Spis treściStruktura podręcznika BIOS .....................................................................................................5Bίoς ...... ....................................................................................................................................................6

I. Wprowadzenie do biologii ................................................................................7

1.1 Biologia – nauka o życiu...............................................................................................81.2 Jak pracują uczeni? ....................................................................................................... 10

Metoda. Eksperyment................................................................................................ 12 Metoda. Bezpieczeństwo pracy w laboratorium ...................................... 13

1.3 Cechy życia ........................................................................................................................ 141.4 Mikroskop – brama do mikroświata................................................................... 16

Metoda. Przygotowanie preparatu mikroskopowego .......................... 18 Metoda. Badanie pod mikroskopem ................................................................ 19 Laboratorium. Badanie pod mikroskopem.................................................. 20 Spojrzenie z bliska. Mikroskop elektronowy............................................... 21

1.5 Komórki – bloki budowlane organizmu.......................................................... 22 Metoda. Rysowanie i fotografowanie obiektu badanego

pod mikroskopem......................................................................................................... 24 Laboratorium. Komórki zwierzęce i roślinne............................................... 25

1.6 Od komórki do organizmu ...................................................................................... 26 Spojrzenie z bliska. Teoria komórki................................................................... 29

1.7 Do i z komórek – dyfuzja........................................................................................... 301.8 Do i z komórek – osmoza ......................................................................................... 32

Laboratorium. Osmoza............................................................................................. 35Rozdział w skrócie ...................................................................................................................... 36Sprawdź swoją wiedzę! .......................................................................................................... 38

II. Różnorodność życia............................................................................................... 39

2.1 Klasyfikacja organizmów........................................................................................... 40 Spojrzenie z bliska. Biolodzy szukają

nieznanych gatunków............................................................................................... 432.2 Jak rozpoznać organizm?.......................................................................................... 44

Metoda. Korzystamy z klucza rozpoznawczego........................................ 45 Metoda. Sporządzamy klucz rozpoznawczy................................................ 46 Laboratorium. Rozpoznawanie drzew liściastych według liści........ 47

2.3 Pięć królestw żywej przyrody................................................................................. 48 Spojrzenie z bliska. Wirusy ..................................................................................... 50

2.4 Bakterie................................................................................................................................. 512.5 Protisty.................................................................................................................................. 53

Metoda. Sporządzanie i obserwacja wyciągu siennego ...................... 56

Laboratorium. Organizmy jednokomórkowe............................................. 572.6 Grzyby................................................................................................................................... 58

Laboratorium. Grzyby................................................................................................ 61 Spojrzenie z bliska. Grzyby i grzybobranie.................................................. 62

2.7 Rośliny I ................................................................................................................................ 642.8 Rośliny II ............................................................................................................................... 662.9 Bezkręgowce I.................................................................................................................. 68

Spojrzenie z bliska. Rafa koralowa..................................................................... 702.10 Bezkręgowce II................................................................................................................. 72 Laboratorium. Bezkręgowce................................................................................. 742.11 Kręgowce............................................................................................................................ 76 Metoda. Wycieczka do muzeum......................................................................... 78 Metoda. Układanie mapy myśli............................................................................ 79Rozdział w skrócie ...................................................................................................................... 80Sprawdź swoją wiedzę! .......................................................................................................... 82

III. Odżywianie i trawienie.................................................................................... 83

3.1 Żywność zawiera niezbędne do życia substancje .................................... 84 Laboratorium. Ustalanie substancji odżywczych..................................... 86 Spojrzenie z bliska. Szkorbut ................................................................................ 87

3.2 Jak zdrowo się odżywiać?......................................................................................... 88 Metoda. Badanie etykietek artykułów żywnościowych........................ 91

3.3 Zęby rozdrabniają pokarm....................................................................................... 92 Spojrzenie z bliska. Pielęgnacja zębów.......................................................... 94

3.4 Trawienie............................................................................................................................. 963.5 Droga pokarmu przez układ pokarmowy ...................................................... 98

Laboratorium. Trawienie....................................................................................... 100 Spojrzenie z bliska. Człowiek z dziurą w żołądku.................................. 101

3.6 Odżywianie innych organizmów...................................................................... 1023.7 Więcej o odżywianiu ssaków............................................................................... 1043.8 Sposoby odżywiania ................................................................................................ 106

Spojrzenie z bliska. Największy żywy filtr .................................................. 1093.9 Pasożyty i reducenci ................................................................................................ 110

Spojrzenie z bliska. Pasożyty człowieka...................................................... 112 Metoda. Szykowanie plakatu informacyjnego....................................... 113Rozdział w skrócie ................................................................................................................... 114Sprawdź swoją wiedzę! ....................................................................................................... 116

Indeks pojęć i osób .................................................................................................................. 117Odpowiedzi na zadania ........................................................................................................ 118

Spis treści

IV. Oddychanie, krwiobieg i wydalanie............................................ 1254.1 Oddychanie..................................................................................................................... 1264.2 Układ oddechowy....................................................................................................... 128

Metoda. Modele na lekcjach biologii............................................................. 130 Metoda. Kreślenie diagramu kołowego........................................................ 131 Laboratorium. Oddychanie.................................................................................. 132

4.3 Wymiana gazowa w innych organizmach................................................... 1334.4 Serce – żywa pompa................................................................................................. 136

Metoda. Mierzenie tętna........................................................................................ 138 Spojrzenie z bliska. Co łączy serce z serdecznością?........................... 139

4.5 Krwiobieg......................................................................................................................... 1404.6 Skład i własności krwi................................................................................................ 142

Spojrzenie z bliska. Wampiry.............................................................................. 1444.7 Reakcja organizmu na obciążenia fizyczne................................................. 145

