smail hakki bursevi nin kenz i mahfi risalesi muhteva ve tahlili ismail hakki bursevi s kenz i mahfi...

7/28/2019 Smail Hakki Bursevi Nin Kenz i Mahfi Risalesi Muhteva Ve Tahlili Ismail Hakki Bursevi s Kenz i Mahfi s Content and

1/194

I

T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER

ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI

TASAVVUF BLM DALI

SML HAKKI BURSEVNN KENZ- MAHF

RSLES MUHTEV VE TAHLL

YKSEK LSANS

ENGN ST

STANBUL-2007


2/194

II

T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER

ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI

TASAVVUF BLM DALI

SML HAKKI BURSEVNN KENZ- MAHF

RSLES MUHTEV VE TAHLL

YKSEK LSANS

ENGN ST

PROF. DR. HASAN KML YILMAZ

TEZ DANIMANI

STANBUL-2007


3/194

III

NDEKLER

NSZ ............................................................................................................. IIKISALTMALAR............................................................................................. III

GR..................................................................................................................1I. SML HAKKI BURSEVNN HAYTI ve ESERLER .........................2

A. HAYTI.....................................................................................................2B. ESERLER .................................................................................................7

II. BURSEVNN KENZ- MAHF SML ESER .....................................101. almamzn Muhtev ve erevesi ...................................................102.almada Tkip Ettiimiz Usl ve Prensipler.....................................13

BRNC BLM............................................................................................17KENZ- MAHFDE ELE ALINAN KONULAR ..........................................17I. KENZ- MAHF ...........................................................................................18

A. GR ......................................................................................................181. Mutasavvflarn Kenz-i Mahf Hakkndaki Grleri ...18

B. BURSEVDE KENZ- MAHF 21

KNC BLM .22KENZ- MAHF METN.................................................................................24SONU...........................................................................................................153BBLYOGRAFYA........................................................................................154EK: KENZ- MAHF ORJNAL METN- ...................................................157


4/194

1

NSZ

Temizlie erme , saflama anlamna gelen Tasavvuf ; kiinin saflamas ,

toplumun saflamas ve zerinde yaanlan corafyann saflap temizlenmesinisalamtr. Bu temizlik derinlii de beraberinde getirmitir.

Bilinenin aksine Anadoluya 1071den nce mutasavvflarla girilmitir.

Corafya fethe hazr hale getirilmitir. Bu gelen derviler de Orta Asyada Ahmet

Yesevnin rahle-i tedrsinden gemi kiilerdi. Osmanlnn gittii her yere nceden

giden sfler o topraklarn slm kltrne hazrlanmasnda nemli rol oynamlardr.

Ve bilinen Osmanl corafyas dnda yaam bugn etkileri ortaya kan isimsiz Hak

yolcular

Bir Rum diyar olan Anadolunun Trk-slm kltr potasnda erimesi

tasavvuf ortam ve mutasavvflarn gayretleri ile olmutur. Mevlna , Yunus Emre ,

Hac Bekt Vel , Hac Bayram Vel gibi ztlarn mnbit hale getirdii ortamda saysz

Allah dostu Anadolunun kklerini en derinlere kadar indirerek nice ayrlk

hareketlerine nice dman saldrlarna bu btnl korumulardr. nne gelen her

eyi yakp ykan Mool saldrlarnn toprak stnde bir ey brakmad gnlerin

ardndan daha gr yeeren kkler tasavvufun semeresidir. Biz bittik , kltr adna

sefilletik denilen bugnlerde bile tasavvuf uzantlar hayat tarzlar sayesinde hala biz

olarak kalmaya devam ediyoruz.

Toptanc anlaylarn tkettii insan zelliklerin yeniden kazanlmas adna ,

insan kinatn z ve kk kinat gren tasavvufa ihtiya iddetlidir. Bat dnyas

bireyin kazanlmasnn toplumun kazanlmas anlamna geldiini renmitir. Biz de

Batdan deil , kendi yaanm rneklerimizden hareketle tasavvufu gnmze ana

hatlarla uygulamak zorundayz.

Gnmzn en nemli eitim yntemlerinden biri modellemedir. Baarya

ulam bir rnei baka bir alana uygulamadr. Osmanl baarya ulam bir modeldir.

Bu modelin nemli bir paras sivil bir inisiyatif olan tasavvufdur. Dnyann

Osmanly tm kurumlaryla modelledii gnmzde kendi mirasmza sahip kmak

en mhim grevimiz olsa gerek.


5/194

2

Kenz-i Mahf Tasavvufun varlk anlayn ortaya koyan temel hadslerden

birini erheden nemli bir eserdir. Bu anlamda Osmanl kltr zenginliinin bir paras

olan bu eserin gnmze kazandrlmas nem arzetmektedir. Bizde bu anlamda

zerimize den grevi azda olsa yerine getirmeye altk

Kenz-i Mahf metnini gnmz Trkesi imlsnca yazarken Ahmed Avni

Konuk un yaynlanm eserlerinde gzetilen transkripsiyon prensiplerini kullandk.1

Uzun heceler iin uzatma ireti anlamnda (^) kullandk. Fakat ( ) ve ( ) harflerinin

akabinde gelen uzun seslileri, sylenileri dikkate alnarak ( ve ) gibi yatk izgili

harflerle gsterdik. Trkede kullanlan pek ok kelimenin yazlnda geen Arapa

skin ayn harfi ( ) iin ters apostrof () skin hemze ( ) iin ise dz apostrof () iretini

kullandk. Mellif tarafndan anlamlar verilmeyen yetler, hadsler ve dier Arapa-

Farsa ifdelerin orijinal metinlerini yazarak tercmelerini keli parantez [ ] ierisinde

verdik. Sre ad, sre ve yet numaralarn getikleri yere gre parantez ( ) ierisinde

verdik. Ayrca metin iinde geen ve kayna bulunan hadislerin kaynaklarn

gstererek farkllklara dipnotlarda tems ettik. Varak numaralarn keli parantez

iinde belirttik. [1.b] gibi. Eserde geen manzmeleri kfiyesine gre beyitler hlinde

ya da ktalar hlinde yazdk. Metin zerinde bizim bir tasarrufumuz olmad, metne

sdk kalmaya zen gsterdik ve ne grdysek onu yazdk.

Bu tezi hazrlama srecinde benden yardmlarn esirgemeyen v e almamda

bana yardmc olan tez danmanm ok kymetli Prof. Dr. H.Kmil Ylmaz hocama, en

kalb minnet ve kranlarm sunarm.

Engin ST

Gngren 2007

1 Bu prensipler iin bkz. Tahral, Mustafa, Takdim, Mesnev-i eriferhi, stanbul: 2004, c.I., s.25-26.


6/194

3

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.s. : Aleyhis-selm

b. :bn

bkz. : Baknz

bsk. : Bask

c. : Cilt

c.c. : Celle cellh

ev. : eviren

DA : Trkiye Diynet Vakf slam Ansiklopedisi

haz. : Hazrlayan

hz. : Hazreti

st. : stanbul

ktp. : Ktphne

m. : MldA : Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi

MFV : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Vakf

ne. : Neriyat

nr. : Numara

. : lm

r.a. : Radyallhu anh

s. : Sayfa


7/194

4

sad. : Sdeletiren

s.a. : Sallallhu aleyhi vesellem

trc. : Tercme

thk. : Tahkik eden

vd. : Ve dierleri

vr. : Varak

vs. : Vesire


8/194

5

GR


9/194

6

I. SML HAKKI BURSEVNN HAYTI ve ESERLER

A. HAYTI

1063 Zlkade ay balarnda (1653 Eyll sonu) bir Pazar gn Aydosta

dodu. Uzun sre Bursada yaad ve orada veft ettii iin Bursev, Aydosda

doduu iin Aydos, bir mddet skdarda ikmet ettii iin skdr, tarkatine

nisbetle de Celvet nisbeleriyle anlr. Babas tarafndan seyyid olan smil Hakk,

nesebinin nereye ulat hussunda mtereddid iken deflarca Allah tarafndan ehl-i

beytten olduunun mjdelendiini syler.1 Kendisi yedi yanda iken annesi vefatetmitir. Annesinin veftndan sonra ona, babaannesi bakmaya balad.

smil Hakknn okuma yazmay ve ilk tahslini kimden veya kimlerden

ald tam olarak belli deildir. ok kk yata Kuran- Kerim okumay renmitir.

On bir yana kadar hat ile megul olmu ve sarf ilmi gibi bz let ilimleriyle ilgili

kitaplar okumutur. Bu dnemdeki hocas ise eyh Ahmed Efendidir. Bu zt, Osman

Fazl Efendinin Aydostan Filibeye gtkten sonra yerine gnderdii halfesidir.

Osman Fazl Efendinin ilk halfesi ve akrabalarndan Edirne halfesi eyh

Seyyid Abdulbk Efendi umnuya akrabalarn ziyrete giderken Aydosa uram,

smil Hakknn annesinin ldn renince, onu okutmak iin babasndan izin

alm ve on bir yanda eyh Abdulbk Efendi ile Edirneye gitmitir.

smil Hakk, Edirnede eyh Abdulbk Efendinin yannda yedi sene kald.

Kendisinden sarf, nahiv okudu. Yine Osman Fazl Efendinin baka bir halfesinden

fkh ve kelmla ilgili kitaplar okudu. smil Hakknn talebelik yllarnda okuduu

kitaplarn ounu kendisinin istinsh etmi olmas yazya olan istdadn gsterir.

Nitekim daha sonra bu istdadn mehur hattat Hfz Osmandan mek ederek

gelitirecektir.

1 Bursev, Kenz-i Mahfde de bu konuda Allah Tel tarafndan mjdelendiini syler. Bkz., Kenz-iMahf, vr. 38.b


10/194

7

smil Hakk, bludan nce on iki yanda vaaza balad gibi daha on alt

yandayken Edirnede sakal brakmtr.

eyh Seyyid Abdulbk Efendi, yedi sene yannda kalan smil Hakky gerikalan eitimini tamamlamas iin bir mektupla o zaman stanbulda bulunan Osman

Fazl Efendiye gnderdi. Henz yirmi yanda bir delikanl olan smil Hakk, 1083

yl Rebulevvel aynda (Temmuz 1672) Osman Fazl Efendinin Ftih Atapazarndaki

hankhna geldi.

stanbula gelip Osman Fazl Efendinin derghna yerletikten sonra mnev

terbiyesiyle birlikte zhir ilimlerle ilgili eitimini de srdrmtr. eyhinden fenn-i

db, kelm, fkh usl ve iki def da feriz okudu.

smil Hakk, eyhi tarafndan okutulmayan ilimleri tahsl etmek zere dergh

dnda stanbulun ileri gelen dier hocalarndan da istifde etti.

smil Hakk nihyet eitim srecini tamamladktan sonra Osman Fazl

Efendi tarafndan skpe halfe olarak tyin edilmitir.

smil Hakk, stanbuldan ayrlarak deniz yoluyla Karadeniz zerinden nce

memleketi olan Aydosa urad. O zaman hayatta olan babas Mustafa Efendiyi ziyret

edip dusn aldktan sonra yola devm ederek skpe ulat. smil Hakk, skpte

eyh Mustafa Uknin kz ile evleneceine dir bir ry grm, fakat Mustafa

Efendi de hsmla iret eden bir ry grene kadar durumu gizli tutmutur. Evlilik

teklfi ilk olarak Mustafa Efendi tarafndan yaplm ve smil Hakk ilk evliliini yirmi

drt yanda iken (1087\1676) gerekletirmitir.

Bursev skpte halkn sapklklarna sava am ve bu mcdeleye alt yl

devm etmitir. Osman Fazl Efendi, smil Hakk ile skp ileri gelenleri arasndaki

mcdelenin sonunun gelmayacaine kanat getirmi olmal ki smil Hakky

Kprlye Kprldeki halfesini de skpe tayn ederek bu ie bir son vermitir.

Kprlde iken Ustrumca halk Osman Fazl Efendiye bir mahzar gndererek smil

Hakky kasabalarna grevlendirmesini istediler. Osman Fazl Efendi, onlarn bu

taleplerini kabul ederek smil Hakkya Ustrumcaya naklini emreden bir mektup

gnderdi.


11/194

8

smil Hakk, Ustrumcada ikmetinin otuzuncu aynda (1095\1684) eyhi

tarafndan gnderilen bir mektupla Edirneye arld. eyhi o zaman IV. Mehmedin

talebi ile sarayda vaaz ve nashatlarda bulunmak zere Edirnede bulunuyordu. BuradanBursaya halfe olarak gnderildi. smil Hakk Bursada iken alt kez eyhini ziyaret

etti.

smil Hakk, 1111\1700 ylnda ilk haccn yapt. 23 Muharrem 1122 ( Mart

1710 )de de ikinci haccn yapt. Bundan sonra da Tekirda, am, skdar ve

Bursada ikmet etmitir.

smil Hakk, 9 Zlkade 1137 ( 20 Temmuz 1725 ) Perembe gn akama

doru veft etti. Veft ettiinde hicr trihe gre yetmi be yandayd.

smil Hakkya en ok tesr eden kimseler arasnda eyhi Osman Fazl lh

(1102\1690)nin olduu muhakkaktr. Manev ahsiyetinin tekmlnde eserlerinden

ve rhniyetlerinden istifde ettii mridler de vardr. zellikle Muhyiddn bn Arab

(638\1240) ve Sadreddn-i Konev (673\1274)den ok etkilenmi ve istifde etmitir.

