sól, tungl og stjörnur

HlíðaskóliHelga Snæbjörnsdóttir

Sól, tungl og stjörnur

Glósur úr 3. kafla


3-1: Sólkerfið verður til

Geimþokukenninging: Kenning um að sólkerfið eigi upptök sín í gríðarstóru gas-

og rykskýi Efnin í skýinu voru aðallega vetni og helín Sprengistjarna hafði þau áhrif á þetta ský að þungum

frumefnum rigndi inn í hana og urðu hráefni í plánetur seinna meir.

Við þetta fór þokan líka að falla saman. Þrýstingur í miðju hennar varð svo mikill að vetniskjarnar fóru að renna saman og mynda helín – og þar með myndaðist sólin.



Plánetur (Reikistjörnur) mynduðust þegar efnið í kringum hina nýmynduðu sól fór að safnast í kekki – þeir stærstu urðu frumplánetur

Á plánetum næst sólu var hitinn svo mikill að lofttegundir gufuðu upp og hnettirnir eru því aðallega úr málmum og grjóti

Á plánetum fjær sólu tolldu gastegundir við hnettina sem urðu risastórir ,,gasrisar”



Tungl eru fylgihnettir pláneta, og mynduðust úr efni umhverfis pláneturnar eftir að þær fóru að kólna

Milli Mars og Júpíters myndaðist smástirnabelti

Við ystu mörk sólkerfisins er efnisský þar sem halastjörnur eru taldar eiga uppruna sinn


3-2: Hreyfing reikistjarnanna

Kenningin um að jörðin væri flöt var einungis við líði meðal þjóða sem hvorki ferðuðust né bjuggu við sjó.

Kenningin um að jörðin sé kúlulaga er studd athugunum manna í daglegu lífi: Ef við göngum á fjall sjáum við lengra út á sjó Skuggi sólar við tunglmyrkva er alltaf bogadreginn



Jarðmiðjukenningin var viðurkennd allt fram á 17. öld. Rök fyrir henni: Við sjáum himinhnetti sveima umhverfis jörðu Maðurinn er æðsta sköpunarverkið, því rökrétt að

hann búi í miðju alheimsins Hlutir detta alltaf niður – leita í átt að miðju

alheims Aristóteles og Ptólemaíos voru helstu

hugsuðirnir að baki þessari kenningu



Sólmiðjukenningin er sú kenning sem við höfum nú um Sólkerfið.

Fyrst sett skipulega fram af Kópernikusi. Skv. henni er Jörðin er ein af reikistjörnunum

sem eru á braut um sólu, og tungl snúast um reikistjörnurnar



Umferðartími plánetu er sá tími sem það tekur hana að fara einn hring í kringum sólu.

Snúningstími plánetu er sá tími sem það tekur hana að snúast einn hring um sinn eigin möndul



Kepler setti fram kenninguna um að brautir reikistjarna umhverfis sólu væru sporbaugar

Newton skýrði ástæður þess að pláneturnar hreyfast eins og þær gera með því að skilgreina þyngdarlögmálið


3-3: Yfirlit um sólkerfið

Í sólkerfinu eru: Sólin Pláneturnar (reikistjörnur) Tungl (fylgihnettir) Halastjörnur Geimgrýti

Röð reikistjarnanna frá Sólu er: Merkúr – Venus – Jörðin – Mars – Júpíter – Satúrnus –

Úranus – Neptúnus - Plútó


3-4: Innri reikistjörnurnar

Merkúríus



Merkúríus: Merking nafnsins: sendiboði guðanna Lofthjúpur nær enginn Alsettur gígum eftir loftsteina Umferðartími (árið) er 88 dagar Snúningshraði (sólarhringur) er 59 jarðar-

sólarhringar Hver dagur mjög langur hiti verður mjög hár á

daginn og mjög lágur á nóttinni: frá – 170°C til 400°C



Lofthjúpur Venusar



Yfirborð Venusar



Venus Merking nafnsins: ástargyðja Rómverja Frá jörðu sést hún aðeins á morgnana eða á kvöldin “Tvíburi jarðar”: svipuð að stærð og þéttleika Mjög þykkur lofthjúpur, m.a. Brennisteinssýra og Koltvísýringur.