Laboratorium. Jak twój organizm reaguje na obciążenia?............... 1474.8 Przemiana materii w innych organizmach.................................................. 1484.9 Wydalanie odpadów................................................................................................. 150

4.10 Wydalanie w innych organizmach.................................................................... 152Rozdział w skrócie.................................................................................................................... 154Sprawdź swoją wiedzę!........................................................................................................ 156

V. Podpora i ruch............................................................................................................ 1575.1 Różne zwierzęta – różne szkielety..................................................................... 1585.2 Szkielet człowieka........................................................................................................ 160

Spojrzenie z bliska. Skrzywienia sylwetki i płaskostopie................... 162 Laboratorium. Szkielet............................................................................................ 164

5.3 Stawy i mięśnie.............................................................................................................. 165 Laboratorium. Stawy i mięśnie.......................................................................... 167

5.4 Poruszanie się na lądzie........................................................................................... 1685.5 Ptaki: podniebne loty................................................................................................ 170

Laboratorium. Upierzenie i lot ptaka............................................................. 1735.6 Ruch w wodzie.............................................................................................................. 174

Laboratorium. Ruch w wodzie........................................................................... 176 Spojrzenie z bliska. Rekordy ruchu zwierząt............................................. 177Rozdział w skrócie.................................................................................................................... 178Sprawdź swoją wiedzę!........................................................................................................ 180

VI. Układ nerwowy i zmysły ............................................................................ 1816.1 Narządy zmysłów i zmysły..................................................................................... 1826.2 Oko – narząd wzroku................................................................................................ 184

Laboratorium. Oko i wzrok.................................................................................. 187 Spojrzenie z bliska. Wady wzroku i higiena oczu ................................. 188 Spojrzenie z bliska. Poza zasięgiem wzroku człowieka..................... 189

6.3 Projekt. „Życie w mroku”......................................................................................... 1906.4 Ucho – narząd słuchu .............................................................................................. 192

Laboratorium. Ucho i słuch................................................................................. 194 Spojrzenie z bliska. Poza zasięgiem słuchu człowieka....................... 195

6.5 Projekt „Życie w ciszy”.............................................................................................. 1966.6 Zmysły skóry .................................................................................................................. 198

Laboratorium. Zmysły skóry ............................................................................... 2006.7 Zmysły smaku i zapachu ........................................................................................ 201

Laboratorium. Smak i zapach ............................................................................ 2036.8 Układ nerwowy............................................................................................................ 2046.9 Bodziec – układ nerwowy – reakcja................................................................ 206

Laboratorium. Czas reakcji................................................................................... 208 Spojrzenie z bliska. Odruch źrenicy............................................................... 209 Laboratorium. Ruchy i zmysły bezkręgowców....................................... 210Rozdział w skrócie ................................................................................................................... 212Sprawdź swoją wiedzę! ....................................................................................................... 214

VII. Organizm roślinny ........................................................................................... 2157.1 Budowa rośliny kwiatowej .................................................................................... 216

Metoda. Sporządzanie zielnika.......................................................................... 218 Spojrzenie z bliska. Przekształcone organy roślin ................................. 219

7.2 Odżywianie roślin ....................................................................................................... 220 Laboratorium. Fotosynteza ................................................................................. 222 Spojrzenie z bliska. Tajemnica odżywiania roślin.................................. 223

7.3 Liść – zielona fabryka................................................................................................ 224 Laboratorium. Budowa liścia.............................................................................. 226

7.4 Do czego roślinom potrzebna jest glukoza? ............................................. 2277.5 Przenoszenie substancji i podpora .................................................................. 230

Laboratorium. Przenoszenie substancji w organizmie roślinnym.... 232 Spojrzenie z bliska. Źdźbło – model wieżowca ..................................... 233

7.6 Parowanie wody przez liście ................................................................................ 234 Laboratorium. Transpiracja.................................................................................. 236 Spojrzenie z bliska. Rośliny suchych regionów...................................... 237

7.7 Rośliny potrzebują substancji mineralnych................................................ 2387.8 Projekt. „Odkrycia na wiosennej łące”............................................................ 240

Rozdział w skrócie ................................................................................................................... 242Sprawdź swoją wiedzę! ....................................................................................................... 244

Indeks pojęć i osób ................................................................................................................. 245Odpowiedzi na zadania......................................................................................................... 246

14 15

Siedem procesów życiowychWszystkim żywym stworzeniom właściwych jest siedem procesów życiowych. Jeżeli

brakuje przynajmniej jednego lub kilku procesów, znaczy obiekt jest nieożywiony.

1.3 Cechy życia

ZadaniaCzym żywa mysz różni się od zabawki?Wymień siedem procesów życiowych. Krótko skomentuj każdy.Jakie organy zmysłów posiada człowiek? Jakie zmiany w otoczeniu one rejestrują?Dlaczego organizmom żywym właściwe jest rozmnażanie?Jakie dostrzegasz różnice we wzroście między zwierzętami i roślinami?Człowiek również jest żywym organizmem i jemu też właściwe są wszystkie siedem proce-sów życiowych. Podaj ich przykłady.

1.2.

3.

4.

5.

6.

Czy wiesz?Człowiek najpierw myśli, a potem działa. Jego mózg jest najbardziej zło-żony wśród wszystkich istot żywych. „Mózgiem” robota jest komputer, „organami zmysłów” – czujni-ki. Robot jednak, w przeciwieństwie do człowieka, może tylko rea-gować na zmia-ny w otocze-niu.

Wioleta bardzo chciała mieć w domu myszkę. Pewnego dnia dziadek podarował dziewczynce nakręcaną zabawkę. Wioleta obraziła się, bo chciała mieć żywą myszkę.

