‹stanbul’da orta bizans dönemi’ne ait Üç an›t ‹le

GiriflYenikap› kurtarma kaz›lar› sonucunda,geçmiflinin günümüzden 8500 y›l öncesineuzand›¤› anlafl›lan ve ‹stanbul’un bugünTarihi Yar›mada olarak isimlendirilensuriçi bölgesi, bin seneyi aflk›n süre Do¤uRoma ‹mparatorlu¤u’nun baflkentiolmufltur. Bu alandaki kent geliflimindeDo¤u Roma ‹mpartorlu¤u’nun önemli biryeri vard›r. Tarihi Yar›mada üzerinde,UNESCO taraf›ndan Dünya Miras›Listesi’ne al›nan dört alan içinde de Do¤uRoma ‹mparatorlu¤u’na ait an›tlar çokkatmanl› kültür miras›n›n önemli birparças›n› oluflturur. Do¤u Roma ‹mpara-torlu¤u’ndan günümüze ulaflan mimarimiras içinde karakteristik özellikleri veyap›m teknikleri ile Orta Bizans dönemi(843-1204) kiliseleri bu çal›flman›nkonusunu oluflturmaktad›r. Bizans mimarisi ve toplumunun sosyalyap›s›, Orta Bizans dönemini haz›rlayan‹konk›r›c› dönemde (7.yy. bafl›-843),radikal olarak de¤iflmifl, nüfusun ve suyunazalmas›yla büyük hamamlar kullan›lamazduruma gelmifltir (Magdalino 1990, 165).Tiyatro, pandomim ve mim gösterilerinin

öncelikle, atl› araba yar›fllar›n›n iseazalarak ortadan kalkt›¤›, halk›n daha içedönük ve din odakl› bir yaflam biçiminibenimsedi¤i ‹konk›r›c› dönemin ard›ndangelen Orta Bizans döneminde, diniyap›lara, özellikle manast›rlara verilenönem artm›fl; yeni malzeme yerinedevflirme malzeme kullan›lm›flt›r (Magdalino

2002, 529). Bu dönemde yap› boyutlar›, planbiçimleri, yap›m teknikleri vemalzemeleriyle özelleflen yeni bir mimariüslup özellikle kilise mimarisinde kendinigöstermifltir (Ousterhout 2001, 3).

Çal›flmada hedeflenen 843-1204 y›llar›aras›nda, baflkent olarak tüm ekonomik,sosyal, mimari geliflmelerin merkezi durumunda bulunan ‹stanbul’da infla edilerek, günümüze ulaflabilen kiliselerdenüçünün (Vefa Kilise Camii, Atik Mustafa Pafla

Camii, Fethiye Camii ve Müzesi) incelenerek,yap›m teknikleri, malzemeleri, bilinenonar›mlar›, bugünkü kullan›mlar› veçevreleriyle birlikte korunma sorunlar›n›saptamakt›r. ‹ncelenen yap›lar›n üçününde Geç Bizans (1261-1453), Osmanl› veCumhuriyet dönemlerine ait ek ve

Say› 15, 2013 35

Öz

Çal›flmada 843-1204 y›llar› aras›nda,baflkent olarak tüm ekonomik, sosyal,mimari geliflmelerin merkezi durumundakiKonstantinopolis’te infla edilerek,günümüze ulaflabilen kiliselerden: VefaKilise, Atik Mustafa Pafla, Fethiye(Pammakaristos Manast›r› Kilisesi)camileri koruma disiplini aç›s›ndan incelenmifltir. Bu yap›lar ve çevrelerininözgün niteliklerinin korunmas›, kentselbelle¤in süreklili¤i ve içinde bulunduklar›dokuyla bütünleflik de¤er oluflturmalar›aç›lar›ndan önemlidir. Ortaça¤ ‹stanbul’un-dan günümüze, mimari üsluplar›, mekantasar›mlar›, opus sectile, mozaik, fresk vekeramoplastik bezeme ö¤eleriyle, eflsizbirer tarihi belge niteli¤i tafl›yan bu üç an›t,dönemlerinin yap›m tekniklerinin, estetikde¤erlerinin, mimari ve sosyal ortamlar›n›nanlafl›lmas›na olanak sa¤lamaktad›r. Vefa,Çarflamba, Ayvansaray semtlerinde bulunanbu önemli an›tlar, uzun süren bak›ms›zl›kve koruma yönünde tutarl› bir programolmamas› sonucu tahribe aç›kt›r. Ele al›nanüç an›t ve çevreleriyle ilgili ayr›nt›l› tarih-sel araflt›rma, hassas ölçümler, foto¤raf veçizimle belgeleme yap›lm›fl ve korumasorunlar› irdelenmifltir.

Abstract

The three Middle Byzantine-era monuments(Vefa Kilise Camii, Atik Mustafa PaflaCamii and Fethiye Camii-PammakaristosMonastery Church), which have been handled in this study, highlight the urbanfabric and are unique historical assetswhich convey valuable information aboutthe architectural styles, building tech-niques, decorative arts and social life of theMiddle Ages. It is as important for theirneighborhoods as the monuments them-selves to preserve the authentic features,for the sustainability of the urban memoryand integrated value of a monument withits physical and social environment. In thecourse of the study, data from library andarchival research were collected, photographic surveys, measured drawingson the sites, descriptions and chronological analyses were prepared and evaluated inthe scope of architectural conservation discipline. Bearing in mind the earthquakerisk, proposals for maintenance, repair,management and utilization of thearchitectural and archeological valueswere put forward.Anahtar Kelimeler:

‹stanbul, Orta Bizans Dönemi, Kilise, VefaKilise Camii, Atik Mustafa Pafla Camii,Fethiye Camii ve Müzesi, PammakaristosManast›r› Kilisesi, Dünya Miras›, Koruma.Keywords:

Istanbul, Middle Byzantine Period, Church,Kilise Camii, Atik Mustafa Pafla Camii,Fethiye Camii/PammakaristosChurch/Museum, World Heritage,Peservation, Conservation.

‹stanbul’da Orta BizansDönemi’ne Ait Üç An›t ‹le

Çevrelerinin BütünleflikOlarak Korunmas› ‹çin

ÖnerilerMine ESMER

Plato Meslek Yüksekokulu, Mimari Restorasyon Program›Zeynep AHUNBAY

‹stanbul Teknik Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü

1 www.icomos.org.tr/.../ICO-

MOSTR_0551444001353672589.doc

Resim: 1Kilise Camii,

kuzeybat›dan bak›fl(Esmer 2007)

Resim: 2 Vefa Kilise Camii yak›nçevresi, sarn›çlar mavi,

Müflküle Sokak’tanulafl›lan geçit ve oda ile

‹stanbul Üniversitesialan›nda kalan yap›

kal›nt›s› ise sar› renklebelirtilmifltir (Esmer

2012, 273)Resim: 3

Kilise Camii, d›flnarteksmozaikleri detay

(Esmer 2009).

onar›mlar› da çal›flma kapsam›nda eleal›nm›flt›r. Bu üç an›t ve çevrelerinin özgün nitelik-lerinin korunmas›, kentsel belle¤insüreklili¤i ve içinde bulunduklar› dokuylabütünleflik de¤er oluflturmalar› aç›lar›ndanönemlidir. Ortaça¤ ‹stanbul’undangünümüze, mimari üsluplar›, mekantasar›mlar›, opus sectile, mozaik, fresk yada keramoplastik bezeme ö¤eleriyle, eflsizbirer tarihi belge niteli¤i tafl›makta olan buüç yap›, dönemlerinin yap›m tekniklerinin,estetik de¤erlerinin, mimari ve sosyalortamlar›n›n anlafl›lmas›na olanaksa¤lamaktad›r. Uzun zamand›r kapsaml›bir bilimsel araflt›rman›n konusunuoluflturmayan bu yap›lara, önemleri veçevrelerinin de acil müdahale gerektirmesidolay›s›yla öncelik verilmifltir.Bu dönemden günümüze ulaflan yap›lar›nçevreleri, örne¤in içinde Vefa KiliseCamisi’ni bar›nd›ran SüleymaniyeBölgesi, Fethiye Camisinin bulundu¤uÇarflamba ve Atik Mustafa PaflaCamisi’nin bulundu¤u Ayvansaray semt-leri, son elli y›l içinde çöküntü bölgelerinedönüflmüfltür. Bu bölgelerdeki gerekCumhuriyet dönemi, gerek daha öncesineait kültürel miras, düflük gelir ve e¤itimesahip kullan›c›lar›n elindedir. Bu durum,çevreleri ile bir bütün oluflturan, bulundu¤u fiziksel ve sosyal çevredensoyutlanamayan yap›lar›n, koruma bilinciolmayan kifliler taraf›ndan tahrip edilmesisonucunu do¤urmaktad›r.1969’da Brüksel’de yap›lan AvrupaKonferans›’ndan itibaren, korumakavram›n›n, “mimari miras” deyimi ileçevresiyle uyumlu ve kent planlama politikalar› ile “bütünleflmifl” bir kavramolarak kabulüne karar verilmifltir. 1975y›l›nda kabul edilen AmsterdamBildirgesi1 ’ne göre, bütünleflik korumayerel yetkililerin sorumlulu¤unu da kapsarve yurttafllar›n kat›l›m›n› gerektirir. Yerel

yetkililerin mimarl›k miras›n›n korunmas›n da özel ve yayg›n sorumluluklar› olmal›d›r ve bütünleflikkoruma ilkelerini uygularken, kentsel vek›rsal topluluklardaki mevcut toplumsal ve fiziksel gerçeklerin süreklili¤ini de hesabakatmak zorundad›rlar. Gelecek, geçmiflinpahas›na kurulamaz ve kurulmamal›d›r. Çal›flmada ele al›nan Süleymaniye ileFener-Balat-Ayvansaray KentselBölgeleri, 2006’da yenileme alan› ilanedilmifllerdir. Ancak söz konusu alanlarDünya Miras› Alan› içinde veya etkileflimbölgesinde yer almaktad›rlar. Yenilemegibi bir kavramla bafltan z›t düflmeleri biryana, ulusal ve uluslararas› korumamevzuat› çerçevesinde korunmas› gerekençok boyutlu bir kültür miras› içermekte-dirler. Bu alanlarda uygulamaya sokulmaya çal›fl›lan yenileme projeleritoplum yarar›n› de¤il, rant› ve ya¤may›öne ç›karmaktad›r. ‹stanbul’daki buçöküntü bölgelerinin, yaflayanlar›n›n dakat›l›m› ile iyilefltirilmesi, toplumsal ç›kar-lar› gözeten, kat›l›mc›, fleffaf vedenetlenebilir uygulamalar yürütülmesigerekmektedir.

