anadolu'da erken dönem bizans mimarisi.pdf
TRANSCRIPT
-
T.C.
AKSARAY NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ORTAA TARH ANABLM DALI
ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS
YKSEK LSANS TEZ
Fatma HELVACI
DANIMAN
Yrd. Do. Dr. Remzi KUZUOLU
AKSARAY- 2013
-
T.C.
AKSARAY NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ORTAA TARH ANABLM DALI
ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS
YKSEK LSANS TEZ
Fatma HELVACI
DANIMAN
Yrd. Do. Dr. Remzi KUZUOLU
AKSARAY- 2013
-
I
NSZ
Tarih sahnesine byk bir imparatorluun devam olarak kan Bizans
mparatorluu, mparator I. Konstantinusun, M.S. 324-330 yllar arasnda,
bakentini Romadan douya (Byzans/stanbul) tamasyla kurulmutur. Bakentin
douya alnmasyla, surlarla evrilen kent, ksa zamanda bayndrlk faaliyetleriyle
ykselmeye balam ve imparatorun ismini tayan halini almtr; Konstantinopolis
(stanbul). Bundan sonra imparatorluk bu kentten ynetilmitir. I. Justinianos dnemi
imparatorluun en parlak dnemi olup, hem douda ve batda en geni snrlara
ulalm hem de imparatorluun ierisinde bayndrlk faaliyetlerine daha fazla
nem verilmitir. Bu yzden Erken Dnem Bizans Mimarisinde (M.S.306-726) I.
Konstantinus ve I. Justinianos dnemleri dier Erken Dnem imparatorlarna gre
daha fazla nemlidir. Bu iki nemli imparator gerekletirdii yenilikleri ve
deiimleri daha ok eski Roma geleneklerinden, Hristiyanlktan, doudan veya
farkl kltrlerden ilham alarak ortaya karmlardr. lerleyen dnemlerde bu
yenilikler ve deiimler Bizans mparatorluuna ait temeli ve slubu ortaya
karmtr. Ortaya kan bu yeni slp zamanla Bizansn komular tarafndan da
kullanlmaya balanmtr. Erken Dnem slm Mimarisine ait yaplara
baktmzda daha ok Bizansn etkisini grmekteyiz. Emeviler Dneminde de
Bizans slbu ele alnm ve bylece zgn slm Mimarisi ortaya karlmtr.
Grld gibi her sanat dal bir nceki adan veya dnemden beslenmekte ve
etkilenmekte, ardndan kendi zgn mimarisini veya sanat anlayna ulamaktadr.
Bizans Mimarisi farkl zenginliklerle, oluumlarla deiim gstermi ve a
atlamtr. Bizansa zg yaplar o dnemde nasl ilgiyi zerine ekmise,
gnmzde de hal o merak ve ilgi mimari eserlere kar devam etmekte ve turistik
olarak gezilen en popler yerler arasnda listede nemli sralarda yer almaktadr.
Yani Bizans Mimarisi sadece kendi dnemindeki insanlara hizmet etmekle
kalmam, gnmzde de bu hizmeti Trkiyeye kltrel ve turistik adan katk
salayarak devam ettirmitir.
-
II
Aratrmamzn birinci blmnde; Bizans mparatorluunun siyasi tarihini,
ekonomisini, dinini ve sanatn genel olarak ele almaya altk. kinci blmnde
ise aratrmamzn temel konusu olan Anadoludaki Erken Dnem Bizans Mimarisi
hakknda ayrntl bilgiler vermeye altk. Mimariyi dini, askeri ve sivil olarak ele
alp Trkiyedeki rnekleriyle de aklamaya altk. Tablolar, Sonu, Kaynaka ve
Ekler ile aratrmamz son bulmaktadr.
Aratrmamda nerileri, yardmlaryla katkda bulunan, zamann ve sabrn
bana ayran deerli hocam ve danmanm Aksaray niversitesi Tarih Blm
retim yesi Yrd. Do. Dr. Remzi Kuzuoluna, Aksaray niversitesinde
geirdiim dnemlerde benden bilgilerini, tecrbelerini ve yardmlarn esirgemeyen
Aksaray niversitesi Tarih Blm retim yesi Do. Dr. Necmettin Aygne ve
Do. Dr. Mustafa Gkeye sayglarm ve teekkrlerimi sunarm.
Aksaray-2013
Fatma HELVACI
-
III
ZET
Yksek Lisans Tezi
TEZN ADI
ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS
renci: Fatma HELVACI
Aksaray niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
Ortaa Tarihi Anabilim Dal
Danman: Remzi KUZUOLU
Bizans mparatorluunun, eitli kltr izlerini tayan, farkl lkeleri iine
alan corafi konumu ve Hristiyanl resmi din olarak kabul etmesi Bizans
Mimarisine yeni unsurlarn girmesine yol amtr. Erken Dnem Bizans Mimarisi
gei dnemi ile birlikte M.S. 4.-7.yzyl kapsayan dnemdir. Yerlemi olduu
corafyann da etkisiyle Bizans mimarisinin ve sanatnn kk; eski Yunan
kltrnden kaynaklanan, Roma ve Dounun kltr izlerini tayan bir mimariden
ve sanat anlayndan domutur. M.S. 4. yzylda I. Konstantinus dneminde
Hristiyanln serbest bir din haline gelmesiyle lkenin her yerinde kiliseler
yaplmaya balanmtr. I. Konstantinus ile balayan Bizansa zg mimariyi, dier
Bizans mparatorlar devam ettirmitir. Bylece mimari, zgnln ve farklln
bu sre ierisinde tamamlamtr. Sre ierisinde en grkemli mimariyi Bizans,
imparator I. Justinianos dneminde yakalamtr.
Dou-Bat arasnda yer alan Bizans, batl kklerden domu ve sonrasnda
doulam bir uygarlktr. almamzda, Bizansn I. Konstantinustan I.
Justinianosa kadar olan erken mimari yapsn ele almaya altk. zerinde
yaadmz evrede Bizans dneminden gnmze birok eser yer almaktadr.
Yaadmz evreyi tandmzda tarih ve mekn bizim iin daha anlaml olacaktr.
-
IV
almamzda ansiklopedi, kitap, dergi, tez ve makale gibi yaynlanm literatrn
yannda elektronik ortamdan yararlanm web sitelerinden de faydalanlmtr.
Yl, 2013; Sayfa: 183
Anahtar Kelimeler:
1. I. Konstantinus
2. Konstantinopolis
3. Hristiyanlk
4. I. Justinianos
5. Bizans
6. Mimari
-
V
ABSTRACT
Master of Science Thesis
NAME OF THE THESIS
EARLY AGE OF BYZANTINE ARCHITECTURE IN ANATOLIA
Student : Fatma HELVACI
Aksaray University
Graduate School of Institute of Social Sciences
Department of History of The Middle Ages
Supervisor : Remzi KUZUOLU
Byzantium Empire had great deal of impact on its architecture by accepting
Christianity and consisting of many diverse countries in its boundaries. The early age
of Byzantium encompasses the era from 4th
to 7th
centruies A.D. including the
transition period. The roots of the Byzantium Architecture came from old Hellenic
culture with the reflection of Roman and Eastern cultural traces on the architectural
structures. At the A.D. 4th century, in the period of Constantine I, Christianity
became an independent religious, and churches were built all over the country. After
the Constantine I, other Byzantium Emperors carried out the evolving Byzantium
architecture. In that period, Byzantium architecture reached its glory and uniqueness.
Especially the most brilliant architectural structures were built in the emperor
Justinians time. For a long time, Byzantium Empire had control on our nowadays-
geographical area, which indicates architectural structures and cultural traces that
remained from Byzantium Empire.
Byzantine Civilization was established between east and west, and at the
beginning Byzantine roots reflected western values which turned into the eastern
values later on. In our study, we touched on the early architectural structure that
-
VI
starts from Konstantinos I to Justianos I. Nowadays the environment that we live on
there are so many historical structures which have remained from Byzantines. The
history and the location will become more meaningful when we realize the
importance of our own environment. For our research, we profited by published
literature such as books, encyclopedias, magazines, theses, articles, and as well as
online resources.
Year, 2013; Pages: 183
Keywords:
1. Constantine I.
2. Constantinople
3. Christianity
4. Justinian I.
5. Byzantium
6. Architecture
-
VII
NDEKLER
NSZ....I-II
ZET.......III-IV
ABSTRACT.............V-VI
NDEKLER... .........VII-IX
TABLO LSTES..........X
KISALTMALAR ....XI
KAVRAMSAL EREVE..XII-XIII
GR...1-3
BLM I
BZANS TARHNE GENEL BAKI
1. BZANS TARHNE GENEL BAKI....4-17
1.1. Bizans mparatorluunun Ekonomisi, Dini ve Sanat.18-20
BLM II
ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS
2. ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS...21-25
2.1. Dini Mimari......25-28
2.1.1. I. Konstantinus ncesi Dnem....28-31
2.1.2. I. Konstantinus Dnemi...31-33
-
VIII
2.1.3. I. Konstantinus Sonras Dnem (I. Justinianos ve Dier
mparatorlar)..33
2.1.3.1. Tek Nefli Yaplar..33-36
2.1.3.2. Bazilikalar.36-41
2.1.3.2.1. Enine Nefli Bazilika..41-42
2.1.3.2.2. Kule Benzeri Ykseltili Bazilika.42-43
2.1.3.2.3. Kubbeli Bazilika...43-52
2.1.3.3. Merkezi Planl Yaplar52-55
2.1.3.4. Yunan Ha Planl Yaplar..56-66
2.2. Sivil ve Askeri Mimari..............66
2.2.1. Sivil Mimari.......66
2.2.1.1. Kentler ve Evler66-69
2.2.1.2. Saraylar.69-72
2.2.1.3. Meydanlar ve Antlar...72-77
2.2.1.4. Kprler, Sukemerleri ve Sarnlar...77-81
2.2.1.4.1. Ak Sarnlar...81-82
2.2.1.4.2. Kapal Sarnlar...82-85
2.2.1.5. Hayr Kurumlar...85
2.2.2. Askeri Mimari...85
2.2.2.1. Surlar ve Kaleler..85-88
-
IX
SONU 89-92
KAYNAKA..
EKLER....
EKLER KAYNAKA...
ZGEM
-
X
TABLO LSTES
TABLO 1 : Bizans mparatorluunun belirli yzyllarnda duvar
tekniinde kullanlan malzemelerin deiim analizi...22
TABLO 2 : I. Konstantinus ncesi dnemde Anadoluda ina
ettirilen dini yaplar.....................................61
TABLO 3 : I. Konstantinus Dneminde Anadoluda ina ettirilen
dini yaplar .....62
TABLO 4 : I. Konstantinus sonras Anadoluda ina ettirilen dini
yaplar .....63
TABLO 5 : I. Justinianos Dneminde Anadoluda ina ettirilen dini
yaplar .....64
TABLO 6 : I. Justinianos tarafndan yaptrlan su tesislerinin
dalm...79
TABLO 7 : Erken dnem Bizans sarnlar...............83
-
XI
KISALTMALAR
a.g.e. : Ad Geen Eser
a.g.m. : Ad Geen Makale
Bkz. : Baknz
C. : Cilt
ev. : eviren
s. : Sayfa
vb. : ve benzeri
Yay. : Yaynevi
yy. : Yzyl
t.y. : Tarih Yok
-
XII
KAVRAMSAL EREVE
Bizans mparatorluu, Dou Roma mparatorluu olarak da bilinmektedir.
Bizans ad, Dou Roma mparatorluunu belirtmek iin 19. Yzyldan itibaren
modern tarihiler tarafndan kullanlmaktadr. Boaziinin Avrupa yakasnda eski
bir Yunan yerlemesi olan Bizans (Byzantion) kenti M.S. 330 ylnda imparatorluun
bakenti olmutur. Bu nedenle daha sonraki dnemde kent Konstantinopolis olarak
adlandrlmtr. I. Konstantinus M.S 325 ylnda stanbulu bakent yapmak iin
hazrlklara balam ve imparatorluun eski bakenti Romaya benzetebilmek iin
ehrin yedi tepesini lkenin eitli yerlerinden getirdii eserlerle ssleterek, resmi ve
dini binalar yaptrmtr. Hazrlklar 330 ylnda tamamlannca enlikler yaplarak
kentin bakent oluu kutlanmtr. Bu tarihten itibaren stanbul Dounun ynetim,
dnce ve kltr hayatnn odak merkezi haline gelmitir. Bizans merkezli Dou
Roma mparatorluu, zellikle 7. yzyldan itibaren geleneksel Roma
yaplanmasndan farkllklar gstermitir. I. Justinianos dnemine denk gelen bu
yzylda Bizans tamamen kendine has yaplanmay sergilemitir.