Mevln Celleddn-i Rm (672\1273)yi ve Celvetiyye tarkatnn byklerinden

Mehmed Muhyiddn ftde (988\1580) ve Azz Mahmd Hdy (1038\1623)yi de

burada zikretmemiz gerekir.

Kronolojik Olarak Hayat

1063\1653 Aydosta dodu.

1074\1664 On bir yanda Edirneye gitti.

1083\1672 stanbula Osman Fazl Efendinin hankhna geldi.

1086\1675 Halfe olarak skpe gnderildi.

1087\1676 eyh Mustafa el-Uknin kz ile evlendi


12/194

9

1092\1681 Halfe olarak Kprlye gnderildi.

1093\1682 Halfe olarak Ustrumcaya gnderildi.

1095\1684 Edirnede bulunan eyhini ziyrete gitti.

1096\1685 Tekrar Edirneye gitti ve aya yakn eyhinin yannda kald.

1096\1685 Halfe olarak Bursaya gnderildi.

1096\1685 Hem vaaz, hem de telif olarak Kurn- Kermi tefsr etmeye balad.

1097\1686 Bursa halfesi olduktan sonra eyhini stanbulda ilk ziyreti.

1098\1687 kinci ziyreti

1099\1688 nc ziyreti

1100\1689 Drdnc ziyreti

1101\1690 Beinci ziyreti

1102\1690 Srgne gnderilen eyhini Kbrsta ziyreti ve yerine eyh olmas

1102\1691 eyhi Atpazr Osman Fazl Efendi veft etti.

1107\1695 I. Avusturya seferine itirk etti.

1108\1696 II. Avusturya seferine itirk etti.

1111\1700 Hacca gitti.

1112\1700 Hac dn Ul yaknlarnda ekynn saldrsna urad.

1115\1704 ay iddetle bir hastalk geirdi.

1117\1705 Rhul-Beynn telifini ve vaaz olarak takrrini tamamlad.

1118\1706 Anne-babasn kabirlerini ziyret ve sla-i rahim iin Aydosa gitti.


13/194

10

1122\1710 kinci def hacca gitti, iki aydan fazla Khirede kald.

1123\1711 Hac dn iki buuk ay stanbulda kaldktan sonra Bursaya dnd.

1126\1714 Bursadan Tekirdaa gitti.

1126\1714 ie Hanm ile evlendi.

1129\1717 Tekirdadan Bursaya dnd.

1129\1717 Bursadan ama gitti.

1132\1720 amdan skdara dnd.

1135\1723 skdardan Bursaya gitti.

1135\1723 Bursada Cmi-i Muhammedyi in ettirdi.

1137\1725 Veft etti.

A.2. HALFELER

Halfelerinden bazlar unlardr:

Osman Vahdet Efendi (. 1135\1713)

Mehmed Bahuddn Efendi (. 1138\1726),

shk Efendi (. 1150\1737),

Sleyman Zt Efendi (. 1151\1738),

Abdurrahmn Efendi (. 1164\1751),

Mehmed Hikmet Efendi (. 1165\1752),

Dernzde Mehmed Hulus Efendi (. 1167\1754),


14/194

11

Ahaveyn Efendi (. 1176\1762),

Ahmed Pertev Efendi (. 1182\1768),

Yahy Efendi,

Abdullah Hasky,

Ynus Efendi,

Mehmed Zikr Efendi,

Radovili Ali Efendi,

Snnet Efendi,

elli Abdulazz Efendi,

Yakb Afv Efendi (. 1149\1736).

B. ESERLER

Kayp eserleri de dikkate alarak smil Hakknn 120-130 kadar eseri olduu

sylenebilir. Ancak deerlendirme yaparken esas alnan kritere gre mecma tr bz

eserleri, bir vey daha fazla eser kabl edilebileceinden bu sayy bir miktar yukar

vey aa ekmek mmkndr.

Eserlerini esas olarak Trke ve Arapa olarak yazan smil Hakk, zaman

zaman Farsaya da yer vermitir. Eserlerinin ou Trke, krk kadar Arapadr.

Trke ve Arapann kark olarak kullanld eserleri de vardr. Eserlerinde yaad

dneme gre olduka sde bir dil kullanmtr. Yaad zamanda kullanlan dile daha

yakn olan mektuplar incelendii zaman eserlerinde kulland Trkeye gre olduka

ar, adal ve tasannu ile yazlm olduklar grlr. htiv ettikleri konulara gre belli

bal eserleri unlardr:


15/194

12

Tefsr: Rhul-beyn f tefsril-Kurn ( cild hlinde yirmi senede

hazrlad bu eser on cild hlinde muhtelif deflar stanbul ve Bulakta baslmtr. M.

Ali Sbn tarafndan Tenvrul-ezhn min Tefsri Rhl-Beyn adyla ihtisr ve tahkk

edilmi, Dimek-1988de baslmtr.), Talkatn al evili Tefsril-Beydv, erhun

al tefsr-i czil-ahr lil-Kdl-Beydv, Tefsr-i mener-Rasl, Tefsr-i Sretil-

Ftiha, Tefsr-i Sret-i Ysn, Tefsru Sretil-Asr, Tefsru Sreti Ysuf, Tefsru

Sretiz-Zilzal, Tefsru Sretil-hls, Levihun teteallaku bi bazl-yti vel-ehds,

Mecmat ytil-mntehabe.

Hads: erhu Nuhbetil-fiker, erhul-Hadsil-erban, erhul Erbane hadsen

lil-mmin-Nevev, Risle f stlhi ehlil-hads li-bn Hacer

Fkh:erhu Fkhl-Keydn, Mesill-fkhiyye, Risletl-cmia li-mes-ilin-

nfia.

Kelm: Kitbul-Fadl ven-nevl, htiyrt, erhu uabil-mn, Ecvibtl-

Hakkyye an esilti-eyh Abdurrahmn, erhul-kebir (Rumzl-knz)

Tasavvuf:erhul-Mesnev (Rhul-Mesnev), erhul-Muhammediyye (Ferahur-rh),

Kitbun-Netce, Kitbul-Htb, erh-i Pend- Atr, erhul-Uslil-aere, Slkul-

mlk (Tuhfe-i Aliyye), Kitbu Huccetil-blia, Tuhfe-i smiliyye, Tuhfe-i Halliyye,Kitbun-Nect, Tuhfe-i Atiyye, Tuhfe-i Umeriyye, Tuhfe-i Bahriyye, Risle-i

Huseyniyye, Tuhfe-i Recebiyye, Tuhfe-i Vesmiyye, Tuhfe-i Hasskiyye, Vesletl-

merm, Risletl-Hadrtilhamsil-ilh, Lbbul-lbb ve srrus-srr, Kenz-i Mahf,

erhu Salavt- bn Me, el-Hakkus-sarh vel-kefs-sahh, erhul-hads el-

Mmin mirtl-mmin, Esilts-Sahfiyye ve Ecvibtul-Hakkyye, Esiltul-

Msryye ve Ecvibtul-Hakkyye, Rislet Cilil-kulb, Kitbu Zbdetl-makl,

erhul-hads z tahayyartm fil-umr festen min ehlil-kubr, Risle fit-tasavvuf,

Mntehabtmin Minhcil-bidn, erhu Kit-bd-Drretil-fhra, Nuhbetl-letif,erhu Risletis-Shreverdiyye, erhu Risleti Vahdetil-vcd li-Molla Cm, Risle-i

Nefesr-Rahmn, erh-i Kelime-i Tevhd (Kitbt-Tevhd), Risle-i Kefl-t li

ehlil-r, el-ksrl-muazzam vel-hacerl-mkerram, Mecmatl-esrr, Tamml-

feyz f bbir-ricl, Silsilenme-i Celvet, Kitbul-Fasl fil-esrr, Hakikul-hurf,

Esrrul-hurf, Risle et Tehecc f hurfit-tehacc, erh-i Ebyt- Hc Bayrm Vel,


16/194

13

erh-i Ebyt- Yuns Emre, erh-i Nazm- Hayrat (Risle-i Hayriye), erh-i Ebyt-

Hseyn el-Kdir, Ahidnme-i smil Hakk ( Vasiyyetnme), Risle-i Semyye, erh-i

Nazmus-sulk li-eyh mer b. El-F, Risle-i Semyye, erh-i Nazmus-sulk li-

eyh mer b. El-Frd, Kitbul-Envr, Rumzt- Kelm- smil Hakk, Maklt-

smil Hakk, Mtefer-rikt- Hakk, Vridt- Hakkyye (Vridt- Sur), Vridtl-

kbr, Kitbul-Kebr, Risletu Eyyhel-blbl, Kitbul-Mirt li hakik bazl-

ehdis vel-yt, Kitbud-Dreril-irfniyye, Mzilll-ahzn, Kitbu Nakdl-hl,

Kitbuz-Zikr ve-eref, Kitbul-zzil-dem, Kitbu Haytil-bl, Neticl-usl.

iir: Risletl-Mirciyye, Dvn- smil Hakk, Mecma-i sr

Hutbe-nashat: Meclisl-vaz vet-tezkr, Kitbul-Hutab (Hatbul-hutab)

Tecvd:erhu Mukaddimetil-Cezer fit-tecvd

Gramer: Kitbl-Furk

Tarih: Muhtasar li-Tarhi bn Hallikn

lm-i db: erhu Risle fil-dbil-mnzara li-Takprzde2

II. BURSEVNN KENZ- MAHF SML ESER

A. almamzn Muhtev ve erevesi

almamzn konusu smil Hakk Bursevnin Kenz-i Mahfsinin metni ve

tahllidir. Tez konum olan smil Hakk Bursevnin Kenz-i Mahf sinin bir ok yazma

nshalar bulunmaktadr. Eserin bir ok matb hli olup 1290, 1307 yllarnda

stanbulda baslmtr. Tesbit edebildiim kadaryla eserin yazma nshalar unlardr.

1- Bursa Eski Eserler Ktp. Genel, nr. 75, 88 vr. 18 st. Mellif nshas ( 1134 ),

1290 ve 1307 tarihlerinde baslmtr.

2 Mellifin hayat iki eserden alntlanmtr: Naml, Ali, smil Hakk Bursev,-hayat, eserleri, tarkatanlay, st., 2001; Ayn, Mehmed Ali, Trk Azizleri I, st., 1944


17/194

14

2- Sleymniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, nr. 2260, 61 vr., 23 st., Talik,

stinsh tarihi: h. 1134, m. 22.10.1721. Bu yazma smil Hakknn be eserinin bir

arada bulunduu bir yazmann blm eklindedir ve 99b ile 160a varaklar arasndadr.

Yazmada ayetlerin st krmz izgi ile iaretlenmi ve eserin ilk ksmlarndaki on

balk belirgin bir ekilde belirtilmitir.

3- Sleymniye Ktp. Hlet Efendi, nr. 332, 20 vr., 25 st., Nesih, . Eser 176a ile

205b varaklar arasndadr. Yazmada yetler, hadsler, blmler, vridtlar, nemli

szler, sul ve cevblar krmz ile yazlmtr.

4- Sleymniye Ktp., Yazma Balar, nr. 190, 31 vr., Rika. stinsh Tarihi:

h.1262, m. 31.12.1845. Varaklardaki satr says deikenlik gsteriyor. Ayrca

yazmann banda alt varak Risle-i Hzriyye isimli risle var.

5- Sleymniye Ktp., Yazma Balar, nr. 59, 46 vr., 19 st., Nesih, Rd Efendi

tarafndan 1250\1834de istinsh edilmitir.

6- Beyazt Devlet Ktp. Ali Emrry., nr. 814, 58vr., Talik. Muhammed Kerim b.

Muhammed Emi tarafndan 1246\1830da istinsh edilmitir.

7- Beyazt Devlet Ktp., nr. 2886, yy., t.y., 29b-50b varaklar arasnda.

8- Beyazt Devlet Ktp., nr.1016, yy., ty., 21-36 vr.

9- Millet Ktp., nr. 922, yy., 60 vr. 1207 ylnda Ahmed Hamdi tarafndan istinsh

edilmitir.

10- Hac Selim Aa Ktp. Hd Efendi, nr, 473, 82 vr., 17 st., Talik, 200*140,

125*70mm. Mustafa Akehri tarafndan Bursada 1237\1821de istinsh edilmitir.

11- Hac Selim Aa Ktp. Hd Efendi, nr, 472, 31 vr., 33 st., 210*155, 157*77

mm. Nesih, 1163 ylnda mm lakabyla mehr Ahmed tarafndan istinsh edilmitir.

Eserin bandaki ilk on blm bal krmz ile belirtilmi.

12- Hac Selim Aa Ktp. Hd Efendi, nr, 469\12, 254-289 vr., 33 vr., 29 st.,

Talik, ty.


18/194

15

13- Tire Ktp., Necip Paa Vakf, 326, yy, 86 vr., 1237 ylnda istinsh edilmitir.

14- stanbul Belediye Ktp., 157, yy., ty., 58 vr.

15- Trk Dil Kurumu Ktp., nr. A000129, 90 vr., 17 st., 230*175, 160*93, Nesih,

yazma 1134\1722 ylnda istinsh edilmi. Sz balar, duracaklar krmz.

16- Trk Dil Kurumu Ktp., nr. A000135, 33 vr., 25 st., 220*180, 155*135, Rika,

Cedid kt, ty., yy., szbalar ve Arapa ibreler krmz.

