tawmging beh khang tangthu
DESCRIPTION
The first genealogical books of Tawmging clan of Zo people group published in 1973.TRANSCRIPT
Tawmging beh khang tangthu-1973 1
Tawmging beh khang tangthu-1973 2
THEIHTUAK
Hih TAWMGING beh tangthu bu pen keploh a, mangthang
ding ahihman in computer ah ettheih ding in ka hong khumlut
hi. TAWMGING beh thu kia hilo in ZOMI tangthu zong
kihelkha hi. A kammal zatdan leh gelhdan bangmah ka kheng
kei hi. Khanggui toh kisai pen gelhkhelh khak lauhuaisa ka
hihman in a bu a om bang in ka hong takkhia hi. Ka
theihsiamna bang a gelh ding pen diksalo ka hihman zong
hikawm hi. A theizaw i om leh hong zasak un.
Laibu khumkikpa,
T. Kamzalian
Tawmging beh khang tangthu-1973 3
TAWM GING BEH KHANG TANGTHU
KHET MASAK
1973 _______________
Tawmging beh khang tangthu-1973 4
Thu kaihkhop leh gel thuah:
U Pau Za Gin
leh
U Khai Za Kham
Tedim.
Khet leh bubawl thuah:
TG. Vum Khaw Thang
Tedim.
Tedim gam pianciazi Kawmiti, Party Zum Lai
Nambat 230/3U-1
28/3/69 bulphuh a kibawl khia hi.
Khet masak bu (200). Khetkhit nimit 16/5/73.
Aman K .3/-
Tawmging beh khang tangthu-1973 5
LUNGDAMNA THU
Hih ih Beh Khang Taangthu Bu a pian khiat nadingin TG.Vum Khaw Thang in,
ama thagui thatang, a hun, a lungsim ih Beh ih Phung aading it lo haza lo-in
hanciama hong sep khiat zawhna hangin ama tungah eite a kua ma peuh a
lungdam kim ciat ding in kong um hi.
Hih ih Beh bu a pian zawh na dingin beina a tuam tuam hong hanciam U Lian Za
Nang tungah eite a kua mapeuh in lungdamna lianpi ih baa hi.
Hih laibu sunga thu omte saanga a kicing zaw-a ih neih beh zawh nadingin a kua
mapeuh in na et uh ciangin ngaihsun pha-a thu kicing zaw nong kaihkhop lai
nading uhin kong hanthawn hi.
Ih khang gui a man lote zong hong puahpha unla, no bawng sung ciat uhah zong a
u zaw a nau zaw nusiat nei nawn loin a kicing takin a thu leh la tawh hong puak
pha lai ta un.
Sd/.
P. Pau Za Gin
Chairman
Tawmging beh khang tangthu-1973 6
ZON' OLNA
S/No. A THU A LA LAIMAI
1 THEIH MASAK DING 9
2 VAI KHAK NA
3 TG VUM KHAW THANG' VAIKHAKNA 11
4 PIANCILNA TANG THU 14
5 KAWLPI (KALEYMYO) GAM SUNG KITUNNA 14
6 KAWLZAANG PAN KHAMTUNG GAM TUNNA 14
7 CIIMNUAI KHUA SATNA 14
8 GAM MIN LEH MINAM KILAWHNA 15
9 SAIZANG KHUA SATNA 15
10 TAANGLAI HAUSA KIKHEK HUN 15
11 KHUL LEH CIIM AH A TUNG MASA PAWL 16
12 TAWMBING LEH TAANG PUA KIZOPNA 16
13 TAWM BING SUAN LEH KHAK 17
14 TAWMBING TE MAN LAI TAANGTHU 17
15 TEDIM GAM A TEENG KIK PAWLTE TAANGTHU 18
16 PU MIN LAWHNA LEH TUULPI ZATNA 18
17 TAWM BING LAPI, A CIIN HUAI TENG 19
18 NU KHAK LA (LAPI) 20
19 ZOZAANG KHUA TAWM GING LA KHIAN ( LA KHUPNA) 20
20 PU KHAWM‟ LA ( TAANG LAI A TAWM BING LEH TAANG PUA LAPI) 20
21 MU BUNG TAANG THU LEH TAANG VAN 21
22 TAWM BING SUNG SA MAN PHA ZAW DEUH TENG A LA 21
23 TAWM BING SUNG GAL MAN PHA ZAW DEUH TENG LEH A LA 22
24 PU KAI MANG TE KHAN LAI LEH LA A KI PHUAH 22
25 PAU HAU HANG‟ KHAN LAI TAANGTHU 22
26 PU NEEK THUAM KHAN LAI LEH LA 22
27 PU LUAH MANG KHAN SUNG THU LEH LA 23
28 TAWM BING SUNG LO KHAWH HAT PHA TENG LEH LA 23
29 TULAI TAKA, TAWM BING BEH TENNA 23
30 PU SIM HANG‟ TAANGTHU 24
31 PU LAMDONG KHAN SUNG LEH LA 24
32 PU ZONG LAM KHAN SUNG LEH LA 24
33 PU ZONG LAM LEH PU HAU PUM, A SIH KHAWMNA THU 25
34 PU DONG PUM KHAN SUNG LEH LA 26
Tawmging beh khang tangthu-1973 7
35 PU THUAL KHAAM KHAN SUNG LEH LA 27
36 PU AM SUAK KHAN SUNG 27
37 PU DONG NENG KHAN SUNG 28
38 PU GIN THUAL KHAN SUNG 28
39 PU THUAL CIN KHAN SUNG 28
40 PU LAM SUAN KHAN SUNG 29
41 PU NAWN NGUL KHAN SUNG 29
42 PU PUM KHAW TUAN KHAN SUNG 29
43 PU SON HEN KHAN SUNG 30
44 PU LAM KAI KHAN SUNG 31
45 PU GAH THANG KHAN SUNG 31
46 PU VUM KHAM KHAN SUNG 32
47 PU DONG KAI KHAN SUNG 32
48 PU HEN THANG KHAN SUNG 32
49 PU LIAN EN KHAN SUNG 33
50 PU THANG KHAW KAI KHAN SUNG 33
51 PU KAM CIN KHAN SUNG 34
52 PU KHAM CIN KHAN SUNG 34
53 PU PI TAWM GING KHANG 35
54 PU SIM HANG KHANG 35
55 PU GING LAM KHANG 35
56 PU HANG SEEL KHANG 35
57 PU LAM HEN KHANG 35
58 PU SEEL HONG KHANG 35
59 PU HEN ZONG KHANG 35
60 PU HONG THUAL KHANG 36
61 PU ZONG THANG KHANG 38
62 PU THUAL VUM KHANG 38
63 PU THANG ZA LIAN KHANG 44
64 PU VUM KHAW THANG KHANG 45
65 TAWM BING DIM TATTE SA HAWMNA 54
66 MOPI, SA GAWH NGAHTE SA HAWMNA 54
67 INNTEEK SA GOTE SA HAWMNA 55
68 MO KEN VAN HAWMNA 55
69 TAWM GING BEHTE KHANG CIAP TEHNA 56
70 SIM HANG SUAN TENG 56
Tawmging beh khang tangthu-1973 8
71 GUI ZIAM SUAN TENG 66
72 ZOM LUN SUAN TENG 70
73 NEI LAI SUAN TENG 71
74 LAM HANG SUAN TENG 75
75 MAT VUNG SUAN TENG 80
TEDIM GAM TAANGTHU A TUAM TUAM
76 MEITEI GAL 82
77 KI SIM NUNUNG 82
78 TEDIM PAWL 82
79 ZOTHAU NEIHNA 82
80 MEITEITE‟ PAU SIAT 83
81 MANGKANG KUMPITE KHAN 83
82 TONZANG KHUA KI UMNA 84
83 TEDIM PAU LEH TEDIM NGEINA 84
84 KAM HAU UPADI 84
85 KAWLLAI SANG PIAN CILNA 84
86 ZOMI PALIK KIPATNA 85
87 TEDIM GAM A ZATO OM CILNA 85
88 PIANCIT GAM KULI (COOLY) KUANNA 85
89 ZOMI PALTAN TUM KIPATNA 86
90 ZAPAN GAL THU 86
91 TEDIM LEVY PIANNA 87
92 KAWLGAM PALTAN, INDIA GAM PAINA 87
93 MANGKANGTE KAWLGAM A LUT KIKNA 87
94 TEDIM MI 1945 DONG, GALKAP SUNGA MINPHATNA NGAH A KI
THEI TENG
88
95 LUSUANG GAL THU 88
96 TONZANG KHUA LEH ZAPAN GALPI 90
Tawmging beh khang tangthu-1973 9
THEIH MASAK DING
Taanglai a kipan, Tawm Bing Beh pen, awm kawi kawi hi cih ih zak hangin, u le
nau kizopna, a kikan zo ngei hial lo hihang. 1958 kum ciangin, Tedim khua leh
Leilum khua a om, u le nau teng vaihawm in beh kikhopna khat bawla, tua
sungah khat le khat, ki muhna, ki theihna ong suak masa pen hi.
1. Tua tung in, Tawm Bing kicihna leh Tawm Ging, kicihna kammal nih pen,
koi man zaw hiam cin, ki dawtna, a om ciangin, Pupi min pen, Tawm Bing
hi a, a maa khan lai in, zuneek, lasak, khuangtumna, a tam ciangin, mi
dangte in, Tawm Gingte na ci uh ahih manin, tua kammal nih pen, a nih in
maan khawm hi, ci-in kiciamteh hi.
2. Leitung khandan pen, kikhel den thei ahih manin, mailam huna, khangnote
zat nawp ding ngaihsutna in, Beh min tom pen (TG) kici dinga, tua ni, tua
huna kipan, min mai a, ki kawih ding hi cin ki ciamteh hi.
3. Pupi Tawm Bing suan, unau bangzah pha ih hiam ci a kamkupna, a om
ciangin, u pen, nau pen ding a ki thei tel loh hangin, hi bangin ki ciamteh
phawt hi.
(1) Sim Hang, (2) Gui Ziam, (3) Zom Lun, (4) Nei Lai, (5) Lam Hang leh (6) Mat
Vung.
4. 1969 kum ciangin, Tedim Party zum lai no.230/3/28/3/69 tawh, Tedim gam
sung aa teeng Zomi kheempeuh in, Beh pian khiatna taangthu, Beh khat leh
khat kinai na ki zopna, leh, tu le tate khang saziante, ong hanthawn bek
loin, zum a puak nang ong ki ngen hi.
5. Tua banga kumpite han thawtna tawh kizui in, 1969 a kipan, Tedim khua-
ah, kum sim in, beh ki khawpna ki bawla, a nunung pen, 1971 in Saizaang
khua-ah kibawl hi.
6. Kumpite han thawtna tawh kizuia, kum thum vilvel Beh taangthu, a sim a
mala, a kikan ciangin, taanglai a, ih Pu, ih pate, khan lai, thu le late hi ta
leh, Tawm Bing le Taangpua kizopnate ong hi thei khia hi.
7. Tawm Bing le Taangpua, ki zawpna thu pen, Tawm Bing sung le, Taangpua
sunuga, Taangthu cingte ciamteh na bangin, laibu sungah, kiciamteh pah hi.
1. Beh kikhop pen kumsim a ih bawl hangin, lo khawh sing puak
manlahna leh, kikawmna, gamlat huhau in, u le nau ki pai kim zo ngei lo a,
Taangthu leh Taangla ahizongin, khang saziante ahizongin lai tawh ki gal
khak ngen ahih manin a ki sang khial, a ki khum khial te pen ih laibu sung
ciamteh puahphat nangin ong ki hanthawn hi.
2. Beh taangthu laibu a a pian khiat zawh nangin, Lungsim, thatang leh
neihsa sit lo-a ong hanciam diak a nuai-a min om u le nau teng tungah
lungdamna ih mangngilh ngei loh nangin kiciamteh hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 10
1 Khai Za Kham 17 Dam Za Pau
2 Pau Za Gin 18 Cin Khan DO
3 Lian Za Nang, B.A, Ed, DT. 19 Thuam Za Cin
4 Hen Za Kan 20 Thang Za Chiau
5 Ngin Khaw Zam 21 Cin Khan Dal
6 Thang Khen Kham 22 Pau Za Khen
7 Do Za Cin 23 Neng Za Cin
8 Thang Lian Kham 24 Suan Khaw Thang
9 Hang Khan Pau 25 Thuam Khan Pau
10 Hang Ngin Lo 26 Thual Thawng
11 Kam Za Thang 27 Awn Khaw Tual
12 Kam Za En 28 Gin Khaw Tuan
13 Ngin Za Cin 29 Lam Khaw Pau
14 Thang Za Kam 30 Tun Kap Thang
15 Ngin Za Kham 31 Chiau Za Thang
16 Cin Za Thawng 32 Thang Za Hau
3. TAWM GING BEH BU BAWL KAWMITI
1 Makai pi: Pau Za Gin Sum keem: Kham Sial Khup
2 Nihna makai pi : Khai Za Kham A huh: Thang Heh Lian
3 Lai-at: Ngul Khaw Thang Sazian sit:THuam cin Pau
4 A huh: Vum Khaw Thang A huh: Thual Khaw Pau
Sd/- Pau Za Gin
Makai pi,
Tedim
Tawmging beh khang tangthu-1973 11
TG VUM KHAW THANG' VAIKHAKNA
1. Kum 1956 kum sungin Tedim gam a khua khua a om Tawm Ging suan u le
naute kiangah lai hawm in Tedim khua pa, Khai Za Kham innpi-ah 5-1-
1957 ni-in gambup Tawm Ging beh kamkup kikhoppihna amasa khat vei a
ki bawl hi.
2. Tua kamkup kikhopina sungah pupi min ahi beh min lawhna pen TAWM
GING leh TAWM BING min lawhna kam kupna a om hi.
a. Saizang khua Taangmite in: 'Ko, Saizang khua panin “TAWM GING”
mah kana ci ciat uh hi', a ci uh hi.
b. Pa, Khai Za Kham in a genna-ah:'Ko, ka pu ka pate uhin zong a khang
khang a hong vaikhakna uhah ih pupi Tawm Gingte' khan lai-inah gal mat sa
mat lamah leh lo khawh sing puak lamah na kiva kim ciat uh hi. Neih leh lam
tawh kicing in na go na lup uha, a sun a zan in a khuang, a zam, a daktal ging
ging in khua meel tui meel phawk lo in nuam na sa mahmah uh hi. A khua a
tui in zong “TAWM GING” te ahih uh mah bangin a khuang a dak uh tawh a
sun a zan in ging zo lawm lawm mah uh ei', a ci uh hi. Tua bang ahihna
hangin a ih pupi Sim Hang in zong a ta upa pen a pa Tawm Ging tamsak in
'Ging Lam' a na phuak hi, ci-in hong vaikhak uh hi. Tua ahih bangmah in ko
zong khang ciaptehna sungah pupi “TAWM GING” mah in a khang khang in
a kivaikhak suk ka hi uh hi', a ci hi.
c. Tedim gam a khua khua pan a hong pai taangmi a a tam zawte inzong, 'Bo,
Khai Za Kham' gen bangmah in ko zong ka ciamteh uh hi,' ci-in a gen uha, a
thu kim pih ciat uh hi.
d. Tua kikhop ni-a pan mun len a kiseh upate in zong:'Ko ngaihsutna-ah zong,
Tedim gam mi ici peuhmah saizaang khua, Ciimnuai khua pan a ki khang to
khia, beh leh phung, nam min a kici khawngte zong a ki min lawh khia ahi hi.
Kampau dan, aw kaih ih cih pen ih tenna khua ih tenna gam leh mun zui a ki
pau ciat ahi hi. Tua hi-a Saizaang kampau pen 'Taang kampau' hi ding ahih
ciangin 'Tawm Ging' mah man zaw ding hi', ci-in thukim in a kipsak uh hi.
e. Panmun lente:
1 Pau Za Gin Chairman Tedim
2 Kham Kho Tual Vice Chairman Tedim
3 Kam Za En Secretary Suangphei
4 Kham Za Laang Joint Secretary Tedim
5 Kham Sial Khup Treasurer Tedim
3. Tua ahih manin Tawm Ging leh Tawm Bing lawhna kammal kikupna pan
in Tawm Ging lawhna penmah man kisa zaw ciata, 5.1.1957 ni a kipan in
'Tawm Ging' a lawh zawk ciat na dingin ciamteh in a ki kipsak hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 12
4. Ei Tawm Ging beh peuhmah ih ki theih theih nading in ih min mai ciatah:
'TG' ci-in gelh ciat dingin zong a kua mapeuh thukim in ki ciamteha, ki
kipsak hi.
5. Pupi Tawm Ging' tapasal unau bangzah kipha hiam ci-a, kamkupna ki
omsak hi. Tua banga kamkupna a om ciangin Tawm Ging ta pasal unau (6)
pha uh hi, cih kimukhia hi. Ahizongin a u zaw a nau zaw cih a khung a tel
genthei kuamah ki omlo hi. Tua banga, a ki thei loh hangin a nuai-a bangin
a kiciamteh ahi hi.
(1) Sim Hang, (2) Guiziam, (3) Zom Lun, (4) Nei Lai, (5) Lam Hang, (6) Mat
Vung.
6. 1969 kum ciangin, Tedim gam party zumpi panin zum lai nambat 230/3U,
nimit 28/3/69 tawh Tedim gam sungah a teeng Zomi na kheempeuh in na
beh na phung uh leh na khang sazian ciat uh zumah hong puak ciat ta un,
ci-in lai a hawm khia uh hi.
7. Tua bang thu hong pian ciangin Tedim khua ah om Tawm Ging beh u leh
nau teng hanciam in kamkupna bawl masa hi.
8. Tua zawh nung kum 1969 sung mahin Tedim gam a khua khua a om Tawm
Ging beh u leh nau a kua mapeuh kiangah lai hawm in 12.10.1969 ni-in pa
Pau Za Ginte innpi-ah gambup Tawm Ging beh kamkup khoppina a nih vei
na ki bawl leu leu hi. Tua kikhoppina ah beh min pen 'Tawm Ging' mah
kikip phasak kik leu leu hi. Min mai-ah 'TG' a kua mapeuh in gelha, at kim
ciat ding in zong ki gen pha in ki kip phasak kik leu leu hi.
9. Tawm Ging sanggam te in (1) Taang Pua leh (2) Gual Nam te hi, cih zong a
kimu khia hi. Khang simna sa zian hong ki puak bangin ki ciamteh in ki
kipsak pah hi.
10. 1971 kum ciangin Tedim khua a teeng Tawm Ging beh vaihawm upa ahi
thei teng Saizaang khuapi-ah va pai uha, Tuulpite pa Thuam Za Cinte innah
kamkup kikhopna khat va bawl leu leu uh hi. Tua kikhopna in a nunung
pen kamkup kukhopna ahi hi.
11. Tedim gam a khua khua pan a, khang simna sazian hong kipuakna bang
ciat in pu Pau Za Gin leh pa Khai Za Kham in hoihtak in gawmtuah in a
khang khang a gai gai in gual in lim phatakpi mah in a bawl uh hi.
12. Tua banga a kibawl khit ciangin keimah TG.Vum Khaw Thang in laibu a, a
hong pian khiat theih na ding in, hun ka neihna bang siit lo hanciam in
bubawl in tu in a hong ki hawm khia zo pan a suak ahi hi.
13. Hih beh laibu sungah khang simna sazian a om kim hangin khang taangthu
a om kim kei hi. Bang hang hiam na cih uh leh, Tua khang taangthu a om
lote in lai tawh hong khak loin na khang simna sazian uh bek nong khak
ciat uh hangin hong ki khumsak thei lo ahi hi. Nungsang teh bawl phat
zawhna ih neih leh no khang taangthu ciat zong a om zawh nadingin hong
hamciam ciat ta un.
Tawmging beh khang tangthu-1973 13
14. Ei Tawm Ging' suan tuu leh ta u leh nau teng laibu sung khat peuh peuhah
ih min ih puam a om a ki khum ih ki muhsak ciangin, “A lai, amah, ka u ka
nau, ka beh ka phung, ka sang ka suai hi mawk lo ahi maw”, ci-a ih ki theih
theih ih ki phawk theih na dingin a kua mapeuh u leh nau, note tungah
hanthawn in kong thum pha pha hi.
Gentehna: TG Vum Khaw Thang' tapa TG Lian Suan Mang.
15. Ki en kik zo nawnlo ahih manin khialhna khatpeuh a om leh a man a na na
puah phat na ding uhin kong thum hi.
Tedim
16/5/1973
Sd/- TG Vum Khaw Thang
Beh lai-at huhpa
Tawmging beh khang tangthu-1973 14
PIAN CILNA TAANGTHU
Pian cilna panin Kawl gam minam kheempeuh pen Tibet gam mual tung aa,
teeng, Mongolian minam sung pan aa, gam neem zuana, dam dam a ki pai suk, ni
khat ni ciangin Kawl gam sung kitung hi, ci-in kiciamteh hi. Ei Zomi khamtung
mi pawl pen Chindun gun dung zui-a pai sukte pawl ihih manin, tua gun min pen
Chinduan gun na kici pah hi.
Hih pian cilna taangthute pen Tawhlanzi Conselte in, Kawl gam minamte tawh
ong muhna leh ong sanna a kici laibu sung pana, a gamlim leh a thu tawh en
khawma, kibawl hi.
KAWLPI (KALEMYO) GAM SUNG KI TUN'NA
Chinduan gun pen a naak lam pan ki zuisuk a, na pai suk suk ciang un, ni khat ni
ciangin Kawlpi gamsung teng tung uha, a pawl a pawl in na teeng uh hi. Kum
sawt veipi mah a ten khit ciangun Kawl kumpite tate Khanraja a kicite unau ong
tung in ong uk hi.
KAWL ZAANG PAN KHAMTUNG GAM TUN'NA
Kawl kumpite tate unau in hong uk uh ciangin, ngeina a tuam tuam hong oma,
kumpi inn lam ngeina bang a kulhpi khat a cian sak ciangin, khutmee tawng
khemee tawng tampi hong om ahih manin, a uk sung mi pawl khat te lungkia in
Khamtung gamah a na tai ta uh hi.
Tua banga, a ki tai ciangin Kawlpi zaang pan Tuingo dung zui tawh, meitei gun
dung zui tawh, Dolluang khua gam zui tawh, a pawl pawl in na kikhen uha na tai
uh hi.
CIIMNUAI KHUA SATNA
Tua banga ki pai pai ni khat ni ciangin, tuhun a Saizaang khua taw lam KHULPI
a kici Suanghawmpi sung khat na tung masa pen uh hi. Tua mun pen tui muhna
mun hi beka, khua teen theih nang mun hi lo ahih manin Ciimnuai khua na sat uh
hi.
Kawlpi zaang pana, Khamtung gam zuana, mun atuam tuam zuana, paite in zong
Ciimnuai khua mah dam dam in zuan in na ki gawm ngeingai uh hi, ci-in ki
ciamteh hi.
Ciimnuai-a kum tampi mah a ki teen khit ciang in mihing zong khang in pilna,
khua muhna zong a khan sem sem ciangin, anneek tuidawn baihna zuan in,
Simgam, Mal gam, Zo tampi gam, Thangkai gam lamah a pawl pawl in na ki
khen thei ta uh hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 15
GAM MIN LEH MINAM KI LAWHNA
Kawlpi zaang pan khamtung gama, a ki kah toh ciangin, zaang gama a om laite in
'Khamtung mi' ong ci uh hi. Pawl khatte in mualtung Zo gam Taampi sunga paite
ong cih nopna un 'Zomi' na ci uh hi.
Sim gam, Mal gam, Zo gam, Thangkai gam, cihna kam pen, Ciimnuai pan gam
neem zuana a ki khen thang ciang un, Sim gam a kici Gun pang zuante pawl pen,
Simmi na kici pah hi. Malno pana gam vot na mun zuante pen Zomi, na kici pah
hi. Zo gam tulak gammang zuante pen, Zomi, na kici pah hi.Thangpi pang
kantana, paite pen, Thangkai mi, kici uha, a gam zong Thangkai gam, kici a hi hi.
SAIZAANG KHUA SATNA
Ciimnuai khua-a a om lai teng in, Saizaang khua na sat uh hi. Khua teen ngeina
banga a teen theih khit uh ciangin khua sung vaihawm ding, Hausa ding upa ding
in, a pil a siam, gal hang, a muan pen uh kiseh in, na kiteel uh hi.
TAANG LAI HAUSA KIKHEEK HUN
Saizaang khua-a Hausa Upate pen, a mau hun a bei ciangin a tung lama kigen
mah bangin khua sung pan a a muan a deih zawk zawk uh na kiteel uha, a nuaia
bang in, a hun hun in na ki kheng diam diam uh hi. Tua hun lai-a Hausa naseemte
pen, khanglui kam in “Tuate man lai” kici hi.
(a) A masa in Thawmte na hausa masa a, 'Thawmte Mang' kici hi.
(b) Anihna -ah Tawm Bingte na hi-a, 'Tawm Bing Mang' kici hi.
(c) A zom-ah Gual Namte na hi-a, 'Gual Nam Mang kici hi.
(d) A lina-ah Sukte hi-a, 'Sukte Mang' a kici hi. Sukte' maan' laitakin Mangkangte
in khamtung gam hong uk ta uh hi. Tua hun a kipan, gual zawh thu tawh hi nawn
loin, Hausa upate pen khialhna lian a nei kei nak uh leh a suan a khak dong a , a
bana seemsak uh ahih manin, Kawl gam in suahtaakna ih ngah dong Saizaang
khua leh khua pawl khatah Sukte in Hausa seem suak uh hi. Tua mah bangin,
khua dangte ah zong khuasat masa makaaite pen, a pu a pa ban zomin Hausak,
upat ki seem ciat hi.
Saizaang khua-a Tawm Bingte a maan' lai in hih bangin la na phuak uh hi.
(a) Maa va zaam tang, maa va zaam tang e, Seitui gam zaang maa va zuan tang
ee.