1. Kilise Camii ve Vefa Semti‹stanbul’da, Süleymaniye kentsel bölgesindeki Vefa Semti’nde bulunanKilise Camii’nin (fiekil 1) Bizans

Mine Esmer, Zeynep Ahunbay

Say› 15, 201336

Resim: 1

dönemindeki as›l ad› konusunda kesin bir bilgi yoktur (Müller-Wiener 2007, 169)

(Resim 1). O dönemdeki flehir planlamas›nagöre X. Regio’da, üçüncü tepenin bat›yamac›nda yer almaktad›r (Müller-Wiener

2007, 169). Günümüzde, Molla fiemseddinGürani Camii olarak da tan›nan eserin

vâk›f› fieyhü’l-islam Molla Gürani’dir(Ayvansarayi, 251).

19. yy. tarihçilerinden ço¤u (Bayet, Lenoir,

Salzenberg), yap›n›n, Hz. Meryem’e sunulmufl olan Theotokos kiliselerindenbiri oldu¤unu düflünmüfller ve kitaplar›ndayap›y› bu flekilde adland›rm›fllard›r.Yap›n›n as›l ad› konusunda, yayg›n olarak kullan›lan di¤er bir isim iseTheodoros’dur (Pulgher 1878, 22). Ancak,kilisenin hangi Theodoros kilisesi oldu¤ukonusunda görüfl ayr›l›¤› vard›r; zira,Bizans döneminde, flehirde, bu azizeadanan onalt› kiliseden söz edilmektedir(Janin 1953, 155-62).

Mango (1958, 429), Kilise Camii’nin Vefacivar›nda, 14. ve 15. yy.’larda kurulan üçmanast›rdan birinin kilisesi olabilece¤ini

ileri sürmüfltür. Kilise Camii civar›ndabulunan sarn›çlar›n söz konusumanast›rlara ait oldu¤u düflünülmektedir(Resim 2). Özellikle, Kilise Camii’ninbat›s›nda ve güneyinde yer alan sarn›çlar,yak›nl›klar› dolay›s›yla Kilise Camii ileiliflkili olmal›d›rlar. Kilise Camii’ningüneybat›s›nda yer alan MüflküleSokak’taki bir hurdac›dan, zemin seviyesialt›ndaki bir geçit ve geçidin sonunda birodaya ulafl›lmaktad›r (Resim 2).

Kilise Camii d›flnarteks kubbelerinde yer alan mozaikler, ‹stanbul’da, yenidenHelenistik geleneklere dönülen bir

rönesans olarak nitelendirilen Palaiologosdevri resim sanat›n›n, Fethiye ve Kariyecamilerindeki fresk ve mozaiklerle ile birlikte günümüze ulaflan en önemli üçörne¤inden biridir (Resim 3).

Yap›n›n bat› cephesi önünde Bizans döneminde farkl› bir merdiven bulundu¤u,1937’deki bir kanalizasyon inflaat›s›ras›nda Mamboury taraf›ndan ortayaç›kar›lm›flt›r. Mevcut durumdaki çifttarafl› merdiven yerine, cepheye dik, tek ç›k›fl yönü bulunan bir merdiveninkal›nt›lar› görülmüfltür (Mamboury 1938, 307).

Yap›n›n çevresiAd›n› 1550-1559 y›llar› aras›nda KanuniSultan Süleyman taraf›ndan yapt›r›lan külliyeden alan Süleymaniye bölgesi,Osmanl› sivil ahflap mimarisinin, Sinan’›n

‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler

Say› 15, 2013 37

Resim: 2 Resim: 3

Resim 4:

Haliç’ten Süleymaniye 2

(Esmer 2011)Resim: 5Vefa Kilise Camii, plan (Esmer 2012, 276)

baflyap›tlar›ndan Süleymaniye Camii ilebirlikte görülebildi¤i, önemli bir tarihialand›r. Süleymaniye Camii, Haliç siluetinin ve kentsel belle¤in vazgeçilmez bir parças›d›r (Resim 4).

Süleymaniye, Konstantinus Devri’nden(324-337) itibaren büyük yang›nlar vedepremler sonucu yenilenmifl; ancaktopografik verilere uyan organikyerleflmesi büyük bir de¤iflim göstermemifltir (Kuban 2001, 3). Vefa da, 19. yy. sonu/20. yy. bafl›na kadar, din vebilim adamlar›n›n, ö¤rencilerinyo¤unlaflt›¤› bir semttir (Erdo¤an 1941, 33).20. yy.’da terk edilmeye bafllananSüleymaniye’deki bofl yap›lar daha düflük gelire sahip bir kitle taraf›ndan doldurulmufl; bölge bir bozulma vey›pranma sürecine girmifltir (Ortayl› 2009,

44). Sanayinin bölgeye girmesi veyap›lar›n kullan›c›lar›n›n el de¤ifltirmesibir bak›m-onar›m problemi yaratarak, baz› yap›lar›n tamamen kaybedilmesi ilesonuçlanm›flt›r (Ahunbay, 1998: 5). Buy›pranma neden gösterilerek, DünyaMiras› Listesi’ndeki Süleymaniye Kentsel Bölgesi, 24.05.2006 tarihinde“yenileme alan›” ilan edilmifltir.

Yap›n›n tan›m›Vefa Kilise Camii, Orta Bizans döneminintipik kilise plan biçimi olan, “kapal› haçplan›na” sahiptir (Eyice 1980, 63). Yap›yad›flnarteks bat› cephesinden girilir. Befl


Say› 15, 201338

Resim: 4

Resim: 5

2 Haliç Metro Köprüsü

inflaat›yla art›k bu perspektif dekaybedilmifltir.

bölümlü d›flnarteksten üç bölümlünartekse ulafl›l›r (Resim 5). Narteks kemerlibir kap›yla naosa ba¤lanmaktad›r; üç neflinaos, do¤u cephesinde ana nefte d›flar›taflk›n apsis, yan neflerde, d›flar› taflk›nolmayan pastoforion hücreleri ile sonbulur (Resim 5). Kuzey eke d›flnarteksten,güney eke, güneyindeki avluda bulunan (derme-çatma) bir konuttanulafl›lmaktad›r.

Yap›n›n alt›nda, Bizans dönemine aitmezar odalar› bulundu¤u bilinmektedir;mezar odalar›n›n bat› cephesinde yer alangirifli tu¤la ile örülerek kapat›lm›flt›r.An›t›n, Osmanl› döneminden günümüzeulaflan tek önemli eki, flerefesinde

devflirme malzeme kullan›lm›fl olan,yar›m-yuvarlak tu¤lalarla örülmüfl minaresidir (Resim 6).

An›t›n güney cephesinde, güney haçvarikola denk gelen orta k›s›mda, saça¤›nhemen alt›ndaki üçgen yüzeye sabitlenmiflolan üç keramik çanak, ‹stanbul’da d›flcephede bu biçimdeki bezemeye tek örnekolmas› aç›s›ndan ilginçtir. Tez çal›flmas›kapsam›nda, foto¤raf ve çizimle belgele-nen çanaklar›n tarihlendirilmesi içinAyyüz Sabuncu’ya baflvurulmufl; çanaklarSabuncu taraf›ndan 13. yy.’›n ikinciyar›s›na ait, ‹ran Keflan türü olarak tarihlendirilmifltir (Sabuncu 2010, 353) (Resim 7) .


Say› 15, 2013 39

fiekil 6a-6b:Minare korkulu¤u

a: 1995 (Erdo¤an 1996, Resim: 504),

b: Esmer 2007

fiekil 7: Kilise Camii, güney cepheye

sabitlenmifl üç keramik çanak(Esmer 2009)

Resim: 6 A-B

Resim: 7

Resim: 8Kilise Camii, d›flnartekstengeçen kuzey-güney do¤rultulukesit A-A (Esmer 2012, 278).Resim: 9Kilise Camii, do¤u cephesi,de¤ifltirilen apsis penceresi(Esmer 2009).Resim: 10Atik Mustafa Pafla Camii (Esmer 2009).Resim: 113.-4. yy.’lar karakteri tafl›yan

ve “Mumhane Duvarlar›”denilen k›sa duvar parças›görülmektedir (Esmer 2012, 224). Resim: 12Blakhernae Bölgesi, surlar›n

hipotetik dönem analizi (Altl›k: Schneider 1951) (Esmer 2012, 392).

Yap›n›n evreleri ve bilinen onar›mlar›Vefa Kilise Camii’nin mevcut k›s›mlar›dört yap› evresine tarihlendirilmektedir(Ousterhout 1987, fiekil 163; Mango 1965, 330).

