P O L I T O L O G I J A

VLADE, SISTEMI I REŽIMI

Tradicionalni načini klasifikacije

Pojam vlast se odnosi na institucionalne procese tokom kojih se donose odluke koje se odnose na veći broj ljudi i koje su obično obavezujuće.

Politički sistem ili režim je širi pojam koji obuhvata ne samo mehanizme vlasti i državne institucije već i strukture i procese preko kojih djeluje na društvo u cjelini. U stvari politički sistem je podsistem većeg društvenog sistema. Sistem je po tome što postoje međuodnosi u okviru složene cjeline, a politički po tome što se oni tiču raspodjele moći, bogatstva i resursa u društvu.

Zašto pravimo klasifikaciju političkih sistema

Klasifikacija političkih sistema proističe iz dva razloga:

-Prvi razlog je taj što je klasifikacija ključni pomagač za razumijevanje politike i vlasti. Razumijevanje politike najvećim dijelom stiče se poređenjem, pogotovo što su eksperimentalne metode uglavnom neprimjenljive.

-Drugi razlog klasifikovanja je da se, prije analize, olakša proces evaluacije.

U svom krajnjem obliku ovaj proces može da obuhvati potragu za idealnim sistemom vlasti, pa čak i utopijom, što se može naći u djelima Platona, Tomasa Mora i Pjotra Kropotkina.

Svi načini klasifikacije imaju svoje mane. Kao i kod svih analitičkih sredstava postoji opasnost od pojednostavljivanja. Sličan problem predstavlja mogučnost da previdimo kako neka pojava ima različita značenja u različitim kontekstima. Tako je komparativna analiza izložena stalnoj opasnosti od etnocentrizma.

Etnocentrizam predstavlja primjenu vrijednosti i teorija na druge grupe i narode. On podrazumijeva pristrasnost i iskrivljivanje.

Blokada vlasti – paraliza izazvana institucionalnim rivalitetom u okviru vlasti ili pokušajem da se odgovori na zahtjeve javnosti.

Vladavina

U najširem smislu, vladati znači upravljati nekim ili kontrolisati nekoga. Suštinske funkcije vlasti su: donošenje zakona, sprovođenje zakona i tumačenje zakona.

Utopija, utopizam doslovno označava idealno ili savršeno društvo. Utopizam je jedna vrsta političke teorije koja kritikuje postojeći poredak tako što pravi model idealnog ili savršenog društva koje bi ga moglo zamijeniti. Dobri primjeri za to su anarhizam i marksizam.

Demagog je politički vođa koji kontroliše mase tako što izaziva histerično oduševljenje.

Klasične tipologije

Najuticajnija je Aristotelova klasifikacija iz četvrtog vijeka p.n.e. koja se zasnivala na njegovoj analizi 158 tada postojećih grčkih gradova-država. Aristotel ja smatrao da se vladavine mogu podijeliti na osnovu dva pitanja: «ko vlada» i «ko ima korist od vladavine». On je identifikovao šest oblika vladavine:

K o v l a d a? jedan čovjek nekolicina većina

V l a d a r i tiranija oligarhija demokratija

K o i m a k o ri s t i? svi monarhija aristokracija politeja

Aristotelovski sistem kasnije su razvili mislioci kao što su Tomas Hobs i Žan Boden. Poseban predmet njihovog interesovanja bilo je pitanje suvereniteta kao osnove svakog stabilnog političkog režime. Suverenitet je određen kao najviša i vječite vlast, vlast koja sama po sebi može da jamči mirnu vladavinu. Boden navodi da je od svih režima najlakše odbraniti apsolutizam, jer je na vlasti vladar koji donosi zakone, a nije dužan da ih poštuje. Hobs opisuje suverenitet kao monopol prinudne vlasti, sugerišući da suveren nema nikakvih ograničenja.

Kasnije su ove stavove revidirali rani liberali kao što su Džon Lok i Monteskje. Lok je branio tezu da suverenitet pripada narodu, a ne monarhu. Monteskje je predložio sistem kontrole i ravnoteže podjelom vlasti između izvršnih, zakonodavnih i sudskih institucija. Ovo načelo uključeno je u Američki ustav, da bi kasnije postalo jedna od najznačajnijih osobina liberalne demokratske vladavine. Ustavni republikanizam ustanovljen u SAD posle građanskog rata, demokratski radikalizam nastao u Francuskoj, u revoluciji 1789. godine, i oblik parlamentarne vlasti koji je postepeno nastajao u V. Britaniji stvorili su znatno složeniju političku stvarnost. Samim tim, tradicionalni načini klasifikacije su zamijenjeni novim, gdje se naglasak stavlja na ustavne i zakonske odlike političke vlasti.

Apsolutizam je teorija ili praksa apsolutne vlasti, koja se najčešće dovodi u vezu sa apsolutističkom monarhijom. Vlast je apsolutna jer ima neograničenu moć.

Republikanizam je načelo po kojem politička vlast proizlazi iz pristanka naroda; odbacivanje monarhističkih i dinastičkih principa.

Tipologija «tri svijeta»

Politički svijet se može podijeliti na tri bloka:

- kapitalistički ili prvi svijet

- komunistički ili drugi svijet i

- zemlje u razvoju ili treći svijet

Podjela na tri svijeta imala je privrednu, ideološku, političku i stratešku dimenziju.

Međutim, od 1970. godine ovakva podjela bila je sve manje održiva. Novi obrasci privrednog razvoja obezbijedili su materijalno bogatstvo nekim dijelovima trećeg svijeta (zemlje Bliskog Istoka, Istočne Azije, Jugoistočne Azije i Latinske Amerike). Nasuprot njima nemaština se ukorjenila u zemljama podsaharske Afrike, što predstavlja svojevrsni četvrti svijet. Najteži udarac modelu tri svijeta su nanijele revolucije u Istočnoj Evropi, koje su dovele do pada tvrdokornih komunističkih režima i otpočele proces političke liberalizacije i reforme tržišta. Fransis Fukujama je proglasio ove događaje za kraj istorije.

Fransis Fukujama (rođen 1952 u SAD) je društveni analitičar i politički komentator. Postao je poznat zahvaljujući knjizi «Kraj istorije i poslednji čovjek». U njoj tvrdi da je istorija ideja okončana priznavanjem liberalne demokratije kao krajnjeg oblika vladavine čovjeka.

Totalitarizam je sistem političke vlasti koji se uspostavlja širokom ideološkom manipulacijom i otvorenim terorom i nasiljem. Totalitarizam podrazumijeva potpuno ukidanje civilnog društva.

Civilno društvo podrazumijeva oblast nezavisnih grupa i udruženja; privatna oblast života, nezavisna od javne vlasti.

Bruto domaći proizvod je ukupna novčana vrijednost sve finalne robe i usluga proizvedenih u nekoj privredi za godinu dana.