Eserin hazrlanmasnda Bursa Eski Eserler Ktphanesi, Genel Blm, 75

numarada kaytl bulunan mellif nshas esas alnmtr. Bu nshann mikrofilimden

yaplan fotokopisinden istifde edilmitir. Mellif nshas olan bu nsha 88 varak olup1134 ylnda yazlmtr.

Eserle ilgili olarak yaplan almalara bakacak olursak tesbt edebildiimiz

kadaryla eser, Abdulkadir Akiek tarafndan sadeletirilmi olarak Gizli Hazne

adyla neredilmitir.3 Eserle alakal Hasan Kamil Ylmazn Tasavvuf Hads erhleri

ve Konevnin Krk Hads erhi isimli almasnda bir paragraflk aklama mevcttur.4

Ayrca Ali Naml tarafndan yazlan mellifin hayatnn anlatld kitapta, mellifin

eserleri zikredilirken bir paragrafeklinde Kenz-i Mahfde tantlmtr.5 Eserle alakal

baka alma tespit edilememitir.

Kenz-i Mahf smil Hakk Bursevnin mehr kenz hadsini6 erh ettii

tasavvufla ilgili nemli bir eseridir.

Kenz-i Mahf, mellif nshasnda 1a-88a varaklar arasndadr. Eserin ilk blm

on mebhas eklinde olup esere konu olan hads farkl ynleriyle aklanmtr. Bursev

bu blmlerde hadsteki kelimelerin dilsel olarak tahllini yapm, man ynnden

3 Bkz., Bursev, smil Hakk, Kenz-i Mahf, Gizli Hazine, sad., Abdulkadir Akiek, st., 19674 Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf Hads erhleri ve Konevnin Krk Hads erhi, st., 1990, s, 915 Naml, Ali, a.g.e., st., 2001, s, 2016


19/194

16

hadsi incelemitir. Eserin geriye kalan ksm ise mellifin kendisine gelen vridtlar ve

eitli erhlerinden olumaktadr. Mellif vridtlar erh ederken, vridtn geli

zamann belirtip vridt vermitir. Baz vridtlarda ise zaman verilmeden vridt

zikredilmi ve erh edilmitir.7 Bursev, eserde ayrca kendi vridt olmayan beyit ve

szleri de aklamtr.8 Ayrca baz yet ve hadsler de zikredilmi ve erh edilmitir.9

Eserde yer yer nazma yer verilmitir. Ayrca eserin dili Trke olsa da mellif, yer yer

baz aklamalar Arapa yapmtr.10

ncelikle kitabn adn ve kendi adn zikreden mellif, esere besmele ile

balamtr. Eserin ilk yirmi iki varanda kitaba konu olan hads-i erfi on balk

altnda inceleyen smil Hakk, hadsi aklamaya gemeden nce eserinin banda

hadsin sahhlii zerinde durmutur.11

Hadsin sahihliini aklarken de muhaddislerile mutasavvflarn hadislere bak asn sergiler bir ekilde, huffz sened ile

naklederler, mkifn ise fem-i nebeviyyeden (s.a.) bizzat ahz edip sylerler. Ve bir

nesnenin senedi malm olmamaktan f-nefsil-emr sbtu lzm gelmez demitir.12 Bu

giriin ardndan mellif, hadsin sebeb-i vrdu zerinde durmutur.13 Ve hadsin

Hazret-i Davudun yaratln srrn Allah Teldan sal etmesiyle hadsin vrid

olduunu belirtmitir.

Bu balangcn ardndan smil Hakk, ilk yirmi iki varakta on mebhasta

hadsin aklamasn yapmtr. Bu aklamalarnda mellif genel anlamda;

Birinci mebhasta, kuds hadsin mans zerinde durmu, ilh hadsler ile kuds

hadsi karlatrmtr. Ayrca bu mebhasta vahyin iniini ele almtr.

7 Bkz., Kenz-i Mahf, vr. 42.a, 44.a, 48.a, 60.a, 64.a, 66.a, 69.b8

Ayn eser, vr. 77.b, 86.b9Ayn eser, vr. 30.b, 45.a, 50.a10 Bkz., Kenz-i Mahf, vr. 36.a-38.a, 38.b-39.a, 39.a-40.a, 45.a-51.a,11 Bkz. Kenz-i Mahf, 1a12Ayn yer. Bu konuda farkl bir yaklam iin bkz. Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin

Hadislerdeki Dayanaklar, Ankara, 2000, s, 98, 9913 Kenz-i Mahf, vr. 1.b


20/194

17

kinci mebhasta, mellif Knt kelimesindeki t-i vahdeti aklam ve

ahadiyyet-i ztiyye olduunu belirtmitir. Ayrca mellif, sga-i cemin tekessr-i zta

deil, tekessr-i sfta iret ettiini syler.

nc mebhasta, Knt kelimesinin fil-i mz olmasna ramen Hak

asndan zamna tekbl etmediini aklayan mellif, zamn konusunda aklamalar

yapmtr.

Drdnc mebhasta, kenzin bu dnyda ifde ettii anlamn yannda hads-i

erfte kastedilen mansn aklayan mellif, zuhr srecini tohum-aa rneiyle

aklamtr.

Beinci mebhasta, Hak Telya mahf denilmesinin zerinde durulmu ve bugizliliin selb-i zuhr anlamna geldii aklanmtr.

Altnc mebhasta, keml-i cil ve keml-i isticl kavramlar izh edilmi ve

bunlarn ibdet ve marifet olduu aklanmtr.

Yedinci mebhasta, kelimesindeki lmn tall iin olduunun zerindedurulmu ve Hakkn halk yaratmasn rahmet boyutuna dikkat ekilmitir.

Sekizinci mebhasta, Allah Tel halk ibdet ve marifet iin yaratt haldeneden insnlarn bazlar dellete dt? sorusunun cevb verilmitir.

Dokuzuncu mebhasta, lem ve demin yaratl sebebi zerinde durulmu ve

bunun keml-i cil ve isticl olduunu aklamtr.

Onuncu mebhasta, eynn zuhrunun Hakkn muhabbetinden kaynaklandnn

zerinde durulmutur.

Eserin geriye kalan ksm ise, mellifin kendisine gelen vridtlar ve eitli

erhlerinden olumaktadr. Mellif, vridtlar erh ederken, vridtn geli zamann

belirtip vridt vermitir. Baz vridtlarda ise zaman verilmeden vridt zikredilmi

ve erh edilmitir.14 Bursev, eserde ayrca kendi vridt olmayan beyit ve szleri de

14 Bkz., Kenz-i Mahf, vr. 42.a, 44.a, 48.a, 60.a, 64.a, 66.a, 69.b


21/194


22/194

19

BRNC BLM

KENZ- MAHFDE ELE ALINAN KONULAR


23/194

I. KENZ- MAHF

A.GR

slm-Tasavvuf kanaate gre hibir ey yaratlmadan nce ezelde sadece Allah

vard. Fakat yer, gk, zaman, mekn, hlasa hibir ey yaratlmamt. Yalnz

varlklarn yn- sbitesi, yni ne ekilde yaratlaca, tasla, plan Allahn indinde

vard. Sonra, zaman, mekn vb. eya yaratld. Zamanszlktan zaman, meknszlktan

mekn yaratld1 Mevlana bunu u ekilde ifade eder: Allah bildiini ortaya

koymadka, deta ilahi tasavvur, ilahi plan olan yn- sabiteyi meydana karmadkada, cihana dourma dert ve zahmetini vermedi.2

Tasavvufta kenz-i mahfi dncesine gre Cenab- Hak gizli bir hazine iken

bilinmeyi dilemi ve bilinmek iin mahlkat yaratmtr3. Ve insan, ezelde, Kl Bel

annda muhatap olduu Cenap- hakkn kendisini Elest bi-Rabbikm=ben sizin

rabbiniz deil miyim? Hitabnn gzellii karsnda adeta vurulmu ve ilk ak erbetini

o zaman imitir. Dolaysyla esasen mutasavvfn varlk, bilgi ve deerler alannda

ortaya koyduu dnceler birbiri ile yakndan irtibatldr ve ounlukla kenz-i mahfdncesinden kaynaklanan yorumlardan ibarettir4.

1 Can, Sefik, Konularna Gre Aklamal Mesnev Tercmesi, stanbul- 2003, c. I-II, s. 307, n. 334.2 Mevln, Celleddn-i Rm, Mesnev, Konularna Gre Aklamal Mesnev Tercmesi, terc.

efik Can, stanbul- 2003, c. I-II, s. 332, by. 995.

3 Tasavvufta Kenz-i mahfi dncesi iin ayrca baknz. Ahmet gke, Tasavvufta Kenz-i Mahfidncesi ve Sofyal Bali Efendinin (960-1553) Knt Kenzen Mahfiyyen erhi BalamndaVaroluun Anlam Tasavvufilmi ve Akademik Aratrma Dergisi, Yl:5, Say 12, Ankara 2004, s. 9-42

4 gke, Ahmet, Vahib-i mmden Niyaz-i Msrye Trk Tasavvuf Dncesinde Metaforik Anlatm,Ahenk Yay. Van, 2005, s. 150-151


24/194

21

Aslnda Allah her zaman kendini ilmiyle biliyordu. Kudretiyle belli tasarruflar

vard. Fakat o alemler baka alemlerdi. Allah bir kere de bizim fizik alemi

diyebileceimiz, maddeden mrekkep bir alemde kendini ifade etmek ve tantmak

istedi. Dolaysyla Kenz-i mahfiyi Allahn fizik alemindeki tecellilerinden nceki

durum iin kullanlan bir ifade ekli olarak deerlendirebiliriz. Ayrca unu da batan

bilmek gerekir ki bizler dk-i elfazdan (szlerin yetersizliinden) dolay nce veya

sonra diyoruz. Yoksa zamandan ve mekandan mnezzeh olan Onun iin ncelik ve

sonralk bahis mevzuu deildir.

te bu Kenz-i mahf belli bir fasldr. Cenab- Hak berzahta da kendini ifade

edecek. Orada da varl hem gzyle grecek, hem de gren gzlerin gzyle.

Ardndan maher alemini yaratacak, orada grecek ve gsterecek. Maher alemi deiinde yaadmz bu aleme hi benzemeyen ayr bir alemdir, ne kadar srer belli deil.

Mesela biz burada atomlar, protonlar, ntronlar diyoruz; belki orada anti atomlar, anti

ntronlar, anti protonlar, anti partikller olacaktr da Allah onlardan bir alem

yaratacaktr ve orada Ztna, sfat- sbhaniyesine ait hususiyetleri sergileyecek;

sergileyecek zira her hnerber Zat kendi sanatn tehir etmek ister. Onun tehiri

Cennette de devam edecek.

Tanmann evvel emirde ilk basama, bilmekten gemektedir. Bildike sevgi,sevdike de yaknlk artacaktr. Bu yaknlk yle bir safhaya gelecektir ki, sevilende yok

olma hli tahakkuk edecektir. Bundan sonra ise seven deil, sevilenden baka ortada bir

ey kalmayacaktr. Bir eyi hakikatiyle bilmeden bildirmek, bildirmek istediimiz eyi

eksik ve kemalinden uzak bir hlde bildirmemize neden olmaktadr.

Sevgi ve muhabbete dayal bir kavram olan ve Tasavvuf dncesinin varlk

anlaynda nemli bir yer tutan bu kavram szlk anlam asndan ele alacak olursak;

kenz-i mahf szlkte gizli hazne, sakl define, gml sakl mal anlamlarna


25/194

22

gelmektedir.5 Kenz Arapada biriktirmek demektir.6 Ragp Isfehanyle demitir:

Kenz mal depo edip muhafaza etmektir.7

Kavram stlhi adan ele alacak olursak; Abdrrezzk el-Knni kavramGaybde sakl bulunan ahadiyet hviyeti, gizli olanlarn en gizlisi olarak

tanmlamtr.8 Uludan kavramla ilgili aklamalar u ekildedir: Gen-i pinhn.

Gizli hazne. Gaybde gizli olan ahadiyet hviyeti. Bu hviyet en gizli eydir. 9slam

ansiklopedisine kenz-i mahf maddesini yazan Aydnn girite yapt aklama u

ekildedir: Hakkn ztnn mutlak bilinmezliini ifade eden bi tasavvuf terimi.10

1. Tasavvufi Bir Kavram Olarak Kenz-i Mahf

Sufilerin varoluu anlamlandrmada ska bavurduklar temel argmanlardan

biri ben gizli bir hazine idim; bilinip tannmak istedim ve bilineyim diye mahlukat

yarattmKnt kenzen mahfiyyen fe-ahbebtu en urafe fe-halaktl halka li-uarafe

rivayeti ve bunun salad fikri almdr.