Bizans mparartorluunu Roma mparatorluundan ayran keskin hatlar 4. ve
7. yzylda yava yava kendini belli etmeye balamtr. Bu farkllklarn banda
Bizansn kurulmu olduu corafyay gsterebiliriz. Kurulmu olduu corafya ile
imparatorluk ktayla iletiim halinde olmutur. Ticaret, sava ve g gibi
nedenlerle Bizans mparatorluu, komularyla iletiim kurmu bylece mimarisi ve
sanat bu deiimlerle beslenerek kendine zg bir ekil almtr. Romadan Bizans
ayran dier bir farkllk ise din unsurudur. Roma mparatorluu dini adan ok
tanrl (paganist) bir zellie sahip iken, Bizans tek tanrl inanca, Hristiyanla
balyd. Dinin her alana olan etkisi normal olarak Bizansn mimarisine ve sanatna
da yansmtr. Dinin siyasi ve ynetimdeki etkisi ile birlikte Bizans mparatorluu
tamamen farkl bir yapya brnmtr. Ynetimde din adamlar ve imparatorlar
birbirlerinden destek alarak yerlerinde kalcl yakalamaya almtr. Bizans
mparatorluunu u ekilde tanmlayabiliriz: M.S. 395te Bat Roma ile ayrlan ve
1453e kadar sren bir ortaa da ierisine alan kltrn ifadesidir. almamz
-
XIII
esnasnda Trkeye evrilmi ana kaynaklara yer verilmeye allm, ounlukla da
birinci ve ikinci elden kaynaklardan istifade edilmitir. almamzda
yararlandmz kaynaklar unlardr:
Trkiyede Bizans Tarihi ve Sanat alannda uzman olan Prof. Dr. Semavi
Eyicenin Bizans Mimarisi ve Sanat zerine yazm olduu kitaplardan ve
makalelerden aratrmamda geni olarak yararlanmaya altk. Kltr Bakanl ve
Tarih Vakf tarafndan ortak yaynlanan Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi
stanbul, Osmanl ve Bizans tarihi asndan olduka geni bilgiler vermektedir.
Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisinin belirli ciltlerinde Semavi Eyiceye ait
olan makaleler almamzda bize kolaylk salayan materyaller arasnda yer
almaktadr. Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisinin 3. Cildinde ise Bizans
mparatorluunun siyasi ve Anadoluda bulunan mimarisi hakknda Eyice geni
bilgiler sunmaktadr.
Guntram Kochun, Erken Dnem Bizans Sanat adl eseri ise Bizansa ait
Trkiyedeki yaplar, teknikleri ve mimari terimlerle aklamal olarak ele almtr.
Prokopiusun eserleri ana kaynaklarm arasndadr. Dneme tanklk eden Prokopius,
Bizansn Gizli Tarihi ve stanbulda Justinianos Dneminde Yaplar adl eserleri
ile almamda bana kolaylk salamtr. C. Mango; Bizans Mimarisi ve Roth
Lelandn; Mimarln yks adl eserleri mimarlk hakknda geni bir bilgi
yelpazesine sahiptir. P. Lemerle, G. Ostrogorskyun eserleri ise Bizansn siyasi
tarihi hakknda bilgilere yer vermektedir. Bizans Mimarisi hakknda lkemizde
eitli aratrmalar yer almaktadr. M. Orhan Bayrakn stanbul ve Trkiyedeki
Bizans eserleri hakkndaki aratrmalar da bunlarn arasnda saylabilir. Trkiyede
Bizans Mimarisine ait eserleri tekniki adan, geni bir ekilde ele alan kaynak ve
aratrma fazla bulunmamaktadr. Daha ok aratrmay yabanc aratrmaclar
gerekletirmitir. lkemizdeki Bizansa ait eserlerin belirli bir ksm onarlarak
gnmze kazandrlmtr. Trkiyede Bizans Mimarisine tanklk eden birok
mimari yap bulunmaktadr. Fakat yok olmaya terk edilmilerdir. Eserlerin
korunmas ile yaplar hem gelecek nesillere aktarlacak hem de lkemiz turistik ve
kltrel adan olduka nemli deerler kazanabilecektir.
-
1
GR
Bizans mparatorluu, Dou Roma mparatorluu olarak da bilinmektedir.
Bizans ad, Dou Roma mparatorluunu belirmek iin bu devletin dnemindeki
uygarlklar tarafndan deil, daha ok 19. Yzyldan itibaren modern-batl tarihiler
tarafndan kullanlmtr. Gnmzde Avrupa yakasnda eski bir Yunan yerlemesi
olan Bizans (Byzantion) kenti M.S. 330da imparatorluun bakenti olmutur. I.
Konstantinus dneminde meydana gelen Kavimler g ile Roma mparatorluu
M.S. 395 ylnda ikiye ayrlm stanbul (Konstantinopolis) Bizansn (Dou Roma),
Roma ehri ise Bat Romann bakenti olmutur. mparatorun adn alan kent
(Konstantinopolis), ilerleyen zamanda Bat Romann bakentine yani Romaya denk
gelecek ekilde bayndrlk faaliyetleri ile canlandrlmtr. I. Konstantinus
dneminde imari faaliyetlerle hayat bulan stanbul (Konstantinopolis), ilerleyen
dnemlerde Roma dan daha etkileyici bir hale dnmtr. Bat Roma M.S. 476da
yklrken Bizans mparatorluunun siyasi mr stanbulun Trkler tarafndan
fethine kadar devam etmitir.
Bizans mparatorluunu Bat Roma mparatorluundan ayran en nemli
faktr din unsurudur. Bat Roma mparatorluu ok tanrl bir yapya sahip iken,
Bizans tek tanrl inanca hakim bir imparatorluktur. Hristiyanlk unsuru Bizans her
alanda Romadan ayran bir snrdr. Sanatta, mimaride, sosyal ve siyasi yaamda
etkili bir faktr olmutur. Bizans bu unsur ve farkl uygarlklarn etkileri ile kendine
zg yapya ulamtr. Anadolu topraklarndan hzla dnyann deiik
corafyalarna yaylan Hristiyanlk, zaman ierisinde farkl toplumlar tarafndan
eitli mezheplere ayrlmtr. Hristiyanlktaki bu farkllk devletler arasndaki
btnl engelleyen unsurlar arasnda yer almtr. Bu yzden Bizans
mparatorluunun Ortodoks olmas Avrupann Katolik toplumlaryla zaman zaman
atmalara girmesine sebebiyet vermitir. Bizans zellikle I. Justinianos dneminde
-
2
yani 6. yzylda glenerek snrlarn Kafkasyadan Kuzey Afrika kylarna,
Avrupada spanya, talya ve Tuna rma kylarna kadar geniletmitir. I.
Justinianos dnemi Bizans dneminin en grkemli ve parlak devri olarak
nitelendirilmektedir. Bu dnemde stanbul (Konstantinopolis) mimari adan
donatlmtr. Kenti ekici klcak tm unsurlar dneminde uygulamtr. Dini, askeri
ve sivil mimari alanda kentin her kesine adn yaatacak mimari yaplar ina
ettirmitir.
Bizans mparatorluu snrlar ierisinde farkl kltrlere sahip topluluklar
yaamaktayd. Bu topluluklarn siyasi birliklerinin salanmas Helen kltr ve
Hristiyanlk ile gereklemekteydi. Bizans toplumunda halk snflara ayrlmt. in,
Hindistan ve Arabistandan gelen ticari mallar Bizans limanlarndan Avrupaya
tanmaktayd. Bylece Bizans corafi konumunun sunmu olduu imkn ile
ekonomisini zenginletirmitir. Aslnda zenginlii sadece ekonomik boyutta deil
kltrel ve sanatsal alanda da yaamtr. Farkl medeniyetlerle ve devletlerle srekli
iletiim halinde olmas veya savamas Bizansn bu medeniyetlerden etkilenmesine
sebebiyet vermitir. Bizansa zg sanata ve mimariye bu etkileimlerle ulam ve
eserlerine bu slbunu yanstmtr. Zamanla da farkl devletlere veya topluluklara
model olmutur. rnein Erken Dnem slm Mimarisinde Bizansn etkilerini
grebilmekteyiz. slm Devletleri, Bizans ile gerekletirdii savalar veya ticari
ilikiler sonucunda Bizansn tekniklerinin bazlarn kendi yaplarna ve yaamlarna
uygun bir ekilde tasarlamlardr. lerleyen dnemlerde de kendilerine ait yaplara
kavumulardr. Sanat bir btnlktr, farkl toplumlarn her alanndan
beslenebilmektedir. Ald z kendi corafyasna ve yaam ekline uygulayarak
kendine has teknie eriir. Bizansta her medeniyetin oynad rol hakkyla
gerekletirmi; etkileimle deiime, deiimle etkileyen konumuna ulamtr.
Bizans Mimarisi arlkl olarak Yunan ve Roma Mimarisi ile benzerlik
gstermektedir. Bu ilka uygarlklarndan alm olduu tekniklerle Bizans kendisine
uygun olan yaplara kavumutur. Bizans, Romadan ve Yunan Mimarisinden
ayran farkllklar genel olarak u ekilde ele alabiriz. Yunan kltrnn ve
medeniyetinin temeli Ege Medeniyetidir. Blgenin konumu, eitli uygarlklarla
olan etkileimi (ticari, sosyal, kltrel) uygarln olumasnda etkili faktrlerdir.
Yunan Mimarisinin en nemli yap tipi tapnaklardr. Yunan tapnaklar belirli bir
-
3
nizama gre ina edilmektedirler. Bizans Mimarisi, Yunan Mimarisinden tapnak
modelini (Megaron) alm Hristiyanlk inancna gre ekillendirmitir (Bazilika).
Roma Mimarisindeki evler, kaplar ve surlar daha ok Etrsklerin elips biimli kent
planlarn rnek almaktadr. Roma zamanla kire harcn yap malzemesi olarak
kullanmakla antsal mimariyi ortaya karmtr. Antsal mimaride kemer ve kubbe
teknii ortaya kmtr. Romada ta, tula gibi malzemeler kire ile birlikte
kullanlmtr. Yuvarlak planl tapnaklarda zamanla ortaya kmtr. Bizans
mparatorluu Bat Romann devam olduu iin Romann mimari ve sanatsal
yapsndan etkilenmemesi de imknszdr. Etkilenmeyi deitiren unsur nceden de
ele aldmz gibi din unsurudur. Bu unsur ilerleyen zamanda Bizans Romadan
ayran snr kabul edilmitir.
-
4
1. BZANS TARHNE GENEL BR BAKI
Bizansn tarih sahnesine k, Roma mparatoru Diocletianusun lkesinin
ynetimini kolaylatrmak iin imparatorluu dou ve bat eklinde ikiye ayrmas ile
balamtr. Geni snrlara sahip olan imparatorluk byk lkeden meydana
gelmekteydi. Birincisi Balkan Yarmadas; kuzeyi Tuna ile kuzeybats ise Tunann
gney dousunda Sirmiumdan balayan ve kodrann kuzeyine ulaan Adriyatik
kylaryla snrlyd. kincisi Asya lkesi; Kafkas kylar, Grcistan ovas, Pontus
Edesa blgesi ve Fratn geni kvrmn meydana getirmekteydi. ncs olan
Afrika blm ise, Nilin Akdeniz azndan Sirt Krfezine kadar olan kylar ve
Msrn zellikle zengin buday ambarn iine almaktayd.1
Diocletianus iktidara getiinde (284-305) karsnda zmlenmesi gereken
ve imparatorluun kurtuluunun bal bulunduu iki sorun bulunmaktayd. Biri lke
topraklarnn savunulmasn kolaylatrmak dieri ise tahta gemekti. Sorunlardan
birincisi olan imparatorluun geni snrlara yaylmas ve ynetimi kolaylatrmak
iin Diocletianus, Tetrarkhia yani Drtler saltanat sistemini kurmutur. Bu
sisteme gre Roma mparatorluu iki Augustus ve iki Sezar (Caesar) 2 ynetiminde
drt paraya blnmtr. 286da Diocletianus, kendi ynetimine Augustus3
olarak Maximianusu4 ortak etmi ve Maximianusa batnn savunmas grevini
vermitir.5 Kendisi ise dounun savunmasn muhafaza ederek, zmiti (Nicomedia)
hkmet merkezi yapmtr.6 Augustuslara bal olarak da ayr blgeleri ynetecek
1 Anonim, Yeni Rehber Ansiklopedisi, Trkiye Gazetesi, CLT 4, stanbul, 1993, s.91
2 Sezar, Caesar, Roma mparatorluunda nvandr. Drtl saltanat sisteminde yardmc, alt imparator
anlamnda da kullanlmaktadr. 3 Augustus, eski Romallara ait bir imparatorluk nvandr. Yce-Ulu anlamndadr. Bu nvan ilk
kez senato tarafndan annesi Sezarn yeenlerinden biri olan Octavianusa verilmi olup ondan sonra gelen imparatorlar da bu nvan almaya devam etmilerdir. Bkz: Tekam,Tamay, Arkeoloji Szl,s.27 4 Maximianus (Gaius Galerius Valerius) 305-311 yllar arasnda grev yapm Roma mparatorudur.
5 Lemerle, Paul, Bizans Tarihi, (eviren; Galip stn), letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.16; Grant,
Mchael, Romadan Bizansa . S. Beinci Yzyl, (ev. Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, stanbul, 2000, s.15 6 Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.281
-
5
birer Sezar bulunmutur. Sisteme gre Augustuslar 20 yllk bir hkmdarlktan
sonra kendi istekleriyle ekilecek, yerlerine Sezarlar Augustus olacak ve bunlar da
kendilerine birer Sezar seecekti. Drtl sistem uygulamas belirli bir sre devam
etmitir, fakat Diocletianusun tahttan ekilmesiyle sistem nemini kaybetmitir.
