streita á tímum lífsbreytinga meðal háskólanema og
TRANSCRIPT
Streita á tímum lífsbreytinga meðal háskólanema og stuðningur við heilsu þeirra og líðan
Fræðileg samantekt
Melkorka Gunnarsdóttir Pan Zhang
Ritgerð til BS-prófs
Streita á tímum lífsbreytinga meðal háskólanema og stuðningur við heilsu þeirra og líðan
Fræðileg samantekt
Melkorka Gunnarsdóttir Pan Zhang
Ritgerð til BS-prófs í hjúkrunarfræði Leiðbeinandi: Jóhanna Bernharðsdóttir
Hjúkrunarfræðideild Heilbrigðisvísindasvið Háskóla Íslands
Júní 2020
Stress among university students during the life transitions and support them health and well-being
Literature review
Melkorka Gunnarsdóttir Pan Zhang
Thesis for the degree of Bachelor of Science Supervisor: Jóhanna Bernharðsdóttir
Faculty of Nursing School of Health Sciences
June 2020
6
Ritgerð þessi er 10 eininga lokaverkefni til BS-prófs í hjúkrunarfræði við hjúkrunarfræðideild, Heilbrigðisvísindasviði Háskóla Íslands. Óheimilt er að afrita ritgerðina á nokkurn hátt nema með leyfi rétthafa.
© Melkorka Gunnarsdóttir og Pan Zhang 2020 Prentun: Háskólafjölritun Reykjavík, Ísland 2020
7
Ágrip
Bakgrunnur: Háskólanemar eru stór og fjölbreytilegur hópur innan samfélagsins sem gengst undir
veigamikla lífsbreytingu meðan á háskólanámi þeirra stendur. Nemar eru misvel í stakk búnir til þess
að takast á við þessar breytingar og aðlagast þeim. Á þessum tímum tileinka þeir sér aðlögunarleiðir
sem eiga það til að viðhaldast til lengri tíma en það getur reynst erfitt að breyta þeim. Aðlögunarleiðir, sem notaðar eru, geta ýmist verið hjálplegar eða óhjálplegar til þess að takast á við streituvaldandi
aðstæður og lífsbreytinguna sjálfa.
Rannsóknarsnið: Fræðileg samantekt á megindlegum og eigindlegum rannsóknum frá árunum
2010–2020.
Tilgangur: Að kanna hvernig háskólanemar takast á við streitu og lífsbreytinguna sem á sér stað í
háskólanámi, hvaða áhrifum þeir verða fyrir og hvernig þeir aðlagast henni. Áhersla var lögð á að
kanna hvaða þættir gætu stuðlað að heilbrigðu aðlögunarferli háskólanema til þess að hlúa að
jákvæðri útkomu lífsbreytinga þeirra. Enn fremur er vonast til þess að varpað verði ljósi á þær margvíslegu áskoranir sem háskólanemar þurfa að takast á við og þau áhrif sem þær hafa, svo að
hægt sé að bregðast við og efla heilsu þeirra og vellíðan.
Aðferð: Leit fór fram í gagnagrunnum PubMed og Google Scholar. Farið var eftir leiðbeiningum frá
Annals of Internal Medicine (AIM Journal, 2009) um gerð fræðilegrar samantektar ásamt því að
styðjast við PRISMA-leiðbeiningarnar við uppsetningu leitarinnar. Alls stóðust tíu fræðigreinar
inntökuskilyrði samantektarinnar. Gæðamat var framkvæmt á hverri rannsókn fyrir sig með því að
flokka gæði þeirra fyrst niður í litakóða: grænn litur táknaði frábær gæði, gulur litur táknaði miðlungsgæði og rauður litur táknaði lítil gæði. Síðan voru gæði rannsóknanna metin frekar skv.
matsskema frá Polit og Beck (2017) og þeim gefin stig á bilinu frá 0–10. Að lokum voru rannsóknirnar
samþættar með orðræðu og með framsetningu í formi mynda.
Niðurstöður: Tíu rannsóknir stóðust inntökuskilyrði. Úrtak þeirra var samtals 42.163. Vitað er að
streita er algeng meðal háskólanema og er uppspretta hennarmargvísleg. Streituvaldar í lífi
háskólanema eru meðal annars breytt félagsleg staða, meiri ábyrgð og aukin krafa frá bæði ytra og
innra umhverfi nemans. Sýnt hefur verið fram á að langvarandi streita getur haft langvarandi
afleiðingar fyrir bæði heilsu og líðan einstaklinga ef ekki er gripið til viðeigandi aðgerða. Fundir voru margir hvetjandi þættir til þess að stuðla að bættri heilsu nema og líðan með ýmsum aðgerðum. Helstu
takmarkanir, sem fundust, voru meðal annars að rannsóknir voru ekki alltaf settar fram með
skilmerkilegum hætti og stundum var stuðst við flókna aðferðarræði og tölfræði.
Ályktanir: Mikilvægt er því að hlúa vel að heilsu og líðan háskólanema þar sem þeir eru stór hópur
innan samfélagsins og starfskraftur framtíðarinnar. Auk þess er hægt að fyrirbyggja margvísleg
heilsufarsvandamál meðal þeirra ef brugðist er rétt við og gripið til viðeigandi aðgerða,
vitundarvakningar og fræðslu er varðar málefnið.
Skortur er á rannsóknum um stöðu, líðan og bjargráð íslenskra háskólanema og því vettvangur fyrir framtíðarrannsóknir. Mikilvægt er að afla þekkingar á núverandi stöðu háskólanema til þess að geta
brugðist við á viðeigandi hátt og til að stjórnendur og háskólayfirvöld geti gripið til raunhæfra aðgerða.
Lykilorð: Háskólanemar, heilsa, líðan, aðlögunarleiðir, streita
8
Abstract Background: University students are a large and diverse group of individuals in the community that
undergoes a significant change in their life at universities. Students who are not well capable to deal
with and adapt to these changes in their life, might therefore experience stressful life situations. During
these times, students adapt and use their coping mechanisms to adjust to stressful events so they can
maintain their emotional well-being. Students can use both positive and negative coping mechanisms to deal with stressful situations and life transitions.
Design: Systematic review of quantitative and qualitative research.
Purpose: The aim of this study is to explore how university students deal with stress and life changes
when they are studying at universities. Further, how these transitional challenges can affect the
students in theyr daily life as well as how they can adapt. We placed the emphasis on examining
which factors could encourage healthy coping behaviour of university students in order to contribute
towards positive effects of changes in their life. Furthermore, it is our hope to shed light on the many challenges that college students need to deal with and the effects of them.
Method: A literature search was conducted in the „PubMed“and „Google Scholar“ database to locate
relevant articles. We followed guidelines from „Annals of Internal Medicine (ACP Journal)“ for the
preparation of the literature review as well as using a PRISMA flow chart to describe the selection of
articles. The quality of individual studies was facilitated by using colour codes: green color reflected
good quality, yellow colour reflected acceptable quality and red colour several shortcomings in method
and representation of results. Further, the articles were evaluated according to a quality assessment
criteria by Polit and Beck (2017) given a score from 0–10. The results of each study were then
integrated narratively and presented in a figure format. Results: The studies fulfilled the inclusion criteria with a total sample of 42,163. Stress is common
among college students and they have different sources of stressors. University students are prone to
stressors due to the transitional to university life. The stressors can be life stressors (changing social
status) and stressors related to achievement in both academic and social environments. Several
studies have shown that chronic stress can have serious effects on university students′ both physical
and mental health if appropriate actions are not taken. Many studies found that positive coping
strategies to help students improve their health and well-being. The main limitation in the studies was
the complexity of the research as well as challenching statistics and methodology.
Conclusion: Because university students are a large group in the community and will be the workers of the futre, it is important to pay attention to their health and well-being status and offer appropriate
health support. In addition, a number of health problems can actually be avoided if the right action is
taken and if students are able to adapt by using healthy coping strategies. Also raising awareness and
information and education given to university students should be of concern among university
directors and administrators. More quantitative studies are needed and future studies need to pay
attention to the status of Icelandic university students. It is important to know their current situation so
that they can be informed of the resources available to help them regarding management of stressors.
Keywords: University student, transition, health, coping strategies, stress
9
Þakkir
Bestu þakkir fá þeir sem aðstoðuðu okkur og veittu okkur stuðning við gerð þessa verkefnis. Fyrst og
fremst viljum við þakka leiðbeinanda okkar, Jóhönnu Bernharðsdóttur, dósent við Háskóla Íslands, fyrir
faglega aðstoð og leiðsögn í gegnum allt ferlið, ásamt því að veita okkur stuðning og að hafa ávallt trú
á okkur. Kærar þakkir fá Kristín Ósk Unnsteinsdóttir og Hanna Kristín Stefánsdóttir fyrir að gefa sér tíma fyrir yfirlestur og gefa okkur ábendingar um verkefnið. Einnig viljum við þakka hvor annarri fyrir
frábært og ánægjulegt samstarf í gegnum ferlið. Að lokum viljum við þakka bæði vinum og fjölskyldu
fyrir að sýna okkur ást, stuðning og þolinmæði í gegnum allt námsferlið og erum við þeim ævinlega
þakklát.
10
Efnisyfirlit
Ágrip .......................................................................................................................... 7 Þakkir ......................................................................................................................... 9 Efnisyfirlit................................................................................................................... 10 Myndaskrá ................................................................................................................ 12 Töfluskrá ................................................................................................................... 12 Skilgreining meginhugtaka ........................................................................................ 13 1 Inngangur .............................................................................................................. 14 2 Aðferðir.................................................................................................................. 15
2.1 Rannsóknarspurningar .......................................................................................... 15 2.2 Inntaka og takmarkanir .......................................................................................... 16
2.2.1 Efnisleit og leitarorð ...................................................................................... 17 2.3 Gæðamat samkvæmt litakóða .............................................................................. 19 2.4 Ár og land ................................................................................................................ 20
3 Fræðilegur bakgrunnur .......................................................................................... 21 3.1 Lífsbreytingarkenning Meleis ................................................................................ 21 3.2 Lífsbreytingar háskólanema .................................................................................. 23
3.2.1 Skilgreining á streitu ..................................................................................... 24 3.2.2 Streituviðbrögð .............................................................................................. 25
3.3 Streita meðal háskólanema................................................................................... 26 3.3.1 Tíðni streitu .................................................................................................... 26 3.3.2 Námstengd streita og streituvaldandi þættir ............................................... 27 3.3.3 Kynjamunur ................................................................................................... 28 3.3.4 Munur á streitu nema á Heibrigðisvísindasviði .......................................... 28
4 Niðurstöður ............................................................................................................ 29 4.1 Hvaða lífsbreytingar verða hjá háskólanemum? ................................................. 29 4.2 Hvað veldur streitu meðal háskólanema á tímum lífsbreytinga? ....................... 30
4.2.1 Aðlögunarleiðir háskólanema í kjölfar lífsbreytinga og streitu .................. 31 4.3 Hvers konar heilsusamlegt líferni gætu háskólanemar tileinkað sér til að
vinna gegn neikvæðum áhrifum streitu? .............................................................. 33 4.3.1 Heilsueflandi lífsstíll ..................................................................................... 33 4.3.2 Hreyfing ........................................................................................................ 33 4.3.3 Matarræði ..................................................................................................... 34 4.3.4 Svefn ............................................................................................................. 35
4.4 Hugræn atferlismeðferð ........................................................................................ 35 4.5 Núvitund ................................................................................................................. 36
5 Umræður ............................................................................................................... 36
11
Ályktanir .................................................................................................................... 38 Heimildaskrá ............................................................................................................. 39 Fylgiskjöl ................................................................................................................... 46
Fylgiskjal 1: Prisma-flæðirit, undirstaða fyrir mynd 2. ............................................... 46 Fylgiskjal 2: Rannsóknir um lífsbreytingar háskólanema. ........................................ 47 Fylgiskjal 3: Rannsóknir um streitu meðal háskólanema. ........................................ 48 Fylgiskjal 4: Rannsóknir um aðlögunarleiðir við heilsusamlegar lífsvenjur
háskólanema .......................................................................................................... 51
12
Myndaskrá
Mynd 1 : Prisma-flæðirit . .................................................................................................. 19 Mynd 2 : Yfirlit yfir dreifingu rannsókna. .......................................................................... 21 Mynd 3 : Líkan sem útskýrir lífsbreytingarkenningu Meleis .......................................... 23
Töfluskrá
Tafla 1: Inntöku- og útilokunarskilyrði .............................................................................. 17 Tafla 2 : Leit og útkomur samkvæmt PICOTS ................................................................ 18 Tafla 3 : Inntökuskilyrði: Háskólanemar, greinar á ensku og íslensku, frá 2010–
2020 ....................................................................................................................... 18 Tafla 4 : Gæðamat samkvæmt litakóða .......................................................................... 20
13
Skilgreining meginhugtaka
Lífsbreyting (e. transition ): Ferli sem gerist yfir ákveðið tímabil þar sem einstaklingurinn mótast og fer
frá einu ástandi til annars (Meleis, 2000).
Streita (e. stress): Einstaklingar upplifa steitu þegar þeir skynja að þeir geta ekki sinnt kröfunum, sem
gerðar eru til þeirra, með fullnægjandi hætti eða geta ekki brugðist við þáttum sem ógna velferð og
vellíðan þeirra (Lazarus og Folkman, 1984).
Aðlögunarleiðir (e. coping strategies): Leiðir sem einstaklingur eða hópur notar til að ráða við streitu og
hafa stjórn á og geta bætt sálræna líðan (McCubbin, McCubbing, Nevin og Cauble, 1996) Heilsuefling (e. health promotion): Ferli sem gerir fólki kleift að hafa aukin áhirf á heilsu sína og bæta
hana (WHO, 1986).
14
1 Inngangur
Háskólanemar eru stór og fjölbreyttur hópur ólíkra einstaklinga og því umhugsunarvert að styðja við og
efla heilsu þeirra og líðan. Á vefsíðu Hagstofu Íslands (2018) má finna tölur um einstaklinga sem
stunduðu háskólanám hér á landi árið 2018 og voru þeir samtals 18.346, 11.873 konur og 6.473
karlar. Háskólanám tekur að meðaltali 3–4 ár hér á landi og því eru nemar á háskólastigi í áhættuhópi
gagnvart langvarandi heilsufarslegum afleiðingum vegna mikils álags (Mennta- og menningarmálaráðuneytið, 2018; Pelletier, Lytle og Laska, 2016). Mikilvægt tímabil lífsbreytinga hefst í
lífi þeirra einstaklinga sem hefja nám á háskólastigi þar sem einstaklingurinn þarf að aðlagast breyttum
aðstæðum og nýju hlutverki. Streita er algeng upplifun meðal nema í háskólanámi og er nú talin vera
hluti af daglegu lífi þeirra. Háskólanemar þurfa að takast á við ýmsar ófyrirsjáanlegar áskoranir á
meðan þeir undirbúa sig fyrir faglegt hlutverk í framtíðarstarfi sínu í samfélaginu (Meleis, 2000;
Stillwell, Vetmeesh og Scott, 2017). Viðvarandi álag verður oft og tíðum í lífi háskólanema vegna
þeirra margvíslegu áskorana sem þeir þurfa að takast á við og hefur streita, kvíði og yfirþyrmandi tilfinning verið tilgreind þar á meðal (Stillwell o.fl., 2017).
Í háskólanámi tileinka nemar sér aðlögunarleiðir, gildi, siði, venjur og lifnaðarhætti sem geta
ýmist haft jákvæð eða neikvæð áhrif á heilsu þeirra. Streita meðal háskólanema er nú alþjóðlega þekkt
fyrirbæri og upplifir stór hluti háskólanema mikla streitu í kjölfar viðvarandi álags í háskólanámi.
Streituvaldandi þættir geta meðal annars orsakast af aukinni ábyrgð og kröfu í námi nemans svo sem
af verkefnaálagi eða áhyggjum nemans vegna óvissu um framtíð sína (Dalky og Gharaibeh, 2019;
Seedhom, Kamel, Mohammed og Raouf, 2019). Helstu upptök streituvalda meðal háskólanema varða
fjárhag, tímastjórnun, ábyrgðarhlutverk, óvissu varðandi framtíðina, kröfur og væntingar í náminu, fjárhagslegar skyldur, félagsleg tengsl og verklega þjálfun í námi (Beall, Dehart, Riggs og Hensley,
2015; Fordoloto, Thatch, Roberts og Davis, 2014). Rannsóknir sýna að langvarandi streita getur haft
neikvæð áhrif á almenna heilsu háskólanema og getur valdið líkamlegum og andlegum vandamálum,
leitt til lélegs mataræðis auk þess sem streita getur stuðlað að notkun aðlögunarleiða sem hafa
neikvæðar afleiðingar á líkamlega og andlega heilsu, ásamt því að hafa áhrif á neikvæða hegðun svo
sem erfiðleika með stjórn á skapi (Duffy o.fl., 2019; Eisenberg, Speer og Hunt, 2012; Pikó og Piczil,
2012; Enns, Eldrigde, Montgomary og Gonzalez, 2018). Með því að veita viðeigandi stuðning og aðstoð til háskólanema væri hægt að efla hæfni þeirra
til þess að aðlagast lífsbreytingunni og ná stjórn á streituvaldandi aðstæðum í innra og ytra umhverfi,
ásamt því að aðlagast lífsbreytingunni á árangursríkan máta og stuðla að jákvæðari útkomu hennar. Í
háskólanámi gætu slíkar aðgerðir valdið miklum heilsufarslegum ávinningi fyrir bæði nemann og
samfélagið í heild (Stillwell o.fl., 2017). Streita meðal íslenskra háskólanema hefur verið lítið
rannsökuð hér á landi (Mennta- og menningarmálaráðuneytið, 2018).