Liberalna demokratija je oblik demokratske vladavine koji održava ravnotežu između načela ograničene vlasti i ideala narodnog pristanka. Njene najznačajnije osobine su:

-ustavna vlast koja se zasniva na zakonski propisanim pravilima,

-zajamčene građanske slobode i prava pojedinaca,

-podjela vlasti i sistem kontrole i ravnoteže,

-redovni izbori,

-politički pluralizam,

-nezavisnost organiovanih grupa i

-privreda organizovana na privatnom poduzetništvu i tržišnim principima.

Režimi savremenog svijeta

Jedna od prepreka utvrđivanja novog sistema klasifikacije režima savremenog svijeta je što ne postoji sigurnost o kriterijumima na kojima bi se taj sistem zasnivao. Ni jedan sistem ne počiva na jednom opštevažećem činiocu. Određeni sistemi teže da istaknu različite grupe kriterijuma, među kojima su najčešći: ko vlada, da li je vlast centralizovana, kako se obezbjeđuje poslušnost, kakva ravnoteža postoji između države i pojedinca, koji je stepen materijalnog razvoja, kako je organizovan privredni život, koliko je režim stabilan.

U 19-tom i početkom 20. vijeka prihvaćen je ustavno-institucionalni pristup klasifikaciji vlasti.

Tokom pedesetih i šezdesetih godina 20.stoljeća razvio se strukturno-funkcionalni pristup.

Pristup zasnovan na tri svijeta bio je ekonomsko-ideološki po usmjerenju.

Međutim pristup usvojen u ovoj knjizi polazi od činjenice da su tri ključne odlike svakog režima: politički, privredni i kulturološki činioci.

U savremenom svijetu može se prepoznati pet vrsta režima:

-zapadne poliarhije,

-nove demokratije,

istočnoazijski režimi,

-islamski režimi i

-vojni režimi.

Zapadne poliarhije

Jezgro zapadne poliarhije čine sjeverna Amerika, Evropa i Australoazija. Sve države s višestranačkim izborima imaju oblike poliarhijskog uređenja. Sve zapadne poliarhije nisu iste. Neke od njih naginju centralizaciji i vlasti većine, a druge podijeljenosti i pluralizmu. Lijphart pravi razliku između demokratije većine i demokratije konsenzusa.

Demokratija većine organizovana je oko parlamenta po tkz. vestminsterskom modelu (V. Britanija, N.Zeland, Kanada, Australija, Izrael i Indija).

Nasuprot vestminsterskom modelu, druge zapadne poliarhije odlikuje podjela vlasti kroz sistem vlasti i stranački sistem.

U državama kao što su Belgija, Austrija i Švajcarska razvijen je sistem konsocijalne demokratije.

Poliarhija se može smatrati kao grubo približavanje demokratiji, po tome što djeluje kroz ustanove koje primoravaju vladare da uzmu u obzir interese i želje izbornog tijela. Osnovne odlike poliarhije su:

-vlast je u rukama izabranih zvaničnika,

-izbori su slobodni i pošteni,

-sva odrasla lica imaju pravo glasa,

-ne postoje ograničenja kandidiranja za neki položaj,

-postoji sloboda izražavanja,

-građani imaju pristup različitim izvorima informacija,

-grupe i udruženja su nezavisni od vlasti.

Liberalizacija predstavlje uvođenje unutrašnjih i spoljašnjih kontrola vlasti i pomijeranja ka privatnom poduzetništvu i tržištu.

Vestminsterski model je sistem vlasti u kojem izvršna vlast proističe iz skupštine ili parlamenta, i kojima je ona odgovorna.

Zapad ovaj pojam ima dva značenja. U opštem smislu, on se odnosi na kulturno i filozofsko evropsko naslijeđe, koje je migracijama i kolonijalizmom često prenošeno na nova tla. U užem smislu pod Zapadom se mislilo na kapitalistički blok, na čelu sa SAD, nasuprot SSSR-u koji je dominirao Istokom.

Konsocijalna demokratija je oblik demokratije koji djeluje kroz podjelu vlast i tijesne veze velikog broja stranaka.

Posebnost odlike političkog sistema jedinstvene ili posebne za taj sistem.

Nove demokratije su režimi u kojima proces demokratske konsolidacije nije završen. Odlike režima nove demokratije. Prihvatanje višestranačkih izbora, uvođenje na tržištu zasnovanih privrednih reformi. Ove zemlje prolaze kroz tranziciju koja će ih na kraju izjednačiti sa zapadnim poliarhijama. Postoje dva razloga zašto ih tretiramo kao posebne sisteme:

-njihovo komunističko naslijeđe ne može se otpisati preko noći,

-problemi koji se javljaju u ovim zemljama različiti su od onih u zapadnim poliarhijama.

Komunizam je kolektivna organizacija društvenog života zasnovana na kolektivnom vlasništvu. Najčešće se dovodi u vezu sa Marksovim djelima, za koga je komunizam značio besklasno društvo. Odlike komunizma:

- Marksizam-lenjinizam kao zvanična ideologija,

- komunistička partija ima monopol političke vlasti,

- spojen državni i partijski aparat,

- Komunistička partija kontroliše sve ustanove u društvu

- privredni život zasnovan je na kolektivizaciji i državnom planiranju.

Istočnoazijski režimi odlike:

-više su usmjerene na privredne nego na političke ciljeve (više su zainteresovani da podstaknu rast i obezbjede obilje, a ne da uvećavaju slobode pojedincima u zapadnom značenju građanskih sloboda).

-postoji velika podrška jakim vladama (država je opštepoštovana).

-priroda naroda je da slijede vođe zbog konfučijanskog naglašavanja odanosti i discipline.

Azijske vrijednosti su vrijednosti koje navodno odražavaju istoriju i kulturu azijskih država i društava, a to je vjerovanje u porodicu.

Konfučijanstvo je etički sistem koji su sastavili Konfučije i njegovi učenici, izložili je u knjizi Odlomaka. Ono se bavi temama dvojnosti ljudskih odnosa i njegovanju sopstvenog duha.

Teokratija (znači božija vladavina) je načelo po kome vjerske vlasti imaju prednost nad političkom vlašću. To je režim u kome se položaj na vlasti određuje na osnovu položaja u vjerskoj hijerarhiji. Ovo učenje je u suprotnosti sa sekularnom državom.

Islamski režimi

Uspon islama imao je uticaj na politiku Sjeverne Afrike, Bliskog Istoka i dijela Azije. Režimi su podizani ili obnavljani na islamskim osnovama. Postoji težnje politike islama da stvori teokratiju u kojoj bi politički i drugi poslovi bili zasnovani na višem vjerskom načelu. Ali, politički islam je poprimio veoma različite oblike, od krajnosti fundamentalizma do krajnosti pluralizma.