Czym istoty żywe różnią się od nieożywionych? Wyjaśnienie tego jest dla nas bardzo ważne, ponieważ biologia zajmuje żywymi organizmami.

Porównanie żywej myszki z zabawkąŻywa myszka cały czas rusza się, nawet we śnie. Kiedy nie śpi, jest w

ciągłym ruchu: biega, wdrapuje się na kanapę, wspina się po firankach, spada i znów włazi... Zabawka ma kółka. Nakręcona też się porusza, ale tylko w linii prostej.

Żywa mysz odżywia się ziarnem i orzechami. Lubi świeże warzywa: kapustę, marchew, sałatę. W klatce musi mieć świeżą wodę. Pokarm do-daje myszy energii, którą ta spala poruszając się. Mysz-zabawka nie od-żywia się. Energia nakręcanej zabawki szybko wyczerpuje się i mysz-ka staje.

Żywa mysz cały czas oddycha. Kiedy śpi, widać, jak poruszają się jej boki. Wdychany tlen trafia do organizmu i bierze udział w reakcjach che-micznych wyzwalających z pokarmu energię. Mysz-zabawka nie oddy-cha.

Żywa mysz wydala odchody. Oddaje mocz w naczyniu z piaskiem, zostawia małe podłużne drobinki pomiotu. Dlatego trzeba co kilka dni czyścić klatkę. Zabawka nie ma odchodów.

Żywa mysz czuje: widzi, słyszy, ciągle wącha. Zabawka niczego czuć nie może.

Żywe myszy rozmnażają się: łączą się w pary i mają młode. Zabaw-ki rozmnażać się nie mogą. Są one produkowane w fabryce z plastiku i sztucznego futra.

Żywe myszy rosną i rozwijają się. Młode tuż po narodzeniu są malut-kie, nieowłosione i ślepe. Z mlekiem matki otrzymują wszystkie niezbęd-ne substancje i szybko rosną. Po kilku tygodniach są już podobne do do-rosłych myszy. Zabawki rosnąć nie mogą.

RuchZwierzęta mogą

chodzić, biegać, ska-kać, pełzać, pływać, latać z miejsca na miejsce. Rośliny ros-ną w jednym miejscu, ale też mogą poruszać niektórymi częściami, np. otwierać i zamykać kwiat, podnosić i opuszczać liście.

OddychanieOddychanie jest sposo-

bem wyzwalania zawartej w pokarmie energii che-micznej. Zwierzęta wy-korzystują ją do wzrostu, ruchu i innych procesów życiowych. Rośliny oddy-chając również wyzwala-ją energię.

RozmnażanieOrganizmy żywe

musza rozmnażać się, bo inaczej wy-marłyby. Zwierzę-ta składają jaja lub rodzą młode. Ro-śliny rozsypują na-siona, z których wykluwają się nowe rośliny.

OdżywianieWszystkie organizmy

odżywiają się. Zaopatrują się w ten sposób w energię i substancje niezbędne do wzrostu i odnowy. Zwie-rzęta odżywiają się inny-mi organizmami, rośliny wytwarzają pożywienie poprzez fotosyntezę.

WydalanieWydalanie – to usuwanie z

organizmu zbytecznych sub-stancji. Wszystkie zwierzęta produkują odchody – dwutle-nek węgla, kał, mocz – które muszą wydalać. Rośliny gro-madzą zbyteczne substan-cje w liściach. Liście opadają wraz z odchodami.

ZmysłyIstoty żywe mają or-

gany zmysłów, np. oczy i uszy, które pomagają ustalić, co się dzieje wo-kół i reagować na zmia-ny. Rośliny nie mają or-ganów zmysłów, ale też reagują na światło czy wodę.

WzrostWiększość zwie-

rząt osiąga pewne rozmiary i przestaje rosnąć. Rośliny ros-ną najczęściej przez całe życie.

A B1 Żywa mysz (A) i zabawka (B).

2 Roślinom, tak jak zwierzętom,właściwe są wszystkie procesyżyciowe: ruch, odżywianie,rozmnażanie się, wzrost i in.

84 85

Tomek wybrał się dziś na zakupy. Chodzi między rzędami półek i chłodni i wkłada produkty do wózka. Lista zakupów jest długa: szynka, makaron, ziemnia-ki, masło, jajka, chleb, kiełbasa, ryba, jabłka, pomi-dory, ryż, ser... W dziale z nabiałem chłopak zatrzy-muje się dłużej – studiuje etykietki jogurtów. Czego na nich szuka?

Produkty spożywcze różnią się nie tylko opako-waniem, ceną, wyglądem czy smakiem, ale i skła-dem (rys. 2). Składają się one z różnych substancji, z których większość jest niezbędna do życia organizmu.

Substancje odżywczePieczywo, makaron, ziemniaki, ryż zawierają dużo

skrobi, słodycze – cukru. Te substancje zaliczamy do węglowodanów. Jest to główne źródło energii organi-zmu. Glukoza, wytwarzana w komórkach roślinnych w procesie fotosyntezy, też należy do węglowodanów.

Tłuszcze również dostarczają organizmowi ener-gii. Niemało jest ich w śmietanie, maśle, margarynie, oleju, orzechach i większości kiełbas. Organizm otrzy-muje z tłuszczów więcej energii, niż z tej samej ilości węglowodanów.

Ciało człowieka potrzebuje nie tylko energii, ale i substancji budowlanych. Otrzymujemy je spoży-wając bogate w białka produkty: mięso, rybę, jajka, mleko, twaróg, sery, groch, fasolę. Białka są bardzo ważne dla organizmu. Są one niezbędne do budowy nowych komórek.