Diocletianustan sonra imparatorluun bana I. Konstantinus (Ek 1) gemitir. I.
Konstantinusun nemi tarihiler iin Roma mparatorluu ve Bizans mparatorluu
arasnda bir snr olarak grlmtr. Bu snr I. Konstantinusun stanbulu
(Konstantinopolis) bakent olarak ilan etmesi (M.S.330) ve znik Konsilinde
Hristiyanl resmi din olarak kabul etmesi ile belirginlik kazanm ve imparatorluk
birok deiiklii bu dnemle birlikte yaamtr.
I. Konstantinus, 306da Yorkta (Roma) kendisini lejyonlar7 tarafndan
Augustus ilan ettirmitir. Daha sonra 312de sayca kendisinden stn bir orduya
sahip Batl rakibi Maxentiusu8, Milvius Kprsnde9 (Ek 2) yenmi ve Romay
ele geirmitir. Bylece imparatorluun birliini salamtr.10 Bizans kaynaklarnda
geen baz rivayetlere gre; I. Konstantinus savatan nce ryasnda gkten gelen bir
iaretle dmann yenilgiye uratmtr. Bu iaretin Hz. sa adnn Yunanca harfleri
olduu sylenmektedir ve bu iaret daha sonra Hristiyan ordularnn amblemi
olmutur. I. Konstantinus kendisine bu sava kazanmas iin yardm eden Hz. saya
bu tarihten sonra inanmaya balamtr.11
mparator olabilmek iin uzun ve ok kanl mcadeleler veren I.
Konstantinus, yaklak 300 yldr giderek byyen Hristiyanlk dinine hogryle
bakmtr. 313te imzalad Milano Bildirgesiyle bu yeni dine eskinin ok tanrl
inanyla eit haklar tanyan ilk imparator olmutur.12 Fakat I. Konstantinusun
Hristiyan olup olmad ise tam olarak bilinmemektedir. Baz tarihiler imparatorun
siyasi otoritesini artrmak iin Hristiyanla hogryle baktn, bazlar ise
7 Lejyon, antik Romada en byk srekli askeri rgtlenme ekli olarak grlen askeri birlik. Bkz:
Tekam, Tamay, Arkeoloji Szl, Alfa Yaynlar,stanbul, s.129-130 8 Maxentus (Marcus Aurelius Valerius), 306-312 ylnda tahta km Bat Roma mparatoru dur.
9 Milvian (Milvius) Kprs talyada Tiber Nehri zerindedir.
10 Cheynet, Jean Claude, Bizans Tarihi, (ev. smail Yerguz), Dost Kitabevi, Ankara, 2008, s.10;
Lemerle, a.g.e., s.17-18 11
Lemerle, Bizans Tarihi, s.19-20; Talbot, Rice, Bizansta Gnlk Yaam, (ev.Bilgi Altnok), zne Yaynlar, stanbul, 2002, s.14 : Cheynet, a.g.e., s.10 12
Soysal, Mine, Kentler Kenti stanbul, Tarih Vakf Yayn, stanbul, (t.y.),s.13
-
6
Hristiyanl isteyerek kabul ettiini dile getirmi, hatta Prokopius13 I. Konstantinus
lm deinde son nefesini verirken Hristiyan olduunu belirtmitir. Bu biraz
abartma veya kilisenin uydurmas olarak grlse de byk ihtimalle I. Konstantinus
glenmekte olan Hristiyanln ve kilisenin ibirliini salamak iin Hristiyanlara
iyi davranm ve yaygn olan dier inanlara da hogrl davranmtr.14 I.
Konstantinus, Dou Roma mparatoru Liciniusu 324te Edirnede (Hadrianapolis)
ve skdarda (Hrisopolis) yendikten sonra M. 7.yzylda Yunanllar tarafndan
kurulmu olan Byzantion15 (Ek 3) kentini bakent yapmaya karar vermitir.16
Byzantionu, Roma mparatorluunun yeni bakenti yapmas iin birok neden
bulunmaktayd. ncelikle kent, tm deniz ve karayollarnn kesitii bir
noktadayd.17 Roma ordularnn sefer yolu olan Via Egnatia18 (Ek 4) Byzantiondan
gemekteydi. Kentin evresinde ormanlar yer almakta, Trakya ve Anadolu
yakasndaki geni arazilerde tarm yaplabilmekteydi. Kentin savunma sistemi de son
derece gl ve yeterliydi.19 Bu sebeplere dayanarak I. Konstantinusun yeni bir
bakent kurmasnn keyfi bir karar olmadn, bu kararn somut ve salam
ekonomik-siyasi temellere dayandn grebilmekteyiz.
I. Konstantinus kendine ve kurmak istedii yeni dzene layk bir ehir
yaratmak iin ehrin plnlamas ve sslemesinde hibir masraftan kanmamtr. I.
Konstantinus, ehrin ehresini gzelletirecek yeni yaplarn inasn bizzat kendi
ynetmitir. Byk Saray, Ayasofya Katedrali20, niversite, hipodromlar, hamamlar
ve kendi mezar yeri olan Kutsal Havariler Kilisesi de dhil olmak zere ok sayda
13
Prokopius, Bizans mparatorlarndan I. Justinianos dneminde yaplan savalarda General Belisariusa elik eden, 6. Yzyln en nemli tarihilerindendir. 14
Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi, (ev. Orhan Duru), Nisan Yaynlar, 1999, s.12 15
Byzantion (Byzasn yeri). Trak ve Illyria kkenli bir kelimedir. Byzantion, Avrupa ve Asyay ayran Bosporosun (stanbul Boaz) Avrupa yakasnda, bugnk Topkap Saray ve Ayasofyann kaplad alan zerinde M.7.yzyl ortalarnda Megarallar tarafndan kurulmu koloni kentidir. Bkz: Tekin, Ouz, Byzantionun Anakenti Megara le Kken likisi, Toplumsal Tarih Dergisi, Say.197, Mays, 2010, s.46 16
Anonim, Temel Britanica Ansiklopedisi, CLT 3, Hrriyet Ofset, stanbul, 1992, s.249-254; Kabacal, Alpay, Gemiten Gnmze stanbul, Creative Yaynclk, stanbul, 2003, s.15 17
Gregory, Timothy E., Bizans Tarihi, (eviren; Esra Ermert), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2011, s.67 18
Via Egnatia, M.. 2.yzylda Roma mparatorluu tarafndan ina edilen yoldur. Roma
mparatorluunun llyricum, Makedonya ve Trakya blgelerinden gemitir. Yolun getii blgeler gnmzde Makedonya, Arnavutluk, Yunanistan ve Trkiye topraklardr. 19
Soysal, Mine, Kentler Kenti stanbul, Tarih Vakf Yayn, stanbul, s.14; Haldon, John, Bizans Tarihi Atlas, (eviren; Ali zdamar), Kitap Yaynevi, stanbul, 2007, s.71 20
Katedral, bir piskoposluk blgesinde piskoposun krssnn (cathedra) bulunduu ana kilise. Bkz: Anonim, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, CLT 13, Milliyet, stanbul, s.6504
-
7
kilise, 11 Mays 330da byk kutlamalar ve elenceler eliinde (Ek 5 ve Ek 6)
kurulmutur.21 Byk uralar ile ina edilen stanbul (Konstantinopolis), Roma
karsnda her geen gn biraz daha bym, imparatorluun ve idarenin bakenti
durumuna gelmitir. I. Konstantinusun saltanat dneminin en temel olay olarak
aslnda bu durum kabul edilebilir. Bu olay kanlmaz sonu ne alm ve
Hristiyanln kabulnden ok daha nemli saylmtr.22
ehrin imarndan sonra I. Konstantinus, dini almalara da arlk vermitir.
lk i olarak znikte (Nikaeia) I. Genel Konsl23 toplamtr (325). Toplanlan bu
Ruhani Konslde Baba-Oul-Kutsal Ruhtan oluan l bir inan sistemi kabul
edilse de din adamlarnn birou bu gre kar kmtr. Hristiyanlkla ilgili kan
bu tartmalar ve anlamazlklar giderilmeye allmtr. Bunun iinde I.
Konstantinus merkeziyeti bir idare kurmu ve devlet-kilise arasndaki ball
artrmaya alarak kilisenin de hkimi durumuna gelmeye almtr.24
I. Konstantinus, 337de Sasanilere kar sefere km fakat bu sefer
esnasnda aniden hastalanmtr. stanbula (Konstantinopolis) geri dnen imparator
burada lmtr. I. Konstantinus imparatorluu lmeden nce II. Konstantinus,
Kostans ve Kostantius adl olu ve iki yeeni arasnda paylatrmtr. Augustus
unvan alan bu karde arasnda ok gemeden anlamazlklar km ve
mcadeleler arasnda dier iki kardei len II. Konstantinus tek bana imparator
olmutur.25 II. Konstantinusun lmnden sonra ise yerine yeeni (361-363)
ulianus gemitir. ulianus, imparatorlua putperestlii yeniden yerletirmeye
alsa da baarl olamamtr.26
ulianustan sonra tahta ovianus (363-364) gemitir. I. Konstantinusun ve
oullarnn izlemi olduu dini sistemi uygulamtr. ovianus, devletlerle olan siyasi
ilikilerinde bar yanls bir politika izlemi ve bir sreliine tahtn garantiye
21
Gregory, a.g.e.,s.67 22
Lemerle, Bizans Tarihi,s.28-29 23
Konsl, kilise hayatnn ortaya koyduu tm problemleri zmek ve tartmak zere bir araya gelen piskoposlar veya yksek dzeydeki din adamlar kuruluna denilmitir. Bkz: Aydn, Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1995, s.143 24
Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (eviren; Fikret Iltan), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s.44; Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.282; Ostrogorsky, a.g.e., s.54-55 25
Gregory, a.g.e., s.75-76 26
Gregory, a.g.e., s.79-80
-
8
almtr. Fakat izlemi olduu lml politikalara ramen imparatorun tahttaki mr
ksa srm ve 364te lmtr.27 Bu srada Kavimler gnn balamasyla (375)
imparatorluk iin yeni sorunlar ortaya kmtr. Bu andan itibaren ve btn tarih
boyunca Bizans mparatorluu hem doudan hem de kuzey batdan gelen milletlerin
istilasna uram ve bunlarla bitmek bilmeyen mcadeleler yaamtr. ovianustan
sonra 379-395 yllar arasnda imparatorluun bana I. Theodosios gemitir. I.
Theodosios, Gotlar yenmi ve onlar Tuna Irma boylarna gndermitir. Din
alannda ise imparator, 381de ilk stanbul (Konstantinopolis) Konsln toplam
ve halkn pagan ayinleri yapmasn yasaklamtr. Ayrca Ariusuluk denilen, Hz.
sann Tanrln kabul etmeyip Onun bir insan olduunu ileri sren tartmalara da
son vermitir.28 Bylece I. Theodosios dneminde imparatorluun Hristiyanlamas
tamamlanm, Ortodoks Hristiyanlk, devletin resmi dini olarak tek bana kalm,
dier dinlerin ve inanlarn yaama haklar ellerinden alnmtr. I. Theodosios,
stanbul (Konstantinopolis) ehri zerinde de geleneksel ekilde iz brakmtr. Yeni
bir forum ina ettirmi, Hipodromun bulunduu yere Msr Stununu diktirmitir.29
395te mparator lm ve Bat Roma mparatorluunu oullarndan Honoriusa,
Dou Roma mparatorluunu da dier olu Arcadiusa brakmtr.30 Bu
blnmeyle imparatorluk hibir ekilde bir daha birleememi, bylece Dou Roma
(Bizans) mparatorluu ortaya kmtr.
Arkadios (395-408) ve olu II. Theodosios (408-450) dnemlerinde Kavimler
G yeni devletler iin en byk tehlike olmutur. Makedonya ve Yunanistandaki
Gotlar Arkadios tarafndan batya gnderilmitir. II. Theodosios ise Hunlarla
anlama yapm ve onlar batya ynlendirmitir. Bylece devlet iki byk tehlikeyi
atlatmtr. Bu dnemdeki dier nemli mesele ise din kavgalardr.31
27
Gregory, a.g.e., s s.85 28
Gregory, a.g.e., s.92-93; Herrn, Judith, Bizans, (eviren; Uygur Kocabaolu), letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s.44 29
Herrn, a.g.e., s.44 30
Levtchenko M. V., Bizans Tarihi ,(eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007, s.13-14;Ulugn, Yavuz F., Kocaeli ve evresi Tarihi-III Bizans, Seluklu Ve Hallar Dnemi, Kocaeli Yksek renim Dernei Tarih Yaynlar, zmit, 2010, s.17 31
Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.282-283
-
9
stanbul Patrii Nestorius32, Hz. sadaki Tanrlk ve insanlk cevherinin
birbirinden ayr iki varlk olduunu ileri srmtr. Hz. sann insanlk cevherine
Tanrlndan fazla deer verilmi, Nestariusa skenderiye patrii ve papa kar
kmlardr. Din kavgalarna son vermek iin imparator II. Theodosios, Efeste
ikinci bir dini meclisi (Efes Konsl) toplamtr. Burada Nestarius ve taraftarlar
aforoz33
edilmilerdir. Aradan geen belirli bir sre zarfnda tekes adl bir kei Hz.
sada bir Tanr tabiatnn var olduunu ileri srmtr. Bu doktrine Monofisizm ad
verilir. stanbul patrii ile papa, Monofisizm mezhebini kabul etmemi, fakat II.