(b) Saitui gam zaang maa va zaam tang ee, kei ka khua kiim in ka vang sun ni
bang hong sung hi ee.
Tawmging beh khang tangthu-1973 16
KHUUL LEH CIIM A TUNG MASA PAWL
Khuul leh Ciim a tung masa pawl kua pawl hi ding hiam, ci-a a Sim a Mal a a
kikan ciangin Kawlpi Zaang pana, Khamtung gam a zuat toh uh ciangin, Khuulpi
mun a tung masate Songthu tate, Thomte, Songpuut, Tuangdo leh Sektak,
Gualzong, Taangpua leh Tawmbingte hi, ci-in na ki gen hi. Amau teng ki pawla, a
na pai khawm kawi kawi uh hih tuak hi.
TAWM BING LEH TAANGPUA KIZOPNA
A Sim, a Mal a a kikan ciangin Taanglai-a kipan Tawm Bing leh Taangpua pen
unau hia, beh Tulpi zong ki banga, gam salu, a phui, zong kitun' ngei hi, ci-in a
nuai-a bangin Tawm Bing pawl khat leh Taangpua lam pan taangthu ong ki thei
khia hi.
1. Mauvom khua, Tawm Bing pu Hen Pau a tupa TG Pau Za Khente
ciaptehna pan Saizaang khua-a Tawm Bingte hausa-a a om lai Hausak leh
tuulpi sa dawt thuah ding kilawm kei, ci-in a sangam pa Taangpua pa tuul
tawisak ahih mana, sa a mat cianga, salu, saphui pen, tulpite a ki tun ngei a
hih mah banga, ki tun hi.
2. Thalmual khua, Taangpua u Thuam Dai in, a nuntak lai in, ' Ka sumsit lai
in, saklam, Sanvon khua dong khual zin a, zin tun ka zon ciangin,dawi
tanga sawl na baangte in, Tawm Bing leh Taangpua na hih leh ong lut thei
ni teh. Tuate pen tuul khat beh khat hi-a, ki tang ngei lo hi ung hong ci-a,
tua pan Tawm Bing leh Taangpua a ki nai na ka thei hi', a ci hi.
Tua thu ka lim kan ciangin, taanglai in Tawm Bing leh Taangpua unau hi-a, Tawm
Bing te'n, gam salu, saphui, Taangpuate' innah a tun den hi. Ni khat ni cianga ngal
hapak lu khat a va tut leh a sa mat uh zong ki nawh zek ahi kha tam ka pi uh
Thom Vung in ' Ka sing khuah zong tum man kei, ka taiteh zong gam man kei',
ci-in na pau se kha hi. Tua hun a kipan in Tawm Bing ten Luisuk Kai Mangte
kiang na tun uh hi, ci-in ong gen mah mah hi, ci hi.
3. Lailum khua Taangpua Thuam Zam ciamtehna panin, Kai Mangten, 'Ko,
tua banga salu saphuite deih mah mah hi ung, ong tun un na ci uha, taang
leh gatam na huan in a sam na hiatsak uha, zin na lim do mah mah uh hi,
ci-in ki ciamteh hi' hong ci hi.
4. Lailum khua U Hang Za Gin, U Luan Khen Pau, U Lian Khup te
ciamtehna pan zong, a tung lama thu teng a maan mah hi, ci uh hi. Tua
banah, Taanglai a Sukte' pu Khan Thuam pen Mang kua, a kici (Hausa) (9)
in a sawm lai in, 'Tangpua ten, panpih na hih man un Taangpua kheempeuh
that khin ding hi ung, ci-in mang (9) te in a na gen uh ciangin, Saizaang
khua Hausa Tawm Bing te'n, ka sanggam uh Taangpuate na thah vua leh,
ka heh ding uh hi, ci-in na hon khia uh hi. Tua banah ih lapi dawng (3)
zong kibang hi, ci-in hong gen uh hi.
5. Saipimual a, TG U Gin Za Cin leh Cikha zaanga, teeng, TG U Gin Za
Tawmging beh khang tangthu-1973 17
Kham in zong 'Taanglai a kipan, Tawm Bing leh Taangpua pen unau khat
hi, ci-in ka pu ka pa te uh'n hong vaikhak hi', ci-in ciamtehna na nei uh hi.
6. Tua ahih ciangin, Tawm Bing leh Taangpuate pianna anuai-a bangin hong
kimukhia thei hi. Piancilna pupi Kip Mang ata Gawh Phut a tu Suang Kop
a tu sawn pen Phut Song. Tua Phut Song ta Kop Siam, Kop Siam ta Mang
Luah leh Tawm Bing hi, ci-in kici hi.
TAWM BING' SUAN LEH KHAK (PAWL 6 TENG)
(Anuai a bangin ki ciamteh hi)
Tawm Bing' suan leh khak a kikan ciangin hibang in pawl 6 in kikhen hi. Tua
pawl guk sung pan kua pen upa pen a, kua pen nau tum pen, cih a teltak ki kan tel
thei nawn lo ahih manin, hih bang in ki ciamteh hi.
1. Sim Hang' suan, 2. Gui Ziam' suan, 3. Zom Lun' suan, 4.Nei Lai' suan 5.
Lam Hang' suan, 6. Mat Vung suan, ci in ki ciamteh hi.
2. Hih khang ciamtehna pen, a maan taka a thei tel om tuan lo ahih manin, a
bawng ciat, a pawl ciata, ciaptehna bang bang a, ki khum ahi hi.
Tua banga, khang taangthu a ki zop hangin kong biang bangkua, ki pelh nang, a
lam dan nang bang mah om tuan lo a, khat leh khat ki it ki phawk naa, a khan
nang hi, ci-in ngaih sun ciat ni.
TAWMBING TE MAN' LAI TAANG THU
(By U Gin Za Cin)
1. Saizaang khua aa Tawm Bing te a man laitak in hausa ngeina bangin siah
leh bum zong kaai uh hi.
2. Tua hun lai-a upa vaihawmte in, tu-laitaka, Tawm Bing mang hi leng, a
siah a bum banah, vokno dawng aak no dawng leh nau zuha zong kaai ning
ci-in kheem bawl in na hantawn den uh hi.
3. Ni khat ni ciangin, Hausapa in zong, a upate' ngaihsut piak pen a nidanga
zong a man ngeisa ahih mah bangin tua bang aa a gamtat takpi leh, a khua
a tui, taangpi taangta khasia in, a upate tawh leh kop uha, Pawi gal cial sim
in, Tawm Bingte sai aai, zununga om kimlai sim gawpsak uh hi, ci-in
kiciamteh hi.
4. Tua bang a khua sunga gal a pian ciangin khua zaangpi in ki tai keek a,
Tawm Bing pawl khat pen gun gal kah in tai to pai suak uha, ukpua
Hiangmual khua sat uh hi. Tua munah a khua uh inn 300 dong khang ngei
uh hi. Tua munah kum tam khop a teen khit uh ciangin, a khua kim a khua
paam uh tawh lungkim lohna a tuam tuam a pian ciangin, pawl khat Tedim
gamah hong ciah kik uha, a tam zaw pawl pen, tuhun dongin uk pua lamah
a teeng lai uh hi. Uk pua lamah a teeng laite pen inn 500 val bang pha
dingin ki ummawh hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 18
TEDIM GAMAH A TEENG KIK PAWLTE TAANGTHU
1. Tedim gama a teeng kik pawl sung panin, pu Thang Tuah makai in leilum
khua ong sat uha, kum tampi khop mah teeng in sial leh bawng a kipan
lawi dongin ong hau mah mah uh hi. Tedim khuate' lo khawngah zong va ta
zel kha ahih manin gan kamtuam in tam ki liau mah mah hi.
2. Tua hun-a makai pu Thang Tual pen, Dawi lawm nei hi a, lunglen khawlte
tawh ki zawl ahih manin, a dawi zawlte kiangah, ' Ka gan note uh neek
ding tuikhuk khat ong bawlsak un', a cih ciangin, tu-a, Thuam tuilii ih cih
pen na piangsak uh hi, ci-in ka ciamteh hi.
3. Leilum khua-a kum tam khop a teen khit ciangin, Tedim khuapi tawh
khasiatna a tuam tuam a pian ciangin, Sukte pu Gawh Kai tawh kipawl in
Falam ukpipa Son Bik tungah, gungal gam ngen in, kum sim in sial khat ta
pia in, kum 4 sim in sal khat ta pia in, Heilei gam leh Suangphei gam, a na
ngen den uh hi. Tua gamte a ngah ma un, gungal gam Botung khua leh
Kawlni, Theipal a cihna munte-ah na teeng kawi kawi uh hi. Hausa pen
Sukte hi-a, a zom pen Tawm Bingte na hi den hi.
4. A tunga gungal gam satte pen pawl khat tul zo sam loin, gam neem gam
hoih zuan in Heilei leh Suangphei khua pan, tuilu lam manawh in, tai to leu
leu uh a, Haiciin, Tuibuak, Mauvom, Luangel, Saipimual, Lingthuk,
Nahlan khuate-ah tuhun dongin a suan a khak teeng uh hi Nahlan khuate-ah
tuhun dongin a suan a khak teeng uh hi.
5. Gungal gam Lingthuk khua a sat lai un pa Min Kam in la hibang na phuak
hi.
(1) (a) Tawm Ging ii tuu Suan Hang ii von tawi, Lingthuk ka gam zaang hi ee.
(b) Lingthuk kim khen, sumtui zaangah, tuun' laukhaa tawh lum suang in ka
posak ee.
(2) (a) Lingtui vangkhua ka deih manin, sim zin so bang zawt ing ee.
(b) Sim zin so bang zawt in aw ee, kamkei bang gial ki sang ee.
PU MIN LAWHNA LEH TUULPI ZATNA
Pupa ngeina banga om lai te'n sihni leh zunun ni cianga 'Pu min lawhna nam
bangzah om hiam', ci-a kidot na a om ciangin, 'Pu Sim Hang' suan teng 'Sim
Hang' ii tuu', kici-a, tua lo teng ' Tawm Bing ii tuu' ci-in ki lo hi hang, ci-in ki
ciamteh hi.
Tuulpi zatna panin inn sungpi-a Pusa thawih ni le, Ton ni ciangin Tawm Bing'
suan kheempeuh tuulka ki om nai lo-a, Luisuk pu Kai Mangte' suan a pai pai,
Saizaang khua U Thuam Za Cin mah tuni dong ki zang kim ciat lai hi, ci-in ki
ciamteh hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 19
TAWM BING LAPI A CIIM HUAI TENG
(A BAWNG CIATA, CIAP TEH NA)
Tawm Bing beh lapi pen Ton ni leh sivui kuan ciangin, kam in zong kisa ngam
loin, siampi te'n dak tum in dak la in kisa sak bek hi. Bang hang hiam cih leh, tua
lapi pen i gensa mah banga, a kaal lak-a kisa nuam lo, innsung peuhmah a kisa
thei lo ahih manin kam in kisa leh naupang te'n thei kha inteh, sa kha'n teh cih na
hi hi.
Tua beh lapi pen a Sim a Mal pan-a hong ki puakte a ki et ciangin, a khua ciat, a
bawng ciat-a ciaptehna pen, a kibang tamlo hi. A ki lamdanna pan in, ih pu ih pa
te'n a lungsim bek uh tawh na ciapteh uh ahih mah bangin, a bul kibang ta leh a
dawn na ki lehbulha, thamloin, a mal mah zong kibang kim lo lai hi.
Tua ahih manin, a khua ciat a bawng' ciat pan a, ciaptehna them kha ciat, a ki
lamdanna a om zongin, a nuai-a teng a mang mawh dingin hong ki khum hi. A
dangte ki phiat hi tuanlo hi.
1) (a) Ka tuai do aw khuai bang laang lawm lawm, a ciin leng bang zawl ee,
thang ii nenah zan sial bang diang' ee,
(b) Zaang ni suak ee zawng gam khau bang ciang, namtem ziat in tawi ing, lei
do a laang gua bang phuk ing ee.
2) (a) Taang ii suan hi'ng sa kamkei bang ing, taang ii suan hi'ng mu vanlai bang
ing,
(b) Tuai taangpa tawh a sesul zui ing, namtem ziat in tawi ing, lentu sunga
buaivom a hang gua bang phuk ing ee.
3) (a) Maa va zaam tangh maa va zaam tangh ee, sai tui gam zaang maa va
zaa, tangh ee;
(b) Saitui gam zaang ma va zaam tangh ee, kei ka khua kiim in ka vaang
sunni bang hong sung hi ee.
4) (a) Ka tuai laihen gam bang maang sang ee, ciin tawh ka lai thah aw,
lentual lai-ah tung nung ing ee;
(b) Saitui zathum sun nau bang kap ee, sunni lambanga kai ma'n, awhkhi lak
lawi bang a thang hi ee.
5) (a) Ka besam aw zozam bang zil ing, tung zozam bang pal ing ee;
(b) Tung zozam bang pal ing ee, guai lo bang tul meel ma'ng ee.
6) (a) Saitui nun a nuam lai-in, ka phungte al bang a mangsa, tung luang bang
phong nuam ing ee;
(b) Pupa siah taang luang bang phong nuam ing ee, ka phung lunlai mang tah
ee, khua ngai ing ee.
7) (a) Namtem ziat ciangin tawi ing ee, zaa ii lai-ah zaangva dung sun ee;
(b) Zaang donah al bang that ta'ng ee, sunni kaai ma'n ka batphu la'ng ee.
Tawmging beh khang tangthu-1973 20
8) (a) Khat tang in phaiva lo ing ee, ciau ii nenpi kal ing ee;
(b) Ciau ii nenpi kal ing aw ee, suai ii nuai-ah sun nau bang kap ee.
NU KHAK LA (LAPI)
9) (a) Ka khua Sihzaang sial le taang tunna, ang ka kawi le nu tun pham zo ee;
(b) Ang ka kawi leh nu tun pham zo ee, lang ka lam tawh kulsin ah siang' ee.
10) (a) Ka tun pham in pha ee, gam sap in tam tung ta e;
(b) Taang a gual tawh luang sing bang zawng ing, saitui ka khua mualah,
Tawm ii tu suan, lawi bang ka thang hi ee.
11) (a) Theisen nun tual a luai ing ee, sengual lai bang zial ing ee;
(b) Sengual lai bang zial ing aw ee, kamkei bang laang kisang ee.
ZOZAANG KHUA TG LA KHIAN ( LA KHUPNA)
(1) (a) Ka pheiphung le kamkei laang te'ng ee, ka pheiphung un kamkei laang
kham ee;
(b) Ka banzal le humu leeng te'ng ee, ka banzal in humu leeng kham ee.
(2) (a) Zaangkhen kawlciang tawi ing ee, Thangmual zin bang ling ing ee;
(b) Ton mung phu'ng han mung phu'ng ee, zang cian dal ing sing ee.
(3) (a) Seino tang bang khang to ta'ng ee, zaangkhen kangthal tawi ing ee;
(b) Sang mang pi pat bang sai ing ee, thangmual ziin bang liing ing ee.
PU KHAWM LA
(Taanglai-a, Tawm Bing leh Taangpua lapi)
Taanglai-a Tawm Bing leh Taangpua, beh khat ahih lai hunin, a nuai-a bangin
Lapi zong ki nei khawm hi in ciaptehna om hi. Tua pen a bul a dawn cih om tuan
lo hi.
1. Ka pianna aw khangli bang tah ee, sa bang ka tatna aw, pupa gam lo lentu
ziing bang ee.
2. Ka pa khat aw khua lah ngai na'ng ee, ih khang gunpi khau khung tang ee,
u le nau in tuanglam in nei ee.
3. U le nau in tuanglam in nei ee, batphu tui bang ka lakna hi, saitui ka khua
mualah lai that in lawi bang ka thang hi ee.
Tawmging beh khang tangthu-1973 21
MUBUNG TAANGTHU LEH TAANG VAN
1. Taanglai in mubung a kici mupi lian mah mah khat laanga, ganhing no a
neek banah, mihing nangawn manin tuah thei hi. Khua sung mite lokuan
singpua ngam zong a om loh ciangin, Pa Lo a kici tagah khat in hanciam in
that zo zen zen hi, kici hi.
2. Tua mupi sa a kihawm ciangin, Falam te'n a lutang ngaha, Tawm Bing te'n
a khabeng guh ngah kha hi. Tua mupi khabeng guh pen pawl khat in
Nuangsai, ci uh hi.
3. Tua Nuangsai pen Tawm Bing mangte' suan leh khak a pai pai, pu Cial Vial
tung pan, pu Kham Cin in vok tuuk thum khat in lei hi. Tua Nuangsai la
Takok laam kua (9) a kici lopa nam khat pen, tuni dong Tonzaang innpi-ah om
lai hi.
4. Tua mupi lutang a ngah Falam mite leh Tawm Bing te pen, taanglai in gal
leh sa in va zaw deuh uha, a vak mah bangin, gal-a, si leh sa a si tam zaw
deuh hi, ci-in khang lui mi pawl khatte in taangthu bangin na gen uh hi.
TAWM BING SUNG SA MAN PHA ZAW DEUH TENG LEH A LA
1. Suangphei khua pu Sim Hang' suan pu Ngah Son in ama khan sung in Saipi
(12) man-a, a nuai-a bangin la a phuak hi.
(a) Lentu saimang aw cing e, ka tawi in tui bang lang' ee;
(b) Ka tawi in tui bang lang' ee, hau tengah puan bang phaang ee.
2. Zozaang khua pu Ngul La in cingpi 5, sahang 15, saipi 5, zaangsial 30 val,
ngal leh vompi tamkhop leh sa nautaang 1,000 val mana, a nuai-a bangin la a
phuak hi.
(a) Zingtang sial leh zaang vuisai aw, sa ngal pe tawh gawm ing ee;
(b) Sa kamkei leh sian pa kawlsa, sa buaivom tawh gawm in ee.
3. Pu Ngul La, a sih ciangin a tapa, Khual Zam in, la hi bang na phuak hi.
(a) Ih zua minthang in ci diam aw, khua len sum a kaai aw ee;
(b) Khua len sum a kaai aw ee, thangvan lai keek in kia ee.
4. Cingpi 5 a mat na sung pan, khat pen a kaplup laitak in van ginga, a sih
ciangin, van ging petmah hi.
5. Zozaang khua pu Khen Thang in sai ha paak 3, zangsial 30 leh sa namkim
1000 val man-a, hibang in la a phuak hi.
(a) Nahsing nuai-a sang phung zatam, pal lawh sang tuul val lang' ee;
(b) Zaang gamlei-a tumphang sial lian, ka lak sawm thum val aw ee.
TAWM BING SUN GAL MANPHA DEUH TENG LEH A LA
Tawmging beh khang tangthu-1973 22
1. Suangphei khua pu Do Son in gal 10 val man-a hi bangin la na phuak hi.
(a) Zaang tawi ka hen ngeii aw ee, ka pahtang ah tuang nah ee;
(b) Ka pahtang a ka hen lianu kiang awi in naubang kap ee.
2. Tonzaang khua pu Lam Dong in gal 12 man-a, hih bangin la a phuak hi.
(a) Seino gual in, namtem tawi a neem ci ee, nem na lo ee, tulkung teng ka
paal sak ee;
(b) Neem na lo ee tulkung teng ka paal sak ee, ka hen zang tual a ka khiat ni
tam ve ee.
3. Mualkawi khua pu En Son in gal 15 man a, la hibang in na phuak hi.
(a) Dimtui vangkhua khua nun nuam aw, leido angkawi maa ciang ka suatna;
(b) Leido aangkawi maaciang ka suatna, ngauzu tawi a han zai ka sak na.
PU KAI MANG KHAN LAI LEH LA A KI PHUAH
Saizaang khua pu Kai Mang te a khan lai in, neih lam hita leh, sila teengta neihna
hi ta leh, a min ki thang mah mah ahih man in, midangte in a nuai-a bangin la
phuak in na genteh uh hi.
(a) Tulai takin kua hi leng ih ci bel diam, tulai Vial Pau pii hileng ci tuam keng ee;
(b) Tulai Vial Pau pii hileng ci tuam keng ee, luisuk Kai Mang' pii hileng ci phial
ing ee.
PU HAU HANG KHAN LAI TAANG THU
Pu Hau Hang, Dimpi khua-a, a teen lai-in a sial kha (3) ding a mang a zonna
lamah, cikhuk (3) mu-a, khuk (2) a khuapihte hawm in, khuuk khat amah'n tang a,
ci siah na kai hi. Tua ci siah pen Mangkangte hong uk sung in, a tupa Kai Suak
khang dongin kai uh hi, ci-in ki ciamteh hi.
PU NEEK THUAM KHAN LAI LEH LA
Saizaang khua Tawm Bingte tuulpipa pu Neek Thuam in, ama khan lai-in a beh a
phung,a tu a tate khan ding a ngaihsutna in sa nam kim tuul khat aai in la hibang
in phuak in, mual khat na bawl hi.
(a) Ka phung thei bang sen kha vak ci‟ng, sang tuul a min lo ing ee;
(b) Sang ka kap lo, lai lah hen lo, deih teng gii a hial ing ee.
PU LUAH MANG KHAN SUNG THU LEH LA
Saizaang khua-a mang masa hausa pu Mang' Sum a si ciangin, saizaang khua
upate leh taang pi taangtate thu, kimin Kawltui vangkhua a teeng Tawm Bing pu
Luah Mang pu Mang Sum‟ lo gam leh inn mun khaam in, la uha, hausa seem sak
uh hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 23
Luah Mang‟ khang, a ta Hang Kam‟ khang leh Mang Vum‟ khang, hausa a sep
khit uh ciangin, Mang Vum in ta pasal nei lo-a, Mang Awi leh Eng Ging ta numei
nih bek nei a hih manin, Tawm Bingte‟ hausak pen, Saizang khua pan abei suaka,
Gual Nam te‟n hausak na seem hi, ci-in ki ciamteh hi.
Mang Awi pen Lailo khua Tel Khai pu (Kham Tel) tawh teeng a, Eng Ging pen
Tuiturn khua Am Vum‟ pa Tuan Son tawh teeng hi. Pi Mang Awi in pasal nei-a,
Saizang khua-a a pa innpi a nusiat ciangin anuai-a bang la na phuak hi.
(a) Mun zaang sau pha ka zuan sawm ciing aa a kaan, taang hileng pawh kuam
sing bang luah ding hi‟ ng ee ;
(b) Taang hileng pawh kuam sing bang luah ding hi‟ng ee, lia hi ve'ng ee gal pan
sial bang en ing ee.
TAWM BING SUNG, LO KHAWH HAT PHA TENG LEH LA
Lo khawhna lam panin, Tonzaang khua pu Ling Thang leh pu Dong Kai,
Tonglawn khua panin nu Gah Thang leh Thangkhal kua panin pu Suan Neng,
Zozang khua panin pu Lam Kam te in, amau khan in taang 100 sawm vei kho
ngei, nei ngei uh ahih manin, a khua ciat vuah tuulzu a sih ni ciang uh leh a nop
ni ciang un, a tuam vilvel in lup ciat uh hi. Tua sung pan taang za sawm vei la a,
sa nam kim tuul val a man Zozang khua pu Lam Kam mo nu Let Za Niang in la
hih bangin na phuak hi.
(a) Za taang tuul niang, sang cih tuul niang, gual tung ih tuan na hi ee;
(b) Gual tung tuanna, sang leh lai aw, kaih dial a kaai kim aw ee.
TULAI TAKA TAWM BING BEH TEENNA KHUA
1 Saizaang 14 Leilum 26 Luang-el
2 Tedim 15 Teeklui 27 Saipimual
3 Phaileeng 16 Lamzaang 28 Mauvom
4 Valvum 17 Tonzaang 29 Tuimui
5 Haupi 18 Tuitum 30 Liingthuk
6 Kahgen 19 Phaitu 31 Mualkawi
7 Zozaang 20 Suangphei 32 Khuaivum
8 Limkhai 21 Kapteel 33 Cikhazaang
9 Tahan 22 Tuitawh 34 Lamka
10 Dimzaang 23 Tuithang 35 Nahlan
11 Nahnuai 24 Ngalbual 36 Khampat
12 Kawlpi 25 Tlauleeng 37 Taaklam
13 Sezaang
Tawmging beh khang tangthu-1973 24
PU SIM HANG‟ TAANG THU
Pu Sim Hang pen, a Sim a Mal taangthu ciam teh na, a kimuh ciangin, Tawm
Bing sung a, a piang masa hi leh ki lawm hi.
Saizaang khua-a pawi galpi, a tun ciangin khua zaangpi in, ki tai keek ahih
manin, amah pen, Sihzaang Sum Niangte tungah a liang ziat in na kaai hi.
A tangval ciangin, gal sim hang ahih manin,a min Sim Hang kici hi, ci-ina ki gen
hi. Sa zong man thei mah mah a, a pute puak kim zo lo ahih manin sakhi Tawm
Bing na kici hi.
A suan a khakte a khan ciangin, pawl khat in, a pianna gam mah ngai in,
Mualbeem khua Sukte pu Khan Thuam na beel a, a liang vei in na kaai hi. Tua
lai-pan, Sukte gam, Kamhau gam sung, a Sim a Mal ah gam neem zuan in na ki
khen thang ta uh hi.
PU LAM DONG KHAN SUNG LEH LA
Pupi Lam Dong pen, a tangval ciangin, Mualbeem khua pan, Tedim khua-ah, pu
Kam Hau zui in na teeng hi. Zi a neih hun ciangin Innpi sunga, tagah ki khoi
ngaihte suan, son naa, beh te pi Ngul Siam tawh na ki teng hi. Tanu Ngul Nial a
pian khit ciangin inn tuan pan hi.