Üç nefli naos ve narteksin 11. yy.’da inflaedildi¤i; kuzey ve güneydeki eklerin,yap›n›n Latin iflgali sonras›ndakionar›m›nda yap›ld›¤›; d›fl narteksin ise1320 civar›nda eklendi¤i düflünülmektedir(Mango 1965, 330; Ousterhout 1987, fiekil 161).D›fl narteksin kuzey ekden sonra yap›lm›floldu¤unu gösteren en önemli iz, d›flnarteksten kuzey eke geçiflte yer alanduvar parças› içinde kalm›fl kemerlipencere aç›kl›¤›n›n görünebilen altk›sm›d›r (Resim 8).

1484 tarihinde camiye dönüfltürülenyap›ya minare ve mihrap eklenmifltir(Barkan-Ayverdi 1970, 161). Baflbakanl›kOsmanl› Arflivi’nde bulunan, 30 Ocak1907 tarihli (‹.EV./1324 Z/8) belgeden,yap›n›n 20. yy. bafl›nda onar›ld›¤› ö¤renilmifltir. Yap›, 20.yy.’daki son kapsaml› onar›m›n› ise 1937’degeçirmifltir. D›flnarteks mozaiklerinin vekubbe pencerelerinin aç›ld›¤›, mermerkornifllerin temizlendi¤i bu onar›mda, naos içinde yer alan ahflap mahfil, y›k›lmatehlikesi oldu¤u için, Nomidis taraf›ndankald›r›lm›fl; onar›m, Vak›flar taraf›ndantam bitmeden durdurulmufltur (Nomidis 1958,

17). Nomidis, onar›m esnas›nda, yap›n›nalt›nda bulunan, o zamana kadar incelenmemifl mezar odalar›n›n baz›lar›n›da inceleme f›rsat› bularak, gözlemlerinimakalesine aktarm›flt›r.

1937’den sonra, Vak›flar taraf›ndan projesiz baz› onar›mlar yap›lm›flt›r.1972’deki Vak›flar onar›m›nda d›fl cephe derzlenirken yap›n›n tarihi dönemlerine aitönemli izler kaybedilmifl; kuzey ekin çat›biçimi de¤ifltirilmifltir. Çat›da ve cephelerde kullan›lan çimento esasl›

harçlar›n içerdi¤i tuzlar, yap›n›n özgüntafl+tu¤la malzemesine zarar vermektedir.Düzgün olmayan, dereleri ve ak›fl yönleriiyi düzenlenmemifl çat› örtüsünden s›zansu içerde sorun yaratmaktad›r.Yap›da, bugün mevcut olan minber,Hadikatü’l Cevami’de bahsedilen özgünminber de¤ildir (Ayvansarayi 2001, 251). SonOsmanl› onar›m›ndan kalan kalem iflibezemeler ve Bizans mozaikleri, 1979’da,


Say› 15, 201340

Resim: 8

Resim: 9

imam taraf›ndan badana ile kapat›lm›flt›r.Muhafazakâr bölge sakinleri, an›t›n cephesindeki kabartmalar› yer yerkaz›yarak, çimentolu harçla s›vam›fllard›r.Minarenin 1995 y›l›na de¤in mevcut olanflerefe korkuluk levhalar› yok olmufltur(Resim 6). Yap›n›n, do¤u cephesindekido¤ramalar, 21 Ocak 2009 tarihinde, pvcesasl› pencerelerle de¤ifltirilmifltir (Resim 9).

2. Atik Mustafa Pafla Camii veAyvansaray SemtiAtik Mustafa Pafla Camii, Fatih ‹lçesi’ninAyvansaray Semti’nde yer almaktad›r(Resim 10). Ayvansaray’›n Bizans

döneminden günümüze ulaflan önemlian›tlar›ndan biri olan yap›n›n, ilk yap›mtarihinin 9. yy.’›n ikinci yar›s› oldu¤udüflünülmektedir (Mathews-Hawkins 1985, 128).Girifli, Bizans döneminde Ayia Anastasiakap›s›n›n aç›ld›¤› sokaktan, flimdiki ad›ylaÇember Soka¤›’ndand›r. Yap›, içindesahabeden Hz. Cabir’in kabrinin bulundu¤u inanc›yla, “Hz. Cabir Camii”olarak da an›lmaktad›r. Vâk›f› II. Bayeziddönemi (1481-1512) sadrazam› KocaMustafa Pafla’d›r (Barkan-Ayverdi 1970, 366-7).

Bizans Dönemi’nde, kentin XIV.Regio’sunda yer alan yap›n›n as›l ad› bilinmemektedir (Müller-Wiener 2007, 82).

Yap›n›n çevresiNotitia Urbis Constantinopolitanae’yegöre, Ayvansaray semti, antik dönemdeKonstantin duvarlar›n›n d›fl›nda bulunanve duvarlarla çevrili, Blakhernae ad›ndabir kasabad›r (Schneider 1951, 87). TekfurSaray›’ndan, Mumhane duvarlar› ileAnemas zindanlar›na, oradan Lonca’yageçerek, Aya Dimitri Kilisesi’ne uzand›¤›düflünülen Blakhernae Surlar›n›n, do¤u vekuzey duvarlar› tamamen kaybolmufl; bat›k›sm› Blakhernae Saray›’n›n yap›m› ileçok de¤iflmifltir (Schneider-Meyer-Plath 1943,

100). Duvarlardan günümüze ulaflan, yap›mtekni¤i ve yar›m yuvarlak burçlar› ile GeçRoma dönemi (3.-4. yy.’lar) karakteri tafl›yanve “Mumhane Duvarlar›” denilen k›saparça, yap›lar›n aras›nda zorluklaseçilmektedir (Schneider-Meyer-Plath 1943, 100)

(Resim 11).

5. yy.’›n bafl›nda, ‹mparator II.Theodosius, surlar› daha bat›ya alarakflehri büyütürken; yaklafl›k Tekfur Saray›bölgesinde yeni duvarlar (5. yy.), eskiBlakhernae surlar›na ba¤lanm›flt›r (Millingen

1899, 116). 439 y›l›ndan itibaren, (Aya Dimitri


Say› 15, 2013 41

Resim: 10

Resim: 12

Resim: 11

Resim: 13‹flgal alt›nda bulunan triklinoslar ve saraya ait duvarkal›nt›lar› (Esmer 2011).

Resim: 14A. Eski sokak dokusu (Esmer 2011) B.Ayvansaray Türk Mahallesi(‹BB web sitesi), C. Fener-Balat Sahil YenilemeProjeleri (‹BB web sitesi).

Kilisesi önüne kadar uzanan) Blakhernaesurlar›n›n Haliç k›y›s›na, Konstantinzaman›nda Ayakap› civar›nda sonlananHaliç Surlar› ba¤lanm›flt›r (Müller-Wiener

1998: 66). Ancak, kentin XIV. Regio’sununbir mahallesi haline gelen Blakhernae’da,surlar sadece yukar› Blakhernae’y›çevrelemektedir (Resim 12).Meryem/Theotokos ton BlahernonKilisesi’nin de bulundu¤u afla¤›Blakhernae surlar›n d›fl›nda kalm›flt›r.626’da afla¤› Blakhernae’n›n Avarlartaraf›ndan ya¤malanma tehdidi ortayaç›k›nca; ‹mparator Heraklius (610-641),627’de 12 burçluk Heraklius surlar›n›yapt›rm›flt›r (Schneider 1951, 87). Aya Dimitri Kilisesi’nden Pteron’a uzanan bu surlarla afla¤› Blakhernae da güvence alt›na al›nm›flt›r.

9. yy. bafl›nda, V. Leo (813-820) bir önduvar (Leo-siper duvar›n›) yapt›rm›flt›r(Schneider-Meyer-Plath, 1943: 104). ‹mparatorII. Mikail ve o¤lu Theophilos’un hükümdarl›¤›nda (821-842) Haliç surlar›onar›lm›fl; B15, B16, B18 olarakadland›r›lan beflgen planl› kuleler eklen-mifltir (Schneider-Meyer-Plath 1943, 104) (Resim

12). Haliç surlar›n›n en bat›s›nda, zamanladolan Haliç sahiline geçifli önlemekamac›yla, mevcut surlara dik bir duvar,Theophilos (829-842) zaman›nda, H2 bur-cundan denize do¤ru uzat›lm›flt›r. Buduvar üzerinde Xyloporta (Dîdeban Kap›s›)

denilen bir kap› bulunuyordu; 1868’dey›k›lan kap›n›n üzerinde, Theophilos’a aitbir kitabe (Dirimtekin 1956, 11) vard›.

Ayvansaray, Orta Bizans dönemindeBlakhernae Saray› ile ünlenmifltir(Schlumberger 1996, 188). BlakhernaeSaray›’n›n temelleri, büyük ihtimalleburadaki varl›¤› Notitia UrbisConstantinopolitanae’den ö¤renilen triklinoslara dayan›r (Eyice 1995, 263).

Bu triklinoslar›n say›s›n›n zamanla artarakdörde ç›kt›¤› ve bugün HançerliHamam’›n bulundu¤u yerden güneyedo¤ru uzanan, duvarlar ile çevrili yüksekdüzlük üzerinde dört triklinosun bulundu¤u tahmin edilmektedir (Eyice 1995,

263). 10 yy.’a gelindi¤inde, Blakhernae’dabir saray kompleksi oluflmufl; 11. yy.’da‹mparator Alexios Komnenos, flimdiüzerinde ‹vaz Efendi Camii’nin bulundu¤uterasa, bir saray daha ekletmifl ve ‹mparator Manuel Komnenos da bir kabulsalonu yapt›rm›flt›r (Janin 1939, 124). 12.yy.’da ‹mparator Manuel Komnenos,buradaki saray ve kale kompleksinigeniflletmek için, surlar›n› mevcutTheodosius surlar›n›n bat›s›na yapt›rm›flt›r(Schneider-Meyer-Plath 1943, 104) (Resim 12).Bugün bu triklinoslar ve saraya ait duvarkal›nt›lar›, Hançerli Hamam’›n kuzeyinde,hala görülebilir durumdad›r; ancak üzerlerinde kaçak yap›lar bulunmaktad›r(Resim 13).