Fáar rannsóknir hafa verið birtar um stöðu og líðan íslenskra háskólanema en þær fáu
rannsóknir sem hafa verið gerðar benda til þess að staða og líðan þeirra hér á landi sé ekki góð (Jóhanna Bernharðsdóttir, 2014; Mennta- og menningarráðuneytið, 2018). Verkefni það, sem fjallað er
um í þessari ritgerð, varpar því ljósi á núverandi stöðu þeirra nema, sem stunda nám á háskólastigi,
og skapar auk þess vettvang fyrir nýjar rannsóknir á því sviði hér á landi. Slíkar rannsóknir gætu gefið
15
skýra yfirsýn yfir stöðu íslenskra háskólanema svo hægt sé að grípa til viðeigandi aðgerða og stuðla
að bættri heilsu og líðan þeirra. Í gegnum þetta verkefni verður stuðst við hugmyndafræði
lífsbreytingarkenningar Meleis með áherslu á lífsbreytingar tengdar aðstæðum.
Tilgangur verkefnisins var að kanna hvaða lífsbreytingar verða hjá háskólanemum og
kortleggja helstu áskoranir sem þeir þurfa að takast á við. Auk þess var ætlunin að greina helstu
hindranir gegn því að geta fundið árangursrík úrræði sem hægt væri að innleiða til þess að stuðla að
bættri heilsu og líðan þeirra. Einnig var skoðað hver viðbrögð háskólanema eru við streituvaldandi þáttum í háskólaumhverfi þeirra. Í verkefninu verður varpað ljósi á hvaða áhrif háskólanám getur haft á
heilsufar og líðan háskólanema ásamt því að kynna hvaða heilbrigðar aðlögunarleiðir þeir geta nýtt sér
til þess að stuðla að jákvæðri lífsbreytingu. Við gerð verkefnisins var leitast við að svara eftirfarandi
þremur rannsóknarspurningum:
1. Hvaða lífsbreytingar verða hjá háskólanemum?
2. Hvað veldur streitu meðal háskólanema á tímum lífsbreytinga?
3. Hvers konar heilsusamlegt líferni gætu háskólanemar tileinkað sér til að vinna gegn
neikvæðum áhrifum streitu?
2 Aðferðir
Heildarmarkmið fræðilegrar samantektar er að mynda og meta allar viðeigandi rannsóknir, sem
standast kröfur gæðamats, til þess að leita eftir svari við ákveðinni rannsóknarspurningu eða
rannsóknarspurningum sem höfundur hefur lagt fram. Lykilatriði í ferli og þróun fræðilegrar
samantektar er meðal annars að velja og skilgreina hugtök ásamt fyrir fram ákveðnum kröfum til þess að geta lagt mat á áreiðanleika rannsóknargreinarinnar. Auk þess þarf að leggja mat á gildi,
niðurstöður og uppsetningu við gerð fræðilegrar samantektar. Mikilvægt er að gæta samræmis í ferlinu
þar sem rannsókn er þróuð og einnig í greinarskrifum (Vrabel, 2015).
Til þess að fá skýra heildarmynd af núverandi stöðu og þekkingu efnisins var leitað í
mismunandi fræðilegum gagnagrunnum og skoðaðar bæði eigindlegar og meginlegar
rannsóknargreinar (Polit og Beck, 2017). Höfundar verkefnisins leituðust við að kanna hvaða
lífsbreytingar háskólanemar þurfa að ganga í gegnum, hver þeirra upplifun sé af því og hvernig þeim tekst að aðlagast breytingunum. Markmiði‘ var að finna árangursrík úrræði sem efla heilbrigðar
aðlögunarleiðir og stuðla að jákvæðu lífsbreytingarferli. Höfundar þessa verkefnis notuðu gagnsæjar
aðferðir við heimildaleit svo að hægt væri að framkvæma sömu leit og finna heimildir sem stuðst var
við í ritgerðinni (Polit og Beck, 2017).
2.1 Rannsóknarspurningar Rannsóknarsurningar voru settar fram og myndaðar út frá PICOTS-viðmiðum:
P: Hópurinn sem rannsóknin beindist að voru háskólanemar (e. population).
I: Skoða lífsbreytingar háskólanema, upplifun þeirra af þeim og aðlögun (e. issue og interest).
C: Samanburður á viðfangsefni á ekki við í þessu verkefni (e. comparison).
O: Áhrif á heilsu, líðan og lífsgæði (e. outcome).
16
T: Skoðað var tímabilið þar sem háskólanám hefst og þangað til því lýkur (e. time).
S: Rannsóknarsnið þessarar ritgerðar er fræðileg samantekt á bæði eigindlegum og megindlegum
rannsóknum.
Rannsóknarspurningar voru byggðar á fjórum lykilþáttum sem snéru að háskólanemum, lífsbreytingu,
upplifun og aðlögunarleiðum. Í ritgerðinni var leitast við að svara þremur eftirfarandi
rannsóknarspurningum:
Rannsóknarspurning 1: Hvaða lífsbreytingar verða hjá háskólanemum?
Markmið:
• Kortleggja helstu áskoranir háskólanema
• Greina helstu hindranir til að geta fundið hagnýtar úrlausnir
Rannsóknarspurning 2: Hvað veldur streitu meðal háskólanema á tímum lífsbreytinga?
Markmið:
• Kanna hvað veldur streitu meðal háskólanema. • Varpa ljósi á hvaða áhrif háskólanám getur haft á heilsufar og líðan háskólanema
Rannsóknarspurning 3: Hvers konar heilsusamlegt líferni gætu háskólanemar tileinkað sér til að vinna gegn neikvæðum
áhrifum streitu?
Markmið:
• Hugmyndir að heilsueflandi lífsstíl fyrir háskólanema
• Veita háskólanemum hagnýt ráð og upplýsingar til að bæta heilsu og líðan
2.2 Inntaka og takmarkanir Eftirfarandi skilyrði voru sett fyrir inntöku fræðigreinar í þessa rannsókn:
Gagnagrunnur: Pubmed, Google scholar, Mennta- og menningarmálaráðuneytið, American College
Health Association Dagsetning: Við gagnaleit voru fræðigreinar takmarkaðar við árin 2010–2020
Þátttakendur: Eingöngu háskólanemar. Ekki skipti máli hvar í heiminum. Eingöngu skoðaðar greinar
sem tengdust mönnum.
Tegund rannsóknar: Eigindlegar og megindlegar ritrýndar fræðigreinar með IMRAD skipulagsviðmiði.
Tungumál: Greinar á íslensku og ensku.
17
Tafla 1: Inntöku og útilokunarskilyrði
Inntökuskilyrði Útilokunarskilyrði
• Heimildir frá 2010–2020
(lykilgreinar í skilgreiningu
meginhugtaka)
• Gögn sem tengjast
háskólanemum
• Gögn á ensku og íslensku
• Eigindlegar og megindlegar
ritrýndar rannsóknargreinar
• Gögn sem tengjast mönnum
• Skýr notkun á málfari og
upplýsingum höfundar í texta
rannsóknar
• Gögn sem uppfylla gæðamat
• Vandað málfar í texta greinarinnar
og skýr framsetning á niðurstöðum
• Heimildir frá 2009 og eldri
(lykilgreinar í skilgreiningu
meginhugtaka)
• Menntaskóla- og
grunnskólanemendur
• Gögn sem uppfylltu ekki
gæðamat
• Greinar sem ekki voru
auðlesanlegar
• Gögn á öðru tungumáli en
ensku og íslensku
• Gögn sem tengdust dýrum
• Greinar sem einblíndu á nema
í íþróttaháskóla
2.2.1 Efnisleit og leitarorð Efnisleit fór fram að mestu í gagnagrunnum Pubmed og Google Scholar en auk þess var leitað í
gagnagrunnum Hagstofu Íslands, Mennta- og menningarmálaráðuneytisins og American College Health Association. Eftirfarandi leitarorð voru notuð ýmist með eða án MeSH leitarskilyrða: lífsbreyting
(e. transition), streita (e. stress), háskólanemar (e. college student), líðan (e. well-being),
aðlögunarleiðir (e. coping strategies), íhlutun (e. intervention) og hjúkrun (e. nursing). Þessi leitarorð
gáfu 1401 niðurstöðu og voru 1276 þeirra valdar til frekari athugunar í skimunarferli. Síðan voru 125 af
þeim valdar út frá útdrætti, 90 af þeim voru útilokaðar þar sem þær féllu ekki undir inntökuskilyrði. Eftir
stóðu þá 35 greinar sem voru metnar frekar út frá inntaki greinanna. Eftir að þessar 35 greinar höfðu
verið lesnar voru 25 þeirra útilokaðar þar sem þær uppfylltu ekki inntökuskilyrðigæðamats. Eftir stóðu því 10 rannsóknargreinar sem uppfylltu inntökuskilyrði samantektarinnar og jafnframt inntökuskilyrði
gæðamatsins, sjá mynd 1. PRISMA- flæðirit. Í samráði við leiðbeinanda var auk þess ákveðið að lesa
lykilheimildir til að skýra og skilgreina hugtök ásamt því að geta gefið betri heildarmynd af efnistökum
viðfangsefnisins (Polit og Beck, 2017). Í leitinni voru slegin inn leitarorðin háskólanemar (e. college
student) AND streita (e. stress) með MeSH leitarskilyrðum. Auk þess voru leitarorðin háskólanemar (e.
college student) og lífsbreyting (e. transition AND aðlögun (e. coping) slegið inn með MeSH
leitarskilyrðum.
18
Tafla 2 : Leit og útkomur samkvæmt PICOTS Leit og útkomur samkvæmt PICOTS P Háskólanemar
I Kanna lífsbreytingar háskólanema, streitutengda vanlíðan þeirra og aðlögunarleiðir
C Á ekki við
O Áhrif á heilsu, líðan og lífsgæði
T Tímabil á meðan háskólanám er stundað
S Eigindlegar og megindlegar rannsóknargreinar
Tafla 3 : Inntökuskilyrði: Háskólanemar, greinar á ensku og íslensku, frá 2010–2020
Leit Leitarorð „Hits“ Titlar Útdrættir Inntökuskilyrði
1 College student (MeSH) AND Transition
1.201 100 20 1
2 College student (MeSH) AND Transition AND Stress
134 15 10 4
3 College student (MeSH) AND Transition AND Coping
66 10 5 5
Samtals 1.401 125 35 10
19
Mynd 1 : Prisma-flæðirit .
2.3 Gæðamat samkvæmt litakóða Þegar búið var að flokka þessar 10 rannsóknir niður samkvæmt litakóðum með tilliti til gæða þeirra
voru hlutföllin mjög jöfn á milli flokka. Rannsóknir, sem fengu grænan lit (6 rannsóknir) sem táknar frábær gæði, voru því tæpur þriðjungur rannsókna sem lagt var mat á og voru þær af góðum gæðum.
Flokkun og mat á gæðum rannsókna til inntöku í ritgerðinni fóru fram með flokkun á þremur litakóðum.
Litakóðar voru ákvarðaðir eftir fjölda stiga. Eftirfarandi þættir voru hafðir til hliðsjónar við ákvörðun
stigafjölda og var eitt stig gefið af tíu mögulegum fyrir hvern þátt fyrir sig: 1) Kom tilgangur, ávinningur
og/-eða gagnsemi rannsóknar vel fram?; 2) var aðferð rannsóknar vel lýst ásamt takmörkunum
hennar?; 3) voru streitustig og áhrif lífsbreytingar meðal háskólanema tilgreind?; 4) var fjölda og vali
þátttakenda lýst?; 5) var aldursbil/meðalaldur þátttakenda tilgreint?; 6) kom fram hvar og hvernig
rannsókn var framkvæmd?; 7) Var uppsetning rannsókna skýr og vel uppsett?; 8) komu þátttakendur af ólíkum sviðum innan háskólanáms?; 9) var skýr framsetning á niðurstöðum rannsóknar?; 10) var
rannsókn auðlesanleg? Eftir að hafa gefið hverjum lið stig var heildarfjöldi stiga reiknaður og flokkun
litakóða framkvæmd.
Samtals greinar sem fundust á Pubmed-gagnagrunni með
notkun leitarorða 1.401
Skim
un
Sam
þykk
i
Hæfn
i
Auðk
enni
ng
Útilokaðar greinar eftir lestur á titlum og úrdráttum voru
1.276
Eftir stóðu 125 greinar eftir lestur á titlum og útdráttum, auk
gagnkvæmu samþykki beggja aðila
(n=35)
Greinar sem voru útilokaðar eftir lestur á
útdráttum voru n=90
Útilokaðar eftir lestur greina voru
25 greinar
(
Greinar sem uppfylltu inntökuskilyrði
voru 10
)
Þá standa eftir 35 greinar
20
Tafla 4 : Gæðamat samkvæmt litakóða Heimildir
Bag
hurs
t og
Kelle
y (2
014)
Li, Y
in, Z
hao,
Sh
ang,
Hu,
Zh
ang
og C
hen
(201
8)
Jenk
ins,
Jo
hnso
n og
G
inle
y (2
019)
Vallia
nato
s o.
fl.
(201
9)
Sher
mey
er,
Mor
row
og
Med
iate
(201
9)
Seed
hom
,Kam
el,M
oham
med
og
Rao
uf (2
019)
Tavo
lacc
i o.fl
. (2
013)
Pel
letie
r, Ly
tle
og L
ask
(201
6)
Meh
ri o.
fl. (2
016)
Del
iens
o.fl
. (2
014)
Kom tilgangur, ávinningur og/eða
gagnsemi rannsóknar vel fram?
☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑
Var aðferð rannsóknar vel lýst ásamt
takmörkunum hennar? ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑
Voru streitustig og áhrif lífsbreytingar
meðal háskólanema tilgreind?
☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑
Var fjölda og vali þátttakenda lýst? ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑
Var aldursbil/meðalaldur þátttakenda tilgreint?
☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑
Kom fram hvar og hvernig rannsókn var
framkvæmd? ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑
Var uppsetning rannsókna skýr og vel
uppsett? ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑
Komu þátttakendur af ólíkum sviðum innan
háskólanáms? ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑
var skýr framsetning á niðurstöðum rannsókna
☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑
Var rannsókn auðlesanleg? ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑ ☑
Heildarstig (%) Litakóði
9/10 =90%
10/10 =100%
10/10 =100%
9/10 =90%
10/10 =100%
9/10 = 90%
10/10 =100%
9/10 =90%
10/10 =100%
10/10 =100%
Grænn litur: Táknar frábær gæði og framsetning skýr – Nothæf og áreiðanleg heimild til notkunar í ritgerð.
Fær 10/10 stigum í gæðamati . Gulur litur: Táknar sæmileg gæði og framsetning – Mögulega nothæf heimild í ritgerð. Fær 7–9/10stigum í gæðamati. Rauður litur: Táknar illa uppsetta og óáreiðanlega heimild – Ekki nothæf sem heimild í ritgerð. Fær minna en 7/10 stigum í gæðamati
2.4 Ár og land Rannsóknir sem voru notaðar og stuðst við í þessari fræðilegu samantekt voru frá árunum 2010–2020
með þeirri undantekningu sem fólst í nokkrum lykilheimildum. Rannsóknir, sem stóðust inntökuskilyrði og uppfylltu kröfur í gæðamati, voru frá ólíkum löndum um allan heim. Þessi lönd voru; Bandaríkin
(n=2), Bretlandi (n=1), Belgía (n=1), Frakkland (n=1), Grikkland (n=1), Eygptaland (n=1), Íran (n=1),
Kína (n=1) og Taiwan (n=1). Lífsbreytingar og streitutengd vanlíðan háskólanema og aðlögunarleiðir
þeirra hafa helst verið rannsökuð innan Evrópu en rannsóknirnar ná þó til annarra heimsálfa á borð við
Bandaríkin, Afríku, Mið-Austurlönd og Asíu eins og sjá má á mynd 2.
21
Mynd 2 : Yfirlit yfir dreifingu rannsókna.
3 Fræðilegur bakgrunnur
3.1 Lífsbreytingarkenning Meleis Í hjúkrun hefur lífsbreyting verið skilgreind sem ferli sem gerist yfir ákveðið tímabil þar sem
einstaklingurinn mótast og fer frá einu ástandi til annars. Nemar, sem hefja nám á háskólastigi, ganga
í gegnum ákveðið tímabil lífsbreytinga sem verður í kjölfar breytingar á aðstæðum í lífi þeirra. Hugtakið
lífsbreyting er fjölbreytilegt og er hægt að túlka merkingu þess á marga vegu og hefur því verið lýst
sem breytingu á ákveðnum eiginleikum, tímabilum og viðhorfum. Lífsbreyting hefur verið skilgreind
sem ferli frá einum aðstæðum, ástandi, eða stöðu í lífinu til annars, sem tímabil á milli stöðugra aðstæðna eða sem ferli sem gerist með tímanum í kjölfar breytinga sem verða á lífsleiðinni og sem
einstaklingurinn þarf að aðlagast (Chick og Meleis, 1986, bls. 239). Afaf Ibrahim Meleis var fyrst til að
þróa kenningu um lífsbreytingar innan hjúkrunarfræðinnar ásamt skilgreiningu og þróun hugtaksins
(Meleis, 2000). Fleiri fræðimenn hafa síðan bætt nýrri þekkingu við og þróað frekari skilgreiningu og
kenningu um lífsbreytingar, þar sem hugtakið hefur nú mikið gildi í hjúkrun (Lindmark, Bülow,
Mårtensson og Rönning, 2019).