Ama khan sung in, gal le sa mat a kidem hun ahih mah bangin pu Kam Hau innpi
sung ah gal, a si a hing gawm(12) tun ngei hi. Amah pen in a tangval tung a
kipan in, pu Kam Hau inn sungah upa siah dong in om den hi. A teek ciangin a
tapa pu Zong Lam in zom hi. A mah pen khan to a , mangkang kumpi ong khan
ciangin, Tonzaang khua ah ki pua to a , tua lai-ah khuk leh kha ki mat in, si pan
hi. Pu Lam Dong khan lai in la hibang na phuak hi.
(a) Seino gual in nam temtawi a neem ci ee, neem na lo ee tul kung teng, ka
palsak ee;
(b) Nem na lo e, tui kung teng ka palsak e, ka len zang tual, a. ka khiat ni tam ve
ee.
Pu Lam Dong in ta numei pasal anuai-a bangin nei (l) Ngul Nial (2) Zong Lam
(3) Am Suak (4) Son Hen (5) Gah Thang (6)Vum Kam. Ngul Nial pen, Haupi
khua Thang Nawn, Samte beh tawh ki teeng hi.
PU ZONG LAM KHAN SUNG LEH LA
Pu Zong Lam a tangval ciangin, pu Buan‟ Singte‟ pi Gawih Vung tawh na
kiteeng hi. Ama khan sung in gal le sa mat kidem hun ahih mah bangin, gal 10 leh
Zaangsia1 3 , vompi 2, ngal hapaak 5, sa minthang in man hi. Sa nautaang tam
khop tawh man hi.
Pu Zong Lam, a neu lai in, puan hual kuahsa a, a pa te gal sim a , kuan, a zuih leh
gal (1) man zen zen a, pu Tut Khaat in , anuai-a bang, la na phuah hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 25
(a) Von aw ngomeii banga zaam na hiam aw e, tuan pawl len thal bang a zang na
hiam aw;
(b) Tun tawi leh thal, bang a zang, na hiam aw e, Khua mual han zai, ih sak in
gual sing hang e.
Pu Zong Lam pen a neu lim akipan Gamngai Pu Lian Thang tawh ki khawl diak
uh hi. A tangval tuak ciangun Thahpuang dungah, sai hapaak khat man khawm
uh-a , Pu Zong Lam in a mul man hi . Pu Tut Khaat in la hibang na
phuah hi.
(a) A sa mang khaa hong kia e, limbelh mang aw sunni ham lai thangvan ngo,
meii in zeel e;
(b) A mi pau in tu tawm h i , a c i zong in, tu tawm ka lan, khua len sum a kaai
hi ee.
PU ZONG LAM LEH PU HAU PUM, SI KHAWMNA THU
Pu Zong Lam in, a pa in a vak zawh nawn loh ciangin a pa tha laih in, pu Kam
Hau‟ siah dongin, upat na seem hi. Tonzaang leh Tungtuang kikala, Ainah khua,
Hualngo te‟n a sim ciangin, Tedim khua te kiko hi. Tiddim te‟n, Tuitawh khua
khung, Leisawm sataang a kicihna muna gal te ciah ding, a na pan uh leh, a galte
pen ni kaai dong, a suah nai loh ciangin, Tedim pawl, sabeng ding ki khen thang
ta uh hi.
Tua hun laitak in, a galte suaka, pu Khaw Cinte pawl in, luang nih phual khat ah
na kap lum pah uh hi.
Hau Pum le pu Zong Lam in, galte tai nading lam, ciangka no khatah na, pang ni
ci-a, a pai uh leh, a gal te khat tualai mun ah na pang khina, bulh cika, na kap
ciangin pu Hau Pum leh pu, Zong Lam pen phual khatah tuk khawm hilhel uh hi.
Tua tung in, pu Khaw Cin in la dawng (30) val phuaka, pu Tuang Khaw Thang in
hibang in laphuak hi.
(1) (a) Van khaw gin leh ka sawl sang aw, kop in hawm in taan ing ee;
(b)Lei do pat bang ih sai bangin, ngaih teng luang, sing bangin lum ee.
Pu Zong Lam tanu Nem Kai in hibang la na phuak hi.
(2) (a) Vang khua uap mawng, bang pem, ding , khua a tuah nan, do ling lai-ah ka
zua gawl, bang puk aw;
(b) Sun ni lai tan limbelh leh, ka zua ngal liam ni khat sin thu‟n al bang
mang, thei diam aw e;
(3) (a) Dimtui za thum, ii lai-a ka zua ngal liam vang khua aw siat lei a suak
liang dia aw e;
(b) Vang khua aw siat lei a suak liang dia aw e, teeng, khawi aw, vai tho na
hong, siam lai ve aw.
Tawmging beh khang tangthu-1973 26
Pu Zong Lam in a nuai-a bangin ta nei hi.
(1) Nem Kai pen, Kansau khua Hang Luahte, Tuan Ngul tawh kiteeng.hi.
(2) Nial Niang pen Tonzaang, Bawmkhaite, Cin Thawng tawh teeng hi.
(3) Hen Gawih pen Kansau khua Guite Khaam En tawh teenga,
(4) Siam Ning pen Tonzaang, Hau Tual te Hel Kai tawh ki teeng hi.
Pu Zong Lam in ta pasal (1) Dong Pum leh (2) Thual Khaam nei-a, Tonzaang
khua-ah teeng uh hi. Pu Zong Lam a sih ciangin, Ngennung hausa pu Thang
Khaw Pau in, gam sung-pan, tangcingsan puan bup (1) in na tun-pah hi, ci-in
kiciamteh hi.
PU DONG PUM KHAN SUNG LEH LA
Pu Dong Pum a tangval tung in, Tawm Bing sung Khoi Dim tawh kiteenga, ta
Khan Neng a neih khit ciang in Pasian gawm loh in ki khen hi. Tua khit ciangin
Guite Ngul Za Khen tawh kiteeng hi.
Mangkang kumpi te'n, Tonzaang khua ong um ciangin a sungte Mal lam a tai,
zui-a, Songtal khua-ah teeng in ta thum a neih khit ciangin si hi. Pu Dong Pum a
sih a zi leh a ta te Tonzaang khua-ah kila-a, inn kisuang sak hi.
Pu Dong Pum luang lak ding hanciam na in pu Hau Khaam in la hibang na phuak
hi.
(a) Ningzu bang, aisa bangin tun nun khum bang, ngaih teng aw sawl, bang va
bang, kim ciat ve aw;
(b) Ke‟n ka ninghai, kua tawh gi bang zawng ding a, sin a siatsa, tuai gin aw
zuang tho ve aw.
Pu Dong Pum in, ama khan sung in, zangsial khat leh, sa nautaang tam khawp
mana, zu nun ngeina teng zong hih khin hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 27
PU THUAL KHAAM' KHAN SUNG LEH LA
Pu Thual Khaam a tangval ciangin, Diah Zen tawh kiteenga, ta Lam Za Kham a
pian khit ciangin a nu si hi. Tua khit ciangin, Buansing beh, Uap Niang tawh na
teeng hi. Pu Thual Khaam pen, a pa sih laitak in neu lai-a, a nau numei teng tawh
tagah suak diaka, siksek thausing suih, sum sun peuh kisin in kivaak hi.
A gam vak thei ciangin a naunu, Nial Niang in deih sak in, anuai-a bang la na
phuah ngei hi.
(a) Ciin tawi, kawlciang thai bang zang, sak nuam ing e, ciau gal sang nawh, len
gual sing, sak nuam veng e;
(b) Ciau gal sang nawh, len gual sing, sak nuam veng e, zua khan zil in, lai deih
hen sak nuam veng e.
Pu Thual Khaam te unau, a tagah hun laitakin inn teeng (3) nei lai uh ahih manin-
a pano Vum Kham in, nau tum pen ahih mah bangin, na gal kepa, an paw leh ki
zuisaka, lo kho leh a lo gei khat khosaka, na nung ta uh hi.
Pu Thual Khaam in ama khan sung in gal 2 man a, zaangsial 1 leh sa nautang 150
a mat ciangin pu Hau Kham in anuai a baang la a phuah hi.
1. (a) Lun lam na tawi, thangno tawh von sanggah aw, sang mang mual suah, tun
in han, lam dawh ing ee;
(b) Vang sakpih leh khua kim sing tan‟ lel hen aw, kiam kuan phung min, mang
mawh hen, ziin in ci ee.
Pu Thual Khaam in ama khan sung in sialkop go a taang za ai a, gal aih, sa aih,
sai aih, te 3 vei ciat ahih khit ciangin anuai-a bang la na phuak hi.
2. (a) Mim bang pianna sial ta leng, taang bang khan lai limbelh tun nun, kawpa
ham, bang huai hi ee;
(b) Sang leh lai kawpa laakin, sung zo lo e , ka luan khi tawh, tul nam cin, anga
siang e.
3 . (a) Ton ning sim bang, han ning sim bang, pahtaang ah, khawl ngimngiam e;
(b) Dimtui -taang gual, seiniam seisang, maimit lei zu bang khawn ee.
Pu Thual Khaam pen, a pa sih laitakin, kum 12 bang pha pana,a nu'in, a phung
sung a, thusia thupha a kigen na muna, a-suk kaih, a to kaihna leh, a, tangval
cianga, siamthei-a, siksek, thau bawl, peuh ahih man in, a Sim a Mal tawh ki mu-
a, sak thu khang thu na za kim hi. Tua ahih-manin, Tonzaang Tawm Bing sung
pan thusia thupha khat pe'uh a pian ciangin, Pu Gin‟ Thual leh a ma kam sung
kizang pha deuh hi.
PU AM SUAK KHAN SUNG
Pu Am Suak, a tangval ciangin, mimvak behte, Tuan Non tawh na kiteeng hi. Pu
Am Suak in, ama khan sung in gal(9) mana, hang mah mah hi .Sa mat lam sang
Tawmging beh khang tangthu-1973 28
panin, sa nautaang tam khawp a man zongin, sa minthang a mat na ki gen lo hi.
Zunun lam panin sial, gawh taang-aih sa aihte a vek pi‟n na hih khin hi.
Nasepna lam panin, a u Zong Lam a sih ciangin, a u nasep zom in hun khat sung
upa siahdong na seem hi. A zipi Tuang Non, a sih ciangin Tong Luai behte pi Dim
Man tawh Pum Khaw Tuan leh Suak Za Gin, ta numei hi bang in nei hi.
(a) Siam Ciin pen Manlun beh Phut Gin tawh teeng hi.
(b) Vun Don pen, Kahgen khua, Buansing beh Awn Neng tawh teenga,
(c) Don Niang pen, Hautual beh Suan Za Neng tawh teeng hi.
PU DONG NENG‟ KHAN SUNG
Pu Dong Neng, a tangval ciangin, Hatlang beh Cing Don tawh kiteeng hi. Pu
Dong Neng' pen, a khan lai in lo khawh hat mahmah a, mim za taang za, la
tawntung hi.
Zunun lam pan in, zunun ngeina teng khin a, sial tang in, sial kawp gawh ding
bek kisam lai hi, Sa matna lam panin, sa nautaang tam khawp a man zongin, sa
min thang pen ciamtehna om lo hi.
PU GIN THUAL‟ KHAN SUNG
Pu Gin Thual, a tangval ciangin, Neekgen beh Lun Ning tawh kiteeng hi. Pu Gin
Thual in, ama khan sung in gal 5 mana, sa mat lam pan, sa nautaang tam khawp a
man zongin, sa minthang ki ciamteh 1o hi. Zunun na lam panin gal-aih, sa-aih,
sai-aih, taangaihte khin in sial tang go khin hi. Pu Gin Thual leh Pu Thual Khaam
pen, Tonzaang khua, Tawm Bing sung pan-thusia thupha khat pepeuh a pian
ciangin dot pen zat pen in kinei hi.
Pu Gin Thual pen gal lam sangha a khangual sung pan, a hat pen pawl ahih
manin, Tonzaang khua pan, gal ai zunung a om ciangin, khenzu kici zupite pawl,
a awm hawm, a uk ahih manin, a sih ciangin, la hi bang in phuah hi.
(a) Lun mang hawm siam, vang khua ning zu kaai ma sa , zua aw nang banzal hi
ee;
(b) Pupa khan gui sut lai hilo, langmai nibang, et lai hi e , mei bang ong theng
ding hi ee.
PU THUAL CIN‟ KHAN SUNG
Pu Thual Cin, a tangval ciangin, Hatzaw behte‟ Dim Vum tawh kiteeng hi . Pu
Thual Cin a sih ciangin, azi Dim Vum leh Pu Nawn Ngul ki gawm hi. Pu Thual
Cin in,ama khan sung in , zangsia l ( l ) leh sa nautang tam khawp mah man hi.
Pu Thual Cin‟ zangsial mat pen, Bawmkhai Pu Vial Khup tawh, a ki tuh hi-a, gam
sung pan, gam kuan upa ten Pu Vial Khup a tansak hangin, inn a tun khit ciangin,
Tawmging beh khang tangthu-1973 29
thaman genna tawh Pu Thual Cin in tang kik hi.
Pu Thual Cin sihna thu panin, Tawm Bing sunga, a pu Dong Nang tapa Suak Hen
handal hi‟n Thawmte beh pu Awn Vial gam sunga sing sui-a kuan, sahang in na
peta a liamsa in ong tung hi. Tua ciang in khua zaang pi‟n sa zui dingin ki kuana,
Tawm Bing sunga hansaak tang kimlai, pu Thual Cin leh beh tangval pawl khat
om thei lo in va kuan uh hi.
Pu Thual Cin‟ panna-ah sahang suak petmaha, a kap leh a thau suak lo ahih
manin a sahang in, na bawh paha, a pheipi petan pah hi. Inn a tun ciangin a sau
vei loin si pah hi. Pu Thual Cin a sih ciangin, Pu Lam Kai in la hibang na phuak
hi.
1 (a) Do lai a leeng, sial za tam aw, sanga pham, ta zel aw ee;
(b) Sanga pham aw, ciin lung ngaih aw, laiah hum, taang bang do ee.
2. (a) Ciau kuama taa, zangsa kamkei, batphu tham, naa ka hiam aw;
(b) Ka ciin thamna, dimtui taang gual, lunga nem lo lai hi ee.
PU LAM SUAN' KHAN SUNG
Pu Lam Suan, a tangval ciangin, Mate beh Vung Kim tawh kiteeng hi. Pu Lam
Suan pen, a tangval lai in, lung tang pha mahmah a, thathang hat mahmah khat in
na ki gen hi. Pu Lam Suan in, ama khan sung in, liang paih sa nautaang (300)
mana, sa min thang a tam a mat loh hangin, ama khan gual sung ah, a hat pen
pawl in kigen hi. A tangval lai in, a gam kuanna khat ah, sazuk laa (1 ) mana ,
Tedim gama, mi hat minthang, Tawk Thang tawh kituh kha uh hi. A sazuk sisa
pen, tung tun zaang khat a om, pu Lam Suan leh Tawk Thang in, khat in a lu
lamah, khat in a taw lamah, panga, a kisuh den uh leh, a sa zuk pen kitat hel hi,
ci-in taang thu bangin ki gen hi.
Zunun lam sang panin, pasal ngeina teng khin a sial tang zong go khin hi.
PU NAWN NGUL' KHAN SUNG.
Pu Nawn Ngul pen ama tangval hun leh, a u Thual Cin sih hun kituak kha ahih
manin, a tung lama, ki gen sa mah bangin, Dim Vum tawh kigawm hi. Sa leh gal
lam sang panin, ama khan leh kumpite khan kituaka, tua bang, ki demnate om
nawn lo hi. Zunun lam sang pannin, pasal ngeina, gal aih sa-aih, cihte khin in, sial
tang go in tong hi. Laipian Biakna, ong khan ciang in Pasian paaina Palik sung ah
makai hi. Dim Vum a sih ciangin Hangluah behte Thong Nian tawh teeng hi.
PU PUM KHAW TUAN‟ KHAN SUNG
Pu Pum Khaw Tuan, a tangval ciangin, Hangluah beh te Luan Niang tawh kiteeng
hi. Japan gal tai sung in Teikhang dong va tunga, tua lai pan, Leilum khua-ah, ong
teenga, ciluang na in sita hi. Pu Pum Khaw Tuan pen, a neu‟ tunga kipanin, Pu
Tawmging beh khang tangthu-1973 30
Gin Thual tawh na kikem na kipawl diak uh hi.
PU SON HEN KHAN SUNG LEH LA
Pu Son Hen a tangval ciangin, Hangluah behte, Hawih Nem tawh kiteeng hi. A
tapa Lam Kai, a suah khit ni thum a phak ni‟n, Champhai khua-ah gal sim in kuan
a, si pah hi.
Pu Son Hen in ama khan sung in, gal a si leh a hing gawm luang (6) man hi.
Amah pen, a unau sung pan a hang a tang zaang pen kici hi.
Pu Son Hen‟ sihna thu panin, Champhai khua a sim ni un, galte, kulh phungah,
Tedim pawl Thawmte Son Kim luang ki nusia hi. Tedim pawl a ciah cianga, khua
nawl pana, a kisim ciang un, Son Kim luang ki nusia pen phawk uh hi. Tua galte
kulh phunga, misi luang la kik ding mi a ki zon ciangin, ki ngah zo lo hi.
Tua ciangin, gam sung upa te‟n, pu Son Hen, a han lam phawk in, na zawlpa,
Sum Khai, galte kulh phungah a sisa in ki nusia hi. Nang longal a la ngam ding
om lo hihang ci-in kheem uh hi. Tua thu a zak ciangin, pu Son Hen in, muvanlai
in a tui khuai ngei lo hi, ci-in min sialin, a namsau dawhsan tawi in, Son Kim
luang, a va kaih leh, gal te'n na kap lum pah hi. Pu Son Hen‟ luang pen, a
sanggam te‟n tai pih paha, a namsau ki nu sia kha hi.
Pu Son Hen a sih ciangin, a zi pen in nunglam gina nei lo ahih manin, pu
KamHau‟ innpi, sung tunga, a tapasal Lam Kai pen, a u Zong Lam‟ inn sung ah,
kikhoi hi. Pu Son Hen pen, a sih ciangin a u Zong Lam in a nuai a bang la na
phuah hi.
1. (a) Lai ka nawh ni‟n ka min zangvai a vial e, khaa ka kiak ni‟n, kamkei nun,
sang tangh zaang ee;
(b) Sial lum aw kawl ciang aw e, zun nawp lai in, ii kal hiam aw, nuai-ah tual
khe zo tah ee.
2. (a) Khua kim sial lum, a namtem, ka kawm ni‟n e, tung sunni bang, a pel mon,
ki bawl veng ee.
(b) Huang zawl tulta, bawi hawi a, do sumlu aw, sun nitum kuan, na thai ang,
na ngai nam aw.
Pu Son Hen, khan lai leh, a sih baih, a ngaihsut sutna‟n, Saizang khua pan, pu
Thawng Kai in, la hibang na gal phuah hi.
3. (a) Tun sung suaha siam aw e, lencil tuak aw, khai mu len siam kha ke mon, na
bawl veng ee;
(b) Diam diam napi kawm kala, vai tham aw e, gual lim sing bang ka zawn
mawhna hi e.
4. (a) Phuigua lem leh no tunga, gual nun zozam, zem lum puak siam, lai nawh
ding, na hiam aw ee;
(b) Gual lai nuh nem tana hen, a cih manin, namtem hiam bang, ka suan um,
Tawmging beh khang tangthu-1973 31
bang khuai veng ee.
PU LAM KAI KHAN SUNG THU LEH LA
Pu Lam Kai pen, a neu lai a kipan, a pa sun in, alungtang pha mah mah hi. A
tangval ciangin, Samte beh Vung Suan tawh ki teenga, anuai-a bangin ta nei hi.
(1) Vung Go, (2) Vum Dai, (3) Dah Niang. Dah Niang pen Pu Lam Kai sih khit
cianga piang hi.
Pu Lam Kai in, aneu lai-a, a pa phu a lak man leh a heh na in, mangkang kimpite
khan ciangin, mivom galkapte gam sung a lopa at peuh, mawngdawn ngeek zong
peuh pang pang in pasal luang (5) that hi, ci-in ki ciamteh hi. Pu Lam Kai in, a
khan sung in vompi, ngal tang leh sa nautaang tam khawp man hi.
Pu Lam Kai han kilatna pan, Tuivai dunga, pu Hau Cin Khup in, sahang (1) a kap
liam pen, phai kawmah lut a, a zui ngam om lo hi. Tua ciangin, pu Lam Kai in pal
bawm pi khat lukhuk in a phai phungte vat in, sahang sul a zuih ciangin, man uh
hi. Tua ciangin, pu Hau Cin Khup lungdam in, muan zaang gamah lo cing khat
ama thu in pia lian hi. Pu Lam Kai in, a pa phu a lak man loh na la hibang in
phuak hi.
1. (a) Vaimang lunta, sing bang khang, ven, thanna gial tui bang dai e.
(b) Kimpih pat bang, a sai lai in, huantu bang, mom lai ing e.
2. (a) Zua lam kuam sing, bang ka luah lah, lung ngaih zang pee sik aw ee;
(b) Lung ngaih zang pee, sik aw e, zua lenlai, nam tem aw ee.
PU GAH THANG‟ KHAN SUNG
Pu Gah Thang pen a tangval ciangin, naulak beh, pi Zing Gawih tawh ki teenga,
ta (l) Dong Cin leh (2) Siam Man Ning Cing a pian khit ciangin a zi si hi. Tua khit
ciangin, Buan Sing beh, pi Khawl Dim tawh teenga, ta pasal (1) Pum Gin (2) Awn
Za Neng (3) Suak Kaite piang hi. Pi Khawl Dim tawh ta numei (1) Nem Don, (2)
Zuan Nian (3) Gawih Don.
Pu Gah Thang in Tedim khua pan, pu Khaw Cin Tonzaang, a pai ciangin, pu Gin
Za Thang te tawh ki pawl in na zui uh hi. Tedim khua pen, mangkang kumpi te‟n
ong sim ciangin, Tedim a teeng lai teng a tam zaw Tonzang ah ki tai in kiteeng
pah hi. Mangkang kumpite Tedim tun madiak in, Pu Gah Thangte pen pu Gin Za
Thang tawh kipawl in, Tonzaang pan Kansau khua ah gam neem zuan in, na lal
leu leu ahi hi. Tua lai pan tul zo sam loin, ukpua meitei gam, Tonglawn ah, na tai
to leu leu uha, tu-in, a tu a tate, Phaipizaang Lamka-ah teeng uh hi.
Pu Gah Thang in ama khan sung in gal (1) mana, sa lam sang pen, sa nautang tam
khawp a man zongin, sa minthang pen, a kigenna ciamtenna om lo hi.
Pu Dong Cin, pu Pum Gin, Pu Awn Za Neng leh Pu Suak Kai te khan lai,
taangthu pen ong ki puak lo, a hih manin, ki thei khin lo-a, ki khum lo hi. Tua
Tawmging beh khang tangthu-1973 32
mah bang in, a sanggam numeite pasal neihna zong kithei khin lo a hih manin ki
khum theilo suak hi.
Pu Pum Gin in Tonzang, pu Thual Kham sih a zak ciangin la hibang, gal, phuak
hi ci‟n ki ciamteh hi.
1. (a) Laukhaa hualna, sim sing gil phuh, ciin mang in tuang nung sia ee;
(b) Sek thei nun nel, a kaai leh thang, nen dawlcial von in hai bang ngak hen
aw.
2. (a) Leengvan vangkhua, nun a nuam nam, ciin mang in tuang nung sia ee;
(b) Tuang nung siatsa, ciin na sau suan limbelh ii sumtual bang ee.
PU VUM KHAM' KHAN SUNG
Pu Vum Kham a tangval ciangin, Lamzaang khua Zilawm behte, Pi Nem Dim
tawh na kiteeng a, ta Dong Kai a neih khit ciangin Pasian gawm loh in, na kikhen
uh hi. Tua khit ciangin, Sukte pi Aih Vung tawh teeng in, a nuai a bangin, ta
numei pasal na nei hi.
(1) Hen Thang (2) Lian En (3) Thang Khaw Kai (4) Kam Cin. Numei (1) Siam
Luan (2) Noh Dim (3) Nial Cing.
Siam Luan pen Hautualte Song Lian tawh teenga, Noh Dim pen Tawm Bing Awn
En tawh teeng a, Nial Cing pen Thawmte beh Kham Vung tawh kiteeng hi.
Pu Vum Kham pen a unau sung pan, nau tum ahih mah bangin,a u Zong Lam leh
Son Hen a sih ciangin, a tate tagah teng leh anu leh pa teek a khawi pen a kem
pen a hih manin, a ute zah in gal bet sa bet hun ngah pha lo hi.
Tua a hih manin lo khawh lam pan, ama khan sungin mim za taang za cihte nei
dena, zunun na lam pan zong, gal-aih, sa-aih, sai-aih, taang-aih te khin in, sial
tang go hi.
PU DONG KAI KHAN SUNG
Pu Dong Kai a tangval ciangin Naulak behte pi Khawl Luan tawh kiteeng hi. A
tangval lai in, mangkang kumpite khut nuai-ah, kaal khat sung ding, Levi galkap
bang pian in naseem ngei-a, sum zong tam khawp mu hi. Sial zong hau ngei hi.
Pu Dong Kai in ama khan sung in, gal (2) mana, sa minthang a mat loh hangin sa
nautaang tam khawpmah man hi. Lo khawhna lam panin ama khan leh atate khan
kithuap hun in taang zaa, sawm vei neingei hi, ci in ki ciamteh hi.
Gawh leh lup lam pan, gal-aih, sa-aih, sai-aih, taang-aih te khin in, sial tang go a,
sial kawp a gawh ding bek a sam hi.
PU HEN THANG KHAN SUNG
Tawmging beh khang tangthu-1973 33
Pu Hen Thang a tangval ciangin, Khuptong behte pi Cing En tawh kiteeng hi. Pu
Hen Thang pen a nu leh pa lah sau vei nungta a, a sang gamte numei pasal, ki
cing a hih manin ama khan sung in gal bet, sa bet, ding longal, na dang ngaih sut
in nei lo hi.