Szlkte gizli hazine, sakl define anlamna gelen kenz-i mahf terkibini

Muhyiddin bnul-Arab her trl izafet ve nispetlerden mcerred kadim ve ezeli olan

Hakkn zat, Abdurrezzak el-kaani ise, Gaybde sakl bulunan ahadiyyet hviyeti

olup gizli olalarn en gizlisidir. eklinde tanmlamtr. Burada mutlak anlamda gizli

(gayb-sr) olan hviyete ve zata kenz-i mahfi denilmesi, Onun hibir zaman

bilinemeyeceini ifade etmek iindir. (Kenz-i mahfi tabiri hadis olarak da tabir edilen

5 Bkz, Sar, Mevld, el-Mevrid, st, 1982, s, 1330; Aydn, brahim Hakk, Kenz-i Mahf, DA, c, XXV,s, 258; Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, st., 1996, s, 306; Safer Baba, Istlht-Sofiyye f Vatan- Asliyye, stanbul, 1988, s, 161;

6 Bursev,Rhul-Beyn Tefsri, iht, Muhammed Ali Sabn, trc, Heyet, st, 1997, c, III, s, 4207 Bursev, ayn eser, c, VI, s, 2398 Kn, Abdrrezzk,Istlahat's-Sfiyye ; thk. Muhammed Kemal brhim Cafer. Kahire : el-Hey'et'l-

Msriyyet'l-Amme lil-Kitb, 1981,s, 70

9 Uluda, Sleyman, a.g.e., s, 306; Safer Baba,Istlht- Sofiyye f Vatan- Asliyye, stanbul, 1988, s, 16110 Aydn, a.g.m., s, 258


26/194

23

bilinmeyen gizli bir hazine idim, bilinmek istedim. Bilineyim diye halk (kainat)

yarattm11 ifadesinden alnmtr. Burada geen (Ahbebt) istedim muhabbet,

bilinmek marifet kknden geldii iin, mutasavvflar kainatn yaratln muhabbet

ve marifetle aklamlardr.

Hatta Mutasavvflarn bunun kullandklar zel bir terim vardr: en-Nikahu's-

Sri Fi Cem'i'z-Zerri:Arapa, btn zerrelere sirayet etmi nikah demektir. "Gizli bir

hazine idim". Hadis-i kudssinde anlatlan "sevginin ynelii". Mevlid-i Selase, aba-i

ulviyye ile mmeht- sfliyyenin evlenmesinden domutur. Btn varlklar, sevgi

ynelii diye tanmlanan nikahtan husule gelmitir12.

Hak bilinmeyi istemi, bylece ilk olarak sevgi ile tecelli etmitir ise bilinmektir.

alem yaratnca o artk maruf olmutur. Fakat bu bilinme sfat ve isimlerinin zuhur

etmesi eklindedir ve O sadece bu ynden bilinir hale gelmi, mutlak gayb olan hviyeti

ve zat itibariyle yine gizli bir hazine olarak kalmtr. Allah, kinat var olmadan evvel

ne kadar gizli ise var olduktan sonra da o kadar gizlidir.

lahi zatn sonsuz tecellilerin kayna olduu halde kendisinde herhangi bir

eksilme sz konusu olmamas Onun bitmez tkenmez bir hazineye benzetilmesine

sebep olmutur. Mutasavvflarn lemin yaratln ve varln ve muhabbet ve

marifetle aklamalar da buna dayanr. lem muhabbetle varolmu, ahadn zti

sevgisinden vcuda gelmitir.

11smail b. Muhammed el-Acln, Keful-Haf, ve Mzlul-ilbs Amme-tehera minel-Ehdsi

ala el-Sinetin-Ns, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut-1988, II, 132. Ayrca bkz. Muhammed Nasiruddin

El-Elbani, Silsile El-Zayf, 1/166, Suyuti,Durural Muntasar, no. 330, Sehavi, el-Makasdul-hasene, no.

838

12 Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri szl, stanbul 1995, s.455


27/194

24

2. Tasavvuf Geleneinde Kenz-i Mahfi Literatr

Hi phesiz Kenz-i mahfi sylemi tasavvufi gelenek iinde pek mutasavvf

tarafndan eitli balklar altnda ilenmi, iirlerinde veya divanlarnda yadakitaplarnda kullanmlardr.

Hazne benzetmesini ilk defa kullanan sfnin Amr. b. Osman el-Mekk (.

291/904) olduu kaydedilmektedir. Atr, Amr b. Osman el- Mekknin elinde

Gencnme (Kitbl-Kenz) adl bir eser bulunduunu, lemin ve demin yaratlyla

ilgili bir takm srlar ihtiv eden bu eseri zenle koruduunu belirtir ve Hallc-

Mansrun bu eser ald eklindeki bir rivyeti nakleder. Daha sonra Hallcda

Kitbt-Tavsnde gizli, hatta tlsml hazne (genc-i mutalsam, kenz-i mutalsam)benzetmesini kullanmtr.13

Bunlarn nemlilerinden biri de Haris el- Muhasibidir. Muhasibinin Kenz-i mahfi

hadisinin kulland kitabnn tam ad Fehmul-Kuran ve Menhi eklindedir. Kitabn

ismi rastgele seilmi deildir. Mellif, Fehmul-Kuran demekle bir tahsiste bulunuyor

ve ncelikle Kurandan maksat nedir? Kuran ne demek istiyor ve ne kastediyor?

Neleri farketmemiz gereklidir ? gibi sorunlar zerinde duruyor. Ve Menhi ifadesiyle

ise, dikkat ekilen bu hususlarn derinlemesine kavranmasn salklyor. Baka bir

deyile, lafzlardan manaya geilmesini istiyor. Aslnda bu tercihle Muhasib, tasavvuf

erbabnca ska zikredilen ben gizli ben hazine idim; bilinip tannmak istedim ve

bilineyim diye mahlukat yarattm mealindeki Knt kenzen mahfiyyen fe-ahbebtu en

urafe fe-halaktl halka li-uarafe ho bir sze de gndermede bulunmakla kitabn

mihverini ve hedefini belirlemektedir.

Yine bunun gibi tasavvuf kltrnde sufinin gnlnde hissettiklerine oranla dilin

yetersiz kalmas ve anlatma coku ve heyecan katmak amacyla varlk-bilgi ve deer

alanlarnda baz metaforlara bavurmutur ve esasen tasavvuf literatr bu adanolduka zengindir. Varlk alannda bavurulan en nemli metaforlardan biri de hi

phesiz Knt Kenzen mahfiyyen gizli bir hazineydim benzetmesidir.

13 Aydn, a.g.m., s, 258


28/194

25

Vahib-i mminin bildirdiklerine gre, gizli hazine anlamna gelen Kenz-i mahfi

metaforu, benzetmesi, mutlak gaybda gizlenmi bulunan Hviyet-i Ahadiyye yerine

kullanlr. Bu bilinmesi imkansz olan gizlinin gizlisidir. ben gizli ben hazine idim;

bilinip tannmak istedim ve bilineyim diye mahlukat yarattm kutsi hadis diye bilinen

szden mlhemdir. Cenab- Hak, insan ve dier varlklar, Kenz-i mahfi vahdetinden

izhar edip yaratmtr.14 Kenz-i mahfinin ilk mazhar Hz. Muhammeddir. (s.a.v) 15 O

olmasayd dier varlklar da yaratlmazd.16 Btn mahlukat ken-i mahfi zatnn

aynasdr.17 Vahib-i mmi bu dncelerini yle dile getirir.

Zat Haktan zahir oldu, mucizen envr- Hak

Knt kenzen sevgisi, gnlmde brhandr senin18

Sinan- mmi ise Divannda kenz-i mahfi ile ilgili dncelerini yle belirtir.

Yo- iken bu yer gk ar u krsi, nefs can

Evvel, hir bir olan, ol knt kenzullaha bak19

Ayn konu Niyaz-i Msrnin Divannda ise u ekilde geer.

Zeh kenzi haf kandan gelir her var olur, peyda

Geh zulmet zuhur eyler, gehi envar olur peyd20

14

Vahib-i mmi, Divandan aktaran Ahmet gke, Vahib-i mmden Niyaz-i Msrye Trk TasavvufDncesinde Metaforik Anlatm, Ahenk Yay. Van, 2005, s. 16515 Vahib-i mmi,Divandan aktaran Ahmet gke, a.g.e. s. 101, 10316 Vahib-i mmi,Divandan aktaran Ahmet gke,102,17 Vahib-i mmi, Divandan aktaran Ahmet gke, s. 1418 Vahib-i mmi,Divan, s.399dan aktaran Ahmet gke, s. 16519 Sinan- mmi,Divan, s. 84den aktaran Ahmet gke, s. 165


29/194

26

Gayb aleminin gizlilikleri, kenz-i mahfi iinde gizlidir. 21 Evliyann ruhlar

da Kenz-i mahfinin gizli hazineleri arasndadr.22 Kenz-i mahfi srr, arifin gnlnde

gizlidir.23

Knt kenzin gizli srr, cisim iinde nihan imi

Zikr et Hakk ey muttaki, tevhit onu aar imi24

Niyaz-i Msr ise arifin gnlnde gizli olan kenz-i mahfi srrna yle hitap eder;

Kenz-i mahfi aikar hep sendedir

Yaz u k, leyl Nehar hep sendedir

Gayra bakma, sen de iste sen de bul25

Kenz-i mahfi srrna inanan, arif-i billah ve ehlullah olur26 Arif, kenz-i mahfi

srrndaki pazarda ilim ve irfan al verii yapar.27 Ak, ak kadehini kenz-i mahfi

vahdetinden itiinden ayk deil srekli sarho gezer.

28

Onun dilinden o makamnsrlar dklr.29 Kenz-i srrn akllar idrak edemez; ancak hal ehli olanlar onun

manasn gnllerde bulurlar.

20 Niyaz-i Msr,Divan, s. 2den aktaran Ahmet gke, s. 16521 Vahib-i mmi,Divan, s. 16dan aktaran Ahmet gke, s. 16522 Vahib-i mmi,Divan, s. 19dan aktaran Ahmet gke, s.16523 Vahib-i mmi,Divan, s. 407den aktaran Ahmet gke, s.16524 Vahib-i mmi,Divan, s. 429dan aktaran Ahmet gke, s. 16525 Niyaz-i Msr,Divan, s. 102den aktaran Ahmet gke, s. 16526 Vahib-i mmi,Divan, s.22 den aktaran Ahmet gke, s 16527 Vahib-i mmi,Divan, s. 30dan aktaran Ahmet gke, s 16628 Vahib-i mmi, Divan, s. 42den aktaran Ahmet gke, s 16629 Vahib-i mmi,Divan, s. 87den aktaran Ahmet gke, s 166


30/194

27

Vahib-i mmi bu duygularn devamla yle dile getirir.

Dile gelmez, syeleyeydim knt kenzin vrn

Alem-i man yz, zatndaki devrandr30

Kenz-i mahfi srr elan caridir, yani u anda da Cenab- Hak, insann duygular ile

kavrayamayaca bir hzla gizli hazineden varlklar var edip yok etmekte, sonra da

yeniden var edip yok etmekte ve yeniden var etmekte, hasl bu yeniden yaratl ve

varolu sreci (halk- cedid, teceddd-i emsal) u anda da srp durmaktadr. Aynen

Niyaz-i Msrnin aadaki msralarna yansd gibi;

Knt kenzen remzini buldunsa sen de Msriya

Kll yevmin h yu anla kim, seninanndadr.31

Bu balamda kenz-i mahfi metaforu Hz. Muhammed (s.a.v.) kenz-i mahfi srrnifade etmek amacyla Mh adlandrmasyla nitelendirilmitir. Vahib-i mmi bunu bir

msrasnda yle dile getirir:

Mucizatn zerresidir ettiinakkul-kamer

Knt kenzin srr sensin Mh(-)-tbn Mustaf32

Dier yandan tasavvufi kavramlardan biri olan b- Kevser de Vahib-i mmi

tarafndan Kenz-i mahfi eklinde yorumlanr. okluk, ok ey anlamna gelen Kevser,

cennette Allahn nimetlerinden olan bir rman addr. Onun suyu bal gibi tatl, buz

30 Vahib-i mmi,Divan s.397 den aktaran Ahmet gke, s 16531 Niyaz-i Msr,Divan, s. 40dan aktaran Ahmet gke, s. 16532 Vahib-i mmi,Divan s.202 den aktaran Ahmet gke, s 165


31/194

28

gibi temiz ve souktur; bir ien artk bir daha susamaz. Cennetin dier rmaklar, hep bu

Kevserden kar. b- Kevser, nce arifin oradan da dier insanlarn gnlne akp

gelen varlk ve eyaya ait gizli bilgileri, marifet ve hikmeti simgeler. Gizli hazine (kenz-i

mahfi) olan Cenab- Hakka ve dier varlklara ait bilgiler, b- kevserdir.33 Bu bilgi

tahkiki kesin bilgidir. Vahib-i mmi bunu yle dile getirir.

b- Kevser mansndan zahir oldu bu kelam

Kudreti nr-i Hdnn, sendedir hakkal-yakin34

Kenz-i mahfi metaforunun tasavvuf literatrndeki getii balamlardan biri de

Lokman erbeti \ Lokman Hikmeti balamndadr. Kavram olarak Lokman erbeti \

Lokman Hikmeti kalp ve gnl hastalklarn tedavisinde kullanlan, Lokman Hekimin

ilac konumundaki eyhin telkini olarak tanmlanr. Vahib-i mmi Divannda bunu

yle dile getirir.

Vere Lokmanerbeti, hastalar bulaifa

Talibin nabzn tutanlar, manda hzk gerek35

Ancak Niyaz-i Msrye gre kenz-i mahfi srrna erenler, artk Lokman hikmetine

ihtiya hissetmezler.36

3. Bilgi Elde Etme Yollar Balamnda Kenz-i Mahfinin Deerlendirilii

Sfiler, slam limlerinin ortaya koyduu selim hisler, doru haber ve akl37 bilgi

elde etme vastas olarak kabul etmi, ancak bu yollarla elde edilen zhir ilimleri yeterli

33 Vahib-i mmi,Divan s.151 den aktaran Ahmet gke, s 26434 Vahib-i mmi,Divan s.151 den aktaran Ahmet gke, s 26435 Vahib-i mmi,Divan s.292 den aktaran Ahmet gke, s 33236 Niyaz-i Msr,Divan, s. 54den aktaran Ahmet gke, s. 33237 Saduddin Mesud b. mer Taftazn, erhul-Akid, haz.: Sleyman Uluda, stanbul 1991, ss. 105 vd.