Til að varpa ljósi á fjölbreytileika hugtaksins lífsbreyting þróaði Meleis
lífsbreytingarkenninguna, þar sem lífsbreytingum er skipt niður í flokka og tegundir út frá eðli lífsbreytinganna, aðstæðum lífsbreytinga og viðbragði einstaklingsins við þeirri lífsbreytingu sem á sér
stað hverju sinni. Fjórir meginflokkar lífsbreytinga voru kynntir:1) lífsbreytingar tengdar þroska (e.
developmental transition), 2) lífsbreytingar tengdar aðstæðum (e. situational transition), 3)
lífsbreytingar tengdar heilsufari og veikindum (e. health-illness transition) og að lokum 4) lífsbreytingar
tengdar skipulagi (e. organizational transition). Farið verður yfir hvern undirflokk kenningarinnar hér að
22
neðan til að gefa lesandanum innsýn inn í fjölbreytta merkingu hugtaksins, ásamt því að auka skilning
og þekkingu hans á lífsbreytingarhugtakinu (Kralik, Visentin og Van Loon, 2006; Meileis, 2000).
• Lífsbreytingar tengdar þroska: Eiga sér stað í kjölfar stigvaxandi breytinga sem verða á lífsferli
einstaklingsins. Breytingarnar geta verið í tengslum við þróun einstaklingsins frá því að vera
barn yfir í það að verða unglingur eða tímabilið þar sem einstaklingurinn þroskast frá því að
verða unglingur yfir í það að verða fullorðinn. Auk þess getur lífsbreytingin átt sér stað þegar einstaklingur eignast barn og þroskast í kjölfar foreldrahlutverksins.
• Lífsbreytingar tengdar aðstæðum: Fela í sér margvíslegar breytingar sem varða til dæmis
atvinnu, menntun og námsskipulag. Breytingar, sem verða í starfi, geta orðið til dæmis þegar
einstaklingur fer á eftirlaun, verður atvinnulaus eða fær stöðuhækkun. Breytingar, sem varða
menntun og námsskipulag, geta tengst faglegu hlutverki einstaklingsins eins og ákveðin
sérhæfing eða jafnvel þegar ákveðið er að hefja nám á háskólastigi til þess að auka við menntun sína. Einnig getur lífsbreytingin átt sér stað vegna breytingar innan fjölskyldunnar
eins og til dæmis við að verða ekkja/ekkill eða lífsbreyting sem verður í kjölfar búferlaflutninga
(e. migration), heimilisleysis eða að fara úr ofbeldisfullu sambandi.
• Lífsbreytingar tengdar heilsufari og veikindum: Fela í sér áherslu á upplifun bæði
einstaklingsins og fjölskyldu hans í kjölfar breytinga á heilsufari eða veikindum. Þessar
breytingar geta meðal annars haft í för með sér aukið umönnunarálag hjá aðstandanda eins og til dæmis ef maki greinist með alzheimer-sjúkdóminn. Einnig á það við ef að einstaklingur
greinist með nýjan sjúkdóm eða þarf að takast á við ný veikindi eins og til dæmis að greinast
með eyðniveiru (e. HIV) sem þarfnast sérhæfðrar meðferðar og heilbrigðisþjónustu. Annað
dæmi getur verið þegar sjúklingur hefur legið á spítala í lengri tíma, verður útskrifaður og flyst
heim.
• Lífsbreytingar tengdar skipulagi: Ákvarðast aðallega út frá þeim breytingum sem eiga sér stað
í samfélaginu og í félagslífi, eins og til dæmis samkomubann vegna COVID-19-veirunnar eða breytingar á fjárhagslegri stöðu vegna efnahagsástands, t.d. kreppan sem var á Íslandi árið
2007. Auk þess getur lífsbreytingin verið vegna einstaklingsbundinna þátta sem krefjast innri
skipulagsbreytinga.
Í þessari ritgerð verður gengið út frá þeirri lífsbreytingu sem verður í kjölfar breytingar á aðstæðum í lífi
einstaklingsins í kjölfar þess að hefja nám á háskólastigi (Meleis, Messias og Schumacher, 2000;
Lindmark, Bülow, Mårtensson og Rönning, 2019).
23
Mynd 3 : Líkan sem útskýrir lífsbreytingarkenningu Meleis
3.2 Lífsbreytingar háskólanema Lífsbreytingarferli á sér stað í lífi þeirra einstaklinga sem ákveða að hefja nám í háskóla vegna þeirra
breytinga sem verða á aðstæðum í lífi þeirra. Háskólanemar ganga í gegnum mikilvægt tímabil í gegnum
námið þar sem farvegur er mótaður fyrir framtíð þeirra. Sú reynsla og upplifun, sem háskólanemar öðlast
í gegnum námsferli sitt, getur haft afgerandi áhrif á lífsgæði, heilsu og líðan sem getur haft langvarandi
afleiðingar ef ekki er brugðist við með viðeigandi hætti. Háskólanemar tileinka sér ýmsar aðlögunarleiðir,
siði, venjur og lifnaðarhætti sem eiga það til að viðhaldast til framtíðar og erfitt getur reynst að breyta
(Pelletier o.fl., 2016).
Þær breytingar, sem háskólanemar þurfa meðal annars að takast á við og aðlagast, eru nýjar
félagslegar aðstæður og samskiptatækni í nýjum umhverfisaðstæðum, nemar fá á sig aukna ábyrgð og
24
kröfur sem fylgja öllu námi á háskólastigi, ásamt auknu sjálfstæði sem kallar á meiri sjálfsaga ef árangur
á að nást. Auk þess upplifa háskólanemar margvíslega streituvaldandi þætti ýmist í tengslum við
félagslega stöðu og sambönd, einmanaleika, nýjar og breyttar aðstæður í nær- og fjærumhverfi, álag og
kröfur tengdar námi og fjárhagslegri stöðu. Skýrsla á vegum mennta- og menningarmálaráðuneytisins
var gefin út árið 2018 um niðurstöður úr könnun frá EUROSTUDENT á ýmsum félags- og
efnahagslegum þáttum sem snerta íslenska háskólanema. Alls tóku þátt í könnuninni 1978 nemar sem
stunduðu nám á háskólastigi. Í ljós kom að meðalaldur háskólanema hér á landi var 29,7 ár sem hefur áhrif á ýmsa aðra þætti (fjölskyldustærð, búsetu og fjárhag). Þriðjungur átti eitt barn og voru konur mikill
meirihluti háskólanema á Íslandi (63%). Hátt hlutfall skilgreindi sig með fötlun, hömlun eða langvarandi
veikindi að meðaltali en 4% er meðaltal Evrópulanda. Meirihluti nema á Íslandi, sem svaraði könnuninni,
var ánægður með skipulag og stundatöflu námsins (66%), námsaðstöðu (67%) og gæði kennslunnar
(71%), sérstaklega voru nemar ánægðir með staðsetningu og aðbúnað nemagarða. Háskólanemar á
Íslandi vinna mikið og telja fjárhagsstöðu sína erfiða og er stór hluti útgjalda þeirra húsnæðiskostnaður
og matur (Mennta- og menningarráðuneytið, 2018). Neminn verður því viðkvæmari fyrir margvíslegri
áhættuhegðun eins og óhóflegri áfengisneyslu eða óhóflegri neyslu á óhollum matvælum, sem getur stuðlað að því að neminn tileinki sér óheilbrigðar aðlögunarleiðir til að takast á við streituvaldandi
aðstæður í umhverfinu (Enns o.fl., 2018).
Á heimsvísu er algengt að nemar, sem stunda nám á háskólastigi, upplifi mikla streitu sem
orsakast meðal annars af aukinni kröfu og meiri ábyrgð, fjárhagsleg krafa eykst, ásamt miklu verkefnaálagi í námi. Upplifuð streita og streitustig meðal háskólanema ákvarðast meðal annars af þeim
aðlögunarleiðum sem neminn tileinkar sér í háskólanámi til þess að geta tekist á við streituvaldandi
aðstæður. Auk þess hafa rannsóknir bent til þess að geta einstaklingsins til þess að stjórna tilfinningum
sínum ásamt tilfinningagreind hans geti skipt máli og haft áhrif á það hversu vel einstaklingnum tekst að
aðlagast lífsbreytingunni sem á sér stað hverju sinni (Enns o.fl., 2018; Mennta- og
menningarmálaráðuneytið, 2018; Pelletier o.fl., 2016).
Vitað er að krónísk streita hefur langvarandi skaðlegar afleiðingar á heilsu og líðan með því að
hafa áhrif á lífeðlisfræðilega starfsemi líkamans. Sýnt hefur verið fram á að streita meðal háskólanema
getur haft langvarandi neikvæðar heilsufarslegar afleiðingar á bæði andlega og líkamlega líðan
(Baghurst og Kelley, 2014; Enns o.fl., 2018). Mikil streita getur þannig stuðlað að því að háskólanemi
tileinki sér gagnslausar aðlögunarleiðir eins og óhollt matarræði, reykingar og áfengisneyslu sem aftur
hafaneikvæð áhrif á heilsu hans og líðan (Enns o.fl., 2018).
3.2.1 Skilgreining á streitu Allt frá því að Selye kynnti hugtakið streita í líffræðinni hefur það verkefni verið erfiðleikum bundið og
einkennst af tvíræðni að skilgreina streitu (Koolhaas o.fl., 2011). Selye notaði orðið streita til að tilgreina
sérstök lífeðlisfræðileg viðbrögð lífvera við ósértækum kröfum, þar með talið bæði neikvæðum
áskorunum (t.d. hungri eða smiti) og jákvæðum viðfangsefnum (t.d. tækifæri til móta eða þroskast)
(Selye, 1976). Ein af algengustu skilgreiningunum á streitu eftir dr. Richard Lazarus er þegar
einstaklingar upplifa steitu þegar þeir skynja að þeir geta ekki sinnt kröfunum sem til þeirra eru gerðar
25
með fullnægjandi hætti eða þegar þeir upplifa ógn við velferð og eða vellíðan þeirra (Lazarus og
Folkman, 1984).
Mikilvægt er að hafa í huga að skilgreiningin felur í sér að það er ekki raunverulegt ástand sem
veldur streitu heldur er það skoðun og hugsun sem veldur þessu ástandi (Palmer og Puri, 2006). Til dæmis er það ekki endilega utanaðkomandi þrýstingur skiladags verkefna sem veldur streitu heldur
hvort einstaklingur telji að hann geti klárað verkefnið á þeim tíma sem gefinn er. Hins vegar, ef
einstaklingur skynjar að ástandið sé ekki mikilvægt eða ógnandi, þá þá er hann ólíklegri til að finna fyrir
stressi óháð því hvort honum tekst vel upp eða ekki. Auðvitað geta einnig aðrir þættir hafa áhrif á
streitustig meðal nema. Ef einstaklingur hefur tileinkað sér árangursríka tímastjórnun þá er hann líka
ólíklegri til að finna fyrir streitu.
Kenning Lazarus og Folkman (1984) varðandi streitu lýsir því hvað orsakar streitu í samspili
einstaklings og umhverfis. Þegar einstaklingur metur aðstæður, sem geta haft áhrif á velferð hans og
það er ekki til viðeigandi úrræði sem má nota sem bjargráð, þá finnur hann fyrir streitu. Huglægt mat (e.
cognitive appraisal) felur í sér að einstaklingur ákvarðar að hve miklu leyti hann ræður við streituvalda
eða streituvaldandi aðstæður í umhverfinu. Þetta mat skiptist í tvennt (Lazarus, 1966). Í upphafsmati (e. primary appraisal) metur einstaklingurinn hvort aðstæður séu jákvæðar, óverjandi eða streituvaldandi.
Ef einstaklingur greinir aðstæðurnar sem streituvaldandi raðar hann þeim niður í ógn og áskorun. Í
tengslum við frammistöðu getur félagslegt mat, peningaleg hvatning eða sameiginleg markmið verið í
húfi. Í annars stigs mati (e. secondary appraisal) metur einstaklingurinn getu sína og bjargráð til að
takast á við aðstæðurnar. Bjargráð (e. coping) eru skilgreind sem sjálfráð og atferlismiðaðar tilraunir
einstaklings til að takast á við eða ná stjórn á streituvöldum. Samkvæmt Lazarus og Folkman (1984) eru
til tvenns konar bjargráð: vandamálamiðuð (e. problem-focused) og tilfinningamiðuð (e. emotion-
focused). Í rannsókn Lazarus og Folkman (1980) kom fram að 98% þátttakenda notuðu báðar tegundir bjargráða við streituvaldandi ástand.
3.2.2 Streituviðbrögð Viðbrögð líkamans við streitu miða að því að viðhalda jafnvægi líkamans. Streitusvörun veldur
lífeðlisfræðilegum og hegðunarlegum breytingum sem fela í sér að ýmis kerfi líkamans svo sem
taugakerfið, innkirtlakerfið og ónæmiskerfið leita í átt að jafnvægi. Lífeðlisfræðileg viðbrögð við streitu fara fram í gegnum nokkrar leiðir, svo sem með virkjun sympatíska taugakerfisins, undirstúku-
heiladinguls-nýrnahettuöxulsins (HPA-axis) og flótta- eða árásarviðbragða (Chu, Marwaha og Ayers,
2019).
Walter Cannon var fysti lífeðlisfræðingurinn til að setja fram kenningu um streituviðbragð árið
1932 (Straub, 2014). Í kenningu Cannons lýsir hann flótta- eða árásarviðbragði (e. fight or flight
response) þegar lífvera verður vör við ógn eða þegar hætta færist nær. Þessi viðbrögð eru ósjálfráð og
eiga sér stað sjálfkrafa þegar einstaklingur stendur frammi fyrir aðstæðum sem hann telur ógnandi. Í
bók eftir Palmer og Puri (2006) er útskýrt vel hver lífeðlisfræðileg streituviðbrögð einstaklings eru við
ógnunum og átökum sem streita getur valdið. Þegar einstaklingur lendir í ógnandi eða krefjandi
aðstæðum þá fer líkaminn í viðbragðsstöðu og býr hann undir átök. Taugakerfið kemur fljótt til leiks og
fær líkamann til að bregðast við á eftirfarandi hátt: Líkaminn seytir hormónum út í æðakerfið til að gera
26
þau í stakk búin til takast á við hættu. Þessi hormón hafa áhrif á efnaskipti líkamans sem valdar því að
blóðsykur einstaklingsins hækkar, hjartsláttur verður örari, blóðþrýstingurinn hækkar, storknunartími
blóðs verður minni og sjáöldur augna víkka til að tryggja að einstaklingurinn sé meira vakandi fyrir
umhverfi sínu. Á sama tíma dregur úr blóðflæði til líffæra sem ekki eru lífsnauðsynleg (eins og til innyfla
og til húðar) en blóðflæði til líffæra sem eru mikilvæg fyrir ástaksviðbrögðin eykst, það er til heila, hjarta
og vöðva. Palmer og Puri (2006) benda á að þó þessi streituviðbrögð hafi verið mjög nytsamleg
forfeðrum okkar til að takast á við vandamál eða streituvalda séu þau minna gagnleg í dag af því streituvaldar mannsins hafi breyst. Hins vegar eru streituvaldar í nútímasamfélagi fremur sálræns eðlis
en líkamlegar ógnir.
Samkvæmt Straub (2014) getur það haft heilsufarslega skaðleg áhrif í för með sér þurfi líkaminn
að bregðast við sömu streituviðbrögðum til lengri tíma. Auk þess getur langvarandi streita aukið hættuna á langvinnum sjúkdómum, til dæmis háum blóðþrýstingi, hjartaáfalli, geðröskunum (kvíða og þunglyndi)
og truflunum í ónæmiskerfinu svo að dæmi séu tekin (Dhabhar, 2014). Meðal læknanema fundu
rannsakendurnir Holt og félagar (2015) að skilvirkni ónæmiskerfisins var lélegri á álagstímum meðan
ánáminu stóð og voru þeir mun líklegri til að vekjast á því tímabili.
3.3 Streita meðal háskólanema
3.3.1 Tíðni streitu Streita meðal háskólanema hefur aukist á undanförnum árum. Samkvæmt nýlegri og stórri skýrslu á
landsvísu í Bandaríkjunum voru birtar niðurstöður könnunar meðal 67.972 nema í grunnnámi í 98 háskólum. Þar kom fram að streita meðal háskólanema var vaxandi þar sem meira en helmingur nema
(45,3%) hafði upplifað „meira en meðaltal streitu“ á síðustu 12 mánuðum og 13,4% höfðu upplifað
gríðarlega streitu (American College Health Association [ACHA], 2019). Svipaðar niðurstöður var að
finna meðal háskólanema í Bretlandi þar sem geðræn einkenni og andleg vanlíðan jókst yfir 10 ára
tímabil (Thorley, 2017). Árið 2013 birtu samtökin National Union of Students (2013) niðurstöður sem
byggðu á svörum 1.285 háskólastúdenta við spurningalista á netinu sem bentu til þess að 16% stúdenta
höfðu núverandi geðheilbrigðisgreiningu og 26% höfðu fundið fyrir andlegri vanlíðan. Af þeim nemum,
sem fundu fyrir andlegri vanlíðan, sögðust 80% upplifa streitu. Enn fremur voru í nýlegri skýrslu Pereira
og félaga (2019) birtar niðurstöður könnunar meðal 37.500 nema í 140 háskólum í Bretlandi. Þar kom meðal annars fram að 42,8% nema höfðu oft eða alltaf fundið fyrir kvíða og streitu. Þannig var streita
algengasta umkvörtunarefni sem háskólanemar upplifðu þegar þeir mátu eigin heilsu.
Perceived Stress Scale (PSS) er algengt mælitæki til að mæla streitueinkenni háskólanema.