Tuamah bangin ama khan, sung in gal (l) mana, sa lam sang pan, sai 1 , zangsial
2 , leh vompi, ngaltang akici teng leh, sa nautaang tam khawp man ahih manin,
ama khan gual sung pan, sa nam kip man pen in na kigen hi. Zunun lam sang
panin, pasal ngeina teng, gal-aih sa-aih, sai-aih, taang-aih cihte khina, sial tang
go-a, sial kawp go' nai lo bek hi. Tonzaang khua pan, zunun na-ah zupi hawm in
kiseh hi. Pu Hen Thang khan sung-in, la hibang ki-phuah hi.
1 (a) Na tun nun khum, lai gil tui, bang vung lai a, von mom la sang mang nong,
thang khawm ngawn hi ee;
(b) Von mom le sang mang nong thang khawm ngawn hi e, gual tawi
kawlciang ih tung van kha ging bang ee.
2. (a) Keipawh lun tawi, taang hi veng e, sang le lai aw, ka deih teng mualah
suang ee.
(b) Gual in nuih-siam, ong lel zong in, gual a ka kawm om lo e.
3. (a) Ka len lai in, ka kawl ciang, ka zun siama, nah nuai sang nam, cih duanga,
ka baang sak ee;
(b) Nah nuai sang nam, cih duanga, ka baang sak e, taang ka lenpih, gua1 ong
sing zo om lo ee.
4. (a) Ka len lai in, nah nuai sang zai khan ing e, a mual a sang, ci peha, han zai
sang e,
(b) A mual a sang, ci peuha, han zai sang e, lia le taang paak bang ong tawi, lo
bei tah ee.
5. (a) Pheiphung ka nem, ta ding bang, banzal ka neem lam hem tulta, sang sawl
khai, lah baang tang ee;
(b) Lam hem tulta, san sawl khai, lah baang tang e, khua phei lam sang, mual
suahna, lan bang ngang e.
PU LIAN EN' KHAN SUNG.
Pu Lian En a tangval ciangin, Hatlangte pi Cing Ngul tawh kiteenga, ta nih a neih
khit ciangin, inn tuan uh hi. A inn tuan khit ciangin, pu Lian En leh a ta tegel si-a,
pi Cing Ngul pen, a nunglamah ciah hi.
PU THANG KHAW KAI' KHAN SUNG
Pu Thang Khaw Kai, a tangval ciangin, Sukte pi Cing Za Niang tawh teeng hi. A
zi a sih ciang in Naulakte pi Ciin Za Niang tawh teenga ta khat nei in si leuleu hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 34
Tua khit ciangin Zilomte pi Luan Cing tawh teeng hi, Tonzaang khua pan, a tate,
a dam mawh ciangin, Tlauleeng khua-ah tawl khat va teeng in, Zapan gal pian
kuan ciangin, Hiangzungah tawl khat teeng hi. Tua lai pan Leilum khua-ah teeng
in teekkut in si ta hi.
Pu Thang Khaw Kai a khan lai in, sum zong sin ngei in, sa nautang tam khawp
mah manin, pasal ngeina zu nun teng a khit ciangin, sial go in, pi Cing Za Niang
in la hibang phuak hi.
1. (a) Pupa khan gui, bang zawpna, deih sumtualah, sing leng heisa, a thai tawh
ong zal khawm e,
(b) Ningzu aisa, hawm tel cing, lahna halin, ciin aw tuai aw, phung teng aw,
ong khawl ve aw.
2. (a) Sim sing gil le, tut nal gua, ka sen ngaih aw, lia nun na pal, lai ka lo, lah
ding sang e,
(b) Ngaih khua zatam, len puan bang, ka thuah a leh tul aw ka sau, ah nong
khawl, mawh ngawn hi e.
PU KAM CIN' KHAN SUNG
Pu Kam Cin a tangval ciangin, Khuptong behte pi Niang Za Vung tawh teeng hi.
Tonzaang khua-ah Laipian biakna ong tun ciangin, Pasian paai in beeltung mut in,
Palik in om hi. Zapan galpi, Khamtung gam ong tun ciangin, a gal taina, Phaipi
lobukah ciluang na in si hi.
PU KHAAM CIN' KHAN SUNG
Pu Khaam Cin, a tangval tungin, Kawl gam Palik in tuma, (SIP) za a ngah ciangin
Falam khua-ah om hi. Zi neih hun a tun ciangin, Dawpmul behte pi Dim Zel tawh
teenga, tanu khat a pian khit ciangin Pasian gawm loh in ki khen uh hi. Tua khit
ciangin Hautual behte pi Ngem Ning tawh teenga, ta numei khat a neih khit ciang
in a nu si hi. Tua khit ciangin Sukte pi Mang Za Niang tawh kiteeng hi.
Pu Kham Cin Falam khua a, Palik Bo a, a om sung in sum zong, nuam zat mah
mah a, mi kheempeuh tawh ki pawl thei hi. Kumpi nasep a man hun ciangin, sa
beng in kuan zel a, sa nautaang pawl khat leh, zaangsial khat leh vompi, ngaltang
a kici te zong man kim hi.
Ama khan sung in, a nuai a bangin la ki phuah hi. ( A zaangsial mat ciang)
1. (a) Ciin kan konga, sang mang sumlu, hial nen thaang, bang awk aw ee.
(b) Zeh zum lo aw, sang lun mang aw, na phung a, tun naa hi ee.
2. (a) Vai mang tong dam, na san zong, tuai le von dawng, gual tung tuan nan,
ciin lia nun, deih lei veng ee;
(b) Gual tung tuan nan, ciin lia nun, deih lei na veng, si leh hing sial, zan kim
Tawmging beh khang tangthu-1973 35
khang, thei lo veng ee.
_______________
PU PI TAWM GING' KHANG
Pupi Tawm Ging in tapasal Pu Sim Hang a nei hi.
PU SIM HANG' KHANG
Pu Sim Hang in ta pasal Pu Ging Lam ta pasal u pa in a nei hi.
PU GING LAM' KHANG
Pu Ging Lam in ta pasal Pu Hang Seel ta pasal upa in a nei hi.
PU HANG SEEL KHANG
Pu Hang Seel in ta pasal Pu Lam Hen ta pasal upa in a nei hi.
PU LAM HEN' KHANG.
Pu Lam Hen in ta pasal Pu Seel Hong ta pasal upa in a nei hi. Ahih hangin ta
pasal a nei hak hi.Ta pasal a neih ma in lung himawha ama inn luah ding leh
khang sim na dingin a sang gam pa ta pa la in, a min pu Hang Seel tamsak in Seel
Tawng a phuak hi. A nung ciangin ta pasal nei-a, a min pu Seel Hong a' phuak hi.
Tua ciangin, a sanggam pa ta pasal Pu Seel Tawng pen inn a tuansak hi. Pu Seel
Tawng in ta pasal Pu Tawng Kai a nei hi. Pu Tawng Kai in ta pasal pu Thual Suah
a nei hi.
PUSEEL HONG' KHANG
Pu Seel Hong in ta pasal pu Hen Zong ta pasal upa in a nei hi.
PU HEN ZONG' KHANG
Pu Hen Zong in ta pasal pu Hong Thual ta Upa in a nei hi. Lamzaang khua Munpi
khua a sat hi. Guite pu Sum Kam tawh kipawl in Lamzaang khua a sat khawm uh
hi. Tawm Ging mang suan leh khak na hi uh teh, ci-in pu Hen Zong khua hausa a
seemsak uh hi. Pu Hong Thual, pu Zong Kham khang dongin khang thum kithuap
sung kizom in khua hausak nasep a seem zom uh hi.
Tua bangin hausa mang a sep sung uhin khua kim khua veelah vokno dawng siah
nangawn a kai uh hi. Tua hun laitakin pu Hen Zong leh Sihzaangmi pu Tong Awn
tawh a kizawl uh hi.Khat sepna khat in ki huh in a om tuak uh hi. Pu Hen Zong in
a zawl pa pu Tong Awn phut zawh loh kheempeuh leh a sapna kheempeuh a tampi
Tawmging beh khang tangthu-1973 36
a phut zawhsak dena, a huh zaw den hi.
Ni khat ni ciangin, pu Hen Zong zawlpa pu Tong Awn in a sila pa khat tungah
vokno khat a gap leh a gam zo a lawk zo peuhmah kei hi. Tua ciangin a zawlpa
pu Hen Zong kiangah pai in, Zawl aw, ka sila pa tung ah vokno khat ka gap leh
gap lah in ommawk hi. Pai in na va gapsak nadingin kong cial hi, ci-in a va thum
hi. Pu Hen Zong zong va pai paha, zan in tua a zawlpa Ton Awn sila pa innka-ah
pai in a ma siamna tawh a vokno teng buluahsak in a zawlpa Tong Awn kiangah
pai pih in: “Zawl aw, nang la zo lo, lawk zo lo na hih leh, hawh aw,” ci-in a vokno
buluah teng a zawl pa Tong Awn a pia hi.
Tua khawng teng akipan Sihzaangte in pu Hen Zong a phak lahna uh leh a
thuaklahna uh a tuam tuam a tampite hangin a heh mahmah uha, pu Hen Zong
hon suam dingin kiciam in a hanciam uha, hun hoih a ngak uh hi. Ni khat ni
ciangin pu Hen Zong, Lamzaang gam Maannuai lo-ah kuan in amah guak giak
cih Sihzaangte in a theih uh ciangin a suam dingin a kuan sim takpi uh hi.
Sihzaangte in zankim laitak in pu Hon Zong teipi tawh a khawh uh hi. Pu Hen
Zong pum tungah tua suamte teipi tang 7 hong kiphut pah hi. Tua ciangin pu Hen
Zong in a teipitang tang 7 dok khia, dok khia-khia in khua lamah a tai hi. Pu Hen
Zong genna ah: „sik teite dawh nop in gua teite ham in ka vun hong kang
piatpuata, a dawh hak hi', a ci hi.
Sihzaangte in pu Hen Zong si lo cih a nung theih uh ciangin, hih zahta-a, kisawm
kisuam-a si lo ahih teh ci-in pu Hen Zong a kihta, a zahtaak pah uh hi. Vokno
dawng siah tamloin, taangtang siah dongin siah hong kai zongin pia ni, ci-in a
kithukim uh hi. Tua ciangin pu Hen Zong in 'Tua bang ahihleh vokno dawng siah
leh taangtang siah lah hong kai nawn kei mah ning. Tokaai kibiak cih lah om
nawn kei mah ni. No lah thah hong sawm sawm nawn kei ta un‟, ci-in thu tan uh
hi ci-in kiciamteh hi.
Tua ahih mah bangin, inn mun logam zong a deihna mun teng ciing sawm leh
ciing kua na teel masa hi. Tua inn mun logam teng pen tu-dongin a suan a khak
pu Kham Za Thang leh a tapa tum Kham Khen Mung in a ngak lai uh hi. Tua
Lamzaang khua lo gam ciing (19) teng in anuai a bang teng ahi hi.
(1) Muitui, (2) Khawlei, (3) Khualui salap, (4) Tonglui, (5) Dolzaang, (6)
Suangzaang, (7) Haitui, (8) Taangtang, (9) Maunuai, (10) Lingtuu, (11) Leisuang
(12) Sawnghei, (13) Busuk, (14) Thezaang, (15) Sihpi, (16)Sialbiang, (17) Nuai
zaang, (18) Khuamun leh (19) Balgawl, hih lo ciing teng ahi hi.
Pu Hen Zong a sih hang in a tate Lamzaang khua-ah Guite mang tawh a khang
khawm lai hi.
PU HONG THUAL' KHANG
Pu Hong Thual in dawisa siampu a seem hi. Tanu tapa anuai-a bangin a nei hi.
(l)Pu Zong Thang, (2) Pu Tawng Dam (3)Pi Khoi Dim (4) Pi Dam Ciin (5) Pi
Goih Don (6)Pu Lian Kai (7) Pi Ning Khaw Niang hih teng a nei hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 37
Pu Hong Thual pen lo khawh singpuak lamah kiva lo in dawisa siampu lamah
kiva zaw in na kithang zaw hi. Tua mah bangin a tapa upa pen pu ,Zong Thang
lokhawh singpuak lamah kiva loin, Sakaap, galkaap lamah na ki thang zaw hi. Sai
hing man masa pen hi, ci-in kigen hi.
Tua cibanga, Pu Hen Zong khang a kipan pu Hong Thual khang ciangdong Guite
mang, tawh kipom uha, u leh nau in kinei in a ki it mah mah uh hi. Pu Zong
Thang leh Guite mang tanu zong na kingai uha, a teeng lo bekin a om uh hi, ci-in
ki gen hi.
Pu Kam Hau in a nuai-a phung namcih tawh Tedim khua a sat uh hi.
(1) Pu Lam Dong, Tawm Ging
(2) Pu Khoi Lam, Hat Zaw
(3) Pu Kam Vial, Bawm Khai
(4) Pu Mang Gin, Hat Lang
(5) Pu Tel Khat, Thawm Te
(6) Pu Gen Cin, Le Thil
(7) Pu Kim Thuam, Zi Lom
(8) Pu Pau Awn, Man Lun
(9) Pu Cin-Kim te ahi hi.
Hih bangin Pu Kam Hau in Tedim khua a hong sat ciangin, Guite mang in
Lamzaang khua nusia in Mualpi khua a sat leu leu hi.
Tua banga, Guite in Lamzaang khua a nutsiat uh ciangin, pu Hong Thual in zong
Lamzaang khua mun leh gam teng a sanggampa pu Thual Suan ta pu Zong Kham,
Lamzaang khua mun leh gam teng nusiat in, tu-a ih Tual zaang khua a na sat hi.
Tualzaang khua-ah hausa seem in a teeng hi. A ta upa Pu Zong Thang leh
Khuangnung khua hausa Lang Za' khua-ah a teeng Phiamphute pi Ciang Vung a
kingai uh hi. Tua ciangin Pu Zong Thang a sanggam u leh naute in Zote tawh teen
zawzen ding, ei hausa hi hang a, ih Songpi nuai-ah sakuang um pih ding in
kilawm lo hi, ci-in ki awi lo hi. Ahih hang in Pu Zong Thang in anuai-a la phuak
in a tenpih veve hi.
1. (a) Mi a pau, in Simte Zote aw ci, Simte Zote ka zua khanpih sa hi ee;
(b) Simte Zote ka zua khanpih sa hi ee, ciau ii galah haizu zawn pihsa hi ee, ci-
in a tenpih hi.
Pu Zong Thang in pi Ciang Vung tawh anuai-a bang in tanu tapa a nei uh hi.
(1 ) Pu Thual Vum, (2) Pu Kham Pum,(3) Pi Zo Niang, (4)Pi Hau Nian, (5 ) Pu
Neng Gin,(6) Pi Ciin Niang (7) Pu Tut Za Lian, (8) Pi Zel Don, (9 ) Pu Dam Kam
leh (10) Pu Kai Za Lang te ahi hi.
Khuangnung khua' Lang Za' tapa Za Pum khang ciang in khua mang uh hi. Tedim
khua Kam Hau khuapi zong tai in Tonzaang a sat hi. Tua ciangin, Pu Hong Thual
zong Tualzaang khua-ah teeng zo nawn loin a nusia leu leu-a Tonzaang khuavong
veeng a sat hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 38
Pu Hong Thual in tua khuavong veengah Sawmpi, Lawm pi khawl in, Tonzaang
khuapi sung ah dawisa siampu in a vak hi. Tua hun laitak in dawisa Tahpi zong a
om hi. A hih hangin, dawisa Tahpi pen dawi-ai neu zaw ahih man in sial kaina leh
tungpi khak ciang peuh in a ki sam bek hi. Gan tawh thoih ding ciangin pu Hong
Thual ta a kizang hi. Tua bang ahih manin Tahpi in “Tungpi Tahpi, vokno dawng
aakno dawng Thual Vum pu,” ci-in paunaak in kinei hi.Tua in, pu Hong Thual a
sihkhit ciang dong, a dawisa siamna a kilangsak hi.
PU ZONG THANG' KHANG
Zong Thang pen Tonzaang khuavongah a pa Hong Thual in a sihsan ta' hi. Zong
Thang pen a sanggam numei pasal tawh, a tuu a ta teng tawh, sawm leh lawm
tawh kikhiap in nisa, khasa bangin a om uh hi. Amah pen lokhawh, singpuak
lamah kiva loin sakaap, galkaap lamah a kiva zaw hi. Gal leh sa deih zah manin
aai-a, sialkop zong a go hi. Tua hun laitakin sai hing taktak a man masa Zong
Thang kici hi. Tua hun laitakin sailu hawm peuh ki pua in sai man peuh kici
mawk mawk uh hi. Mi matsa peuh Kawl gam zaanglei pan lei in sai ka man hi, a
ci peuh zong ki om hi.
Zong Thang' khang sung in lo khawh sing puak lam sang va loin, sa leh gal lamah
va zaw ahih bang mah in anuai-a la na phuak hi.
1. (a) Khuamual lum suang cian tungah va bang tuang ding aw gual banzaal ka
kawm lo ee;
(b) Gual banzaal ka kawm lo ee, gual namtem ka kuah lo ee, na ci hi.
Zong Thang pen sabet, galbet bekah kiva in lo khawh singpuak lamah kiva lo
ahihna anuai-a bangin kithei hi.
Ni khat ni in sawmpi, lawmpi teng in sawm lo huh, lawm lo huh dingin amau lo-
ah a kuan uh hi. Sun laitak ciangin sun an nee in lobukah a khawl uh hi. Sunsiah a
neek khit uh ciangin, a tapa Thual Vum in pang tani a ci leh a pa Zong Thang in:
'Khawl lai dih un, ni a sa lai hiam ciin buk kongah a khut a zaak phei: “Ka khut
ka ciapsak leh sa lai mah khawl lai ni”, a ci hi.
Tua ciangin a pang leu leu uh hi. Ma khat a tut uh ciangin, tang luang khat la in a
maban uhah va khung in : “Hih ciang ih tun ten ciah ding hihang. Hia taangluang
kal peuhmah cik lam kan bang hen” ci- in kam a ciam teh, sawm a lawm taang in
ki nui pelpal hi, ci in ki gen hi.
PU THUAL VUM' KHANG
Thual Vum in Tawm Ging sung mah ahi, Ngul Khai' sanggam nu Ciin En a tenpih
hi. Tanu, tapa anuai a bang teng a nei uh hi.
(1) Thang Za Lian, (2) Khai Za Kham, (3)Vung Vai leh (4) Niang Khaw Ngai, tu-
a teng ta numei 2, ta pasal 2 a nei uh hi.
Thual Vum pen a nu leh a pa lah teek pha nai loin a nungta lai uh hi. A sanggamte
Tawmging beh khang tangthu-1973 39
lah nungak, tangval a, om khin uha, a tuu, a ta tawh kikhiap in a om uh hi. A
lawm leh a sawm inlah tawi si hi. Khuado gualnop, zu-neek na-ah kipha zo lo
tham loin, sihna-ah zong Tawm Ging beh tam zaw ahih bangmah in, a beh a
phung tawh, a-sawm a lawm ciat uh tawh a ki uap uh hi. Tua hun lai tak in, nop
thu dah thu, zu neek an neek gual nop bek ' mah kidemna hun ahih mah bangin ki
thang mah mah hi.
Thual Vum in ki vakna nam 4 bang a nei hi, Tuate, in (l) Lo khawh singpuak, (2)
Thah leh mat ah saipi, zaang sial lo buang, vompi, ngaltang, sahang, saza, sazuk,
sakhi, a deih zah mah a that hi, (3) A pu Hong Thual dawi thu teng tawi in dawisa
siampu in zong Tonzaang khuapi sungah Zil Thawng tawh a ki thang khawm hi.
(4) Sum meet paai meet, sum sinna lam sang ah amah in a sum si in, a zawlpa
Zilomte Tuang Neng in valaak laak thei ahih teh a sanggampa Kham Pum tawh a
thum un Kala gam Zawlhatah (Jorhat) galleeng khite va pua uh hi. Tua a zinna uh
ah milawngte in Kham Pum na buma, a khut veilam a zaw in a teem hi.
Tua ciangin Kham Pum pen a zawlpa Thawmte Dong Cin tawh khi taatsa uha,
amah Tuang Neng tawh a zawl ta un khi lei in a lak va si uh hi. Dong Cin leh
Kham Pum in a taat na si uh hi. Tu donga, Tedim gamah a om Galleengkhi,
khibah a kicite pen Thual Vum leh Tuang Neng in a va laak' laak uh teh kiman cih
a nung theih uh ciangin Galleengte mah mah in lelpi pi tawh a hong zuak uh
Gaileengkhite ahi hi.
Tua ci banga, Thual Vum pen neih leh lam tawh, dawisa siampu theihna siamna
tawh, sawm leh lawm tawh a kithang takin om in a hong khang khia hi. Upa,
hausa sawm khawl lawm khawlte in dem zo loin a el bawl uh hi.
Thual Vum pen tua ci banga, a el bawl hang uhin amau unau sawm lakah Kham
Pum bek inn tuan khia pan hi. Tua lo teng nungak, tangval in a kikhiap uh hi.Tua
zomah Hau Nian pen Bawmkhaite Dam Za Thang tawh a kiteeng hi. Ta khat a
neih uh ciangin Hau Nian a si hi.
Tua ciangin Thual Vum in a sanggam nungak Ciin Niang pen Dam Za Thang
tawh gawm kik nuam in na u Hau Nian ta va kepsak va khoisak in," ci-in a sawl
hi. Ciin Niang ut lo-a, a sawl zo- kei hi. Tua ciangin Thual Vum in Ciin Niang
kiangah “ Tu-a, nong man kei leh pasal dang kong neihsak tak mah leh maw”, ci-
in a kiciam hi.
Ciin Niang hoih mahmaha, hak tawh tau tawh khang lui kizep dan tawh a kilawm
mah mah a, mi a ngai lo om lo hi. Tham loin upa Am Awn tapa Khai Tuan in zong
ngai-a, zuthawl pia-a, a dot uh ciangin, Thual Vum in: “ Ka sanggam nu, Ciin
Niang a it a ngai om leh ka ki ciamna sial zozabo khat-a, na ong ki sai‟ khiah phot
kei uh leh tensak gen loh a zuthawl zong ka sang kei ding hi," ci-in thu a pia hi.
Tua ciangin upa Am Awn in: “ Thual Vum peuhmah lut lo ding, bia lo ding”, ci-in
el bawl sem sem a, a ta pa Khai Tuan lungkia hen a cih manin:" Deih kei in, kau
nei khang nei hi," ci-in kheema, ki thu piak sim uh hi.
Tua thu, Samte Gen Kai in, zuau hiam tak hiam, ci-in Sim gam, Mal gam dong a
kan hi. Tua-bang siang lo cih thu om lo hi, sial zabo khata, a lut phot ding a
Tawmging beh khang tangthu-1973 40
thangpaih man hi, cih a tel theih ciangin Thual Vum sial zabo khat in lut in sai
khiaha, Ciin Niang tawh a teeng uh hi.
Tua ciangin Am Awn heh seem seem a, Khai Tuan zi ding a zon ciangin Tawm
Ging suan ve ve Nial Niang leh Bawmkhaite Cin Thang tanu Vung Khaw Zen
tawh a teeng sak uh hi.
Khanglui paunaak in, numei thu leh logam thu in ki thangpai pen, kiheh suah pen,
ki khasiat lawh pen cih ahih mah bangin, upa Am Awn leh Cin Thang kikop in
Thual Vum thah leh mat, neih leh lam, theih leh siam lamah zong pha lo ahih
man uhin a el bawl tham lo-in innpipa pu Khup in bangci leh a gawi thei ding
hiam, ci-in a hanciam uh hi.
Tuabang hun laitakin sahang khat laang in sial a nee nee hi. Tonzaang. khua
zaangpi in tua sahang a ki sawm hi. Thauneite in thau tawh a pang uha, thau nei
lo mipi teng in tua sahang a hawl uh hi. Tua sahang laang a omna in tu-a Havom
nuai teng ahi hi. Tua sahang laang Thual Vum nau pu Tut Za Lian in a man hi.
Tua ciang in upa teng in pu Tut Za Lian pen pu Thual Vum nau hi-a, a inn uh tun
loh a sawm a lawm, a beh a phung a u anau teng uh tawh sahang a aai ding uh hi.
Tua hileh innpite leh ei upa hausa dang te inn dai ding hileh, cih a theih uh
ciangin pu Khup, Hau Cin Khup a hopih sim uh hi. Pu Khup in zong, kua mat kua
mat hi ta leh, innpi tut ding a ci-a, innpi a ki tun hi.
Ahih hangin a aihna, a khim nadingin sial pen Thual Vum te sial laikaang a mat
sak a zatsak veve uh hi. Tua sahang khimna tawh kisai a bei kheempeuh teng
Thual Vumte sik ahi a, a min pen innpite in a tang ding ahih ciangin, Zong Thang
in tua a sa aihna uhah a nuai-a, a la phuahsa a sut hi.
(a) Khuamual lumsuang cian tungah va bang tuang ding aw gual banzaal ka
kawm lo ee
(b) Gual banzaal ka kawm lo ee, gual namtem ka kuah lo ee, ci-in a la
phuahsa a sut hi.
Zong Thang in hih la a sut ciangin innpipa heh in Zong Thang a vua hi. A vuak
zawh nungah: “No, Tawm Gingte ki phasak; zi ma nuamte, zawlgai nuamte na
ngai tadih un. Tu nung siah no Tawm Gingte in zawl na ngaih uh leh sialpi, zi na
maak uh leh sialpi leh zabo, beh dangte in zawl a ngaih uh leh zabo, zi a maak uh
a sialpi, tua ci bang in hong gawi tuam ding ka hi”, ci-in a tai gawp lai hi.
