere çakılıp kaldınız. Yoksa ahiretten vazgeçip dünya hayatını mı
seçtiniz? Oysa ahirete göre dünya hayatının yararı, pek az bir şeydir. (Tevbe
38)
50. Madde: Allah’ın ve Hz Muhammed’in her hükmüne karşı yaklaşımım ‘işittim
itaat ettim’ şeklindedir.
Ayet: Aralarında hüküm vermek için Allah’a (Kur’an’a) ve Resûlüne davet
edildiklerinde, mü’minlerin söyleyeceği söz ancak, “işittik ve iman ettik”
demeleridir. İşte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir. (Nur 51)
51. Madde: Biri bana kötülük yaparsa ben ona iyilikle karşılık veririm.
Ayet: İşte onların, sabredip kötülüğü iyilikle savmaları ve kendilerine rızık
olarak verdiklerimizden Allah yolunda harcamaları karşılığında, mükâfatları
kendilerine iki kez verilecektir. (Kasas 54)
28
52. Madde: Kendi ihtiyacım olsa dahi benden başka birinin ihtiyacı olduğunu
görürsem önce ona yardım ederim.
Ayet: Onlardan (muhacirlerden) önce o yurda (Medine’ye) yerleşmiş ve imanı
da gönüllerine yerleştirmiş olanlar, hicret edenleri severler. Onlara
verilenlerden dolayı içlerinde bir rahatsızlık duymazlar. Kendileri son derece
ihtiyaç içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin
cimriliğinden, hırsından korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerin ta
kendileridir. (Haşr 9)
53. Madde: Yaptığım yardımları gizli yapmayı tercih ederim.
Ayet: Sadakaları açıktan verirseniz ne güzel! Fakat onları gizleyerek fakirlere
verirseniz bu, sizin için daha hayırlıdır ve günahlarınızdan bir kısmına da
keffaret olur. Allah, yaptıklarınızdan hakkıyla haberdardır. (Bakara 271)
54. Madde: Olumlu yönlerim ve başarılarımla övündüğüm zamanlar olur. Ayet:
Allah’a ibadet edin ve ona hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana babaya, akrabaya,
yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki arkadaşa,
yolcuya, elinizin altındakilere iyilik edin. Şüphesiz Allah, kibirlenen ve övünen
kimseleri sevmez. (Nisa 36)
55. Madde: Eğer dinimi yaşama konusunda bulunduğum yerde zorluk yaşarsam
daha rahat yaşayabileceğim başka bir yere taşınırım.
Ayet: Kim Allah yolunda hicret ederse, yeryüzünde gidecek çok yer de bulur,
genişlik de. Kim Allah’a ve Peygamberine hicret etmek amacıyla evinden çıkar
da sonra kendisine ölüm yetişirse, şüphesiz onun mükâfatı Allah’a düşer.
Allah, çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir. (Nisa 100)
56. Madde: Sahip olduğum her şey için Allah’a şükretmeye çalışırım.
Ayet: Eğer şükreder ve iman ederseniz, Allah size niye azab etsin ki? Allah,
şükrün karşılığını verendir, hakkıyla bilendir. (Nisa 147)
57. Madde: Bana emanet edilen her şeyi dikkatle muhafaza ederim.
Ayet: Yine onlar ki, emanetlerine ve verdikleri sözlere riâyet ederler.
(Müminun 8)
29
58. Madde: Kibirli olduğumu söyleyenler olur.
Ayet: Allah’a ibadet edin ve ona hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana babaya,
akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki
arkadaşa, yolcuya, elinizin altındakilere iyilik edin. Şüphesiz Allah, kibirlenen
ve övünen kimseleri sevmez. (Nisa 36)
59. Madde: Gösteriş yapmaktan hoşlandığım zamanlar olur.
Ayet: Çalım satmak, insanlara gösteriş yapmak ve (insanları) Allah
yolundan alıkoymak için yurtlarından çıkanlar (kâfirler) gibi olmayın. Allah
onların yaptıklarını çepeçevre kuşatmıştır. (Enfal 47)
60. Madde: İnsanlarla konuşurken ses tonuma dikkat ederim.
Ayet: “Yürüyüşünde tabiî ol. Sesini alçalt. Çünkü seslerin en çirkini, şüphesiz
eşeklerin sesidir!” (Lokman 19)
61. Madde: Gerekli olduğunu düşündüğüm zamanlarda yalan söylediğim olur.
Ayet: Ey iman edenler! Allah’a karşı gelmekten sakının ve doğru söz söyleyin
ki, Allah sizin işlerinizi düzeltsin ve günahlarınızı bağışlasın. Kim Allah’a ve
Resûlüne itaat ederse, muhakkak büyük bir başarıya ulaşmıştır. (Ahzab 70,71)
62. Madde: İnsanların özel hayatları hakkında konuşmaktan hoşlanırım.
Ayet: Ey iman edenler! Zannın birçoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı
günahtır. Birbirinizin kusurlarını ve mahremiyetlerini araştırmayın. Birbirinizin
gıybetini yapmayın. Herhangi biriniz ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır
mı? İşte bundan tiksindiniz! Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah
tövbeyi çok kabul edendir, çok merhamet edendir. (Hucurat 12)
63. Madde: Söz verdiğimde yerine getirmediğim olur.
Ayet: Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz? (Saff2)
64. Madde: İnsanların arkasından hoşlarına gitmeyecekleri şeyleri konuştuğum
oluyor.
Ayet: Ey iman edenler! Zannın birçoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı
günahtır. Birbirinizin kusurlarını ve mahremiyetlerini araştırmayın. Birbirinizin
gıybetini yapmayın. Herhangi biriniz ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır
mı? İşte bundan tiksindiniz! Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah
tövbeyi çok kabul edendir, çok merhamet edendir. (Hucurat 12)
30
65. Madde: Selam aldığımda, daha güzeliyle karşılık vermeyi insani bir gereklilik
olduğu için uygularım. (Kontrol sorusu)
66. Madde: Bana biri kötülük yaptığında yapanı kesinlikle affetmem. (Kontrol
sorusu)
67. Madde: Karşı cinsten birisine onu rahatsız edecek şekilde bakmam.
Ayet: Mü’min erkeklere söyle, gözlerini haramdan sakınsınlar, ırzlarını
korusunlar. Bu davranış onlar için daha nezihtir. Şüphe yok ki, Allah onların
yaptıklarından hakkıyla haberdardır. Mü’min kadınlara da söyle, gözlerini
haramdan sakınsınlar, ırzlarını korusunlar. (Nur 30,31)
68. Madde: Su, elektrik, mutfak vs. günlük harcamalarımda tasarrufa dikkat
ederim. (Kontrol sorusu)
69. Madde: Bir hata yaptığımda hemen pişmanlık hissederim.
Ayet: Yine onlar, çirkin bir iş yaptıkları, yahut nefislerine zulmettikleri zaman
Allah’ı hatırlayıp hemen günahlarının bağışlanmasını isteyenler -ki Allah’tan
başka günahları kim bağışlar- ve bile bile işledikleri (günah) üzerinde ısrar
etmeyenlerdir. (Ali İmran 135)
70. Madde: Ahiret gününe inanıyorum.
Ayet: İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı taraflarına çevirmeniz(den ibaret)
değildir. Asıl iyilik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve peygamberlere
iman edenlerin; mala olan sevgilerine rağmen, onu yakınlara, yetimlere,
yoksullara, yolda kalmışa, (ihtiyacından dolayı) isteyene ve (özgürlükleri için)
kölelere verenlerin; namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren, antlaşma
yaptıklarında sözlerini yerine getirenlerin ve zorda, hastalıkta ve savaşın
kızıştığı zamanlarda (direnip) sabredenlerin tutum ve davranışlarıdır. İşte
bunlar, doğru olanlardır. İşte bunlar, Allah’a karşı gelmekten sakınanların ta
kendileridir. (Bakara 177)
71. Madde: Çevremdekilere iyilik yapmalarını tavsiye ederim.
Ayet: Sizden, hayra çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten men eden bir
topluluk bulunsun. İşte kurtuluşa erenler onlardır. (Ali İmran 104)
31
72. Madde: Beni öfkelendiren kişileri affederim.
Ayet: Onlar bollukta ve darlıkta Allah yolunda harcayanlar, öfkelerini
yenenler, insanları affedenlerdir. Allah, iyilik edenleri sever. (Ali İmran 134)
73. Madde: Namaz kılarken dikkatimi korumak için çok çaba harcarım.
Ayet: Namazda dikkatli ve devamlı olun, karşılıksız yardımda bulunun ve
namazda rükû edenlerle birlikte rükû edin. (Bakara 43)
2.3. Soruların Uzman Görüşüne Sunulması
Hazırlanan sorular, konu ile ilgili uzmanlara gösterilmiş ve alınan görüşler
doğrultusunda ölçek hazırlanmıştır. Pilot uygulama ve asıl uygulama aşamalarında
da uzman görüşleri dikkate alınarak hareket edilmiştir.
2.4. Örneklem Seçimi
Dindarlık, her bireyde belli ölçülerde mevcut olmasına karşın, bu kavrama ilişkin
tutumların belirginleşmeye başladığı ergenlik döneminden (Hökelekli, 1993, s.267)
başlayarak, ölçeğin 17-65 yaş arası bireylere uygulanması uygun görülmüştür. 65
yaş üstü bireylerin de katılımının yeterince sağlanamayabileceği (sıkılma, ankete
devam etmek istememe, sağlık sorunları) düşünülerek bu yaş ranjı tercih edilmiştir.
Yaş koşulunun dışında katılımcılar, elverişlilik örnekleme yöntemiyle
seçilmişlerdir. Örneklemin temsil gücünü arttırabilmek amacıyla uygulama
Türkiye’nin 8 ilinde 1066 kişiye yapılmıştır. Uygulamanın yapıldığı iller, İstanbul,
Ankara, İzmir, Trabzon, Denizli, Mersin, Yalova ve Kayseri’dir. Ancak yine de
ölçeğin Türkiye’yi temsil ettiği düşünülmemektedir.
2.5. Pilot Uygulama
İçerik ve şekil olarak kullanışlılığını ve soruların katılımcılar tarafından nasıl
algılandığını görebilmek amacıyla ilk etapta 68 soru olarak hazırlanan ölçek
Erciyes Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi çalışanlarından 35 kişiye
uygulanmıştır. Uygulama sonrasında, bazı soruların herkese hitap edecek cevapları
içermiyor olması ve birkaç soruda ayetlerin yapısına binaen iki ayrı konunun tek
soruda sorulmasının ölçek yapısına uygun olmaması nedeniyle bu problemler
düzeltilerek ölçekte gerekli değişiklikler yapılmıştır. Örneğin ‘Allaha ve ahiret
32
gününe inanıyorum’ sorusu pilot uygulamada bu haliyle kullanılmışken asıl
uygulamada ‘Allah’a inanıyorum’, ‘Ahiret gününe inanıyorum’ şeklinde 2 ayrı soru
olarak sorulmuştur. Ölçekten soru çıkarmamakla birlikte, yine uzman görüşüyle
soru havuzundan 5 sorunun ölçeğe eklenmesiyle soru sayısı 73 e çıkartılmış ve bu
haliyle ölçeğe uygulama öncesi son şekli verilmiştir.
2.6. Asıl Uygulama
Pilot Uygulama sonrasında Ankara, İstanbul, İzmir, Trabzon, Denizli, Mersin,
Yalova ve Kayseri illerine toplamda 1066 ölçek formu gönderilmiştir. Geri dönen
ölçek formlarından kullanılacak durumda olan 848 tanesi analize alınmıştır. Spss
programında değişkenler tanımlanıp veriler girilmiş ve ölçek analize hazır hale
getirilmiştir.
2.7. Geçerlilik Çalışması
Ölçeğin yapı geçerliliğini belirlemek amacıyla Spss 22 paket programı kullanılarak
faktör analizi yapılmıştır Ölçekteki maddeler “Bana Kesinlikle Uygun”, “Bana
Uygun”, “Kararsızım”, “Bana Uygun Değil”, “ Bana Kesinlikle Uygun Değil”
şeklinde belirtilen 5’li likert tipi dereceleme ölçeğinde düzenlenmiştir. Bana
Kesinlikle Uygun: 5, Bana Uygun: 4, kararsızım: 3, Bana Uygun Değil: 2, Bana
Kesinlikle Uygun Değil: 1 puan verilerek puanlanmıştır. Ölçekteki ters sorular
analiz sırasında ters çevirilerek puanlanmıştır. Ölçekten alınabilecek en düşük puan
73, en yüksek puan 365’tir. Ölçekteki maddelerin 63 tanesi olumlu 10 tanesi
olumsuz ifadeleri içermektedir.