Theodosios bunu Ortodoks doktrini olarak benimsemi ve bu durum ar bir buhrana
sebebiyet vermitir.34
II. Theodosiosun ismi iki adan nemlidir. Bunlardan birincisi; Marmara
sahilinden Halie kadar uzanan ve stanbulu uzun mddet tehlikeli hcumlardan
koruyan surlar, dieri ise Konstantinden balayp btn imparatorlarn hkm ve
fermanlarn ele alan Teodos Kanunnamesidir.35 II. Theodosios lnce yerine ordu
komutan Marcianus (450-457) gemitir. Marcianus 451de Kadkyde toplatt
IV. Ruhani Konsl ile Monofizmi reddetmitir. Bylece Monofist olan dou
eyaletleri (Suriye ve Msr) ileride bu durum karsnda devletten uzaklam ve
Bizansn siyasi ynden ikiye blnmesine neden olmutur.36
Marcianusun saltanat ok uzun srmemitir ve taht 457de I. Leona
brakmtr. I. Leon (457-474) tacn stanbul patriinin elinden giyen ilk imparator
olmutur. Bundan byle Bizans imparatorlar iin ta giyme merasimi artk
kutsallatrma anlamn almtr.37 I. Leon ilk i olarak Germen birliklerinin yerine
sauriadan gelen ve daha nce o blgede haydutluk yaptklar bilinen kiileri
32
Nestarius, Konstantinopolis patrii. I. Efes Konslnde (431) Hz. sann insansal ve Tanrsal doalarn ayr tutmu, Hz. Meryemin Tanr anas olarak kabul edilmesini onaylamamtr. Daha sonra yaplan II. Efes Konslnde Nestoriusun aforoz edilmesi ile gnmze kadar ulaan Nasturi gibi kiliselerin kurulmasna sebebiyet vermitir. 33
Aforoz, Hristiyanlkta dine kar su ileyenlere papa ve piskoposlar tarafndan verilen ceza. Aforoza urayan bir kimse, Hristiyanlktan kovulmu saylrd. Bkz: Akit, Niyazi ve Sanr, Faruh, Genel Bilgi Ansiklopedisi, 1981, s.21 34
Ostrogorsky, a.g.e., s.54-55; Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, Ankara, 2009, s.7 35
Pralong, Annie, Bizans, Yaplar, Meydanlar, Yaamlar, (eviren; Buket Kitap Bayr), Kitap Yaynevi, stanbul, 2011, s.18; Kou, Reat Ekrem, Bizans Tarihi (arki Roma mparatorluu), Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1934, s.23-24 36
Ostrogorsky, a.g.e., s.55 37
Bailly, Auguste, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Haluk aman), Nokta Kitap, stanbul, 2006, s.23; Ostrogorsky, a.g.e., s.56
-
10
yerletirerek birlikleri dzene sokmutur.38 5.yzyln ikinci yarsnda Got meselesi
tekrar ortaya km ve Bat Roma, Germen kavimlerinin saldrs ile yklmtr
(476). I. Leondan sonra iktidara Zenon (474-491) gemitir. Zenonun tahta kt
srada sarayda sauriallarn etkisi hkimdi. Zenon kendisine gelebilecek her
tehlikeyi bu dnemde nlemeye almtr. Fakat sauriallarn etkisi Zenonnu
lmne kadar azalmamtr.
Zenon dnemindeki dier bir mesele de din idi. Msr, Suriye, Filistin ve
Anadolunun bir ksm monofisizm mezhebine bal bulunmaktayd. Zenon bu
dnemdeki Ortodokslarn ve Monofistlerin arasndaki dini ayrl ve karkl
nlemek iin Henotikon Fermann39 yaynlamtr. Amac her iki taraf da ortak bir
gr etrafnda birletirmekti. Fakat iki grupta bu ferman ile tatmin olmam ve
karklklar I. Jstin dnemine kadar devam etmitir. Zenonun ardndan ise iktidara
sarayn eski hizmetkrlarndan Anastasius gemitir (491).40 518de Anastasiustan
sonra tahta kimin geecei konusunda bir boluk olmutur. Fakat senato ve ordu
tahta ortak bir kararla lliuryal I. Justinosu geirmitir. I. Justinos Ortodoksluu
kabul etmi ve papa ile barmtr. Bylece Dou ve Bat kiliseleri arasndaki
anlamazlk sona ermitir. Justinostan sonra yerine yeeni Byk Justinianos (Ek 7)
imparator olmutur (527).41 I. Justinianosun iktidara getiinde iki amac vard.
Birincisi; imparatorluu eski btnlne ve refahna ulatrmak, ikincisi ise
Hristiyanl herkese kabul ettirmekti. D politika da ise Baty tekrar ele geirerek
Roma mparatorluunu yeniden kurmak istemitir.42
I. Justinianos, batda serbest hareket edebilmek iin ranllar ile anlama
yapm, dou snrlarn gvence altna almtr (532). Batya dzenlenen seferlerle
de Kuzey Afrika Vandallardan (534), talya ise Ostrogotlardan alnmtr.
Vizigotlardan ise spanyann alnmas iin sefer dzenlenmi olsa da sadece
spanyann gneydousu alnabilmitir. Fakat tehlikeler imparatorluun yakasn
38
Grant, Mchael, Romadan Bizansa .S. Beinci Yzyl, (ev. Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, stanbul, 2000, s..66 39
Henotikon, Yunanca Birliin Ferman. Ortodokslarn ve Monofizitlerin birlemesi iin yaynlanan
bildirgedir.Bkz:http://www.britannica.com/EBchecked/topic/2565/Acacian-Schism#ref2 (11.10.2012) 40
Vaslev, A. A., Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; A. Mfid Mansel), CLT I, Ankara, 1943, s.132-135 41
Lemerle, Bizans Tarihi, s.53; Karakse, a.g.e., s.284; Bailly, Auguste, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Haluk aman), Nokta Kitap, stanbul, 2006, s.43-44 42
Lemerle, Bizans Tarihi,s.53-55; Vaslev, a.g.e., s.169; Diehl, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Tevfik Bykolu), stanbul, 1928, s.27-28
-
11
brakmam ve istilac devletler saldrlarn devam ettirmilerdir. mparator bu
tehlikeleri ancak byk hara vererek durdurabilmitir.43 I. Justinianos ynetimi
esnasnda Roma kanunlarn da bir dzene koymaya alm ve 535te Tribonianus44
bakanlnda bir heyet tarafndan yaynlanan Codex Justianus, Digest (eski hukukun
elikilerini konu alan kitap)ler, Novellae (Yeni Yasalar) ve nsititutianus (hukuk
kitab)larn yaynlamtr.45 Bizans hukundaki bu drt eser btn dnyadaki hukuk
almalarnn en st dzey kaynaklar olarak kabul edilmektedir.
I. Justinianos Ortodoks kurallarn da devlet grevleri arasnda saym ve
kendisini papaz olarak kabul ettirmitir. Bylece Hristiyanln en byk kilisesi olan
Ayasofyay ina ettirmi (532-537) bunun yannda da stanbul ve baz kentlerde
kiliseler, sarnlar, su kemerleri de yaptrmtr.46 I. Justinianosun kendisini papaz
olarak nitelendirmesi ve zaman ierisinde kilise ilerine mdahale etmesi baz
karklklara sebep olmutur. Putperestler, Rafiziler47 ve Museviler bu dnemde
hakszla maruz kalmlar, medeni haklarndan mahrum braklmlardr.
mparatorun fikirlerine katlan stanbul kilisesi ile imparatorun fikrine kar kan
Roma kilisesi arasnda bozulmalar meydana gelmitir.48
Bu parlak dnem I. Justinianosun ardndan devam etmemitir. Yerine geen
II. Justinus (565-578) zamannda Longubordlar talyann birok yerini igal etmiler
sadece Gney talya, Napoli ve Roma elde kalmtr (568). Bu srada rana kar
ipek ticaretini elinde tutmak isteyen Gktrkler tarafndan Bizansa ittifak teklifi
yaplm fakat bir sonu alnamamtr. ran ile olan durumu dzeltmek iin
Maurikios (582-602) sefere km ve Dou Anadoluya yeniden hkim olmutur. Bu
sralarda Avarlar ve Slavlar Bizansn Balkanlardaki topraklarna girmilerdir (592).
Avar kaan Bayan bozguna uratlmtr (601). Ancak orduda isyan knca
Maurikios ldrlm ve isyanclarn elebas Phokas baa gemitir. Phokas
43
Lemerle, Bizans Tarihi,s.56-59; Vaslev,A.A., Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; A. Mfid Mansel), CLT I, Ankara, 1943, s.169 44
Tribonianus, Bizans mparatorluunda 500-547 yllar arasnda grev yapm hukukudur. 45
Gregory, a.g.e., s s.142-143 46
Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, Ankara, 2009, s.8 47
Rafizi; "reddetmek, kabul etmemek, kumandann terk eden bir ordu veya askeri birlik" anlamna
gelen rafz, mezhepler tarihinde, yaygn ekliyle Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in hilafetlerini kabul etmeyip reddedenler iin kullanlan bir kavramdr. 48
Kou, Reat Ekrem, Bizans Tarihi (arki Roma mparatorluu), Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1934, s.34
-
12
zamannda imparatorluk ran, Suriye, Filistin ve Anadoluyu ele geirmi, Balkanlar
ise Avarlar tarafndan istila edilmitir (602-610).49
Heracleios (610-641) dneminde ise devletin durumu o kadar da iyi deildi.
Her yl ranllar yeni yerler ele geirmekteydi. 612de Antakya ve Kayseriyi; 614te
am; 615te Kuds; 617de ise Msr igal etmilerdi, Asyadan Kadkye
kadar gelmilerdi (619). Lombordlar ise talyada ilerlemeye balam ve
imparatorluk spanyadaki arazisini de tamamen kaybetmiti. Bu kadar felaketin st
ste gelmesi Heracleiosu mitsizlie drm ve devletin merkezini Afrikaya
tamay bile dnmtr. Fakat bu duruma Patrik Sergios50 mdahale edince
Heracleios kendisini ksa zamanda toparlam ve hemen almalara balayarak
Anadoluda Themalar51 yani askeri blgeler oluturmutur.52 Bylelikle blgeye
savunma sistemi getirilmitir.
Heracleios bu yeni ordusuyla Avarlar ve Perslerle mcadeleye balam (622)
ranllar ve Avarlar malup etmitir. 623te Azerbaycan, 625te Ermenistan ve
Ninovay topraklarna katmtr. II. Hsrevin lm ile Perslerle baarl
anlamalara imza atmtr.53 Heracleios bu byk askeri zaferlerden sonra din
politikasyla imparatorlua manevi birlii katmaya alm ve ardndan Monofizm
denilen fikri desteklese de baarya ulaamamtr. mparatorun dini alanda birlik
salama abas boa kmtr.54
623te imparatorluun gneyinde son peygamber Hz. Muhammed lm ve
artk Bizans karsnda bundan sonra farkl bir g belirmitir, bu g Mslman
Araplardr. Bizans gneyden gelecek olan bu gce olduka hazrlkszd ve Bizansn
Suriye, Msr ve Filistine yerletirilen askeri birlikleri bu g karsnda zayf
49
Karakse, a.g.e., s.285 50
Patrik Sergios, stanbul patrii grevinde bulunmu en etkili kilise adamlarndan birisidir. Pers ve
Avar istilalarnn pskrtlmesi srasnda Dou Roma mparatoru Herakleiosu 610-641 desteklemi ve Hz. sann doas konusundaki yaklamyla Dou Hristiyanlar arasnda uzlama salamaya almtr. 51
Thema; askeri blge, byk birlik. Herakleios dneminde Araplarn baarlar karsnda yaanan
askeri de bal olarak gelitirilen byk askeri birlik. Bkz: Gregory, a.g.e., s.178-200 52
Diehl, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, (eviren; Tevfik Bykolu), stanbul, 1928, s.50; Ulugn, Yavuz F., Kocaelive evresi Tarihi-III Bizans, Seluklu Ve Hallar Dnemi, Kocaeli Yksek renim Dernei Tarih Yaynlar, zmit, 2010, s.27 53
Diehl, a.g.e., s.51 54
Gregory, a.g.e., s s.162
-
13
kalmlard.55 661de Emeviler bakentlerini ama tayarak Bizansa komu
olmular ve Bizans topraklarna seferler dzenlemeye balamlar56, bylece bu
seferlerle slamiyetin nndeki engel olan Bizans ortadan kaldrmak istemilerdir.