Tua ciangin Thual Kham in: “Hau Cin Khup ong tua cih sam kei ve, ong khasia
vanglak le ung na khua phel khat ko aa hi lo maw,” a cih leh, Hau Cin Khup in
tawm khat a ngaihsut khit ciangin: “Himah ei, khial mahmah ing ei”, ci-in a zu
neek Zong Thang a hawh hi. A hih hangin kilungkim thei nawn lo ahih ciangin
hih bang in a vaihawm uh hi.
Tonzaang khua lui khua laiveeng Thual Kham innah Tawm Ging beh sung a upa
teng ni thum sung lo kuan lo, singpua loin a ki kum uh hi. Tawm Ging beh teng
peuh mah leh tanu khak mak leh tuu leh tate teng tawh: “ Sim ih suah leh suah
khat, Mal ih suah leh suah khat, Vai ih suah leh suah khat, khe khat tawi khut khat
Tawmging beh khang tangthu-1973 41
tawi bangin tai khia ding hihang; ih tun tunna -ah ih maakpa Cin Thang hausa sak
ding hihang," ci-in thu ciam in sial khat a ban uh hi. Tua hun laitakin Tonzaang
khuapi khing keii-a, ki lungleeng mahmah hi. Thamloin khua taw pan sakhi khat
khua sungah hong tai to-a, zaang tung dong a tai suak hi. Tonzaang khuapi kitam
kham pet mah ding hi, ci-in ki lung kia peuhmah hi.
Tua ci banga, innpipa leh hausa upa teng khuak na liang a, a om laitak uhin, upa
Am Awn tapa Khai Tuan leh upa Cin Thawng tanu Vung Khaw Zen kiteeng uh hi.
A Cin Thawng zi Nial Niang leh Thual Kham ki unau uh ahi. Tua bang-a, ki nai
dim diam ahih mah bangin, Am Awn in a tapa' sungpa Cin Thawng na zo hi. Cin
Thawng in a sungpa Thual Kham na zo sawn hi. Tua ahih manin a thuciamna uh a
ki pelh hi.
Tua ciangin Thual Kham in: “Thual Vum aw, tawp hoh peuhmah in”, a cih leh,
Thual Vum in: “Saipi ha paaksa, ngaltang ha paaksa tum kik ngei kei, pasal hih
zahta-a, sial ban lianga thuciamsa tawp ni nei lo ding hing. Hong zui nuam teng
in hong zui, hong zui nuam lo teng khawl un”, ci-in khuavong lawmpi, sawmpi
khawlhna innpi kulhpi, hualcial tawh lo gam (1) Seekken nai,(2) Seekken gamla,
(3 ) Khauzaang tung nung, (4) Khauzaang nuai nung, (5) Laitang, (6) Gun ngah
suk zaang cial thum pha, (7 )Tonglui, (8) Suang lo, (9) Pal zaang bun lei leh, (10)
Ciak lui bal lel, tu-a teng pen taanglai a Hong Thual in Lamzaang innpi leh lo
gam teng Seel Tawng suan sawn a sanggam pa Thual Suan leh a tapa Zong
Khamte nusiat mah bangin Thual Vum in a sanggam pa inn tuan nai lo Neng Gin
nusiat leu leu in Kawlzaang lal ding in a ki thawi hi.
Tua ciangin Tawm Ging sungah Thual Kham ngai teng ciam peel in, a tanu khak
uh Bawmkhai sunga Kam Vial suan teng tawh a khawl kik uha, Tawm Ging
sungah Zong Thang, Thual Vum tanau huaiham teng leh;ta mo khak Bawmkhai
sung a Hang Dam suan teng tawh beh tuam tuam in inn sawm leh lawm pawl khat
tawh a kigawm in inn (40) bang daktal tum viau viau in lal khia in, Kawlpi gam
Kanki (Kangyi) Thazakong a tung uh hi. Tua lai-ah Goih Ning pasal Lam Kam a
maakpa hausa sak in nuamtak a teeng uh hi.
Tua ci bangin nuamtaka, a teen hun laitak uh in a pa Zong Thang leh a tanu Vung
Vai pen tua lai munah a si hi. Limtakpi in aakgia sawnkaai tawh tang ngeina mah
bang in a kivui a, Thual Vum in a nuai-a, la dawng (4) na phuak hi.
(1) (a) Kawi tawh lai lak ciau lui lumsuang khua mualah khawl vum tah ee;
(b) Khuamual tulnah liap silsial ee sang sum lu vau paak bang ee.
(2) (a) Taang ka langlam bahkhi vui cing thai ang nun thei san bang ee;
(b) Sangcih kaap leh sesum lam aw gual tawh tan bang kim ing ee;
(3) (a) Pupa siam sinthu ka zuihna zin in ka tong sang thei ee;
(b) Zata'n om lai a vei leh aw ka siangah tuang tung hi ee.
(4) (a) Phung in neek gual in neek tah ee mual tulta bang heu ing ee;
(b) Mual tulta bang heu ing aw ee phuigua bang dawn suang lang ee.
Tawmging beh khang tangthu-1973 42
THUAL VUM' KHANG
(Kanki pan Nam Pamuan Lalna Thu)
Kawlte thu gentehna-ah zong 'Numei bawl in gam ki sia,' na ci ahih mah bangin,
ei ngeina thu gentehna-ah zong 'Numei thu leh logam leitang thu-ah ki khasia pen
ki lung am pen,' a cih uh mah bangin, Ciin En nung lam te Dai Lo nau nungak
Goih Man leh Thual Vum nau Tut Za Lian ni nungzui dinga, zuthawl a piaksa
kim lai uh, Bawmkhaite Kam Khaw Gin tawh na mawh hi. Kam Hau ngei na, zi
sut ta sut mah banga, lawi(8) thu hi napi hausapa a maakpa uh Lam Kam in Kam
Khaw Gin pen ama beh ahih teh guma, liausak lo ahih manin Thual Vum khasia
a, „Hausa zong keima hong piak hi. Tua bang thuman lo tawh limtak in khua na
teeng in leh‟, ci-in a khua pawl khat tawh a pa Zong Thang lu leh a tanu Vang Vai
lu la in Nam Pamuan khua-ah a lal uh hi. A khua pawl khat mah Tonzaang khua
lui-ah a tai to kik uh hi. Hausa pa tanau inn(10) khawng bek Kanki-ah a teeng lai
uh a, tawm lua kisa uh ahih manin Kawl khua nai phei in a teeng uh hi. Thual
Vum pen Nam Pamuan khua-ah a zawlpa a mak pa Zilomte a sanggam nu Zel
Nian pasal Tuang Neng tawh a ki thuah uh hi. Tua lai-ah BBTC Tathi kici dolsing
late kantalaih U Kyaw Thein tawh ki zawla, a sum lawhna dol tan dolluang hah
lamah kuli guai in sum, muhna hoih mahmah ngah in aom hi.
Thual Vum pen Nam Pamuan khua-ah a teen laitakin, Hen Zong in Lamzaang
khua hausa a sep laitaka, a kithuah pih, a khua sat pih Guite, Sum Kam suan leh
khak Mang Cin Lian tanu Ciin Khaw Man pen Hau Cin Khup tapa Pum Za Mang
in a zi dingin Mal gam Kangkap khua-ah a vaikhak hi. Tua banga, a kivaikhak
ciangin a nu a pate in : “Sim gam, Mal gamah a ki kawm zo ding hi lo, nang lah
hong pha zo lo ding hi teh. Tua ahih ciangin na nung lam dingin taanglai a, u leh
nau, sanggam bangkua a i ki neihpihsa Lamzaang khua hausa Hen Zong suan leh
khakte Tonzaang khua ahih kei leh Tualzaang khua-ah a teeng lai peuhpeuh nung
lama, na neih ding, na sih leh ong vui ding, suan leh khak na neih leh tui na lak na
ding hi. Kum sim in tuukzu na khawlh ding uh hi, ci-in a vaikhak uh hi.
Tua bang a kan phat uh ciangin, Hen Zong suan leh khak sungah Thual Vum ding
ahi hi. Ahih hangin amah Kawl lal in a nau pa Neng Gin, Tonzaangah om lai cih
a theih uh ciangin: "Neng Gin nung lam in na nei in”,ci -in a vaikhak uha, Ciin
Khaw Man zong Kangkap khua pan in hong pai in Tonzaang khua Neng Gin inn a
tung phot hi. Tua pan in innpite innah a mo thak khia pan ahi hii.
Hih thu Neng Gin in Pum Za Mang sung te ka hih ding koici bang hiam, ci-in a
lungkham in lamdang a sa a, Nam Pamuan khua-ah a teeng a u pu Thual Vum
tung ah ka sang ngam ding hiam ci in a dong suk hi. Tual Vum in: “Hi mah ding
hi; taanglai ih pu ih pate Sanggam' bangkua in Lamzaang teen lai in a kiman a ki
itsa uh ihi hi, na sang in. Gehtehna in nang bang inntuan sa, sawlbuuk peuh tawh
daipam peuhah a teeng khilkhial hi lecin Pum Za Mang sungte buang dingin
zumhuai cih ding hi.Tu-in tua bang hilo ih innpi ih hualcial tawh ih logam ih
sawm ih lawmpi tawh kong nusiat ahih teh I kilawm lah lo hi, na sang in. Haksat
luatna a om leh hong ko in”, Huh theihte huh theih zah zah in kong huh kei ding
hiam? ci-in Thual Vum in a naupa Neng Gin kam a khak ciangin, Ciin Khaw Man
Tawmging beh khang tangthu-1973 43
in nunglam in a nei-a, a pasal Pum Za Mang tawh tanu tapa tawi in sial kop(49)
tawh tonga, Neng Gin in a ngawng a pua hi.
Thual Vum pen a ta upa Thang Za Lian tawh ki thuah uha, khanglui ngeina in
innluah ding, ci-in koimah a pai khiasak kei hi. A ta neu bel Khai Za Kham pen
pilna, siamna, sum lawh sum zonna lamah a pantah hi. Kawl phungzi nangawn
seemsak tham loin sai nangawn a cingsak ngei hi. Tua bangin a tate a muan a
suan hun, laitak in amah upanatna tawh a si hi. Ama sih zawh kum 2 bang ciangin
a zi Ciin En zong Nampamuan khua mahah a si hi. A nupa un Zong Thang leh
Vung Vai lu tawh a ki vui khawm hi.
THANG ZA LIAN' KHANG.
Thang Za Lian pen a nu leh a pa in a nusiat laitak in a tangval ta hi. A naupa Khai
Za Kham leh a nau nu Niang Khaw Ngai tawh a thum uhin nungak tangval ciat ta
uh hi. Hih kum in kum 1926/27 kum pawl ahi hi.
Ahih hangin tua Pamuan khua ah u leh nau, beh leh phung, meel theih tuu leh ta
kuamah om lo, pangpa aki sak ciangin anaupa Khai Za Kham tawh kikum pha
pha in Kanki khua-ah a teeng a pa neute Kham Pum, Dam Kam, Huat Pum leh
Gin Kamte a vaikhak uha, Kanki-ah lal kik uh hi.
Kanki khua-ah a tun suk zawh uh ciangin a naupa Khai Za Kham in a upa Thang
Za Lian pen Tonzaang khua a, Thawmte Khaat Gin tanu Cing Luai tawh teeng
sak in inn tawh lo tawh, lawi kap bawng kap tawh kicing takin a vaihawmsak khit
ciangin Mawlaikah Palik (Police) nasepna ah a tum hi.
THANG ZA LIAN' KHANG, NAWKHAWNG KHUA A SATNA THU
Thang Za Lian pen Kanki khua-a, a pa neu teng leh, u leh nau, tuu leh ta pawl
khat in: “ A cil a, Tonzaang khua pan ih lal inzong na pa makaih na pa satsa khua
in, hih tu-a ih teenna khawngte ahi hi. Na pa bang ut hileh hausa dinga, hihzaha
kimangthang het lo ding hi hang ” , ci-in a hansuah uha Kanki leh Nahanuai khua
ki kal Nawkhong kicihna khua a sat leu uh hi.
Tua khua a sat zawh uh kum 1936 kum ciangin a zi Cing Luai tawh ta pasal khat
a nei uh hi. “Nau min bang ih phuak ding hiam, ci in a nau pa Saden Khai Za
Kham Hongmalen Thana-a om a dong uh hi. A naupa Khai Za Kham in: “Ih pa in
Tonzaang pan Kahki sat hi. Tua pen Nampamuan na sat leu leu a, Nampamuan
pan a hong nusia hi. Ih pate in a hong nusiat ciang Kanki mah ih teeng suk leu leu
hi. Tu-in nangmah in Kanki pan Nawkhong na sat leu leu ci lehang, khua cin teng
tung kawi kawi ihih ciangin “Vum Khaw Cin” na sa un ci-in lai a thuk kik hi.
Tua anau Khai Za Kham laikhak a ngah uh ciangin a pa neu Kham Pum, Dam
Kam leh Huat Pumte tawh kam kum uha, Sukte pu Khaw Cin min hi zawzen ahih
ciangin ki lawm kei ama deihna mah tawh ki huam dingin “Vum Khaw Thang”
nasa ung ci-in lai a khak kik uh hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 44
Thang Za Lian pen a tapa Vum Khaw Thang kum 2 kum 3 bang a phak laitak in
'Ci-Sa natna' tawh si in, a zi Cing Luai te nuta Nawkhong khua-ah a nusia ta hi.
Anau pa Khai Za Kham sikkhau a kisata, a khuan la in a ciah paha, a, u Zo ngeina
om bangin limtak in bawl in a vui hi. Vum Khaw Thangte nuta pen ama et ding
ahih ciang in Hongmalen thana pan kigamla, lua ding ahih manin Kawlpi thana
siau in a piang pah hi. Kawlpi palik Thana pan in a ta Vum Khaw Thang te nuta a
gal vak hi.
VUM KHAW THANG KHANG
Vum Khaw Thang a pa Thang Za Lian a sih zawh nungah a pu Kham Pum, a zi Kai
Mante leh a pu Dam Kam a sih khit nungah Nawkhong khua-ah teeng zo nawn
loin pawl khat Kanki khua lui mah tung kik in, pawl khat Tualtong khua a tung uh
hi. Vum Khaw Thangte nuta pen Kanki khua lui mah a tung kik uh hi.
Vum Khaw Thang pen Kanki khua a tun zawh uh ciangin a nu Cing Luai in a
sihsan leu leu hi. Tonzang khua-a teeng a pi Zel Don a pasal Samte Khual Vung a
sih ciangin a tanu Don Sial tawh nawkik in a beel uh hi. A pa neu Khai Za Kham
in ngeina om bangin a vui hi.Vum Khaw Thang inn leh lo lawi leh bawng teng a
ni, Niang Khaw Ngaite nupa aap in Vum Khaw Thang leh a pi Zel Don te nuta
tawh Kawlpi Palik Thana-ah la suk in a om pih hi.
Kawlpi Palik Thana pan in Vum Khaw Thang, a pa neu, Saden Khai Za Kham
pen kumpi vai-ah khualzin, gam vakna, zin suk zin tohna-ah haksatna a tuam
tuam om ahih manin a tapa Vum Khaw Thangte pitu teng Kanki khua mahah a
kha to kik hi.
Vum Khaw Thangte pitu teng Kanki khua a tun toh zawh nung uhah, a Kanki
khua bup in Tualtong khua-ah a lal leu leu uh hi.
Vum Khaw Thang te pitu teng guak piang thei a sak loh ciangin a pa neu Khai Za
Kham in Tedim khua-a , Sen lettama Anguai leh Tonzaang khua Bawmkhai
numei Cin Zen te tanu Chit Khem tenpih in a tapa Vum Khaw Thang te pitu teng
tawh Tualtong khua-ah om khawmsak in a galvak hi.
Zapan galpi
Tua hun laitakin leitung galpi nihna Zapan galpi Kawl gamah a hong tung hi. A
pa neu Khai Za Kham pen kumpi nasepna pan ciah in Tualtong khua a tung to hi.
Tualtong khua pan in (1) A zi Chit Khem,(2) a tapa Vum Khaw Thang, (3) a ni
Zel Don leh a tanu (4) Don Sial le a pa neu Huat Pum tate (5) Ning Sial Cing,
(6 )Don Khual Pau, (7 ) Zam Khaw Thang leh a u Vum Khaw Tuan tate (8) Man
Sial Cing, (9) Vung Khaw Niang, (10) Nang Ngaih Cingte unau teng leh, (11)
Neng Suan Thang, azi (l2) Niang Khaw Nian, a ta uh (13) Pum Khaw Thawn, nu
lo pa lo, tagah lu bawk teng tawh Tualtong khua panin Tuingo paang hoih
zaangah a tai pih hi. Tua pan om thei sam loin Tuingo nak Hausapi Kahsuah-ah,
Kahsuah pan Mawnglang khua Gawpi zaangah a tawlnga uh hi. Tua pan
Tonzaang khua-a, a innpi mah uh a tung to kik uh hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 45
Tonzaang khua tun uh ciangin a pa neu Khai Za Kham in a kumpi nasep mah zom
kik in a sawt loin Palik bu, bawk khat a ngah to hi. Khamtung gam teng ah thukan
in a zin a vak kawi kawi hi.
Zapan gal hong hat sem sem a, Khamtung gam hong kah to in Tonzaang khua-ah
13.5.1944 ni in a hong tung to takpi uh hi. Tua ciangin a pa neu Khai Za Kham in
Tonzaang khua a innpi uh a ngak a pa neu Neng Gin tate (1) Khawm Ning, (2)
Thang Suan Pau, (3) Neng Khan Khan leh a beh a tuute uh (4) Thang Khaw
Khamte innkuante teng leh a sungte (5) Cin Zen, (6) Lan Haw, (7) Ngan Fung
(8) Nuai Ci, (9) a nuphal nu Thuai Phung leh a tapa (10) Thang Vel leh a nuphal
nu mah (11) Kap Za Thang' zi Mei Nguk leh a innkuanpih (l2) Kham Cin Suan
leh (13) a naseempa uh Pa Dunte teng tawh zong huai khawm leu leu in
Tonzaang gun gal singgi zau-ah a tai khiat pih hi. Tua panin Khuaimual lo zau-ah,
Gamlai khua-ah, Tungzang khua-ah, Buanlii khua-ah, Thauleeng khua-ah,
Dalkhai-ah Bapi khua-ah, Vaikhawtaang khua-ah, Teikhang khua-ah a tai pih to
lai hi. Teikhaang khua panin a tupa Thang Khaw Khamte innkuan in zui to nuam
nawn lo uh ahih man in a nusia hi. Tua lo, amau innkuan, a sungte innkuan, a
nuphal nu Mei Ngukte innkuan tawh Aizawl khua, Chilcal khua (Silchar),
Rangvia khua (Rangya), Parasibari khua-ah a taipih hi.
Parasibari khua a tun uh ciangin a pa neu Bu Khai Za Kham, Kalkata (Calcutta)
khuapi, Delhi khuapi-ah Palik Mangpite tawh vai kimu uha, a kumpi nasep mah a
zom kik hi. A sawt loin Kawl gam nawt suk kik dingin galkaap batalian
(battalion) bilket (brigade) tawh ton suk in gal mai a nawt suk uh hi. Tua hun
sung in a, pa Bu Khai Za Kham za khang in bawk 2, IP. a ngah hi.
Zapan gal a ven ciangin a tapa Vum Khaw Thang te nuta teng, Parasibari pan
Rangyia khua-ah, Gohati khua ah, Guahati khua pan Tamu khua-ah a tungsuk
uha, a tapa Vum Khaw Thang te la in Nahanuai khua-ah a masuan hi. A sungnute
leh a nuphal nu Mei Ngukte innkuan teng Tedim khua dong a tun toh nading uh a
vaihawmsak hi.
A pa neu IP. Khai Za Kham in Nahanuai khua-a, a inn leina-ah a zi Chit Khem
tawh, a tapa Vum Khaw Thang a pa neu Neng Gin tate teng, a pa neu Huat Pum
tate teng leh Vum Khaw Tuan tate teng tawh nusia in a kumpi nasep mah seem
zom in a om hi.
Kamsiatna lianpi tawh a pa neu IP. Khai Za Kham pen IP. Za pan PSO. za-ah a
kia suk kik leu leu hi. Ahih hangin amah lungkia tuan loin a hanciam pha sem
sem hi.
1947 kum ciangin a pa neu Khai Za Kham in a tapa Vum Khaw Thang pen Tedim
khua a sungte inn panin Zolai tan 2 pan tan 4 dong a sinsak a, a zo hi. Hih a
laisim hunsung teng neek leh dawn, puansilh niikteen, sangsap leh laitui laikung,
laibute akipan a bei kheem peuh a pa neu Khai Za Kham in a sumtang in a
nuphalnu Ngan Hung tungah a piak ahi hi.
1948 kum ciangin a paneu Bo Khai Za Kham pen Mawlaik panin Falam 14th
UMP galkaap lamah a piang hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 46
1949 kum ciangin Kawlgam sung mi gilote nawngkai in thahat mah mah uh hi.
Kumpite in Khamtung gam Falam, Khalkha, Tedim khuapi ciatah a om UMP
galkaap, teng tua gamsung beel migilote beng dingin Kawlgamah a khia suk uh
hi. Khamtung gam tengah galkaap kisam lo hi. Palik Upadi ngeina tawh ki uk leh
pha zaw hi, ci-in Khamtung gam a UMP galkaap teng Kawlpi-ah a piang suksak
uh hi.
Tua banga, Khamtung gam khuapi, tenga om UMP galkaap teng pen Kawlgam
Palik Upadi ngeina (BPM Upadi ngeina) tawh ki uk kulta ding ahi hi. A hih hang
in tua hun laitaka, Khamtung Palik kicite pen Mangpi (DC) zum khawng,
vuandok (SDO) zumte khawng-ah piada sawltak leh gam sung lai tai peuha, a
kimang thei lel bek ahi uha, Kawlgam Palik Upadi Ngeina a thei a siam khat beek
a om kei uh hi. Tua ahih manin Falam Mangpipa U Tuang Hmung leh HQA U
Kiam Si zong lungkham uha: “Tua laitaka ih Khamtung Palikte tawh ih
Khamtung gam bangci uk zo ta zen ding ihi hiam ci-in a kikum uh hi.
Tua bang a kikup kup uh ciangin, Falam khua, UMP galkaap sungah nidanga,
Kawlgam Chindwin saklam Mawlaik Khazaing sungah Palik bawk nih(IP) za
tawh Palik lamah seema, a minthang mahmah Bo Khai Za Kham a om hi. Amah
pen mite bawlsiatna hang bek in Palik Bo (PSO) za ah a kiat suk ciangin
Khamtung gam UMP galkaap lamah Bawk khat mah tawh a hong piang ahi hi,
cih thu Falam Mangpipa U Tuang Hmung leh HQA, U Kiam Si in a mu a phawk
khia, uh hi.
Tua bang a phawk khiat khak uh ciangin Mangpipa U Tuan Hmung leh HQA, U
Kiam Si in Bo Khai Za Kham kiangah:” Nang, Kawlgam Palik Upadi (BPM)
Ngeina ki ukna teng a theisa, a siamsa na hih ciangin, Kawlpi-ah zui suk nawn lo
in UMP lam pan Palik lamah hong piang kik leu leu lecina, Khamtung ah Palik
nasep ngeina lamlak dingin Palik Menzi pa tungah sikkhau sat in hong ngen le
ung na ut ding hiam,” ci-in zol in a dot uh ciangin, Bo Khai Za Kham zong gam
aading ngaihsutna tawh thukim in na sang thei hi. Tua ciangin Palik Menzipa
zumah sikkhau a sat pah uh hi. Palik Menzi pa in zong thukimna sikkhau lai a
thukkik pah hi.Tua bang Palik Menzipa thukimna sikkhau lai a ngah ciangin Bo
Khai Za Kham zong UMP lam pan Palik lamah a piang kik leu leu a, Kawlpi ah
piang suk nawn lo in Khamtungah a om suakta hi.
Tua ahih mahbang in 1949 kum pan 1950 kum sung, teng Bo Khai Za Kham in
Tedim Palik Kaat phuan in Kawl gam Palik Upadi (BPM) Ngeina om bang teek
teek in phuan in Tedim gamah Palikna a hong seem hi. Tua banga, Tedim gamah
Palik na a hong sep ciangin a tapa Vum Khaw Thang pen a sungte' kiang pan la
khia in ompiha, Manglai tan 4 pan tan 5 ciang a simsak hi.1950 kum March kha
Tedim Sang laivuanpi-ah Manglai tan 4 a zo hi.
1950 kum October kha sung in Bo Khai Za Kham lamah apiang ta hi. A tapa Vum
Khaw Thang zong a tonpiha, Falam Manglai Tan Sang Sang (State Hiang School,
Falam) ah manglai Tan 5 a sim zom sak hi. Bo Khai Za Kham, Falamah a om
sung (1951-53 sung) in Falam leh Khalkha kawm in, Falam leh Khalkha Zee
Kaatte zong Kawl gam Palik ki ukna Upadi (BPM) ngeina om bangin phuan in
Tawmging beh khang tangthu-1973 47
hanciam in Palikna a seem hi. A tapa Vum Khaw Thang in kum 1954 March kha
Falam Sang Laivuanpi-ah Manglai tan 7 ciang a zo to leu leu hi.
1954 kum ciangin Palik Vuandok (Dy S.P.) U Tin Ohn Falam Palik Mang pi tang
in hong tung hi. Tua hun laitakin Tedim gam sung nawngkai-a, Palik Bo Khual
Zal in uk zo lo ahih manin Bo Khai Za Kham in va uk hen, ci-in l954 kum
October kha sung in Bo Khai Za Kham pen Tedim a piangsak leu leu uh hi. A
tapa Vum Khaw Thang in zong a zui leu leu hi. Vum Khaw Thang a leitung
pumpi damlohna hangin 1955 kum March kha Tedim Sang Laivuanpi-ah tan 8
Laivuanna-ah ki hel zo lo-a, tua kum in ama nasep nasa teng a mawkna a suak hi.