Yapılan Açımlayıcı faktör analizi sonrasında ortaya çıkan 7 alt boyuta dahil
olmayan ölçek maddelerinin ve .4 ün altında değer alan maddelerin ölçekten
çıkarılmasıyla 53 soruluk 7 alt boyutlu bir ölçek elde edilmiştir. Ölçeğin alt
boyutları arasındaki ilişkiyi ortaya koymak için Pearson Korelasyon Katsayıları
hesaplanmış ve ölçeğin yapı geçerlilik çalışması tamamlanmıştır.
2.8. Güvenirlik Çalışması
Yapı geçerliliği ölçülen ölçeğin güvenirliğini belirlemek amacıyla iç tutarlılığı
gösteren Cronbach Alpha katsayıları hesaplanmıştır.
33
3. BÖLÜM
BULGULAR
3.1. Verileri Analize Hazırlama Aşamaları (Data Screening)
Faktör analizine başlamadan önce, veri setinin analiz için uygun olup olmadığını
belirlemek gerekir. Bunun için aşağıdaki yöntemler kullanıldıktan sonra çıkan
sonuçların uygun olup olmadığı değerlendirilerek analize başlanmıştır.
3.1.1. Kayıp Verilerin Temizlenmesi (Missing Value)
Anketlerin bir kısmında katılımcıların bazı soruları boş bırakmış olması nedeniyle
analize başlamadan önce bu problemin çözülmesi için, her bir soruda kayıp veri
oranına bakılmıştır. Her bir soru için bu oranın %5 den çok az olduğu görülmüş,
mod yöntemi kullanılarak kayıp veriler temizlenmiştir. Mod yöntemine göre
soruların frekansları alınmış, en çok tekrar eden cevap ne ise kayıp verilerin yerine
yazılmıştır. Örneğin 1. Değişken için 736 katılımdan en çok kişinin verdiği puan 5
ise ‘missing value’ (kayıp değer) yerlerine 5 yazılmıştır.
3.1.2. Çok Değişkenli Uç Değerlerin Temizlenmesi (Multiverial Outlier)
Çok değişkenli uç değerlerin temizlenmesi için ki-kare (chi-square) dağılım
tablosuna bakılmıştır. 73 değişken üzerinden ki-kare tablosuna bakıldığında, 73-
1=72 formülüne göre 72. değişkene karşılık gelen sayı 114.835 olduğu için ki kare
değeri 114.835 ten büyük olan toplam 112 anket analizden silinmiştir. Analizler
736 katılımcı üzerinden yapılmıştır.
3.1.3. Normallik, Doğrusallık Testi (Normality, Linearity Test)
Faktör analizi yapabilmek için bir diğer ön koşul normality, linearity testidir. Buna
göre elimizdeki değişkenlerin normal ve linear bir dağılım göstermesi
gerekmektedir. Veri setimizin bu şartları yerine getirip getirmediğini test etmek için
scatter plot matrix i oluşturulmuştur. Tablodaki görünümün kare veya dikdörtgen
şeklinde olması ve sıfırın altında, üstünde, sağında, solunda eşit dağılım göstermesi
bu şartın yerine getirildiğini varsaymamız için yeterlidir.
34
Şekil 1. Saçılma Grafiği Matrisi
3.2. Faktör Analizi Bulguları
3.2.1. KMO ve Bartlett’s Test
Faktör analizine başlamadan önce bakılması gereken Kaiser-Meyer-Olkin Measure
of Sampling Adequacy (KMO) değerinin 1 e yakınlığıdır. Bu değer 1 olduğunda
mükemmel bir sonuca işaret eder. Bizim değerimizin ,954 olması da faktör
analizine başlamak için mükemmele yakın bir sonuç olduğunu göstermektedir.
Bartlett’s Testi sonucunun ,000 çıkmış olması, veri setinin faktör analizine hazır
olduğunu göstermektedir.
Tablo 1. KMO ve Bartlett's Test
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. ,954
Bartlett's Test of Sphericity
Approx. Chi-Square 18569,903
df 1378
Sig. ,000
Faktör analizi sırasında yapılan işlemler aşağıda tablolarla verilmiş ve gerekli
açıklamalar tablo üstlerine yazılmıştır.
35
3.2.2. Ortak Yükler (Communalities)
Ölçekten çıkarılması gereken sorular hakkında bilgi veren communalities tablosu.
Tablo 2. Ortak Yükler
Initial Extraction
din1 1,000 ,602
din2 1,000 ,744
din4 1,000 ,765
din5 1,000 ,549
din6 1,000 ,720
din70 1,000 ,551
din9 1,000 ,488
din14 1,000 ,466
din25 1,000 ,492
din29 1,000 ,453
din30 1,000 ,528
din31 1,000 ,483
din32 1,000 ,609
din34 1,000 ,503
din35 1,000 ,459
din36 1,000 ,653
din37 1,000 ,576
din38 1,000 ,441
din42 1,000 ,532
din53 1,000 ,425
din56 1,000 ,603
din57 1,000 ,477
din22 1,000 ,616
din23 1,000 ,584
din26 1,000 ,639
din27 1,000 ,685
din28 1,000 ,573
din46 1,000 ,570
din49 1,000 ,509
din7 1,000 ,665
din8 1,000 ,640
din10 1,000 ,587
din15 1,000 ,475
din20 1,000 ,547
din21 1,000 ,614
din24 1,000 ,592
din40 1,000 ,471
din44 1,000 ,578
din48 1,000 ,549
din51 1,000 ,647
din52 1,000 ,539
36
Tablo 2.’nin devamı
Initial Extraction
din72 1,000 ,445
din58t 1,000 ,530
din59t 1,000 ,627
din61t 1,000 ,474
din62t 1,000 ,582
din63t 1,000 ,538
din64t 1,000 ,652
din11 1,000 ,423
din12 1,000 ,553
din13 1,000 ,451
din16 1,000 ,469
din47 1,000 ,561
Çıkarma Metodu: Temel Bileşenler Analizi
3.2.3. Açıklanan Toplam Varyans (Total Variance Explained)
Bu tablo bize ölçeğimizin 8 boyuttan oluştuğunu ve araştırmak istediğimiz alanın %
55, 671lik kısmını açıklama gücüne sahip bir ölçeğe sahip olduğumuzu
göstermektedir. Ancak ölçeğin 8. boyutunda toplanan sorular anlamlı bir boyut
oluşturmadığından bu sorular ölçekten çıkartılmıştır. Son haliyle ölçeğin 7 boyutu
ölçtüğüne karar verilmiştir. Tabloda da görüldüğü üzere bu 7 boyut araştırmak
istediğimiz konunun %53,122 lik kısmını açıklayabilmektedir. Bu oran bize bu
alanda hala araştırılacak %47 lik bir boşluğun olduğunu göstermektedir.
37
Tablo 3. Açıklanan Toplam Varyans
Bileşenler
İlk Özdeğerler Kare Yüklerinin Toplamlarının
Çıkarması
Kare Yüklerinin Toplamlarının
Döndürülmesi
Topla
m
Varyansın
% Toplanmış% Toplam Varyansın% Toplanmış %
Topla
m
Varyansın
% Toplanmış %
1 15,836 29,878 29,878 15,836 29,878 29,878 6,437 12,144 12,144
2 3,556 6,709 36,588 3,556 6,709 36,588 4,914 9,272 21,416
3 2,683 5,062 41,650 2,683 5,062 41,650 4,661 8,794 30,210
4 2,355 4,444 46,094 2,355 4,444 46,094 3,544 6,686 36,896
5 1,518 2,863 48,957 1,518 2,863 48,957 3,307 6,239 43,135
6 1,396 2,634 51,591 1,396 2,634 51,591 3,060 5,774 48,909
7 1,097 2,070 53,661 1,097 2,070 53,661 2,233 4,212 53,122
8 1,065 2,010 55,671 1,065 2,010 55,671 1,351 2,549 55,671
9 ,992 1,872 57,543
10 ,910 1,716 59,259
11 ,881 1,662 60,921
12 ,828 1,561 62,482
13 ,804 1,518 64,000
14 ,778 1,468 65,468
15 ,768 1,448 66,916
16 ,732 1,381 68,297
17 ,717 1,353 69,650
18 ,703 1,326 70,976
19 ,663 1,250 72,226
20 ,655 1,236 73,461
21 ,641 1,209 74,670
22 ,632 1,192 75,862
23 ,615 1,160 77,022
24 ,599 1,130 78,152
25 ,590 1,114 79,266
26 ,564 1,065 80,331
27 ,548 1,034 81,365
28 ,539 1,017 82,382
29 ,530 1,000 83,382
30 ,507 ,956 84,338
31 ,497 ,937 85,275
32 ,492 ,927 86,203
33 ,481 ,908 87,111
34 ,462 ,872 87,983
35 ,452 ,852 88,835
36 ,435 ,822 89,657
37 ,413 ,780 90,436
38 ,410 ,773 91,209
39 ,398 ,752 91,961
40 ,386 ,728 92,688
41 ,367 ,692 93,380
42 ,360 ,679 94,060
43 ,346 ,653 94,712
44 ,343 ,647 95,360
45 ,330 ,622 95,982
46 ,318 ,599 96,581
47 ,310 ,585 97,166
48 ,288 ,543 97,709
49 ,283 ,535 98,244
50 ,276 ,521 98,765
51 ,257 ,486 99,250
52 ,228 ,430 99,680
53 ,169 ,320 100,000
Çıkarma Metodu:Temel Bileşenler Analizi.
38
3.2.4. Yamaç Grafiği (Scree Plot)
Scree Plot çizgisi ölçeğin kaç boyutlu olduğunu göstermektedir. Şeklin sol köşesindeki kırılmadan
şeklin düz bir çizgi halini alan kısmına kadar olan bölgedeki yuvarlakların sayısı bize ölçeğimizin
boyut sayısını vermektedir. Şekle bakıldığında 7 den sonra çizginin düzleştiğini görmekteyiz.
Şekil 2. Yamaç Grafiği
3.2.5. Döndürülmüş Bileşen Matrisi (Rotated Component Matrix)
Faktör analizinin bu son aşamasında ölçekteki soruların hangi boyutlarda
toplandığını görmek amaçlandı. Rotasyon yöntemi olarak ise “varimax” kullanıldı.
Belli bir boyutta toplanmayan soruların ölçekten çıkarılması sonucunda aşağıdaki
tablo ortaya çıkmıştır.
Bu tablo bize ölçeğin 7 alt boyutu olduğunu ve her bir boyuta giren maddelerin
faktör yük değerlerinin .410 ve .811 aralığında puanlara sahip olduğunu,
göstermektedir. Bu özellik ölçekteki 53 maddenin ölçekte kullanılabilecek nitelikte
olduğu sonucunu vermektedir. Bunun yanı sıra tabloda bazı soruların 2 boyuta
birden girdiğini gördük. Burada tercihimizi hangi boyuttaki faktör yük değeri
yüksekse o boyuttan yana yaptık. Ancak sorular içinde 12. madde 2. boyutta daha
yüksek puan aldığı halde, içeriği ve yapısıyla 7. boyuta uygun olduğu düşünüldüğü
için o boyuta dâhil edildi. Sorunun 2. boyut ve 7. boyutta aldığı puan farkı göz ardı
edilebilecek bir fark olduğu için, burada araştırma lehine inisiyatif kullanıldı.
39
Tablo 4. Döndürülmüş Bileşen Matrisia
Alt Boyutlar
1 2 3 4 5 6 7 8
din1 ,743
din2 ,811
din4 ,822
din5 ,692
din6 ,800
din70 ,558
din9 ,455
din14 ,545
din25 ,456 ,433
din29 ,421
din30 ,669
din31 ,590
din32 ,713
din34 ,629
din35 ,601
din36 ,442
din37 ,418 ,437
din38 ,442
din42 ,674
din53 ,511
din56 ,458 ,431
din57 ,568
din22 ,481
din23 ,659
din26 ,672
din27 ,703
din28 ,659
din46 ,572
din49 ,429
din7 ,699
din8 ,747
din10 ,656
din15 ,418
din20 ,443
din21 ,570
din24 ,514
din40 ,535
din44 ,705
din48 ,441 ,422
din51 ,720
din52 ,461
din72 ,580
din58t ,608
din59t ,743
din61t ,655
din62t ,718
din63t ,629
din64t ,765
din11 ,442
din12 ,450 ,403
din13 ,458
din16 ,530
din47 ,410 ,495
t: Ölçekte ters puanlanan maddeleri göstermektedir.