Šerijatsko pravo je islamsko pravo za koje se smatra da je zasnovano na božanskom otkrovenju, a proizašlo je iz Kur'ana i Hadisa.

Autoritarizam je vjerovanje, ili praksa vladavine u kojoj se vlada bez obzira na saglasnost naroda. Autoritarni režimi stavljaju pravo na vlast ispred prava pojedinca na slobodu.

Vojni režimi

Na vlast se dolazi revolucijom ili državnim udarom. Vodeći položaj u vladi određuju se na osnovu mjesta u vojnom lancu komandovanja. Politička i ustavna rješenja se uglavnom ukidaju, a ustanove preko kojih se može izraziti protivljenje (skupština, slobodna štampa) su oslabljene ili ukinute. Imamo dvije vrste vojnih režime.

- kada oružane snage preuzimaju neposrednu kontrolu vlasti (to je vojna hunta)

- drugi oblik je diktatura jednog čovjeka iza kojeg stoji vojska.

Hunta je grupa koja zauzima vlast revolucijom ili državnim udarom.

POLITIČKE IDEOLOGIJE

Šta je politička ideologija

Termin ideologija je prvi upotrijebio francuski filozof Desti de Trasi. Upotrijebio ga je za označavanje nauke o idejama. Ideologija je vrijednosni sistem usmjeren na akciju, međusobno povezan skup ideja koji na neki način usmjerava političko djelovanje. Ideologije imaju slijedeće karakteristike:

- daju prikaz postojećeg poretka,

- daju model željene budućnosti i

- označavaju na koji način treba da se izvrše političke promjene.

Racionalizam je uvjerenje da se svijet može razumjeti i objasniti ljudskim razumom.

Pragmatizam je teorija koja glavni naglasak stavlja na praktične uslove i ciljeve, ali podrazumjeva odsustvo vjere.

Liberalizam

Svako razmatranje političkih ideologija mora da započne liberalizmom, jer je on u suštini ideologija industrijalizovanog Zapada i ponekad se opisuje kao metaideologija. Liberalizam je nastao kao posledica sloma feudalizma i razvoja tržišnog, odnosno kapitalističkog društva koje ga je zamijenilo.

Metaideologija je viša, ideologija višeg reda, koja postavlja temelje za političku raspravu.

Progres je vjerovanje da istoriju obilježava ljudski napredak koji se zasniva na uvećavanju znanja i mudrosti.

Meritokratija je načelo po kome bi nagrade i položaje trebalo raspoređivati na osnovu sposobnosti.

Elementi liberalizma

Individualizam predstavlja osnovno načelo liberalne ideologije. On odražava vjerovanje u vrhunski značaj ljudske jedinke u odnosu na bilo koju društvenu grupu ili kolektivno tijelo.

Sloboda Lična sloboda predstavlja središnju vrijednost liberalizma. Njoj se daje prednost u odnosu na jednakost, pravdu i autoritet. Liberali prihvataju ideal po kome bi svi ljudi trebalo da uživaju jednake maksimalne slobode.

Razum Liberali smatraju da svijet ima racionalnu strukturu koja se može spoznati razumom i analitičkim istraživanjem.

Jednakost individualizam podrazumijeva vjerovanje u fundamentalne jednakosti. To se iskazuje u liberalnom zastupanju jednakih prava pogotovo u obliku pravne i političke jednakosti. Liberali zastupaju načelo meriokratije, gdje se pod sposobnošću smatra talenat ujedinjen s teškim radom.

Tolerancija liberali vjeruju da je tolerancija istovremeno garant individualne slobode i sredstvo za uvećevanje društvenog bogatstva. Liberali vjeruju da postoji ravnoteža između suprotstavljenih pogleda i interesa i zato odbacuju ideju o nerješivom konfliktu.

Pristanak po liberalnom gledištu, vlast i društveni odnosi uvijek treba da se zasnivaju na pristanku, odnosno na sporazumu koji proističe iz slobode volje. Vlast mora da počiva na pristanku onih kojima se vlada.

Konstitucionalizam liberali vjeruju u ograničenu vladu. To se postiže podjelom vlasti stvaranjem sistema kontrole i ravnoteže između različitih ustanova vlasti.

Klasični liberalizam središnja tema klasičnog liberalizma jeste da podržava krajnji vid individualizma. Ljudska biča se smatraju sebičnim i samodovoljnim stvorenjima. Takođe temelj ovog stanovišta čini ekonomski liberalizam, čvrsta vjera u mehanizme slobodnog tržišta i najbolje funkcionisanje ekonomije kad se vlada u nju ne miješa. Smatra se da lajzes-fer kapitalizam obezbjeđuje napredak, podržava ličnu slobodu i obezbjeđuje društvenu pravdu oslanjajući se na uspone i padove pojedinca.

Atomizam je vjerovanje da je društvo sastavljeno od skupa pojedinaca koji jedni drugima duguju veoma malo ili ništa.

Velika vlada je intervencionistička vlada, podrazumijeva se upravljanje ekonomijom i kontrola društva.

Džon Lok engleski filozof i političar. Lok je bio mislilac koji je najviše doprineo razvoju ranog liberalizma i stavljo je poseban naglasak na prirodna prava, odnosno prava koja je podario Bog, određena kao pravo na život, slobodu i svojinu. Najznačajnija njegova djela su Pisma o toleranciji i Dvije rasprave o vladi.

Moderni liberalizam odlikuje se blagonaklonijim odnosom prema državnom intervencionizmu. Pod uticajem djela Dž.S.Mila takozvani novi liberali zastupali su šire pozitivno viđenje slobode. Ovo stanovište dalo je osnov za socijalni liberalizam, odnosno liberaluizam blagostanja.

Redistribucija smanjenje materijalne nejednakosti kombinacijom progresivnog oporezivanja i socijalnih davanja.

Džon Stjuart Mil britanski filozof, ekonomista i političar.Milovo raznovrsno i složeno djelo označilo je prelaz od klasičnog ka modernom liberalizmu. Imao je nepovjerenje preme državnoj intervenciji. Naglasak je stavljao na kvalitet individualnog života. Pravo glasa žene i stvaranje radničkih zadruga su ciljevi za koje se Mil zalagao.

Edmond Berk britanski državnik i politički teoretičar. Kroz svoja djela kritički se osvrće na francusku revoluciju. Najpoznatije djelo mu je Razmišljenje o revoluciji u Francuskoj. Iako je bio naklonjen Američkoj revoluciji, oštro je kritikovao pokušaj da se Francuska politika oblikuje u skladu sa načelima kao što su sloboda, jednakost i bratstvo, tvrdeći da se mudrost nalazi u iskustvu i tradicijhi.