Emevilerin ve dier topluluklarn saldrlar, Heracleiosun eleri arasndaki
skntlar imparatorun hayata erken veda etmesine sebep olmutur.57 Heracleiostan
sonra iktidara gemek iin yaplan mcadeleler olduka uzun srm ve bunun
neticesinde imparatorluk idaresinde byk bir boluk domutur. 7.yzyln
sonlarna doru Mslman Araplar fetihleri daha da ilerletmiler, Fas ve Kartacay
ele geirmiler, buralardan da spanyaya geerek Mslmanl yaymak iin
uramlardr (Endls Emevi Devleti).58 mparatorluk 7. yzyln sonuna kadar
hem Mslman Araplarn hem de Slavlarn saldrlarna maruz kalm, bu yzden de
zor ve skntl bir dnem geirmitir. Fakat 717de III. Leonun saura hanedanln
kurmasyla Heracleioslar dnemi sona ererek saurallar dnemi balamtr.59
III. Leon tahta ktnda (717-741) ncelikle Emevi tehlikesine kar devletin
varln korumak istemitir. Emeviler ile Bizans arasndaki mcadele 717-718
tarihleri arasnda balam, ancak lkedeki ktlk ve Bulgarlarn saldrlar yznden
geri ekilmilerdir. 726da mcadele yeniden balam, Emevi tehlikesine kar
Hazarlar ile ittifak yaplmtr. Bylece imparatorluk hem stanbulu kurtarm hem
de Anadoluyu Emevilerden uzaklatrmtr. Emevileri Anadoludan ve
stanbuldan uzaklatrmay baaran III. Leon idarede de yeni dzenlemeler
gerekletirmitir. Themalar kltm, Strategoslarn60 yetkilerini daraltmtr.
Bylece iktidardaki yerini korumay ama edinerek orduyu disiplin altna
sokmutur.61 III. Leon kard bir kanunla (722) Hz. sann, Meryemin ve teki
Hristiyan azizlerin resimlerine taparcasna sayg gsterilmesini yasaklamtr.
Kiliselerde, meydanlarda ve saraylarda ikona denilen ne kadar kutsal saylan resim
varsa hepsini toplatmtr. Bunun zerine halk resim kranlar ve resimlere sayg
55
Herrn, Judith, Bizans, (eviren; Uygur Kocabaolu), letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s.135 56
Herrn, a.g.e., s.136; Levtchenko M. V., Bizans Tarihi, (eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007., s.128 57
Ostrogorsky, a.g.e., s.104 58
Bailly, a.g.e., s.100-101 59
Balk, brahim, Ortaa Tarihi Ve Medeniyeti, Gazi Kitabevi, Ankara, 2005, s.192-193; Karakse, a.g.e., s.287-288 60
Strategos, en yksek rtbeli subay, askeri vali. 61
Ostrogorsky, a.g.e., s.146
-
14
gsterenler olmak zere ikiye ayrlm, bunun neticesinde de aralarnda byk
arpmalar olmutur.62
Karakse, resim krma hareketinin (konoklazm/kona Krclk) Anadoluya
devaml aknlar yapan Mslmanlarn etkisiyle olduunu ileri srmektedir. Fakat
Eyice, dini tasvir kartl olan ikonoklazm zerinde slamiyetin etkisinin
bulunmadn belirterek, kylnn tarlasnda almas gerekirken manastrda vakit
geirip rahat yaam srmesi, devlet ordusundaki askerlerin manastrlara gitmesi, din
adamlar ve papazlarn ticaretle uramalar, dini tasvirleri satarak halkn dini
duygularn suistimal etmeleri gibi nedenlerle de ikonoklazm hareketinin 726da
imparator III. Leon un kard kanunla baladn ne srmektedir.63 Resim ve
heykel krma hareketi 787ye kadar devam etmitir. Bu tarihte ise iktidarn banda
VI. Konstantinos (780-797) bulunmaktayd. Fakat ya kk olduu iin idareyi
annesi rene almtr. sauria hanedannn son temsilcisi Mikhaelin 867de
ldrlmesi ile Makedonya hanedan yani I. Basileios iktidar ele geirmitir.64 Bu
dnemde ekonomi, kltr ve askeri alanlarda yeni gelimeler yaanmtr. Bizans bu
dnemde toparlanma srecine girmi, Bulgarlarn Bizans iin bir tehdit olmas
nlenmeye allmtr.65
Abbasi emirliklerinden merkezi Tunus olan Aglebiler bu dnemde Adriyatik
kylarna kadar ilerlemi, Budva ve Kotar (Karada) zerine saldrm, buradan da
867de Dubrovnik nne kadar gelmilerdir. Bu durumda stanbuldan yardm
istemi ve Bizans filosu Aglebileri geri ekilmeye zorlamtr. Kazanlan baaryla
Bizans mparatorluunun itibar yeniden kuvvetlenmi ve Dou Adriyatik
kylarnda Bizans hkimiyeti yeniden kurulmutur. Bunun sonucunda da
Hristiyanlk hzl bir ekilde yaylmtr. Srbistan, Hrvatistan, Bulgaristan ve
Makedonya da Hristiyanl kabul etmiler ve bu blgelerde Bizansn nfuzu etkili
62
Akit, Niyazi ve Sanr, Ferruh, Anonim, Genel Bilgi Ansiklopedisi, Sava Ciltevi, 1981, s.296-297 63
In, Ekrem, Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz, Sanat Dnyamz, Bizans zel Says, 69-
70, stanbul, 1999, s.97 64
Cheynet, Jean Claude, Bizans Tarihi (ev. smail Yerguz), Dost Kitabevi, Ankara, 2008, s.67; Gregory, a.g.e., s.215; Levtchenko M. V., Bizans Tarihi, (eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007, s.163; Karakse, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynevi, Ankara, 2002, s.288-289 65
Gregory, a.g.e., s.218-219
-
15
olmaya balamtr.66 Geri ekilen Aglebiler batdaki stnlklerini devam ettirmek
iin 870de Malta, 878de ise Syrakusay (Siracusa) ele geirmilerdir.67
I. Baseliostan sonra yerine geen imparatorlar Bulgar, Rus ve Araplar ile
mcadele etmeyi srdrmlerdir. II. Baselios (976-1025) Bulgarlar ile savam ve
uzun mcadeleden sonra Bulgar devletini egemenlii altna almtr (1015). Hrvatlar
ve Srplar da bu dnemde Bizans hkimiyetine alnm, imparatorluun snrlarn
stiryadan (Srbistan-Hrvatistan aras) Tunaya kadar geniletmitir.68 Bu dnemde
Bizans gerek batda gerekse Anadoluda birtakm baarlar gstermi olsa da bu
slale dneminden sonra artk Bizans Seluklu Trkleri ile uramaya balayacaktr.
Seluklular, ksa srede Marmara ve Ege denizi kylarna kadar olan
Anadolu topraklarn ellerine geirmilerdir. mparatorluk bu sebeple zor duruma
dmtr. Yklmak zere olan imparatorlukta bu esnada Aleksios Komnenos bir
ihtilal ile imparator olmutur. Bu dnemde Bizansn en byk dman Normanlar
idi ve bu tehlikeye kar Venedikliler ile ticari antlama yaplmtr. Bu srada
Seluklular Foa, Sakz, Midilli, Sisam, Rodos ve zmiri ele geirmilerdir. Seluklu
hkmdar Melikahn (1092) lm ile Seluklular zayflama dnemine girmi, bu
durumu frsat bilen Aleksios, Papadan Mslman Trklere kar yardm istemi ve
bylece Hal ordular Anadoluya gelerek 1097de Seluklular ile Hallar arasnda
mcadeleler balamtr. Genel olarak putperestler, Katolik olmayan Hristiyanlarla
ve Mslmanlara kar yaplan savalara Avrupallarca Hal Seferi ad verilmitir.
Fakat sonunda bu ad, Trklere kar yaplan seferlere zg bir ad olarak yerlemitir.
Trklere kar yaplan bu seferlerin asl sebebi mezhep ve inan perdesi altnda
smr ve keifler mcadelesi olarak nitelendirmektedir.69
Seferlerin amalar Hristiyan dnyasna siyasal ve sosyal bir tehlike haline
gelmi olan slamiyeti durdurmak, tehlikeye den baharat ve ticaret yollarnn
hkimiyetini korumak, Katolik kilisesinin uyruklarn, kudretini ve servetini
geniletmek, yeni ve zengin lkeleri ynetim altna almak, Ortodoks kilisesini yok
66
Ostrogorsky, a.g.e.,s.220 67
Ostrogorsky, a.g.e., s.221-222 68
Kou, Reat Ekrem, Bizans Tarihi (arki Roma mparatorluu), Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1934,s.51-52 69
Erer, Raid, Trklere Kar Hal Seferleri,(Hazrlayan; Ahmed Yksel zemre), Kakns Yaynlar, stanbul, 2002, s.15
-
16
ederek rekabeti ortadan kaldrmak olarak deerlendirilmitir. Kilisenin sunmu
olduu olanaklar, vaat edilenler, banazlk, kar, serven, moda, propaganda, taklit
gibi etkenler de, kiiler de Hal seferlerine gitme isteini yaygnlatran nedenler
olmutur.70
Bu sebeplere dayanlarak gerekletirilen ilk Hal Seferine 1095te Papa II.
Urbanusun (Ek 8) giriimiyle karar verilmitir. Avrupa ilerine ilerleyen hal
ordusu Konstantinopolise kadar gelmi, ancak imparator I. Aleksios orduyu Asya
yakasna geirmi bylece ordu merkezden uzak tutulmutur. Asya yakasna geen
Hal ordusu znik (Nikaia) yaknlarnda Trk ordusu (Anadolu Seluklu Devleti) ile
karlam ve bu arpmada I. Hal ordusu Trkleri yenmitir (1097). 1098de
Hal ordusu zniki (Nikaia), anlurfay (Edessa), Antakyay (Antiokheia) ve
1099da Kuds ele geirmitir. II. Hal Seferinin gerekesi ise Anadolu Seluklu
Devletinin anlurfay (Edessa) geri almasyd. nk Kuds ve Antakya
(Antiokheia) bu durumda tehlikeye dmekteydi. Fakat Hallar bu karlamada
Trk ordusu karsnda yenilmekten kurtulamamtr. Dzenlenen III. Hal
Seferinin amac Msrda yeni hanedanlk kurmu olan ve 1187de Kuds ele
geiren Selahaddin Eyyubi (Ek 9) zerinedir. Gerekletirilen sefer yine
baarszlkla sonulanmtr.71
IV. Hal Seferi ise 1198de Papa III. Innocentiusun ferman zerine
balatlmtr. Seferinin amac; Msr Trklerin elinden geri almaktr. Yaplan
mcadelede Hal ordusu Trk ordusu karsnda yine yenilmi ve bu yenilginin
ardndan Hal ordusu geri dnnde kazanm elde etmek adna 1203te stanbulu
(Konstantinopolis) igal etmi, 1204te ise ehri tamamen yamalamlardr.72
Sonuta Kuds ve kutsal topraklar geri almak iin Mslmanlara kar balatlan
drdnc sefer de amacndan sapmtr. Seferler sonucunda Bizans mparatorluu
zayflama srecine girmi ve Latinlerin stanbulu (Konstantinoplis) igali yznden
de Bat kilisesi ve dou kilisesi arasndaki anlama olana bylece ortadan
kalkmtr.
70
Erer, a.g.e., s.29-30 71
Lemerle, Bizans Tarihi , s.111-114 72
Lemerle, Bizans Tarihi , s.115
-
17
Bizans egemenliinin k ile stanbulda (Konstantinopolis) Flandre
Kontu Baudovinin ynetiminde bir Latin imparatorluu kurulmutur.73 Ardndan
Romaya sadk bir patrik baa getirilmitir. Hallarn igal etmedii Bizans
topraklarnda ise bamsz Bizans devletikleri kurulmutur. Venedik de Bizansn
kt gidiatndan yararlanmak ve Akdenizi denetleyebilmek iin nemli adalara,
limanlara sahip kmtr.74 Seferlerin ardndan kurulan Bizans devletikleri
ierisinde en nemlisi znik (Nikaia) mparatorluu olmutur. znik (Nikaia)
mparatorlarndan General Mikhael Palaiologos, VIII. Mikhael adyla ta giymi ve
daha sonra 1261de stanbulda (Konstantinopolis) Latin egemenliine son vererek
Bizansta Palaiologoslar dnemini balatmtr.75
Bizans mparatorluu kendi i meselelerine younlarken Anadoluda
kurulmu olan Seluklularn zamanla zayflamas ve yklmas Bizans iin fazla bir
deiiklie sebep olmamtr. Fakat onun ardndan kurulacak olan Osmanl Devleti,
Anadolu Seluklular kadar Bizans politikasnda pasif kalmayacak ve Bizansa kar
mcadelelerini daha da artracaktr. Osmanl Devleti hedefini stanbul
(Konstantinopolis), yani Bizansn merkezi olarak belirleyecek ve bu amaca
ulaabilmek iin Bizansa srekli seferler dzenleyecektir. Nihayetinde Osmanl
Devleti padiahlarndan Fatih Sultan Mehmet bu hedefe ulam ve 1453te stanbul
(Konstantinopolis) Trklerin eline gemitir.