40
3.2.5.1-Ölçeğin Boyutlarına İlişikin Açıklama
Varimax dömdürmesi sonucunda ortaya çıkan 7 alt boyutun incelenmesinde, aynı
boyutta toplanan madde grupları aşağıdaki gibi isimlendirilmiştir.
1.Boyut: İyilik: 9, 14, 25, 29, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 42, 53, 56, 57 numaralı
maddelerin bir arada toplandığı bu boyut; kişinin Yaratıcı ve diğer insanlarla
ilişkisindeki iyilik düzeyini, daha açık ifadeyle, kişinin Yaratıcıya ve insanlara karşı
sorumluluk bilincini ölçmeyi amaçlar.
2.Boyut: İnanç: 1, 2, 4, 5, 6, 70 numaralı maddelerin bir arada toplandığı bu boyut;
Dinin kapsadığı tüm alanlara ilişkin inancı ölçmeyi amaçlar.
3.Boyut: Yakınlık: 22, 23, 26, 27, 28, 46, 49 numaralı maddelerin bir arada
toplandığı bu boyut; Kişinin Yaratıcı ile zihinsel ve duygusal yakınlığını ve dini
pratiklerdeki hissiyatını ifade eder.
4. Boyut: İbadet: 7, 8, 10, 15, 20, 21, 24 numaralı maddelerin bir arada toplandığı
bu boyut; Dinin, namaz, kurban, tefekkür, dua gibi ibadetlerinin ölçülmesini
amaçlar.
5. Boyut: Kamil Davranışlar : 40, 44, 48, 51, 52, 72 numaralı maddelerin bir arada
toplandığı bu boyut; Aynı inanca sahip olsalar da kişiler arasında herkesin sahip
olamayacağı dini bireysel özellikleri tanımlar. Örneğin ‘öfkelendiğim zaman
öfkemi yutarım’ maddesindeki özellik çok az insanın sahip olabileceği bir
özelliktir.
6. Boyut: Ahlak: 58, 59, 61, 62, 63, 64 numaralı maddelerin bir arada toplandığı bu
boyut; Dinin belirlediği ahlaki değerlerin bir kısmını ölçmeyi amaçlar.
7.Boyut: Uygulaması Zor Emirler: 11, 12, 13, 16, 47 numaralı maddelerin bir arada
toplandığı bu boyut; İnanılan dinde uygulanması kişiler için zor olan ve bu nedenle
çoğunluğa oranla daha az kişinin uygulayabildiği dini emirler boyutunu ifade eder.
Örneğin gece ibadeti, cihat, günahtan kaçınmak için çok fazla konuşmama, oruç
tutma gibi özellikler de diğer emir hükümlerine nazaran uygulanması zor
emirlerdir.
41
Tablo 5. Ölçeğin Boyutlarını Temsil Eden Maddeler
Boyut İsmi Sorular
İyilik 9, 14, 25, 29, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 42, 53, 56, 57
İnanç 1, 2, 4, 5, 6, 70
Yakınlık 22, 23, 26, 27, 28, 46, 49
İbadet 7, 8, 10, 15, 20, 21, 24
Kamil Davranışlar 40, 44, 48, 51, 52, 72
Ahlak 58, 59, 61, 62, 63, 64
Uze 11, 12, 13, 16, 47
3.3-Güvenilirlik Analizleri
Ölçeğe ait 7 alt boyutun cronbach’s alpha güvenirlilik katsayıları aşağıdaki
tablolarda ayrı ayrı gösterilmiştir. Bu değerin .7 nin üzerinde olması her bir
boyutun maddeleri arasında iç tutarlılık olduğunu gösterir. Tablolara bakıldığında
ilk 6 boyutun güvenilirlik katsayılarının .7 nin üzerinde olduğu, 7. boyutun ise yine
.7’ye yakın olmakla birlikte, orta düzeyde ölçme gücüne işaret ettiğini görmekteyiz.
Bu boyuttaki cronbach alpha katsayısının diğerlerinden bir miktar düşük çıkması,
madde sayısının az olmasıyla ilişkilidir. Sonuç olarak bu tablolardaki güvenilirlik
katsayıları, ölçeğin her bir alt boyutun ölçmeyi amaçladığı özelliği ölçme gücüne
sahip olduğuna işaret etmektedir.
Tablo 6. Ölçeğin Alt Boyutlarının Güvenirlik Analizi
Boyut İsmi Kronbah Alfa Değeri
İyilik ,911
İnanç ,859
Yakınlık ,862
İbadet ,826
Kamil Davranışlar ,768
Ahlak ,810
Uze ,698
42
3.3.1- İyilik Boyutunun Güvenilirlik Analizi
Tablo 7. İyilik Boyutunun Güvenilirlik Analizi
CA(Cronbach Alpha) Madde Sayısı
,911 17
Madde- Toplam İstatistikler
İyilik
Madde silinirse
ölçeğin yüzdesi
Madde silinirse
ölçek varyansı
Düzeltilmiş
madde toplam
korelasyonu
Madde silidiğinde
kronbah alfa
din9 73,5109 36,329 ,536 ,908
din14 73,6535 36,104 ,594 ,906
din25 73,5312 36,233 ,619 ,905
din29 73,5177 36,141 ,550 ,908
din30 73,5543 36,291 ,593 ,906
din31 73,8084 35,635 ,560 ,908
din32 73,5326 35,906 ,708 ,903
din34 73,5543 36,144 ,594 ,906
din35 73,5027 36,109 ,608 ,906
din36 73,2826 37,955 ,606 ,907
din37 73,3546 37,633 ,562 ,907
din38 73,6902 35,828 ,556 ,908
din42 73,5380 36,317 ,635 ,905
din53 73,6413 36,209 ,562 ,907
din56 73,3383 37,138 ,653 ,905
din57 73,3696 37,278 ,612 ,906
din71 73,5761 36,386 ,569 ,907
43
3.3.2. İnanç Boyutunun Güvenilirlik Analizi
Tablo 8. İnanç Boyutunun Güvenilirlik Analizi
CA
(Cronbach Alpha) Madde Sayısı
,859 6
Madde-Toplam İstatistikler
inanç
Madde silinirse
ölçeğin yüzdesi
Madde silinirse
ölçek varyansı
Düzeltilmiş madde
toplam
korelasyonu
Madde silidiğinde
kronbah alfa
din1 24,4443 1,776 ,647 ,839
din2 24,3859 1,889 ,775 ,815
din4 24,3424 2,076 ,777 ,827
din5 24,4837 1,741 ,571 ,865
din6 24,3723 1,956 ,753 ,821
din70 24,3981 2,044 ,571 ,849
3.3.3-Yakınlık Boyutunun Güvenilirlik Analizi
Tablo 9. Yakınlık Boyutunun Güvenilirlik Analizi
CA (Cronbach Alpha) Madde Sayısı
,862 7
Madde-Toplam İstatistikler
Yakınlık
Madde silinirse
ölçeğin yüzdesi
Madde silinirse
ölçek varyansı
Düzeltilmiş madde
toplam
korelasyonu
Madde silidiğinde
kronbah alfa
din22 27,4130 7,954 ,628 ,846
din23 27,5245 7,461 ,645 ,841
din26 27,7976 6,989 ,623 ,845
din27 27,5245 7,316 ,743 ,829
din28 27,5462 7,394 ,651 ,840
din46 27,4701 7,624 ,647 ,841
din49 27,8410 6,855 ,578 ,857
44
3.3.4-İbadet Boyutunun Güvenirlilik Analizi
Tablo 10. İbadet Boyutunun Güvenirlilik Analizi
CA
(Cronbach Alpha) Madde Sayısı
,826 7
Madde-Toplam İstatistikler
Madde silinirse
ölçeğin yüzdesi
Madde silinirse
ölçek varyansı
Düzeltilmiş
madde toplam
korelasyonu
Madde silidiğinde
kronbah alfa
din7 24,0842 13,106 ,595 ,799
din8 24,0000 13,331 ,624 ,794
din10 24,4891 12,835 ,617 ,795
din15 23,4647 15,580 ,380 ,829
din20 23,8995 14,295 ,512 ,812
din21 24,1236 13,556 ,626 ,794
din24 24,1834 13,034 ,632 ,792
3.3.5-Kamil Davranışlar Boyutunun Güvenilirlik Analizi
Tablo 11. Kamil Davranılar Boyutunun Güvenilirlik Analizi
CA (Cronbah Alpha) Madde Sayısı
,768 6
Madde-Toplam İstatistikler
Madde silinirse
ölçeğin yüzdesi
Madde
silinirse ölçek
varyansı
Düzeltilmiş
madde toplam
korelasyonu
Madde
silidiğinde
kronbah alfa
din40 17,9117 12,007 ,442 ,751
din44 18,6712 10,346 ,569 ,718
din48 19,0693 10,212 ,484 ,747
din51 18,5353 10,385 ,663 ,695
din52 18,1875 11,614 ,500 ,738
din72 18,3791 11,319 ,446 ,750
45
3.3.6-Ahlak Boyutunun Güvenilirlik Analizi
Tablo 12. Ahlak Boyutunun Güvenilirlik Analizi
CA (Cronbach Alpha) Madde Sayısı
,810 6
Madde-Toplam İstatistikler
Madde silinirse ölçeğin
yüzdesi
Madde silinirse
ölçek varyansı
Düzeltilmiş
madde toplam
korelasyonu
Madde
silidiğinde
kronbah alfa
din58t 18,6916 15,977 ,511 ,793
din59t 18,7785 15,041 ,651 ,762
din61t 19,2092 15,853 ,492 ,798
din62t 18,5639 15,574 ,610 ,771
din63t 18,6046 16,117 ,506 ,794
din64t 18,8424 15,045 ,659 ,760
3.3.7-Uygulanması Zor Emirlerin Güvenilirlik Analizi
Tablo 13. Uygulanması Zor Emirlerin Güvenilirlik Analizi
CA (Cronbach Alpha) Madde Sayısı
,698 5
Madde-Toplam İstatistikler
Madde silinirse
ölçeğin yüzdesi
Madde silinirse
ölçek varyansı
Düzeltilmiş
madde toplam
korelasyonu
Madde
silidiğinde
kronbah alfa
din11 17,5258 4,669 ,499 ,633
din12 16,9429 5,931 ,439 ,658
din13 17,2378 5,313 ,503 ,628
din16 16,9918 5,940 ,438 ,658
din47 17,7201 5,192 ,425 ,664
46
3.4-Ölçekte Yer Alan Her Bir Boyutun Frekans Değerleri
İylik Boyutu
Bu boyutta yer alan 16 sorudan alınacak maksimum puan 16x5=90 minimum puan
ise 16x1=16 dir. Tabloda katılımcıların bu boyutta aldığı puanların dağılımı
verilmiştir. 736 kişiden en düşük 49 puan alan 1 katılımcı, en yüksek 85 puan alan
108 katılımcı vardır.
Tablo 14. İylik Boyutu Frekans Değerleri
İyilik Boyutu Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde
Valid
49,00 1 ,1 ,1 ,1
53,00 1 ,1 ,1 ,3
55,00 1 ,1 ,1 ,4
56,00 1 ,1 ,1 ,5
59,00 2 ,3 ,3 ,8
60,00 4 ,5 ,5 1,4
61,00 1 ,1 ,1 1,5
62,00 4 ,5 ,5 2,0
63,00 4 ,5 ,5 2,6
64,00 5 ,7 ,7 3,3
65,00 5 ,7 ,7 3,9
66,00 4 ,5 ,5 4,5
67,00 13 1,8 1,8 6,3
68,00 26 3,5 3,5 9,8
69,00 16 2,2 2,2 12,0
70,00 20 2,7 2,7 14,7
71,00 24 3,3 3,3 17,9
72,00 19 2,6 2,6 20,5
73,00 22 3,0 3,0 23,5
74,00 29 3,9 3,9 27,4
75,00 20 2,7 2,7 30,2
76,00 31 4,2 4,2 34,4
77,00 25 3,4 3,4 37,8
78,00 41 5,6 5,6 43,3
79,00 33 4,5 4,5 47,8
80,00 37 5,0 5,0 52,9
81,00 49 6,7 6,7 59,5
82,00 43 5,8 5,8 65,4
83,00 79 10,7 10,7 76,1
84,00 68 9,2 9,2 85,3
85,00 108 14,7 14,7 100,0
Total 736 100,0 100,0
47
Şekil 3. İyilik Boyutu Histogram
İnanç Boyutu Frekans Değeri
Bu boyutta yer alan 6 sorudan alınacak maksimum puan 6x5=30, minimum puan
ise 6x1=6 dır. Tabloda katılımcıların bu boyutta aldığı puanların dağılımı
verilmiştir. 736 kişiden en düşük 17 puan alan 1 katılımcı, en yüksek 30 puan alan
532 katılımcı vardır.