Ayvansaray, Bizans baflkentinin Araplartaraf›ndan, 7. yy.’›n bafl›nda ve 8. yy.’›nilk çeyre¤inde kuflat›lmas› s›ras›nda flehitolanlar (sahabeler) nedeniyle islamiyetaç›s›ndan da önemlidir (Kara 2003, 35).Pteron’daki Toklu ‹brahim Dede,


Say› 15, 201342

Resim: 13

Ayvansaray’›n en çok ziyaret edilenhaziresidir (Mehmet Ziya 1928, 248).Fener-Balat-Ayvansaray, bar›nd›rd›klar›Kara ve Haliç Surlar›, an›tsal, sivilmimarl›k eserleri ve Kara Surlar› ile etkileflimlerine ra¤men, 2006’da,“yenileme alan›” ilan edilmifltir. Bu alanda, 5366 say›l› Yasa’yla uygulanmakistenen “Ayvansaray Türk Mahallesi” ve“Fener-Balat Sahil Kesimi” YenilemeProjeleri, doku, parselasyon ve gabaride¤ifliklikleriyle, Haliç Surlar›n› ve di¤erarkeolojik verileri zedeleyecek, alan› geridönülemez flekilde tahribata u¤ratacakt›r(Resim 14).

Yap›n›n tan›m›Atik Mustafa Pafla Camii, Eyicetaraf›ndan, Bizans mimarisindeki, “kapal›haç planl›” kiliselerin “köfle duvarl› tipi”olarak s›n›fland›r›lm›flt›r (Eyice 1995, 407).Yap›ya, bat› cephesinden, belirlenemeyenbir tarihte y›k›lan narteksinin yerine eklenen son cemaat yerinden girilmektedir

(Resim 15). Son cemaat yerinden, üzerindemükebbire3 bulunan bir kap› ile naosageçilir. Naosun do¤u cephesinin ortas›nda,d›flar› taflk›n apsis, yanlarda, daha aztaflk›n pastoforion hücreleri bulunmaktad›r(Resim 15).Naosun, bat›daki üç birimi üzerinde bulunan ahflap galeri kat›na, kuzey vegüneybat› köfle birimlerden, ahflap merdivenlerle ulafl›l›r. Galeride, bat›duvar›ndaki bir kap›dan mükebbireyegeçilmektedir. Yap›n›n güneybat›köflesinde, kesme tafltan bir minare bulunmaktad›r (Resim 15).

Yap›n›n evreleri ve bilinen onar›mlar›Atik Mustafa Pafla Camii, 9. yy.’›n 2.yar›s›na tarihlendirilmektedir(Mathews-Hawkins 1985, 128). Güney cephesinin bat› bölümünde, duvar vekemer örgüsünün üst k›s›mdaki farkl›l›¤›, en geç 14. yy. ortas›nda bironar›m geçirmifl oldu¤unu göstermektedir.


Say› 15, 2013 43

3 Camilerde son cemaat

yerinde namaz k›lanlara,içerideki imam›ntekbirlerini tekrar

ederek cemaatin birliktenamaz k›labilmesinisa¤lamak için yüksekçebir pencere içine ved›flar›ya taflk›n olarakinfla edilmifl balkonfleklinde ç›kmad›r; soncemaat müezzini imam›ntekbirlerini buradantekrar ederek d›flardakiduymayan cemaatebildirir.

Resim: 14

4 Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi.

Resim: 15Atik Mustafa Pafla Camii, plan

(Esmer 2012, 379).Resim: 16

Kapat›lan A. Damianus, B. Mikail, A.Kosmas fresklerinin güney cephedeki

yeri (Esmer 2009) (fiekil 15’de fresklerin plandaki

yerleri iflaretlenmifltir).Resim: 17

Atik Mustafa Pafla Camii, C-C kesiti(Esmer 2012, 381).

Resim: 18Fethiye Camii minaresinden üst

örtüye ve Haliç’e bak›fl(Esmer 2010)

Resim: 19Fethiye Camii, vaziyet plan›

(Esmer 2012, 442)

Yap›, Bizans döneminde son olarak,güney cephede bulunan ve 15. yy.’›n ilkyar›s›na tarihlendirilen fresklerin yap›ld›¤›dönemde, bir müdahale görmüfl olabilir(Resim 16). Fetihten sonra, camiyedönüfltürülen yap›n›n kubbesinin 1509zelzelesinden sonra yenilendi¤idüflünülmektedir (Eyice 1995, 406).Belirlenemeyen bir tarihte y›k›lannarteksin yerine bir son cemaat yeri eklenmifltir. 1729 y›l›ndaki büyükyang›nda hasar görerek onar›ld›¤›düflünülen yap›ya (Ünver 1953, 38), Hz.Cabir’in makam türbesinin, II. Mahmutdöneminde eklendi¤i ya da var olan türbenin onar›ld›¤› düflünülmektedir. 1894zelzelesinde cami zarar görmüfl, minaresik›smen y›k›lm›fl; (Koçu 1958, 1293); 1906y›l›na kadar süren bir onar›m geçirdi¤iBOA4’da bulunan bir belgeden ö¤renilmifltir (‹.EV. 1314 L 7).

1958’den önceki bir onar›mda, üç tarafae¤imli son cemaat yeri çat›s› tek e¤imlihale getirilmifltir (Eyice 1958, 1295). 1992’de,cami derne¤i taraf›ndan gerçeklefltirilenizinsiz onar›m Lioba Theis taraf›ndanfoto¤raflarla belgelenmifltir (Theis 2005, 46).Tüm iç s›valar› raspa edilen, türbesininahflap bölmesi kald›r›lan yap›ya, uygunolmayan ekler getirilmifl; güney cephesindeki freskler kapat›lm›flt›r (Resim

16). Tez kapsam›nda yap›lan ölçümlersonucu elde edilmifl olan çizimlerdeyap›n›n orta akstan güneye ve kuzeyedo¤ru gösterdi¤i deformasyonlar›n ileriderecede oldu¤u tespit edilmifltir (Resim 17).

3. Fethiye Camii ve Müzesi ve ÇarflambaSemtiFethiye Camii, Fatih ‹lçesi, KâtipMuslihiddin Mahallesi’nde yer al›r. Tarihi Yar›mada’n›n 5. tepesinde oluflturulan genifl bir terasa oturan yap›(Resiml 18); Bizans döneminde kentin XIV.

Regio’sunda yer alan Teotokos tisPammakaristu Manast›r›’n›n kilisesidir(Eyice 1995, 300). Hz. Meryem ad›na kurulmufl olan manast›rdan günümüzekiliseler ve (kuzey kilise naosu alt›nda, yap›n›n

kuzeydo¤u, bat› ve güneyindeki) sarn›çlar d›fl›nda yap› ulaflamam›flt›r. Günümüzeulaflan bitiflik iki kiliseden, kuzeydeki anakilise Hz. Meryem’e, güneydeki mezarflapeli Vaftizci Yahya’ya adanm›flt›r(Hallensleben 1963-64, 128). Kuzey kilise,Pammakaristos Manast›r›’n›n katholikonu/esas kilisesidir.


Say› 15, 201344

Resim: 15

Resim: 16

Pammakaristos Manast›r›, Sultan III.Murad döneminde (1574-95), Azerbaycanve Gürcistan’›n fethi an›s›na “Fethiye”ismiyle camiye dönüfltürülmüfltür(Ayvansarayi 2001, 215). Bu ifllevde¤iflikli¤inin yaratt›¤› en büyük mekânsal de¤iflim kuzey kilisede olmufltur. Yap›n›ngüneybat› köflesine yerlefltirilen minareyeek olarak, do¤u cephesinde, ana ve yanapsisler kald›r›lm›fl, k›bleye yönelen,mihrapl›, üzeri kubbe örtülü bir mekânyap›lm›flt›r (Resim 18). Dönemin sadrazam›Koca Sinan Pafla taraf›ndan, camininavlusuna yapt›r›lan medrese (Ayvansarayi

2001, 215), 20. yy. bafl›nda yerini Mimar

Kemalettin Bey’in tasarlad›¤›, bugün“Fethiye ‹lkö¤retim Okulu” olarakkullan›lan medreseye b›rakm›flt›r(Yavuz 1981, 40).

Yap›n›n çevresiReflat Ekrem Koçu’ya göre, Çarflambasemtinin s›n›rlar› tam belli olmamakla birlikte, Darüflflafaka Lisesi, Murad MollaKütüphanesi, Mehmed A¤a Camii veHamam›, ‹smail Efendi (A¤a) Medresesi veCamii ve Çarflamba pazar›n›n kuruldu¤ualan› içerdi¤i söylenebilir (Koçu 1958, 3761).Çarflamba ve civar›nda Fethiye Camiid›fl›nda, Odalar Camii, Kefeli Camii,Kas›m A¤a Camii, Bo¤dan Saray, HiramiAhmet Pafla Mescidi, ‹pek Bodrumu,Panagia Mukhliotissa Meryem Ana RumOrtodoks Kilisesi gibi önemli Bizansan›tlar› mevcuttur. Çarflamba, Osmanl›döneminde de birçok mescit, medrese,tekke ve türbenin yer ald›¤›; medresemensuplar›n›n, bilginlerin yaflad›¤› birsemt olmufltur.