Węglowodany, tłuszcze i białka nazywamy substan-cjami odżywczymi. Organizm człowieka otrzymuje z nich energię, wykorzystuje do wzrostu i odtwarzania uszkodzonych tkanek. Na opakowaniu każdego pro-duktu podana jest jego wartość odżywcza – ilość sub-stancji odżywczych w 100 g tego produktu.

Witaminy i substancje mineralneDla zdrowia organizmu same substancje odżywcze nie wystarczą. Czło-

wiek musi otrzymywać też nieduże ilości witamin i substancji mine-ralnych. Zawierają je różne artykuły spożywcze, ale najwięcej owoce, warzywa, wątróbka, nabiał i chleb razowy.

Znanych jest ponad 20 różnych witamin. Oznaczamy je wielkimi lite-rami: A, B1, B6, C, D i in. Witaminy biorą udział w bardzo ważnych re-akcjach chemicznych.

Człowiek musi też otrzymywać mniej więcej 50 różnych substancji mineralnych. Organizm wykorzystuje je w różnych reakcjach chemicz-nych, np. w produkcji białka. Znaczenie witamin i substancji mineral-nych dla organizmu człowieka obrazuje tabelka na rys. 3.

Materiały rozkładające i wodaOwoce, warzywa, artykuły zbożowe, chleb razowy zawierają mate-

riały rozkładające. Jest to celuloza i inne substancje tworzące ścianki komórek roślinnych. Poprawiają one ruch masy pokarmowej w jelitach, zapobiegają zatwardzeniu.

Woda jest dla organizmu człowieka żywotnie ważnym płynem. Nie-co wody otrzymujemy jedząc zupę, świeże owoce i warzywa, ale tego nie wystarcza dla regeneracji traconych płynów. Dlatego nastolatki po-winny wypijać co najmniej 2 litry wody lub napojów orzeźwiających dziennie.

Czy wiesz?W 1783 r. na Atlantyku zatonął sta-tek przewożący do Europy ładunek cukru. Marynarze zdążyli wrzucić do łodzi ratunkowej tylko kilka skrzyń cukru. Rozbitkowie dziewięć dni jedli tylko sam cukier. Kiedy odnalazł ich inny statek, wszyscy chorowali na szkorbut i mieli całko-wite zatwardzenie żo-łądków.

ZadaniaWymień po 5-6 produktów spożywczych bogatych w węglowo-dany, tłuszcze i białka.Z jakich substancji odżywczych organizm czerpie energię? Które używane są jako budulec?Wyjaśnij, dlaczego dzieci i nastolatki powinny spożywać więcej produktów bogatych w białka niż dorośli.Zbadaj 3 i wymień produkty zawierające wskazane witaminy i substancje mineralne. Wyjaśnij ich znaczenie.Dlaczego człowiek powinien spożywać dostateczną ilość materia-łów rozkładających?

1.

2.

3.

4.

5.

1 Tomek wybiera produkty w sklepie.

3.1 Żywność zawiera niezbędne do życia substancje Substancja Źródło Wykorzystanie w organizmie Gdy substancji brak

Witamina C Owoce cytrusowe, świeże warzywa, jabłka, porzeczki,

kiwi

Utrzymuje zdrową skórę i dziąsła, goi rany

Występuje szkorbut: zaczyna się krwawienie dziąseł i jamy nosowej,

krwawienie wewnętrzne.Witamina D Nabiał, jajka, tran, wątróbka. W

świetle słonecznym wytwarza się w skórze człowieka.

Wzmacnia kości i zęby Występuje krzywica: kości stają się miękkie i wykrzywiają pod ciężarem ciała.

Wapń Nabiał, jajka, brokuły Wzmacnia kości i zęby Występuje krzywica.

Żelazo Wątróbka, mięso, szpinak, buraczki, morele, jajka

Do wytwarzania czerwonych krwinek

Występuje anemia: we krwi spada ilość krwinek czerwonych, człowiek czuje się

wycieńczony, szybko się męczy.

węglowodany tłuszcze

białka woda witaminy

ryż

makaronchlebrazowybułeczki

margaryna

orzechy

kiełbasa

masło

ser

ryba

wołowina

jajka

2 Artykuły spożywcze i ich skład.4 Substancje otrzymywane przez

organizm z jedzeniem i ichwykorzystanie.

3 Znaczenie niektórych witamin i substancji mineralnych dla organizmu człowieka.

Węglowodany dostarczają energii

Tłuszcze dostarczają energii

Produkty bogate w węglowodany

Produkty bogate w tłuszcze

Produkty bogate w białka

substancjemineralne

biorą udział wważnych reakcjach

chemicznych

Substancjemineralne

Materiałyrozszczepiające

niezbędne dowytwarzania krwi,wzmacniają kości

poprawiają ruchpokarmu w jelitach

Białka dostarczająbudulca

Witaminy

Laboratorium

86

4. Ustalanie białekPotrzebne: probówki, stojak, pipetka, świeże mleko, cytryna albo ocet, sokowirówka, białko jajka, różne napoje.

Mleko trzymane kilka dni w cieple kwaśnieje. Kwas wydzielany przez bakterie kwasu mlekowego tworzy z zawartego w mleku białka grudki. Ta-kie samo, tylko szybkie przekształcenie białka można spowodować wlewa-jąc do świeżego mleka sok z cytryny, zawierający kwas cytrynowy.

Wlej do probówki mleka. Wyciśnij soku cytrynowego i nakap do mleka. Obserwuj, jak się zmienia mleko. Możesz zatkać próbówkę palcem i nie-co wstrząsnąć. W ten sam sposób zbadaj białko jajka, sok z pomarańczy, wodę mineralną. Sformułuj wnioski.

3. Ustalanie tłuszczówPotrzebne: kartka papieru do pisania, skrobak, długopis, łyżeczka, papierowy ręcznik, masło i inne produkty.