32/194

29

saymam, Allah tanma ve Ona ulama noktasnda daha baka bilgi elde etme

vstalar gelitirmilerdir. Bu bilgiler sufilere, silsile, rya, ilham gibi eitli yollardan

gelebilir. Tasavvufta silsile, tarikat eyhlerinin Hz Peygambere kadar uzanan stadlar

zincirine denir38. Bilindii gibi bir tarikata girme, onun mridler zincirine balanma

anlamna gelmektedir. Silsile bir ark, kanal olarak kabul edilir ve sfler, batn bilgileri

bu vasta ile eyhlerinden elde ederler. Feyz-i snd kelimesi de bunu ifade etmek iin

kullanlr. Allah bilgisi ad verilen marifeti sfler bazen mm olan eyhlerinden de

alabilmektedirler. Silsile en son peygambere ve Ondan da Allaha ulat iin

silsilenin ekii sonsuzadr39. Rya ise uyku halinde zihinde beliren dnceler ve

olaylar olup40, sfler bu yolla da eyhlerinden, Hz. Peygamberden ve hatta Allahtan

bilgiler alabilmektedirler41. Hz. Peygamberin bir hadisine gre sadk rya vahyin krk

altda biridir.42 Bu hadis, vahiyden dk nitelikli de olsa ilh kkenli mesajn ryalar

yoluyla insanlara ulatrlmasnn hl mmkn olduunu ima etmektedir. Ayn

zamanda o, ilh ilhamn Allah dostlarna bahedilebileceini de ifade etmektedir43.

Rya vastasyla tasavvufa intisap eden ya da ryasn kaynak kabul ederek manevi

hayatn dzenleyen sflere tasavvuf tarihinde rastlamak zor bir durum deildir.

nc bir yol olan ilham, silsilede olan durumun aksine, vastasz olarak dorudan

38 Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1995, ss. 233vd.; Ylmaz, Hasan Kmil, Ana

Hatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1994, s. 339

39 Lings, Martin, Tasavvuf Nedir, ev.: Harun encan, stanbul 1986, s. 4540

Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri szl, stanbul 1995, s. 443.41 Kara, a.g.e, s. 135-140.42Buhr, tabr, 26.43 Sviri, Sara, Yorumlanm ve Kayda geirilmi Ryalar , ev.: hsan Durdu, Kemal Sayar, Sf

Psikolojisi, stanbul 2000, ss. 189-214; Ayrca bk., Spegelman, J. Marvin ve arkadalar,Jung Psikolojisi

ve Tasavvuf, ev.: Kemal Yazc - Ramazan Kutlu, stanbul 1997.


33/194

30

Allahtan alnan bilgidir. Bu bilgiye, marifet, irfan, kef, mkefe, muhdara,

mhede, feth, feyz, levih, tavrk vridt, havtr, vka gibi isimler de verilir44.

Tasavvuf geleneinden bir hadisin sahih olup olmad konusu tartmal birkonu olmasnn altnda da yukarda belirttiimiz durumla ilgilidir. Ankaravi zerinde

byk tesirleri olan bn-i Arabiye gre bir hadisin sahih olup olmad konular bile

keifle bilinebilir. Ayrca keif ile bir hadisin Hz. Peygambere ait olduunu tespit

edilebileceini syleyen mutasavvflardan Abdul Aziz ed-Debba bn-i Arabinin

kefiyle sahih olduunu tespit ettii kenz-i mahfi hadisin kendi kefine gre sahih

olmadn sylemektedir ki, bu da konu zerinde dnlmesi gerektiini gsteren bir

husustur45. Yani her ne kadar Mutasavvflar bilgi edinme ynteminde kefe nemli bir

yer verseler de, keiften elde ettikleri bilginin de birbirlerinden farkl olduu birgerektir.

Bu szle ilgili olarak bni Teymiyye ve ona tabi olarak, Zerkei, bni Hacer gibi

bilginler de uydurma olduunu sylemilerdir. Bu rivayete ait herhangi bir sened

bilinmemektedir.46mam Suyuti de aslsz olduunu sylemektedir47. Aliyyul-Karinin

manasnn Kurana uygun olduu sylemesi ise metin itibariyledir.48 O el- Masnuun

da ise bu szn aslnn olmadn belirtmektedir.49 Ben insanlar ve cinleri ancak bana

ibadet etsinler diye yarattm ayeti, bni Abbasn yapt gibi beni tansnlar diye

44 Kara, age, ss. 129 vd.; Ylmaz, age, ss. 234 vd.; Tasavvuf bilgi ve bu bilgiye yaplan eletiriler iin

ayrca bk., Uluda, Sleyman, Btn lmi, DA, c. V; Burckhardt, Titus, slm Tasavvuf Doktrinine

Giri, stanbul 1982; Gngr, Erol, slm Tasavvufunun Meseleleri, stanbul 1993.

45 Abdulaziz ed-Debba, Kitabul-briz, ev. Celal Yldrm, Demir Yaynevi, st.1979, I\11546 Sehavi, Makasd, s. 52247 Acln, Keful-Haf, ve Mzlul-ilbs Amme-tehera minel-Ehdsi ala el-Sinetin-Ns, II, 132.

kenz-i mahfi sylemi iin ayrca bkz. Ramazanolu, Mahmud Sami, Bakara Sre-i erifinin Tefsiri.Sayfa 112-113

48 Aliyyul-Kari, Esrarul Merfua, s. 26949 Aliyyul-Kari, el- Masnu, I\141


34/194

31

eklinde manas doru kabul edilen bu sz,50 manasnn ayete uygun farzedilse bile,

hadis derecesine ulalamayaca belirtilmektedir.

Tasavvufi retilerin hadislerdeki dayanaklaryla ilgili veya hadislerin tasavvufkltrnde hadislerin yorumlannn esaslaryla ilgili akademik aratrmalar yapan baz

aratrmaclara gre bir szn metin balamnda anlam ve ifade etmek istedikleri

Kurann genel ruhuna uygun olabilir. Ancak sened ynnden de genel kabul grm

ilke ve teamllere de uygun olmas gerekir. Aksi takdirde ciddi bir takm belirsizlikler

ve kemekeliklerle karlalabilir.51

Tasavvuf ehlinin hadislere bak ve hadisleri nakledip kullanmadaki usulleri

hadisilerin uslne benzemez. Hadisiler hadisleri bir eczc titizlii ile senedleri ve

mnlar ile naklederler. nk ileri budur. Sfiler ve dier ilim erbb ise kendi

ilimlerini alkadar eden rivyetlerle ilgilenirler. Onlardan hadisilerin rivyet titizlii

beklenmez. Onlar alkadar eden mndr, mnnn Kuran muhtevsna uygunluudur.

Bu uygunluu grdkten sonra gerisi o kadar nemli deildir. man bir tanma

(marifet) ve sevme (muhabbet) iidir. Kulluk tanma ile balar, sevme ile geliir. Allah

Tel kendi sfatlarn zhr etmek istedii iin varlk lemini yaratmtr. Binenaleyh

lemin varlnda bir sevgi, devamnda da bir sevgi ve czibe vardr. Meseleye bu

adan bakldnda hadisin anlam dorudur.

50 Acluni, a.g.e. s.13251 Rivayet hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin

Hadislerdeki Dayanklar, Diyanet Vakf Yay. Ankara, 2000, s. 98-99, Muhittin Uysal, Tasavvuf

Kltrnde Hadis,, Yediveren Kitap, Konya, 2001, 268-271, Mehmet Eren, Konevinin TasavvufiHadis erhilii, Akademik Aratrmalar Dergisi, Yl:1, Say:1, 2001, s. 39


35/194

32

4. Mutasavvflarn Kenz-i Mahf Hakkndaki Grleri

Mutasavvflar indinde nemli yer tutan kenz hadsi52 ve bu hads kaynakl olarak

ortaya kan

53

kenz-i mahf kavram Tasavvufun varlk dncesinde nemli bir yertutmaktadr. Kavram varln zuhrunu tasavvuf bak asyla aklama noktasnda ilk

aama olmaktadr. Varln zuhru aamasnda ilh ak ve muhabbeti vurgulayan

mutasavvflar asndan kavram yine nemli bir yer tutmaktadr. Kavramn kayna olan

hads-i erfin erhi iin bir eser veren Bursev ve kavram aklayan mutasavvflarn

alalmas noktasnda vahdet-i vcd dncesi ve bu dncedeki vcd mertebeleri

nemli bir yer tutar. Bu balamda mutasavvflarn kenz-i mahf hakkndaki

grlerini belirtelim.

Kenz-i mahf, ahadiyet mertebesidir.54 Bu mertebe Hakkn ztnn hakkatidir.

Hakkn bundan daha stn bir mertebesi yoktur ve Hakka it btn mertebeler

ahadiyet mertebesinin altndadr.55 Bu mertebe Allahn zt mertebesidir. Onun zt ise

asla bilinemez. Cenb- Hakk bu mertebede henz isim ve sfatlar mertebesine inmedii

iin, btn isim ve sfatlar zt- ulhiyyetinde yok olmutur.56

Ahadiyyet, zt tecellsinden ibrettir. Hakkyet ve halkyyet tibarlarnn

hepsinden tecrd edilmi olarak tecell eden Zt mertebesidir. Ahadiyyet, isim ve

sfatlarn eser ve messirleriyle berber yokluunu (inidmn) isteyen mertebedir.Yan, bu mertebede isim, sfat ve onlarn eser ve messirleri Hakkn Ztnda

mstaraktr. Mutlak Zt, isim ve sfatlarn asl ve dayanadr. Bu mertebede Hak

Tel kendi kemltn, kendi Ztyla idrk eder.57 O ehadiyyetini de ibreler birok

52 Kavramn getii kuds hads muhaddislerce sahh olarak kabl grmemitir. (bkz, Yldrm, a.g.e., s,94-97; Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kltrnde Hadis, Konya, 2001, s, 268, 269; Avc, Seyit, SfilerinHadis Anlay, Konya, 2004, s, 267, 268; Ylmaz, Hasan Kmil, el-Lma-slm Tasavvufu,Tasavvuflalgili Sorular ve Cevaplar, s,521, 522) Nitekim Bursevde hads-i erfin muhaddislercesahh olarak kabl edilmese de keif ehlinin indinde hadsin sahh olduunu syler. Ayrca bu konuda

muhaddislerle, mutasavvflarn gr ayrln mm Suyt ve bn Arabnin szleriyle rneklendirir.(bkz, Bursev, Kenz-i Mahf, vr., 1a)53 Bkz, Aydn, a.g.m., s, 25854 Uluda, ayn yer55 Nabls, Abdulgan,riflerin Tevhdi, ev., Ekrem Demirli, st., 2003, s, 3456 Trer, Osman,Ana Hatlaryla Tasavvuf Tarihi, st., 1998, s, 249, 25057 Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, st., 2001, s, 223


36/194

33

bakmlardan ihta edemezler. Bu sebeple ztn ehadiyyeti, ne bir ibrenin mansyla,

ne de bir iretin bildirmesiyle idrk edilebilir. nk, bir eyi bilmek, ona uygun olan

bir mnsibi veya aykr olan bir zdd sebebiyle mmkn olur. Halbuki, Allahn

ztnn varlkta ne bir mnsibi ve uygunu ve ne de bir muhlifi ve zdd vardr.58

Vahdet-i vcd dncesini ortaya koyan bn Arabnin kavramla ilgili

aklamalar u ekildedir:

mdi, bu mertebe bil-cmle esm ve sftn kenz-i mahfsidir. Vaktki bu kenz-i

mahfde kmin olan sft ve esm takz-y zuhrda bulundular. Vcd-i mutlak- Hak

bunlar habs-i zttan, mahz kendilerine rahmeten, tlk eyledi. Ve zuhr, vcdu iktiz

ettiinden ve halbuki vcd-i hakkden baka mevcd olmadndan, bunlarn

mazhirini zhr iin kendi mertebesinden tenezzl ve onlara kendi vcdundan bir

varlk vermek iktiz eyledi. Ve bu tenezzl hareketi cb etti.59

Ben gizli bir hazne idim; bilinmee muhabbet ettim; halk bilinmem iin

yarattm hads-i kudssi mcibince; vcd, mertebe-i vahdete, yan hakkat-i

Muhammediyye mertebesine tenezzlnden sonra kendi ztna ve sftna uru

hasebiyle ztnda mndemic olan kemlt zhra muhabbet etti. Bu zuhr ve zhr,

ancak kendi ztndan, yine kendi ztnadr. Ve haf dah yine kendi ztna nazarandr.

Vcdda kendinden gayr bir ey yoktur ki, ondan haf olsun. Binen-aleyh, bu hads-ierf kablez-zuhr kendi kemltnn yine kendisine haf olduunu beyndan ibrettir.

Yan, kablez-zuhr kendimden gizli olan kemltm zevk-i uhd ile bilmee

muhabbet ettim; ve halk bu zevk-i uhd ile bilinmem iin yarattm demektir. Bunun

ne gibi bir ey olduu tdeki misl ile tavazzuh eder.