Konzervativizam- konzervativne ideje javile su se krajem 18. i početkom 19. vijeka. One su došle kao odgovor na ubrzane ekonomske i političke promjene koje je simbolizovala Francuska revolucija. Konzervativizam se vraćo na ansien režim, to je stari poredak, dovodi se u vezu sa apsolutističkim uređenjem koje je prethodilo Francuskoj revoluciji. Konzervativizam je čvrsto stao u odbranu tradicionalnog društvenog poretka koji je sve ozbiljnije dovođen u pitanje.

Elementi konzervativizma

Tradicija odražava sakupljeno znanje prošlosti i ustanova i praksu koje su izdržale ispit vremena i zato bi trebalo da budu očuvane za dobro sadašnjih i budućih generacija.

Pragmatizam – uvjerenje da djelovanje treba da bude oblikovano prema praktičnim uslovima i ciljevima. Zbog toga konzervativci radije opisuju svoja uvjerenja kao način razmišljanja ilim pristup životu nego kao ideologiju.

Nesavršenost čovjeka – konzervativno viđenje ljudske prirode je izuzetno pesimistično. Po njemu, ljudska bića su ograničena i zavisna, imaju potrebu da žive u stabilnim i uređenim zajednicama. Osim toga ljudi su moralno iskvareni, odnosno uprljani sebičnošću, pohlepom i žeđu za moći.

Organicizam – umjesto da vide društvo kao proizvod čovjekovih sposobnosti, konzervativci su tradicionalno shvatali kao organsku cjelinu (živo biće). Društvo je stoga oblikovano po prirodnoj nužnosti, sa njenim različitim ustanovama koje doprinose zdravlju i stabilnosti društva.

Hijerarhija - po konzervaivnom shvatanju u organskom su društvu različiti položaji prirodni i neizbježni. Hijerarhija i nejednakost ipak ne prouzrokuju sukob, jer je društvo povezano obavezama i odgovornostima.

Vlast – konzervativci smatraju da je vođstvo koje pruža smijer i podršku onima koji ne posjeduju znanje, iskustvo ili obrazovanje da djeluju mudro u sopstvenom interesu. Vrijednost vlasti je u tome što je izvor društvenog jedinstva, tako što ljudima ukazuje na to ko su i šta se od njih očekuje.

Svojina – konzervativci smatraju da je vlasništvo ključno zato što ljudima daje sigurnost, i podstiče ih da poštuju zakone i svojinu drugih. Posjedovanje ne podrazumijeva samo prava već i obaveze. Mi smo, na neki način, samo čuvari svojine koja je ili naslijeđema ili može biti od vrijednosti za buduća pokolenja.

Paternalistički konzervativizam

Paternalistička grana konzervativne misli u potpunosti je u skladu s principima organicizma, hijerarhije i dužnosti. Paternalizam se zasniva na kombinaciji razboritosti i načela. Uglavnom upozorava na opasnost da V.Britanija bude podijeljena na bogate i siromašne, izražava se strah od društvene revolucije. Iz ovog učenja proisteklo je načelo jedne nacije koja oredstavlja ugaoni kamen onoga što se može nazvati torijevskom pozicijom. Torijevstvo izražava viđenje organske ravnoteže-jedinstvenu i stabilnu hijerarhiju.

Noblese oblige odgovornost da se štite oni koji su manje sreće ili manje privilegovani.

Torijevstvo je ideološki pogled koji se odlikuje vjerovanjem u hijerarhiju, naglašavanjem tradicije i podrškom dužnostima i organicizmu.

Nova desnica predstavlja novinu u konzervativnoj misli i može se smatrati vrstom kontrarevolucije protiv pomijeranja ka državnom intervencionizmu posle 1945. i širenja leberalnih, odnosno progresivnih društvenih vrijednosti. Ideje nove desnice nastale su sedamdesetih godina 20. vijeka kao posledica navodne proposti kejnzijanske socijaldemokratije, koju je označio kraj poslijeratnog buma, i rastuće zabrinutosti zbog rastakanja društva i pada autoriteta. Ove ideje su bile najutjecajnije u V.Britaniji i SAD, gdje su osamdesetih godina dobile oblik tačerizma, odnosno reganizma, i izvršile širi, moglo bi se reći svjetski uticaj na opšte pomjeranje od državnih ka tržišno usmjerenim oblicima organizacije.

Neoliberalizam je savremena verzija klasične političke ekonomije koja je razvijena u djelima ekonomista slobodnog tržišta, kao što su Fridrih Hajek i Milton Fridman i filozofa Roberta Nozika. Noseči stubovi neoliberalizma su tržište i pojedinac. Osnovni neoliberalni cilj je «potisnuti granice države» pošto se vjeruje da će neregulisani tržišni kapitalizam donijeti djelotvornost, pruvredni rast i rašireno bogatstvo.

Neokonzervativizam prihvata konzervativna društvena načela iz 19. vijeka. Konzervativna nova desnica želi da obnovi autoritet sugerišući povratak tradicionalnim vrijednostima, naročito onim koje se odnose na porodicu, vjeru i naciju. Smatra se da autoritet osigurava društvenu stabilnost tako što obezbjeđuje disciplinu i jedinstvo i čini civilizovan život mogućim. Neokonzervativci negativno gledaju na pojavu multikulturnih i multivjerskih društava, jer ih razdiru sukobi i po prirodi su nestabilna.

Fridrih fon Hajek – Austrijski ekonomista i politički filozof. Kao predstavnik tkz. Austrijske škole, čvrsto je vjerovao u individualizam i tržište, i bio je nemilosrdan kritičar socijalizma. Najpoznatija djela: Put ka ropstvu i Poredak slobode.

Država dadilja – država sa širokim društvenim odgovornostima; termin podrazumijeva da su socijalni programi neopravdani i ponižavajući za pojedinca.

Popustljivost – sklonost da se dozvoli ljudima da čine sopstvene moralne odluke; popustljivost podrazumijeva da ne postoje autoritativne vrijednosti.

Socijalizam se razvio kao reakcija na pojavu industrijskog kapitalizma. Imao je za cilj ukidanje kapitalističke ekonomije zasnovane na tržišnoj razmjeni, koju bi zamijenilo kvalitativno drukčije socijalističko društvo, izgrađeno na načelu zajedničke svojine. Najuticajniji predstavnik ovog vida socijalizma je Karl Marks, čije su ideje činile osnov komunizma 20. vijeka. Krajem 19. vijeka pojavilo se reformističko socijalističko učenje koje se zasnivalo na dva izvora: humanistička tradicija etičkog socijalizma povezana sa misliocima kao što su Robert Oven, Šarl Furije i Vilijam Moris i obliku revizionističkog marksizma kojeg je razvio Edvard Bernštajn. Tokom većeg dijela 20. vijeka socijalistički pokret je bio podjeljen na dva suprotstavljena tabora i to: Revolucionarni socijalisti koji su slijedili primjer Lenjina i boljševika (nazivali su sebe komunistima), dok su reformski socijalisti koji su zastupali vid ustavne politike, prihvatali ono što je kasnije nazvano socijaldemokratijom. Do propasti komunizma su dovele revolucije u Istočnoj Europi 1989-1991.