Kvarðinn inniheldur tíu spurningar sem beinast að hugsunum og tilfinningum þátttakenda og streitustigi þeirra sem er á bilinu 0–40. Viðmiðunargildi, sem notað er fyrir streitu, er 13,7 (Cohen og Williamsson,
1988). Samkvæmt tveimur íslenskum rannsóknum, sem Sigríður Lilja Magnúsdóttir og Valdís Ingunn
Óskarsdóttir (2016), framkvæmdu á streitu meðal nema í grunnnámi við Háskóla Íslands, mældust 56%
þátttakenda yfir meðalstreitustigi á PSS-kvarða sem var 20,60. Í rannsókn á streitu meðal
hjúkrunarfræðinema á fyrsta og örðu námsári víð Háskólann á Akureyri mældust rúmlega 53–56%
þátttakenda yfir meðalstreitustigi á PSS-kvarða sem var 17,2 (Eva Mjöll Júlíusdóttir og Helga Berglind
Hreinsdóttir, 2010). Streitustig nema við Háskóla Íslands var hærra en streitustig hjúkrunarfræðinema.
27
Nýleg rannsókn Gazzaz og félaga (2018) sýndi að meðal 176 læknisfræðinema frá Saudi-Arabíu voru
meðalstreitustig þeirra á PSS-kvarða 28,5 ± 3,8 og 59,2% þátttakenda sögðust vera stressaðir. Í
rannsókn Tavolacciog félaga (2013) á 1.876 frönskum háskólanemum kom fram að meðalstreitustig
nema á PSS-kvarða var 15,9. Önnur rannsókn Jacob og félaga (2012) bar saman meðalstreitustig um
500 háskólanema á PSS-kvarða frá Ástralíu, Svíþjóð og Ísrael og sýndi að streitustig var lægst meðal
ísraelskra nema og hæst meðal nema frá Svíþjóð. Meðal annars sýndu niðurstöður rannsóknar
Denovans, Dagnalls, Dhingra og Grogan (2017) á tæplega 500 háskólastúdentum við háskóla í Bretlandi að meðalstreitustig stúdenta var 19,79. Þótt mismunandi mælikvarðar séu notaðir í
ofangreindum rannsóknum þá gefa þær allar til kynna að streita meðal háskólanema sé víðtækt
heilbrigðisvandamál.
3.3.2 Námstengd streita og streituvaldandi þættir Þrátt fyrir að allir upplifi steirtu á ólíkan hátt og upplifi mismunandi streituvalda þá komust rannsakendurnir Pariat, Rynjah, Jophlin og Kharjana (2014) að því að margir háskólanemar deildu
sameinginlegri upplifun af streitu. Samkvæmt rannsókn fræðimannanna voru fjórar algengustu orsakir
streitu hjá háskólanemum: (a) námstengd streita, (b) félagsleg streita, (c) tilfinningaleg streita og (d)
fjárhagsleg streita. Helstu niðurstöður rannsóknarinnar var að námstengd streita var mjög tengd
félagslegri og fjárhagslegri streitu. Svipað viðfangsefni var einnig skoðað nýlega af Seedhom og félögum
(2019). Í þeirri rannsókn kom líka í ljós að námstengd streita hafði verulegt forspárgildi meðal allra nema.
Í rannsókn Abebes, Kebede og Mengistus (2018) kom í ljós að námstengd streita var mjög algeng meðal
nema á heilbrigðissviði á heimsvísu sem olli andlegri vanlíðan og tilfinningalegu álagi auk spennu. Þessi streita er tilkomin vegna krafna í háskólalífi og getur síðan haft neikvæð áhrif á námsárangur.
Í rannsókn sem Liu, Zhu, Yu, Rasin og Young (2017) framkvæmdu við Háskóla Kaliforníu árið
2015 var kannað hvort hægt sé að nota gögn á samfélagsmiðlum eins og Twitter til að fylgjast með
streitustigi og tilfinningalegu ástandi meðal háskólanema til að skoða bjargráð. Þessir rannsakendur greindu frumuppsprettu streitu meðal nema sem reyndist vera akademískt líf. Í árlegri skýrslu University
Partnerships Programme (2017) um reynslu nema í Bretlandi af háskólanámi, kom í ljós að níu af
hverjum tíu (87%) háskólanemum á fyrsta ári áttu erfitt með að aðlagast háskólalífinu og þá bæði
félagslegum og akademískum þáttum. Nemar voru ekki vissir um við hverju mátti búast og stór hluti
þeirra sögðu að lífsbreyting (transition) frá menntaskóla yfir í háskóla væri uppspretta talsverðrar streitu.
Flestir glímdu við streitu í náminu og fannst erfitt að aðlagast háskólalífinu. Margir upplifðu einnig
einangrun (44%), ójafnvægi milli vinnu og náms (37%) og erfiðleika við að búa sjálfstætt (22%). Í rannsókn Beiter og félaga (2015) kom einnig í ljós að nemar voru stressaðir vegna þrýstings og álags
sem fylgdi því að ná góðum námsárangri og höfðu áhyggjur af skipulagningu framhaldsnáms. Í
háskólaumhverfinu eru auðvitað aðrir streituvaldar, ekki bara þeir sem tengjast náminu, heldur einnig
streita í tengslum við daglegt líf nema. Félagslíf nema getur valdið streitu, svo sem að hafa áhyggjur af
því að mynda vináttusambönd, passa upp á félagslega þáttinn og samskipti við félaga. Að auki upplifa
nemar einnig umhverfislega streitu, svo sem fjárhagslega erfiðleika og breytingar á matar- og
svefnmynstri (DaSilva o.fl., 2019). Auk þess sýndu niðurstöður rannsóknar, sem Acharya og Chalise
28
(2015) gerðu, fram á að háskólanemar sem höfðu fundið fyrir mikilli streitu voru yngri, með lítinn stuðning
frá fjölskyldu og fengu að auki lítinn fjarhagslegan stuðning.
3.3.3 Kynjamunur Sálræn vanlíðan meðal háskólanema, sérstaklega ungra kvenna, er sívaxandi áhyggjuefni. Upphaf
mikils álags er oft í byrjun fullorðinsáranna þegar margar konur leita sér menntunar og hefja starfsferil sinn (Seedat o.fl., 2009). Samkvæmt rannsókn um sálræna streitu meðal kvenstúdenta við Háskóla
Íslands kom í ljós að um 21,2–22,5% kvenna áttu við sálræna vanlíðan að stríða og fundu fyrir kvíða-
og þunglyndiseinkennum (Bernhardsdottir og Vilhjalmsson, 2013). Þær töldu sig upplifa meiri streitu en
jafnöldrur þeirra í samfélaginu almennt. Aðeins um þriðungur þeirra höfðu fengið aðstoð
geðheilbrigðisþjónustu og helstu hindranir voru tímaskortur og það að vita ekki hvar þær ættu að leita
aðstoðar. Einnig fundu Auerbach og félagar hans að aðeins 16,4% nema með geðraskanir síðustu 12
mánuði höfðu leitað sér faglegrar aðstoðar innan sama tímaramma (Auerbach o.fl., 2016).
Mikil streita er oft talin einn af þeim þáttum sem auka líkur á kvíða og þunglyndi. Hjá almenningi
er kvíðaröskun algengari meðal kvenna en karla (McLean, Asnaani, Litz og Hofmann, 2011). Samkvæmt
mörgum rannsóknum á kvíða meðal háskólanema virðast kvenstúdentar vera líklegri til að sýna einkenni
kvíðaröskunar en karlar (Yuelong o.fl., 2014). Kvenstúdentar hafa greint að meðaltali frá meiri kvíða sem tengist námi en karlkyns stúdentar. Þrátt fyrir að ekki komi fram marktækur kynjamunur á
námskvíða þá hafa Yuelong og félagar fundið marktækan kynjamun á kvíðaeinkennum á DASS21-
kvarðanum. Einnig sýndu niðurstöður Hönnu Láru Harðardóttur (2017) að konur voru með fleiri
kvíðaeinkenni en karlar.
Miðað við tengsl akademískrar streitu og kyns háskólanema hafa konur sýnt hærra streitustig
(Chacón-Cuberos, Zurita-Ortega, Olmedo-Moreno og Castro-Sánchez, 2019). þ.e. vegna álags,
námskyldna, námseinkunna og framtíðarvæntinga, félagslega erfiðleika nema og að miðla eigin
hugmyndum. Í ofangreindri rannsókn var mestur munur á akademískri streitu hjá körlum og konum á því
að miðla eigin hugmyndum, þar sem konur fengu hærri meðalstreitustig. Varðandi alþjóðlega
akademíska streitu voru konur að meðaltali með 59,62 ± 15,02 streitustig en karlar 53,57 ± 13,82
streitustig (Chacón-Cuberos o.fl., 2019). Þessar niðurstöður gefa til kynna að konur upplifi hærra
streitustig gagnvart háskólagráðum, svo sem að þróa með sér gagnrýna hugsun og að þær séu viðkæmari fyrir eiginleikum umhverfisins (Diaz-Morales og Escribano, 2015; Grunspan o.fl., 2016;
Hodge, Wright og Bennett, 2018; Yang og Barth, 2015).
3.3.4 Munur á streitu nema á Heibrigðisvísindasviði Nám í heilbrigðisvísindum er talið mjög streituvaldandi, til dæmis nám í læknisfræði, hjúkrunarfræði, sjúkraþjálfun o.s.frv. (Seedhom o.fl., 2019). Í niðurstöðum rannsóknar Seedhom o.fl. upplifðu
læknanemar meiri streitu en nemar á hinum sviðunum. Í ljós kom að námstengd streita var algengasti
streituvaldurinn meðal læknanema en 84,9% þeirra upplifðu meðal-alvarlega til alvarlegrar
námstengdrar streitu en 48,1% voru með fjárhagslega streitu, 41,1% upplifði samgöngutengda streitu
og 2,5% fundu fyrir fjölskyldutengdri streitu. Námstengd streita var hins vegar meðal 71,2% nema í
hinum námsgreinunum sem var marktækt lægra en meðal læknanema (84,9%). Á hinn bóginn fann
29
marktækt hærra hlutfall nema í hinum heilbrigðisvísindagreinunum fyrir fjölskyldu-, fjármála- og
samgöngutengdri streitu. Rannsókn, sem Elias, Ping og Abdullah (2011) gerðu meðal tæplega 18.000
háskólanema í Malasíu sýndi að hjúkrunarfræðinemar voru í meiri hættu á að finna fyrir sálrænni streitu
miðað við jafnaldra þeirra í öðrum deildum háskólanna. Önnur rannsókn á streitu meðal háskólanema
á Indlandi staðfesti þetta en þar kom fram að hlutfall streitu meðal læknisfræðinema var 25,1% en 19,7%
meðal verkfræðinema (Wghachavare, Dhumale, Kadam og Gore, 2013).
Í rannsókn, framkvæmdri af Acharya og Chalise (2015) á tæplega 190 hjúkrunarfræðinemum í
Nepal, var kannað hve mikil námstengd streita og sjálfsvirðing væri hjá nemunum. Mælitækin
Assessing Academic Stress (SAAS) og Self-Esteem Scale (RSE) voru notuð í rannsókninni. Í ljós kom
að hjúkrunarfræðinemar þjáðust af mikilli námstengdri streitu (74%) og lítilli sjálfsvirðingu (78%). Önnur
könnun, sem gerð var á meðal nema við Heilbrigðisvísindasviði Háskóla Íslands leiddi í ljós að nemar við Heilbrigðisvísindasviðið fundu fyrir umtalsverðu andlegu álagi: 87% þátttakenda svöruðu að þau
hefðu fundið fyrir andlegu og eða líkamlegu álagi í meira en tvær vikur; 72% töldu að andlegt álag væri
sökum langvarandi streituástands; 14% þátttakenda höfðu þurft að seinka námi eða taka hlé frá námi
vegna álags. Einnig sýndu niðurstöðurnar að um þriðjungur þátttakenda fann fyrir klínískum einkennum
þunglyndis (Þingskjal nr. 118/2017–2018).
4 Niðurstöður Markmið þessa verkefnis var að taka saman helstu rannsóknir sem gerðar hafa verið á tengslum
streitu á tímum lífsbreytinga og stuðnings um heilsusamlegt líferni meðal háskólanema og gera grein
fyrir niðurstöðum þeirra. Leitast var við að sýna fram á algengi streitu og ræða afleiðingar hennar á líf
háskólanema og í kjölfarið að koma með tillögur um stuðning við heilsusamlegt líferni þeirra. Fjallað
verður um niðurstöður rannsókna til að svara rannsóknarspurningunum sem settar voru fram hér að
framan.
4.1 Hvaða lífsbreytingar verða hjá háskólanemum? Sú reynsla og upplifun, sem háskólanemi fær í gegnum námsferli sitt getur haft afgerandi áhrif á lífsgæði,
heilsu og líðan hans sem aftur getur haft langvarandi neikvæðar afleiðingar ef ekki er brugðist við með
viðeigandi hætti. Háskólanemar tileinka sér ýmsar aðlögunarleiðir, siði, venjur og lifnaðarhætti sem geta haft tilhneigingu til að viðhaldast til framtíðar og erfitt getur reynst að breyta (Pelletier o.fl., 2016). Neminn
verður því viðkvæmari fyrir margvíslegri áhættuhegðun eins og óhóflegri áfengisneyslu eða óhóflegri
neyslu á óhollum matvælum sem aftur getur stuðlað að því að neminn tileinki sér óheilbrigðar
aðlögunarleiðir til að takast á við streituvaldandi aðstæður í umhverfi sínu (Enns o.fl., 2018).
Á heimsvísu er algengt að nemar, sem stunda nám á háskólastigi, upplifi mikla streitu sem
orsakast meðal annars vegna aukinnar kröfu og meiri ábyrgðar, fjárhagsleg krafa eykst ásamt miklu
verkefnaálagi í námi. Mikil streita getur stuðlað að því að háskólanemi tileinki sér gagnslausar
30
aðlögunarleiðir eins og óhóflega neyslu á fíngerðum kolvetnum og sykruðum matvælum og
gosdrykkjum, reykingar, fíkniefnaneyslu og áfengisneyslu sem hefur neikvæð áhrif á heilsu hans og
líðan til skemmri eða lengri tíma (Enns o.fl., 2018). Upplifuð streita og streitustig meðal háskólanema
ákvarðast meðal annars af þeim aðlögunarleiðum sem neminn tileinkar sér í háskólanámi til þess að
geta tekist á við streituvaldandi aðstæður. Auk þessa hafa rannsóknir bent til að geta einstaklingsins til
að stjórna tilfinningum sínum ásamt tilfinningagreind hans geti skipt máli og haft áhrif á það hversu vel
einstaklingnum tekst að aðlagast lífsbreytingunni sem á sér stað hverju sinni (Enns o.fl.,2018; Mennta og menningarmálaráðuneytið, 2018; Pelletier o.fl., 2016).
Í rannsókn frá árinu 2019í Ástralíu, sem Edgar og félagar (2019) gerðu meðal háskólanema , voru
könnuð tengsl lífsbreytinga þeirra og árangurs í námi. Í rannsókninni kemur fram að hvatning nema til
náms sé eitt af þeim lykilþáttum sem hefur áhrif á námsárangur.
4.2 Hvað veldur streitu meðal háskólanema á tímum lífsbreytinga? Í stórum dráttum er hægt að skilgreina lífsbreytingar og eða streituna, sem háskólanemar verða fyrir í
náminu, sem hvers konar neikvæða atburði sem tengjast neikvæðum tilfinningum, ógnunum eða skaða.
Í kjölfar streituvaldandi atburðar koma fram líffræðileg og atferlisleg viðbrögð sem miða að því að breyta
núverandi aðstæðum eða á annan hátt aðlagast streituvöldum. Samhliða því að hindra námsárangur er talið að streita tengist fjölda neikvæðra tilfinningalegra og heilsufarslegra afleiðinga og upplifunar, þar
með talið þunglyndi, offita og hjarta- og æðasjúkdómar (DaSilva o.fl., 2019). Reyndar hefur stig streitu
hækkað undanfarið meðal háskólanema og málefnum, sem tengjast geðheilbrigðisvandamálum
háskólanema, hefur fjölgað (ACHA, 2019).
Reynslan af háum stigum námstengdrar streitu eykur hættuna á að nemar þrói með sér líkamleg
heilsufarsvandamál síðar á lífsleiðinni sem hægt er að koma í veg fyrir. Í rannsókn Stultus-Kolehmainen
og Sinha (2014) kom í ljós að fólk er stressað eins og t.d. á próftímabilum, sem veldur því að nemar eru
ólíklegri til að stunda reglubundna líkamlega hreyfingu. Áhrifin hafa svo slæmar afleiðingar fyrir
líkamlega heilsu. Streita getur einnig leitt til þróunar langvinnra sjúkdóma, þar með talið
efnaskiptaheilkenna, offitu og skerts insúlínnæmis. Þessir sjúkdómar stafa af óheilbrigðum lífsstílvenjum
og ójafnvægi í streithormónakerfi líkamans eða ónæmiskerfinu (Pervanidoou og Chrousos, 2012). Á
svipaðan hátt hefur verið sýnt fram á að streita tengist aukinni matarlyst og meiri líkamsþyngd (Pascoe, Hetrick og Parker, 2020). Þess vegna getur námstengd streita stuðlað að þróun heilsufarsvanda, þar
með talið þróun á langvinnum sjúkdómum vegna minni hreyfingar og óheilbrigðari lífsstíls. Sýnt hefur
verið fram á í aðþjóðlegri rannsókn að mikil streita ásamt lélegum svefni hjá háskólanemum, getur haft
neikvæð áhrif á námsárangur og vellíðan meðal nema (Michaela o.fl., 2020).