Mai kum 1956 kum March Laivuanpi-ah a vuan a, tua kum in Tan 8 a vuan zo hi.
Tu-a, Falam, Khalkha leh Tedim Palik Zeekat teng Bo Khai Za Kham in
Kawlgam Palik Khutzat (Lettung) Upadi ki ukna dan ngeina (BPM) bang teek
teeka, a phuatsa bangin tuni ciang dong zui in na a kiseem ahi hi.
Tua ci bangin Bo Khai Za Kham in hanciam in BPM Upadi ngeina bangin hahkat
in na nakpi in seem cih a Palik Mangpite in mu-a, a theih uh ciangin a paakta
mahmah uh hi. 1957 kum ciangin Bo Khai Za Kham pen Palik bawk nih ahi, CIP
(Circle Inspector of Police) za ah khaang' to in a ngahsak uh hi. Tua kum sung in
Lawibual lam innmun a kihong hi. Amah'n zong siau a, Tedim Zatopi khang tu-a,
a tenna muntak a ngaha, inn dawl thum (That thum) lam in a teeng uh hi. A
nasepna ah zong hanciam sem sema, gam aading deihsak in na nak pi mahin a
seem hi. Tua kum March kha Laivuanpi-ah a tapa Tun Khaw Thang in Tan 9 leh
Tan 10 kigawm (Matric Exam) a vuan a, zo loin a kia hi.
1958 kum sung in Bo Khai Za Kham in Cikha-ah Palik kem va phuan hi. Cikha
leh Tonzaang khuapi kikawm ni mawtaw lam lianpi puah phat nading leh leipi/lei
neute zong dawh a puah phat nading vaihawm in, khuami te kiangah: “No mau
khan toh nading, no mau nopsak nading hi masa hi. Tua nungah ih gam khantoh
nading zong hi. Hahkat unla, tha nuam takin hong hanciam pha un, ci-in Bo Khai
Za Kham in khuamite a hanthawn hi. Tua hangin, tua lai a Tonzaang hausa U Sian
Lian Pau inzong hanciam pah in Naakzaang lei bang a dawh paha, khua mite
inzong mawtaw lam hanciam in a sial pah uha, tuni dong in a ki zang hi.
Tedim khuapi khan toh nading zong Bo Khai Za Kham in deih in mun
kheempeuh ah a hanciam pha mahmah hi. Zu leh ham leh mawl theihna innpi
lam nading vaihawmna-ah amah mah hanciam in a makai hi. Amakaih mah
bangin tua innpi a sing a suang kisam teng vaihawm in, Bo Khai Za Kham leh
Kantalaihpa U Zel Khaw Pau kiseh in tavuan a la pah uha, U Zel Khaw Pau in
Thuam-a hualsing at theih teng atsak in, Kawlsing kisam tang Bo Khai Za Kham
in tavuan la in, Kawlpi-Cii-kung luahset-ah va la in hoihtak in tua innpi a kilam
hi.Tua innpi pen kimawlna, pawilahna, leh khoppihna leh datsian zung in kizang
a, Tedim khua khuapi suaksak in kilawm mah mah hi.
Tua bang ah, Tedim khuapi in tui nuamtak in khama a kizat ziah ziah zawh
nading zong Bo Khai Za Kham a hanciam pha mah mah hi. Vuandok Thawng Do
Zam hun sung in Zapan liau sum (Zapan zawzi) dingin Palastic tuizawl honpi
khat Tedim gam aading a hong tung hi. Vuandok U Thawng Do Zam in tua
Tawmging beh khang tangthu-1973 48
tuizawlte Tedim gam a khua khuate ah hawmsak ding, Tedim khuapi sungah zang
lo ding, ci-in Tedim khuapi sungah zat ding a phal kei hi. Tua ciangin Bo Khai Za
Kham in: “Vuandok pa aw, Tedim khuapi inn 500 bang kiphata hi. Ni danga inn
50 val khawng neek dinga kila Balzaang tui bek pen tu-in kikham zo nawn
peuhmah lo hi. Tui mah ki cing ziah ziah in ki kham ziah ziah mah leh ih Tedim
khua ten zong hong nuam dinga, ih Tedim khuapi zong hong khang to zaw lai
mah mah ding hi. Tua ahih ciangin tu-a banga, Zapan liau sum Palastic tuizawl
hong tung thei zen zen ahih ciangin, Tedim khua pi zong khen lehang hoih ding
hi. Tua tuizawl te tawh Sezaang khua khungah a om ka hawi khinkhian densa
tuinaak la in Balzaang tui tawh nee khawm le hang Tedim khuapi in tui ki kham
tuam zaw deuh ding hi,” ci-in Vuandokpa tungah a hah tang gen hi.Tua ciangin
Vuandokpa zong thukim in Tedim khuapi ading zong a khen khia pah hi. Tua
banga, Bo Khai Za Kham hanciamna hang in Sezaang khua khung a ama tuinaak
hawi zong kila in Balzaang tui tawh ki nee khawm , kikham zaw deuh takpi-a,
Tedim khuapi zong kikhang to pha sem sem hi. Hih banga, mailam hun saupi mu-
a, thu saupi khuala, a gam aading leh a khua a tui, a minam aading ngaihsuna,
vaihawm in a hanciamte' ngaihsutnate ciapteh huai, ciin huai, zuih huai hinapi in
zui ni ci zaw loin in a kihaza-a, ki el in a kilang pang zaw hi.
Ahih hangin kumpite in Bo Khai Za Kham a hanciam na leh a ngaihsutnate
hoihsa ahih manin Rangoonah Tentan pai dingin a sam uh hi. Tua Tentan pai a tun
kik ciangin a minthang sem sem hi. Tua banga a min a than sem sem ciangin
Palik Vuandok (Dy.S.P) ngah to kha ding cih mite in a theih uh ciangin pawl
khatte in a zakhan toh lai ding pen haza in a kipelh theih theih nading inleh a
minsiat theih theih nadingin hanciam in thu zong tawm in a kha pet pet uh hi.
Tua bang mite in a khiat uh ciangin Bo Khai Za Kham pen 23-10-1959 ni akipan
a thu sian dong a khasum lang tawh tawlngak tadihna (under suspension) a kipia
phot hi. Hih banga, thusian mateng khasum lang tawh tawlngak tadihna (under
suspension) piakna in kumpi upadi ngeina ahi hi.
1960 kum ciangin TG Vun Khaw Thang in Biakna lam hanciam nopna tawh
Zomi Tuiphum Sangpi (Zomi Baptist Academy), Tiddim ah khasum K.100
+10+200 tawh sangsia a seem hi.
Bo Khai Za Kham Minsiatna Thu
Bo Khai Za Kham in Tedim khua khuk sungah inn khat K.3500/- in a lei-a,
Lawibual khuk sungah innpi khat mah a lam hi. Palik Vuandok (Dy. S.P) za zong
ngah to dingin ki um mawh hi. Tuate hang inah Bo Khai Za Kham in a etsate
mahin amah a haza uh a el uha, makai in a lang pang uh hi. Mi tampi kikum uha,
Bo Khai Za Kham in sumsim nee hi, bawl hi, bang hi, ci-in a khia uh hi.
Tua hang in kumpite in Bo Khai Za Kham pen khasum lang tawh tawlngak
tadihna (under suspension) tawl khat sung a pia uh hi. Tua sung in Bo Khai Za
Kham nasep zia, a gamtat zia, a om ziate leh sumsim bawl, bawl lo cih ama
nungsang taangthu a kan sim uh hi. Ahih bangin amah in sumsim paaisim
Tawmging beh khang tangthu-1973 49
peuhmah lah bawl ngei lo, sumsim lah nee ngei lo, thuman thutang tawh Palik a
tum cil kum 1928 kum akipan a sum kholna dan, a sumcilna dante, ama sum mi
dangte in a meet a khang a leitawi nadan khawngte a muh a theih uh ciangin a pei
a heek a khiate khialhna, a gitlohna hang uh hi cih kumpite in a mu a thei khia uh
hi. Tua ahih man Bo Khai Za Kham in a thu a zo hi. Ahih hangin amah a pei a
heekte hanciam lai lai na hang mah in ama nasep sem zom sak kik loin 1-9-1961
ni a kipan pensen a pia mawk uh hi.
Tua ciangin Bo Khai Za Kham inzong: “Kei pensen cing nai lopi pensen nong
piak uh, ka mawhna lah om lo hi. Kei utna leh ka thukimna om lopi, hong dong
phot lopi-a, tu-a banga nomau ut thu tawh pensen peuh nong piak uh upadii tawh
kituak lo hi”, ci-in Palik zum bul pi(Zechoh zum) ah a zu a khan hi. A zu a khan
mah bang in zo leu leu a, 24-1-1962 ni a kipanin a Palik nasep za mah ahi, Palik
bawk nih(CIP) za mah tawh kumpi nasep a seem zom kik hi.
Tua banga, nasep hong sep zom ciangin amah zong hanciam sem sem a, gam
aading leh gammi aading a deihsakna in Cikha Zeken pen Zesakhan in phuan in a
puah pha hi. Lai Sinna Sang zong hanciam pih lai-a, Koletciantkhaingzi hmu
Daw Muai Ci ton pih in 12-2-1963 ni in Mal kual teng a khawk khawk in
bawlung kidemna in suh zong a tuam tuam a pia hi. Tua bawlung kidemna suh a
piaknate khawng uh datpong zong Cikha Laisin na Sang' zumpi-ah kisuang lai hi.
1963 kum June kha sung in Kawl mi gilote in Tuul sukah damiah taih in ei
Khamtungmi Theizaang khua mi Thang Khaw Mang a thatlum uh hi. Tua a muh
pen I.P. Khai Za Kham in PSO te sawl loin ama pumpi mahmah hanciam in kana,
tua mi thatte 2 a man pah hi.
Tua ni a kipan Bo Khai Za Kham in gam mite lung nop taka, a zin suk a zin toh
theih nading deihsakna tawh Tuulsuk zaangah Zeeken khat phuat na ding,
tungsiah ah lai nakpi in at hi. Tung siahte inzong a sang uha, Tuulsuk zaangah
Zeeken a phuan paha, Tedim Palik te ngaksak in a cingsak pah hi. Tua zawh
nungsang mi gilo damiahte tua mun kim tengah om nawn loin gammite
lungnuam takin a zin suk a zin to, thei uh hi.
TG.Vum Khaw Thang a pa neu Bo Khai Za Kham in thumanna leh thutanna tawh
a gam leh a mi aadiing deih sakna, tawh na a sep ziak in haza a, a elte in a heek a
pei uh hangin zo zo lo uh ahih manin anuai a la dawng (20) a phuak hi.
1. (a) Sing a pau gual a pau te'n ee na pal tual khia ding ci ee;
(b) Mui bang ong pei mi singta aw ka paal tual kia tuan lo ee.
2. (a) Zaata'n sai bang ban napi-a lumbang ki sung zo hing ee;
(b) Lum bang kisung zo hing aw ee, ngal thal bang do zo hi' ng ee.
3. (a)Gual tung tuanna vaimang siamsil ka duangah ong baang nawn ee;
(b) Mui bang ong pei naang bang heekte na selung a zuang, nam aw.
4. (a) Ka min lawi bang a than thanna ka tong dam zaa ta'n deih ee;
(b) Ka tongdam zaa ta'n deih aw ee tuizum vaimang te'n deih ee.
Tawmging beh khang tangthu-1973 50
5. (a) Gual tung' va bang ka tuan tuanna zaa ta'n zua pa in nei ee;
(b) Zaa ta'n zuapa in nei aw ee tong dot lun niang pa hi'ng ee.
6. (a) Naang bang ong heek mi singta aw ka paal lai ki dang lo ee;
(b) Sak duang gia bang taang hiveng ee sinlai tui bang siang hing ee.
7. (a) Ka leen lai taang ka laan lai in sing ta'n sawm ee kai lel ee;
(b) Singta' sawm a sai lelh sin thu'n ka min lawi bang thangsak ee.
8. (a) Thei bang sen in tun leh ka zua kulsinah sia zo ing ee;
(b) Sang ka gah pih ciin leh ka tuai sang cih tuang tut zo ing ee.
9 . (a)Tun leh zua kulsin a taan ni'n von nih thum' nau bang kap ee;
(b)Nah sing nuai sang zawi ka kian ni'n sang tun nu nau bang kap ee.
10. (a) Ciin leh tuai tawh ki l bang khang ing vaimang tongdam sang ing ee;
(b) Zaanglei donah han mawl lai-ah seino ka gual sing ing ee,
11. (a) Paak bang tawi ding c i in leh ka tuai kul sinah sia zo ing ee;
(b) Sen aangkawi leh von Thang vangin sau-phah gel cin' zo ing ee.
12. (a) Sawn cing meel hoih gual in e l ven pupa khan sing lo ci ee;
(b) Pupa khan siang ka sial gel cing ka tapna ka sawn Kham Sian Cing hi ee.
13 . (a ) Vaimang tongdam ka san lai in ka min vui sai bang lian ee;
(b) Vuisai bang lian ka sial na'n ee sawn min Kham Za Lian ci'ng ee.
14. (a) Pupa lungdeih zaangkhen kawlciang namcih ta 'nmung bang tum ee;
(b) Zaangkhen kawlciang ka zeek lai in ka sawn Kham Khen Mung hi ee.
15 . (a) Kimpih ka gual ka khup na 'n ee sawn min Kham Lian Khup sang ee;
(b)Phung leh gual teng khai ki sang ee sawn min Kham Khan Khai sang ee.
16. (a) Liat leh mang min ka suan nan ee sawn min Kham Lian Mang hi ee;
(b) Suasuan minthang ka tap na'n ee ka sawn Kham Lam Thang aw ee.
17. (a) Taang ka khan in mang ki sa'ng ee ka sawn Kham Khan Mang ci'ng ee;
(b) Zata' tongdot pa hi veng ee sawn min Kham Za Dong hi ee.
18. (a) Sinthu guikhau bang a nawk te'n ka siang ah tuang tung hi ee;
(b) Kimpih gual lo bang a lel te'n ka min thei bang suang hi ee.
19. (a) Zaata sinthu sut ki sa'ng ee sawn min Kham Za Sut ci'ng ee;
(b) Than leh lian mang ka sut gel cing sawn min in sial kim ing ee.
Lavui (Khupna Lunmual lasak in khai pah ding)
20. (a) Sing tawi laang ven huihkhi bang laang e taang kei laan aw a zam ziziai
ee;
Tawmging beh khang tangthu-1973 51
(b) A zam ziziai zaa ta'n lel nah ee zaa ta lel ging lawi bang thang nah ee.
A tung a, la dawng (20) a phuan mah bangin kuamah in amah bangmah cih zo lo-
a, gam aading leh a gam mi, taangpi taang ta khan toh nading hanciama, na a sep
laitakin a kum kum (55) cingta ahih manin l963 June kha 30 ni a kipan pensen la-
a, a tawlnga ta hi.
Pensen la-a, a tawlngak nungah khua sung hausa upa kiteelna ah upa dingin a
kiteel hi. Khawk uk upa ding in zong a kiteel lai hi. Tedim Myo Lawibual zat kuat
satungtu tamah vua zamah vaihawm upa dingin zong kumpite in a teel hi. Tua
tham loin Tedim gam Athu' Zazavuat Khungzungah zong a hihna dingin kumpite
in a teel khia uh hi. Tua khungzungah a tut nak uh leh nitha K.25/- kumpite in a
pia hi. Tua bangin Bo Khai Za Kham in kumpi nasepna pan tawlngak
hun(pensen) a ngah hangin a pua lam pan tawlngak hun ngah thei tuan lo hi.
Tua banah Tawlazi kumpite deihna mah bangin Zinci-Hmuh lam panin: “Pu thu
pa thu, taangthu tuam tuam, nopthu, dah thu, lo khawh sing puak, biakna paaina
leh nungak-tangval thu tawh kisai, Tedim gam mi pupa ngeina thu laigelh
kidemna-ah Bo Khai Za Kham in a khatna ngaha, kumpite in pathamah suh ci-in
sum K.l50/- a pia uh hi. Tua hangin zong a min a thang, leu leu sawn sawn hi.
1963 kum March sang khakpi sungin a tapa TG Vum Khaw Thang in Zomi
Tuiphum Sangpi (Zomi Baptist Academy) Tiddim a, a sangisa na sepna pan a
tawp khiat na ding lai tua sang vaihawm upate tungah a pia hi. Tua-bang a, a tawp
na ding lai a khiat ciangin sang nei sang vaihawm Upate TG.Vum Khaw Thang
kiang ah va pai uha: “Nang, tawp ta ding cih a kizak ciangin sang naupang pawl
khatte lungkia, lungleeng uha, kumpi sangpi-ah tai sawm kheukho uh cih thu ka
za uh hi. Tua a hih ciangin a kum tampi zong hong hah cih ngam nawn kei ung; tu
kum peuhmah sang hong honpih lai inla, hong hanciam pih lai tapeuh in,” ci-in a
thum uh hi. Tua a thum uh ciangin amah zong thukkhual khat hi-a, Biakna lam
zong a hahkat mahmah khat ahih manin tua kum in tua ABM Sang pi-ah a nasep a
seem zom lai hi.
1964 kum April Sang khakpi ciangin tawp nading lai at leu leu a, tua sang nei
sang vaihawm upate tungah a khia leu leu hi. Tua kum in sang nei upate
ngam cial pha ngam nawn loin ama agetna bang lung kim takin a sang thei uha,
tua kum akipan a sang sia nasepna pan a tawp suak thei ta hi.
TG. Vum Khaw Thang in 1960 pan 1964 kum, Kum (4)sung Tedim gam
Tuiphum Tapidaw Sangpi (Zomi Baptist Academy, Tiddim) ah laihilh Sia nasep
sung in sang naupang ukdan, khaldan, pantah dante leh lai hilh dan siam mahmah
hi. A Biakna aading, a sang aa ding leh a sang naupangte khantoh nading a
deihsak pha diak a hanciam pha diak sia hoih khat ahi hi. Tua ahih manin kum
(4) sung tua Manglai Tan Sawm sang panin ama sang naupangte in kumpi
laivuanna-ah kum sim in 85% bangin a zo khia den uh hi. Tua bang te hang in a sang
naupangte in it lah it, zahtaak lah a zahtaak pah sam uh hi. A sangsia pihte uh in
zong sang vai lam sangah a suan a muan pen a dot pen khat uh ahi hi. Tua bang
mah in a sang nei sang vaihawm upate in zong a it, a pahtaak, a muan, a khenlah
phat diak uh sia hoih mahmah khat ahi hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 52
l964 kum sung in Siktaw Laikhet Sinna leh Kammal Mat Lai Sinna (Letzitu-
Shorthand) Sangah kha (2) sung kah in sin a, a nam nih mah in a zo a , zawhna
Letmat (Aung Lethmat) zong a nam nih mah in a ngah hi.
1965 kum Mau kha ni (l) ni a kipan Pah Pah Kah zumpi-ah khasum 40+ 1+ 50
sang in Lai-at huh (Aku sazi) min tawh kumpi nasep akipan phot hi. 1965 kum
September kha in Lai-at neu Lai vuanna hong om a, a vuan leh zo ahih manin,
1965 kum September kha ni (10) ni akipan Lai-at neu (LDC) a ngah to leu leu hi.
1968/69 kum sung in TG Vum Khaw Thang in Tedim khua Manglai Tan Sawm
Sangpi-ah Lungeh Ziza Nitak Sang ah a kumpi nasep tawm in tan (9) a sim a, tua
kum in Lungeh Ziza Tan (9) a zo hi. Tua khit zawh a lei tung pumpi dam loh na
hangin a ban a zom to zo nawn kei hi.
1973 kum ciangin TG.Vum Khaw Thang in a lawmnu Bawmkhai beh U Khup Za
Nang tanu upa pen Teel Khaw Cing tawh Pasian piakna bangin ta pasal in (1)
Lian Suan Mang, (2)Kham Lam Thang, (3) Nang Suan Hau, (4 )Kham Dong
Kim leh ta-numei in ( 5 )Luai Lam Niang te a nei uh hi.
Tu-in TG.Vum Khaw Thang in Kungtuaizi (Township Trade) zumpi-ah Lai-at neu
(LDC) za mah tawh kumpi na a seem lai hi.
TG Vum Khaw Thang sang a kai lai in kimawlna (Aakasa) lam a uk mahmah hi.
A diak diak in bawlung suih lam kiva pha diak in a siam hi. Khamtung Saklam
Gam Mang lai Tan Sawm Sangpi Bawlung kidemna ( INTER HIGH SCHOOL
FOOTBALL TOURNAMENT) ah zong Tedim Sang pi panin kum 1957/1958 leh
1958/1959 kum kum nih ki zom a pai hi. A kum nih sung mahin a khatna
(WINNERS) a ngah uh hi. Bawlung suihna tawh kisai inah NGUN MEDAL zong
guk a ngah hi.
____________________
Tawmging beh khang tangthu-1973 53
TAWM BING, DIMTAT TE SAHAWMNA.
Tedim gam sungah, Dimtat, Teizaangtat, Saizaang tat, Zotat, cih bangin a tuam
tuam ki om a, tua tham loin, Khua khat leh khat zong zuhawm sahawm kibang lo
hi.
Ahi zongin, taanglai akipan, Tawm Bing sung, Dim tatte sahawmna peen,
khangnote, phawk nangin, anuai-a bangin, a tom thei thei in kiciamteh hi.
1. Nopsa, a kihawm ciangin, Beh teng, a phei a liang in kihawma, ki
hamphat zaw deuh hi.
2. Sihsa, a kihawm ciangin tanute pen, a phei a liang in kihawma, ki
hamphat zaw deuh hi.
MOSA HAWMNA.
Mosa gawh pen, numei pa te'n, tunsa leh sialkhum sa ci in, nam nih, ahih kei leh,
nih vei a gawh ding ngeina in ki nei hi.
Mosa, a ki gawh ciangin, tunsa ahi-a, sialkhupsa a hi zongin, pasal ta ding a kigo,
ahih manin, anuai-a bangin ki pia hi.
1 A phei - 1
2 A liang - 2
3 A pang phei - 1
4 A iik phek - 1
5 A tek phel - 1
6 A ngawng phel - 1
7 A phuuka - 1
8 A huai - 1
9 Vok ahih leh, a sin ka khat
10 A ngawi- kawn khat
11 Ganpi ahih leh, a sungkua, a zel leh a lungtang, a kal longal seh thum
suah seh khat ki pia hi.
12 A kha nuai a bit. Hih pen, sialkhupsa-ah kipia hi.
Tua lo teng, innteek sago te'n ngah hi.
MOPI, SAGAWH NGAHTE; SA HAWMNA
(Phei-1, Liang-2, Pang-1, Ik-1, hawmna)
1 A pheiteng, bangkua; A liangteng, Bangkua thuap; A liang bit, Saliang khai
2 A pheisa pen, sasemte leh, Pu leh sanggam teng.
3 A naak bul pen, vok a hih leh tanu thum in hawm hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 54
4 A ik phel khat pen, tanu liina leh tanu dang teng in ngah hi.
5 Thusa leh nuphal te'n, a liangsa ngah uh hi.
6 A huai om lai teng zubeel sim na'n ki nei hi.
7 Ganpi ahih leh, Tanu te'n, a iik khat hawm uh hi.
8 Ganpi ahihleh, Thusa leh nuphal te'n, a naakbul ngah uh hi.
9 Sialkhupsa a, innteek sagote in, huai khat a piak pen saseeng suah, haitawi
te'n, ngah hi.
10 Sakha nuai pen, thusa a hihleh, zawltuah bawmta te'n ngaha, sialkhupsa
ahih leh a tamsi pan ngah hi.
11 Saliang khai pen, innteek te'n, a kisapna bang a deihna bangin zang hi.
INNTEEK SAGOTE' SAHAWMNA
(Phei-1, pang-1, iik-11, hawmna)
1. A pheiteng - Bangkua
2. A pheisa - Sasem, sanggam leh Pu teng in.
3. A naakbul, Vok ahih leh- Tanu thum in.
4. A iik phel - Tanu lii leh a dang tein.
5. A huai-Thusa, nuphal, ban ah, zubeel sim na' n ki nei hi.
6. Ganpi ahih leh, Tanu khempeuh in, a ikphel khat hawma, Thusa leh
nuphal te in, a nakbul ngah uh hi.
7. Sa naangkhil in ganpi-ah a sungkua, namkim, leh a sung cing, a la
tang tawh ki kawih khawm hi. Vok a hih leh, a tek, a phukka, a sinka khat, a
ngawi, a ki lawm bang, lukhungsa in ki kawih hi.
Ciaptehna
Sagawhna, sa hawmna pen, a tuam tuam, a om hangin, khangnote ciapteh, nop
nangin, sakhe-3, hawm te leh, khe-1 bek hawmte, sa hawm dan zui-a, nam nih
bek a kaciamteh hi.