Fethiye Camii’nin naosunun alt›ndakineek olarak, kuzeydo¤usunda, bat›s›nda(okulun k›smen alt›nda kalan), 150 m.kuzeyinde ve 50 m. güneyinde birer sarn›çbulunmaktad›r. Yap›n›n kuzeydo¤usunda-ki sarn›ç Strzygowski (1893, 75), bat›s›ndakiise Wulzinger (1913, 374-6) taraf›ndan incelenerek, yaklafl›k 14. yy.’a tarihlendirilmifltir (Resim 19).


Say› 15, 2013 45

Resim: 17

Resim: 18

Resim: 19

Yap›n›n tan›m›Fethiye Camii ve Müzesi yap›lar›, 1. Kuzey kilise, kuzey eki ve do¤usunaeklenen mihrap eki, 2. Güney Kilise (mezar flapeli),3. D›fl narteks, 4. Minare’den oluflmaktad›r (Resim 20).Bunlara ek olarak, Kuzey kilise naosualt›nda bir sarn›ç, d›flnarteks bat› koridorunun kuzey kanad› alt›nda ise birmezar odas› bulunmaktad›r. Kuzey kilise,Eyice taraf›ndan, “dehlizli tip” olaraks›n›fland›r›lm›flt›r (Eyice 1980, 22). Planda,ana kubbenin alt›ndaki kare planl› mekan,kuzey, güney ve bat›dan, tonozlu, bas›kdehlizlerle çevrilidir (Resim 20). Ana kubbe,etraf›n› saran koridorun çat› seviyesiüzerinde yükselmekte; orta mekan,kubbeyi tafl›yan kemerlerin aynalar› içine aç›lan pencerelerle ayd›nlanmaktad›r. Eyice’ye göre, Güney kilise ise tipikBizans kilise plan biçimi olan, dört sütunlu kapal› haç plan›na sahiptir (Eyice 1980, 2). Üç nefli naosu, ana nefdennartekse aç›lmakta; narteks üzerinde, bat› duvar›ndaki bir merdivenden ulafl›lan, gynekaion bulunmaktad›r.

Yap›n›n evreleri ve bilinen onar›mlar›Kuzey kilisenin çekirde¤ini oluflturankubbeli orta mekân ile etraf›ndaki dehlizler ve bunlar›n alt›ndaki sarn›çKomnenos dönemine aittir. Yap› 1261sonras›nda onar›lm›fl ve kuzey ek inflaedilmifltir. Parekklesion 1315 civar›na tarihlendirilmektedir. Yap›y› kuzey, bat›ve güneyden saran d›flnarteksin, 1326-41y›llar› aras›nda yap›ld›¤› düflünülmektedir.Kilise, 1591-92 y›llar›nda, Mimarbafl›Dalg›ç Ahmet Pafla taraf›ndan camiyedönüfltürülmüfltür (Eyice 1995, 300).

16. yy. sonunda camiye dönüfltürüldüktensonra, 18. yy.’a kadar arfliv kay›tlar›ndayap›yla ilgili bir belgeye rastlanmam›flt›r.

18. yy. onar›mlar›yla ilgili olarakBOA’nde iki kapsaml› onar›m keflfi ve bir vak›f harcama kayd› bulunmaktad›r(Mazlum 2004, 168). 19. yy.’da ise, camigirifli üzerinde yer alan kitabeye göre,1845’e tarihlendirilen Sultan Abdülmecidonar›m› gerçekleflmifltir (Eyice 1980, 23).1936-38 aras›nda Fethiye Camii, Y.MimarSüreyya Yücel’in yönetiminde Vak›flartaraf›ndan onar›lm›flt›r (Altan 1938, 296).Fethiye Camii, 1955 y›l›nda, ‹stanbul’datoplanan Bizans Kongresi öncesindeonar›lm›fl; yap› kongreden sonra 1959’datekrar ele al›nm›flt›r (Tamer 2003, 121).Kapsaml› de¤iflikliklerin yap›ld›¤› her ikionar›m›n da kontrol amiri, Y. MimarCahide Tamer’dir (Tamer 2003, 153).1960-63 y›lllar› aras›nda müze olarakayr›lan Güney kilisede Amerikan BizansEnstitüsü taraf›ndan bir restorasyonyap›lm›flt›r (Mango-Hawkins 1962-63, 319-33). 1950/60’lardaki onar›mlarda, çimentoesasl› harçlar yo¤un olarak kullan›lm›flt›r.


Say› 15, 201346

Resim: 20Fethiye Camii, plan› (Esmer 2012, 443)

Resim: 20

1976’da Fethiye Müzesi bahçesine,GEEAYK5 onayl› projeye göre, bekçikonutu ve ziyaretçi tuvaleti yap›lm›flt›r.2001 y›l›nda, ‹l Turizm Müdürlü¤ü,Fethiye Müzesi için “2001 y›l› onar›m› veçevre düzenlemesi ifli” ad› alt›nda birbütçe ay›rm›flt›r. Bu ifl kapsam›nda, uzuny›llar y›k›k bir durumda olan avlu duvar›yeniden infla edilmifl; bahçede peyzajçal›flmas›, ›fl›kland›rma yap›lm›fl vemüzenin içine bilgi verici renkli levhalaras›lm›flt›r. Bu ifl kapsam›nda yap›lanönemli bir müdahale, II. Ayasofya’ya aitsütun kaideleri, arflitrav parçalar›n›nAyasofya Müzesi’nden, burayatafl›nmas›d›r. Bu ifllem, tarihsel yan›lg›yayol açan bir durum yaratm›flt›r. 2007y›l›nda, cami derne¤i, projesiz ve izinsizolarak, çat›ya kurflun kaplatm›fl, zeminebeton döktürmüfl, sarn›ç ve mezar odas›girifllerini kapatt›rm›fl, mihrap duvarlar›n›içerden fayans ile kaplatm›fl, cephelereklima d›fl üniteleri koydurmufltur.

Genel De¤erlendirmeÜlkemizde, do¤al ve kültürel miraskonusunda devlet ve toplumun hassasiyetinin artmas›; uluslararas› koruma kavramlar›n›n tüm kesimlertaraf›ndan benimsenerek, siyasi irade ve karar süreçlerine yerleflmesi gerekmektedir. Koruma ilkeleri ancak toplum geneline bir kültür olarak yay›labilirse baflar›l› olunabilir.Bunu sa¤layabilmek için öncelikle:

● Envanter eksi¤inin giderilmesi, bilgi altyap›s›n›n güncellenerek devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas›,

● 5366 say›l› Yenileme Yasas› ile Tarihi Yar›mada içindeki turizm veyenileme alan› kararlar›n›n iptali ve tüm alan›n 2863 say›l› Yasa kapsam›nda de¤erlendirilmesi,

● ‹mar planlar› ve büyük ölçekli yat›r›mkararlar›n›n koruma eksenli olmas›n›n

sa¤lanmas›, Haliç Metro Köprüsü6

(Resim 15) ve Karayolu Tüp Geçifl Projesi gibi uygulamalarla Tarihi Yar›mada’n›n üstün evrensel de¤erinin zedelenmesinin önlenmesi (Resim 16),

● Koruma kurullar›n›n siyasi iradeden ba¤›ms›z karar organizmalar› haline getirilmeleri,

● Sit alanlar›nda ve tescilli yap›larda özellefltirme yasas› kapsam›nda müdahalelere izin verilmemesi,

● Kültür varl›klar›na zarar verilen müdahalelerde verilecek cezalar›n a¤›rlaflt›r›larak, cayd›r›c› olmalar›n›n sa¤lanmas›, gibi büyük ölçekli ve genel önlemler getirilmelidir.

● Yeni yap›lar›n kat yükseklikleri, cephelerinin malzeme, boyut, oran ve renkleri, “Kentsel Tasar›m Rehberi”ne uygun yap›lmal›d›r.

● Tarihi Yar›mada’n›n bütününde lastik tekerlikli araç yükü azalt›lmal›, yayalaflt›r›lan alanlarda deniz ulafl›m› ile ba¤lant›l› hafif tramvay sistemleri kullan›lmal›d›r.

Yap›lar›n Çevreleri için De¤erlendirmeve Öneriler2006 y›l›nda Yenileme Alan› ilan edilmiflolan ve tez kapsam›nda da ele al›nanSüleymaniye Bölgesi ile Fener-Balat-Ayvansaray semtlerinde, yerel yönetimlereverilen genifl yetkilerle bu de¤erli alanlarkoruma kavram›ndan uzaklaflt›r›lmaktad›r.Süleymaniye Yenileme Projesikapsam›nda haz›rlanan projeler, avanproje niteli¤i tafl›makta; uygulay›c›y› yönlendiren ve k›s›tlayan detaylar içermemektedir. Mevcut binalar tamamen y›k›larak, daha önce hiç varolmam›fl yap›lar, ya da daha önce varolan geleneksel yap›lar›n kötü taklitleri infla edilmek istenmektedir (Resim 21).


Say› 15, 2013 47

5 Gayrimenkul Eski Eserler An›tlar

Yüksek Kurulu.

6 Bu makalenin ilk ele al›nd›¤› May›s

2012’de hala geçerli olan bu öneri, neyaz›k ki köprünün büyük k›sm›n›n inflaedilmifl olmas›yla art›k (fiubat 2013) geçerli de¤ildir.