Vissulega gefa niðurstöður OECD-könnunar til kynna að kvíði vegna skólaverkefna, heimaverkefna
og prófa hafa neikvæð áhrif á námsárangur nema í vísindum, stærðfræði og lestri. Auk þess kom í ljós
í ofangreindri könnun að stelpur, sem ná bestum árangri í skólanum, segja frá því að óttinn um að gera
mistök hafi oft haft neikvæð áhrif á prófárangur þeirra (OECD, 2015). Í árlegri skýrslu American College
Health Association (2019) má sjá vísbendingar um neikvæð áhrif streitu á háskólanema sem hafa
hamlandi áhrif á námsárangur. Þar tóku 30% nema fram að streita olli því að þeir fengu lægri einkunn á
31
prófi eða í námskeiði, féllu úr eða hættu í námskeiði eða það truflaði ritgerðarsmíð eða verknám.
Skuldbinding nema til náms og skóla er nauðsynleg til þess að ná árangri í skólanum. Streita er gjarnan
tengd við neikvæða líðan sem er ein helsta orsök minni skuldbindingar nema við námið og skólann.
Tvær rannsóknir voru framkvæmdar á áhrifum streitu á námsárangri læknanema í Þýskalandi og í Hong
Kong. Niðurstöður þeirra rannskókna gáfu til kynna að hátt streitustig tengdist lakari námsárangri (Kotter,
Wagner, Bruheim og Voltmer, 2017; Pascoe o.fl., 2020). Þar að auki fól námstengd streita og kulnun í
sér einkenni um þreytu, skerta getu, áhugaleysi, árangursleysi og/eða minnkaða framkvæmdagetu. Námstengd streita er sterklega tengd minnkuðum námsáhuga sem leiðir til aukinnar hættu á brottfalli úr
háskóla (Bedewy og Gabriel, 2015).
Áhættuhegðun ungs fólks, þar á meðal reykingar og áfengis- og vímuefnaneysla, getur haft
afdrifaríkar afleiðingar í för með sér fyrir heilsufar og vellíðan nema. Niðurstöður rannsóknar Boulton og O´Connell (2017) bendir til þess að félagslegur stuðningur getur dregið úr óheilsusamlegum
aðlögunarleiðum nema.
Kerfisbundin samantekt á 13 rannsóknum sýndi að háskólanemar, sem þjáðust af streitu ,upplifðu
andlega vanlíðan ásamt almennt lakari lífsgæðum (Ribeiro o.fl., 2017). Viðvarandi streita getur einnig leitt til þróunar á alvarlegum geðsjúkdómum eins og kvíða og þunglyndi (Pascoe o.fl., 2020). Samkvæmt
rannsókn sálfræðinganna Andra Haukstein Oddssonar og Halldóru Bjargar Rafnsdóttur (2017) mældust
rúmlega þriðjungur háskólanema á Íslandi (nemar Háskóla Íslands, Háskólans í Reykjavík og
Háskólanns á Akureyri) með miðlungs eða alvarleg einkenni þunglyndis. Tæp 20% nema mældust
einnig með einkenni kvíða. Alls tóku 2.737 nemar þátt í fyrrgreindri rannsókn og meðalaldur þátttakenda
var 28 ár. Niðurstöður þessarar rannsóknar eru svipaðar niðurstöðum erlendra rannsóknna. Um 34%
nema mældust yfir klínískum mörkum þunglyndis og 19,8% mældust yfir klínískum mörkum kvíða.
Niðurstöðurnar sýndu líka mun á nemum í fullu námi og í hlutanámi sem gaf til kynna hærri tíðni þunglyndis- og kvíðaeinkenna hjá nemum í fullu námi. Nemar, sem bjuggu hjá foreldrum sínum,
reyndust hafa meiri þunglyndiseinkenni að meðaltali en nemar í annarri búsetu. Það merkilegasta, sem
hefur gerst hérlendis, er að stór hluti af háskólanemum glímir við andleg vandamál, sérstaklega
þunglyndis- og kvíðaeinkenni. Að frátaldri skerðingu á heilsu geta þunglyndis- og kvíðaeinkenni haft enn
frekari áhrif á námsárangur háskólanema (Bernal-Morales, Rodríguez-Landa og Pulido-Criollo, 2015).
Þetta er í samræmi við niðurstöður frá Humensky og félögum (2010) sem komust að því að þeir nemar,
sem voru með þunglyndiseinkenni, höfðu fundið fyrir einbeitingarerfiðleikum og átt erfitt með að klára skólaverkefni (Humensky o.fl., 2010).
4.2.1 Aðlögunarleiðir háskólanema í kjölfar lífsbreytinga og streitu Aðlögunarferli krefjast breytinga á hegðun ásamt vitsmunalegri vinnu til að takast á við streituvaldandi
þætti í kjölfar breytinga, þar sem reynir á hæfni einstaklingsins ásamt eflingu og nýtingu viðeigandi
úrræða (Enns o.fl., 2018; Neyak, 2019). Jákvæðar aðlögunarleiðir draga úr streitu og fela í sér ákveðna
eiginleika sem eru meðal annars lausnarmiðuð nálgun á vandamálið, jákvætt viðhorf, félagslegur stuðningur og að auki jákvætt endurmat og endurgjöf. Einstaklingar með háa tilfinningagreind, sem
lenda í streituvaldandi aðstæðum, draga úr sjálfsásökunum og eru almennt fljótari að jafna sig umfram
32
aðra. Eiginleikar í fari þeirra sem hafa háa tilfinningagreind eru meðal annars sveigjanleiki í
aðlögunarleiðum, yfirfærsla á aðlögunarleiðum og hafa félagslegan stuðning sem þeir nýta. Andstætt
því eru óheilbrigðar aðlögunarleiðir eins og sjálfsásakanir, neysla, afneitun og sjálfstruflun sem felst í
því að aftengja sig við líkama og sál. Lág tilfinningagreind getur leitt til lægra streituviðnáms sem aftur
getur leitt til þess að líkamleg einkenni streitu fara að gera vart við sig. Einstaklingar með lága
tilfinningagreind forðast gjarnan ákveðnar aðstæður, upplifa neikvæðar hugsanir og miklar
sjálfsásakanir og gera gjarnan mikið úr málunum (Mehri, Solhi, Garmaroudi, Nadrian og Sighaldeh, 2016).
Enns og félagar (2018) hafa kannað tengslin milli streitu, aðlögunarleiða og tilfinningagreindar
ásamt því að skoða hlutverk aðlögunarferlisins nánar og tengsl þess við tilfinningagreind, sjá mynd 4.
Niðurstöður gagna benda til þess að tilfinningagreind hafi veruleg áhrif á streitu sem ákvarðar hvort einstaklingurinn bregst við með því að nota heilbrigðar aðlögunarleiðir, sem eru hjálplegar, eða
óheilbrigðar aðlögunarleiðir sem eru gagnslausar eða gagnslitlar. Þar með sagt hafa einstaklingar, sem
eru með háa tilfinningagreind, tilhneigingu til að skynja vel aðlögunarferlið og geta túlkað streituvaldandi
atburði, sem útskýrist að hluta til vegna þess að þeir hafa meiri sveigjanleika og nota árangursríkar
aðlögunarleiðir sem viðbragð við streitu. Þessir einstaklingar hafa því betri færni til að takast á við streitu
á árangursríkan hátt með því að virkja fleiri hjálplegar aðlögunarleiðir. Sem dæmi má nefna að
einstaklingar með háa tilfinningagreind geta höndlað betur streitu og erfiðar aðstæður því að þeir eru
viðbúnir því að skynja, skilja og stjórna neikvæðum tilfinningum hjá sjálfum sér og öðrum. Auk þess eru þeir færari um að þekkja og skilja tilfinningalega upplifun annarra og geta því notað fleiri hjálplegar
aðlögunarleiðir. Tilfinningagreind einstaklinga ákvarðast af ákveðnum eiginleikum svo sem
tilfinningastjórnun, tilfinningalegri sjálfsvitund og skynjun gagnvart tilfinningum annarra. Hægt er að efla
tilfinningagreind með viðeigandi þjálfun sem hefur varanleg jákvæð áhrif á heilsu og líðan (Enns o.fl.,
2018; Nayak, 2019).
Margir einstaklingsbundnir og umhverfislegir þættir geta haft áhrif á aðlögunarferli einstaklinga að
lífsbreytingunni sem geta ýmist haft styðjandi eða hindrandi áhrif á lífsbreytingarferlið. Þegar lífsbreyting
hefst eru aðstæður einstaklingsins endurskilgreindar og skipulagi breytt til þess að laga sig að nýjum
aðstæðum lífsbreytingarinnar (Kralik, 2006). Siðir og lifnaðarhættir, sem háskólanemar tileinka sér í
aðlögunarferli sínu að háskólanámi, eru líklegir til að viðhaldast til lengri tíma þrátt fyrir útskrift nemans.
Því er mikilvægt að styðja og efla heilbrigðar aðlögunarleiðir háskólanema á þessu tímabili. Snemmtæk íhlutun og viðeigandi úrræði geta dregið úr streitu og stuðlað að heilbrigðu aðlögunarferli (Enns o.fl.,
2018).
33
4.3 Hvers konar heilsusamlegt líferni gætu háskólanemar tileinkað sér til að vinna gegn neikvæðum áhrifum streitu?
4.3.1 Heilsueflandi lífsstíll Lífsstíll felur í sér lifnaðarhætti einstaklinga, fjölskyldna og samfélaga sem geta verið heilbrigðir eða
óheilbrigðir hvað varðar einstaklingsbundna hegðun eins og matarræði, hreyfingu og streitustjórnun.
Heilbrigður lífsstíll getur leitt til betri heilsu og hamingju en aftur á móti getur óheilbrigður lífsstíll valdið
veikindum og ýmsum sjúkdómum (Mehri o.fl., 2016). Samkvæmt Walker og félögum hefur heilsueflandi lífsstíll (e. health-promoting lifestyle) verið skilgreindur sem fjölbreytt lífsmynstur athafna og skynjunar
sem nær að viðhalda eða auka vellíðan, sjálfsbirtingu og lífsfyllingu einstaklingsins (Walker, Sechrist og
Pender, 1987). Heilsueflandi hegðun (e. health-promoting behaviors) samanstendur af sex þáttum, það
er heilsufarsleg ábyrgð, hreyfing, næring, félagsleg samskipti, andleg iðkun og streitustjórnun. Pender,
Murdaugh og Parsons (2010) leggja áherslu á að auknar vísbendingar séu um að ef einstaklingar geti
þjálfað sig vel og reglulega í að tileinka sér heilbrigðar aðlögunarleiðir myndi það hafa í för með sér betri
heilsu og bættan lífsstíl.
4.3.2 Hreyfing Streita er algeng meðal háskólanema – eins og áður hefur komið fram – og er vitað að streita hefur
neikvæð áhrif á líkamlega og andlega líðan. Sýnt hefur verið fram á þau jákvæðu áhrif sem hreyfing
hefur á andlega og líkamlega heilsu og er því mikilvægt að vekja athygli á því við háskólanema. Með
því að auka þekkingu háskólanema á þeim heilsubætandi áhrifum og kostum, sem hreyfing hefur, getur
það leitt til jákvæðra lífsbreytinga með því að efla heilbrigðar aðlögunarleiðir þeirra. Regluleg hreyfing
dregur úr þunglyndi, streitu og kvíða ásamt því að auka almenna ánægju háskólanema, þar sem aukið
sjálfstraust og trú á eigin getu fylgir reglulegri hreyfingu (Yorks, Frothingham og Schuenke, 2017). Niðurstöður Almutairi og félaga (2018) bentu til þess að það að stunda frístundaiðju gæti stuðlað að
betri heilsu og betri líkamlegri og sálrænni líðan. Í svipuðum rannsóknum Klainin-Yobas, He og Lau
(2015) kom fram að háskólanemar, sem æfðu reglulega, voru betur á sig komnir líkamlega og höfðu
betri líkamlega og sálræna heilsu.
Í svissneskri rannsókn frá árinu 2017 (Gerber o.fl., 2017) kom í ljós að lítil hreyfing sýndi tengsl
við hækkun á adrenocortical-gildi sem er streituvaldandi hormón. Í bandarískri rannsókn frá árinu 2016
voru athuguð líkamleg heilsa, lífstíll, hegðun og geðheilbrigði hjá háskólanemum á fyrsta námsári. Alls
tóku 93 þátt í rannsókninni. Niðurstöður voru þær að 40% þátttakenda voru í yfirþyngd og einungis 44%
uppfylltu ráðlögð hreyfingarviðmið. Af þátttakendunum voru 41% með þunglyndiseinkenni og 28% kvíða.
Tengsl voru á milli þunglyndis/kvíða og óheilsusamlegrar hegðunar. Nemar sem innritast í háskólanám
34
eru í aukinni áhættu á að fá þunglyndi, kvíða og sýna af sér óheilsusamlega hegðun sem hægt væri að
fyrirbyggja með skimun og snemmtækum inngripum. Til að bera kennsl á heilbrigðisvanda mætti greina
nema í áhættuhópi svo að hægt sé að grípa til snemmtækra inngripa og stuðla að betri árangri (Menyk
o.fl., 2016). Þar sem hreyfing er meðal áhrifaríkustu þátta til að efla heilsu og vernda lífsgæði gæti
ófullnægjandi hreyfing haft mjög alvarlegar afleiðingar í för með sér fyrir lýðheilsu sem getur valdið
ýmsum líkamlegum og félagslegum erfiðleikum (Mehri o.fl., 2016). Þannig er heilsueflingaráætlun
mikilvæg til að hvetja nema til að hreyfa sig reglulega til að efla heilsu þeirra og til að koma í veg fyrir þróun sjúkdóma.
4.3.3 Matarræði Streita hefur verið tengd við þyngdaraukningu og ofþyngd sem hefur neikvæðar heilsufarslegar
afleiðingar. Hormón virkjast í streituviðbragði líkamans sem hefur áhrif á matarlyst með þeim afleiðingum
að hungurtilfinning eykst sem eykur hættu á óheilbrigðum matarvenjum. Hætta er á því að óheilbrigðar
aðlögunarleiðir myndist hjá háskólanemum ef ekki er farið rétt að þar sem þeir leita gjarnan í skyndibita
og óhollt matarræði til að virkja umbunarkerfi líkams vegna streituvaldandi þátta sem fylgja því að stunda
nám á háskólastigi. Í niðurstöðum Mehris og félaga (2016) var líkamsmassastuðullinn BMI (e. body mass index) greindur of hár meðal háskólanema, sem áréttar mikilvægi þess að hvetja einstaklinga til
að gera heilsueflandi áætlun um að breyta lífsstíl sínum. Með hliðsjón af mikilvægu hlutverki
líkamsímyndar og tengslum hennar við sjálfsmynd, sérstaklega meðal kvenna, er mikilvægt að efla
heilbrigðisfræðslu fyrir háskólanema um heilsusamlegt mataræði til þess að geta tekist á við
streituvaldandi kröfur sem fylgja náminu. Í rannsókn Mehris og félaga, kom einnig fram að aukin hætta
var á ofþyngd eða offitu meðal giftra námsmanna. Þannig ættu heilsueflandi inngrip að beinast í auknum
mæli að þessum nemahópi.
Þátttakendur í rannsóknum á ákvörðunum um ofneyslu matar hjá háskólanemum nefndu að
sjálfsstjórnunarferli, þar með talið innri (e. intrinsic) (t.d. óskir um mat) og ytri (t.d. heilsufarsvitund,
sektarkennd) hvatir, sjálfsagi, sjálfsstjórnun, tímastjórnun o.s.frv., hafi haft áhrif á neysluhegðun eða
matarhegðun sína (Deliens, Clarys, De Bourdeaudhuij og Deforche, 2014). Ljóst er út frá niðurstöðum
rannsókna Deliens og félaga (2014) að háskólanemar, sem sýndu meira sjálfstæði og ábyrgð á mataræði sínu og skipulögðu matarvenjur sínar í skólanum, náðu meiri stöðugleika í matarvenjum. Slíkt
sjálfseftirlit og sjálfsstjórnun getur hjálpað nemum að taka heilbrigðari ákvarðanir og viðhalda
heilsusamlegri lífsstíl á fullorðinsárum (Lacaille, Dauner, Krambeer, Pedersen, 2011). Þátttakendur töldu
að ávinningur (t.d. bæta heilsufar og kraft) af heilsusamlegum matarvenjum gæti líka haft áhrif á
fæðuval. Nemarnir töldu einnig að þekking á mataræði og næringu ætti að vera fyrsta skrefið í átt að
vitundinni um heilbrigðar matarvenjur. Deliens of félagar (2014) nefndu í rannsókn sinni að háskólanema
skorti þekkingu og færni til að hafa heilsusamlegt fæðuval að leiðarljósi ásamt því að útbúa hollan mat sem gerði þeim erfitt fyrir við að aðlagast breyttum heilsueflandi lífsstíl.
35
4.3.4 Svefn
Svefnvandamál orsakast af fjölbreytilegum þáttum sem geta haft veruleg áhrif á heilsu og líðan
háskólanema. Algengt er að háskólanemar glími við einhvers konar svefnvandamál; í því felst meðal
annars að vera lengur en þrjátíu mínútur að sofna, að vera andvaka, skerðing á svefngæðum og
erfiðleikar við að ná tökum á svefnvenjum. Rannsóknir benda til þess að háskólanemar, sem glíma við viðvarandi svefnvandamál, upplifi töluvert meiri þreytu, þunglyndi, kvíða, streitu, reiði, líkamlega
fylgikvilla, dagsyfju, minna sjálfstraust og skerta getu til að sinna athöfnum daglegs lífs heldur en aðrir
nemar. Snemmtæk íhlutun og inngrip geta hins vegar stuðlað að bættum svefnvenjum og
svefngæðum háskólanema og verið fyrirbyggjandi gagnvart þróun frekari heilsufarsvandamála í
framtíðinni. Ávinningur inngrips og íhlutunar getur haft jákvæð áhrif á geðheilsu háskólanema, stuðlað
að heilbrigðum aðlögunarleiðum og eflt lífsgæði þeirra (Friedrich, Claßen og Schlarb, 2018).