48
Tablo 15. İnanç Boyutu Frekans Değeri
İnanç Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde
Valid 17,00 1 ,1 ,1 ,1
19,00 1 ,1 ,1 ,3
21,00 2 ,3 ,3 ,5
22,00 4 ,5 ,5 1,1
23,00 5 ,7 ,7 1,8
24,00 16 2,2 2,2 3,9
25,00 8 1,1 1,1 5,0
26,00 10 1,4 1,4 6,4
27,00 24 3,3 3,3 9,6
28,00 36 4,9 4,9 14,5
29,00 97 13,2 13,2 27,7
30,00 532 72,3 72,3 100,0
Total 736 100,0 100,0
Şekil 4. İnanç Boyutu Histogram
49
Yakınlık Boyutu Frekans Değeri
Bu boyutta yer alan 7 sorudan alınacak maksimum puan 7x5=35, minimum puan
ise 7x1=7 dır. Tabloda katılımcıların bu boyutta aldığı puanların dağılımı
verilmiştir. 736 kişiden en düşük 15 puan alan 1 katılımcı, en yüksek 30 puan alan
238 katılımcı vardır.
Tablo 16. Yakınlık Boyutu Frekans Değeri
Yakınlık Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde
Valid 15,00 1 ,1 ,1 ,1
16,00 1 ,1 ,1 ,3
19,00 1 ,1 ,1 ,4
20,00 1 ,1 ,1 ,5
21,00 1 ,1 ,1 ,7
23,00 3 ,4 ,4 1,1
24,00 10 1,4 1,4 2,4
25,00 9 1,2 1,2 3,7
26,00 14 1,9 1,9 5,6
27,00 20 2,7 2,7 8,3
28,00 49 6,7 6,7 14,9
29,00 32 4,3 4,3 19,3
30,00 47 6,4 6,4 25,7
31,00 51 6,9 6,9 32,6
32,00 70 9,5 9,5 42,1
33,00 93 12,6 12,6 54,8
34,00 95 12,9 12,9 67,7
35,00 238 32,3 32,3 100,0
Total 736 100,0 100,0
50
Şekil 5. Yakınlık Boyutu Histogram
İbadet Boyutu Frekans Değeri
Bu boyutta yer alan 7 sorudan alınacak maksimum puan 7x5=35, minimum puan
ise 7x1=7 dır. Tabloda katılımcıların bu boyutta aldığı puanların dağılımı
verilmiştir. 736 kişiden en düşük 14 puan alan 3 katılımcı, en yüksek 35 puan alan
44 katılımcı vardır.
51
Tablo 17. İbadet Boyutu Frekans Değeri
İbadet Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde
Valid
14,00 3 ,4 ,4 ,4
15,00 1 ,1 ,1 ,5
16,00 2 ,3 ,3 ,8
17,00 7 1,0 1,0 1,8
18,00 4 ,5 ,5 2,3
19,00 11 1,5 1,5 3,8
20,00 17 2,3 2,3 6,1
21,00 14 1,9 1,9 8,0
22,00 20 2,7 2,7 10,7
23,00 32 4,3 4,3 15,1
24,00 25 3,4 3,4 18,5
25,00 55 7,5 7,5 26,0
26,00 47 6,4 6,4 32,3
27,00 51 6,9 6,9 39,3
28,00 80 10,9 10,9 50,1
29,00 75 10,2 10,2 60,3
30,00 71 9,6 9,6 70,0
31,00 74 10,1 10,1 80,0
32,00 37 5,0 5,0 85,1
33,00 42 5,7 5,7 90,8
34,00 24 3,3 3,3 94,0
35,00 44 6,0 6,0 100,0
Total 736 100,0 100,0
52
Şekil 6. İbadet Boyutu Histogram
Kamil Davranışlar Boyutu Frekans Dağılımı
Bu boyutta yer alan 6 sorudan alınacak maksimum puan 6x5=30, minimum puan
ise 6x1=6 dır. Tabloda katılımcıların bu boyutta aldığı puanların dağılımı
verilmiştir. 736 kişiden en düşük 12 puan alan 3 katılımcı, en yüksek 30 puan alan
38 katılımcı vardır.
53
Tablo 18. Kamil Davranışlar Boyutu Frekans Dağılımı
Kamil
Davranışlar Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde
Valid
12,00 3 ,4 ,4 ,4
13,00 3 ,4 ,4 ,8
14,00 4 ,5 ,5 1,4
15,00 15 2,0 2,0 3,4
16,00 25 3,4 3,4 6,8
17,00 35 4,8 4,8 11,5
18,00 38 5,2 5,2 16,7
19,00 70 9,5 9,5 26,2
20,00 68 9,2 9,2 35,5
21,00 76 10,3 10,3 45,8
22,00 83 11,3 11,3 57,1
23,00 60 8,2 8,2 65,2
24,00 53 7,2 7,2 72,4
25,00 46 6,3 6,3 78,7
26,00 49 6,7 6,7 85,3
27,00 33 4,5 4,5 89,8
28,00 24 3,3 3,3 93,1
29,00 13 1,8 1,8 94,8
30,00 38 5,2 5,2 100,0
Total 736 100,0 100,0
54
Şekil 7. Kamil Davranışlar Boyutu Histogram
Ahlak Boyutu Frekans Dağılımı
Bu boyutta yer alan 6 sorudan alınacak maksimum puan 6x5=30, minimum puan
ise 6x1=6 dır. Tabloda katılımcıların bu boyutta aldığı puanların dağılımı
verilmiştir. 736 kişiden en düşük 6 puan alan 2 katılımcı, en yüksek 30 puan alan
43 katılımcı vardır
55
Tablo 19. Ahlak Boyutu Frekans Dağılımı
Ahlak Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde
Valid
6,00 2 ,3 ,3 ,3
8,00 4 ,5 ,5 ,8
9,00 3 ,4 ,4 1,2
10,00 3 ,4 ,4 1,6
11,00 3 ,4 ,4 2,0
12,00 11 1,5 1,5 3,5
13,00 6 ,8 ,8 4,3
14,00 10 1,4 1,4 5,7
15,00 13 1,8 1,8 7,5
16,00 20 2,7 2,7 10,2
17,00 21 2,9 2,9 13,0
18,00 24 3,3 3,3 16,3
19,00 38 5,2 5,2 21,5
20,00 64 8,7 8,7 30,2
21,00 70 9,5 9,5 39,7
22,00 50 6,8 6,8 46,5
23,00 74 10,1 10,1 56,5
24,00 76 10,3 10,3 66,8
25,00 34 4,6 4,6 71,5
26,00 52 7,1 7,1 78,5
27,00 42 5,7 5,7 84,2
28,00 41 5,6 5,6 89,8
29,00 32 4,3 4,3 94,2
30,00 43 5,8 5,8 100,0
Total 736 100,0 100,0
56
Şekil 8. Ahlak Boyutu Histogram
Uze Boyutu Frekans Dağılımı
Bu boyutta yer alan 5 sorudan alınacak maksimum puan 5x5=25, minimum puan
ise 5x1=5 dır. Tabloda katılımcıların bu boyutta aldığı puanların dağılımı
verilmiştir. 736 kişiden en düşük 9 puan alan 1 katılımcı, en yüksek 25 puan alan
114 katılımcı vardır
57
Tablo 20. Uze Boyutu Frekans Dağılımı
uze Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde
Valid
9,00 1 ,1 ,1 ,1
11,00 2 ,3 ,3 ,4
12,00 1 ,1 ,1 ,5
13,00 6 ,8 ,8 1,4
14,00 5 ,7 ,7 2,0
15,00 9 1,2 1,2 3,3
16,00 21 2,9 2,9 6,1
17,00 21 2,9 2,9 9,0
18,00 25 3,4 3,4 12,4
19,00 64 8,7 8,7 21,1
20,00 67 9,1 9,1 30,2
21,00 81 11,0 11,0 41,2
22,00 109 14,8 14,8 56,0
23,00 113 15,4 15,4 71,3
24,00 97 13,2 13,2 84,5
25,00 114 15,5 15,5 100,0
Total 736 100,0 100,0
58
Şekil 9. Uze Boyutu Histogram
3.5. Ölçekte Yer Alan Boyutlar Arasındaki Korelasyonlar
Korelasyon katsayısının, mutlak değer anlamında, 0.70-1.00 arasında değer alması
yüksek; 0.69-0.30 arasında değer alması orta; 0.29-0.00 arasında olması ise, düşük
düzeyde bir ilişki olarak tanımlanabilir (Büyüköztürk, 2008). Aşağıdaki tablo, her
boyutun birbiri ile pozitif yönde ve anlamlı korelasyon içinde olduğunu,
boyutlardan birisinde meydana gelen artışın diğer boyutta da artışa neden olduğunu
göstermektedir.
59
Tablo 21. Korelasyonlar
İnanç İyilik Yakın İbadet Aşkın Ahlak Uze
İnanç
Pearson
Korelasyon 1 ,525
** ,523
** ,385
** ,240
** ,224
** ,479
**
Sig. (2-tailed) ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000
N 736 736 736 736 736 736
İyilik
Pearson
Korelasyon 1 ,749
** ,570
** ,544
** ,401
** ,633
**
Sig. (2-tailed) ,000 ,000 ,000 ,000 ,000
N 736 736 736 736 736
Yakın
Pearson
Korelasyon 1 ,602
** ,515
** ,334
** ,637
**
Sig. (2-tailed) ,000 ,000 ,000 ,000
N 736 736 736 736
İbadet
Pearson
Korelasyon 1 ,573
** ,276
** ,635
**
Sig. (2-tailed) ,000 ,000 ,000
N 736 736 736
Kamil
Davranışlar
Pearson
Korelasyon 1 ,362
** ,566
**
Sig. (2-tailed) ,000 ,000
N 736 736
Ahlak
Pearson
Corelasyon 1 ,327
**
Sig. (2-tailed) ,000
N 736
Uze
Pearson
Korelasyon 1
Sig. (2-tailed)
N 736 736 736 736 736 736
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
60
3.6. Ölçeğin Son Haline Göre Maddelerin Boyutlara Dağılım Tablosu
Tablo 22. Ölçeğin Son Haline Göre Maddelerin Boyutlara Dağılım Tablosu
İyilik 8,13,21,25,26,27,28,29,30,31,32,33,35,43,44,45
İnanç 1,2,3,4,5,52
İbadet 6,7,9,11,16,17,20
Kamil Davranışlar 34,36,39,41,42,53
Ahlak 46,47,48,49,50,51
Yakınlık 18,19,22, 23, 24, 37,40
Uygulaması Zor
Emirler
10,11,12,15,38
61
4. BÖLÜM
TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER
4.1-TARTIŞMA-SONUÇ
Literatüre bakıldığında dindarlığı ölçmek için çaba sarf eden hatırı sayılır sayıda
araştırmacının olduğu, her araştırma sonucunun da araştırmacılarını tatmin ettiğini
görmek, bu alanın neresinden tutulursa tutulsun araştırmakla bitmeyeceğinin
göstergesi gibidir. Araştırmacı sayısı kadar çeşitlenen dindarlık biçim ve boyutları
bize bu alanda yeni çalışmaların yapılmasının gerekliliğini göstermektedir. Bu
araştırmada da ortaya konulan sonuçlar, dindarlıkla ilgili araştırma deryasının
küçük bir kısmını temsil etmektedir. Bu konuda çalışmanın tercih edilme nedeni ilk
bölümde açıkça ifade edilmiştir. Kısaca değinmek gerekirse, büyük çoğuluğu
müslüman olan bir ülke halkının dindarlığını, inandıkları dinin bu konudaki
tanımlarıyla ölçmenin, gerçeğe yaklaşmak için doğru bir adım olacağı
düşünülmüştür. Bundan hareketle, yapılan literatür araştırmalarında gerek
ülkemizde gerek dışarıda, islami dindarlığın ölçülmesi için yapılan ölçek geliştirme
çalışmalarında Glock ve Stark’ın inanç, ibadet, tecrübe, bilgi ve etki boyutlarından
oluşan dindarlığın 5 boyutunun çoğu çalışmanın teorik temeli olduğu görüldü. Bu
durum hareket noktamızı belirlemek açısından yol gösterici olmuş ve bu çalışmanın
teorik temeline yerleştirilmiştir. Bunun yanı sıra bir başka hareket noktası, Glock ve
Stark’ın bu boyutları tüm dünya dinlerini inceleyerek ortaya koyma iddialarıdır. Bu
boyutlar İslam dini için ne kadar geçerlidir?’ sorusuna da yanıt aranmıştır. Bu
bağlamda İslami dindarlığı ölçmek amacıyla ülkemizde yapılmış çalışmalarda ne
gibi sonuçların elde edildiği, keşfedileni yeniden keşfetmemek için incelenmiştir.