Revizionizam - promjena izvornih, odnosno ustanovljenih vjerovanja; revizionizam može da podrazumijeva napuštanje načela ili slabljenje načela.

Elementi socijalizma

Zajednica – Suština socijalizma je u viđenju ljudi kao društvanih bića koje povezuje čovječanstvo. Socijalisti su skloni naglašavanju brige za prirodu i objašnjavanju individualnog ponašanja prevashodno društvenim a ne urođenim osobinama.

Bratstvo – Pošto su ljudi dio čovječanstva, njih povezuje prijateljstvo, odnosno bratstvo. Ovo je podstaklo socijaliste da daju prednost saradnji u odnosu na takmičenje, kao i kolektivizmu u odnosu na individualizam.

Društvena jednakost – predstavlja osnovnu vrijednost socijalizma. Socijalisti posebno naglašavaju značaj društvene jednakosti, jednakosti rezultata nasuprot jednakosti šansi. Ona takođe čini osnov za uživanje zakonskih i političkih prava.

Potrebe – naklonost prema jednakosti takođe je sadržano u socijalističkom uvjerenju da bi materijalna dobra trebalo da budu raspodjeljena na osnovu potreba, a ne na osnovu sposobnosti i rada. Klasična formulacija ovog načela sadržana je u Marksovom komunističkom principu «svako prema sposobnostima, svakom prema potrebama».

Društvena klasa – Socijalisti su analizirali društvo na osnovu raspodjele zarada, odnosno bogatstva i tako su vidjeli klasu kao značajnu društvenu podjelu; drugo, socijalizam se obično povezuje s interesima radničke klase, jer je tradicionalno radničku klasu smatrao za sredstvo društvene promjene, čak društvene revolucije.

Zajednička svojina – Socijalisti zastupaju zajedničku svojinu pošto predstavlja sredstvo kojim se povezuju materijalni resursi za zajedničko dobro, dok se za privatnu svojinu smatra da podstiče sebičnost, pohlepu i društvene podjele.

Marksizam je kao teorijski sistem, predstavljao najznačajniju alternativu liberalnom racionalizmu. Kao politička snaga, u vidu međunarodnog komunističkog pokreta, marksizam se smatrao za najvećeg neprijatelja zapadnog kapitalizma.

Elementi marksizma

Istorijski materijalizam – Ugaoni kamen marksističke filozofije predstavlja ono što je Engels nazvao marksističko shvatanje istorije. Marks je smatrao da ekonomska baza uslovljava ili određuje ideološku i političku nadgradnju, što navodi na zaključak da se društveni i istorijski razvoj mogu objasniti na osnovu ekonomslih i klasnih činilaca.

Dijalektička promjena – Marks je vjerovao da je pokretačka snaga istorijskih promjena dijalektika. U materijalističkom vidu ovaj model podrazumijeva da su istorijske promjene posledica unutrašnjih suprotnosti u okviru načina proizvodnje.

Otuđenje – je proces u kome je radništvo u kapitalizmu svedeno na puku robu. Po tom shvatanju, radnici su otuđeni od proizvoda sopstvenog rada, procesa rada, drugih radnika i konačno, od samih sebe kao kreativnih i društvanih bića.

Klasna borba – Osnovna protivrječnost kapitalističkog društva potiče od postojanja privatne svojine. Ona dovodi do podjele na buržoaziju (kapitalističku klasu) i proleterijat koji preživljava tako što prodaje svoj rad.

Dodatna vrijednost – Trka za profitom nagoni kapitalistička preduzeća da izvuku «dodatnu vrijednost» iz radnika tako što ih plaćaju manje nego što njihov rad vrijedi. Kapitalizam je zbog toga nestabilan jer proleterijat ne može zauvijek da prihvati eksploataciju i tlačenje.

Proleterska revolucija – Marks je proglasio proletersku revoluciju za neminovnu i predvidjeo da će se ona odigrati kao spontan ustanak čiji je cilj preuzimanje kontrole nad sredstvima za proizvodnju. Kasnije je ipak razmatrao mogučnost mirnog prelaska u socijalizam.

Komunizam – Marks je predvidio da će s proleterskom revolucijom započeti prelazni socijalistički period. Kako klasne suprotnosti budu nestajale i kad nastane komunističko društvo bogatstvo će biti vlasništvo svih za zadovoljenje istinskih ljudskih potreba.

Karl Marks – njemački filozof, ekonomista i politički mislilac, označavan kao otac komunizma 20. stoljeća. Marksovo klasično djelo je Kapital, a najpoznatije i najpristupačnije je Komunistički manifest.

Dijalektički materijalizam – sirov i deterministički oblik marksizma koji je dominirao intelektualnim životom u ortodoksnim komunističkim državama.

Otuđenje – stanje ili proces depersonilizacije, odvajanje od istinske, odnosno suštinske prirode.

Klasna svijest – marksistički pojam koji označava pravilno shvatanje klasnih interesa i volju da se oni slijede; klasa koja je klasno svjesna je klasa za sebe.

Ortodoksni komunizam

Marksizam je neraskidivo povezan sa iskustvom sovjetskog komunizma i posebno sa doprinosom prva dva sovjetska lidera V.I.Lenjina i Josifa Staljina. Osnovni Lenjinov doprinos marksizmu bila je njegova teorija o revolucionarnoj, odnosno partiji-avangardi. Kad su Lenjinovi boljševici 1917. osvojili vlast u Rusiji, učinili su to kao partija-avangarda, tvrdeći da djeluju u interesu radničke klase. U stvari tako je diktatura proleterijata postala diktatura komunističke partije.

Staljin je tokom preoblikovanja sovjetskog društva stvorio model ortodoksnog komunizma koji su posle 1945. slijedile Kina, Sjeverna Koreja i Kuba, kao i države širom Istočne Evrope. Staljinove promjene su bile posledica njegove najvažnije ideološke doktrine «socijalizma u jednoj državi», koja je nosila ideju da SSSR može da izgradi socijalizam bez međunarodne revolucije.

Gorbačovljev proces reformi «perestrojka» 1985-1991 uspio je da ukaže na nedostatke sistema planiranja i oslobodio dugo potiskivane političke snage.

Josif Staljin – postao je generalni sekretar partije 1922. Pošto je posle Lenjinove smrti izašao kao pobjednik u borbi za vlast, uspostavio je izuzetno okrutnu totalitarnu diktaturu. Njegovo ideološko naslijeđe je tijesno povezano sa doktrinom o socijalizmu u jednoj državi.

Perestrojka – restruktuiranje; slogan koji se odnosi na pokušaj da se u okiru komunističkog obrasca liberalizuje i demokratizuje sovjetski sistem.