73
Levtchenko M. V., Bizans Tarihi, (eviren; Maide Selen), Doruk Yaymclk, stanbul, 2007, s.266 74
Lemerle, Bizans Tarihi , s.115-116 75
Lemerle, Bizans Tarihi , s.116-117
-
18
1.1. Bizans mparatorluunun Ekonomisi, Dini ve Sanat
Bizans mparatorluunun ekonomik hayatnn temelini toprak, dolaysyla da
tarm meydana getirmitir. Bizans anlayna gre; toprak, gne ve hava Tanrya
aitti ve Oda bunlar imparatora brakmt. Toprak kiilere genellikle vergi
karlnda verilmitir. Topra ileyenler su ilerse topraklar ellerinden
alnmtr.76 Yani toprak devletin malyd. mparatorluun topraa ve bu topran
ekilmesine verdii deerin nemini iki faktre balayabiliriz: birincisi retimde
sreklilii salamak, ikincisi ise toplanan vergilerle devletin hazinesini
zenginletirmekti.
Elde edilen rnler arasnda tahl birinci sray almtr. Bunu meyvecilik ve
pamukuluk izlemi, bylece toprak devletin en nemli gelir kayna olmutur.
Tarmn yannda hayvanclkta gelimitir. Koyun, kei, domuz, sr ve at
yetitirilmitir. Tarm ve hayvanclk kadar tekstil de gelimitir. Bata pamuklu ve
ipekli dokumaclk olmak zere ketencilik ve halclk ileri bir dzeydeydi.
Madencilik, camclk, kuyumculuk da olduka gelimitir. Bunlar sk bir devlet
denetimi altnda bulunmutur.77Asya, Avrupa ve Afrika arasndaki balca kara ve
deniz ticaret yollar Bizans mparatorluunun topraklarndan getii iin Bizans
yzyllar boyunca dnya ticaretinde nemli rol oynam ve Bizans altn 11.yzyl
ortalarna kadar her tarafta aranan bir para haline gelmitir.78
I. Aleksios Komnenosa kadar olan 800 yllk sre ierisinde Bizans
maliyesinin iyi olduu belirtilmektedir. Bizansn para sistemi olduka salam
temellere dayandrlmtr. 15.yzyla kadar dzenli tahsil edilen vergileri bundan
sonra toplamak mmkn olmamtr. Gelir gider dengesi azalm, imparatorluk
masraflar karlamak iin Venedikten bor para alm fakat bunlarn ounu
deyememitir. Geni halk tabakas sknt ierisinde yaamaya balam ve
76
Eyice, Semavi, Bizans Tarihi Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, CLT 3, Grsel Yaynlar, 1982, s.508 77
Eyice, Bizans Tarihi s.508 78
Eyice, Bizans Tarihi s.508
-
19
bulunduklar yerlerden farkl yerlere g etmilerdir. Devletin de buralardan vergi
toplamas olduka zorlamtr.79
mparatorluun gelir kaynaklarn genel olarak ele aldmzda bu ura
kollarn belirleyen ana unsurun corafi faktr olduunu grmekteyiz. mparatorluk,
corafyann sunmu olduu olanaklardan faydalanmaktadr. Topran verimli ve
ilenebilir olmas, bulunduu corafyaya ait hayvanlar ve sahip olduu snrlarn
avantajlaryla elde etmi olduu ticari hkimiyet devletin ekonomik seviyesini st
dzeyde tutmasn salayan en nemli faktrlerdi. Devletin ekonomik gc
mimaride de mmkn olduunca etkisini gstermitir.
Bizans mparatorluunda dinin ve kilisenin nemi byktr. Siyasette,
sanatta, mimaride, bilimde, felsefede, eitim-retimde, mzikte ksacas Bizans
hayatnn her alannda din belirleyici ve ekillendirici nemli bir etken olmutur.
mparatorluun kuruluu Hristiyanlk ile sk bir ekilde balanmtr. Patrik
imparator tarafndan seilmekte, patrik ise imparatora ta giydirmekteydi. Kiliseye
bal olarak geni bir manastr a kurulmutur. Halkn manastrlara olan ilgisi
olduka artm bylece insanlar kiliselere maddi destek salamlardr.
mparatorlukta manastrlarn nemli olmasnn nedeni; eitlilik gsteren, esnek ve
alkan bir kurum olmas, toplumun ihtiyacn karlar nitelikte ve her gruptan
insana ak olmasyd. nsanlar buraya gelerek Tanrya olan borlarn demekte ve
ayn zamanda huzur, mutluluk ve gven dolu bir hayat yaamaktaydlar.80 Roma
mparatorluunun devam saylan Bizans mparatorluu sanatta da Romann
mirass olmutur. Bizans Roma sanatndan ayran faktrler ise devletin corafi
konumu ve Hristiyanl resmi din olarak kabul etmesidir. Genel olarak
deerlendirdiimizde Bizans sanatnn oluumunu; kkn Yunan kltrnn
oluturduu Roma sanatndan ve Dounun izleriyle tamamlamtr.
Bizans Doudan gelen Anadolu, Msr, Suriye ve ran sanatlar
etkilemitir. Bizans yap sanat tula ile tan kullanld bir zellii yanstmtr.
Kesmeta yap sanat eyaletlerde, Anadolu, Suriye ve Kuzey Afrikada, tula yap
sanat ise stanbulda grlmektedir. stanbul dnda ise Makedonya ve
79
Karakse, a.g.e., s.301 80
Yldz, Sevcan, Bizans Tarihi, Kltr, Sanat ve Anadoludaki zleri, Detay Yaynclk, Ankara, 2009, s.29
-
20
Yunanistanda da takip edilebilmektedir.81 M.S. 4. yzylda I. Konstantinus
zamannda Bizansn resmi dini Hristiyanlk olunca eski Roma sanat deiik
boyutlar kazanmtr. lkenin her yerine kiliseler yaplmaya balanm, bu kiliselerin
ii eski Hristiyanlk motifleriyle sslenmitir. Sslemelerde freskler ve mozaikler
nemli bir yer tutmutur. Yapyla bezeme arasnda belirli oranlarn dikkate
alnmasyla Bizans sanat antsal bir nitelie kavumutur. Bizans sanat din yani
Hristiyanlk sanat olduundan dogmalarn, belirli kalplarn kstlamasnda kalm,
sanatlar kendilerini kilisede alan rahipler gibi grmler ve bunun yannda
karlksz yaplan bu kutsal hizmetler sonucu eserlerine imzalarn atmaktan
kanmlardr.82
81
Bahar, Hasan, Roma ve Bizans Tarihi, Kmen Yaynlar, Konya, 2011, s.182; Mango, Cyrl, Bizans Mimarisi, (eviren; Mine Kadirolu), Oxford, Ankara, 2006, s.10
81 Bahar, a.g.e., s.182-183
-
21
2. ANADOLUDA ERKEN DNEM BZANS MMARS
(M.. 306 -726)
Hkimiyet alan geni olan Bizans mparatorluu sahip olduu blgelerdeki
kalcln, buralara brakm olduu sanat eserleriyle baarabilmitir. Bata
Anadolu olmak zere batda Trakya, Balkanlar, Makedonya, Srbistan, Yunanistan,
Kuzey talya ve spanyann belirli ksmlarnda egemenlik kuran Bizans, douda
Suriye, Filistin ve Msr ele geirerek Kuzey Afrikann tamamnda hkimiyet
salamtr.83 Bizansn ortaya karm olduu sanat ele geirmi olduu
blgelerden, hem etkilenmi hem de bu blgeleri etkilemitir. Buna gre de karlkl
etkileimle Bizans sanat ve mimarisi ortaya kmtr.
Her ne kadar Bizans sanatnn z Yunan ve Roma sanatna balansa da bu84
doru bir yaklam deildir. nk sanatn beslenecei kaynak ilk nce doduu
corafyann izlerini tar. Anadoluda domu olan bu sanat ta dolaysyla bu
corafyadan kendisine bir takm eyler katacaktr. Anadolunun tarihte birok
medeniyete ev sahiplii yapmas, stanbulun (Konstantinopolis) Asya ve Avrupay
birbirine balayan bir kpr olmas, bunlarn yannda blgenin eitli ve kkl
kltrel zenginlii Bizans sanatnn oluumundaki en nemli etkenler olarak n plana
kmaktadr.
Bizans sanatnn en gzel rnekleri de doal olarak zn alm olduu
Anadoluda veya imparatorluun bakenti stanbulda (Konstantinopolis) meydana
getirilmitir. Bizans sanatnn izgisine, ahengine ve ekil gzelliine nem vermi
olduu eserler daha ok bakentte yer ald iin bunlara hkim sluba Bakent
slbu, d evrelerde daha ilkel ele alnan sanat eserleri ise Eyalet slubunun
83
Eyice, Semavi, Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, CLT 3, stanbul, Grsel Yaynlar, 1982, s.514 84
Guntram Koch, Almanyal nl arkeologtur.
-
22
temsilcileri olarak kabul edilmitir.85 Bizans, Roma mparatorluu dneminde de
kullanlan ta ve tula tekniini bakentte de (Konstantinopolis) devam ettirmi, ta
sralar arasna tula dizilerini yerletirerek rg tekniini daha ileri bir boyuta
ulatrmtr. Bat Anadoluda daha ok Antik dnemin sanat etkisi devam etmitir.
Dier blgelerdeki slp ve zellikler daha farkl geliim gstermi ve genellikle
yaplarda devirme malzeme, ahap veya kerpi kullanlmtr. rnein; Makedonya,
Yunanistan, Suriye, Msr ve Kuzey Afrikadaki eserler birer eyalet sanat rnleri
olarak deerlendirilmitir.86 Ksacas, Bizans sanat ve mimarisi corafi dalm
bakmndan homojen bir dalm sergilememitir.
Bizans mparatorluu, tula ve harc Romallardan almtr. Roma
mparatorluundan ve Yunan Mimarisinden fark ise yaplarnda tulaya daha ok
arlk vermesidir. Roma ve Yunan Mimarisinde de tula kullanlmtr fakat
kireta, tf, granit, ahap, kerpi, bazalt, tulaya gre mimaride daha n planda
tutulmutur.87 Bizans Mimarisinde duvarn esas kaplama duvardr. D yzler
tatan, tuladan ve hartan meydana gelmektedir. Tula, ta ve har ls Bizansta
sadece duvar dokusu olarak kalmam, ayn zamanda cephelerde byk bir
hareketlilik getiren ssleme aralar olmutur.88
85
Eyice, Semavi, Bizans Sanat, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, CLT 2, Kltr Bakanl-Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul, 1994, s.251 86
In, Ekrem, Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz, Sanat Dnyamz, Bizans zel Says, 69-70, stanbul, 1999, s.95 87
Abdullah rdk, Yunan ve Roma Mimarisindeki Yap Teknikleri, (Danman: Do. Dr. Gl Grtekin Demir), Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanm Yksek Lisans Tezi, 2006 88
Mehmet hsan Tunay, Trkiyedeki Bizans Mimarisinde Ta ve Tula Tekniine Gre Tarihlendirme, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, 1984.
Bizans mparatorluunun belirli yzyllarnda duvar tekniinde kullanlan
malzemelerin deiim analizi
4.yzyl duvar
tekniinde
30-40cm. Uzunluunda tula kullanlmtr. Tula ve har arasndaki
oran 1:1dir.
5.yzyl duvar
tekniinde
5-10 sra ta,5-6 sra tula kullanlmtr. Tula uzunluu 36-38cm.dir.
Tula ve har arasndaki oran 1:1dir.
6.yzyl duvar
tekniinde
Kesme ta veya moloz ta ve 4 sra tula kullanlmtr. Tula uzunluu
33-38cm.dir. Tula ve har arasndaki oran 1:1 veya 2:3 oranldr.
-
23
Tablo 1- Tablodaki ve yaplarn detine ait bilgiler Mehmet hsan Tunayn
Trkiyedeki Bizans Mimarisinde Ta ve Tula Tekniine Gre Tarihlendirme adl
yaynlanmam doktora tezinden alnmtr.
Tabloda Bizans devrine ait 115 adet yapnn eitli blmlerinden alnm 175
duvar rneinin doku analizleri yaplmtr. Buna gre ad geen yzyllar ierisinde
duvarda kullanlan malzemenin boyutunda fazla bir deiim olmad, sadece
yzyllar ierisinde duvar rmede farkl malzemelerin kullanld, bununla birlikte
malzemelerin boyutlarnda ve oranlarnda da fazla bir deiim olmad
anlalmaktadr.