4.4 Hugræn atferlismeðferð Rannsókn var gerð meðal íslenskra kvenstúdenta á háskólastigi til að svara aukinni eftirspurn og þörf
fyrir úrræði sem væru ekki tímafrek, væru ódýr og aðgengileg. Rannsakendur könnuðu upplifun og árangur hugrænnar atferlismeðferðar við sálrænni vanlíðan kvenna í háskólanámi, sem fór fram í fjögur
skipti í 2 klst í senn. Niðurstöður rannsóknarinnar sýndu að hópmeðferðin leiddi til:
1) Aukinnar þekkingar og skilnings: Jákvæð og uppbyggjandi reynsla sem hjálpaði
kvenstúdentunum að skilja betur sjálfar sig og aðra. Þær gátu betur borið kennsl á tilfinningar sínar, skilið þær og stjórnað þeim.
2) Aukins tilfinningalegs jafnvægis og jákvæðrar hugsunar: Kvenstúdentarnir urðu jákvæðari í
hugsun og gátu breytt neikvæðum hugsunum yfir í jákvæðar í mismunandi aðstæðum. Í stað
þess að gera mikið úr málum og hefja sjálfsásakanir gátu þær breytt innri hugsun á uppbyggjandi máta.
3) Aukins sjálfstrausts og sjálfsstjórnar: Kvenstúdentarnir öðluðust færni og tækni sem þær gátu
nýtt sér til að ná betri stjórn á hugsunum sínum og hegðun í streituvekjandi aðstæðum eins og
til dæmis öndunaræfingar.
4) Aukins sjálfstrausts og betri stjórnunar á aðstæðum: Kvenstúdentarnir Lærðu tækni sem þær
gátu beitt til að bæta samskipti og skynja aðstæður betur sem gaf þeim aukinn styrk og kjark til
að höndla fjölbreytilegar aðstæður.
(Bernhardsdottir, Champion og Skärsäter, 2014).
Þessi hópmeðferð reyndist bera árangur við að hjálpa íslenskum konum í háskólanámi til að takast á
við streituvaldandi aðstæður á árangursríkan og uppbyggjilegan hátt. Ekki er hægt að yfirfæra
niðurstöður rannsóknarinnar yfir á alla háskóla hér á landi en að mati höfunda er þörf er fyrir fleiri
rannsóknir á árangri meðferðarinnar og m.a. á árangri hennar fyrir bæði kynin.
36
4.5 Núvitund
Rannsókn Finkelstein-Fox, Park og Riley (2017), sem var framkvæmd í Bandaríkjunum, kannaði áhrif
núvitundar ásamt tilfinningastjórnun háskólanema (n=158) á aðlögun þeirra að háskólanámi. Þættir sem tengjast tilfinningastjórnun auk núvitundar og sá eiginleiki að geta haldið jafnvægi á tilfinningum
sínum í streituvaldandi aðstæðum, hafa oft tengsl við líðan. Lítið hefur hins vegar verið rannsakað
hvaða þættir ákvarða hvort og hvernig háskólanemar í streituvaldandi aðstæðum geta nýtt sér
núvitund. Niðurstöður rannsóknarinnar sýndu að þjálfun háskólanema í núvitund ásamt
tilfinningastjórnun hafði jákvæð áhrif á líðan og gæti því aukið seiglu nema sem þurfa að aðlagast
háskólanáminu. Að auki reyndist þjálfun í núvitund vera verndandi þáttur gagnvart breytingum á
þunglyndiseinkennum í jákvæða átt (Finkelstein-Fox, Park og Riley, 2017). Þjálfun, sem byggði á
núvitundaræfingum, hefur reynst árangursrík til meðhöndlunar á líkamlegum og andlegum kvillum. Í Kína árið 2017, var ávinningur (e.efficiacy) tveggja netnámskeiða (núvitund samanborið við hugræna
atferlismeðferð) kannaður til þess að efla geðheilbrigði háskólanema. Niðurstöðurnar sýndu að bæði
forritin iMIND (smáforrit um núvitund) (n=604) og iCBT (smáforrit um hugræna atferlismeðferð)
(n=651) báru árangur til að bæta geðheilbrigði, sálræna líðan, lífsánægju, svefnraskanir og
orkuójafnvægi líkamans sem viðhéldust yfir þriggja mánaða tímabil (Mak, Chio, Chan, Lui og Wu,
2017).
5 Umræður
Streita er algeng upplifun meðal nema í háskólanámi og er nú talin vera hluti af daglegu lífi þeirra.
Háskólanemar þurfa að takast á við ýmsar ófyrirsjáanlegar óskoranir á meðan þeir undirbúa sig fyrir
faglegt hlutverk í framtíðarstarfi sínu í samfélaginu (Stillwell, Vetmeesch og Scott, 2017; Tavolacci o.fl., 2013). Streita eða sú uplifun að finnast aðstæður sínar vera of yfirgripsmiklar og að upplifa yfirþyrmandi
tilfinningar, getur leitt til skaðlegra heilsufarslegra afleiðinga þ.e. líkamlegra (veiklað ónæmiskerfið),
andlegra og tilfinningalegra (Coffey o.fl., 2017; Meinyk o.fl., 2016; Pelletier o.fl., 2016). Hæfni
einstaklinga til þess að takast á við breyttar aðstæður og aðlagast þeim er mismikil en rannsóknir sýna
að þær margvíslegu áskoranir, sem háskólanemar þurfa að takast á við, geta valdið mikilli streitu í kjölfar
viðvarandi álags. Háskólanemar geta orðið fyrir því að miklar námstengdar og persónulegar kröfur, sem
þeir setja fram, séu umfram getu þeirra sem veldur sálrænni vanlíðan, kvíða, streitu, yfirþyrmandi tilfinningu, áhyggjum og jafnvel klínískum einkennum þunglyndis (Duffy o.fl., 2019; Meleis, 2000). Þó að
fáir rannsakendur hafi skoðað streitu meðal íslenskra háskólanema hefur streita verið rannsökuð meðal
nema í grunnnámi við Háskóla Íslands (Sigríður Lilja Magnúsdóttir og Valdís Ingunn Óskarsdóttir, 2016).
Þar mældust háskólanemar með 20,60 meðalstreitustig á PSS-streitukvarðanum og 58,1% þátttakenda
var yfir meðalskori. Í ljósi þess að meðalstreitustig nema í Háskóla Íslands var marktækt hærra en
meðalstreitustig hjúkrunarfræðinema á fyrsta og öðru námsári í Hákólanum á Akureyri skv rannsókn
Evu Mjallar Júlíusdóttur og Helgu Berglindar Hreinsdóttur (2010) en þar var meðalstreitustig nema 17,2,
þá er mikilvægt að fylgja þessum rannsóknarniðurstöðum frekar eftir. Auk þess sýndi rannsókn Jóhönnu
37
Bernharðsdóttur (2014) á sálrænni vanlíðan kvenstúdenta við Háskóla Íslands að rúm 20% kvenna ættu
við sálræna vanlíðan að stríða og fyndu fyrir þunglyndis- og kvíðaeinkennum. Eins kom í ljós í
meistaraverkefni sálfræðinganna Andra Haukstein Oddson og Halldóru Bjargar Rafnsdóttur (2017) að
um þriðjungur háskólanema á Íslandi mældist með þunglyndi og tæp 20% voru með kvíða. Ofangreindar
rannsóknir gefa því skýra vísbendingu um mikilvægi þess að auka stuðning við háskólanema til að hlúa
að heilsu þeirra og vellíðan því að þeir eru framtíðarstarfskraftur í íslensku samfélagi. Einnig móta nemar
sér siði, hefðir og venjur á háskólaárunum sem eiga það til að viðhaldast í starfi úti í samfélaginu. Með aðkomu fræðsluteymis, t.d. innan heilsugæslunnar, mætti fyrirbyggja síðbúin heilsufarsvandamál vegna
streitu og álags háskólanema. Heilsugæslan hér á landi sinnir nemendum á grunnskólastigi og á
menntaskólastigi með formlegum hætti en það mætti þróa formlegan stuðning við nema á háskólastigi
bæði til að sinna námstengdum vandamálum og eins til að fyrirbyggja þróun heilsufarsvandamála. Eins
mætti bjóða upp á formleg fræðslunámskeið fyrir nema á vegum háskólanna, þar sem kynntar yrðu
lífsbreytingar og heilbrigðar aðlögunarleiðir til að takast á við þessi vandamál.
Mikil streita getur stuðlað að því að háskólanemi tileinki sér gagnlausar aðlögunarleiðir eins og
óhollt matarræði, reykingar og áfengisneyslu, sem hefur neikvæð áhrif á heilsu hans og líðan (Enns
o.fl., 2018). Viðvarandi álag verður oft og tíðum í lífi háskólanema vegna þeirra margvíslegu áskorana
sem þeir þurfa að takast á við og hefur streita, kvíði og yfirþyrmandi tilfinning verið rannsökuð (Stillwell,
2017). Niðurstöður rannsóknar Baghurst og Kelley, 2014, sýndu að þeir nemar, sem fengu inngrip
með streitustjórnun eða líkamlegri hreyfingu, höfðu marktækt lægra streitustig og voru með minni prófkvíða og minni kulnunareinkenni í lok annar en ekki var marktækur munur á kvíða meðal hópanna.
Að auki hefur komið í ljós að regluleg hreyfing dregur úr þunglyndi, streitu og kvíða ásamt því að auka
almenna ánægju háskólanema, auk þess sem aukið sjálfstraust og trú á eigin getu var fylgifiskur
reglulegrar hreyfingar (Yorks, Frothingham og Schuenke, 2017).
Með hliðsjón af mikilvægi heilsu háskólanema ættu stuðningsúrræði fyrir heilsueflandi hegðun
meðal þeirra að vera forgangsverkefni fyrir stefnumótendur í heilbrigðisþjónustunni, auk þess sem
heilbrigðisstarfsmenn ættu að veita samfélagsþjónustu sem miðar meðal annars að því að hjálpa
nemum að þróa með sér heilbrigðan lífsstíl. Rannsókn á rúmlega 500 háskólanemum frá Íran (Mehri o.fl., 2016) sýndi að skipulagning heilsueflingar með áherslu á valdeflingu til að þróa heilbrigðan lífsstíl
leiddi til betri námsárangurs. Tvær rannsóknir hafa sýnt fram á að meirihluti háskólanema vildu fá
faglega ráðgjöf og aðstoð þegar þau þurftu á því að halda (Almutairi o.fl., 2018; Mehri o.fl., 2016). Það
þýðir að háskólanemar hafa möguleika á að breyta veikleikum sínum í styrk til að efla heilbrigða lífshætti
og lífsviðhorf. Þess vegna þarf að gera áætlun um hreyfingu og yfirfara næringarvenjur í samvinnu við
heilbrigðisstarfsfólk (Mahdipour, Shahnazi, Hassanzadeh, Tabaraie og Sharifirad, 2013). Jafnframt þarf
að leggja áherslu á að fræða nema í háskólum um mikilvægi ráðgjafar (s.s. heilsueflingarráðgjöf) til að viðhalda heilsu þeirra.
Áhugaverðar niðurstöður komu fram í rannsókn Mehris og félaga (2016) sem sýndu að
heilsufarsleg ábyrgð og streitustjórnun höfðu sterk tengsl við hreyfingu og mataræði. Með öðrum orðum,
því hærri sem heilsuábyrgð og streitustjórnun voru meðal háskólanema því betri voru hreyfi- og næringarvenjur þeirra. Þannig má draga þá ályktun að þróun og innleiðing markmiða tengdra
áætlanagerða til að efla heilsuábyrgð og streitustjórnun meðal nema geti stuðlað að reglubundinni
38
líkamlegri hreyfingu og góðum næringarvenjum. Í streitustjórnun einbeitir einstaklingurinn sér að
aðferðum og tækni sem notuð eru til að stjórna streitu. Þess vegna er það gagnlegt að háskólar bjóði
upp á fræðslu og ýmis tækifæri til að háskólanemar geti nýtt sér streitustjórnunartæknina, eins og t.d.
að fá nægan svefn, að taka frá tíma tvisvar til þrisvar sinnum á dag til að slaka á og einbeita sér að
skemmtilegum hugsunum, en slíkt getur verið afar gagnlegt (Mehri o.fl., 2016). Síðast en ekki síst kom
fram í niðurstöðum Mehris og félaga (2016) að einhleypir námsmenn skoruðu marktækt lægra á
heilsufarslegri ábyrgð og andlegri iðkun á mælitækjum Health Promoting Lifestyle Profile (HPLP) samanborið við gifta. Mikilvægt er að huga að þessum mismun milli giftra og ógiftra nema við þróun og
tileinkun heilsueflandi lífsstíls meðal háskólanema.
Ályktanir
Háskólanemar eru viðkvæmur hópur í veigamiklu mótunarferli þar sem streituvaldandi þættir í lífi þeirra
aukast í námi. Aukin hætta er á því að nemar tileinki sér óheilbrigða lifnaðarhætti sem aðlögunarleið í
aðlögunarferli þeirra að nýrri lífsbreytingu. Heilsufarslegar afleiðingar geta þróast ef nemar tileinka sér
óheilbrigða lifnaðarhættir og geta þeir varað til framtíðar. Að því sögðu, er nauðsynlegt að upplýsa
háskólanema um heilbrigðar aðlögunarleiðir til þess að stuðla að jákvæðu lífsbreytingaferli en þannig er
hægt að hafa langvarandi heilsubætandi áhrif á heilsu og líðan háskólanema (Pelletier o.fl., 2016). Í Ástralíu gerðu Edgar og félagar (2019) rannsókn meðal háskólanema þar sem könnuð voru tengsl
lífsbreytinga við námsárangur. Niðurstöður rannsóknarinnar sýndu að hvatning nema til náms var einn
af þeim lykilþáttum sem hafði áhrif á námsárangur þeirra. Lítið er hins vegar vitað um hvaða
úrlausnarefni gagnast háskólanemum hér á landi. Við erlenda háskóla hafa ýmis úrræði fyrir nema verið
í boði sem hafa borið árangur til að milda áhrif streitu, s.s. undirbúningsnámskeið eða kynningardagar
fyrir nema þar sem fræðsla um lífsbreytingu tengda háskólanámi og árangursríkar meðferðir voru
kynntar auk reglubundinna gönguferða í hádegishléum o.s.frv. (Pelletiero.fl., 2016). Frekari rannsókna á meðferðum eða íhlutunum er þörf hér á landi til að kanna ávinning af heilsueflandi stuðningi við
háskólanema á tímum þeirra lífsbreytinga sem fylgja háskólanáminu.
39
Heimildaskrá
Abebe, A. M., Kebede, Y. G. og Mengistu, F. (2018). Prevalence of stress and associated factors among regular students at Debre Birhan governmental and nongovernmental health science colleges North Showa Zone, Amhara region, Ethiopia 2016. Psychiatry Journal, 2018, ID 7534937. doi:10.1155/2018/7534937
Acharya Pandey, R. og Chalise, H. N. (2015). Self-esteem and academic stress among nursing students. Kathmandu Univ Med J (KUMJ), 13(52), 298–302. doi:10.3126/kumj.v13i4.16827
Almutairi, K. M., Alonazi, W. B., Vinluan, J. M., Almigbal, T. H., Batais, M. A., Alodhayani, A. A., … Alhoqail, R. I. (2018). Health promoting lifestyle of university students in Saudi Arabia: A cross-sectional assessment. BMC public health, 18(1), 1093. https://doi.org/10.1186/s12889-018-5999-z
American College Health Association. (2019). American College Health Association:National College Health Assessment II: Undergraduate Student Executive Summary Spring 2019. Sótt af https://www.acha.org/documents/ncha/NCHA-II_SPRING_2019_US_REFERENCE_GROUP_EXECUTIVE_SUMMARY.pdf
Andri Haukstein Oddsson og Halldóra Björg Rafnsdóttir. (2017). Depressive and anxiety symptoms among university students in Iceland (óútgefin meistararitgerð). Háskólinn í Reykjavík, viðskiptadeild. Sótt 24. mars 2020 af https://skemman.is/handle/1946/28674
Auerbach, R. P., Alonso, J., Axinn, W. G., Cuijpers, P., Ebert, D. D., Green, J. B. og Bruffaerts, R. (2016). Mental disorders among college students in the World Health Organization world mental health surveys. Psychological Medicine, 46(14), 2955–2970. https://doi.org/10.1017/S0033291716001665
Baghurst, T. og Kelley, B. C. (2014). An examination of stress in college students over the course of a semester. Health Promot Pract, 15(3), 438–447. doi:10.1177/1524839913510316
Beall, J. W., DeHart, R. M., Riggs, R. M. og Hensley, J. (2015). Perceived stress, stressors, and coping mechanisms among doctor of pharmacy students. Pharmacy, 3(4), 344–354. doi:10.3390/pharmacy3040344
Bedewy, D. og Gabriel, A. (2015). Examining perceptions of academic stress and its sources among university students: The Perception of Academic Stress Scale. Health Psychology Open, 2(2).. https://doi.org/10.1177/2055102915596714
Beiter, R., Nash, R., McCrady, M., Rhoades, D., Linscomb, M., Clarahan, M. og Sammut, S. (2015). The prevalence and correlates of depression, anxiety, and stress in a sample of college students. J Affect Disord, 173, 90–96. doi:10.1016/j.jad.2014.10.054
Bernhardsdottir, J. og Vilhjalmsson, R. (2013). Psychological distress among university female students and their need for mental health services. J Psychiatr Ment Health Nurs, 20(8), 672–678. doi:10.1111/jpm.12002
Bernhardsdottir, J., Champion, J. D og Skärsäter, I. (2014). The experience of participation in a brief cognitive behavioueral group therapy for psychologically distressed female university students. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 21-679-686. doi:10.1111/jpm.12106
Bernal-Morales, B., Rodríguez-Landa, J. F. og Pulido-Criollo, F. (2015). Impact of anxiety and depression symptoms on scholar performance in high school and university students, a fresh look at anxiety disorders. London: IntechOpen. Sótt 26. apríl 2020 af https://www.intechopen.com/books/a-fresh-look-at-anxiety-disorders/impact-of-anxiety-and-depression-symptoms-on-scholar-performance-in-high-school-and-university-stude
40
Boulton, M. og O'Connell, K. A. (2017). Nursing students' perceived faculty support, stress, and substance misuse. J Nurs Educ, 56(7), 404–411. doi:10.3928/01484834-20170619-04
Chick, N. og Meleis, A. I. (1986). Transition: A nursing concern. School of Nursing Depertmental Papers, 9. Philadelphia: University of Pennsylvania: Scholarly Commons.