Moderni marksizam

Složeniji i suptilniji vid marksizma razvijen je u Zapadnoj Evropi. Zapadni msrksizam je uglavnom bio pod uticajem Hegelovih ideja i naglaska na čovjeku kao stvaraocu koji se nalazi u ranim Marksovim radovima. Drugim riječime, za ljudska bića se smatra da stvaraju istoriju, a ne samo da su lutke koje komtrolišu bezlične materijalne snage.

Predstavnici modernog marksizma su Đerđ Lukač i predstavnici Frankurtske škole čiji su glavni predstavnici:Teodor Adorno, Maks Horkhajmer i Herbert Markuze.

Herbert Markuze njemački filozof i jedan od osnivača Frankfurtske škole. Razvio je oblik neomarksizma koji se u velikoj mjeri zasnivao na učenju Hegela i Frojda. On nije polagao nadu u proleterijat, već u marginalizovane grupe poput studenata, etničkih manjina i žena. Najpoznatije djelo mu je Um i revolucija.

Socijaldemokratija se zalaže za ravnotežu između tržišta i države, pojedinca i zajednice. U središtu socijaldemokratije se nalazi kompromis između prihvatanja kapitalizma kao jednog pouzdanog mehanizma za stvaranje bogatstva i želje da se ono raspodjeljuje na osnovu moralnih, a ne tržišnih načela.

Osnovna osobina moderne socijaldemokratske misli jeste briga za marginalce u društvu, slabe i ranjive. Određuje se na osnovu načela kao što su socijalna zaštita, redistribucija i društvena pravda. Ipak, tokom oeamdesetih i devedesetih godina 20. stoljeća socijaldemokratija je bila u očiglednom povlačenju. To se dogodilo iz više razloga. Zbog toga su političari i politički mislioci prihvatili ideju trećeg puta. Mogu se izdvojiti određene osobine trećeg puta, kao što su: uvjerenje da je socijalizam «mrtav», načelno prihvatanje globalizacije, nasuprot liberalizmu dodjeljiuje vladi ključnu privrednu i društvenu ulogu, prihvatanje liberalne ideje jednakosti šansi i meritokratije. Političari trećeg puta obično se zalažu za reformu socijalnog sektora.

Eduard Bernštajn - njemački socijalistički političar i teoretičar. Berštajn je bio vodeći zastupnik revizionizma, ukazujući da ortodoksni marksizam treba izmijeniti i modernizovati. Najpoznatije mu je djelo Evolutivni socijalizam. Često se smatra za jednog od osnivača moderne socijaldemokratije.

Džon Rols – američki profesor i politički filozof. Njegova knjiga Teorija pravde je jedno od najvažnijih djela napisanih na engleskom jeziku posle II sv.rata. Rols je predstavio teoriju pravde koja se zasniva na uvjerenju da se društvena nejednakost može opravdati jedino ako je u korist najugroženijih.

Preduzetništvo – vrijednost i praksa povezani s tržišnim rizikom i poslovanjem usmjerenim na profit.

Ostale ideološke tradicije

Fašizam – Dva osnovna pojavna oblika fašizma bili su Musolinijeva fašistička diltatura u Italiji i Hitlerova nacistička diktatura u Njemačkoj. Vrijednosti kao što su racionalnost, napredak, sloboda i jednakost bile su odbačene u ime borbe, vođstva, moći, heroizma i rata. Osnovno motiv koji se provlači kroz fašizam jeste slika organski ujedinjene nacionalne zajednice, što se očitava u vjerovanju u snagu jedinstva. Individualnost nije cijenjena, jer pojedinac mora da utone u identitet zajednice ili društvene grupe. Nisu svi fašisti isto razmišljali. Italijanski fašizam se zasnivao na poštovanju i odanosti totalitarnoj državi. Njemački nacionalsocijaliam zasniva se na rasizmu. Njegove dvije teorije su arijevstvo (vjerovanje da njemački narod treba da vlada svijetom) i snažan oblik antisemitizma (jevreji se označavaju kao istinsko zlo koje treba uništiti).

Adolf Hitler – njemački nacistički diktator. Osnovu Hitlerovog pogleda na svijet, predstavljenog u knjizi Majn kampf, čini pokušaj da se ekspanzionistički njemački nacionalizam i snažan antisemitizam spoje u teoriju istorije po kojoj postoji neprekidna borba između dobra i zla. Hitlerova politika bila je glavni uzrok holokausta i izbijanja II sv.rata.

Anarhizam – Među ideologijama anarhizam predstavlja izuzetak jer ni jedna anarhistička partija nije uspjela da osvoji vlast. Glavni motiv anarhizma je vjerovanje da je politička vlast u svim oblicima zla i nepotrebna (anarhija doslovno znači bezvlašće). Anarhisti kao što je Vilijam Godvin vjerovali su da su ljudska bića u stanju da mirno regulišu međusobne odnose, a da je vlada oblik neželjene prinude. Francuski anarhista Prudon razvio je mutualizam, uvjerenje da su male zajednice sposobne da regulišu svoje živote sistemom pravedne razmjene. Rus Pjotr Kropotkin razvio je oblik anarhokomunizma.

Feminizam – Postije različite feminističke teorije, ali ih sve ujedinjuje želja da se ženama dodjeli značajnija uloga u društvu. Osnovne teze feminizma su da društvo karakteriše neravnopravnost među polovima i da se poredak muške moći treba srušiti. Postoje tri suprotstavljene feminističke tradicije:

-liberalne feministkinje koje pokušavaju da shvate žensku potčinjenost u društvu,

-socijalističke feministkinje, one su ukazivale na ekonomski značaj žena koje su posvećene porodici,

-radikalne feministkinje, one vjeruju da je podjela među polovima poiltički značajna i najvažnija podjela u društvu.

Meri Vulstonkraft – britanska teoritičarka i feministkinja. Ona je razvila prvu sistematičnu feminističku kritiku. Najvažnije djelo je Odbrana prava žene u kojem se naglašavaju jednaka prava žene, a posebno pravo na obrazovanje.

Ideologija zaštite životne sredine (enviromentalizam) – Ova ideologija odražava brigu zbog štete koja se nanosi prirodi ubrzanim ekonomskim razvojem. Istovremeno iskazuje uznemirenost zbog pada kvaliteta ljudskog života i zabrinutost za opstanak ljudske vrste. Ono što enviromentalizam čini radikalnim je to da nudi alternativu antropocentričnom stanovištu.

Antropocentrizam – vjerovanje da ljudske potrebe i interesi imaju najveći moralni i filozofski značaj.

Ekologija – predstavlja istraživanje odnosa između živih organizama i njihovog okruženja. Ekologizam je politička doktrina koja se zasniva na ekološkim pretpostavkama o postojanju veze između ljudske vrste i prirode.