Bizans Mimarisini Romadan ayran en nemli zellik, Roma Mimarisinde
daire plan zerine kubbe ina edilirken, Bizansta drtl plan zerine kubbenin ina
edilmesidir. Bizans Mimarisinde tonoz89 ve kubbeler genelde tuladan ina
edilmitir. Bu tekniin Romadan gelmeyen, yabanc mimarlar tarafndan uygulanan
ithal bir sanat usul olduu belirtilerek, tula mimarisinin tan az fakat kilin olduka
mkemmel olduu Mezopotamya ve randa ortaya kt, Bizansn da bu teknii
bu kltrlerden rendii belirtilmektedir.90
Bizans Mimarisinde kullanlan teknikler ise; binann d manzarasnn ar,
fakat iinin ok ssl olmas, duvar kubbelerinin inasnda mozaik kullanlmas, i
duvarlarn damarl mermerle kaplanmas, iki kanatl stun balklar ve bu
balklarda bezeme olarak oyma kenger yapra ekillerinin ve hayvan resimlerinin
kullanlmas, stunlar zerine kemer ina edilmesi ve birbirini kesen tonozlarn
kullanlmas eklinde sralanabilir.91
Erken Dnem Bizans Mimarisi gibi, Erken Dnem slm Mimarisi ve Trk
Mimarisinin geliimi de farkl rklarn mimari yaplarnn, tekniklerinin,
slplarnn; corafi, kltrel ve dinsel ihtiyaca uydurulmas ile zamanla olumutur.
slm Devletleri; eski kavimlerin, komularnn, farkl rklarn sanat ve mimari
89
Tonoz, kemerlerin bir araya gelmesiyle oluturulan tavan rts. 90
Lemerle, Paul, Bizans Mimarisi, (ev. Haluk Togay), Arkitekt Aylk Mimarlk, ehircilik ve Ssleme Sanatlar Dergisi, Say.11-12, Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1998, s.259-260 91
Deniz, Semra ve Aydos, Selim, Sanat Tarihi I, SEK Yay., Ankara, 1995, s.82-83; Arseven, Celal
Esad, Sanat Ansiklopedisi, CLT I, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul, 1998, s.259-260
-
24
geleneklerinden yararlanmada bir saknca grmemilerdir. lk devir slm sanatnda
grlen yabanc unsurlarn etkisi, zaman ierisinde orijinal-zgn mimarinin
oluumuna katk salamtr.92 Hz. Muhammed ve Drt Halife Dneminde devlet
genellikle savalara ve seferlere arlk verdii iin slm Mimarisine gereken
zaman ve kaynak ayrlamamtr ve bu yzden de mimari geliim gsterememitir.
Bu dnemde daha ok fetihlerle ele geirilmi eski Roma, Bizans ve Sasani
topraklarndaki mimari yaplardan yararlanlmtr.
Emeviler dneminde ise artk slm sanat ve mimarisi oluum ierisine
girmitir. Fakat bu oluum daha ok komu sanatlara (Roma, Bizans, Helenistik,
Sasani ve Kpti/Msr) ve mimariye bal olarak deiim sergilemitir.93 Emevi
yaplar daha ok plnlama ve yapsal unsurlar bakmndan Bizans etkileri
gstermitir. Bazilikal, transept ve rotond (kubbeli yap) tarz yap plnlar (Ek 10,
11, 12 ve Ek 13), iki katl kemer sistemi ve Antik stun balklar slm mimarisinin
Bizans ve Roma etkisini tadn gstermektedir. Yaplarn mimari sslemelerinde
de fresk ve mozaik arlkl olarak kullanlm ve bylece Bizans tesiri belirgin
olarak grlmtr. rnein; am meyye Camii, Tunus Kayrevan Seyd-i Ukba
Camii (Ek 14, 15, 16 ve Ek 17).94
Yap malzemeleri olarak corafyann etkisiyle
tulaya arlk verilmi ta ve mermerde kullanlmtr.
Abbasiler dneminde ise slm mimarisi, Trk ve Sasani etkisi altnda kalan
bir tavr sergilemitir. slm sanat, Mslmanl kabul eden her memleketin sanat
unsurlarndan, sanatkrlarndan ve iilerinden faydalanarak gelimi ve bylece
ortaya karakter farkllklar kmtr.95 Trkler, Araplardan ok nce kubbe tarzn
(rotond) biliyorlard. Araplar, kubbeyi Bizans-Roma etkisiyle rendikleri halde,
Trkler yass soan tipi kubbeyi nceden yapmaktaydlar. Gnmzdeki
sklatrlm keeden yaplan Krgz adrlarnda bu rnei hl grebilmekteyiz.
Trk mimarlnda da kerpi, ta ve tula malzeme olarak kullanlmtr.96 Trk
mimarl tam manasyla Trklerin Mslmanla geiiyle gelimitir. Mimarln
92
am, Nusret, slamda Sanat Sanatta slm, Aka Basm Yaym, Ankara,1999, s.92-93 93
Can, Ylmaz ve Gn, Recep, Ana Hatlaryla Trk slm Sanatlar ve Estetii, Kayhan Yaynlar, stanbul, 2011 94
Hattstein, Markus ve Delius, Peter, slm Sanat ve Mimarisi, Literatr Yay., s.84-87;
Hollingswarth, Mary, Dnya Sanat Tarihi, nklap Kitabevi, 2009, stanbul, s.114-115 95
Grabar, Oleg, slm Sanatnn Oluumu, (ev. Nuran Yavuz), Acar Matbaas, stanbul, 2004, s.179; Toprak, Burhan, Sanat Tarihi III, Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar;25, 1963, s.5-7 96
Gvemli, Zahir, Sanat Tarihi, Varlk Yaynlar, 2009, stanbul, s.270
-
25
geliimini slmiyete balamamzn sebebi ise; Trklerin nceden eitli dinlere
inanmalar ve yar-gebe yaam ekilleri gstermeleridir.
randa ve Mezopotamyada Sasani ve Trk; Suriye ve Msrda Trk, Roma
ve Bizans; spanyada Vizigot; Hindistanda in, Hindu ve Trk tesirlerini
grmemek imknszdr. randa, Anadoluda ve Hindistanda devlet kurmu olan
Trklerin bu blgelerdeki sanatlar arasnda grlen farklar, bu blgelerde kalan
kltr mirasndan kaynaklanmaktadr. Bu tesirler gerek yaplarn plnnda gerekse
kullanlan malzemede kendini gstermektedir.97
Ksacas slm Mimarisine bu dnemde baktmzda u yargya
varabiliyoruz; din birlii slp birliini dourmamtr. Sanat bir kompozisyondur.
Her a nceki a devam ettirmi onu bir stn dereceye kadar ykseltmitir. slm
Mimariside bylece sanat oluumu ierisindeki devini bu deiim ve karm ile
yapmtr. Mimarinin ve sanatn oluumu farkl zenginliklerle, oluumlarla deiim
gsterir ve a atlar. Tpk slm ve Trk Mimarisinde olduu gibi Bizans Mimarisi
de bu geliimi, oluumu gerekletirmitir. Sanat tarihileri Bizans Mimarisini dini,
askeri ve sivil mimari olmak zere e gruba ayrmlardr.
2.1.1. DN MMAR
Hristiyanln 4.yzyln ilk yarsnda serbest bir din haline gelmesiyle Bizans
sanat ve mimarisi bir gei dnemine girmi bylece imparatorluk Yunan-Roma
dnyasnn sanat geleneklerini yeni inanca uydurmaya almtr. Bunun yannda
dounun btn ekil ve renk tesirlerini de kendisinde toplamaya devam etmitir.98
Zeviye99 gre Bizans mparatorluunun dini mimaride kullanlm olduu teknikler
Roma ve lka mimarisinden alnmtr. Yunanllarn izleme zgrlne ve
Romallarn sahneciliine yabanc olarak bu iki deneyde kendilerine hayati olan
97
Yetkin, K. Suut, slm Mimarisi, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Trk ve slm Sanatlar Tarihi Enstits Yaymlar:2, Dou Matbaas, Ankara, 1959, s.7 98
Turani, Adnan, Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2012, s.208 99
Bruno Zev,1918de talyada domu nl mimardr.
-
26
semilerdir. Kiliselerin, Yunanllarn insani llerine ve Romallarn i mekn
fikrine uygun olduunu Zevi eserinde dile getirmitir.100
Talbot101
Bizansllarn ilk kiliselerini kendilerine nce klasik dnyadan daha
sonra da Doulu komularndan miras kalan biim ve tekniklere gre yaptklarn
dile getirmitir.102 Pagan bir sistemden tek tanrl bir sisteme gei sonrasnda
mimarideki en belirgin deiim, genelde dini yaplarda gereklemitir. Bizans
sanatnn ve mimarisinin ekillenmesinde dounun, dinin ve Yunan kltrnn etkisi
olduu sylenebilir ve bu deiim sadece bir kltrle badatrlamaz.
4.yzylda Bizans mparatoru I. Konstantinus Hristiyanlarn gcnden
ekindii iin onlarla bir anlama yoluna gitmi ve 313 tarihli Milano Ferman ile
Hristiyanlara ellerinden alnan tm haklar geri verilerek Hristiyanlk serbest bir din
haline gelmitir.103 Burada bahsetmi olduumuz 313 tarihi Bizans sanatnn
gelimesi iin bir dnm noktasdr. Bu tarihten sonra ortaya kan sanat Hristiyan
sanat ve mimarisidir.
Kimi tarihiler iin dnm noktas saylan bu tarih Mango104 iin farkl
deerlendirilmektedir. nk Mango Hristiyanln serbest hale gelmesiyle dinin
sanat zerinde hemen grnen bir etkisi olmadn ne srerek, Hristiyanln
kendisine zg bir sanat geleneinin bulunmadn, hatta dinin sanata kar olumsuz
yaklatn ifade etmektedir. Tamamen bu dnemde ne geerliyse onlar kullanlarak
halka dnk bir dini sanat yaratlmtr. Sanatn kendi kimliine brnmesinin ise
yaklak bir yzyl aldn belirtmektedir.105
Hristiyanln gizli gizli yaylmaya balad M.S. 1. yzyl ile eitli lkelerce
resm din olarak kabul edildii M.S. 4. yzyla kadar geen sre iinde ortaya kan
sanata veya mimariye Erken Hristiyan Mimarisi denilmektedir. Genellikle I.
100
Zev, Bruno, Mimariyi Grmeyi renmek, (ev. H.Demir Divanlolu), Birsen Yaynevi, stanbul, 1990, s.33 101
Rice Tamara, Talbot, 1904te St. Petersburgda Rusyada domu nl sanat tarihisidir. 102
Talbot, Rice Tamara, Bizansta Gnlk Yaam Bizansn Mcevheri Konstantinopolis(ev.Bilgi Altnok), zne Yaynlar, Ankara, 2002, s.208 103
Arseven, Celal Esad, Sanat Ansiklopedisi, CLT I, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul, 1998,
s.258-259; Eyice, Semavi ,Bizans Sanat, s.251; Eyice, Semavi , Trkiyede Bizans Sanat, 515 ; olakolu, Lale ve Pekn, Sevgi, Sanat Tarihi I, nklap Kitabevi, stanbul, 1995, s.77 104
Cyrl Mango, Bizans mparatorluu'nun tarihi, sanat ve mimarisi hakknda aratrmalar yapan ngiliz uzman. 105
Mango, Cyrl, Bizans Mimarisi, (ev.Mine Kadirolu), Oxford, Ankara, 2006, s.49
-
27
Konstantinustan I. Justinianosa kadar olan dnem (M.S.200-600) bu mimari
ierisinde deerlendirilmektedir.106 Mimarlk asndan bu dnemin gelecee ynelik
en nemli katks Roma bazilikasnn ana hatlaryla kilise plan emasnn zn
oluturmaya balamasdr.