Misl: Kendisinde hatttyet, ressmiyet ve mimriyet ilh gibi birtakm sfatlar

bulunan bir kimse zhr edecei levhalar ile binlarn kenz-i mahfsidir. Kendi

kemltn zevk-i mhede ile bilmek istedii vakit, kendinde olduunu bildii ve

fakat grmedii bu levhalar tahrr, tersm ve bu binlar in edip zhr eyledikten

sonra Ben bir gizli hazne idim, bu masnt zevk-i mhede ile bilmek istedim ve

58 Cl, Abdlkerm b. brhim,nsn- Kmil, trc., Seyyid Hseyin Fevz Paa, c. I, s, 7259bn Arb, Tedbrt-lhiyye, trc., erh, Mustafa Tahral, st., 1992, s, 370


37/194

34

bunlar yaptm der. Ve onlar tema edip sanatnn kemltn grdkde temeddh

eder mdi mahf olan ey, madm deildir; belki mevcd olmakla berber

mehldr. Nitekim bir ekirdekte nmtenh aalar vardr, fakat mahfdir. Kablez-

zuhr, aacn sret-i sk, endm ve teferrut ve esmrnn klleti ve kesreti

mehldr; badez-zuhr malm olur. Zr ilim malma tbidir. Velkin ekirdekte

aa olduu ve onun asn ve yapraklar ve esmr bulunduu mcmelen malmdur.

Tafslt zuhr ettike bil-mhede malm olur. te eltf- latf olan zt- ulhiyyet

kemltn zevk-i uhd ile bilmee ve gayriyyet-i itibriyye yznden bilmee

muhabbet ettiinde, muht olduu fez-y b-nihyede hubb-i zuhrun harreti ile nefes-

i rahmnsini tenfis ve irsl eyledi. Bu tenfs netcesinde fez-y l-yetenhde, yan

kendi vcd-i latfinde bek bek inbist eden nefes-i rahmn, avlim-i b-nihyenin

heylsdr. Ve nefesin iddet-i irslinden hareket hsl oldu.60

Ahmed Avni Konuk erhinden yorumlarn verdiimiz Fussul-Hikem yazar,

bn Arab kozmolojisinde yoktan yaratma anlayna yer olmadn ve yaratmadan

onun anladnn, tek bir zn veya aynn farkl sretlerdeki tecell etmesi olduunu

biliyoruz. z, z olmak ynnden btn varlklarda zde olmakla birlikte, varlklar bu

z kendi istiddlarna gre yanstrlar. bn Arab bu varlk tasarmn eriata daha

uygun olduunu iddia eder. Fikir der ki, hibir ey yok iken hibir eyden bir ey zuhr

etti. eriat ise u doru sz syler: Aksine bir ey var idi ve [bu ey] oluverdi;gayp/grnmez iken ayn/grnr oldu.61 Varlklar yoktan var olmadklarna ve

yaratma, varlklarn belli bir varolusal dzlemdeki zuhrdan baka bir varolusal

dzlemdeki zuhra klar anlamna geldiine gre, acaba bu k nasl

gereklemektedir?

bn Arabye gre varlklarn yokluk-varoluu (sbt) hazretinden varlk-

varoluu (vcd) hazretine gelmekle birinci hazretteki bulunular devam etmektedir.

Bu durumda vcd, varlklar varlk-varoluu hazretine ktklarnda bile tek bir hakikat

olarak kalmaya devam etmektedir. Eer vcd hem gayp hem de ehdet leminde tek

60bn Arab, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, erh: Ahmed Avni Konuk, haz., Mustafa Tahral, SelukEraydn, st. ,1999, c. I, s, 43, 44

61bn Arab, Ftht, c. II, ss. 3956.


38/194

35

bir hakikat olarak kalmaya devam ederse, varlklar bireysel varolularn nasl elde

etmektedirler? Bir baka deyile, evrendeki bir varlk dier bir varlktan nasl

ayracaktr? eyh bu problemlerin zm ve ifadesinde nefes ve harf sembolizmine

mracaat etmektedir. Her eyden nce konuma ve yaratma arasnda kurulan

benzerliin hareket noktasnn tespitine ihtiya vardr. bn Arab bu benzerlik ilikisini

Kurandaki ol emrine ve Hz. snn Allahn kelimesi62 olarak tasvir edilmesine

dayandrr.63 Ne var ki, Tanrnn yaratc konumas ile insan konuma arasnda

kurulan benzerliin temeli yine kapal kalmaktadr. Fakat eyh, harflerin nefesten hsl

olduunu belirtirken, insann Tanrnn sretinde olduunu hatrlatmakla bize birtakm

ipular sunar: nsan, nefes alr verir ve konuur. nsan, Tanr sretinde yaratlmtr. O

halde Tanr da nefes verir ve konuur. Tanrnn nefesi, varlklarn aynlarnn

kendisinde kll olarak ortaya kt buluta (am) tekabl eder.64

bn Arab bu sembolizme, Allahn Zhir ve Btn sfatlar olduunu

hatrlatmakla balar. Bu sfatlardan ilki, bu balamda, nefesin kiinin iinde oluuna,

ikincisi ise nefesin darya harfler ve kelimeler olarak kna karlk gelmektedir.65

Sonrasnda o, nefesin doasn ve oluum eklini tasvir eder. O, bu noktada nefes ile

rzgr arasnda bir ayrm yapmay gerekli grr. nk rzgrdan veya herhangi bir

hava akmndan zorunlu olarak bir ey hsl olmaz. Bu yzden o, nefesi buhara benzetir.

nk buhar, su zerreciklerinden olumakta ve younlama neticesinde buluta

dnmektedir. Nefes de buhar gibi, su zerrecikleri ierir. Bu zerrecikler benzer biimde

younlanca buluta dnmektedir.66 Bu aklamalarn ardndan bn Arab, am ile

Tanrnn mahlkt yaratmadan nce zerinde bulunduu bulut arasnda bir iliki kurar.

O zetle, Tanrnn nefes verdiini bu nefesin younlap am, yani metafiziksel bir

bulut halini aldn sylemektedir. Tanrnn niin nefes verdiine gelince, bn Arab

bu soruya Ben bir gizli hazineydim, bilinmeyi sevdim, bu yzden de mahlkat

62 Nis Sresi, 4: 171.63bn Arab, Ftht, c. II, s. 394.64bn Arab, Ftht, c. II, s. 389.65bn Arab, Ftht, c. II, s. 386.66bn Arab, Ftht, c. II, s. 386, 416 vd.


39/194

36

yarattm sz ile cevap verir.67 bn Arab'nin felsefesinde, mutlakl bakmndan

Gerek, mutlak srette bilinmeyen bir ey, beer idrkinin eriiminin ok tesinde

bulunan bir Sr'dr. Bu mehr Kuds Hads'in de isimlendirdii gibi Kenz-i Mahf(Gizli

Hazne) olup bn Arab'nin kendisi de buna bzen Am' (krlk vey dipsiz karanlk)

demektedir.

Izutsuya gre bni Arabiye Kenz-i mahfinin muhabbetle yakndan bir ilikisi

vardr ve muhabbette bni Arabi de ok nemli bir rol oynar. Yine Izutsuya gre

muhabbet kavramnn bn Arab'nin dncesinde niin byle bir nemli rol

oynadnn zel bir sebebi vardr. Bunun nemi, bn Arab'nin felsefesinin temeli ve

z saylabilecek olan, u Kuds Hads'den ileri gelmektedir: "Ben bir gizli hazine idim.

Bilinmeyi istedim (ahbabtu = sevdim). Mahlkat yaratp kendimi onlara bildirdim.Onlar da beni bildiler". Bu Kuds Hads'in de ak bir ekilde bize bildirmekte olduu

gibi Sevgi (hubb), Hakk' lemin yaratlmasna tahrik etmi ilkedir. Bu anlamda da bu

"yaratln srr" (Srr- Halk) ya da "yaratln sebebi"dir (llet-i Halk'dir). Eer bu

dnceyi bn Arab'nin daha karakteristik szleriyle ifde edersek, Muhabbet, Hakk'n

"Dipsiz Karanlk = Am" hlinden karak kendisini btn varlklarn sretlerinde izhr

etmeye balamasnn sebebidir.68

bn Arab yaratma kavramn Tanr iin tanrlk vasfnn bir gerei olarak grr.nk ona gre pek ok olan Tanrsal sfatlar, aktif hale gelebilecekleri veya

hkmlerini icra edecekleri bir alana muhtatr ki, o alan da btn lemdir. lemin

yaratlmas konusunda btn sfatlarn pay olmakla birlikte, bu ite en nemli rol

rahmet ve cmertlik sfatlar oynar. bn Arab rahmet ve cmertlik kavramlarnn

yorumunda yle bir strateji izler ki, sonunda bu iki kavram yaratmann gerekesi haline

gelir. yle ki, cmertlik ve rahmet vermekle oluyorsa, phesiz bu veri en kmil

anlamda en ok muhta olana en ok muhta olduu eyi vermekle olur.

Dnlebilecek en yoksul varlk ise hibir eye sahip olmayan, hatta varl bileolmayan bir ey olmaldr. Doal olarak bu madm ey, en ok vcda muhtatr.

67 Hlid Belksm, el-Kitbe vet-tasavvuf inde ibn arab, Dru Tobkl lin-Ner, Fas 2004, s. 34.68 Izutsu, Toshihiko,bni Arabnin Fususundaki Anahtar-Kavramlar, s.110


40/194

37

te Tanr cmertlik ve rahmet sfatn tanrlna yarar biimde en kmil dzeyde

izhr etmek iin en muhta eye en ok muhta olduu eyi, yani yokluk hazretindeki

ayna varlk verir.69 Bir aynada grnen hayl, oraya yansyan nesnenin kendisi deildir

ama o nesneyi temsl eder. Bu adan bakldnda lem Hakk' Tel'nn srrn f

etmektedir. Buradaki srrkelimesi Vcd'un gizli kalan (yni grnmesi mutlak olarak

mmkn olmayan, btn) derinliklerine iret etmekte ve daha nce zikretmi

olduumuz mehr hadisdeki "Kenz-i Mahf" (Gizli Hzne) ifdesine tekabl

etmektedir.70

Ayrca tasavvuf ehli, bu sz ilh akn kayna saymtr. Onlara gre varln

yaratlnn temel sebebi, Allah (c.c.)n kendi ztna olan sevgisidir. lh ak, lemin

yaratlmasna sik olan ilk esastr.71

Tasavvuf gre gre yaratma, bir meyl ve arzudan ileri gelir. Sz konusu lem

olduu zaman da buna ynelme ve deime; sz konusu Tanr olduu zaman da buna

irde denir ki, bunun anlam da zel bir maksada meyl etmek ve arzu gstermektir.

Yaratma bir meyl olduuna gre o, ayn zamanda bir harekettir. Hareket ise ancak ebed

olan bir sevgiden ileri gelir. Bu hareket, lemin iinde hareketsiz bulunduu yokluktan

varla doru harekettir. Bundan tr de emir, skndan varla herekettir, denilir; zr

skn bir bakma hareketten nce gelir. byle olunca lemin varlna sebep olan

hareket bu sevgi ve muhabbet hareketidir. Nitekim: Ben bilinmeyen ve gizli bir hazne

idim, bundan tr bilinmee muhabbet gsterdim ve bundan tr de varlklar

yarattm kuds hadsi bu geree iret etmektedir. 72

bn Arabde zuhr- Hakka sebep olann muhabbet olduun vurgulamtr. Fuss

rihi Konukta zuhr srecinde muhabbeti vurgulamtr:

Badeh onun zerine talep vk oldukda, zhirde havfen firr ettii halde kt.