Bu çalışmalardan Veysel Uysal’ın İslami Dindarlık Ölçeği, ölçeğin adı islami
olmasına karşılık, amacında ‘halkın dindarlık profilini çıkarmak’ ibaresi yer
almaktadır. Bulgularında dindarlığı etki, inanç, ibadet, bilgi ve dindarlıkta
62
ibadetlerin bireysel ve sosyal fonksiyonu şeklinde 5 boyuta ayırmıştır. Glock ve
Stark’ın 5 boyutuyla neredeyse aynı olmasına karşın soruların içeriği bu boyutları
tam olarak karşılamamaktadır. Örneğin ‘kendini Allah’a yakın hissetme’ maddesi
aslında kişinin dini tecrübesi ile ilişkiliyken Uysal’ın ölçeğinde etki boyutunda yer
almıştır. İbadet boyutunda yer alan maddeler ise neredeyse dindarlıkta ibadetlerin
bireysel ve sosyal fonksiyonu boyutundaki maddelerle aynıdır ve ibadet olarak
sadece namazdan bahsedilmiş, diğer ibadetlere yer verilmemiştir. Bilgi boyutunda
ise ‘Arapça Kur’an okumasını bilme’ maddesine yer vermiştir. Oysaki bilgi boyutu
dini inanç ve pratiklere ilişkin minimum düzeyde de olsa entelektüel bilgi sahibi
olmayı içerir. Toplumumuzda Kur’anı Arapça okumanın insanların bilgi düzeyini
arttırdığı iddia edilemez. Bir başka çalışma Ahmet Onay tarafından yapılmıştır.
Onay Dini Yönelim Ölçeği (DYÖ) adında 18 maddelik likert tipi bir ölçek
geliştirmiştir. Çalışmada amacının dinin kişilerin hayatında ne derece var olduğunu
belirlemek olduğunu ifade etmiştir. Dini yönelimi düşünce, davranış ve duygu
boyutlarında inceleyen Onay, kişinin dini inanç ve kabullerinin düşünce boyutunda,
kişinin dini inanç ve kabullerine göre yaptığı ya da yapmadığı davranışların
davranış boyutunda, Tanrıdan beklentilerinin ise duygu boyutunda yer aldığını
belirtmiştir. Ölçekte ‘dini kuralları sıkıcı bulurum’, ‘toplumun geri kalmasına dini
kuralların neden olduğunu düşünürüm’, ‘dinin toplum hayatı açısından faydalı
olduğunu düşünürüm’ gibi maddeler yer almaktadır. Bu maddeler, İslam dininin
önerdiği dindarlık biçimini ölçmeten ziyade halkın dini yönelimini ölçmeyi
amaçlamaktadır. Günümüze daha yakın tarihlerde yapılmış diğer bir çalışma Yakup
Coştu’nun ‘Dine Normatif ve Popüler Yaklaşım’ çalışmasında belirttiği ‘Bir Dini
Yönelim Ölçeği Denemesi’ adlı ölçek geliştirme çalışmasıdır. Bu çalışma da da
dini yönelim şekli belirlenmeye çalışılmış ve normatif ve popüler yönelim adı
altında 2 boyut belirlenmiştir. Araştırmacı ölçeğin ilahiyat ve din sosyolojisi
açısından operasyonelleştirildiğini ifade etmiştir. Bu çalışmada da normatif din:
‘bireyin dinsel yaşayış biçimini belirleyen öğelerdeki yönelim objesinin, o dinin
temel itikâdî, amelî ve ahlakî öğretilerinden oluşmasıdır’ şeklinde tanımlamıştır.
Çalışma ülkemizde yapıldığı için normatif din İslamiyet olarak değerlendirilmiştir.
Ancak ölçekte bu boyutu ölçen soruların İslami dindarlığı ne derce tanımladığı
tartışılabilir. 17 maddeden oluşan bu alt ölçekte yer alan maddeler de ‘dini kuralları
sıkıcı bulurum’, ‘dini inancın gerekli olduğunu düşünürüm’ gibi maddeler yer
63
almaktadır. Yine bir maddede ‘Kandil gecelerini diğer günlerden biraz daha farklı
olarak dini ağırlıklı geçiririm’ ifadesi de islam dininin esasına ait olmayıp, dini
kültür içinde yer alan bir uygulamayı temsil etmektedir. Bu maddelerle İslami
dindarlık arasında yakın bir ilişki olmasa da mevcut ölçekler içinde bu çalışmada
hazırlanan ölçeğe en yakın olan çalışmadır. Son olarak Üzeyir Ok’a ait olan ve
İslami bir kültürde dindarlığı ölçmek için geliştirilen Ok-Dini Tutum Ölçeği biliş,
duygu, davranış, Tanrıyla ilişki alt boyutları olan 8 maddelik likert tipi bir ölçektir
ve islami dindarlığı ölçmek amacıyla geliştirildiği ifade edilmiştir. Ok’un dini
tutum ölçeğinde yer alan maddelerde, içerik olarak genel ifadelerin kullanılması,
dindarlığın spesifik özelliklerini ölçmekten uzaktır. Son olarak İslami dindarlığı
ölçmek amacıyla geliştirilen ölçekte İslami dindarlığın çağrıştırdığı ifadelere yer
verilmemiştir. Maddeler arasında yer alan ‘Ezan, dua ayet gibi dini okumaları
duyduğumda duygulanırım’ ifadesi İslami bir çağrışım içerse de İslam dininin
inananından beklediği bir koşul değildir. Ayrıca bu maddede yer alan ifadeler,
Müslüman olmayan bireyler tarafından da dinlendiğinde olumlu duygular
yaratabilirler. Buraya kadar bu çalışmayla ilgili olduğunu düşünülen bir takım
dindarlık ölçeği geliştirme çalışmasına kısaca değinildi. Burada eksikliği hissedilen
konu daha önce de vurgulandığı gibi, İslami dindarlık ölçülürken bunun hangi
kriterlere göre İslami olduğuna karar verildiği noktasıydı. Bu kararı dinin asıl
tanımlayıcısı Kur’an-ı Kerimin en iyi yapacağından hareket ederek çalışma
tamamlandı. Çalışmanın sonucunda 53 soruluk 7 alt boyutu olan bir İslami
dindarlık ölçeği ortaya koyuldu. Çalışma süresince araştırma aleyhine olsa dahi
ideal sonucu elde etmek için titiz davranılmaya gayret edildi. Örneğin faktör analizi
sırasında maddelerin faktör yüklerini belirlerken alt sınır .3 e kadar
indirilebilecekken, .4 ün altında faktör yükü olan maddeler ölçeğe dahil edilmedi.
Bu nedenle asıl uygulamada soru sayısı 73 iken, nihai ölçekte 20 soru çıkartılıp 53
soru bırakıldı. Bu haliyle ölçek Kur’an bağlamında bir dindarlığın, %53 lük kısmını
ölçme gücüne sahip, iyilik, inanç, ibadet, yakınlık, ahlak, kamil davranışlar ve
uygulaması zor emirler olarak adlandırdığımız 7 alt boyutu olan yapı geçerliği ve iç
tutarlılık güvenirliği kanıtlanmış bir ölçüm aracı oldu. Ölçekte asıl keşif Glock ve
Stark’ın 5 boyutundan farklı olarak ‘bilgi’ boyutunun ayrı bir alt boyut olarak
çıkmamış olması oldu. 73 maddelik asıl uygulama formunda bilgi boyutunda
toplanmasını beklenilen birçok madde varken, analiz sırasında bunların aynı
64
faktörde toplanmadığı görüldü. Bu durumun tevilini yaparken ‘bilgi’ nin
dindarlığın ayrı bir boyutu olmayabileceği düşünüldü. Şöyleki, analiz sırasında
boyutlar arasında pozitif bir korelasyon olduğu görüdü. Örneğin inanç artıyorsa
aşkınlığın da arttığı gibi. İlgili tablo incelendiğinde görülecektir ki her bir boyut
arasında bu pozitif korelasyon mevcuttur. Ancak teorik olarak belli bir temeli
olmasa da, bilgi ile dindarlık arasında pozitif bir ilişki olmayabilir. Açıklamak
gerekirse, bir insanın din ile ilgili çok bilgi sahibi olması onu çok dindar yapmaz.
Öyleyse şunu söylemek mümkündür. Bilgi dindarlık için gereklidir ancak bir boyut
olarak ele alınmayabilir. Çünkü dini bilginin karmaşık insan ruhunda dindarlığı
arttırıp arttırmayacağını hiçbir ölçüm aracı kestiremez. Ama Kur’an da sıkça geçen
akletmek (tefekkür) kavramı bilginin dindarlık üzerindeki işlevine yön verebilir.
Bizim çalışmamızda bilgi boyutunu ölçmek amacıyla ölçeğe dahil edilen maddelere
bakıldığında basit düzeyde dini bilgiden ziyade tefekkürü ölçebilecek 3 madde olan
7, 16 ve 17. maddelerin ibadet boyutu altında toplandığını gördük. Bu sonucu İslam
dininde bilginin ibadet sayıldığı öğretisinin ampirik bir kanıtı olarak yorumlamak
mümkündür. Yine ölçeğimizde Gloc ve Stark’ın 5 boyutu içinde yer almayan ahlak
ve aşkınlık boyutlarının varlığı söz konusu oldu. Ahlak boyutu islam peygamberi
Hz. Muhammed’e atfedilen ‘Güzel ahlak dinin yarısıdır’ hadisine kanıttır. Ahlak
boyutun var olmadığı bir dindarlık eksiktir. Çünkü ahlak kavramı apriori bilgi olup,
doğuştan gelen bir özdür ve bu kavram en çok dinlerin esasına yakışır. Bir diğer
boyut olan Kamil davraanışlar boyutu, islami dindarlık arttıkça kişilerin nefsani
arzularından ödün verip dinin beklentilerini karşılama derecesiyle ilgilidir. Örneğin
kişinin öfkelendiğinde öfkesini kontrol etmesi, kendisine kötülük yapana iyilikle
karşılık vermesi, kendi ihtiyacı olsa dahi başkasına yardım etmesi sıradan değil
olgunluk içeren davranışlardır. İslam dini de bu özelliklere sahip olan insanlara
cenneti vadetmektedir. Yine bir yeni boyut olarak Uygulaması Zor Emirler adını
verilen boyutta ölçekte yer almıştır. Bu boyutta, insanların uygulamakta zorlanacağı
ilahi emirler toplanmıştır. Örneğin, cihad, günaha girmemek için çok konuşmama,
namahremlerle sınırı korumak ve oruç tutmak burada yer almıştır. Burada dikkat
çeken oruç tutma ile ilgili maddenin ibadet boyutunda değil bu boyutta çıkması
olmuştur. Oruç gerçekten zor bir ibadettir ancak bakıldığında oruç tutanların
sayısının namaz kılanlardan fazla olduğu görülecektir. Bunu oruç ibadetinin sınırlı
bir zaman içinde başlayıp bitmesi ile açıklamak mümkün olabilir. Oruç ta namaz
65
gibi hergün tutulacak olsa bu ibadeti yapanların sayısının çok azalacağı bir
gerçektir. Diğer boyutlar inanç ve ibadet boyutlarıdır. Bu boyutlar Glock ve
Stark’ın 5 boyutundakilerle ortaktır. Son boyut ise iyilik boyutudur. Gloc ve
Stark’ın etki boyutuna tam olarak benzemediği için adını iyilik olarak değiştirmeyi
uygun gördük. Çünkü bu boyutta kişilerin insanlar ve yaratıcıyla sorumluluk bilinci
çerçevesinde ilişkisi söz konusudur. Gloc ve Stark’ta dindarlığın ilk 4 boyutunun
kişilerin sosyal hayatına etkisi etki boyutu olarak tanımlanmıştı. Oysa burada dinin
inşa ettiği iyi ve erdemli bireyin nefsani arzularını bir nebze görmezden gelerek
daha çok sorumluluk bilinciyle yaratıcısına ve insanlara saygı gereği yaptığı
davranışlar yer almaktadır. Sonuç olarak tüm bu boyutlar islam dininin nasıl bir
dindarlık istediğini bir nebze açıklar görünmektedir. Açıklayamadığımız kısımın
başka araştırmacıların omuzlarına yük olması umuduyla…
4.2-ÖNERİLER
Bu tezde, Kur’an’ı Kerim Bağlamında bir ölçek geliştirmiş olmakla, istatistiki
olarak bu alanın %53’lük varyansını açıklamaya yetkin bir çalışma sunulmuştur. Bu
da alanda, araştırılması gereken %47’lik bir boşluk olduğu anlamına gelir. Benzer
konuda çalışacak olanların bu çalışmada ele alınamayan ayetlerinde
değerlendirilmesiyle yeni ölçekler geliştirebilmesi mümkündür. Ya da yine bu
çerçevede yapılacak çalışmalarda, Kur’an’da geçen nefs mertebeleriyle ilişki
kurarak da başka bir didarlık ölçüm aracı geliştirilebilir. Bu çalışamanın en büyük
eksiği olan disiplinler arası bir çalışmayla, özellikle tefsir anabilim dalı ile
yapılacak dayanışmayla elde edilecek sonuçlar daha verimli olabilir.