Suriye, Msr ve Anadoluya yaylan Hristiyanlk hareketi ilerleyen zamanda
Bizans sanat ve mimarisi zerinde derin etkiler brakmtr. Fakat Hristiyanln ilk
dnemlerinde imparatorlukta dinsel bir mimari henz gelimemitir. Genellikle
dinsel trenler yemek odalarnda gerekletirilmitir. Kk Hristiyan gruplar zel
evlerdeki (Ek 18) uygun meknlarda tapnmlar ve kilise sadece ecclesia107 veya bir
bina olarak deil, insanlarn kendisi olmutur. Hristiyan olmak isteyenler tapnmann
ilk ksmn izlemiler fakat cemaate kabul edilenler Agapeyi (sevgi yontusunu) ve
Eucharisti (kran) kutlarken onlar baka bir odaya ya da daha byk evlerinin
peristiline (stunlu avlu) ekilmek zorunda kalmlardr. Yalnzca ritelle (dini
trenle) vaftiz edilenler Aai Rabbani Ayinine108 katlmtr. Aziz Paulus109un
Efesi ziyaretindeki gibi gerektiinde de bir yer kiralanabilmitir.110
Erken Dnem Bizans Mimarisinin en nemli yap tipleri arasnda , ya da
be nefli, transeptli ve kubbeli Helenistik bazilikalar nemli bir grubu
oluturmaktadr. kinci bir yap tipi ise merkezi planl yaplardr. Bunlarn yuvarlak
plnl olanlarna rotond ismi verilmitir. Bu yap tipi mabetlerde, hamamlarda, vaftiz
binalarnda ve azizlerin hatrasn yaatmak iin yaplm martyrionlar (din uruna
lenler, ehitler iin ina edilmi yaplar) da kullanlmtr. Dnemin sonuna doru
ise Yunan ha (Ek 19) eklindeki yaplar nem kazanmaya balamtr.111
Anadoluda ki Erken Dnem Bizans Dini Mimarisinde genellikle iki nemli
imparator n plandadr. I. Konstantinus ve I. Justinianos. Kostantinus dnemi,
106
brahimgil, Mehmet Z., Hristiyan ve Bizans Sanat,http://www.hristiyangazete.com/2012/05/hri stiyan-ve-bizans-sanati-doc-dr-mehmet-zeki-ibrahimgil/#.UPR8NeQ01Xo.,(20.05.2012) 107
Eccelesia (Meclis), Yunanca bir kelime olup kilise anlamn da tamaktadr. 108
Aai Rabbani Ayini, Hz. sann etini ve kann temsilen ekmek ve arabn kutsand ayin. 109
Havari Paulus, On ki Havari den biri. Yahudi asll ailesinin yerletii Tarsusta yaklak M.S.5-15 yllar arasnda domutur. Saul olan ad vaftiz edildikten sonra Paulos olarak deitirilmitir. Hristiyan dinini yaymak iin yapt geziden sonra M.S.60ta Romaya gitmi ve M.S.66da burada tutuklanmtr. M.S.67de ise Ostia yolunda ba kesilmitir. Bkz. Guntram Koch, Erken Hristiyan Sanat, (ev. Aye Aydn), Arkeoloji ve Sanat Yay., 2007, stanbul, s.20 110
Leland, Roth M., Mimarln yks, eleri, Tarihi ve Anlam, (ev. Ergn Aka), Kabalc Yaynevi, stanbul, 2000, s.335 111
Can, Ylmaz ve Gn, Recep, Ana Hatlaryla Trk slm Sanatlar ve Estetii, Kayhan Yaynlar, stanbul, 2011, s.52
-
28
Hristiyanlk mimarisinin balang noktasn oluturmaktadr. nk dnemi iki
nemli olay iermektedir; bunlarn birincisi 4.yzyln ilk yarsnda Hristiyanl
serbest bir inan haline getirmesi, ikincisi ise stanbulu (Konstantinopolis)
imparatorluun bakenti olarak semesidir. Hristiyanln serbest hale gelmesiyle
dini mimari artk bu dnemde gelimeye balamtr. Hzla ilerleyen dini mimari I.
Justinianos dneminde de devam etmi, bunun yannda baz dini yaplar dnemin
mimarlar tarafndan onarmdan geirilmitir. Dier imparatorlar dneminde ise dini
yaplarn inas devam etmitir. Fakat saylar bu iki imparator dnemindeki kadar
fazla deildir. karklklar, taht mcadeleleri, ksa dnem iktidar dnemleri ve
dini anlamazlklardan dolay, dier imparatorlar dneminde mimariye gereken ilgi
gsterilememitir.
I. Kostantinus dnemini dini mimarinin balang noktas olarak
gsterdiimiz iin bu dnemin ncesini, I. Kostantinus dnemini ve sonrasn ayr
balklar altnda ele alacaz.
2.1.1. I. Konstantinus ncesi Dnem (200-311/313)
Roma mparatorluunun snrlar ierisinde kalan topraklarda 1.ve 2.
yzylda Hristiyan cemaatin kulland bir yap henz ortaya kmamtr. 1.yzyln
ortalarnda Balkanlarn gneyinde ve Anadolunun kk ehirlerinde Hristiyanlarn
olduu baz yazl kaynaklarda belirtilmektedir.
Aziz Paulus, misyon gezilerinde Anadoluda birok yeni Hristiyan cemaati
oluturmu ve var olanlar ziyaret etmitir. Aziz Paulus, M.S. 46-48 yllar arasnda
Antakyadan (Antiokheia) yolculuuna balam ve bir liman kenti olan Samandaa
(Seleukeia Pieria) gelerek, buradan bir gemiyle, Kbrs (Salamis ve Paphus)
zerinden Antalya (Attalia) Limanna ulamtr. Kara yolu ile Aksuya (Perge)
AksuVadisinden (Kestros) ise Yalvaa (Psidia Antiokheia) gitmitir. Yolculuuna
devam ederek, Konya (conium), Hatunsaray Kasabas (Lystra) ve Aran Kyn
(Derbe) ziyaret etmitir. Ayn gzerghtan geri dnerek Yalva (Psidia Antiokheia)
ve Aksu Vadisi (Kestros) zerinden, Aksuya (Perge), oradan da Antalyaya (Attalia)
varmtr. Daha sonra deniz yolu ile Kbrsa uramadan Samanda (Seleukeia
-
29
Pieria) ve Antakyaya (Antiokheia) ulaarak birinci yolculuunu tamamlamtr (Ek
20).112
Paulus ikinci yolculuunu (Ek 21) M.S.49-50de gerekletirmitir.
Antakyadan (Antiokheia), Tarsus, Aran Ky (Derbe), Hatunsaray Kasabas
(Lystra), Konyaya (conium) ulam, Yalvadan (Psidia Antiokheia) anakkaleye
(Troas) gei yapm, oradan da deniz yolu ile Makedonya Neapolisine gitmitir.
Karayoluyla Makedonya kentleri olan Philippi, Amphipolis, Apollonia, Thesallonica
ve Boreay ziyaret etmi, buradan deniz yoluyla Kta Yunanistandaki Athens,
Korinth ve Cencrea kentlerine gitmitir. Deniz yoluyla yolculuuna devam ederek
tekrar Anadoluya gemi ve Seluka (Efes) ulamtr. Yine deniz yoluyla Rodos
(Rhodes) Adas zerinden Suriyeye (Caesarea), buradan da son durak olan Kudse
(Jerusalem) varmtr. Bir sre sonra yine karayolu ile Galatya ve Frigya Blgelerini
bir kez daha dolaarak, daha nceki yolculuklarnda Hristiyan olan kiilerin ne
durumda olduklarn grerek, ruhen pekimelerini salamak zere nc yolculua
kmak iin Antakyaya (Antiokheia) geri dnmtr.113
nc ve en uzun sreli yolculuuna (Ek 22) M.S.53 ylnda balam, farkl
yerlere urayarak Seluka (Ephesos) gelmi ve burada yl kalmtr. Tekrar Eski
stanbul/Dalyan Kye (Aleksandreia Troas) gitmi, Yunanistan yolculuu
sonrasnda Gelemie (Patara) ulamtr. Oradan gemi ile tekrar geri dnmtr.
Paulusun yapm olduu yolculuklar araclyla 1.yzyl ortalarnda Anadoluda
byk bir Hristiyan cemaati olumutur.114 oannesin115 vahiylerinde M.S.100 yl
civarnda Anadoludaki yedi cemaate mektuplar gndermi olduu belirtilmitir.
Bunlar: Efes (Ephesos), zmir (Smyrna), Bergama (Pergamon), Akhisar (Thyateira),
Sart (Sardeis), Alaehir (Philadelphia) ve Denizli yaknlarndaki Eskihisar
(Laodikeia) cemaatleridir.116
112
Koch, Guntram, Erken Hristiyan Sanat(ev. Aye Aydn), Arkeoloji ve Sanat Yay., 2007, stanbul, s.20; http://www.ispartakulturturizm.gov.tr/belge/1-74788/st-paul-aziz-paulus.html (02.07.2012) 113
Koch, a.g.e., s.20; http://www.ispartakulturturizm.gov.tr/belge/1-74788/st-paul-aziz-paulus.html (02.07.2012) 114
Koch, a.g.e., s.20-21 115
oannes (Yuhanna), Vaftizci Yahya olarak da bilinmektedir. Bu ad kendisine, Hz. say rdn Irmanda vaftiz etmesinden sonra verilmitir. Hz. saya ilk inananlardandr. Ba kesilerek ldrlmtr. 116
Koch, a.g.e., s.21
-
30
Hristiyanln balangcnda, cemaatlerin ekillenmesinde St. Paulusun
mektuplarnn nemli rol olmutur. nk Hristiyanlar dua etmek zere
toplandklarnda Pavlusun mektuplarn okuyarak manevi g kazanmlardr. Bu
mektuplar oaltarak dier kiliselere de gndermilerdir.117 Hristiyanln erken
dnem mimarisine ait en eski buluntu Aberkios adnda bir Hristiyana ait, Anadoluda
Afyon yaknlarnda, Frigyada bulunan mezar altardr.118 Hristiyan Yaztlarnn
Kraliesi olarak adlandrlm bu altar uzun bir yazta (Ek 23 ve Ek 24) sahiptir.
Yazt M.S.170 ile M.S.200 yllar aras dnemi ele almaktadr.119 Eser 1892de
Osmanl padiah II.Abdlhamitin izniyle Vatikana hediye edilmitir. Hristiyanlk
tarihi asndan byk neme sahip olan Aziz Aberkiosun mezarnn da Afyon
Sandklda olduu yaplan almalarla belirlenmitir.120 3.yzyl sonu ile 4.yzyl
arasnda Hristiyan nfusun says hzla artmtr. Buna paralel olarak da daha byk
kiliseler yaplmtr. Lactantius,121 zmitte (Nikomedeia) mparator Diocletianusun
sarayndan grlebilen ve ehre hkim meydanlarn birinde olduka yksek bir
kilisenin varlndan bahsetmitir. Fakat kilise yine ayn imparator tarafndan
yklmtr.
Silifke (Seleukeia) yaknlarndaki Meryemlikte (Ayatekla) yer alan Thekla
Kilisesi altndaki maarann da bu dneme ait olabilecei varsaylmaktadr. Kilise
Hristiyanln yasak olduu dnemlerde Aziz Paulusun rencisi olduu sylenilen
Thekla adndaki kadnn, Meryemlikte Silifkede (Seleukeia) bulunan maarada
ibadet yapt rivayet edilmektedir. mparator Zenon dneminde de Azize Theklaya
duyulan sayg zerine buras kiliseye dntrlmtr.122
117
Aydn, Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1995, s.94-95 118
Altar, Antikada tapnaklarn etrafn kuatan evre duvar boluunda, tiyatronun orkestrasnda, agorada ve evlerde, zerinde adak kurban edilen, yaklan ve sunularda bulunan yuvarlak ya da kare, genellikle tatan yaplm, kurban kannn akmasn salayacak delii bulunan bir masa niteliindedir. Masa eklindeki altarlar bezemesiz, yaztl veya kabartmaldr. Bkz.Tamay Tekam, Arkeoloji Szl, Alfa Yaynlar,stanbul, s.11 119
Koch, a.g.e., s.21-22 120
Sandklda Yaam nl Bir Hristiyan nderi Aziz Aberkiosun Mezar Yazt Sandklda M Bulundu?, http://www.sandiklitso.tobb.org.tr/haber.php?kimlik=68 ,(12.04.2012) 121
Lactantius, Hristiyan din bilgini. Cirta yaknlarnda M.S.250de doduu sanlmaktadr. M.S. 300 ylnda Hristiyanl kabul etmitir. Konstantinus tarafndan olu Crispusun eitimiyle grevlendirilmitir. M.S. 325 ylnda lmtr. Bkz. Guntram Koch, Erken Hristiyan Sanat, s.24 122
Granth, Mchael, Romadan Bizansa .S. Beinci Yzyl, (ev. Z. Zhre lkgelen), Homer Kitabevi, stanbul, 2000, s.109; Hagia Thekla (Meryemlik), http://www.kenthaber.com/akdeniz/ mersin/silifke/ Rehber/kiliseler/hagia-thekla-meryemlik,(08.02.2008)
-
31
2.1.2. I. Konstantinus Dnemi
Hristiyanln serbest bir din haline gelmesiyle (313 Milano Bildirgesi) hem
ilevsel hem de simgesel adan kamusal tapnmaya uygun bir yap tipinin
tasarlanmas sorunu ortaya kmtr. Hristiyanlarn bu inanc kabul etmi byk
kitleleri barndrabilecekleri ve yaplan ayinleri gerekletirebilecekleri kapal
meknlara gereksinimleri olmutur. Eski tapnak formlar dar olduklarndan ve eski
pagan dinine ait simgeleri ierisinde bulundurmalarndan dolay
kullanlamamlardr. Bu yzden Konstantin ve kilise yetkilileri daha geni ve planl
yaplara ynelmilerdir.123 Geleneksel olarak imparatorluun adaletinin datld
yap olan bazilikay uyarlam, bylece devlet ve kilise arasndaki yeni ba
desteklemitir. Bu mimari tipinin en byk rnei Romada yer alan eski San Peter
(Pietro) Kilisesidir. Bu kilisenin bazilika plan (Ek 25) kendisinden sonra gelen
birok yapya rnek tekil etmitir. I. Konstantinusun destekledii dinsel mimarinin
rnekleri olan birok kilise Anadolu dnda halen ayaktadr.124 Fakat Konstantinus
dnemine ait Anadoludaki kiliselerin ok az gnmze kadar ulaabilmitir. Bu
yzden Anadoluda yer alan mimari yaplarn zellikleri tam olarak bilinememekte,
sadece gereine yakn tahmini planlar ve izimler yaplabilmektedir.
stanbulun (Konstantinopolis) imparatorluun yeni bakenti olmasyla I.
Konstantinus hem bakente hem de dier blgelere isimlerini yazl kaynaklardan
rendiimiz birok kilise yaptrm, fakat bunlardan gnmze hi bir kalnt
ulamamtr. Bugn stanbulda buluna