Halbuki manda necta hubb idi. Zr hareket ebeden ancak hubbiyyedir. Ve nzr

69bn Arab, Ftht, c. III, s. 282; c. III, s. 384.70 Izutsu, Toshihiko,bni Arabnin Fususundaki Anahtar-Kavramlar, s.17171 Uysal, a.g.e., s, 26972 Sunar, Cavit, Akn Terbiyede Rol, AFD, XXV, Ankara, 1981, s, 95


41/194

38

onda esbb- har ile mahcb olur. Halbuki o deildir. Bunun beyn: Zr asl,

kendisinde skin olduu ademden lemin vcda hareketidir. Ve bunun iin, emr

skndan harekettir, denilir. Byle olunca lemin vcdu olan hareket, hareket-i hubb

olur. Ve Reslullah (s.a.v.) yan Ben bir hazneidim, bilinmedim. Binenaleyh bilinmee muhabbet ettim kavli ile muhakkak buna

tenbh eyledi. mdi bu muhabbet olmasa idi, lem kendi aynnda zhir olmaz idi. Byle

olunca onun ademden vcda hareketi, hubb-i mcdin onun iin hareketidir. Ve zr

lem, kezlik vcden kendi nefsinin uhdunu sever. Nitekim sbten mhede

eyledi. Binenaleyh onun her vech ile adem-i sbtden vcda hareketi, cnib-i

Haktan ve kendi cnibinden hareket-i hubb oldu. Zr keml li-ztihi mahbbdur. Ve

Allah Telnn kendi nefsine ilmi, O lemlerden gan olduu haysiyyetle, kendisine

mahsstur. Ve ancak ayn- lem olan bu ayndan mtekevvin, ilm-i hdis ile onun

iin mertebe-i ilimde tamm olmas kald. Ayn- lem mevcd oldukda, sret-i

keml,vilm-i muhdes ve kadm ile zhir oldu. Binenaleyh mertebe-i ilim, vecheyn ile

kmil olur. Ve kezlik mertib-i vcd dah kmil olur. Zr vcdun bazs ezel ve

bazs gayr-i ezeldir, o da hdistir. Ezel kendi nefsiyle olan vcd- Hakktr; ve gayr-

i ezel, suver-i lemle sbit olan/vcd-i Haktr, duds ile tesmiye olunur. Zr lemin

bazs bazsna zhir olur. Byle olunca, suver-i lemle kendi nefsine zhir olur. u

halde vcd kmil oldu. Demek ki lemin hareketi keml iin hubbiyye oldu.73

Vcd-i lemden ibret olan hareket, hareket-i hubdr. Ve Reslullah (s.a.v.) yan Ben bilinmez bir kenz idim, bilinmee

muhabbet ettim kavliyle buna tenbh eyledi. mdi eer bu uhabbet olmasa idi, lem

aynnda zhir olmaz idi. Byle olunca onun ademden vcda hareketi, hubb-i

mcidin buna harketidir.74

bn Arabnin bu szlerini aktaran Konuk, bu szlerin erhinde unlar

nakletmektedir: Eer Hak Telnn bu muhabbet-i ztiyyesi olmasa idi; lem vcd-i

hricden ibret olan kendi aynnda zhir olmazd. mdi lemin ademden vcd

tarafna olan hareketi, lemin mcidi olan zt- Hakkn muhabbetinin cd- lem iin

73 Konuk, a.g.e., c, IV, s, 164, 16574Ayn eser, c, IV, s, 256, 257


42/194

39

hareketidir. Zr zt, ztiyyeti cihetinden ebeden tecell etmez. Tecellyi iktiz eden ey

unt- ztiyedir. Ve muhabbet ise bu unttan bir endir. Hak Tel bu untn

yine kendi ztnda fiilen ve tafslen mhede etmek ve gayr itibr olan vcd-i

hricde em-i itibr ile sr- untn tem eylemek iin, bi-hasebil-esm,

taayyne ve zuhra muhabbet etti. Ve zt- latfin lem dediimiz mertebe-i kesfi,

adem-i izfden vcd-i izf tarafna mahz bu muhabbetle hareket eyledi. Ve ite bu

asla nazar olundukda, hareketin ebeden muhabbetle vk olduu grlr.75

Vcd-i Hakkn ibtids olmayan tecelliyt- ummiyyesi ve hareket-i

ummiyyesi, hubb-i ilhden neet eden bir harekettir. Nitekim Efendimiz (s.a.v.)

beyn buyurduklar hads-i kudssi ile bu hareket-i

hubbiyyeye tenbh eyledi. Byle olunca lemin vcdundan ibret olan hareket, hubb-iilhnin hareketidir. Zr vcd-i hakk-i Hak vcd-i izf-i lem ile bilinir; ve Hak

dah bilinmee muhabbet eder. Eer bu muhabbet olmasa idi lem, aynnda zhir

olmaz idi. u halde lemin adem-i izfden vcd-i izf cnibine hareketi, lemin

mcidi olan Hakkn muhabbetinin cd- leme hareketi olur.76

Eserlerinde Kenz-i mahfi metaforuna yer veren mutasavvflardan biri de

Ferideddin-i Attardr. Ferideddin-i Atar, Mantk Al- Tayr adl eserinde anlattna

gre, insann yaratlnn gayesi Allah aramak, bulmak ve ona inanmaktr. Allah,

insan bu arama iinde yalnz brakmam, gerek elilerle gerekse kitaplarla rehberlik

etmitir. Allahn gsterdii ve destekledii yola uygun olarak, Hakka ulaan yolu

kularn dilinden hikyelerle anlalr bir slupla Feridddin-i Attar, Mantkut Tayr

(Ku Dili) isimli eserinde sembolik bir slupla, tasavvufi bir edayla ilemitir. nsann

Allaha giden yolda bir gayret sergilemesi ya da sergilememesi eserde kular zerinden

sembollerle vermitir. Kularn araylarn ve mazeretlerini deerlendirme, gnlk

hayatta insann karlat bir ksm problemlere cevap niteliindedir. Attarn temsil

yntemi ile kular kullanarak ykledii eser, aslnda Hakk arayan yolcunun

yryecei yolu ve takip edecei metodu nerir. Dier yandan baz kimselerin hangi

engeller yznden ve neden Allah bulamad rnek hikyelerle aklanr.

75Ayn eser, c, IV, s, 16676Ayn eser, c, IV, s, 258


43/194

40

Hikye ksaca yledir: Kular bir araya toplanp, padiahsz hibir lke yok.

Padiah olmayan bir lkenin dzeni, nizam olmaz. Bu lkenin de mutlaka bir padiaholmas lazm onu mutlaka arayp bulmalyz derler. Bunun zerine htht kuu bizim bir

padiahmz var ama siz ondan habersizsiniz ve uzaksnz. Binlerce perde ve sr

arkasndaki o padiahn ad Simurgdur. Hemen onu arayp bulalm, der. Bylece

hthtn rehberliinde kular yola koyulur. Baz kular bir ksm engeller ve bahaneler

yznden yar yolda kalr. Bazlar ise her trl meakkatlere tahamml edip, zorluklar

geip hthtle beraber Simurga ular.

Attar, eserinde temsil ve sembollerle insann Allaha ulamasnda karlaaca

zorluklar ve ekecei skntlar iler. Hikyedeki eit eit kular, farkl mizalarda ve

dncedeki insanlardr. Htht peygamberi veya klavuzlar, Simurg da Allah

sembolize eder. Simurg, Kaf danda yaayan masal kuu Zmrdankadr. Allah

sembolize etmek iin Attar bu kuu tesadfen sememitir. Simurgun kularn padiah

olmas, esrarengiz ve gizli vasflar bulunmas, bilinmeyen belirsiz bir meknda

yaamas gibi benzetmeler, onun Allah temsil etmesine sebep olmutur. nk

inancmza gre Allah, kinatn sahibi, bu dnyada gzle grlmez, ona zaman ve

mekn atfedilmez, zat ve sfatlar kendine mahsus olandr.

Bir nevi Simurgun zel vasflar ile Allahn kendine mahsus sfat ve isimlerine

atfta bulunulmutur. Allah bu lemin padiahdr. Allah olmadan dzen ve nizam

olmaz. Kinatta bir dzen, bir insicam, bir intizam gze arpar. te hikyede sembolize

edilen yaadmz lemdeki dzeni ina eden padiah Allahtr. Kularn yani

insanlarn abas kinatn halikna ulamadr. te tam bu nokta Atar szlerine yle

devam eder; O, Ben bir gizli hazine idim. Bilinmek istedim ve insan yarattm diyor.

Bir sultann gzel bir saray ina edip, onu eitli sanatlarla ssleyip, bezeyip de babo

brakmas ve kendini tantmamas dnlemez. Aynen yle de hikyede Allahn bu


44/194

41

kinat ve insan yaratmasndaki gayeye ulamak, Hakk bilip, kabul etmek iin kular

yola der.77

Erzurumlu brahim Hakk hazretleri de, Marifetnamesinin sabr blmndeKenz-i mahfiyi u balamda kullanr. Bu hakir ve hakiki fakir brahim Hakk, bu

kitab, aziz ve erif mahdumu Seyyit Ahmet Nam iin kaleme alp, ona hitap eder ki:

Allah, seni her iki cihanda aziz etsin. ncelikle malum olsun ki, Hak Teala iki cihan

insanoullar iin ve insanoullarn da ancak kendisini tanmalar iin yarattn

cmleye duyurmutur. Nitekim ltuf ve keremiyle: "Ben gizli bir hazineydim, bilinmeyi

sevdim ve beni tanmalar iin varlklar yarattm," buyurmutur. u halde lemin ve

insann yaratlmasndan niha maksat ve yce istek, Mevla'nn bilinmesidir. Bu ebed

devlet ve tkenmez saadet, her eyden ncedir. Ancak bu, nefsini bilmeye bal olup,nefsini bilmek de bedeni bilmeye dayanr. Bedenin bilinmesi, lemin bilinmesiyle olur.

lemin bilinmesi ise hakiki ilimlerledir.78

zetle vahdet-i vcd dncesinin ncs bn Arab, kenz-i mahf kavramn

bu dnce ierisinde ayr bir yere koymakta ve zuhrun balangcndan nceki

mertebeye yan La-taayyn mertebesine yerletirmektedir. Ayrca yine bn Arab,

Mevln, Feridttin Atar ve Erzurumlu brhim Hakk, zuhrun olmad bu

mertebeden zuhrun balamasn da hads-i erifte olduu gibi muhabbete dayamakta veHakkn zuhrunun temelinde muhabbet olduunu sylemektedir.

2. BURSEVDE KENZ- MAHF

Bu konuda bir eser veren Bursev, ncelikle kenz-i mahf kavramnn dayand

ve stlh ortaya karan hads-i erfin sahhlii zerinde durmutur. Bu konuda

mutasavvflarla muhaddisler arasndaki fark ortaya koyarak, hadsin mutasavvflarca

sahh olduunu belirtmitir: Hads-i mezkr geri indel-huffz sbit deildir. Nitekim

77 Atar, Ferideddin-iMantk Al- Tayr,ev. Abdulbaki Glpnarl, MEB Yay. st. 1991, I\6178 Erzurumlu brahim Hakk,Marifetname,


45/194

42

mm Suyt ed-Durerul-Muntesire nm kitbnda [ Onun asl yoktur]demitir. Fe-emm, indel-mkifn: Hads sahhdir, zr huffz sened ile naklederler,

mkifn ise fem-i nebeviyyeden (s.a.) biz-zt ahz edip sylerler. Ve bir nesnenin

sened-i malmu olmamaktan f-nefsil-emr adem-i sbtu lzm gelmez. Belki kef-i

sahh ile olacak esahh olur. Zr kefde vehm ve hayl olmaz. Belki ayn- tmm ve

hakkal-yakn olur. Ve ilhmt ve vridt mutekidlere gre hccet olmak kfdir.

Gerekse mnkirlere gre burhn olmasn.79

Hadsin mutasavvflar indinde keifle sahh olduunu ortaya koyan mellif, kenz-i

mahf hadsinin aklamasna knt kelimesindeki t-i vahdet ile balam ve

ardndan kenz-i mahfnin tanmna gemitir. Daha sonra hads-i erifteki kelimeleri

tek tek ele alarak onlar aklyor. Bu aklamalarn ardndan mellif, zuhr srecindemuhabbetin zerinde durmakta ve insanln halk edilmesini ilh ak ile

aklamaktadr. Eserinde bol bol iirlere yer veren Bursev, kenz-i mahf hadsini de

aklarken iirlere yer verirken, hads-i erfin aklamasnn sonunda da iirle zuhr

srecini aklamtr.

imdi bu aklama srecini Bursevnin kendi szleriyle ele alalm. O kenz-i

mahf kelimesinin tanmn u ekilde vermitir: Knt kelimesinde olan t-i vahdet

ahadiyyet-i ztiyyeden ibrettir ki cem-i esm ve sfat onda mstehlektir. Evrk ve

agsn- ecere nevtta mstehlek olduu gibi. Onun iin kenz-i mahfnin tarfinde gelir

ki: O btn btnlardan btn olarak gaybde gizli olan ahadiyet hviyetidir.80

Mellif, Kitbn-Netcede zuhr srecini anlatrken stlhn isimlendirilme

sebebi zerinde de u ekilde durmaktadr: Hak Tel, nr-i vcd ile muttasftr ve

kalbe halkl-halk onun nru kendine zhir idi ki, ona mertebe-i cil derler. Velkin

mazharda zuhru yok idi. Bu cihetten kenz-i mahf denildi. n ki lem-i ademde

mukadder olan halka nr-i vcd re eyledi ki, vcdun mhiyyta mlktdr, ol

retan madmt dah mevcdt olup hayt buldu.81

79 Bursev, Kenz-i Mahf, vr. 1.a, 1.b80Ayn eser, vr. 5.a81 Bursev, Kitbn-Netce, c. I, s, 369


46/194

43

Ve bu mertebede min-hays-i hiye tecell-i ilh vki olmaz. Zr tecell niseb

itibriyle olur. Mertebe-i mezkrede ise niseb mstehlektir. Pes evvel mertebe gayry

bil-klliyye ifn ve idm eder. Ve gayr madm olacak tecell ne yznden olur.