MOKEN VAN HAWMNA
1 Saseeng sin - Puanza-1 Tanupi in ngah hi.
2 Hei-1 Anihna in ngah hi.
3 Tuu-1 Athumna in ngah hi.
4 Seeng-1 Aliina in ngah hi
5 Sathau biing -1 Innteek te'n ngah hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 55
TAWMGING BEHTE KHANG CIAPTEHNA
KHANG
1 ZO
2 KIP MANG
3 NAW PHUT
4 SUANG KOP
5 PHUT SONG
6 (1) TAWM GING (2) TANG PUA (MANG LUAH) (3) GUAL NAM
↓ 7 1. SIM HANG 2. GUI ZIAM 3. ZOM LUN 4. NEI LAI 5. LAM HANG 6 MAT VUNG
7. SIM HANG KHANG
8 1. GING LAM 2. MANG SUK 3.MANG VUNG
9 HANG SEEL THUK ZONG
10 LAM HEN 10 (1) DO SON 10 (2) LAM DONG
11 1. SEEL HONG 2. SEEL TAWNG 11 (1) NGAH SON (2) KAI NANG
12 1. HEN ZONG 2. ZOM TUN 12 (1) SON KHAI SON ZAM
13 1. HONG THUAL 2. TUANG EN 13 (1) SON THANG (2) SON KAM
HEN ZA KAM
14 1. ZONG THANG 2. TAWNG DAM 3. LIAN KAI GIN KHAW ZAM KHAI KHO EN
ZAM KHAN DO
15 1. THUAL VUM, 2. KHAM PUM, 3. NENG GIN, 4. TUT ZA LIAN, 5
DAM KAM, 6. KAI ZA LANG
THANG KHO CIN KAM ZA GO
16 1. THANG ZA LIAN, 2. KHAI ZA KHAM ZAM ZA NANG EN KHAN LANG
17 VUM KHAW THANG
18 1. LIAN SUAN MANG 2. KHAM LAM THANG 3. NANG SUAN HAU 4. KHAM DONG KIM
Tawmging beh khang tangthu-1973 56
(1) SIM HANG SUAN PAWL KHANG 13 1. HONG THUAL 2. TUANG EN 14 1. ZONG THANG 2. TAWNG DAM 3 LIAN KAI 15 2. KHAM PUM 3. NENG GIN 4. TUT ZA LIAN 5. DAM KAM 6. KAI ZA LANG Khang khatna a bu
ah kigelhlo mawk
hi. 16 1. VUM KHAW TUAN 2. LIAN SUAN 3. NENG SUAN
THANG
17 PUM KHAW
THAWN
KHANG
13 1. HONG THUAL 2. TUANG EN
14 1. ZONG THANG 2. TAWNG DAM LIAN KAI
15 3. NENG GIN 4. TUT ZA LIAN 5. DAM KAM 6. KAI ZA LANG
16 1. THANG SUAN PAU 2. NENG KHAN KHAM
↓
17 1. GIN KHAN LIAN, 2. KHAM KHAN KHAI, 3. KAM KHAN THAWN, 4. KHAM DO THANG GIN LIAN THANG
Tawmging beh khang tangthu-1973 57
SIM HANG SUAN PAWL KHANG
13 1. HONG THUAL 2. TUANG EN
14 2. TAWNG DAM 2. LIAN KAI
15 1. HUAT PUM 2. GIN KAM
16 1. DAM KHAN PAU, 2. ZAM KHAW THANG
DAM CIN THANG
17 1. PUM KHAN LIAN,
2. KHAM KHAN MANG
1. NANG KHAN KHAI, 2. KAM SIAN PAU, 3. THAWNG
DO THUAL, 4. MUNG LIAN MANG, 5. NIAN KHUAL ZA
MUNG
KHANG
10 LAM HEN
11 SEEL HONG
12 1. HEN ZONG
13 2. TUANG EN
14 ZONG ON
1. SIM HANG SUAN PAWL KHANG
10 LAM HANG
11 SEEL HONG
12 1. HEN ZONG 2. ZOM TUN
13 2. TUANG EN HONG THUAL
14 ZONG ON SON GIN
15 EN SON KHAM KHUAL
16 1. ON GEN 2. SUAN KHUP
3. EN THUAL
NGIN KHO TUAL
17 SON ZA THANG ZEN KHAM
1. HANG NGIN LO
2. AWN ZA NANG, 3. GEN
KHAW VUNG
KHUAL KHO NGIN
18 GEN KHO PAU KHUP KHO GIN
THUAL KHAN THANG
19 THANG LIAN KHAM KHAM ZA HAU HANG LIAN PAU
20 PAU KHAN MUNG
Tawmging beh khang tangthu-1973 58
1. SIM HANG SUAN PAWL KHANG
10 LAM HEN
11 SEEL TAWNG
12 TAWNG KHAI
13 THUAL SUAN
14 ZONG KHAM
15 1. NENG KHUP 2. THANG SUANG
16 KHAM ZA THANG 3. KAI ZA NANG
1. KHAM SIAN THANG 2. KHUP ZA SUAN
4. THANG ZA VUNG
5 THANG KHO PAU
6. GIN ZA DAL
7. KHAM ZA MUNG
17 1. SUAN ZA VUNG 2. LUAI KHAN CIN
3. TUANG ZAM KHAM
4. THANG NGAIH ZAM
5. THANG KHEN
6. PAU EN THANG
KHANG
7 SIM HANG
8 MANG SUK
9 1. THUK ZONG 2. THUAM ON 3. TUN KIM 4. SUK SUAH
10 1. DO SON 2. LAM DONG
11 1. NGAH SON 2. HONG KAM 3. KAI HANG 4. DONG KHAI 5. NGAH KHUP
12 1. SON KHAI 2. KAM VUM
13 1. SON KHO THANG 2. SON KAM
14 1. NGIN KHO ZAM 2. THANG KHO EN 3. KAM KHUAL 4. HAU NGIN
5. SON ZA KHEN
6. HANG KHO EN
15 THANG KHO CIN THANG ZA GO THANG KHO LIAN THANG KHAN LIAN THANG KHAN
MANG
16 ZAM ZA NANG CIN ZA DAL
Tawmging beh khang tangthu-1973 59
SIM HANG SUAN PAWL
KHANG
13 (2) SON KAM
14 KHAI KHO EN
15 KAM ZA NGO
16 EN KHAN LANG
12 (2) KAM VUM
13 KAM ZA KHUAL
14 VUM KHAN THANG
11(3) KAI HANG
12 1. SON ZAM 2. THANG EN 3. SON CIN THANG 4. KHUP NGIN
13 1. HANG ZA THANG 2. HEN ZA KAM
3. KAM ZA SING
ZAM KHAN DO
KHANG
12 2. THANG EN 3. SON CIN THANG
13 1. KAP NGIN 2. CHIN KHO ZAM
1. SON ZA HEN
2. ZAM KHO CIN
4. ZAM ZA DAL
14 EN KHAN PAU THANG DO DAL THANG ZA SUAN HEN KHAN NGO
12 4. KHUP NGIN
13 HANG ZA DAL
14 NGIN SUAN THANG
CIAMTEHNA:
1. MANG VUNG suan le khak ki thei nailo.
2. SUK SUAK suante DAL LANG gam ah om.
3. HONG KHAM, DONG KHAI, NGAH KHUP te suan omlo.
Tawmging beh khang tangthu-1973 60
SIM HANG SUAN PAWL KHANG
7 SIM HANG
8 1. MANG SUK 2. MANG VUNG
9 1. THUK ZONG 2. THUAM ON 3. TUN KIM 4. SUK SUAN
10 2. LAM DONG
11 1. ZONG LAM 2. AM SUAK 3. SON HEN 4. GAH THANG 5. VUM KHAM
12 1. DONG PUM 2. THUAL KHAM
13 1. KHAN NENG 2. KHAAM GIN
1. LAM ZA NANG
2. PAU ZA GIN
3. KHAM ZA GIN
14 CIN SIAL NANG 1. PUM ZA THON, 2. KHAAM KHAN
PAU, 3. PUM DO THANG, 4. LANG ZA
EN, 5. GO SUAN DAL, 6. PAU SUAN
MANG
GIN KHAN SANG KHAM ZA KHEN KHAAM ZA DO
15 GIN SIAN MONG (Khaam khan pau tapa)
KHANG
10 2. LAM DONG
11 2. AM SUAK 3. SON HEN 4. GAH THANG 5. VUM KHAM
12 1. DONG NENG 2. GIN THUAL 3. THUAL CIN 4. LAM SUAN 5. NAWN NGUL 6. PUM KHO TUAN
13 1. SUAK HEN 2. TUAN GIN
3. CIN GIN 4. KHAM TUN 5. HEN ZEN
14 1. NENG ZA THANG, 2. NGUL EN
15 GIN GO PAU
12 1. DONG NENG
13 3. CIN GIN 4. KHAM TUN
14 1. GIN ZA DO
2. TUAN KHO KHAM
1. NENG KHO
THAWNG
2. THANG KHAN SUAN
15 GIN GO THANG GIN SIAN PAU TUN LIAN TUANG TUN SIAN MUNG
Tawmging beh khang tangthu-1973 61
SIM HANG SUAN PAWL
KHANG
11 2. AM SUAK
12 2. GIN THUAL
13 1. SUAK KHAN KHAM 2. CIN ZA GIN 3. KAI PAU
14 THUAL KHO PAU THUAL KHEN MUNG
15 GIN TAWI THANG
11 2. AM SUAK
12 4. LAM SUAN
13 1. SIAN GIN 2. HEN GO
14 KIM ZAM SUAN ZA KAP
KHANG
11 2. AM SUAK
12 5. NAWN NGUL 6. PUM KHO TUAN
13 1. NENG ZA KHAM 2. KHAM ZA LAANG 3. SUAK KHO KAI 4. THUAL KHAN PAU
14 1. NGUL KHO THANG
2. TUN KHO NANG, 3.
LAANG KHAN SUAN, 4.
TUAN KHAN THANG, 5.
SIAN KHAN MUNG
NGUL KHAN PAU NGUL SIAN KHAM
15 KHAM DO MANG
11 2. AM SUAK
12 6. PUM KHO TUAN
13 1. LANG SUAN MANG 2. GIN DO
14 TUAN DO LIAN TUAN KHAT KHAM
Tawmging beh khang tangthu-1973 62
SIM HANG SUAN PAWL
KHANG
10 2. LAM DONG
11 3. SON HEN 4. GAH THANG
12 LAM KAI 1. DONG CIN 2. PUM GIN 3.ON ZA NENG 4. SUAK KAI
13 VUM DAI 5. KHUP KHO VIAL THANG KHO PUM
14 1. KAI DO THANG 2. EN KHAN CIN NENG SUAN THANG
15 DAI LIAN PAU
11 4. GAH THANG
12 4. SUAK KAI
13 1. THANG ZA CIN 2. NENG KHO THANG
3.GIN KHO TUAN
14 KAI KHO PAU KAI KHEN MUNG
SIM HANG SUAN PAWL
KHANG
10 2. LAM DONG
11 5. VUM KHAM
12 1. DONG KAI 2. HEN THANG 3. LIAN EN 4. THANG KHO KAI 5. KAM CIN 6. KHAAM CIN
13 1. PUM KHO ZAM 2. KHAM AM
14 1. LAIN ZA NANG 2. NANG KHAN HAU 1. KAI ZA
TUANG
2. SIAN ZA MUNG
15 ZAM LAM THANG
12 2. HEN THANG
13 1. KHAM ZA CIN
2. LUAN CIN SUAN
3. KHAAM ZA
THANG
4. NENG GO
14 THANG KHAN
PAU
THANG GO PAU
15 CIN LIAN THANG SUAN DAL MANG
Tawmging beh khang tangthu-1973 63
SIM HANG SUAN PAWL
KHANG
12 2. HEN THANG
13 3. KHAAM ZA THANG 4. NENG GO 5. NENG ZA AM
14 1. THANG KHEN MANG,2. GIN LIAN
MUNG, 3. THANG SUAN DAL, 4. CIN
LIAN PAU, 5. CIN KHAN KHAI, 6.
NANG GO THANG
DAI KHAN KHAM
15 THANG KHAN TUANG
11 5. VUM KHAM
12 4. THANG KHO KAI
13 1. SIAN KHO PAU 2. SIAN KHO HAU 1. THANG KHEN 2. SIAN KHEN THANG
14 KAI GO THANG KAI KHAN ZAM CIN KHAN PAU CIN DO LIAN
11 5. VUM KHAM
12 6. KHAAM CIN
13 1. THANG CIN PAU 2. GIN KHEN MUNG 3. KHAM KHAN THANG
Tawmging beh khang tangthu-1973 64
SIM HANG SUAN PAWL
KHANG
8 1. MANG SUK 2. MANG VUNG
9 2. THUAM ON 3. TUN KIM 4. SUK SUAH
10 LAM SON ZONG GEN
11 SONG KHAM THANG PAU
12 SON KHO GIN 1. AM KHUAL, 2. NGUL LA
13 HANG KHEN LAM KAM
14 NGIN ZA KAM 1. KHEN THANG 2. ZUAN HANG
15 KAM ZA THANG
16 THANG SUAN HAU
12 2. NGUL LA
13 1. KHUAL ZAM 2. SA LUN 3. TUM HUAT
14 1. LAN KI THANG 2. PAU SUAN THANG 3. HUAT ZA KAM
15 1.ZAM KHAN MANG 2. KHAM SUAN THANG ZAM KHEN KHAM ZAM MIN THANG
13 2. SA LUN 3. TUM HUAT
14 THAH ZA KAM 1. LING ZA DONG 2. THAH ZA LUN 3. LA CIN THANG
15 LUN ZA KAP HUAT CIN KHUP SIAN LIAN MUNG HUAT CIN KAP
16 - DONG KHEN KAP
Tawmging beh khang tangthu-1973 65
GUI ZIAM SUAN PAWL
KHANG
7 GUI ZIAM
8 1. THUAM KAI 2. KHUM HEN
9 THUAM THANG
10 SON SING
11 1. KAI MANG 2. TUT KHAAT
12 1. THANG TUAN 2. HAU HANG
13 1. SAN THANG 2. TUN HANG
14 SUAH KHUAL
15 SUANG ON 2. ON TUN
16 1. THANG KIM 2. SUN KAM 3. KHUAL NGIN KIM KHO THANG
17 KHUAL KHO NGIN THUAM GO HANG EN KHUAL KHAN PAU
18 KIM ZA CIN KIM ZA EN 1. NGIN ZA CIN, 2. ON ZA THANG,
3. KAM ZA DAL
19 NGIN DO PAU ZAM KHAN DAL EN KHAN KAP EN ZA KHUAL
20 EN SUAN MANG
Tawmging beh khang tangthu-1973 66
GUI ZIAM SUAN PAWL
KHANG
12 1. THANG TUAN
13 2. TUN HANG
14 1. THANG PAU 2. PHUNG VIAL
15 1. SUAN THANG 2. HANG NENG 3. BEL VUNG 4. ZEL GIN
16 KHOI ZAM MIN KAM THUAM ZA SUAN VIAL KHAN DAI
17 CIN ZA NGIN CIN ZA THAWNG VUNG ZA KAM ZAM ZA KAP
18 ZAM NGO DONG KHO PAU
19 SUAN ZA EN
13 2. TUN HANG
14 2. PHUNG VIAL
15 1. VIAL LANG 2. KAM ZA NANG
16 LANG KHAN KAP LANG NGO PAU
Tawmging beh khang tangthu-1973 67
GUI ZIAM SUAN PAWL
KHANG
10 SON SING
11 1. KAI MANG 2. TUT KHAT
12 2. HAU HANG 1. HAU KHAAM 2. DONG SING
13 PAU KHAAM KHAAT VUNG
14 KAI SUAK 1. KHAM NENG 2. TUN TUAN 3. VUNG ZA GIN 4. KHAAT SUAN
15 KHAAM THUAL VUNG KHO KAM VUNG ZA NANG TUN CIN PAU
16 SUAK KHO GIN TUAN GO THANG
17 THUAL ZA KHAM
11 2. TUT KHAAT
12 2. DONG SING
13 1. SING VUNG 2. KHAAM GIN 3. ON EN 4. SING THANG
14 SING PAU 1. SING PUM 2. TUN KHAM 3. VUNG SIAL
THANG
15 - GIN KHAN DO GIN KHAN MANG
Tawmging beh khang tangthu-1973 68
GUI ZIAM SUAN PAWL
KHANG
12 2. DONG SING
13 3. ON EN
14 1. THANG CIN SUAN 2. GIN THUAM
15 THUAM KHO KAM 1. EN ZA KHUP 2. THANG KHAN MONG
7 GUI ZIAM
8 2. KHUM HEN
9 THUAM TAWNG
10 HONG KHAM
11 TAWNG HEN
12 NGUL VUNG
13 1. HEN DAM 2. THUAM KAI 3. VIAL THUAM
14 1. KHUP THUAL
2. NENG GIN
3. KHUP KAM
15 DAM ZA PAU DAM KHO KAM DAM ZA DONG
KHANG
12 NGUL VUNG
13 2. THUAM KAI 3. VIAL THUAM
14 NENG DONG KAM THUAM
15 THUAM ZA NENG
Tawmging beh khang tangthu-1973 69
ZOM LUN SUAN PAWL
KHANG
7 ZOM LUN
8 THUAM KAI
9 LUN PAU
10 KAI MANG
11 PAU ON
12 SONG SON
13 ON NEEK
14 SON ON
15 1. NEEK THUAM 2. PHUNG GIN 3. THANG GIN LO
16 1. ON TUANG 2. KHUAL THAWNG 3. MANG CIN 4. ON LANG 5. THUAL ZA LANG
17 THUAM ZA CIN THUAM KAI THUAM KHO KAI THUAM CIN PAU THUAM ZA MUNG
18 TUANG DO KHAM KHUP KHO SUAN CIN KI THANG LANG KHAN
THANG
19 KHIA SIAN THANG KAI ZA CIN
14 SON ON
15 2. PHUNG GIN
16 1. ON ZA KHAM 2. SON ZA KHUP
17 LIAN ZA THANG GIN DO KHAM
Tawmging beh khang tangthu-1973 70
NEI LAI SUAN PAWL KHANG
7 NEI LAI
8 NEI THANG
9 NEI TUANG
10 SEL TUANG
11 SEL THANG
12 THANG SEL
13 TUANG THUK
14 HEN THANG
15 THUK HEN
16 1. NGAIH VIAL 2. KHOI ON 3. THANG SUAN
17 ON NGUL HEN PAU
18 VIAL THUAM 1.TUN ZA THANG
2. ON DAL
19 KAI ZA CHIN PAU ZA KHEN LANG ZA CIN
20 THUAM KHEN PAU THANG KHEN MANG DAL KHEN PAU
21 CIN KHEN MANG
15 THUK HEN
16 3. THANG SUAN
17 1. HEN THAWNG 2. THANG NGUL
18 1. SUAN NENG 2. PAU NENG 3. NGUL GIN 4. NGUL KHUP
19 THAWNG ZA CIN 1. THAWNG ZA VUNG, 2. THANG CIN
KAP
KAI GO NENG KHAN PAU
20 NENG KHEN PAU NGIN ZA CIN NENG DO LIAN
21 THAWNG ZA GEN
17 2. THANG NGUL 3. KHOI CIN
18 1. SUAN CIN 2. HEN VUNG 3. THAWNG PAU 4. NENG ZA KHAM 5. VUNG ZA CIN
19 CIN KHAI NGUL CIN KAP NGUL ZA NANG NGUL KHEN GO GIN ZA THANG
20 VUNG SIAN THANG PAU KHO ZAM GIN KHEN PAU CIN KHEN NANG
Tawmging beh khang tangthu-1973 71
NEI LAI SUAN PAWL
KHANG
16 3. THANG SUAN 4. VIAL SONG
17 3. KHOI CIN
18 1. SONG GIN 2. SUAN ZA KHAM 3. CIN KHAM SUAN KHO THANG
19 CIN ZA GO CIN ZA LANG CIN KAM THANG SONG KHEN KHAM
20 LANG SUAN PAU KHAM KHEN THANG KHAM TUAN KAP
KHANG
7 NEI LAI
8 NEI THANG
9 1. VEL THANG 2. VUNG KIP
10 TUANG THUK
11 1. THUK NEEK 2. KIM VUM
12 1. THUK ZEL 2. KHAI EN KAM ON
13 NEEK KHAM KHAAT CIN KHAM LAM
14 ZEL SUAH EN KHAAT VUM SON
15 KHAM KAM CIN DO THANG LAM NGUL
16 SUAH KHAN DAL KHAAT KHO TUAL 1. SON KAI 2. THUAL THAWNG
17 KAM KHAN LIAN THANG LAM KHUP NGUL KHAI KAI THIAN DAL
Tawmging beh khang tangthu-1973 72
NEI LAI SUAN PAWL
KHANG
13 KHAAT CIN
14 1. EN KHAAT 2. SONG VUNG 3. KHAAT KHO
KAI
4. GOIH THAWNG
15 - VUNG KHO
NANG
KHAAT KHEN
PAU
CIN KHAN DAL
16 - - KAI DO ZAM THAWNG GO
THANG
7 NEI LAI
8 NEI THANG
9 2. VUNG KIP
10 NEIH ON
11 KIP ON
12 1. ON NENG 2. TUN GEN
3. TUANG NGUL
13 ON THAWNG 1. SON ZEN 2. KHAM ON 3. ON KAI 4. NENG GIN
14 GEN KHAI 1. GEN SUAN
2. GEN KHO ZAM
3. ON KHO TUAL
15 SING KHAN KHAI ZEN NANG
ZEN KHAN CIN
ZEN ZA KAM
16 KHAI NANG SUAN KHO PAU ZAM CIN PAU
Tawmging beh khang tangthu-1973 73
NEI LAI SUAN PAWL
KHANG
12 1. ON NENG
13 2. KHAM ON 3. ON KAI
4. NENG GIN
14 VUM HANG THUAL ZAM
THANG HEH LIAN
15 NGUL KHEN DAL TUAL KHUAL
GIN KHAN KAP
16 TUAL LIAN KHAM
11 KIP ON
12 2. TUN GEN 3. TUANG NGUL
13 5. KHUAL PUM 6. NGUL KHUAL
14 GIN DAL GEN VUM
15 KHUAL KHAN LIAN EN DO
12 3 TUANG NGUL
13 1. SON KHUAL 2. ZEN KHO ZAM 3. KHUAL DAL
14 GIN SUAN THANG NGUL LANG NGIN NGAIH CIN
15 SUAN CIN THANG KHAN KHUAL NGUL TUAN
Tawmging beh khang tangthu-1973 74
LAM HANG SUAN PAWL
KHANG
7 LAM HANG
8 GING MANG
9 HANG DO
10 MANG NEIH
11 DO THUK
12 1. LUAH MANG 2. NEIH PHUNG
13 1. HANG KAM 2. TEL SUAH
14 MANG VUM 2. MANG CIAN
15 1. MANG AWI 2. ENG GING SUAH ENG
16 1. VUM CIAL 2. VUM NGAIH
17 CIAL VIAL
18 1. CIAL TEL
2. PHUNG KAI
19 1. VIAL ON 2. SEEL DAM
20 TEL GIN
21 1. ON KHO SUAN
2. KAM SUAN
3. HANG SUAN GIN
22 GIN KHAN GIN SUAN MUNG GIN KHO THAWNG
Tawmging beh khang tangthu-1973 75
LAM HANG SUAN PAWL
KHANG
19 2. SEL DAM
20 1. TEL KHAM 2. KHUP KAI
3. ON THANG
4. KAI KHO TUAN
5. SIAL ZA CIN
21 DAM KHO NENG DAM ZA EN
DAM KHAN CIN DAM KHAN NANG
DAM KHAN
PAU
22 DO KHAN MANG KAI DO LIAN TUAN KHAN MANG
17 CIAL VIAL
18 2. PHAWNG KAI
19 1. NGUL KHAI
2. ON LAM
20 1. DAI LO
2. VIAL ZEN 3. HAT GO 4. LAM KHUP
21 1. KHAI ZA THANG
2. GO EN THANG
3. TUAN KHAN SUAN
4. THANG KHEN
KHAI
22 LO KHAN PAU LO KHAN CIN LO KHAN EN GO LIAN PAU
Tawmging beh khang tangthu-1973 76
LAM HANG SUAN PAWL KHANG
19 1. NGUL KHAI
20 2. VIAL ZEN 3. HUAT GO 4. LAM KHUP
21 KHAI CIN THANG THANG KHEN KHAM
22 1. GO LIAN PAU 2. GO LIAN THANG 3. GO KAP MUNG
18 2. PHAWNG KAI
19 2. ON LAM
20 KHAI CIN
21 1. LAM PAU
15 SUAH ENG
16 2. VUM NGAIH
17 ENG ON
18 1. LING THANG 2. TUN SON 3. VIAL LUAN 4. NGAIH NGUL
19 ON KAI
20 1. THANG KHO KHAM 2. THANG HAU 3. KHAN ZA THANG
21 KAI SUAN THANG KAI CIN THANG THANG KHAN DAL
22 KHAM KHAN LANG HUA KHAN PAU THANG LIAN KHUP
17 ENG ON
18 2. TUN SON 3. VIAL LUAN
4. NGAIH NGUL
19 SUAK VUM ON HAU
ON KIM
20 1. KHAM ZA THANG 2. DAI ZA THANG
GIN KHO TUAN
THANG GO
21 VUM KHO TUAN GO SUAN THANG HAU ZA THAWN KIM PAU
Tawmging beh khang tangthu-1973 77
LAM HANG SUAN PAWL
KHANG
11 DO THUK
12 2. NEIH PHUNG
13 THUK EN
14 PHUNG LUT
15 1. EN VIAL 2. HONG TEL
3. CIN KHAM
4.GEN LUAN
16 LUT LAM SUAN ZEL
1. LUT KIM
2. SONG TUN
3. VIAL THUAM
17 VIAL NGAIH TEL KHUP
KHAM KHAI
1. KHAM LANG
2. LAM ZAM
18 LAM KHO PAU ZEL KHO VUNG
KIM KHO PAU
TUN ZA KAP TUN KAP THANG
19 NGULH KHAN THANG KHUP LIAN THANG
KHAI KHAN
THANG
20 VUNG KHO TUAL
Tawmging beh khang tangthu-1973 78
LAM HANG SUAN PAWL
KHANG
14 PHUNG LUT
15 3. CIN KHAM
16 3. VIAL THUAM
17 1. KHAM EN 2. TUN PAU 3. HANG DO PAU
18 THUAM LANG THUAM KHAN THANG
14 PHUNG LUT
15 4. GEN LUAN
16 LUT PAU
17 1. TUAL ZA GIN 2. LUAN KHO THANG
18 - PAU THAWN
Tawmging beh khang tangthu-1973 79
MAT VUNG SUAN PAWL PHUNG
7 MAT VUNG
8 1. PAU TUN 2. ZONG ZEL
9 CIANG ZUI NUAM SUAH
10 TONG EN ZEL ZONG
11 KIP TEL SUM HONG
12 ZONG KHUM SUAH HEL
13 ZONG ENG 1. TUN KHAAT 2. DO LUAN
14 KHUM DIN 1. HANG THUAM 2. ZONG VUM 3. HEL ZAM
15 ENG TUAH LUT KHO THANG
16 DIN THANG 1. VUM NANG 2. TUN ZAM 3. PUM NENG
17 KHAM ZA LIAN THANG DO KHAM THANG DO LIAN THANG ZA HAU
18 THANG KHAN LIAN NANG ZA DAL PUM LAM THANG
16 4. VUM SIAN PAU 5. TUAN KHO ZAM
17 THANG ZA KHAM THANG KHEN MUNG
18 PAU SUAN KIM
13 1. TUN KHAAT
14 3. HEL ZAM 4. HEL KHUP 5. DAM ON 6. SON PAU
15 VUM KHEN LUAN TUANG
16 ZAM KHO TUAN ON ZA KHUP
17 KHEN DO THANG
13 2. DO LUAN
14 1. KHAAT TUAL 2. KHAM THANG
15 LUAN KHAN THUAL KHO KAI
16 THUAL KHAN KHUP
17 KHAM ZA NGIN
Tawmging beh khang tangthu-1973 80
MAT VUNG SUAN PAWL
KHANG
13 TUN KHAAT
14 LUAN PUM HANG THUAM
15 KHAAT ZA HUAT ZAM THANG DAM NGIN
16 SONG HEH KHAM TUAN KHO KAI DAI DAH CIN ZAM DONG
17 HUAT KHAN DENG GIN DO KHAM THANG HEN LIAN SING DO LIAN
18 - KAI THAWNG CIN NGAIH KHUP LIAN KAP THANG
15 SUAN KAI
16 THUAM ZA DAL TUAN KHAN LIAN EN CIN THANG SEL GO THANG LIAN ZA NGIN
17 KAI SUAN KHAI GIN KHAN PAU SONG KHEN KAP KAI GO MANG
18 DAL SUAN MUNG LIAN KHO THAWN
13 SON DAM
14 HEL CIN
15 THUAM ZA DO
16 KHAI ZA NGIN KAI ZA KHAM ZAM KHAWM
THANG
NGIN ZA KHEN
17 DO KIM THANG DO GO HAU DO SIAN KHAM
15 THUAM ZA DO THANG ZA DO
16 LUAN NGAIH
THANG
NGIN ZA KHEN CIN ZA KHO
17 MANG KHAN KAP DO SIAN KHAM DO KAM THANG
Tawmging beh khang tangthu-1973 81
TEDIM GAM THU, A TUAMTUAM
MEITEI GAL THU
Tedim khua a ukpi Pu, Kam Hau a khan lai-in, Falam, Dallang tawh kipawl a hih
man in, a pilna, a hanna le a uksiam naa, a hauhna kithang mahmah hi. Khamtung
mi veve, tua zahta-a, a min a than ciang-in, Meitei gam ukpi, Leengpa, a kici,
Leeng mangpa‟n haza in, 1834 a kipan Tedim gam ongsim den hi cin, kumpi zum
lai sung ah om hi cin ciamtehna om hi.