Chacón-Cuberos, R., Zurita-Ortega, F., Olmedo-Moreno, E. M. og Castro-Sánchez, M. (2019). Relationship between academic stress, physical activity and diet in university students of education. Behavioral sciences, 9(6), 59. https://doi.org/10.3390/bs9060059
Chu, B, Marwaha, K og Ayers, D. (2019). Physiology, stress reaction. Treasure Island, Flórída: StatPearls Publishing. Sótt 23. mars 2020 af https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK541120/?report=classic
Coffey, D. S., Elliot, K., Goldblatt, E., Grus, C., Kishore, S. P., Mancini, M.E., … Walker, P. H. (2017). A multifaceted systems approach to addressing stress within health professions education and beyond. NAM Perspectives, 7(1). doi:10.31478/201701e
Cohen, S. og Williamson, G. M. (1988). Perceived stress in a probability sample in the United States. Í S. Spacapan og S. Oskamp (ritstjórar), The social psychology of health (bls. 31–67). Newbury Park, Kaliforníu: Sage.
Dalky, H. F. og Gharaibeh, A. (2019). Depression, anxiety, and stress among college students in Jordan and their need for mental health services. Nurs Forum, 54(2), 205–212. doi:10.1111/nuf.12316
DaSilva, A. W., Huckins, J. F., Wang, R., Wang, W., Wagner, D. D. og Campbell, A. T. (2019). Correlates of stress in the college environment uncovered by the application of penalized generalized estimating equations to mobile sensing data. JMIR mHealth and uHealth, 7(3), e12084. https://doi.org/10.2196/12084
Deliens, T., Clarys, P., De Bourdeaudhuij, I. og Deforche, B. (2014). Determinants of eating behaviour in university students: A qualitative study using focus group discussions. BMC Public Health, 14, article 53. https://doi.org/10.1186/1471-2458-14-53
Denovan, A., Dagnall, N., Dhingra, K. og Grogan, S. (2019). Evaluating the perceived stress scale among UK university students: Implications for stress measurement and management. Studies in Higher Education, 44(1), 120–133. doi:10.1080/03075079.2017.1340445
Dhabhar, F. S. (2014). Effects of stress on immune function: The good, the bad, and the beautiful. Immunologic Research, 58(2–3), 193–210.
Diaz-Morales, J. F. og Escribano, C. (2015). Social jetlag, academic achievement and cognitive performance: Understanding gender/sex differences. Chronobiol Int, 32(6), 822–831. doi:10.3109/07420528.2015.1041599
Edgar, S., Carr, S. E., Connaughton, J. og Celenza, A. (2019). Student motivation to learn: Is self-belief the key to transition and first year performance in an undergraduate health professions program? BMC Medical Education, 19(1), 111. doi:10.1186/s12909-019-1539-5
Enns, A., Eldridge, G. D., Montgomery, C. og Gonzalez, V. M. (2018). Perceived stress, coping strategies, and emotional intelligence: A cross-sectional study of university students in helping disciplines. Nurse Education Today, 68, 226–231. doi:10.1016/j.nedt.2018.06.012
Eisenberg, D., Speer, N. og Hunt, J. B. (2012). Attitudes and belief about treatment among college students with untreated mental health problems. Psychiatric Services, 63(7), 711–713. https://doi.org/10.1176/appi.ps.201100250
41
Elias, H., Ping, W. S. og Abdullah, M. C. (2011). Stress and academic achievement among undergraduate students in Universiti Putra Malaysia. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 29, 646–655. doi:https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2011.11.288
Eva Mjöll Júlíusdóttir og Helga Berglind Hreinsdóttir. (2010). Streita hjúkrunarfræðinema á fyrsta og öðru námsári við Háskólann á Akureyri (óútgefin bakkalárritgerð). Háskólinn á Akureyri. Sótt af http://hdl.handle.net/1946/ 5818
Friedrich, A., Claßen, M. og Schlarb, A. A. (2018). Sleep better, feel better? Effects of a CBT-I and HT-I sleep training on mental health, quality of life and stress coping in university students: A randomized pilot controlled trial. BMC Psychiatry, 18(1), 268. doi:10.1186/s12888-018-1860-2
Gallagher R. P. (2005). National survey of counseling center directors. Alexandria: The International Association of Counseling Services. Sótt 24. mars 2020 af http://d-scholarship.pitt.edu/28166/1/2005_survey.pdf
Gazzaz, Z. J., Baig, M., Al Alhendi, B., Al Suliman, M., Al Alhendi, A. S., Al-Grad, M. og Qurayshah, M. (2018). Perceived stress, reasons for and sources of stress among medical students at Rabigh Medical College, King Abdulaziz University, Jeddah, Saudi Arabia. BMC Medical Education, 18(1), article 29. https://doi.org/10.1186/s12909-018-1133-2
Goh, J., Pfeffer, J. og Zenios, S. A. (2016). The relationship between workplace stressors and mortality and health costs in the United States. Management Science, 62(2), 608–628. doi:10.1287/mnsc.2014.2115
Grunspan, D. Z., Eddy, S. L., Brownell, S. E., Wiggins, B. L., Crowe, A. J. og Goodreau, S. M. (2016). Males under-estimate academic performance of their female peers in undergraduate biology classrooms. PLoS One, 11(2), e0148405. doi:10.1371/journal.pone.0148405
Hagstofa Íslands. (2018). Nemendur eftir skólastigi, tegund náms, almennu sviði og kyni 1997–2018. Sótt af https://px.hagstofa.is/pxis/pxweb/is/Samfelag/Samfelag__skolamal__4_haskolastig__0_hsNemendur/SKO04103.px/table/tableViewLayout1/?rxid=0eb1a086-a10a-40ab-a38d- c12fd57d8ea8
Hodge, B., Wright, B. og Bennett, P. (2018). The role of grit in determining engagement and academic outcomes for university students. Research in Higher Education, 59(4), 448–460. doi:10.1007/s11162-017-9474-y
Holt, N., Bremner, A., Sutherland, E., Vliek, M., Passer, M. W. og Smith, R. E. (2015). Psychology: The science of nind and behavior. Berkshire: McGrow-Hill Education.
Humensky, J., Kuwabara, S. A., Fogel, J., Wells, C., Goodwin, B. og Van Voorhees, B. W. (2010). Adolescents with depressive symptoms and their challenges with learning in school. The Journal of School Nursing, 26(5), 377–392. https://doi.org/10.1177/1059840510376515
Jacob, T., Gummesson, C., Nordmark, E., El-Ansary, D., Remedios, L. og Webb, G. (2012). Perceived stress and sources of stress among physiotherapy students from 3 countries. Journal of Physical Therapy Education, 26(3), 5–65.
Jenkins, S., Johnson, I. og Ginley, J. (2019). Work, Stress and Play: Students' perceptions of factors impacting on their studies and well-being. Eur J Dent Educ, 23(3), 349-354. doi:10.1111/eje.12436
Klainin-Yobas, P., He, H. G. og Lau, Y. (2015). Physical fitness, health behaviour and health among
nursing students: A descriptive correlational study. Nurse Educ Today, 35(12), 1199–1205. doi:10.1016/j.nedt.2015.06.014
Kralik., D., Visentin, K. og Van Loon, A. (2006). Transition: A literature review. Journal of Advanced Nursing, 55(3), 320–329, doi:10.1111/j.1365-2648.2006.03899.x
42
Koolhaas, J. M., Bartolomucci, A., Buwalda, B., de Boer, S. F., Flügge, G., Korte, S. M., … Fuchs, E. (2011). Stress revisited: A critical evaluation of the stress concept. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 35(5), 1291–1301. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2011.02.003
Kotter, T., Wagner, J., Bruheim, L. og Voltmer, E. (2017). Perceived Medical School stress of undergraduate medical students predicts academic performance: An observational study. BMC Med Educ, 17(1), 256. doi:10.1186/s12909-017-1091-0
Kwan, M.Y., Arbour-Nicitopoulos, K. P., Duku. E. Og Faulkner, G. (2016). Patterns of multiple health risk-behaviours in university students andtheir association with mental health: application of latent class analysis. Health Promotion and Chronic Disease Prevention in Canada, 36(8), 163-170.
Lacaille, L. J., Dauner, K. N., Krambeer, R. J. og Pedersen, J. (2011). Psychosocial and environmental determinants of eating behaviors, physical activity, and weight change among college students: A qualitative analysis. J Am Coll Health, 59(6), 531–538. doi:10.1080/07448481.2010.523855
Lazarus R. S. (1966). Psychological stress and the coping process. New York: McGrawHill.
Lazarus, R. S. og Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and coping. New York: Springer Publisher Company.
Lazarus, R. S. og Folkman, S. (1980). An analysis of coping in a middle-aged community sample. Journal of Health and Social Behavior, 21(3), 219–239.
Lindmark, U., Bülow, P. H., Mårtensson, J. og Rönning, H. (2019). The use of the concept of transition in different disciplines within health and social welfare: An integrative literature review. Nursing Open, 6(3), 664–675. doi:10.1002/nop2.249
Li, C., Yin, H., Zhao, J., Shang, B., Hu, M., Zhang, P. og Chen, L. (2018). Interventions to promote mental health in nursing students: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. J Adv Nurs, 74(12), 2727–2741. doi:10.1111/jan.13808
Liu, S., Zhu, M., Yu, D. J., Rasin, A. og Young, S. D. (2017). Using real-time social media technologies to monitor levels of perceived stress and emotional state in college students: A web-based questionnaire study. JMIR Ment Health, 4(1), e2. doi:10.2196/mental.5626
Mahdipour, N., Shahnazi, H., Hassanzadeh, S., Tavaraie, Y. og Gholamreza, S. (2013). Relationship between various aspects of life style in middle-aged women. Bull. Env. Pharmacol. Life Sci., 3(1),68–74. Sótt af https://core.ac.uk/download/pdf/35290453.pdf
Mayer, J. D., Salovey, P. og Caruso, D. R. (2000). Models of emotional intelligence. In R. J. Sternberg (ritstjóri), Handbook of intelligence (bls 396–420). New York: Cambridge University Press.
McCubbin, M. A., McCubbing, H. I., Nevin, R. og Cauble, E. (1996). Coping health inventory for parents (CHIP). Í H. I. McCubbin, A. Thompson og M. A. McCubbin (ritstjórar), Family assessment: Resiliency, coping and adaptation, inventories for research and practice, (bls. 407–445). Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Publishers.
McLean, C. P., Asnaani, A., Litz, B. T. og Hofmann, S. G. (2011). Gender differences in anxiety disorders: Prevalence, course of illness, comorbidity and burden of illness. Journal of Psychiatric Research, 45(8), 1027–1035. http://doi.org/10.1016/j.jpsychires.2011.03.006
Mehri, A., Solhi, M., Garmaroudi, G., Nadrian, H. og Sighaldeh, S. S. (2016). Health promoting lifestyle and its determinants among university students in Sabzevar, Iran. International Journal of Preventive Medicine, 7(1), 65. https://doi.org/10.4103/2008-7802.180411
Meleis, A. I., Sawyer, L. M., Im, E. O., Hilfinger Messias, D. K. og Schumacher, K. (2000). Experiencing transitions: An emerging middle-range theory. Advance in Nursing Science, 23(a), 12–28.
43
Mennta- og menningarmálaráðuneytið. (2018). Staða íslenskra háskólanema: Aðgengi, efnahagur og tækifæri til náms. Reykjavík: Höfundur. Sótt 23. mars 2020 af https://www.stjornarradid.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=2d86daef-4fb1-11e8-942b-005056bc530c&fbclid=IwAR1MV3c103T6UZ2spo8r52p8duOjSisxJUhQZkD0WE76Y-jQxILMGxL7DJc
Moher, D., Liberati, A., Tetzlaff, J. og Altman, D. G. (2009). Preferred reporting items for systematic reviews and meta-analyses: The PRISMA statement. Annals of Internal Medicine, 151(4), 264–269. doi:10.7326/0003-4819-151-4-200908180-00135
Nayak, S. G., (2019). Impact of procrastination and time-management on academic stress among undergraduate nursing students: A cross sectional study, 7. International Journal of Caring Sciences, 12(3), 1480.
OECD. (2015). PISA 2015 Results (Volume III). Sótt af http://www.oecd.org/education/pisa-2015-results-volume-iii-9789264273856-en.htm
Palmer, S. og Puri, A. (2006). Coping with stress at university: A survival guide. London: Sage Publication.
Pariat, L., Rynjah, A., Joplin og Kharjana, M. G. (2014). Stress levels of college students: interrelationship between stressors and coping strategies. IOSR Journal of Humanities and Social Science, 19(8), 40–46. doi: 10.9790/0837-19834046
Pascoe, M. C., Hetrick, S. E. og Parker, A. G. (2020). The impact of stress on students in secondary school and higher education. International Journal of Adolescence and Youth, 25(1), 104–112. doi:10.1080/02673843.2019.1596823
Pelletier, J. E., Lytle, L. A. og Laska, M. N. (2016). Stress, health risk behaviors, and weight status among community college students. Health Education & Behavior, 43(2), 139–144. doi:10.1177/1090198115598983
Pender, N. J., Murdaugh, C. L. og Parsons, M. A. (2011). Health promotion in nursing practice. Upper Saddle River, New Jersey: Pearson.
Pervanidou, P. og Chrousos, G. P. (2012). Metabolic consequences of stress during childhood and adolescence. Metabolism, 61(5), 611–619. doi:10.1016/j.metabol.2011.10.005
Pikó, B. og Piczil, M. (2012). Study of stress, coping and psychosomatic health among baccalaureate nurses-to-be. Orvosi hetilap, 153(31), 1225–1233. doi:10.1556/oh.2012.29431
Polit, D. F. og Beck, C. T. (2017) Nursing research, generating and assessing evidence for nursing practice (10. útgáfa). Philadelphia: Wolters Kluwer Health.
Racic, M., Todorovic, R., Ivkovic, N., Masic, S., Joksimovic, B. og Kulic, M. (2017). Self- perceived stress in relation to anxiety, depression and health-related quality of life among health professions students: A cross-sectional study from Bosnia and Herzegovina, Slovenian Journal of Public Health, 56(4), 251–259. doi: https://doi.org/10.1515/sjph-2017-0034
Ribeiro, Í. J. S., Pereira, R., Freire, I. V., de Oliveira, B. G., Casotti, C. A. og Boery, E. N. (2018). Stress and quality of life among university students: A systematic literature review. Health Professions Education, 4(2), 70–77. doi:https://doi.org/10.1016/j.hpe.2017.03.002
Seedhom, A. E., Kamel, E. G., Mohammed, E. S. og Raouf, N. R. (2019). Predictors of perceived stress among medical and nonmedical college students, Minia, Egypt. International Journal of Preventive Medicine, 10(1), 107. https://doi.org/10.4103/ijpvm.IJPVM_6_18
Selye H. (1976). The stress of life. New York: McGraw-Hill.
44
Shermeyer, L., Morrow, M. T. og Mediate, N. (2019). College students' daily coping, mood, and quality of life: Benefits of problem-focused engagement. Stress Health, 35(2), 211–216. doi:10.1002/smi.2847
Straub, R. O. (2014). Health psychology: A biopsychosocial approach (4. útgáfa). New York: Worth Publishers.