7www.international.icomos.org/Paris20

11/GA2011_CIVVIH_text_EN_FR_final_20120110.pdf

Resim: 21Süleymaniye KentselDönüflüm Projesi’ndekiöneriler (‹BB web sitesi)

Bölgede uygulanmak istenen yenilemeprojesi, yüzeysel bir ihyadan öteye geçemeyecek öneriler içermekte; tarihikentlerin ve kentsel alanlar›n korunmas›nayönelik olarak ICOMOS taraf›ndan2011’de kabul edilen Valletta Prensipleri7

’ndeki uluslararas› kabul görmüfl ilkelerden uzak kalmaktad›r. Semtin ço¤udüflük gelirli sakinleri için sosyal içerikliherhangi bir proje gözükmemektedir;böylece olay›n sosyal boyutudüflünülmemekte, sadece fiziksel çevreninyüzeysel olarak de¤iflimi söz konusuolmaktad›r. Oysa 1975 tarihli AmsterdamBildirgesi ve Avrupa Konseyi taraf›ndanbelirlenmifl olan Avrupa Mimari MirasTüzü¤ü’ne göre tarihi çevrenin içindeyaflayan› ile birlikte korunmas›; yoksulsemt sakinlerinin mimari miras› korumaküzere yap›lan müdahaleler sonucu alan›terk etmek zorunda kalmamalar› gerekmektedir.Bu konudaki öneriler flöyle s›ralanabilir:● Süleymaniye Kentsel Bölgesi’nin, tutarl›ekonomik ve sosyal geliflme politikalar› içeren bir kent ve bölge planlamas›yla canland›r›lmas› uygun olacakt›r. Yenileme projelerindenvazgeçilerek; mevcut bütçe varolanyap›lar›n konservasyonundakullan›lmal›d›r. Süleymaniye’dekidüzenlemelerde, yap›lara ö¤renciler içinkonut, sosyal-kültürel ve bilimsel amaçl›(yurt, kütüphane, tiyatro, araflt›rma merkezi, meslek

edindirme atölyeleri vb.) ifllevler verilebilir.● Vefa Kilise Camii’nin merkezinioluflturdu¤u düflünülen manast›rla ilgili566 ada/11 parseldeki sarn›ç, MüflküleSokaktan ulafl›lan geçit, Kilise Camii’ninbat› ve kuzeyindeki sarn›çlar (Resim 2),Mamboury’nin 1938’de Divan EfendisiSokak’ta gördü¤ü duvarlar (Mamboury 1938,

307) dikkatle araflt›r›lmas› gereken noktalard›r. Kilise Camii çevresindeyap›lacak jeo-radar analizleri ve mümkün

olan yerlerde kaz› sonucu, y›k›lm›fl olangüney parekklesionu ile yap›n›n parças›oldu¤u manast›r›n di¤er yap›lar›na ait bilgiedinilebilir.Fener-Balat Kentsel Bölgesi’nde deYenileme alan› kapsam›nda, 5366 say›l›yasaya dayanarak uygulanmak istenen ikiproje bulunmaktad›r. Bunlar “AyvansarayTürk Mahallesi” ve “Fener-Balat SahilKesimi” Yenileme Projeleri’dir.Karasurlar› DML8’nde iken, bunlar›bar›nd›ran Atik Mustafa PaflaMahallesi’nin Toklu ‹brahim Dede, Kuyu,Kafesçi Yumni sokaklar› ile çevrili 2867,2868, 2869, 2872 numaral› yap›adalar›nda Ayvansaray Türk MahallesiYenileme Projesi gerçeklefltirilmek istenmektedir. ‹kinci proje olan Fener-Balat Sahil KesimiYenileme Projesi’nde, yenileme ad›alt›nda, mevcut kültür varl›klar›n› yokedecek, ada baz›nda projelerle, AtikMustafa Pafla Mahallesi’nden 2872, 2873,2874 ve 2875 no.’lu adalar ile BalatKarabafl ve Tahta Minare Mahalleleri


Say› 15, 201348

Resim: 21

tahrip edilmek istenmektedir (Resim 22).Atik Mustafa Pafla Camii’nin bulundu¤u,Balat Karabafl Mahallesi’ndeki 2830 adave 2821 adada, mevcut parseller dikkateal›nmadan; (birden fazla parseli kaplayan)

dikdörtgen planl› yap›lar›n uygulanmakistendi¤i görülmektedir (Resim 22). Bu ikiada, Haliç Surlar›, Atik Mustafa PaflaCamii gibi önemli Ortaça¤ an›tlar›bar›nd›rmaktad›r; parsellerin

birlefltirilmesi, dokuyu geri dönülemez flekilde zedeleyecektir.‹stanbul Tarihi Yar›mada Yönetimplan›nda sadece Dünya Miras› kapsam›nda tan›mlanan dört bölge de¤il,Tarihi Yar›mada’n›n bütünü, “üstünevrensel de¤er” gösterdi¤i gerekçesi ile alan yönetim s›n›r› içinde de¤erlendirilmifltir. Ancak, AyvansarayTürk Mahallesi ve Fener-Balat YenilemeProjeleri ile ilgili bir uyar›, önlem yeralmamaktad›r. Sadece yenileme projelerikonusunda hedef, strateji eylem ve projeler gelifltirilmesi gerekli görüldü¤ü(‹TYYP 2011, 58) ve yenileme projelerininDMK9 taraf›ndan gösterilen tehditleraras›nda yer ald›¤› belirtilmifltir (‹TYYP

2011, 122). Fakat, ne üretilecek projeler,

ne de hangi alanlar›n etkilendi¤i net olarakbelirtilmemifl; tehdit unsuru oluflturmalar›da zaten üçüncü flah›slar üzerinden ifadeedilmifltir. Yönetim Plan›’nda yer alan“tarihi konut alanlar›n›n doku, fonksiyonve özgün özellikleri korunarak s›hhilefltirilmesi”, “konut alanlar›n›n fizikidönüflüm sürecine sosyal boyutunkazand›r›lmas›” (‹TYYP 2011, 88) gibi maddeler ile yenileme alanlar›nda

yap›lmak istenen uygulamalar tabantabana z›tt›r. Planda yer alan planlamailkeleri ve politikalar›nda “fleffaf-aç›k-kat›l›mc›” planlama yap›lmas› ilkesindenbahsedilmektedir (‹TYYP 2011, 126).

Alan ile ilgili düflünce ve öneriler: ● Ayvansaray Türk Mahallesi Yenileme

Projesi’ndeki yap› adalar›n›n bulundu¤u alan, Bizans döneminde Afla¤› Blakhernaeolarak adland›r›lmaktad›r. Afla¤›Blakhernae, Kara Surlar› ile HaliçSurlar›’n›n birleflti¤i, Pteron gibi özel birarkeolojik alan› kapsayan, kentin de¤erlibir parças›d›r. Kat yükseklikleri, oranlar›ile biraz y›pranm›fl, ancak özgün birmimariye sahiptir; buran›n tamameny›k›larak bugünkü durumla hiç


Say› 15, 2013 49

8Dünya Miras› Listesi.

9Dünya Miras› Komitesi.

Resim: 22Fener-Balat SahilKesimi YenilemeProjesi’ndeki planönerisi (‹BB web sitesi).

10http://www.cevbir.org/index.php?option=

com_content&view=article&id=79&Itemid=81.

11 Bu sondajda bulunan on dokuz adet

polikrom seramik parça Theis taraf›ndanyay›na dönüfltürülmüfltür (Theis, 2001: 196).

Resim: 23A., B. Avc› Masla¤› Sokak’tan

Mumhane Duvarlar›(Esmer 2011)

ba¤daflmayan bir projeye göre yenilenmesikabul edilemez.

● Valletta Prensipleri tarihi kentlerdeyap›lacak de¤iflikliklerin h›z›n›, oran›n› veilkelerini belirlemifltir. De¤iflimlerin biraraya toplanmas›, tarihi alanlarda vede¤erlerinde negatif bir etki yaratabilir. Bunedenle, büyük say›sal ve nitelikselde¤iflimlerden kaç›n›lmal›d›r (Valletta

Prensipleri, 3/c). De¤iflim h›z› kontroledilmesi gereken en önemli parametredir.Fazla h›zl› bir de¤iflim tarihi kentte tümde¤erlerin bütünlü¤ünü bozabilir.Müdahalenin s›n›r› ve s›kl›¤› fizibilite veplanlama çal›flmalar› ile saptanmal›; fleffafprosedürler ifllemelidir (Valletta Prensipleri, 3/f).

● Ça¤dafl mimari var olan mekânsal yap›ile uyum göstermeli; kentsel sit ölçe¤ineve yap› karakterine sayg›l› olmal›d›r.Kentsel sitin gabari, renkler, malzemeler,biçimler, cephe düzenleri, çat› biçimleri,mekânsal oranlar› gibi bask›n özellikleriiyice analiz edilmelidir. Parsellerinde¤iflmemesi hususunda özel bir özen gösterilmelidir. Parsel de¤iflikli¤i kütlede¤iflikliklerine yol açaca¤›ndan bütününbozulmas›na ve kaybedilmesine nedenolacakt›r (Nairobi Tavsiyeleri10, Madde 28).Perspektifler, manzaralar, odak noktalar›,bak›fl koridorlar› tarihi bir kentin/alan›nalg›lanmas›nda vazgeçilemez ö¤elerdir.Yeni müdahalelerde mutlaka bu ö¤elerdikkate al›nmal›d›r. Tarihi dokuya getirilecek yeni bina, özellikle yeni birifllev için tasarland›¤›nda, hem biçimselhem de ifllevsel yönden de¤erlendirilmelidir (Valletta Prensipleri 4/d).