Na kartce papieru narysuj okręgi o średnicy 8 cm. Pod nimi podpisz nazwy produktów, np. masło, woda, jabłko. Weź łyżeczką kawałeczek masła, połóż w podpisanym okręgu i przyciśnij. Potem umocz pa-lec w wodzie i dotknij drugiego okręgu. Zaczekaj kil-ka minut, oczyść papier i obejrzyj pod światło. Tam, gdzie było masło, wystąpi tłusta plama, papier sta-nie się na wpół przeźroczysty. W innych okręgach umieść kiełbasę, kawałeczek sera... Pozwól papie-rowi wyschnąć. Następnego dnia obejrzyj go. Sfor-mułuj wnioski.

1. Ustalanie skrobiPotrzebne: jodyna, krochmal, woda, pipetka, dwie nieduże szklanki, łyżeczka, niezmywalny flamaster, miseczka, różne produkty spożywcze.

Szklanki ponumeruj i wlej do nich jednakową ilość ciepłej wody. Do jed-nej szklanki wsyp łyżeczkę krochmalu i dobrze wymieszaj. Do obu szkla-nek kapnij po kilka kropel jodyny. Porównaj kolor roztworów. Jodyna jest ruda i zabarwia wodę na rudo. Jeżeli w roztworze jest skrobia, jodyna za-barwia się na kolor ciemnoniebieski.

Nie poplam się!

Zbadaj przy pomocy jodyny różne produkty spożywcze, np. banan, jab-łko, ziemniak, i ustal, czy zawierają one skrobię. Suche produkty (chleb, makaron, ryż) należy przedtem zwilżyć lub wymoczyć w wodzie. Narysuj tabelkę i spisz wyniki.

Ustalanie substancji odżywczych

2. Ustalanie glukozyPotrzebne: dwa kubki jednorazowe, niezmywal-ny flamaster, mączka glukozy, ciepła woda, ły-żeczka, dwa paski do ustalania glukozy.

Ponumeruj kubki i wlej do każdego po trochę ciepłej wody. Do drugiego wsyp łyżeczką mączki glukozy i dobrze rozmieszaj. W obu kubkach umocz na chwilę paseczki do ustalania gluko-zy i wybrawszy potrzymaj je pionowo około 2 min. Po-tem ustal według skali, czy roztwór zawiera glukozę.

113

Metoda

Czy zwróciłeś uwagę, jak zrobione są plakaty reklamo-we? Specjaliści od reklamy mają postawiony jasny cel:

przykuć uwagę przechodniów i przekazać im odpo-wiednią informację, dlatego materiał ilustracyjny za-wsze idzie w parze z dobrze przemyślanym tekstem.

Podzielcie się na grupy i stwórzcie plakat informa-cyjny o wybranym pasożycie człowieka. Skorzystaj-cie z poniższych porad.

Szykowanie plakatu informacyjnego6. Wykresy i rysunki

Nie wszystko można opisać w tekście i pokazać na zdjęciach. Coś trzeba też nakreślić lub narysować. Skorzystajcie ze wszystkich posiadanych środków i nie zapomnijcie dodać podpisów.

7. Lepiej mniej niż za dużoPlakat nie może być zbyt pstry i przeładowany in-

formacją. Zostawcie na nim nieco miejsca i wolne obrzeża.

1. Tytuł jest najważniejszyDobrze przemyślcie tytuł plakatu.

Musi on nie tylko zwracać na siebie uwa-gę, ale i dokładnie określać temat. Na-piszcie go dużymi literami u góry arku-sza papieru. Użyjcie grubego pisaka.

2. IlustracjeW literaturze informacyjnej i inter-

necie znajdźcie ilustracje. Muszą one być dobrej jakości i wystarczająco duże. Wybierzcie i naklejcie tylko najlepsze. Pamiętajcie jednak, że plakat to nie al-bum zdjęć.

3. Krótko i jasnoZdania starajcie się formułować krót-

ko i jasno. Taki tekst łatwiej się czyta i zapamiętuje.

4. Podział tekstuTemat podzielcie na mniejsze podte-

maty. Tytuły wyróżnijcie. Tekst poszcze-gólnych podtematów możecie pisać róż-nymi kolorami.

5. Optymalne rozmieszczeniePisząc tekst nie „właźcie” na ilustra-

cje. Starajcie się rozmieścić materiał sy-metrycznie. Ważne elementy można pod-kreślić liniami lub drobnymi symbolami. Powierzchnię podzielcie na części.

WSZY – KRWIOPIJNE PASOŻYTY

WYGLĄD

Wesz jest drobnym bezskrzydłym owadem. Ciało spłaszczone, kończyny krótkie i silne, przystosowane do wczepiania się we wło-sy i ubranie.

RÓŻNORODNOŚĆ

Atakują ludzi trzy rodzaje wszy:wesz głowowa;wesz ubraniowa;wesz łonowa.

•••

ODŻYWIANIE

Wesz jest zewnętrznym pasożytem krwiopijnym. Kłująco-ssącym narządem gębowym przekłuwa skórę i ssie krew. Karmi się kilka razy dziennie. Śli-na owada zawiera substancje powstrzymujące krzepnięcie krwi.

ROZMNAŻANIE

Jajeczka wszy nazywamy gnidami. Sami-ce przyklejają je do włosów i ubrania. Mło-de wszy wykluwają się po kilku tygodniach i od razu zaczynają ssać krew.

NISZCZENIE

Jeżeli wszy jest niedużo, można je wycze-sać gęstym grzebieniem, jeżeli więcej – należy ściąć włosy i użyć specjalnych lekarstw. Odzież i pościel należy wyprać w pralce automatycznej z przegotowa-niem.