66
KAYNAKÇA
Allen, R. O. and Spilka, B. (1967). Commited and Consensual Religion. Jornal for
the Scientific Study of Religion. Vol. 6, No. 2, pp. 191-206. DOI:
10.2307/1384046
Allport, G.W. and Ross, J.M.(1967). Personal Religious Orientation and Prejudice.
Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 5, No. 4, 432-443
Argyle, M., & Beit-Hallahmi, B. (2014). The psychology of religious behaviour,
belief and experience. Routledge. p.44
Arslan, H. (2011). Dindarlık Boyutları, Algıları Ve Uygulamaları. Düşünce Yorum
Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi ISSN: 1308-6944 Hikmet Yurdu, Ocak
– Haziran 2011, Yıl: 4, C: 4, Sayı: 7, ss. 39 – 61
Aydın, M. (2013). Dini Tanımlama Çabaları, s 17-72. Dinler Tarihi. İstanbul:
Ensar Neşriyat
Ayten, A. (2012). William James, s.s. 17-34 Psikoloji ve Din. İstanbul: İz
Yayıncılık
Azaltun, M. (2008). VI. Araştırma Yöntemleri Semineri. Ölçme ve Ölçek
Geliştirme. Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 19, Sayı 1, Bahar: 104-111,
Batson, C.D., Schoenrade, P. and Ventis. W.L. (2011). Din ve Birey: Sosyal
Psikolojik Bir Yaklaşım. (Çev. Ali Kuşat ve Abdülvahap Taştan).
Yayınlanmamış eser.
Büyüköztürk, S. (2008). Sosyal Bilimler 1çin Veri Analizi El Kitabı. İstatistik,
Araştırma Deseni SPSS Uygulamaları ve Yorum (6. baskı). Ankara:
Pegem A.
Clark, L.A.-Watson, D.(1995). Constructing Validity: Basic Issues in Objective
Scale Development. Psychological Assessment. September 1995 Vol. 7,
No. 3, pp.309-319
Coştu, Yakup (2009). “Dine Normatif ve Popüler Yaklaşım (Bir Dinî Yönelim
Ölçeği Denemesi)”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(15),
ss.119- 139.
67
Çiftçi, A. (2013). Aguste Comte, 30-49. Din Sosyolojisine Giriş. Ankara: Özyurt
Matbaacılık
Demirali, Y.E. (1995). Ölçeklerde Geçerlik ve Güvenirlik. M.Ü.Atatürk Eğitim
Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi Yıl: 1995, Sayı : 7 Sayfa 125-148
“Definitions of Religion.” ReligionFacts.com. 19 Nov. 2015. Web. Accessed
Erişim: 8 May. 2016. www.religionfacts.com/religion
DeVellis. R.F. (2014). Ölçek geliştirme: Kuram ve Uygulamalar. Edit. Tarık Totan.
3. Basım. Ankara: Nobel Yayınları.
Duman, A. (2008). İcma, Kıyas ve İstihsanın Esasları. Hikmet Yurdu Yıl:1, S.1,
ss.149-160 Makale DOI Number: 10.17540
Dutton, Y. Jesus Colloge, Oxford, Sünnet, Hadis ve Medine Ameli. Dinbilimleri
Akademik Araştırma Dergisi, (Çev.: Yrd. Doç. Dr. Yavuz KÖKTAŞ), II
(2002), Sayı: 4
Erkan, E. (2014). “Türkiye’de Dindarlığın Tespiti ile İlgili Çalışmalar ve Tahkikî
Dindarlığın Ölçülmesiyle İlgili Öneriler”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 18
Sayı: 60 (Yaz 2014)
Frankl, V. E. (1975). The unconscious god: Psychotherapy and theology. Simon &
Schuster.
Freud, S. (1997). Bir Yanılsamanın Geleceği, 185-244. Uygarlık, Din ve Toplum.
(Çev. Selçuk Budak) (2. Baskı) Ankara: Öteki Yayınevi
Freud, S. (1997). Saplantılı Eylemler ve Dini Uygulamalar, 33-42. Dinin
Kökenleri. (Çev. Selçuk Budak) (2. Baskı) Ankara: Öteki Yayınevi
Fromm, E (2012). Bazı Dinsel Deneyim Türlerinin Çözümlemesi, 31-71. Psikanaliz
ve Din. (Çev.Elif Erten). (3.Baskı). İstanbul:Say Yayınları
Fromm, E. (1997). Bireyin Ortaya Çıkışı ve Özgürlüğün İçerdiği Belirsizlik, 37-50.
Özgürlükten Kaçış. (Çev.Selçuk Budak). (4. Baskı) Ankara: Öteki
Yayınevi
Glock, C. Y. (1962). On the study of religious commitment.
68
Görmez, M. (2003). ‘Hz Peygamberin Bir Din Tanımı‘. Diyanet İlmi Dergi,
Peygamberimiz Hz. Muhammed Özel Sayı. Ankara
Günay, Ü. (2006). “Dindarlığın Sosyolojisi”, Dindarlığın Sosyo-Psikolojisi, (eds.
Ünver Günay-Celaleddin Çelik), Adana: s. 22.
Hökelekli, H. (1993). Din Psikolojsi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları
İbn Hanbel, 36,333,416; Tayalisi Ebu Davud Süleyman b.Davud .b el-Carud el-
Farisi (v. 204/819), Müsned, (thk.Muhammed b. Abdulmuhsin et-Türki),
1. Baskı, Mısır: Dar-u Hicr,
James, W. (1985). The varieties of religious experience (Vol. 15). Harvard
University Press.
Jung, C.G. (2010). Bilinç Dışı Aklın Bağımsızlığı, 5-32. Psikoloji ve Din. (Çev.
Raziye Karabey). (2. Baskı) İstanbul: Okyanus Yayınları
King, B.M and Hunt, R.A. (1969). Measuring the Religious Variable: Amended
Findings. Journal for the Scientific Study of Religion. Vol. 8, No. 2
(Autumn, 1969), pp. 321-323.DOI: 10.2307/1384345
Kotan, Ş. (2008). “Fazlur Rahman’ın İctihad Teorisi”, Milel ve Nihal, 5 (2), 87-101.
Kula, N. (2014). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, I
(2014), 219-252
Kurt, A. (2009). “Dindarlığı Etkileyen Faktörler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 2, s. 1-26
Kurt, A. (2008). “Sosyolojik Din Tanımları ve Dine Teolojik Bakış Sorunu”.
Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:17, Sayı:2, s.73-93
Lorcu, F. (2015). Örneklerle Veri Analizi SPSS Uygulamalı. Ankara: Detay
Yayıncılık.
Mertler, C.A ve Vannatta, R.C. (2005). Advenced and Multivariate Statistical
Methods. 3. Edition. Pyrczak Publishing. USA by Malloy.
Mutlu, K. (1989). “Bir Dindarlık Ölçeği”. İslami Araştırmalar. Cilt:3, Sayı:4
Onay, A. (2001). “Dindarlık Ölçme Çalışmaları”. İslami Araştırmalar. Cilt,14,
Sayı, 3-4, S.439-449
69
Ok, Ü. (2011). “Dini Tutum Ölçeği: Ölçek Geliştirme ve Geçerlilik Çalışması”.
Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi. ISSN: 1303-5134, Cilt:8, Sayı:2
Peker, H. (2012). Kur’an’a Göre Dindarlığın Boyutları, Çukurova Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (2), 41-49.
Petruţa-Paraschiva, R. U. S. U., & Turliuc, M. N. (2011). Ways of approaching
religiosity in psychological research.
Seyhan, B.Y. (2015). “Dini Şuur Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması”. Ekev
Akademi Dergisi. Sayı:14, ss.399-414
Stark, R., & Glock, C. Y. (1968). American piety: The nature of religious
commitment (Vol. 1). Univ of California Press.
Şahin, H. (2000). Temel Kavramlar Üzerine, s.9-52. İslam Felsefesi Tarihi Dersleri.
Ankara: Önder Matbaacılık
Ulu, M. (2013). Dindarlığın Tanımı, Boyutları ve Ölçülmesi Üzerine Psikolojik Bir
Araştırma: Erciyes Üniversitesi Öğrencileri Örneği. Doktora tezi. Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2013
Uysal V. (1995). “İslami dindarlık Ölçeği Üzerine Bir Pilot Çalışma”. İslami
Araştırmalar. Cilt:8, Sayı:3-4.
Yaparel, R. (1987). “Dinin Tarifi Mümkün mü?”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi. Sayı:4
Yapıcı, A. (2011). “Kuramdan Yönteme “Ruh Sağlığı-Din” Çalışmalarında
Karşılaşılan Güçlükler”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
11 (2), 25-61.
Yapıcı, A. (2002). Dinî yaşayışın farklı görüntüleri ve dogmatik dindarlık.
Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(2), 75.
Yılmaz, H. (2014). Dindarlık, Dinsellik, Dünyevilik, 40-47. Din ve
Dindarlık(içinde). İstanbul: Hikmetevi Yayınları
70
EKLER
Ek-1 Pilot Uygulama Formu
Sayın Katılımcı;
Bu çalışma, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Psikolojisi Bölümü öğretim
üyesi Doç. Dr. Ali KUŞAT danışmanlığında Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Din Psikolojisi Anabilim Dalı yüksek lisans öğrencisi Emine
ÇAYABATMAZ tarafından yürütülmektedir. Çalışmanın amacı dindarlık ölçeği
geliştirmektir. Çalışmaya katılım gönüllülük esasına dayanmaktadır. Ankette,
sizden kimlik belirleyici bilgi istenmemektedir. Yanıtlarınız gizli tutulacak ve
sadece araştırmacılar tarafından değerlendirilecektir. Bireysel hiçbir değerlendirme
yapılmayacaktır.
Katılım sırasında, sorulardan ya da başka bir nedenden ötürü kendinizi rahatsız
hissederseniz yanıtlama işini yarıda bırakmakta serbestsiniz. Soruları yanıtlamanız
yaklaşık 10-15 dakikanızı alacaktır. Bu çalışmaya katıldığınız için şimdiden
teşekkür ederiz. Çalışma hakkında daha fazla bilgi almak için Emine
ÇAYABATMAZ (e-mail: [email protected]) ile iletişim kurabilirsiniz.
Araştırmaya gönüllü olarak katılmayı ve araştırmanın sonuçlarının bilimsel
dergilerde yayınlanması kabul ediyorsanız lütfen burayı ( ) işaretleyiniz.
71
1-Cinsiyetiniz : ( ) Kadın ( ) Erkek
2-Yaşınız : ( ) 18-24, ( ) 25-30, ( )31-36, ( )37-44, ( ) 44-50, ( ) 50 ve
üzeri
3-Medeni haliniz : ( )Evli ( )Bekar
4-Eğitim Durumunuz : ( ) İlkokul , ( ) Ortaokul, ( ) Lise , ( ) Üniversite , (
) Yüksek lisans, ( ) Doktora
5-Gelir Durumunuz : ( )0-1000 TL, ( )1000-2000 TL , ( )2000-3000, ( )3000-
5000, ( )5000 ve üzeri
Aşağıda sizden cevaplamanızı istediğimiz sorular bulunmaktadır. Sizin için en
uygun seçenek hangisi ise :
1-Bana tamamıyla uygun
2-Bana uygun
3-Kararsızım
4-Bana uygun değil
5-Bana kesinlikle uygun değil
seçeneklerinden hangisi sizi tanımlıyorsa yanındaki kutucuğa bu seçeneğe ait
rakamı yazınız.