● Ayvansaray semtinin önemi, içerdi¤ian›tlar›n, arkeolojik verilerin anlam vede¤eri kavranmal›d›r. Surlar›n veMumhane duvarlar›n›n korunmas›na vekültür iflleviyle kullan›lmas›na yönelikprojeler üretilmelidir (Resim 23). TekfurSaray›’ndan bafllayarak, Adil fiah Kad›n

Camii’nden, Yata¤an Camii, Arabac›larHamam› do¤rultusunda Haliç’e inen aks›ndo¤usundaki alan yayalaflt›r›larak; arkeolojik park halinde düzenlenebilir.

Çarflamba civar›nda, Fethiye Camiid›fl›nda, caminin yak›n çevresinde bulunansarn›çlar, Aetios ve Aspar Aç›k Sarn›çlar›,Bo¤dan Saray ve Odalar Camii kal›nt›lar›,Kefeli Camii, ‹pek Bodrumu, H›ramiAhmet Pafla Mescidi, Sultan Selim,Mehmet A¤a, Tercüman Yunus külliyelerive Murat Molla Kütüphanesi gibi an›tlarve sivil mimarl›k örnekleri bar›nd›ran,mimari ve arkeolojik yönden zengin birmiras bulunmaktad›r. Bu miras›n uluslararas› kabul görmüfl koruma ilkelerine uygun flekilde, kültür turizmiiçin de¤erlendirilmesi için ciddiçal›flmalara gerek duyulmaktad›r. Korumauygulamalar›ndaki denetimsizlik ve keyfilik yap›lar› büyük tahribatau¤ratm›flt›r. H›rami Ahmet PaflaMescidi’nin cephesi kesme tafl kaplanm›fl,iç mekândaki bezemeleri yok edilmifltir.Kefeli Camii’nin ahflap olan bat› nefi, biriki sene önce, yine projesiz olarakde¤ifltirilmifltir; yap›n›n alt›ndaki sarn›c›nne durumda oldu¤u ö¤renilememifltir.Odalar Camii kal›nt›lar› çöplükgörünümündedir. Bo¤dan Saray denilenkilise kal›nt›s› ise bir oto lastik deposuolarak kullan›lmaktad›r.

Alan ile ‹lgili Öneriler:● Alan Yönetimi, bölgedeki tarihi ve

arkeolojik mirasa sahip ç›karak; uygunflekilde de¤erlendirilmesini sa¤layacakprojeler üretilmesini sa¤lamal›d›r. ‹pekBodrumu, Odalar Camii, Bo¤dan Saraykal›nt›lar› acil müdahale gerektirmektedir.Fethiye Camii’nin 11 m. bat›s›nda, 27 m.kuzeydo¤usunda ve 53 m. güneyindeki üçadet sarn›c›n günümüzdeki durumlar›araflt›r›lmal›d›r.


Say› 15, 201350

Resim: 23 A-B

Yap›lar için De¤erlendirme ve Öneriler:Tez kapsam›nda ayr›nt›l› olarak incelenen,ilk yap›m tarihleri Orta Bizans (843-1204)

dönemine dayanan üç an›t, ekler alarak veçeflitli onar›mlarla günümüze ulaflm›flt›r.Hem ilk tasar›m dönemlerine ait k›s›mlar,hem de sonradan ald›klar› ekler,Ortaça¤’dan günümüze, sanat ve mimarl›ktarihine ›fl›k tutan, önemli belgelerniteli¤indedir. Ancak, üç an›tta da ortakolarak, kullan›c›lar›n bilinçsizli¤i, projesiz onar›mlar, afl›r› müdahaleler, vandalizm sonucu tahripler, uygunolmayan ekler, bozulmalar, malzeme vestrüktür sorunlar› bulunmaktad›r. Ülkemizde baflka bir kültürün ürünüolarak görülen Bizans dönemi yap›lar›n›nönemleri ve birer kültür varl›¤› olarak çokkatmanl› dokuya katk›lar› yeterli ölçüdebilinmemektedir. Tarihi ve kültürel önemleri yads›nan yap›lar, devaml› müdahale görmekte; özgün elemanlar›,bezeme ö¤eleri bilinçsizse tahrip edilmektedir. Arkeolojik verilere sahipOrtaça¤ yap›lar›, yap›larla iliflkili sarn›çlarve di¤er yap› kal›nt›lar› çevrelerindeki bilinçsiz yap›laflma taraf›ndan tahripedilmektedir. Etraflar›nda bir koruma bölgesi bulunmayan yap›lar, sürekli bak›mve denetimden mahrumdur. Özelmülkiyette bulunan yap› kal›nt›lar› ise hiçbir flekilde denetlenememektedir. Mahalledernekleri yap›lar›n minare gibi göz önündeki ö¤elerini bile rahatça y›karakyeniden yapabilmektedir (Örnek: Fethiye

Camii minaresi). Atik Mustafa PaflaCamii’nin da yine mahalle derne¤itaraf›ndan 1992’de çok kapsaml› bironar›mdan geçti¤i bilinmektedir. Projesizve izinsiz yap›lm›fl olan kapsaml› onar›ms›ras›nda döflemede izinsiz bir sondaja dagöz yumulmufltur11. Belki bu onar›mdakibilinçsiz müdahalelerin de katk›s›yla, yap›,1999 depreminde ciddi deformasyonlargöstermifltir. Acil olarak bilimsel bir

çal›flmayla an›t›n risk durumunun saptanmas› ve gerekli koruyucu önlemlerin al›nmas› gereklidir. Yap›laraait de¤erli mimari elemanlar (Vefa Kilise

Camii flerefe korkuluk levhalar› gibi) denetimnoksanl›¤› sonucu çal›nabilmektedir. Bukonuda yap›lar›n sahibi olan ve onlardansorumlu bulunan Vak›flar GenelMüdürlü¤ü hiç bir önlem al(a)mamaktad›r. Onar›mlar› gündeme geldi¤i zaman, rölöveleri ilerestitüsyon, restorasyon projeleri yeterlitecrübe ve ehliyete sahip olmayan kiflilereverilebilmektedir. Projeleri denetleyecekkoruma ve bilim kurullar›nda da yetersizlikler bulunmaktad›r. Fethiye Camii ve Müzesi yap›lar›n›nsorumlulu¤unun Vak›flar GenelMüdürlü¤ü ve Kültür Bakanl›¤› gibi ikifarkl› kamu birimine ait olmas›, yap›n›nkorunmas› ile ilgili bütüncül kararlaral›nmas›nda sorun yaratmaktad›r. Bu ikibirimin iflbirli¤i yaparak, onar›m ve bak›mkonular›nda yap›n›n bütünüyle eleal›nmas›n› sa¤lamalar› gerekir. 2007’deKuzey Kilise’nin tüm çat›s› projesizolarak kurflunla kaplanm›flt›r. Uygulanandetaylar hatal›, iflçilik ve malzeme kalitesidüflüktür. Binan›n sürekli bak›m veonar›m› için gerekli fonu oluflturmak vebünyesinde gerekli uzman kadroyu bulundurarak, sürekli bak›m› eksiksiz vebilimsel normlara uygun olarak yürütmekbu iki devlet biriminin yükümlülü¤ündedir.

Yap›larla ilgili öneriler:● Öncelikle devlet ve toplum taraf›ndanbu yap›lara bak›fl aç›s› de¤iflmeli, ‹stanbul’un çok katmanl› yap›s›na katk›lar›yeterince anlafl›lmal›d›r. Tescilli kültürvarl›klar›n›n özel mülkiyet, ya da devletinfarkl› birimlerine ait kamu yap›s› daolsalar, Kültür Bakanl›¤› gibi tek birmerkezden koruma, bak›m ve onar›m-lar›n›n takip edilmesi uygun olacakt›r.


Say› 15, 2013 51


Say› 15, 201352


Say› 15, 2013 53

Tablo: 1-2Kilise, Atik Mustafa Pafla ve

Fethiye Camileri için önerilen müdahaleler

(Esmer 2012)

● Bu yap›lar›n rölöveleri ile restitüsyon,restorasyon projeleri ve yap›lardaki koruma uygulamalar›, bu konuda tecrübesi, birikimi olan ve yeterli e¤itimdüzeyine sahip (en az›ndan konu ile ilgili doktora

çal›flmas› bulunan) koruma uzman› bir mimar,arkeolog, mimarl›k ve sanat tarihçisi,y›¤ma yap› konusunda uzmanlaflm›fl inflaatmühendisi gibi farkl› disiplinlerden gelenuzman meslek adamlar› taraf›ndan eleal›nmal›d›r. Bu uzmanlar›n bulunmazorunlulu¤u ihale flartnamelerinde yeralmal›; Kültür Bakanl›¤› açt›¤› ihalelerekat›lan firmalar›n niteli¤ini ve bu ifleuygunlu¤unu, tecrübesini sorgulamal›d›r.

● Yap›lar›n onar›mlar›n› takip edecek birbilim kurulu oluflturulmal›, bu bilim kurulunda, farkl› disiplinlerden gelenuzmanlar aras›nda mutlaka Bizans yap›lar›konusunda uzmanlaflm›fl, tecrübe sahibi,koruma uzman› bir mimar yer almal›d›r.Sadece tek bir disiplinde uzmanlaflm›flüyelerden oluflan bilim kurullar›, böyleönemli yap›lar›n restorasyonu s›ras›ndagerekenleri yerine getirmek konusundayetersiz kalmaktad›r.