PRZENOSZENIE

Wszy są przenoszone przez kontakt osobisty z zawszona osobą, dotyka-nie jej grzebienia, szczot-ki, ubrania czy pościeli.

wesz łonowawesz głowowa

87

Spojrzenie z bliska

Marynarska zarazaVasco da Gama, któ-

ry w 1497 r. wyruszył na poszukiwanie drogi morskiej do Indii, stra-cił w wyprawie ponad połowę załóg. Więk-szość marynarzy ponio-sła śmierć nie w burz-liwych morzach, lecz z powodu szkorbutu. Cho-robę tę zwano kiedyś marynarską zarazą. Cierpiały na szkorbut wszystkie za-łogi wyruszające w dalekie rejsy.

Jakie są objawy choroby? Najpierw zaczynają krwa-wić dziąsła, potem chwiać się i po jakimś czasie wypadać zęby. W ich miejscu otwierają się krwawiące i ropiejące rany. Z ust chorego rozchodzi się nieznośny smród, do-znaje on dreszczy. Rany goją się bardzo wolno, a zagojo-ne znów otwierają się przy najlżejszym napięciu. Chory traci siły, nie może nawet się ruszać. Mniej więcej po ty-godniu od pierwszych objawów umiera.

Cytryny i kiszona kapustaW epoce wielkich odkryć geograficznych statkami po-

konywano olbrzymie odległości, załogi spędzały na morzu całe miesiące. Świeżej żywności zabierano niedużo z powo-du jej psucia się. Marynarze jedli przeważnie suchary, solo-ne i suszone mięso, pili wodę, wino lub rum. W dłuższych wyprawach występowały u nich objawy szkorbutu. Z cza-sem kapitanowie zauważyli, że choroba ustępuje, jeśli statek zawija do portu i marynarze dostają świeże jedzenie.

W 1747 r. angielski lekarz wojskowy James Linde udo-wodnił, że marynarzom brakuje świeżej żywności. Lekarz dbał o to, by na każdy okręt angielski ładowano jak naj-więcej owoców i warzyw. Później ustalił, że najlepszym środkiem na szkorbut są cytryny i kiszona kapusta.

Wyprawa Jamesa Cooka16 sierpnia 1768 r. w porcie Plymouth podniósł kotwi-

cę statek „Endeavour” dowodzony przez Jamesa Cooka. Prócz 80 osób załogi, płynęło nim 14 uczonych. Wypra-wa miała kilka celów. Po pierwsze, chciano odnaleźć ta-jemniczy Południowy Kontynent (Antarktydę). Po drugie, prowadzono obserwacje ruchu planet. I najważniejsze – zamierzano udowodnić, że prawidłowe odżywianie w dłu-giej podróży może uchronić przed szkorbutem. Początkowa załoga nie chciała jeść warzyw, Cookowi udało się jednak przekonać marynarzy.

Wyprawa dotarła do Ta-hiti, Nowej Zelandii, Au-stralii. W trzy lata „Endea-vour” opłynął kulę ziemską. Cook nie odnalazł Połu-dniowego Kontynentu, przywiózł za to ogromną ilość nieocenionej informa-cji naukowej. Kilku człon-ków załogi zmarło na mala-rię, nikt jednak nie ucierpiał z powodu szkorbutu. J. Cook.

Statek „Endeavour”.

Dziąsła dotknięte szkorbutem.

Lekarz okrętowy bada marynarzy chorych na szkorbut.

Szkorbut

ZadaniaW XV-XVI w. Europejczycy mieli już dobre żaglowce, woleli jednak pływać wzdłuż wy-brzeży. Jak sądzisz, dlaczego?Jakie są objawy szkorbutu?Jak sądzisz, dlaczego w dalekie wyprawy ka-pitanowie zabierali cytryny i kiszoną kapustę, a nie jabłka?

1.

2.3.

38

Sprawdź swoją wiedzę!

Wprowadzenie do biologiiDział biologii badający zwierzęta.

A. Botanika. B. Ekologia. C. Mikrobiologia. D. Zoologia.

Wymień po kolei etapy metody naukowo-badawczej.

Niżej wymienione są cztery procesy życiowe. Jakich trzech brakuje?

Wydalanie,oddychanie,rozmnażanie,czucie...

Oblicz powiększenie sumaryczne, jeżeli na oprawce okularu mikroskopu podane jest „10ד, a obiektywu – „20ד.

Na ilustracjach przedstawione są dwie komórki.

A

1

BC

D

AB

C

DEF

2 1. Wymień nazwy części oznaczonych literami A-F.

2. Która komórka jest roślinna, a która – zwierzęca?

3. Czym komórka roślinna różni się od zwie-rzęcej? Wymień trzy główne różnice.

Na zdjęciach widzimy trzy tkanki ciała człowieka. Wymień ich nazwy i funkcje w organizmie ludzkim.

1 2 3

Niżej podane są poziomy budowy organizmu ludzkiego. Ustaw je po kolei od najniższego.

Tkanka,komórka,narząd,organizm,układnarządów.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Na zdjęciach widzimy trzy tkanki roślinne. Wymień ich nazwy i funkcje w organizmie roślinnym.

1 2 3

Co to jest dyfuzja? A. Przekształcenie substancji ze stanu płynnego

w stan gazowy. B. Ruch cząsteczek przez otwory w błonie. C. Chaotyczny ruch cząsteczek substancji. D. Samorzutne mieszanie się cząsteczek substancji.

Na ilustracji pokazane jest przenikanie cząsteczek substancji do i z komórki.