Vjerski fundamentalizam – se razlikuje po tome što posmatra politiku kao sekundarne u odnosu na vjerske doktrine. Politički i društveni život treba da bude organizovan na istinskim vjerskim načelima. Postoje dva suprotstavljena objašnjenja fundamentalizma: Prvo prikazuje fundamentalizam kao prilogađavanje društva na sekularizovanu kulturu. Drugo ističe da je posledica neuspjeha sekularizma da zadovolji ljudsku želju za duhovnom istinom. Postoje različiti oblici fundamentalizma (hrišćanski, jevrejski, hinduistički), a najznačajniji moderni fundamentalizam je islamski. Islamski fundamentalizam posto je poznat zahvaljujući Iranskoj revoluciji.

Sekularizam – je vjerovanje da religija ne bi trebalo da utiče na svjetovne odnose; obično se ogleda u težnji da se crkva odvoji od države.

Fundamentalizam – je način mišljenja u kome se određena načela smatraju za suštinske istine koje imaju neprikosnoven autoritet. Njegove pristalice obično pokazuju ozbiljnost i vatrenost koje proističu iz doktrinarne čvrstine.

Kraj ideologije – Veliki doprinos ovoj raspravi dao je Fransis Fukujama. On nije tvrdio da je politička ideologija postala beznačajna, već da je jedna od njih, liberalna demokratija, odnijela pobjedu nad svojim suparnicima i da je ta pobjeda konačna. Ovaj esej se nadovezao na propast komunizma u Istočnoj Evropi, koji je Fukujama smatrao pokazateljem nestanka marksizma-lenjinizma kao svjetski značajne ideologije.

Socijalna interaktivnost – odnosi između ljudi koji imaju visok stepen autonomije u smislu reciprociteta i međuzavisnosti.

Postmodernizam, postmodernost – Postmodernisti tvrde da ne postoji ono što se naziva datost; ideja apsolutne i univerzalne istine mora da se odbaci kao arogantna prevara. Tako je postmodernizam primjer antifundamentalizma. Naglasak, se, dakle, stavlja na značaj diskursa, rasprave i demokratije.

DEMOKRATIJA

Definisanje demokratije – Demokratija je nastala od grčke riječi kratos, koja znači vlast, odnosno vladavina. Dakle ona znači vladavinu demosa (demos se odnosi na narod). Problem sa demokratijom jeste baš njene popularnost koja je dovela u pitanje značaj političkog pojma. Pojam koji svakome može da znači sve suočava se s opasnošću da ne znači ništa..

Šta je narod – na prvi pogled, narod, bez sumnje, odnosi se na sve ljude, to jest na cjelokupno stanovništvo jedne zemlje. U stvarnosti, pak, svaki demokratski sistem je ponekad ozbiljno ograničavao političku participaciju. Pojam narod se može tumačiti na više načina:

- narod se može smatrati za jedinstveno tijelo koje povezuju zajednički, odnosno kolektivni interesi;

- pod narodom se može smatrati većina i

- konačno, za narod se može smatrati skup slobodnih i jednakih pojedinaca koji imaju pravo da donose autonomne odluke.

Na koji način bi narod trebalo da vlada

Većina shvatanja demokratije zasniva se na načelu vladavine naroda. Pod ovim se podrazumijeva da ljudi vladaju sobom, da učestvuju u donošenju ključnih odluka koje utiču na njihove živote i određuju sudbine društva. Ovo učestvovanje se javlja u velikom broju oblika. U direktnoj demokratiji, narodna participacija znači neposredno i stalno učešće u donošenju odluka, i to na referendumima, masovnim okupljanjima i sl. Drugačiji i češći oblik demokratske participacije jeste čin glasanja, koji je osnovno obilježje onoga što se obično naziva predstavnička demokratija. Postoje i modeli demokratije koji se zasnivaju na načelu vladavine za narod. Najočitiji primjer predstavljaju tkz. totalitarne demokratije koje su se razvile pod fašističkom diktaturom Musolinija i Hitlera.

Majorizacija – teorija ili praksa u kojima se prioritet određuje na osnovu volje većine; majorizacija podrazumijeva ignorisanje manjina i pojedinaca.

Direktna i predstavnička demokratija – direktna demokratija zasniva se na direktnom, neposrednom i stalnom učestvovanju građana u vršenju vlasti. Predstavnička demokratija predstavlja ograničen i posredan oblik demokratije. Ograničena je jer je učestvovanje naroda u vladanju rijetko i kratko, i svedeno na čin glasanja svakih nekoliko godina. Posredna je pošto vlast ne vrši sam narod, već jedino bira one koji će vladati u njegovo ime.

Totalitarna demokratija – apsolutna diktatura koja se prikazuje kao demokratija, obično zasnovana na monopolu vođe.

Gdje su granice narodne vladavine

Modeli demokratije koji se zasnivaju na liberalnom individualizmu obično podrazumijevaju da demokratija bude ograničena na politički život, pri čemu se politika usko određuje. Socijalisti i radikalni demokrati, često zastupaju alternativno gledište. U radikalnoj demokratiji narodu se pripisuje osnovno pravo da učestvuje na donošenju bilo koje odluke koja utiče na njegov život. Feministkinje zahtjevaju demokratizaciju porodičnog života.

Plebiscitarna demokratija – je oblik demokratske vladavine koji se zasniva na referendumu i djeluje preko neposredne veze vladara i onih kojima se vlada. Ona daje mogućnost javnosti da svoje poglede na politička pitanja iskaže neposredno. Ovaj oblik demokratije se često kritikuje zbog prostora koji otvara demagogiji.

Oblici demokratije

- klasična demokratija,

- protektivna demokratija,

- razvojna demokratija i

- narodna demokratija

Klasična demokratija – Klasični model demokratije zasniva se na polisu, odnosno gradu-državi antičke Grčke, a posebno na sistemu vladavine koji je bio razvijen u najvećem i najmoćnijem grčkom gradu-državi Atini. Iako je ovaj model izvršio snažan uticaj na mislioce poput Rusoa i Marksa, atinska demokratija razvila je izuzetan vid neposredne narodne vladavine. Atinska demokratija proizvodila je oblik vladavine koji se odvija na masovnim okupljanjima. Ono što je ovu demokratiju činilo izuzetnom bio je stepen političkog djelovanja njenih građana. Najznačajniji kritičar ovog oblika demokratije bio je Platon. On je predložio rješenje u djelu Država.

Korist – upotrebna vrijednost, zadovoljstvo koje proističe iz materijalne potrošnje.

Đeremi Bentam – britanski filozof i osnivač utilitarizma. Razvio je moralni i filozofski sistem koji se zasniva na ideji da su ljudska bića sebična stvorenja. Kao zastupnik lajzes-fer privrede, posto je jak zagovornik političke demokratije. Najpoznatija djela su mu: Fragmenti o vladi i Uvod u načela morala.