● Antik ve ortaça¤ yap›lar›ndan sorumlukoruma kurullar›n›n bünyesinde budönemlerde uzmanlaflm›fl, yetkin bilimadamlar› yer almal›d›r. Üniversitelerde deBizans an›tlar› konusunda uzmanlaflm›flfarkl› disiplinlerde bilim adamlar› yetifltirilmelidir. Selanik’teki gibi birBizans Araflt›rmalar› Merkezi, imparatorlu¤un bin seneden uzun sürebaflkenti olmufl ‹stanbul’da da aç›lmal›; bu merkez zengin envanter ve belgebulundurmal›, yurtiçi ve d›fl›araflt›rmac›lar› desteklemelidir.

● Vefa Kilise, Atik Mustafa Pafla veFethiye camilerinin, acil olarak, bilimselyöntemlerle haz›rlanacak projeler do¤rultusunda onar›lmalar›, uygunolmayan eklerden ar›nd›r›larak, ilktasar›mlar›na ait k›s›mlar›yla, belge

niteli¤indeki özgün eklerinin kendilerinien iyi biçimde sergileyebilir duruma getirilmeleri gerekir. Uygulaman›n eskieser onar›m›nda deneyimli, duyarl› firmalarca üstlenilmesi, çal›flman›n yetkinbir bilim kurulu taraf›ndan sürekli izlenmesi, uygulaman›n niteli¤ini yükselterek, yap›lara verilebilecek hasarlar› önleyecektir. Gerekli durumlarda, üniversitelerden, ICCROM,UNESCO, ICOMOS gibi kurulufllardanbilimsel destek al›nmal›d›r. An›tlar için, ilerde yap›lacak bir korumauygulamas› s›ras›nda dikkat edilmesi,öncelikli olarak araflt›r›lmas› gerekenk›s›mlar da Tablo 1’de özetlenmifltir.Geçmiflten günümüze ulaflabilen bilgi vebelgelerin ›fl›¤›nda, mevcut durumgözlemlenerek elde edilen verileri veçeflitli önerileri içeren bu çal›flman›n gelecek çal›flmalar için rehber oluflturmas›hedeflenmifltir. Bu suretle yap›lar›n korunmas›na katk› sa¤lanaca¤› umulmaktad›r●

KAYNAKÇAAhunbay, Z. 1998. Cultural Heritage of Istanbul. Turkish

National Commission for UNESCO, Ankara.Altan, K. 1938. Fethiye Camii. Arkitekt 10-11 (8), s.296-99.

Ayvansarayi, H. 2001. Hadikatü’l Cevami.‹stanbul: ‹flaret Yay›nlar›.

Barkan, Ö. L. ve Ayverdi, E. H. 1970. ‹stanbul Vak›flar Tahrir Defteri 915. ‹stanbul : ‹stanbul Fetih Cemiyeti.

Dirimtekin, F. 1956. Fetihten Önce Haliç Surlar›. ‹stanbul : ‹stanbul Enstitüsü.

Erdo¤an, A. 1941. fieyh Vefa:Hayat› ve Eserleri. ‹stanbul : Ahmet ‹hsan Bas›mevi.

Erdo¤an, E. G. 1996. ‹stanbul’daki Osmanl› Yap›lar›nda Kullan›lan Devflirme Malzemenin De¤erlendirilmesi. Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, ‹Ü, SBE.

Esmer, M. 2012. ‹stanbul’daki Orta Bizans Dönemi Kiliseleri ve Çevrelerinin Korunmas› için Öneriler. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, ‹TÜ, FBE.

Eyice, S. 1958. Atik Mustafa Pafla Camii. ‹stanbul Ansiklopedisi. ‹stanbul : Tan Matbaas›, s.1288-1297.

Eyice, S. 1980. Son Devir Bizans Mimarisi. ‹stanbul : TTOKYay›nlar›.

Eyice, S. 1995. Vefa Kilise Camii. Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi. ‹stanbul : Tarih Vakf› ve Kültür


Say› 15, 201354

Bakanl›¤› ortak yay›n›, s.406.Hallensleben, H. 1963-64. Untersuchungen zur

Baugeschichte der ehemaligen Pammakaristoskirche, der heutigen Fethiye camii in Istanbul. Istanbuler Mitteilungen 13-14, s.128-93.

‹.T.Y.Y.P. 2011. ‹stanbul Tarihi Yar›mada Yönetim Plan›.‹stanbul : ‹BB Yay›nlar›.

Janin, R. 1939. La Topographie de Constantinople Byzantine. Echos d’Orient 38, s. 118-150.

Janin, R.1953. La géographie ecclésiastique. Paris: Institut Français d'Études Byzantines.

Kara, F. 2003. Sahabe, Ensar ve Eyüp’te Yatan Sahabeler. VI. Eyüp Sultan Sempozyumu Bildiriler Kitab›.‹stanbul : Eyüp Belediyesi Yay›nlar›, s.28-43.

Koçu, R. E. 1958. Atik Mustafa Pafla Camii. ‹stanbul Ansiklopedisi. ‹stanbul : Tan Matbaas›, s.1293.

Kuban, D. 2001. Türkiye’de Kentsel Koruma. ‹stanbul :Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›.

Magdalino, P. 1990. Church, Baths and Diakonia in Medieval Constantinople. Church and People inByzantium. Birmingham : ed. R. Morris, s.165-88.

Magdalino. P. 2002. The Economic History of Byzantium, From the Seventh through the Fifteenth Century, Medieval Constantinople: Built Environment and Urban Development. Washington, D.C : Dumbarton Oaks Publication39, s. 529-537.

Mamboury, E. 1938. Les Fouilles Byzantines a Istanbul, Byzantion 13, s. 302-310.

Mango, C. 1958. Nomidis, ‹., Rapport préliminaire des travaux éxécutés dans une eglise Byzantine. Mesaivnika kai Nea 'Ellhnika 3, s.421-429.

Mango, C. 1965. Constantinopolitana B : Kilise Camii. The Jahrbuch (JdI) of the German Archaeological Institute 80, s. 323-330.

Mango, C. ve Hawkins, J. W. 1962-63. Report on Field Work in Istanbul and Cyprus. Dumbarton Oaks Papers 18, s.319

Mathews, T. ve Hawkins, E. 1985. Notes on the Atik Mustafa Pafla Camii in Istanbul and its Frescoes. Dumbarton Oaks Papers 39, s.125-134.

Mazlum, D. 2004. Fethiye Camii’nin 18. yy. Onar›mlar›. Sanat Tarihi Defterleri 8, s.168-175.

Mehmet Ziya Bey, 1928, ‹stanbul ve Bo¤aziçi. ‹stanbul : Devlet Matbaas›.

Millingen, A.V. 1899. Byzantine Constantinople, The Walls of the City and Adjoining Historical Sites.Cambridge : Cambridge University Press.

Müller-Wiener, W. 1998. Bizans’tan Osmanl›’ya ‹stanbul Liman›. ‹stanbul : Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›.

Müller-Wiener, W. 2007. ‹stanbul'un Tarihsel Topografyas›. ‹stanbul : YKY.

Nomidis, M. I. 1958. Rapport Preliminaire des Travaux Executes dans une Eglise Byzantine (Kilise Camii). Notre Dame d’Ephese 2-8, 11-12, s. 14-19, 36-40.

Ortayl›, ‹. 2009. ‹stanbul’dan Sayfalar. ‹stanbul : Turkuvaz Kitap.

Ousterhout, R. 1987. The Architecture of the Kariye Camii in Istanbul. Washington : Dumbarton Oaks Studies 25.

Ousterhout, R. 2001. Master Builders of Byzantium.Princeton, New Jersey: Princeton University Press.

Pulgher, D. 1878. Les Anciennes Eglises Byzantines de Constantinople. Vienna : Lehmann & Wentzel.

Sabuncu, A. 2010. Vefa Kilise Camisi Naosu Güney D›fl Yüzünün Kademeli Kemeri Yukar›s›ndaki Üçgen Al›nl›¤a Sabitlenmifl Üç Keramik Kab›nDe¤erlendirilmesi. Colloquium Anatolicum IX, s.353-366.

Schneider, A. M. ve Meyer-Plath, B. 1943.Die Landmauer Von Konstantinopel. Berlin: W. de Gruyter & Co.

Schneider, A. M. 1951. Die Blachernen. Oriens 4, s.82-120.Schlumberger, G. 1996. Prens Adalar›, Blakerna Saray›,

Kilisesi, Bizans’›n Büyük Suru. ‹stanbul : ‹letiflim Yay›nlar›.

Strzygowski, J. 1893. Die Byzantinischen Wasserbehaelter von Konstantinopel. Wien: Verlag der Mechitharisten-Congregation.

Tamer, C. 2003. ‹stanbul Bizans An›tlar› ve Onar›mlar›.‹stanbul : TTOK Yay›nlar›.

Theis, L. 2001. Atik Mustafa Pafla, Catalogue of Tiles: V›a. In : A Lost Art Rediscovered, The ArchitecturalCeramics of Byzantium. Pennsylvania: State University Press, s. 196.

Theis, L. 2005. Die Flankenraeume in Mittelbyzantinischer Kirchenbau. Wiesbaden : Reichert Verlag.

Ünver, S. 1953. ‹stanbul’da Sahabe Kabirleri. Ankara : ‹stanbul Fethi Derne¤i Yay›nlar›.

Wulzinger, K. 1913. Byzantinische Substruktionbauten Konstantinopels. The Jahrbuch (JdI) of the German Archaeological Institute 28, Berlin.

Yavuz, Y. 1981. Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi Ve MimarKemalettin Bey. Ankara : ODTÜ Mimarl›k Fakültesi Bas›m ‹flli¤i, s. 40-45, 222-225.


Say› 15, 2013 55

‹stanbul’da orta bizans dönemi’ne ait Üç an›t ‹le

Documents