1. Jak nazywamy ten proces? 2. Jakie substancje przenikają do komórki,

a jakie – z komórki?

komórka

naczynie krwionośne

Co to jest osmoza? A. Ruch cząsteczek przez błonę półprzepuszczalną. B. Chaotyczny ruch cząsteczek. C. Dyfuzja wody. D. Dyfuzja wody przez błonę półprzepuszczalną.

Jakie zmiany następują w komórce zwierzęcej w stężonym roztworze soli?

A. Komórka pęcznieje i pęka. B. Komórka marszczy się i kurczy. C. Kształt i rozmiary komórki nie ulegają zmianie.

Jak się zmienia komórka roślinna w wodzie? A. Komórka nieco pęcznieje i trochę powiększa się. B. Komórka słabnie i nieco kurczy się. C. Kształt i rozmiary komórki nie ulegają zmianie.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

Rozdział w skrócie

36 37

Wprowadzenie do biologiiZiemia jest jedynym znanym nam miejscem we Wszechświecie, gdzie istnieje życie. Naszą planetę otacza żywa warstwa zwana biosferą.

Najbardziej ogólne prawa świata ożywionego, jego zjawiska, organizmy i ich rozwój bada biologia. Główne gałęzie biologii:

• zoologia;• botanika;• biologia człowieka;• mikrobiologia;• genetyka;• ekologia;• nauka o ewolucji.

Biologia, fizyka i chemia to naukiprzyrodnicze.

W naukach przyrod-niczych problemy rozwiązywane są przy pomocy metodynaukowo-badawczej. Główne etapy tej metody to:

Obserwacja

Hipoteza

Eksperyment

Wynik

Wniosek

Użycie osiągnięć naukowych do doskonalenia życia ludzi nazywamy technologiami. Wdrażanie praktyczne osiągnięć nauk biologicznych nazywamy biotechnologiami.

Organizmom żywym właściwych jest siedem procesów życiowych:

ruch odżywianie

oddychanie wydalanie

rozmnażanie

wzrost

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Mikroskop – to przyrząd do obserwacji małych, niewidocznych gołym okiem obiektów składający się z dwóch i więcej wypukłych soczewek. Najczęściej używane są mikroskopy świetlne. Obiekt przygotowany do obserwacji pod mikroskopem nazywamy preparatem mikroskopowym.

Szkolny mikroskop świetlny.

okular

tubus

rewolwer obiektyw

statyw

śruba

stolik

lusterko

Na oprawkach okularu i obiektywu wskazane są wielkości powiększenia. Mnożąc je przez siebie otrzymamy powiększenie sumaryczneprzyrządu.

Najdrobniejszą jednostką budowy organizmu jest komórka. Jedne organizmy są wielokomórkowe, inne – jednokomórkowe.

7.

8.

9.

10.

Komórka zwierzęca.

wodniczka

błonakomórkowa jądro

cytoplazma

Komórka roślinna.

cytoplazma

ścianka komórki

błonakomórkowa

jądro

chloroplasty

wodniczka

Porównanie komórek zwierzęcej i roślinnej.

Podobieństwa Różnice1. Obie mają jądro. 11. Komórka roślinna ma

ściankę z celulozy, a komórka zwierzęca nie ma.

2. Obie mają błonę. 2. Komórka roślinna ma chloroplasty, a komórka zwierzęca nie ma.

3. Obie mają cytoplazmę.

3. Komórka roślinna zawsze ma wodniczki, komórka zwierzęca – niekoniecznie.

Komórki o jednakowej budowie i tych samych funkcjach tworzą tkanki.

komórki nabłonkowe tkanka nabłonkowa

Niektóre tkanki tworzące ciało człowieka:• tkanka kostna;• tkanka nabłonkowa;• tkanka nerwowa;• krew;• tkanka mięśniowa.

Różne tkanki tworzą w organizmie człowieka narządy. Wykonują one jedną lub kilka prac. Grupę narządów wykonujących tę samą lub podobną pracę nazywamy układem narządów.

Komórki roślinne również tworzą różne tkanki. Niektóre tkanki roślinne:• tkanka okrywająca (epiderma);• miękisz asymilacyjny;• tkanki przewodzące.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

Rośliny też mają organy, te jednak nie tworzą układów. Organy rośliny kwiatowej:• kwiaty;• łodyga;• liście;• korzenie.

Samorzutne mieszanie się cząsteczek substancji nazywamy dyfuzją. Cząsteczki poruszają się w kierunku, gdzie ich koncentracja jest mniejsza. Poprzez dyfuzję do organizmu trafiają niezbędne do życia substancje.

Błona komórkowa jest półprzepuszczalna. Mogą przez nią przenikać tylko mniejsze cząsteczki substancji.

mała cząsteczkaduża cząsteczka

błona półprzepuszczalna

Dyfuzję wody przez błonę półprzepuszczalną nazywamy osmozą. Woreczek do dializy wypełniony roztworem cukrowym i zanurzony w wodzie po jakimś czasie pęcznieje: woda sposobem osmozy przenika do woreczka.

Wpływ roztworów o różnym stężeniu na komórki zwierzęcą i roślinną.

Komórka zwierzęca

Komórka roślinna

W wodzie Pęcznieje i pęka

Nieco pęcznieje i powiększa się

W słabymroztworze

Nie zmienia kształtu i

rozmiarów

Nie zmienia kształtu i

rozmiarów

W roztworzestężonym

Kurczy się i marszczy

Nieco słabnie i kurczy się

18.

19.

20.

21.

22.

czucie(pobudliwość)

190 191191190

6.3 Projekt „Życie w mroku”Zamknij oczy i jeszcze zasłoń je dłońmi. Trzymaj tak kilka minut. A

teraz wyobraź sobie, że musiałbyś żyć w ciemności cały czas.Tylko na Litwie żyje ponad 7000 niewidomych. Ludzie ci albo urodzi-

li się już ociemniali, albo stracili wzrok w wypadku. Niewidomi muszą ćwiczyć inne zmysły, aby móc żyć pełnowartościowym życiem.