Stults-Kolehmainen, M. A. og Sinha, R. (2014). The effects of stress on physical activity and exercise. Sports Med, 44(1), 81–121. doi:10.1007/s40279-013-0090-5
Stillwell, S. B., Vermeesch, A. L. og Scott, J. G. (2017). Interventions to reduce perceived stress among graduate students: A systematic review with implications for evidence-based practice. Worldviews on Evidence-Based Nursing, 14(6), 507–513. doi:10.1111/wvn.12250
Sigríður Lilja Magnúsdóttir og Valdís Ingunn Óskarsdóttir. (2016). Rannsókn á streitu meðal nemenda í grunnnámi við Háskóla Ísalnds (óútgefin bakkalárritgerð). Háskóli Íslands, Reykjavík..Sótt 30. apríl 2020 af https://skemman.is/handle/1946/24767
Tavolacci, M. P., Ladner, J., Grigioni, S., Richard, L., Villet, H. og Dechelotte, P. (2013). Prevalence and association of perceived stress, substance use and behavioral addictions: A cross-sectional study among university students in France, 2009–2011. BMC Public Health, 13, article 724. doi: 10.1186/1471-2458-13-724
Pereira, S., Reay. K., Bottell. J., Walker. L., Dzikiti. C., Platt. C. og Goodrham. C. (2019). University student mental health aurvey 2018. London: The Insight Network og Dig-In. Sótt af http://generic.wordpress.soton.ac.uk/c4ww/2019/03/05/university-student-mental-health-survey-2018-results-published/
Thorley C. (2017). Not by degrees: Improving student mental health in the UK’s universities. London: Institute for Public Policy Research. Sótt af http://www.ippr.org/research/publications/not-by-degrees
University Partnerships Programme. (2017). Annual studenteExperience survey. London: Höfundur. Sótt 30. mars 2020 af https://upp-ltd.com/student-survey/
Vallianatos, H., Friese, K., Perez, J. M., Slessor, J., Thind, R., Dunn, J., . . . Shah, J. L. (2019). ACCESS Open Minds at the University of Alberta: Transforming student mental health services in a large Canadian post-secondary educational institution. Early Interv Psychiatry, 13(S1), 56–64. doi:10.1111/eip.12819
Vrabel, M. (2015). Preferred reporting items for systematic reviews and meta-analyses. Oncology Nursing Forum; Pittsburgh, 42(5), 552–554. doi:http://dx.doi.org/10.1188/15.ONF.552-554
Waghachavare, V. B., Dhumale, G. B., Kadam, Y. R. og Gore, A. D. (2013). A Study of stress among students of professional colleges from an urban area in India. Sultan Qaboos University Medical Journal, 13(3), 429–436.
Walker, S. N., Sechrist, K. R. og Pender, N. J. (1987). The health-promoting lifestyle profile: Development and psychometric characteristics. Nurs Res, 36(2), 76–81.
World Health Organization. (1986). The Ottawa charter for health promotion. Sótt af https://www.who.int/healthpromotion/conferences/previous/ottawa/en/
Yorks, D. M., Frothingham, C. A. og Schuenke, M. D. (2017). Effects of group fitness classes on stress and quality of life of medical students. The Journal of the American Osteopathic Association, 117(11), e17–e25. doi:10.7556/jaoa.2017.140
Yang, Y. og Barth, J. M. (2015). Gender differences in STEM undergraduates' vocational interests: People–thing orientation and goal affordances. Journal of Vocational Behavior, 91, 65–75. doi:https://doi.org/10.1016/j.jvb.2015.09.007
45
Yuelong, J., Lianping, H., Yaowen, K., Yan, C., Wei, L., Xiaohua, R., ... Yingshui, Y. (2014). Prevalence and risk factors of anxiety status among students aged 13–26 years. International Journal of Clinical and Experimental Medicine, 7(11), 4420–4426.
Þingskjal nr. 118/2017-2018. Umsögn Stúdentaráðs Háskóla Íslands um tillögu til þingsályktunar um sálfræðiþjónustu í opinberum háskólum. Sótt 24. mars 2020 af https://www.althingi.is/altext/erindi/148/148-747.pdf
46
Fylgiskjöl
Fylgiskjal 1: Prisma-flæðirit, undirstaða fyrir mynd 2.
PRISMA 2009 Flow Diagram
Records identified through database searching
(n = )
Additional records identified through other sources
(n = )
Records after duplicates removed (n = )
Records screened (n = )
Records excluded (n = )
Full-text articles assessed for eligibility
(n = )
Full-text articles excluded, with reasons
(n = )
Studies included in qualitative synthesis
(n = )
Studies included in quantitative synthesis
(meta-analysis) (n = )
Iden
tific
atio
n Sc
reen
ing
El
igib
ility
In
clud
ed
47
Fylgiskjal 2: Rannsóknir um lífsbreytingar háskólanema.
Höfundur Ár
Land
Tilgangur Rannsókna- snið
Úrtak Mælitæki Niðurstöður Styrkleikar (+) Veikleikar (–)
Kwan o.fl., (2016) Kanada Fræðisvið höfunda: Læknisfræði, geðlæknisfræði og íþróttafræði
Kanna heilsu-áhættuhegðun (t.d. reykingar, áfengisneyslu, áhættusama kynhegðun, hreyfingarleysi, svefn, óhollt matarræði), meðal háskólanema á tímum lífsbreytinga og tengsl þess við geðheilbrigði þeirra við háskóla í Kanada.
Þversniðskönnun
(e. cross-sectional study)
N = 837 (n=299 kk) Meðalaldur = 21 ár
Spurningalist á netinu (NCHA-National College Health Assessment Scale) til að bera kennsl á undirliggjandi heilsu-áhættu hegðun sem byggist á svörum nemenda við spurningum
Á tímum lífsbreytinga meðal háskólanema sem höfðu mestar líkur á að stunda áhættuhegðun (svo sem reykingar, áfengisneyslu og áhættusama kynhegðun) greindu þeir frá lakari andlegri heilsu, sérstaklega þegar hún tengdist streitu. Niðurstöðurnar benda til þess að mikilvægt er að veita nemendum snemmtæk inngrip.
(+) Hnitmiðuð rannsókn. Allar upplýsingar komu fram sem höfundar þurftu að nota við framkvæmd rannsóknarinnar. (-) Í þessari könnun er lágt svarhlutfall, aðeins 28% háskólanema tóku þátt.f
48
Fylgiskjal 3: Rannsóknir um streitu meðal háskólanema.
Höfundur (Ár)
Land Höfundur
Tilgangur Rannsóknar- snið
Úrtak Mælitæki Niðurstöður Styrkleikar (+) Veikleikar (-)
Jenkins, Johnson og Ginley (2019) Bretland
Fræðisvið höfunda: Tannlæknisfræði
Kanna hvernig ytri þættir (t.d svefnleysi, heilsufar, fjárhagsáhyggjur, áhugamál og vandamál tengd vinnáttu) geta haft áhrif á námsárangur og líðan einstaklingsins.
Þversniðsrannsókn (e. cross-sectional study)
N = 101 (30 kk)
Aldursbil þátttakenda: 18–25 ár
Spurningarlisti á netinu þ.m.t opnar spruningar, tveir valkostur spurningar, spurningar með einum svörum og einnig Likert-scales spruningar ( level of agreement) með svörum sem samræma við yfirlýsingu.
Tveir þriðju hlutar (n = 69, 63%) þátttakenda sögðust vera mjög stressaðir vegna náms síns á síðustu 12 mánuðum. Meirihlutinn taldi að utanaðkomandi þættir á námskeiðinu (t.d. svefnleysi, heilsufar, fjárhagsáhyggjur, áhugamál og vandamál tengd vináttu) hefðu haft áhrif á háskólanám þeirra, þar sem aðeins 9% (n = 10) sögðu að líf þeirra utan háskólanáms hefði engin áhrif.
(+) Þessi rannsókn hefur sýnt fram á lykilatriði fyrir frekari rannsókn og tækifæri til að bæta stuðning við háskólanema til að draga úr streitu og bæta líðan. (-) Úrtakið var aðeins frá einum tannlæknaskóla sem hugsanlega dró úr að hægt væri að alhæfa um niðurstöðurnar yfir á almennt þýði.
Seedhom,Kamel,Moham og Raouf (2019) Eygptaland
Fræðisvið höfunda: Lýðheilsufræði og læknisfræði
Greina stig upplifaðra streitu og bera saman streitu læknanema og nema á öðrum sviðum í Minia-háskólanum í Eygptalandi.
Þversniðsrannsókn (e. cross-sectional study)
N = 605 (252 kk) 51,9% í læknaskóla
Aldur: Ekki tilgreint
Perceived Stress Scale (PSS)
Algengi skynjaðrar streitu var aðeins hærra (88,9%) meðal læknanema en meðal annara nemenda á öðrum sviðum í Minja-hákóla (83,5%). Alvarleg streita fannst hjá 18,8% læknanema samanborið við 12,4% meðal nemanda sem lærðu ekki læknisfræði
(+) Vel uppsett. Tilgangur og niðurstöður komu vel fram. Auðlesanleg. (-) Hlutdrægnin kom inn því þetta var háð upplýsingum sem nemendur höfðu greint frá. Streitustig meðal háskólanemenda var mælt bara ákveðin tímabil
49
(P <0,05). Marktækar spár um upplifaðra streita voru námstengdir streituvaldar, kvenkyns læknanema sem hreyfðu sig lítið og námstengdir og fjárhagslegir streituvaldar meðal nemenda á öðrum sviðum.
en streitustig getur verið breytilegt milli einstaklinga á mismunandi tíma ársins.
Tavolacci o.fl. (2013) Frakkland
Fræðisvið höfunda: Læknisfræði, lýðheilsufræði og næringarfræði
Finna út algengi helstu vímuefna notkunar og fíknihegðunar meðal háskólanema í Frakklandi og skoða tengsl við skynjaða streitu.
Þversniðsrann-sókn (e. cross-sectional study)
N = 1876
Meðalaldur = 20,8 ár
- Perceived Stress Scale (PSS) - ADOSPA test (Adolescents et Substances psychoactives) - SCOFF (Sick, Control, One stone, Fat, Food)- spurningalisti -Internet Stress Scale
Meðalstreitustig háskólanema á PSS var 15,9 (staðalfrávik = 7,2). Sýnt hefur verið fram á að kvenkyns nemar og nemar sem höfðu stundað reglulega reykingar, höfðu áfengisvandamál, voru í meiri hættu á að þróa með sér netfíkn og einkum þeir sem þurftu að kljást við átröskun höfðu hærra streitustig á PSS. Rannskakendar fundu sterk neikvæð tengsl á milli streitu og íþróttaiðkunar: Nemendur, sem stunduðu líkamlega hreyfingu, voru ólíklegri til að tilkynna streitu.
(+) Stórt úrtakið. Skýr uppsetning og auðlesanleg. Þessi rannsókn veitir mikilvægar nýjar upplýsingar um margvíslega heilsufarsáhættu sem tengjast streitu hjá nemendum. (-) Úrtakið var ekki slembiraðað. Hlutdrægnin kemur fram því hlutdrægni getur komið fram hjá svarendum könnunar kunna að sem getur haft áhrif á niðurstöður rannsóknar.
Pelletier, Lytle og Lask (2016) Bandaríkin
Fræðisvið höfunda: Faraldsfræði
Kanna tengsl milli streitu, þyngd og heilsufarsáhættu (t.d matarhegðunar, hreyfingar, kyrrsetuhegðunar, svefns, reykinga og óhóflegrar drykkju) og þyngd sem háskólanemar skráðu í slembiraðaðri
Þversniðsrannsókn (e. cross-sectional study)
N = 441 (143 kk)
Aldursbil þátttakenda: 18–35
Cohen Perceived Stress Scale
Meðalstreitustig háskólanema frá samfélagum háskólum (e. community college) var aðeins hærra en hjá háskólanemum frá venjulegum háskólanum. Hærra stig á streitu tengdist hærri tíðni ofþyngdar/offitu. Streitu-stig voru marktækt tengd
(+) Notkun viðurkenndra mælikvarða á skynjaða streitu og heilsuhegðun, hlutlægar mælingar á hæð og þyngd. (-) Ekki var skoðað orsakir streitu meðal háskólanema í rannsókn.
50
forvarnarrannsókn um þyngdaraukningu.
háskólanemum sem slepptu máltíðum og voru reykingamenn
51
Fylgiskjöl
Fylgiskjal 4: Rannsóknir um aðlögunarleiðir við heilsusamlegar lífsvenjur háskólanema
Höfundur Ár
Land
Tilgangur Rannsóknar- Snið/setting
Úrtak Mælitæki Niðurstöður Styrkleikar (+) Veikleikar (-)
Baghurst og Kelley (2014) Bandaríkin Fræðisvið höfunda: Heilsa og frammistaða manna (e. Health and Human Performance)
Kanna hvort mismunandi inngrip gegn streitu tengdust lækkuðu streitustigi meðal háskólanema frá byrjun annar til loka annar (16 vikur) Inngripin voru: Hugræn atferlismeðferð, streitustjórnun, þolþjálfun, almenn líkamleg hreyfing og hópur sem ekki fengu inngrip.
Íhlutunarrannsókn
N = 531 (293 kk)
Þátttakendur voru á mismunandi sviðum og stigum í háskólanámi Aldur: Ekki tilgreint
-Perceived Stress Scale (PSS) -Test Anxiety Survey (TAS) -Personal burnout scale (PBS)
Bæði streitustjórnun og almenn líkamleg hreyfing sýndi marktæka lækkun á streitustigi, prófkvíða og kulnun á meðal nema í lok annar. Þolþjálfunarhópurinn sýndi einnig marktæka lækkun á streitustigi og kulnun en ekki varð munur á kvíða.
(+) Tekið er fram hverjir kostir og gallar voru á hverju inngripi fyrir sig ásamt því að leggja áherslu á mikilvægi þess að lækka streitustig meðal nema. (-) Varpar ekki ljósi á núverandi stöðu háskólanema því að rannsóknin er frá árinu 2014.
Li, Yin, Zhao, Shang, Hu hang og Chen
(2018) Kína
Fræðisvið höfunda: Hjúkrun, Barnadeild og Deild endurhæfingar
Kanna á kerfisbundinn hátt ávinning af ýmsum íhlutunum í þeim tilgangi að efla andlega heilsu og líðan hjúkrunarnema og ákvarða hvaða gerð af íhlutun skilar
Kerfisbundin fræðileg samantekt og matsgreining (e. meta- analysis)
Tólf rannsóknir með samtals úrtaksstærð n = 651 sem stóðust inntökuskil-yrðin
The Cochrance Collaboration aðferð
Sálfræðimeðferð gerir meira gagn gegn þunglyndi. Gegn kvíða var ávinningur af samþættri meðferð sálfræðimeðferðar og annarrar meðferðar. Inngrip sem voru árangursrík á stjórnun streitu og slagbilsþrýstings.
(+) Uppsetning byggð með IMRAD sniðmáti. (+) Skýr uppsetning og auðlesanleg (-) Rannsóknir frá árinu 1990–2017 og því eiga sumar heimildir ekki við núverandi stöðu og þekkingu
52
mestum ávinningi til þess að draga úr tíðni andlegrar vanlíðunar meðal háskólanema.
Aldur: Ekki tilgreint
Ekki varð vart við bót á sjálfvirkni og þanbilsþrýstingi.
Shermeyer, Morrow og Mediate (2019) Bandaríkin
Fræðisvið höfunda: Sálfræði
Kanna tengsl aðlögunarleiða/bjargráða, skapferlis og lífsgæða meðal háskólanema.
Þversniðsrannsókn (e. cross-sectional study)
N = 74 (11 kk)
Meðalaldur = 21 ára
CopingStrategies Inventory (CSI)
Niðurstöður sýndu að vandamálamiðuð bjargráð tengdust jákvæðara skapferli og betri lífsgæðum meðal stúdentanna.
(+) Niðurstöðurnar geta gefið klínískar vísbendingar fyrir geðheilbrigðisstarfsmenn sem vinna með einstaklingum í háskóla. (-) Úrtakið var tiltölulega lítið og samanstóð fyrst og fremst af konum.
Mehri o.fl. (2016) Íran
Fræðisvið höfunda: Hjúkrun, lýðheilsufræði, læknisfræði
Meta stöðu heilsueflandi lífsstíls og ákvarðanir um hann meðal háskólanema.
Þversniðsrannsókn (e. cross-sectional study)
N = 500 (230 kk)
Meðalaldur = 21,80 ár Walker's health-promoting lifestyle profile II (HPLP)
Walker's health-promoting lifestyle profile II (HPLP)
Niðurstöður sýndu að heilsueflandi lífsstíll er takmarkaður meðal nemendana og því þarf að hvetja þá til þess að efla heilsueflandi hegðun þeirra með sérstakri áherslu á hreyfingu og næringu.
(+) Niðurstöður rannsóknar geta hjálpað stjórnendum deildarinnar, við að hanna leiðbeiningar til að skipuleggja heilsusamlegra háskólaumhverfi og þróa heilsuefliandi aðgerðir sem styðja við heilsusamlegt líf nemendana. (-) Þessi rannsókn skýrir ekki orsök og breytingar yfir tíma í lífsstílshegðun hjá þessum nemendum.
Deliens o.fl. (2014) Belgía
Fræðisvið höfunda: Líffræði og íþróttafræði
Kanna hvaða þættir hafa áhrif á matarvenjur belgískra (evrópskra) háskólanema. Enn fremur var miðað að
Eigindleg rannsókn
N = 35 (14 kk)
Meðalaldur = 20,6 ± 1,7 ár
Hálfstöðluð viðtöl
Háskólalíf (búseta, próf o.s.frv.) hefur áhrif á tengsl háskólanema sem og félagslegra umhverfissáhrifa við matarvenjur þeirra og því ber að taka tillit til þeirra við
(+) þetta var fyrsta evrópska rannsóknin þar sem skoðuð voru ákvarðanir um matar- og neysluvenjur hjá háskólanemum. Safnað
53
því að safna hugmyndum og ráðleggingum til að auðvelda þróun skilvirkra og sérsniðinna íhlutunaráætlana sem miða að því að bæta heilbrigða matarvenjur hjá háskólanemum.
að móta árangursríka og sérsniðna fjölþætta íhlutunaráætlun sem miðar að því að bæta heilbrigða matarhegðun hjá háskólanemum.
var hugmyndum og ráðleggingum í því skyni að auðvelda þróun skilvirkra og sérsniðinna íhlutunaráætlana sem miða að því að bæta heilbrigða matar- og drykkjuhegðun hjá háskólanemum. (-) Lítið úrtak, þátttakendur voru ekki fjölbreytilegir og komu aðeins frá einum háskóla.