KISIM NUNUNG
1857 kum ciangin, Maha Raja Nilsein, makai in, a gam mi galkap, mi 3000 tawh,
Tedim gam sim dingin, SUKNUK (Sugnu) lampan, Pu Kam Hau' theih kholh
lohpin ong kuan uh a, “MUANHENG zangah, Camp ong bawl uh hi. Tua lai pan
Advance HQ bawlin, Suangkaang mual dungah, panmun bawl in a nuai a bangin
kam zuau ong pai sak hi. (l) Kam Hau pawl in ong kap leh, a thau kuang sungah
tui phul ding. (2) Phim le khau leeng sak dinga' ,a mit uh kikhui ding. (3) Naang
khau lom leeng dinga, a khut uh ki lehhen ding ci sak hi.
TEDIM PAWL
Tedim pawl in zong, Lailui khua khung mual le leitawhtan kikal,mual dung
tengah, taakpang sat kawi kawi in, khua mial cianga, a hal uh leh, tua meikuang
ziazua,a muh ciangun,mihing tam mahmah ding hi cin, Meiteite lungkia pian pah
uh hi.
Tua banga, ni sagih sung, a kigal toto khit ciangun, Meitei galkap mang lian
penpa, Suangsuang tung a san‟na pen ah, kahin, a gal sim nang khuadak kawi-
kawi hi. Tua laitak-in, PU ZA TUAL in, thau a suak thei peuh mah hiam? ci- a,a
sin naa in, ngimngim a, a kap leh a gawlgui kha a, Beeltang lui sungah kiasuk-in,
si pah a, la-hi bang na phuak hi.
(a) Pau kisa a, sak ciang teimei, keimah bang hang, phuk ing e.
(b) Keimah bang hang, phuk ing aw e, gun lui-ah, naang bang diang e.
Tua banga, thau a suah theih ciangin, Tedim pawl in Meiteite pen, vok delhin,
delh uha, a giah phual gei Tuithaulii, gun sungah nawh khia gawp uh hi. Meiteite
pen, tui peek thei teng leh, a mangpipa ii Bodyguard tawh mihing tul thum
sungpan, tul khat suakta bek hi kici hi.
ZOTHAU NEIH NAA
Tedim gama, zothau tam ki pat naa pen, Meitei gal a kizawh ciangin, zothau pen,
gun sunga kimu tawh, gun gei a kimu tawh, singheng, suanghenga, kisel kimu
tawh, a kigawm cianga tampan hi kici hi.
Meitei gal taite lau saansaan na thu khat-ah, Tedim gam pan a, silah nungta-a,
Tawmging beh khang tangthu-1973 82
ataai ciangun, gam sunga, vaka hamte in “Taktapa” cih bang pian-a, a ham ciang
leh, tunpi leikua tuak kha a, a deh gawp ciangun, Kam Hau ten, ah ai uh, ong
khah hi cin lau saansaan uh hi.
Tua khit a kipan, Meitei mi khempeuh in, Tedim mi, Kam hau mipen, ong zahtak
bawl den uha, a tate in, a dot ciangin, Kamhau mi ih cih pen, hi bang hi cin,
Falam zasante a kam sungah baak uh hi kici hi.
MEITEI TE PAU SIAT
Meitei gal kap ten, Tedim khua ih sim zawh ciangin a saiha teng le, a zii, kua pen
in tang ding ih hiam ci-in kituh khawl ni loh hi cih thu, a nuai a bangin, Pi Ciin
Ngul in, la na-phuah hi.
1. (a) Zang vui sai le, lia ka sak duang, do tan sa, bang hawm khawm e;
(b) Na awi nam aw, zin aw e, gual aw e, na awi nam aw.
2. (a) Khua minthang beel, bang suan ding do lun mang zong, dawh ai tawh kop
sun ni bang, a sa ci e;
(b) Dawh ai tawh kop, sun ni bang a sa ci e, zin in awi lo, khua khang phai, bin
sem ve e.
3. (a) Sun ni dong hon, khua van nuai, mi za siam in, seino gual in, tawi thang
hawm, taan ding ci e.
(b) Ih tawi thangno, damtui a, aluan sangin, vaimang na lam, nuai sil kia, bang
tom hang e.
MANGKANG KUMPITE KHAN
1887 kum a kipan in, mangkangten, kawlgam sung teng a lak khit ciangin, galkap
mang RAIKES a cih makai in khamtung gam sim nuam in, kawlpi pan ong kipan
hi. Tua hun a, khamtunga, gual zo pen, Falam Pu Tson Bik sam sak hi.
Tson Bik kiangah, khamtung gam, AIJAL khua pai nuam ka hih ciangin, na gam
sungah, ka pai thei ding hiam cin dong hi. Tson Bik in, khaktan ngam lo ahih
manin, 1888 kum a kipan, khamtung kah dingin ong kipan uh hi. A hih hangin,
khamtung mi ten zong, a hat zah uh sit lo a, Tul suk, phat zang, leisan mual
donga, a khaktan ciangun, kum thum sung kinanga ,ong kah zo pak samlo uh hi.
1889/90 Kum ciangin ih thau, ih tem zat kibang lo, ahih manin, kinang zo
nawnlo-a, Sihzang gam Vangteh khua le Saizang khua ong nawk-in, Tedim khua
ong tung in, ong teengcip pah uh hi. Tedim khua pan, Falam Tson Bik kam khak
na le, mangkangte zia, kithei khin ahih manin nakpi-a, kikapna om nawnlo hi.
1890 Kum ciangin,Tedim Vuandok masa pen, Mr. Carey le, Tedim gam hausa
liantengin, a nuai a bangin, gal kilemna, kamciamna na bawl uh hi. Sial go uha,
asi lak-ah, sial mei diah in “Tu lang khat siah gal le sa in kinei nawnlo ding hi
hang. Gal lel sa lel ih om leh kihuh ding hi hang”, a ciampel zaw sial si luan bang
Tawmging beh khang tangthu-1973 83
in, asi luang ta hen”, ci-in, sialmei in, kivat uh hi, ki ci hi.
TONZANG KHUA KI UKNA
1-2-1891 Ni ciangin zingsang khuavak ma nai 4 AM hun in Tonzang khua, theih
kholh lohpin, mangkang gal kap mang Major Lundhall makai-in, um cih a, a nuai
a bang teng ngen hi.
(1) Kam Hau gam ukpi ding Pu Hau Chin Khup, a deih na
(2) Tonzang ten, galsim thei a ,a gal matte uh nget kik na.
A tunga, a ngetna mah bangin, Pu Hau Chin Khup le upate pawl khat, Tonzang
pan, Tedim, Thangpite, nawk in, Rangoon dongah paipih hi. A gal matte pen,
Tonzang pan ciah pih in, a khua lam ciat ah, ciah sak hi.
Pu Hau Chin Khup pen, Rangoon khua ah, kha (6) khawng tamsakin, mangkang
kumpite, pilna, siamna le, a galkapte, galvan teng, a lah khit ngingei ciangin,
Kamhau gam sung ukpi zaa pia in, khamtungah ong ciah sak-a, a nuai a bang la
zong ki phuak hi.
(a) Van sin nuai a , do lun mangten, ka min anglai a sia e;
(b) Ang a siatsa, lun no hing e, ka siang haibang, ngak ing e.
TEDIM PAU LE TEDIM NGEI NA
Tedim khua a, Pu Kam Hau in ukpi na sem a , a pilna, a siamna le, a hanna,
vaihawm siamna pen, kithang mahmah ahih man in, a sim a mal pan, Guite , Zo ,
Thahdo, Vaiphei in na bel , inn 300 dong na pha ngei uh hi. Tua lai huna, Tedim
khua a , a teeng khawm, mi nam kimte pau kigawm pen, tu hun ciangin Tedim
pau kici kici hi. Tua lai huna, sihna, nopna a, zu hawm dan, sa-hawm dan, le lasak
dan, te pen, Tedim ngeina kici a, tu tu hun dongin, Tedim kam pau mi ten, a ten na
khua ciat ah, na zui uh hi.
KAM HAU UPADI
A tunga kigensa mah banga, Tedim khua a mi nam kim a ten khawm hun laitakin,
Hausa upa teng vaihawm in, thusia a pian le tua ci khen ni, thu pha a pian le tua ci
gen ni ci-a, a nam nam a, a bawl kholh na pen, tu hun dongin Kam Hau ngeina,
Kam Hau Upadi ci-in, Tedim gamah kizang lai hi.
KAWLLAI SANG PIANCILNA
1904 Kum in, ABM pawl pi mangte vaihawm in, Khuasak le Tonzang ah, Kawllai
sang om masa pen hi. Tua hun lai in a siate un, Kawilai hilh lo Pasian thu gen na
thuah khawm uh hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 84
ZOMI PALIK KIPAT NA
1906 Kum in, Tedim khua ah, zomi palik 50 ki phuan a, tua lai-ah, Khuasak Bo
Mang Pum le Tonzang khua, Pa Suan Pumte, makai uh hi. Tuate pen 1910 kum
ciangin, Military galkap suak-in, Falam ah mivomte tawh kigawm uh hi.
TEDIM GAM A ZATO OM CILNA
1890 Kum mangkangte Tedim khua-ah ong teng pah a, galkap zato, sikkhauto le
vuandok zumte ong koih pah uh.1909 kum in Tonzang ah civil zato kikoih a,
1924 kum ciangin Tedim khuangzang mun ah kituah hi.
PIANTIT GAM COOLY KUAN NA
1917 Kum in, leitung galpi masa a kici mang mikangte leh Germanyte, kisim na-
ah, galsung nasep huh dingin, mangkang kumpiten, huhna ong ngen uh hi. Tedim
gam sung pan, sukte le sihzang kigawm, mihing 500, Kam Hau uk sungah 500, a
vekpi gawm, l000 kipai hi.
Tua mihing tul khat pen pawl nih kisuah a, nambat 61 le 62 in ki khen hi. Tua
Piantit Cooly sunga, mangkang makaite Captain Fauler, Capt Lundal, Mr Okh,
Mr Caldon le Mr Wieflie te ahihi. Nambat 61 sunga zomi makai te pen, Bo Mang
Pum,U Pau Za Cin,U Chin Mang, Ngin Vum, U Vial Zen, U Hau Za Nang, U
Hang Kho Chin le U Chau Kamte ki thei lai a, a dangte ahun sau vei a hih manin
kithei zo nawnlo hi.
Nambat 62 sunga, Zomi makaite pen, U Do Chin Lian, U Khup Za Dal, U
Thawng Za Kai, U Song Theu, U Khat Kam le U Thuam Pau te ban-ah,U Kam Za
Mang, U P a u Chin Lian, U Lian Za Kham, U Vung Za Kham, U Pau Za Gin,U
Kham Khen Pau, U Pau Za Thang le U Kim Vungte, ban-ah, mi 30, ukte pen,
kithei kim zo nawnlo hi.
Piantit paite khasum pen, a lianpen, 100/- sang, 75/- sang, 50/- sang, 30/-sang
pawl li in kikhen a, Cooly nautangten, 20/- sang hi. Misite luang man pen,
kumpiten 300/- pia hi.
Piantit gamah, Camp om na pen, thumvei ki-khel hi. A masa pen in, BISCOUT
kitunga, tua lai pan, gal kikapna phual, a nai na pen tai 25, kihal bek hi, a kicih
mah bangin, gal kikapna, thaupi gingte kiza den hi. Khuamial ciangin khuaphelep
taangin, a kizom den in,tang zuaizuai den kimu hi.
Tua lai Camp panin, kinung kin-a, Brazi Camp a cihna mun kitungin, sauveipi
mah kitam hi. Tua lai mun pen, Piantit Cooly pai khempeuh, kigawmna Camp hi-
a, mangkangmi, sen, mi vom, negro, galleeng, tangkun, kawl, cih bangin, pawl
(78) ki gawm na mun a hihi.
Piantit gam a, khuadam na thu pen, genteh na ding kithei vet lo hi. Khedap
sungah samul puan nam khat kiphah hi. Mawza thuap nih, pheituam thuap thum,
puannaak thuam li, khuttuam, ngawngvial, lukhu thuap khat le nih, kisilh napin
Tawmging beh khang tangthu-1973 85
kiliing lai hi.
Zan khuavak a, vuuk namkhat a zu den pen, zingsang ciangin, bikhatuite pen,
cimbeng bangin, pi khat pi nih, ding kaai hilhhelh a , tui tawi kul lo-in, tuate pen,
maiphiat nang, tuilam dingin, kila pahpah hi. Khuavak ciangin kongvangte pen,
vuuk in khak tan ahih manin, tupeek tawh tokhia a, kihong zel hi.
Piantit gam a, Tedim mite nasep hahkatna, manglianten a muh ciangin, London
kumpi pan a zak ciangin a mi mu nuam ing cin, ongsam a, a-nuai a teng va pai hi.
Capt Fauler, Bu Mang Pum, Vial Zen, Thawng Za Kai, Song Theu, Kam Za
Mang, Vung Za Kham, Hau Za Nang, Thiau Kam, Thuam Pau.
Kumpi pa in leimong pan a gal huh dinga nong pai uh mangkang kumpite
taangthu a bei mateng ka mangngilh kei ding uh hi, na ci lian bek hi.
Piantit gam a, kum khat val a kitaam khit ciangin, paltan t u m suak pah ding cin,
Barazi Camp pan-Loan khua-ah, nambat 62 Kamhau pawl kipai hi. Ni khat ni
ciangin Barazi Camp lui a om lai nambat 61 te pawl pen, Germanyten, Bombs a
khiat gawp ciangin, inn lamah na ciah suak thei pah uh hi.
Tua thute a kizak ciangin, Kamhau pawlzong paltan tum nuam nawnlo in, a
kibawl gawp ciangin, makai pi pa, Captain Fauler pen heh mahmah a, plantit pai
teng noptuam nang bangmah bawl nawnlo in, a nuai a tengin, ngun nam khat ciat
ngah bek hi.
(1) U Thawng Za Kai (2) U Song Theu (3) U Maung Pan.
1917-a, Piantit Cooly kuan na pen, khamtung mi ten, kumpina asep, kipatna,
khual gamla a zinkhiat, a ki patna, ahih manin, a paite pen, asi ding mahmah in
ki-ngaihsun a, tua huna, dahna pen, tu hun dongin, ki mangngilh theilo hi. Piantit
paite la phuah a nuai a bang in kiciamteh hi.
1. (a) Ong kithang ven, vaimang na khan, ciau tui len, naak ong khon e;
(b) Tongluan siam a, thang khem sang e, ka teh pih ding bei tah e.
2. (a) Pian tui a gam, lei aw e, sial za tam, tuang a tun na;
(b) Sial zatam pian, tui ngak hen aw, ih sau lam, zong ta ni e.
ZOMI P ALTAN TUM KIPAT NA
1921 Kum ciangin, Mangkangten, Piantit gam a zomite, nasep hahkatna
mangngilh lo-in, Tedim, Falam, Ha-ka ah, Paltan thak Company khat ciat ong
phuan a, Maymyo ah 4/70 Chin Rifle kisuak hi. Kanpetlet te pen, paltan sungah
na tum masa hi.Tedim mi sung pan in, (1) U Thawng Za Kai ( 2 ) U Tun Khaw
Lian ( 3 ) U Kim Vung ( 4 ) U Pau Za Gin (5 ) U Kham Khual le U Gin Lam te
makai uh hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 86
JAPAN GAL THU
1941 December kha sungin Japan galpi kawl gam sung, a nuai a mun tengah,
hong tung masa hi. (1) Meite (2) Tavoy (3) Moulmein (4) Phapong. Rangoon
khuapi ah 23.12.41 nin a masa pen Bomb ong khiat a, nin, Bomber 60, le Fighter
30, ong pai na sungah, vanleeng 11, kikap khia hi. Mihing tul nih si-a, zanga liam
hi. 25/12/41 nin Bomber 80, le Fighter 20, ong pai leuleu a, Bomber 7, le Fighter
14, kikap khia hi, cin kiciamteh hi. Japan galkapte pen, Bo Chuk Aungsante pawl
tawh ki kop a hih manin, hat mahmah a, Mangkangten, a cih nanguh a theih nawn
loh ciangin, Kawlgam sunga Kumpi galkap khempeuh 20 May 42 a kipan a nung
kin nangun thu piata hi. Tua bang a aki nung kin ciangin apawl ciatin zan khua
mial ciangin, ki pai a, sun ciangin ki tawl nga hi.
Imphal khua a ki tun ciangin, C-in-C galkap mangpipan, Chin le Kachin teng
Levy nasem dingin, a gam ciat ah ciah sak a, Karen le Indian miteng, Hoshiarpure
le Deradon khua ah tawlnga sak hi.
Tedim levy pianna
1942 April kha a kipan Kawlgam sunga Japan te hat dan a theih ciangin, Vuandok
N+W+Kelly O.B.E, in Tedim gam sungah Levy nam nih in ong phuan hi. A Levy
ten, thau tawi-in gal vil a, B Levy ten, a kisam dang teng sem hi.
Levy sunga, zothau ki zat dan pen, zothau nei a, Levy sunga, a tumlo ten, a thau
uh, Vuandok zumah, ap a, tangval thau nei lo, a Levy a sem nuamten, tua thau ki-
apte zanga, Vuandok Mangpi te thu kim na tawh tang den pah hi.
Kawlgam Paltante, India gam pai na
1944 March kha sunga, Japan galkapte, Kham tung gam ah, apel lo-a, ong tung
ding hi cih, atheih ciang in, a sim thamin gam sunga paltan te, galvil a om kim lai
khawmin, a ci dam a dam lo peuh kiteel na khat ong bawlin nam nihin ong khen
dingin ki thawi uhhi. Tua pawl nih ki suah pen, a ki ut loh ciangin avekpi-in,
India gamah na sep sin ding cin puak hi.
Tua thu a nung theih ciangin, Mangkang te thu sau ngimna hi-a, Japante
Khamtung gam hong tung leh, Paltan ten azi & ta, nu le pate, agam uh nusia a,
ong zui lo ding tham lo-in, Japan tawh kop kha ding cih a ngim na uh a hih lam ki
nung theih hi.
Mangkangte Kawlgam lut kikna.
1945 kum ciangin, Mangkang kumpi te, Kawlgamah ong lut kik ciangin, Holding
Enguary pawl (18) in phuan a tua te in galkap lui khempeuh thu sit naa bawlin a
cidam lal, angap lai teng 1 Chin, 2 Chin, 3 Chin, cin Battalian thum in ong khen
hi. Tua hunin, Falam, Haka pawl, 1 Chin, Tedim pawl, 2 Chin, Chin Hills
Battalian pawl, 3 Chin ah tam zaw deuh hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 87
Tedim mi, 1945 dong galkap sunga minphat-na ngah aki thei lai teng.
1. Lt.Col. Suan Do. BGM, MBE.
2. Lt. Col. Put Pa, BGM.
3. Hony Capt. Pau Chin, KSM, TDM, OB.
4. Hony Capt. Ngin Zam, BGM, OB,
5. Capt.Mang Tung Nung, Sword of honour.
6. Hony Capt. Pau Za Gin, Sword of honour,OB
7. Sub. Khup Za Neng, BGM.
8. Sub Hang Khual, BGM.
9. Sub Chin Thang, BGM.
10. Vuandok Gin Za Chin, BGM.
11. Capt. Lam Kho Thang, MBE.
12. Sub. Thang Za Kai, MBE.
13. Lfn. Mang Do Khup, BGM.
Lusuang gal thu
1 9 1 7 kum a , Mangkangten, Piantit pai dinga, Khamtung mi ong cial ciangin,
ukpua lam Lusuang pawlkhat in, pai nuam lo-in na do uh hi.
1 9 1 9 kum ciangin, Mangkang ten zong a cih nang uh theilo in, Kam Hau gam
ukpipa, Pu Hau Cin Khup makai sak a , papi Levy 100, ki phuanin, khal khat
sungin ki lem zo hi. Tua sunga makai te,
(1) U Dim Kam.
(2) U Tual Kho Thang
(3) D Pau Za Chin
(4) U Song Theu
(5) U Pau Za Thang
(6) U Kam Za Mang,
(7) U Lian Za Kham.
Lusuang gal sunga, makaipi Pu Hau Chin Khup le, Lusuang Upa te kiho na, a
nuai a bang ki gen hi.
1. Pu Hau Chin Khup in, utenau te aw, tu-in Mang kang te sawlna banga, kong
pai hangun, ei taanga kipan khua sung khat a teeng, zulesa nekhawmsa u le
nau a ki nei sa, ih hih ciangin ongkap het kei unla, onglut zaw ta un cin,
thupha puak den hi.
2. Lusuang upa ten zong hi mah hi, Mangkang te ka do bangun, ei kido hi lo hi
hang. Tedim mi khempeuhin dial kang ong khim ta un, ong kap het lo ding
hi ung, acih mah bangin na kaplo petmah uha, khal khat sungin kilem ta uh
hi.
Tawmging beh khang tangthu-1973 88
Tonzang khua Japan galpi
1944. March kha sungin, Tonzang khua sungah Mangkang galkapte le Japan te ki
kap naa phualpi ong suak hi. Tonzang khua pen, tua hun laitakin, Tedim gam sung
ukpi lian pen pa khua ahih hang le, Tedim-Imphal mawtaw lam laizang, a hih
manin, galpi nih ki suk tuahna phual suak a , inn khat beek a bit om lo-in a ki se
khin lo teng a kang tum khin hi.
Tua banga, gal ki kapna phualpi a suah ciangin khua mi khempeuh, khua taw ki
tai keek a , giah buk, lo buk te pen muang lo-in mun khat pan mun dang khat ah
ki khin kawi kawi uh hi. Tua hun pen khua khal an neih nawn loh hun ahih manin
galtai pawl khat te pen ukpua, Teikhang, Zotaang, khua dong tung in, vateeng uh
a, TG U Lam Za Nang in, la hi bang na phuak hi.
1. (a) Kangtui lian a, milai lunh lian e, ka phung kim khen, len mual kai sak e.
(b) Len mual kaai sa, sulah hei lo e, phak sap niang aw e, khua na ngai nam aw.
2. (a) Mel mak zai tha,hiam bang hat lawm lawm, sawl kha khat in, ciaugal kai
sak e.
(b)Vai tun nun tong, damin luang sak e, kum khal khatin, a dawng ah khia e.
____________________
Tawmging beh khang tangthu-1973 89
Thu kaihkhop leh gel thuah: U Pau Za Gin
leh
U Khai Za Kham
Tedim.
Khet leh bubawl thuah: TG.Vum Khaw Thang
Tedim.
Tedim gam Party zum Lai nambat 230/3U-1
28/3/69 bulphuh a kibawl khia hi.
Bawl masak bu(200). Khetkhit nimit-16/5/73.
Aman-K 3/-
Tawmging beh khang tangthu-1973 90