Ula skończyła niedawno 13 lat. Ludzie często jej mówią: „Jesteś ład-na”, „Masz piękne włosy”. Niestety, Ula nigdy siebie nie oglądała: uro-dziła się niewidoma.

Uczyć się z normalnymi dziećmi byłoby Uli za trudno, dlatego od trzech lat uczęszcza ona do ośrodka ociemniałych i słabo widzących w Wilnie. W klasie Uli jest sześcioro uczniów: niewidomych i bardzo słabo widzących. Większość uczy się z podręczników napisanych alfabetem Braille’a. Ula do-brze opanowała to pismo i czyta palcami wcale nie wolniej niż inni oczami. Do robienia notatek używa specjalnej maszynki z alfabetem Braille’a. W ośrodku są też inne „dotykowe” pomoce poglądowe: modele, mapy. Prócz tradycyjnych przedmiotów, w ośrodku są też lekcje orientacji i ruchu, na których dzieci uczą się chodzenia z białą laską niewidomego, opanowują nawyki życia codziennego (gotowania, prania, prasowania itp.).

Ula lubi czytać. Książki pisane alfabetem brajlowskim wypożycza w bibliotece ośrodka. Chętnie słucha muzyki i audycji informacyjnych w radiu. Ma komputer z zainstalowanym specjalnym programem odczy-tywania tekstu. Może sama napisać list, poruszać się w internecie. Kla-wiaturę telefonu komórkowego zna na pamięć, może bez problemu za-dzwonić, wysłać sms. Dziewczynka zawsze ma ze sobą kilka ważnych przyrządów, np. „mówiące” zegarek i termometr.

Dla Uli jest bardzo ważne, by wszystko w jej pokoju było na swoim miejscu. Jeżeli drobna rzecz spadnie na podłogę, znaleźć ją jest bardzo trudno. Na podwórko dziewczynka często wychodzi sama. Orientuje się tu dobrze. Na dalsze spacery wybiera się z osobą towarzyszącą: mamą, ojcem lub koleżanką.

Alfabet Braille’aA Ą B C Č D E Ę

Ė F G H I Į Y J

K L M N O P R S

Š T U Ų Ū V Z Ž

1 Ula chodzi z białą laską..

Podzielcie się na pary i wybierzcie z poniższych po kilka zadań. Po-mogą one w zrozumieniu, jak niewidomi odczuwają otoczenie.

Zadania wykonujemy z zawiązanymi oczami, dlatego przygotuj-my zawczasu odpowiednią ilość opasek. Najpierw zadanie wykonu-je jeden uczeń („niewidomy”), drugi („widzący”) mu pomaga. Potem zmieniamy się rolami. Pracujcie cicho, bo hałas może przeszkadzać innym parom. Niektóre zadania możecie wykonywać podczas prze-rwy lub w domu.

Wyjmuj rzeczy ze swojego plecaka, rozpoznawaj je po omacku. „Wi-dzący” uczeń może też dawać do rozpoznania inne przedmioty.Rozłóż na kupki metalowe monety i banknoty różnej wartości. Bank-noty różnej wartości mają specjalne znaki, które niewidomi rozpo-znają palcami. Obejrzyj je zawczasu i zapamiętaj.Jednego ucznia skrop perfumami. Daj je powąchać „niewidome-mu” i oprowadzaj go po klasie, aż znajdzie tego ucznia. Po zmianie ról należy użyć innych perfum.Wlej z butelki wody do szklanki. Połóż na talerzyku kromkę chle-ba. Spróbuj ją zjeść posługując się widelcem i nożem.Wstań i spróbuj dojść do tablicy, drzwi. Poproś, by za drugim razem pomógł ci „widzący” uczeń. Trzeci raz spróbuj przejść z laską.Wyjdźcie na podwórko (lub na korytarz), stańcie naprzeciwko siebie i rzucajcie piłeczkę. „Widzący” powinien uprzedzać, kiedy rzuca.Wygnij z drutu miedzianego kilka figur geometrycznych i daj je do rozpoznania „niewidomemu”. Potem schowajcie je. Po zdjęciu opas-ki „niewidomy” ma je narysować.Rozpoznaj po głosie, kto z kolegów czy koleżanek z klasy mówi.Dotknij palcami strony zadrukowanej alfabetem Braille’a. Potem zdejmij opaskę, zbadaj alfabet Braille’a i przeczytaj tekst oczami.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.9.

Louis Braille (1809-1852)Louis Braille urodził się w małej wsi francuskiej. Mając trzy latka bawił

się ostrym narzędziem, skaleczył oczy i stracił wzrok. Rodzice pomagali niewidomemu synowi jak mogli. Dowiedziawszy się, że w Paryżu jest szko-ła dla niewidomych, odwieźli tam chłopca. Louis uczył się pilnie i ukończył

nauki ze stopniami celującymi.Później Braille sam założył szkołę dla

niewidomych. Wiedział doskonale, jakie problemy mają niewidome dzieci. W tym czasie nauczyciele sądzili, że nauczenie czytania niewidomego jest niemożliwe. Po wielu próbach Braille opracował znaki pisma wypukłego, które niewidomi roz-poznają końcami palców. Znaki te nazwa-no później alfabetem Braille’a. Jest on dziś używany na całym świecie.

2 Ula pisze na specjalnej maszyncez czcionką Braille’a.

3 Louis Braille. 4 Czytanie pisma Braille’a.

5 Rozpoznawanie pieniędzyz zamkniętymi oczami.

6 Nalewanie wody do szklanki.