Örneğin 1. Soruda kararınız ‘bana kesinlikle uygun değil’ seçeneği ise yanına
5 rakamını, ‘bana uygun değil’ seçeneği ise 4 rakamını, ‘kararsızsanız 3
rakamını, ‘bana uygun’ seçeneği ise 2 rakamını, ‘bana tamamıyla uygun’
seçeneği ise 1 rakamını koyunuz.
1- ( ) Görünmeyen bir âlemin varlığına ve bu âleme ilişkin İslam dininde
bildirilenlere inanırım.
2- ( ) Kuranı Kerimdeki her ayetin doğru olduğuna ilişkin şüphelerim var.
3- ( ) Allah’tan geldiğime ve yine O’na döneceğime inandığım için sevdiğim
birinin ölümü, kaza, ekonomik çöküntü vs..gibi musibetler karşısında
yıkılmam.
72
4- ( ) Allah’a ve ahiret gününe inanıyorum.
5- ( ) Peygamberlerin tümüne inanırım ve aralarında ayırım yapmam.
6- ( ) Bu dünyada yaptıklarımla ilgili ahirette hesap vereceğime inanıyorum.
7- ( ) Düzenli olarak namazımı kılarım.
8- ( ) Kuranı anlayarak okumaya çalışırım.
9- ( ) Birikmiş param ve mal varlığımın olması durumunda mutlaka zekat veririm.
10- ( ) Gece ibadetleri yapmaya özen gösteririm.
11- ( ) Cihad etmem gerekse bunu hiç tereddüt etmeden yaparım.
12- ( ) Her yıl Ramazan ayında tam olarak orucumu tutarım.
13- ( ) Namahrem olan kişilere karşı her zaman sınırımı korurum.
14- ( ) Mümkün oldukça sadaka vermeye çalışırım.
15- ( ) Her yıl kurban kesmek isterim.
16- ( ) Selam aldığımda daha güzeliyle karşılık vermem gerektiğini dini bir
gereklilik olduğu için yerine getiririm.
17- ( ) Kumar, şans oyunlarını oynadığım olur.
18- ( ) İsraftan kaçınmaya dikkat ederim.
19- ( ) Bakmam haram olan şeylere bakmamaya özen gösteririm.
20- ( ) Sık Sık yaradılış üzerine düşünürüm.
21- ( ) Kurandaki ayetler üzerine zaman zaman ayrıntılı biçimde kafa yorarım.
22- ( ) Yalnız Allah’a kulluk yapmaya ve yalnız ondan yardım istemeye gayret
ederim.
23- ( ) İbadet ederken Allah’ın beni gördüğünü hissederim.
24- ( ) Bağışlanmak için özellikle seher vakitlerinde dua ederim.
25- ( ) Bir günah işlediğimde hemen pişmanlık duyar ve Allah’tan beni
bağışlamasını dilerim.
26- ( ) Bir ortamda Allah anıldığı zaman kalbimin ürperdiğini hissederim.
27- ( ) Allah’ı andığım zamanlar kalben en huzurlu olduğum zamanlardır.
28- ( ) Namaz kılarken Allah’a karşı derin bir saygı hissederim.
29- ( ) İhtiyaç sahiplerine yalnız Allah’ın rızasını kazanmak amacıyla yardım
ederim.
30- ( ) Bir sözleşme yaptığımda kesinlikle uyarım.
31- ( ) Birisinin kötülük yaptığını gördüğümde ona engel olurum.
73
32- ( ) İnsanlara iyilik yapmalarını tavsiye ettiğim olur ve kendim de iyilik
yapmaya çalışırım.
33- ( ) Değişik şekillerde hayır yapmak için çaba sarf ederim.
34- ( ) Bir kişi hakkında şahitlik yapmam gerekse her kim olursa olsun doğruyu
söylerim.
35- ( ) Yoksullara yaptığım hayırlarda bir teşekkür beklentisi içinde olmam.
36- ( ) Durumuna göre insanlara sabırlı ve merhametli olmalarını tavsiye ederim.
37- ( ) Anne ve babama elimden geldiğince iyi davranır ve iyilik yapmaya
çalışırım.
38- ( ) Yardım ederken yetim ve yoksullara öncelik veririm.
39- ( ) Genel olarak herkesle güzel konuşurum ve kimseyi incitmemeye gayret
ederim.
40- ( ) Karşılaştığım güçlüklere karşı sabırlıyımdır.
41- ( ) İhtiyaç sahiplerine yardım yapmak istesem de içimde bana engel olan bir
duygu belirir.
42- ( ) Adil olmaya her zaman özen gösteririm.
43- ( ) Allah’a karşı gelme endişesi davranışlarımda etkili olur.
44- ( ) Öfkelendiğim zaman öfkemi yutar ve beni öfkelendiren kişileri affederim.
45- ( ) Dini bir gerekliliği yerine getirirken kimsenin kınamasından korkmam.
46- ( ) Allah’ı ve Hz Muhammed’i tüm akraba ve tanıdıklarımdan çok seviyorum.
47- ( ) Günaha girmemek için çok fazla konuşmamaya gayret ederim.
48- ( ) Dünya ve ahiretime faydası olmayan (örneğin: dizi izleme, bilgisayar oyunu
oynama vs..) işlerle meşgul olmam.
49- ( ) Dini ve dünyevi iki gereklilik arasında kalsam, dini olanı tercih ederim.
50- ( ) Allah’ın ve Hz Muhammed’in her hükmüne karşı yaklaşımım ‘işittim itaat
ettim’ şeklindedir.
51- ( ) Biri bana kötülük yaparsa ben ona iyilikle karşılık veririm.
52- ( ) Kendi ihtiyacım olsa dahi benden başka birinin ihtiyacı olduğunu görürsem
önce ona yardım ederim.
53- ( ) Hayır yapacağım zaman bunu başkalarından gizlemeyi tercih ederim.
54- ( ) Olumlu yönlerim ve başarılarımla övündüğüm zamanlar olur.
74
55- ( ) Eğer dinimi yaşama konusunda bulunduğum yerde zorluk yaşarsam dinimi
daha rahat yaşayabileceğim başka bir yere taşınırım.
56- ( ) Sahip olduğum her şey için Allah’a gereği gibi şükretmeye çalışırım.
57- ( ) Bana emanet edilen her şeyi dikkatle muhafaza ederim.
58- ( ) Kibirli olduğumu söyleyenler olur.
59- ( ) Doğrusu gösteriş yapmaktan hoşlandığım zamanlar olur.
60- ( ) İnsanlarla konuşurken ses tonuma dikkat ederim.
61- ( ) Gerekli olduğunu düşündüğüm zamanlarda yalan söylediğim olur.
62- ( ) İnsanların özel hayatları hakkında konuşmaktan hoşlanırım.
63- ( ) Söz verdiğimde yerine getirmediğim olur.
64- ( ) İnsanların arkasından hoşlarına gitmeyecekleri şeyleri konuştuğum oluyor.
65- ( ) Selam aldığımda daha güzeliyle karşılık vermeyi insani bir gereklilik
olduğu için uygularım.
66- ( ) Bana biri kötülük yaptığında yapanı kesinlikle affetmem.
67- ( ) Karşı cinsten birisine onu rahatsız edecek şekilde bakmam.
68- ( ) Su, elektrik, mutfak vs. günlük harcamalarımda tasarrufa dikkat ederim.
75
EK-2 Asıl Uygulama Formu
Sayın Katılımcı;
Bu çalışma, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri
Anabilim Dalı, Din Psikolojisi Bilim Dalında yapmakta olduğum yüksek lisans tez
çalışmam için veri toplamak amacıyla yapılmaktadır. Çalışmaya katılım gönüllülük
esasına dayanmaktadır. Ankette, sizden kimlik belirleyici bilgi istenmemektedir.
Yanıtlarınız gizli tutulacak ve sadece araştırmacılar tarafından bilimsel amaç için
kullanılacaktır.
Soruları yanıtlamanız yaklaşık 10-15 dakikanızı alacaktır. Bu çalışmaya katıldığınız
için şimdiden teşekkür ederiz. Çalışma hakkında daha fazla bilgi almak için Emine
ÇAYABATMAZ (e-mail: [email protected]) ile iletişim kurabilirsiniz.
Emine ÇAYABATMAZ
Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Din Psikolojisi Anabilim Dalı
Yüksek Lisans Öğrencisi
Aşağıdaki bilgileri kendinize uygun olanı daire içine alarak işaretleyiniz.
76
Demografik Bilgiler
1-Cinsiyetiniz: 1) Kadın 2) Erkek
2-Yaşınız:
3-Medeni haliniz: 1) Evli 2) Bekar 3) Dul
4-Eğitim Durumunuz: 1)İlkokul, 2) Ortaokul, 3)
Lise , 4) Üniversite , 5 ) Lisansüstü
5-Gelir Düzeyiniz: 1) 250-1300 2) 1300-2500 TL 3)2500-4000, 4) 5000
ve üzeri
Aşağıdaki maddelerden her birini dikkatlice okuduktan sonra, okuduğunuz
maddeye ne kadar katıldığınızı, madde yanlarında yer alan seçeneklerden birini
işaretleyerek belirtiniz. Lütfen her madde için yalnızca bir seçenek işaretleyiniz.
Seçeneklerde doğru ya da yanlış yanıt yoktur. Önemli olan sizin ne düşündüğünüzü
samimi bir şekilde yansıtmanızdır.
Ban
a kes
inli
kle
uygun
Ban
a uygun
Kar
arsı
zım
Ban
a uygun d
eğil
Ban
a kes
inli
kle
uygun d
eğil
1-Görünmeyen bir âlemin varlığına ve bu
âleme ilişkin İslam dininde bildirilenlere
inanırım.
2-Kuranı Kerimdeki her ayette belirtilen
hususların doğruluğuna inanırım.
3-Allah’tan geldiğime ve yine O’na
döneceğime inandığım için sevdiğim birinin
ölümü, kaza, ekonomik çöküntü vs. gibi
musibetler karşısında yıkılmam.
4-Allah’ın varlığına inanıyorum.
5-Peygamberlerin tümüne inanırım ve
aralarında ayırım yapmam.
6-Bu dünyada yaptıklarımla ilgili ahirette
hesap vereceğime inanıyorum.
7-Düzenli olarak namazımı kılarım.
8-Kuranı anlayarak okumaya çalışırım.
9-Birikmiş param ve mal varlığımın olması
durumunda mutlaka zekât veririm.
77
Ban
a kes
inli
kle
uygun
Ban
a uygun
Kar
arsı
zım
Ban
a uygun
değ
il
Ban
a kes
inli
kle
uygun d
eğil
10-Gece ibadetleri yapmaya özen
gösteririm.
11-Cihad etmem gerekse bunu hiç tereddüt
etmeden yaparım.
12-Her yıl Ramazan ayında tam olarak
orucumu tutarım.
13-Namahrem olan kişilere karşı her zaman
sınırımı korurum.
14- Mümkün oldukça maddi yardımda
bulunmaya çalışırım.
15-Her yıl kurban keserim veya kesmek
isterim.
16-Selam aldığımda daha güzeliyle karşılık
vermem gerektiğini dini bir gereklilik
olduğu için yerine getiririm.
17-Kumar, şans oyunlarını oynadığım olur.
18-İsraftan kaçınmaya dikkat ederim.
19-Bakmam haram olan şeylere bakmamaya
özen gösteririm.
20-Sık Sık yaradılış amacı üzerine
düşünürüm.
21-Kurandaki ayetler üzerine zaman zaman
ayrıntılı biçimde kafa yorarım.
22-Yalnız Allah’a kulluk yapmaya ve yalnız
ondan yardım istemeye gayret ederim.
23-İbadet ederken Allah’ın beni gördüğünü
hissederim.
24-Bağışlanmak için özellikle seher
vakitlerinde dua ederim.
25-Bir günah işlediğimde hemen pişmanlık
duyarım
26-Bir ortamda Allah anıldığı zaman
kalbimin ürperdiğini hissederim.