Veldur gífurlegum gróðurhúsaáhrifum, háu hitastigi (480°C) sem breytist lítið milli dags og nætur

Möndulsnúningur frá austri til vesturs, öfugt við flestar aðrar plánetur (bakhreyfing)

Umferðartími: 225 jarðarsólarhringar Snúningstími: 243 jarðarsólarhringar (ATH! lengri en árið)



Mars



Mars: Merking nafnsins: hernaðarguð Rómverja Rautt yfirborð stafar af ryðjárni sem þekur

jarðveginn 2 tungl: Fóbos (ótti) og Deímos (ógn) Frosið vatn á pólunum

Suðurpóll Mars



Mars, frh: Yfirborðið þakið uppþornuðum árfarvegum Óvirk eldfjöll, hið stærsta er Ólympsfjall, 25 km hátt Miklir sandstormar geisa um alla plánetuna

Sandstormar hylja yfirborð Mars, sumarið 2001



Smástirnabeltið: Milli Mars og Júpíters er belti af hundruðum þúsunda

grjóthnullunga og kletta Stærsta smástirnið er 1000 km í þvermál

Loftsteinn


3-5: Ytri reikistjörnurnar

Júpíter og nokkur tunglanna á sveimi í kringum hann



Júpíter: Merking nafnsins: æðsti guð

Rómverja Langstærsta pláneta sólkerfisins Á ýmsan hátt líkur sólinni (kalt

yfirborð en heitur kjarni; aðalefni vetni og helín)

Er að öllu eða langmestu leyti úr lofttegundum

Yfirborðið er síbreytilegt skýjamynstur

Rauði bletturinn á yfirborðinu er risastór stormsveipur

Rauði bletturinn er á sífelldrei hreyfingu



Júpíter, frh: Hefur gríðarstórt segulhvolf,

sem teygir sig a.m.k. inn á braut Satúrnusar

Hefur 63 tungl. Stærstu tunglin kallast

Galíleótunglin og eru: Jó: mikil eldvirkni Evrópa: Ganímedes: stærsta tunglið Kallistó: alþakið gígum

Eldgos á Jó



Satúrnus


Satúrnus

Helsta einkenni Satúrnusar eru hringirnir Nefndur eftir guði landbúnaðar og uppskeru Hringirnir eru 7 en hver er gerður úr smærri

hringjum. Vegna snúningshraðans er hnötturinn flatur til

pólanna og í lofthjúpinum geisa vindar sem ná allt að 1800 km/klst hraða. Tungl eru 60 Stærst tunglanna er Títan


Úranus

Fannst undir lok 18. aldar Hefur 27 tungl var himnaguð Rómverja Gashjúpurinn er blágrænn að lit, aðallega úr

metani, helíni og vetni Hitinn er um -210°c efst í skýjahulunni Möndulhallinn er svo mikill að Úranus liggur

eiginlega á hliðinni. Hefur um sig hringi gerða úr metanís


Neptúnus

Þegar brautarreikningar Úranusar stemmdu ekki við raunveruleikann tóku stjörnufræðingar að gera ráð fyrir reikistjörnu utar sem hafði áhrif á Úranus

Þessi stjarna var Neptúnus sem fannst 1846 Hefur 8 tungl og það stærsta nefnist Tríton, sem

hreyfist í gagnstæða stefnu við möndulsnúning Neptúnusar


Geimgrýti Geimgrýti eru grjót og

málmhnullungar af ýmsum gerðum og stærðum. Þeir skella á lofthjúpi jarðar í milljónatali hvern sólarhring

Flestir brenna upp í lofthjúpinum og kallast þá loftsteinar sem orsaka stjörnuhröp

Komist loftsteinn í gegnum lofthjúpinn til jarðar kallast hann hrapsteinn

Leoníta loftsteinadrífan utan úr geimnum 1997


Lífhvolf

Lífhvolf er það fjarlægðarbil sem reikistjarna þarf að uppfylla til að líf geti hugsanlega þrifist á yfirborði hennar

Úrslitaatriði eru hæfilegur hiti og fljótandi vatn

sól, tungl og stjörnur

Documents