Ferif cidden. 82

Ayrca mellif, zuhr srecinin muhabbete bal olduunu u ekilde akar:

Zuhr-i ey, hubb-i ztiye menttur ki ondan teveccht- esmiyye zuhr edip zuhr-

i ey dah ol tevecchta merbttur. Ve bundan hayt- ztiyye ve sir kemlt-

ilhiyyenin kuvveti ne mertebede olduu bhir olur.83

Kitbn-Netcede de muhabbete dikkat eken Bursev, hads-i erfi zikrettikten

sonra sreci u ekilde anlatmaktadr: Hak Tel esm ve sftyla zuhr edip beynel-

mazhir marf ve mezkr olma sevdi ve ism-i zhirle tecell klp kenz-i mahf

derecesinden vcda brz verdi. Ve Hakkn ism-i zhir ile zuhrunda ehvet olmak

muhldir. Belki bu manya muhabbet derler ki, meyl-i manevdir. Pes, abd-i mahzn

zuhru dahi zuhr-i Hak gibidir, zr sret-i ilhiyyedir.84

Bursev Ferahur-Rh adl eserinde de, tecellnin olmad bu mertebeyi u

ekilde aklar:

Gan biz-zt idi ol Hak ki gaybl-gab idi mutlak

Sft esmda mstarak hviyyetteydi istil

Yni Hakkn Ztnda taayyn ve l-taayyn itibar yok idi. Belki btn nisbet ve

izfetlerden ri idi. Zr nisbet ve izfetler, isimlerinin ve sfatlarnn taayynlerine ait

82Bursev Kenz-i Mahf, vr. 5.a83 Bursev, Kenz-i Mahf, vr. 22.a84 Bursev, Kitbn-Netce, c. II, s, 137


47/194

44

sonularn ortaya kmasndandr. Tecellden nce ise sft ve esm Ztta mstarak ve

mah olup ulvv ve galebe hviyetin idi. Gatrinin zuhr ve eseri yok idi.85

Mellif, knt kelimesindeki t-i vahdetin Allah Telnn birliine delletettiini Kurndan rneklerle u ekilde aklar: Kurnda t-i vahdet man-y

mezkre dellet eder; (halakt), (cealt) ve emsli gibi ki buralarda t-i zt

ahadiyyeye dldir.86

Ayrca Bursev, hads-i erfin mansndan hareketle Hak Telya zaman nispet

edilmemesi gerektii zerinde durmutur: Knt kelimesi, fil-i mz olduu cihetten

zamn- mzye dellet eder. Fe-emm, Hakka nispetle mcerred-i ihbr mansna

mahmldr. Zr, ona gre mz ve mstakbel ve hl cr deildir. Belki zamn emr-iniseb-i ademdir ki dehr isminin tecellsinden hsl olmutur. Ve adem dediimiz budur

ki kendi aynnda vcdu yoktur. Belki bi-hasebis-sul hdis olur. Mesel, Nezaman? diye sul olunsa hads-i sul ile esm-i zamn hdis olur; iz ve iz ve sir

hurf-i art- zamniyye gibi. Yan, bu makle hurf-i zamna dellet eder. Trk

lisnnda imdiki hl ve gemi zamanda ve gelecek zamnda denildii gibi. Pes

zamnn zhirde esms vardr. Fe-emm, msemms emr-i ademdir. Lafz- adem gibi

ki msemmsnn ayn yoktur. Maa-haz, mteakkill-hkmdr.87

Mellif, knt kelimesinin izhnn ardndan kenz kavramnn aklamasna

gemitir. Mellife gre kenz, zuhra gelmemi olan esm ve sfttan ibrettir.: Kenz,

arzda vaz olunmu emvl-i nefsedir. Burada murd, bi-tarkit-tebh hazne-i zt-

ahadiyyede meknn ve mctemi olan esm ve sft- liyedir. Zr ztn adem-i zuhru

esm ve sftn adem-i zuhrundandr. yle ki eer esm ve sfttan hrite eser-i

evldr. Zt- ahadiyye kenz gibi mestr ve mahf kalmazd. Ve blda meknn olup b-

nin olmakladr. Belki baz definin hrite fil-cmle almet-i mevzas vardr ki

onunla mahalline intikl olunur. Nitekim, baz mutalsam nesnelere emret

koymulardr.

85 Bursev, Ferahur-Rh, Muhammediye erhi, haz, Mustafa Utku, c, I, st, 2000, s, 7186Ayn yer87 Bursev, Kenz-i Mahf, vr. 6.b, 7.a


48/194


49/194

46

sz btldr. Zr bir ey kendi nefsinden mahf olmak muhldir. Ve eer gayre

nispetledir denilirse bu dah kel-evveldir. Zr ezelde gayrin vcdu olmayacak man-

y haf mtasavver olmaz. Yan, haf ve zuhr umr-i izfiyyedendir ki ahad-hmnn

vcdu herin vcdunu mstelzmdir. Burada ise haf var, velkin zuhr yoktur.

unun hafs una nispetledir diyesin.

Ve bunun cevb budur ki; burada haf selb-i zuhr mansnadr ki zt-i

ahadiyyenin f-nefsil-emr zuhru yoktu. Ve marf dah deil idi. Zr marifet gayrin

vcdu zerine mbtendir. Pes, gayr olmayacak marifet dah olmaz.

Binen-al-haz, [Ben gizli bir hazne

idim, bilinmemi istedim.] iki vechle selbi mtemil olur. Kaziyye ise slibe olsa sdk ve

kizbde vcd-i mevza muht olmaz. 91

Bursev, Hakkn mahf oluunun da kendi ahsnda oluunu ve zhir oluunun

gayrin olduu anlamna gelmediini bir rnekle yle aklar: Mesel,

[Evde insn hareket etmedi.] denilse drda vcd-i insn olmak lzm

gelmez ve sz sdk olur.

el-Hsl, drda insn olduu vakitte taharrk nefy etmek sahh olduu gibi

olmad vakitte dah sahhdir. Pes demek olur ki drda insn taharrk etmedi. Zrinsn yoktur ki taharrk ede. Binen-al-haz, bu makmda dah gayr yoktur ki ona

gre Hakk zhir ve marf ola. Fe-emm bi-ztih, li-ztih zhirdir. Yan Hakk kendi

nefsinde kendine zhirdir ki ona mertebe-i cil derler. Nitekim esm ve sftn

tecelliytna mertebe-i isticl derler ki ztn mertib-i taayyntta zuhrudur.92

Bursev, zuhr srecini baka bir hads-i erf ile birlikte u ekilde aklar:

Ve hadsde gelir ki:

91 Bursev, Kenz-i Mahf, vr, 11.b, 12.a92Ayn yer


50/194

47

[Allah, mahlkt zulmette yaratt, sonra

onlarn zerine nrundan sat. O nrdan kime isbet ederse hidyet bulur. Her kime

isbet etmezse dellette kalr.]93

Bu hads-i erf iki vechle tevch olunur: Evvelkisi budur ki, zulmetten murd

zulmet-i ademdir. Bu srette halk takdr mansna ve nr-i vcda mahml olunur. Pes

demek olur ki Allh Tel, halk zulmet-i ademde takdr eyleyip sonra nr-i vcddan

zerlerine re edip vcd-i hric ile mevcd kld. Ve her kime ki nr-i vcdun

levzmndan olan nr-i ilm isbet ettiyse tark-i cennet ve kurbet ve rh- rzya

mhted oldu. Ve her kime ki isbet etmediyse her yzden dll ve magzb kald. Bu

manya esbe zamri nrun man-y snsi olan ilme rci olmu olur.

Nitekim ehl-i belgat bu makle many bedden itibr eylerler. Ve man-y sn

budur ki halk asl zerinedir ve zulmetten mrd zulmet-i cehl ve nrdan murd nr-i

ilmdir. Bu sretten man zhirdir ve bu manya dirdir. ol yet ki Kurnda gelir:

(Nahl, 16\78) [Allah sizi annelerinizin

karnndan bir ey bilmez halde karmtr.]

Pes dnyda ilm-i nfi ve marifet-i ilhiyye ehli olmak lem-i ervhda olan

redendir ve re denildii nefhde vki olan ecz- reiyye itibriyledir ki burada

bi-tark olunmasyla vrid olunmutur. Ve ona nefs-i Rahmn ve tecell-i sri ve nr

derler. Zr mertebe-i ilmden mertebe-i ayna feyz-i mukaddesle nzl ve brz-i ayn,

ism-i nr hasebiyledir. yle ki eer nr-i ilh ayn birbirinden taayynt- mahssa

ile temyz ve izhr etmese zulmette kalrlard. Onun iin tecell denildi. Zr tecell zhir

olmak mansnadr. Bu cihetten lim zhir ismine mazhar oldu. Pes hakkatte zhir

Allh Teldr. Zr kenz-i mahf olan Hakkdr, halk deildir. Bu yzden zuhr eden

zt ve esm ve sfat- ilhiyyedir. Ve bu makmda demilerdir ki; Hakk zhir ve halk

mestrdur. Eeri halk- lem yanl fehm eyleyip halk zhir ve Hakk btndr derler.

el-Hsl, zhir ve btn Allah Teldr. Velkin zuhru esm ve sftna ve

butnu gayb- ztna dirdir. Eeri zt dah rendir. Zr evhid-i tevhd tabr

93 Mslim, Mnfikn, 27; Ahmed b. Hanbel, II, 327


51/194

48

olunan ey mazhir-i esmdr ki vech-i zt zerine arsa brka gibidir ve esm,

msemmya mirttir.

Ve bundan fehm olunur ki, Hakk Tel hriten nesne ile mahcb deildir.Belki kendi esm ve sftyla muhtecibdir. Zr gayr ve emr-i hri yoktur. Bu yzden

sr hissle ve esm ve sft kalple mehddur.94

Bursev, hads-i erfte geen kelimesinin tahllini yapmakta ve bukelimenin tall iin olduunu ortaya koymaktadr. Mellif ayrca bu ifdeyle Halk

onlarn faydas iin yarattm, kendi faydam iin deil95 hadsi arasnda balant

kurmakta ve zuhr srecinin , ibdetle mkellef olmann kullara duyulan muhabbetin

bir sonucu olduunu belirtmektedir. Ayrca ibdetin her eyden yce olan Allah Tel

iin yan mabd iin deil bid iin olduunu syler.

Ayrca mellif, Hakkn zhur etmesede ztnda kmil oluunu, tahtna oturmasa

bile ztnda sultanlk vsflarn tayan bir sultan rneiyle aklamaktadr:

kelimesinde lm tall iindir, de olan lm gibi. Fil-i Hakk

ise muallel-bil-garaz deildir. Belki tahsl-i maslahat ve def-i mefsededen berdir. Ve

ill, ol garaz tahsl ile mstekmil olmak lzm gelir. Bu ise ztnda noksn me ardr.

[ Alah bundan ycedir]

Cevb budur ki; bu makle l-mt aklen lm- illet ve eran lm- maslahat ve

hikmettir. Zr efl ve ahkm- ilhiyye hikem ve meslih- ibd mtemildir ki

tafazzul ve ihsna dirdir. Bundan ise garaz ve illet lzm gelmez.

el-Hsl, Allh Telnn keml-i ztiyyesi ve keml-i esmiyyesi vardr. Ve

keml-i esmiyye keml-i izfdirler. Ve istikml-bil-gayr mmteni olmak keml-i

ztdedir. Yoksa keml-i esm ve izfde deildir. Zr mazhir-i kevniyye olmadka

sr- esmnn zuhru mmtenidir. Ve ona kendi sftyla istikml derler ki mahzrdan

hldir.

94Ayn eser, vr. 13a, 13b95 Hfz Irk, Tahrc ehdslihy, Kitbs-sabr ve-kr, c. IV, 92, (2,7)


52/194

49

Pes, Hakk Tel, izz u gns cihetiyle fili garaz iin deildir. Belki kevne

rahmet-i ztiyyedir. Ve ibdetle emrettii bid iindir, yoksa mabd iin deildir.

Nitekim hads-i kudsde gelir: [Halk onlarn

faydas iin yarattm, kendi faydam iin deil.]96 Yan halk halk etmekte nef ve fayda

yine halkadr, yoksa Hakka deildir. Zr Hakk Tel mertebe-i zt- ahadiyyede

(l-i mrn, 3\97) [Allah lemlerden mstandir.] mcibince gan

biz-zttr. Fe-emm, esm ve sftn hakik zuhr etmekle mazhir-i kevniyyeye fayda

vardr ki ketm-i ademden arsa-i vcda brzlarndan m-ad seyr-i atvr eyleyip hilye-

i hakik ile asla rc ederler. Ve zkden hals olup (Bakara, 2\247) [

Allah her eyi kaplar] mcibince gh Cell-i zt ve gh ceml-i sftta seyr edip cem ve

farkla dery ve sahry cem eylerler. Ve il ebedil-bd ravza-i vcdlar imdd-nesm feyzle dn ve pr-nem olur. te bu takrrden fehm olundu ki bu lem mevcd

olsa da olmasa da ve Hakk, marifet-i muhaddise ile bilinse de bilinmese de Hakk Tel

kendi ztnda kmildir. Pes mmknn vcdu rtbe-i vcdun kemli ve marifet-i

hadsenin vcdu rtbe-i marifin kemli iindir. Rtbenin kemli ise ztn kemlinin

gayrdr. Mesel, sultn- azam tahta cls etmese dah yine ztnda kmildir. Fe-

emm, clsuyla mertib-i esm zuhra gelir. Ve ve raiyyet ile kendi arasnda irtibt

vcd bulur. te ilm-i ilh dedikleri bu irtibt ve nisbeti bilmektir. Yan, Rabb ile

merbb arasnda irtibt ne vechledir. Ve kint ondan ne vechle inti etmitir. Onu

bilmeye ilm-i ilh derler ki esm ve sfat ve efle mteallktr. Ve zt- ahadiyye bu

perdelerle muhtecibdir.97

Bursevnin bu ifdeleri nda Hakkn kenz-i mahf iken esm ve sftyla

tezhrnn, mutasavvflar indinde ok nem gren ilh aka muhabbete

dayandn syleyebilriz. Ayrca Halk onlarn faydas iin yarattm, kendi faydam

iin deil98 kuds hadsi ve bu kuds hadsle ayn manay ifde eden Ben insanlar

smail hakki bursevi nin kenz i mahfi risalesi muhteva ve tahlili ismail hakki bursevi s kenz i mahfi...

Documents