27-Allah’ı andığım zamanlar kalben en
huzurlu olduğum zamanlardır.
28-Namaz kılarken Allah’a karşı derin bir
saygı hissederim.
29-İhtiyaç sahiplerine yalnız Allah’ın
rızasını kazanmak amacıyla yardım ederim.
30-Bir sözleşme yaptığımda kesinlikle
uyarım.
78
Ban
a kes
inli
kle
uygun
Ban
a uygun
Kar
arsı
zım
Ban
a uygun
değ
il
Ban
a kes
inli
kle
uygun d
eğil
31-Birisinin kötülük yaptığını gördüğümde
ona engel olmaya çalışırım.
32- Mümkün olduğunca iyilik yapmaya
çalışırım
33- Değişik şekillerde hayır yapmak için
çaba sarf ederim
34-Bir kişi hakkında şahitlik yapmam
gerekse her kim olursa olsun doğruyu
söylerim.
35-Yoksullara yaptığım hayırlarda bir
teşekkür beklentisi içinde olmam.
36-Allah’tan beni bağışlamasını dilerim.
37-Anne ve babama elimden geldiğince iyi
davranırım
38-Yardım ederken yetimlere öncelik
veririm
39-Genel olarak herkesle tatlı dil ve güler
yüzle konuşmaya çalışırım ve incitmemeye
gayret ederim.
40-Karşılaştığım güçlüklere karşı
sabırlıyımdır.
41-İhtiyaç sahiplerine yardım yapmak
istesem de içimde bana engel olan bir duygu
belirir.
42-Adil olmaya her zaman özen gösteririm.
43-Allah’a karşı gelme endişesi
davranışlarımda etkili olur.
44-Öfkelendiğim zaman öfkemi yutarım
45-Dini bir gerekliliği yerine getirirken
kimsenin kınamasından korkmam.
46-Allah’ı ve Hz Muhammed’i tüm akraba
ve tanıdıklarımdan çok seviyorum
47-Günaha girmemek için çok fazla
konuşmamaya gayret ederim.
48-Dünya ve ahiretime faydası olmayan
(örneğin: dizi izleme, bilgisayar oyunu
oynama vs.) işlerle meşgul olmam.
49-Dini ve dünyevi iki gereklilik arasında
kalsam, dini olanı tercih ederim.
50-Allah’ın ve Hz Muhammed’in her
hükmüne karşı yaklaşımım ‘işittim itaat
ettim’ şeklindedir.
79
Ban
a kes
inli
kle
uygun
Ban
a uygun
Kar
arsı
zım
Ban
a uy
gun
değ
il
Ban
a kes
inli
kle
uygun d
eğil
51-Biri bana kötülük yaparsa ben ona
iyilikle karşılık veririm.
52-Kendi ihtiyacım olsa dahi benden başka
birinin ihtiyacı olduğunu görürsem önce ona
yardım ederim.
53-Yaptığım yardımları gizli yapmayı tercih
ederim.
54-Olumlu yönlerim ve başarılarımla
övündüğüm zamanlar olur.
55-Eğer dinimi yaşama konusunda
bulunduğum yerde zorluk yaşarsam daha
rahat yaşayabileceğim başka bir yere
taşınırım.
56-Sahip olduğum her şey için Allah’a
şükretmeye çalışırım.
57-Bana emanet edilen her şeyi dikkatle
muhafaza ederim.
58-Kibirli olduğumu söyleyenler olur.
59- Gösteriş yapmaktan hoşlandığım
zamanlar olur.
60-İnsanlarla konuşurken ses tonuma dikkat
ederim.
61-Gerekli olduğunu düşündüğüm
zamanlarda yalan söylediğim olur.
62-İnsanların özel hayatları hakkında
konuşmaktan hoşlanırım.
63-Söz verdiğimde yerine getirmediğim
olur.
64-İnsanların arkasından hoşlarına
gitmeyecekleri şeyleri konuştuğum oluyor.
65-Selam aldığımda, daha güzeliyle karşılık
vermeyi insani bir gereklilik olduğu için
uygularım.
66-Bana biri kötülük yaptığında yapanı
kesinlikle affetmem.
67-Karşı cinsten birisine onu rahatsız
edecek şekilde bakmam.
68-Su, elektrik, mutfak vs. günlük
harcamalarımda tasarrufa dikkat ederim.
69-Bir hata yaptığımda hemen pişmanlık
hissederim
80
Ban
a kes
inli
kle
uygun
Ban
a uygun
Kar
arsı
zım
Ban
a uygun
değ
il
Ban
a kes
inli
kle
uygun d
eğil
70-Ahiret gününe inanıyorum.
71-Çevremdekilere iyilik yapmalarını
tavsiye ederim.
72-Beni öfkelendiren kişileri affederim.
73-Namaz kılarken dikkatimi korumak için
çok çaba harcarım.
81
EK-3 Analiz Sonrası Son Form
Sayın Katılımcı;
Bu çalışma, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri
Anabilim Dalı, Din Psikolojisi Bilim Dalında yapmakta olduğum yüksek lisans tez
çalışmam için veri toplamak amacıyla yapılmaktadır. Çalışmaya katılım gönüllülük
esasına dayanmaktadır. Ankette, sizden kimlik belirleyici bilgi istenmemektedir.
Yanıtlarınız gizli tutulacak ve sadece araştırmacılar tarafından bilimsel amaç için
kullanılacaktır.
Soruları yanıtlamanız yaklaşık 10-15 dakikanızı alacaktır. Bu çalışmaya katıldığınız
için şimdiden teşekkür ederiz. Çalışma hakkında daha fazla bilgi almak için Emine
ÇAYABATMAZ (e-mail: [email protected]) ile iletişim kurabilirsiniz.
Emine ÇAYABATMAZ
Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Din Psikolojisi Anabilim Dalı
Yüksek Lisans Öğrencisi
Aşağıdaki bilgileri kendinize uygun olanı daire içine alarak işaretleyiniz.
Demografik Bilgiler
1-Cinsiyetiniz: 1) Kadın 2) Erkek
2-Yaşınız:
3-Medeni haliniz: 1) Evli 2) Bekar 3) Dul
4-Eğitim Durumunuz: 1)İlkokul, 2) Ortaokul, 3)
Lise , 4) Üniversite , 5 ) Lisansüstü
5-Gelir Düzeyiniz: 1) 250-1300 2) 1300-2500 TL 3)2500-4000, 4) 5000
ve üzeri
Aşağıdaki maddelerden her birini dikkatlice okuduktan sonra, okuduğunuz
maddeye ne kadar katıldığınızı, madde yanlarında yer alan seçeneklerden birini
işaretleyerek belirtiniz. Lütfen her madde için yalnızca bir seçenek işaretleyiniz.
Seçeneklerde doğru ya da yanlış yanıt yoktur. Önemli olan sizin ne düşündüğünüzü
samimi bir şekilde yansıtmanızdır.
82
Ban
a k
esin
lik
le
uy
gun
Ban
a u
yg
un
Kar
arsı
zım
Ban
a u
yg
un
değ
il
Ban
a k
esin
lik
le
uy
gun
değ
il
1-Görünmeyen bir âlemin varlığına ve bu âleme ilişkin İslam
dininde bildirilenlere inanırım.
2-Kuranı Kerimdeki her ayette belirtilen hususların
doğruluğuna inanırım.
3-Allah’ın varlığına inanıyorum.
4-Peygamberlerin tümüne inanırım ve aralarında ayırım
yapmam.
5-Bu dünyada yaptıklarımla ilgili ahirette hesap vereceğime
inanıyorum.
6- Düzenli olarak namazımı kılarım.
7-Kuranı anlayarak okumaya çalışırım.
8-Birikmiş param ve mal varlığımın olması durumunda mutlaka
zekât veririm.
9-Gece ibadetleri yapmaya özen gösteririm.
10-Cihad etmem gerekse bunu hiç tereddüt etmeden yaparım.
11- Her yıl Ramazan ayında tam olarak orucumu tutarım.
12- Namahrem olan kişilere karşı her zaman sınırımı korurum.
13-Mümkün oldukça maddi yardımda bulunmaya çalışırım.
14-Her yıl kurban keserim veya kesmek isterim.
15-Selam aldığımda daha güzeliyle karşılık vermem gerektiğini
dini bir gereklilik olduğu için yerine getiririm.
16- Sık Sık yaradılış amacı üzerine düşünürüm.
17-Kurandaki ayetler üzerine zaman zaman ayrıntılı biçimde
kafa yorarım.
18-Yalnız Allah’a kulluk yapmaya ve yalnız ondan yardım
istemeye gayret ederim.
19-İbadet ederken Allah’ın beni gördüğünü hissederim.
20-Bağışlanmak için özellikle seher vakitlerinde dua ederim.
21-Bir günah işlediğimde hemen pişmanlık duyarım.
22-Bir ortamda Allah anıldığı zaman kalbimin ürperdiğini
hissederim.
23-Allah’ı andığım zamanlar kalben en huzurlu olduğum
zamanlardır.
24-Namaz kılarken Allah’a karşı derin bir saygı hissederim.
25- İhtiyaç sahiplerine yalnız Allah’ın rızasını kazanmak
amacıyla yardım ederim.
26- Bir sözleşme yaptığımda kesinlikle uyarım.
27- Birisinin kötülük yaptığını gördüğümde ona engel olmaya
çalışırım.
28- Mümkün olduğunca iyilik yapmaya çalışırım.
29- Bir kişi hakkında şahitlik yapmam gerekse her kim olursa
olsun doğruyu söylerim.
30- Yoksullara yaptığım hayırlarda bir teşekkür beklentisi
içinde olmam.
31- Allah’tan beni bağışlamasını dilerim.
32- Anne ve babama elimden geldiğince iyi davranırım.
33- Yardım ederken yetimlere öncelik veririm.
34- Karşılaştığım güçlüklere karşı sabırlıyımdır.
35- Adil olmaya her zaman özen gösteririm.
36- Öfkelendiğim zaman öfkemi yutarım.
83
Ban
a k
esin
lik
le
uy
gun
Ban
a u
yg
un
Kar
arsı
zım
Ban
a u
yg
un
değ
il
Ban
a k
esin
lik
le
uy
gun
değ
il
37- Allah’ı ve Hz Muhammed’i tüm akraba ve tanıdıklarımdan
çok seviyorum.
38- Günaha girmemek için çok fazla konuşmamaya gayret
ederim.
39- Dünya ve ahiretime faydası olmayan (örneğin: dizi izleme,
bilgisayar oyunu oynama vs.) işlerle meşgul olmam.
40- Dini ve dünyevi iki gereklilik arasında kalsam, dini olanı
tercih ederim.
41- Biri bana kötülük yaparsa ben ona iyilikle karşılık veririm.
42- Kendi ihtiyacım olsa dahi benden başka birinin ihtiyacı
olduğunu görürsem önce ona yardım ederim
43- Yaptığım yardımları gizli yapmayı tercih ederim.
44- Sahip olduğum her şey için Allah’a şükretmeye çalışırım.
45- Bana emanet edilen her şeyi dikkatle muhafaza ederim.
46- Kibirli olduğumu söyleyenler olur.
47-. Gösteriş yapmaktan hoşlandığım zamanlar olur.
48- Gerekli olduğunu düşündüğüm zamanlarda yalan
söylediğim olur.
49- İnsanların özel hayatları hakkında konuşmaktan hoşlanırım.
50- Söz verdiğimde yerine getirmediğim olur.
51- İnsanların arkasından hoşlarına gitmeyecekleri şeyleri
konuştuğum oluyor.
52- Ahiret gününe inanıyorum.
53- Beni öfkelendiren kişileri affederim.
84
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler:
Adı ve Soyadı: Emine ÇAYABATMAZ
Doğum Yeri: İkizdere
Doğum Yılı: 20.03.1979
Medeni Hali: Evli
Eğitim Durumu:
Lise: 1991 - 1994
Lisans: 1995 - 1999
Yüksek Lisans: 2013 - 2016
Yabancı Dil(ler) ve Düzeyi: Orta Düzeyde İngilizce
İş Deneyimi:
2000 – 2001’de Düzce Depremi Sonrası Psikososyal Destek Projesinde psikolog’
2001-2002’de Balıkesir 9. Ana Jet Üssü Sağlık Amirliğinde memur kadrosunda
psikolog’
2002-2005’de ‘Muhtelif rehabilitasyon merkezlerinde psikolog’
2005’den bu yana Kayseri Adliyesi Aile Mahkemelerinde memur kadrosunda
Psikolog