Protektivna demokratija – Ovaj vid demokratije odnosi se na rane liberalne mislioce koji su željeli da stvore prostor za individualne slobode. Glavni cilj ovog oblika demokratije je da se građani zaštite od zloupotreba vlasti. Istu zabrinutost dijelio je i Džon Lok koji je tvrdio da se pravo glasa zasniva na postojanju prirodnih prava. Utlitaristička podrška demokratiji se zasniva na potrebi da se zaštite interesi pojedinca. Protektivni oblik demokratije je ograničen i posredan. Protektivna demokratija ima za cilj da građanima pruži najširu mogućnost da žive onako kako žele. Zato je ona u saglasnosti sa lajzes-fer kapitalizmom i vjerovanjem da pojedinci trebaju da budu odgovorni za ekonomske i društvene uslove u kojima žive.

Prirodna prava – su prava koja je dodjelio bog, ona su suštinska i zato neotuđiva.

Razvojna demokratija

Iako je rana demokratska teorija bila usredotočena na zaštitu prava pojedinaca, ubrzo se centar pažnje pomjera na razvoj čovjeka i zajednice. Ovo je dovelo do nastanka novih modela demokratske vladavine koji se mogu nazvati sistemima razvojne demokratije. Najradikalnija novina bio je model koji je razvio Žan-Žak Ruso. Za Rusoa demokratija je u krajnjoj mjeri bila sredstvo pomoću kojeg ljudska bića mogu da ostvare slobodu. Rusove ideje su pomogle oblikovanju savremene ideje participativne demokratije koju su sedamdesetih godina 20. vijeka obnovili mislioci nove ljevice. Oni uzdižu vrijednosti participativnog društva, u kome je svaki građanin u stanju da ostvari ispunjenje tako što učestvuje u odlučivanju koje utiče na njegov život. Rusove teorije su kritikovane zato što prave razliku između istinske i subjektivne volje građana. Postoji i umjereniji oblik razvojne demokratije, koji je u saglasnosti s liberalnim modelom predstavničke vlade, a potiče iz djela Džona Stjuarta Mila. Ukratko, po Milu demokratija je obrazovno iskustvo.

Pristanak – je saglasnost, u politici obično dogovor o potčinjavanju.

Opšta volja – istinski interes kolektivnog tijela, jednak zajedničkom dobru.

Žan-Žak Ruso francuski politički filozof i filozof morala. Izvršio je najveći intelektualni uticaj na Francusku revoluciju. U potpunosti je bio samouk. U svojim djelima izražava duboku vjeru u dobrotu prirodnog i iskvarenost društvenog čovjeka. Najpoznatija djela: Emil, Društveni ugovor i Autobiografija ispovjesti.

Parlamentarna demokratija – je oblik demokratske vladavine koji funkcioniše kroz deliberativnu skupštinu, koja predstavlja posrednu vezu između vlade i onih kojima se vlada. Parlamentarna demokratija je ravnoteža između učestvovanja naroda i vladavine elite. Savremena partijska politika ispoljila je ideje parlamentarne i mandatske demokratije.

Narodna demokratija – Pojam narodna demokratija proistekao je iz ortodoksnih komunističkih režima koji su poslije II svjetskog rata nastali na Sovjetskom modelu. Marksiste je privlačio pojam demokratije zbog njenih jasnih egalitarnih posljedica. On se posebno koristio za označavanje cilja društvene jednakosti koja se ostvaruje zajedničkim vlasništvom nad bogatstvom. Marks je vjerovo da bi rušenje kapitalizma podstaklo razvoj istinske demokratije. Lenjin je smatrao da svu vlast treba dati sovjetima; u stvarnosti sva vlast u SSSR je prešla u ruke komunista. Slabost ovog modela je u tome što je Lenjin propustio da u njeg ugradi mehanizam koji bi kontrolisao vlast komunističke partije.

Deliberativna demokratija – oblik demokratije u kome se naglašava potreba za raspravom kako bi se odredio javni interes.

V.I. Lenjin – ruski marksistički teoretičar i aktivan revolucionar. Kao vođa boljševičke partije bio je prvi lider SSSR-a. Njegov doprinos marksizmu predstavlja teoriju o revolucionarnoj partiji koju je iznio u svom djelu Šta da se radi. Lenjinov ugled je neraskidivo povezan s tokom Sovjetske istorije. Njegova djela, najpoznatija : Imperijalizam kao najviši stadij kapitalizma i Država i revolucija.

Demokratija na djelu: suprotstavljena gledišta

Postoji široko, čak svjetsko prihvatanje određenog modela demokratije, koji se obično naziva liberalna. Njena najznačajnija obilježja:

- liberalna demokratija je posredna i predstavnički oblik demokratije,

- osnov liberalne demokratije su takmičenje i mogučnost izbora,

- u liberalnoj demokratiji postavljena je jasna razlika između države i civilnog društva.

Teoretičari na različite načine tumače ovaj oblik demokratije. Najznačajnija među ovim tumačenjima su ona koja su dali:

- pluralizam,

- elitizam,

- korporativizam,

- nova desnica i

- marksizam.

Pluralčistička ideja jr prvi put sistematično razvijena u prilogu Džejmsa Medisona u Federalističkim spisima. On je predložio sistem podijeljene vlade, zasnovan na podjeli vlasti, dvodomosti i federalizmu. Sistem vladavine velikog broja manjina, koji je posle toga nastao, često se naziva «medisonska demokratija». Najuticajniji savremani predstavnik pluralističke teorije je Robert Dal. Zajedno sa Čarlsom Lindblomom stvorio je termin poliarhija, koji označava vladavinu velikog broja, a ne svih građana. Osnovna osobina ovakvog sistema pluralističke demokratije je pouzdana veza između vlade i onih kojima se vlada.

Dvodomost – podjela zakonodavne vlasti koja se uspostavlja time što postoje dva (ravnopravna) skupštinska doma.

Pluralizam – je teorija raspodjele političke moći po kojoj je moć široko i ravnomjerno raspoređena u društvu, a ne koncentrisana u rukama elite ili vladajuće klase.

Pluralistička demokratija – oblik demokratije koja se iskazuje u sposobnosti organizovanih grupa i interesa da izraze narodne zahtjeve i obezbjede osjetljivost vlade na njih. Osobenosti zdrave pluralističke demokratije su slijedeće:

- široka raspodjela političke moći između suprotstavljenih grupa,

- visok stepen unutrašnje otvorenosti i

- neutralan vladin aparat.

Elitizam – je nastao iz kritike egalitarnih ideja kao što su demokratija i socijalizam. Klasični elitisti poput Pareta, Moske i Mihelsa zastupali su stanovište da je vladavina elita neizbježno i poželjno obilježje društvenog života. Savremeni teoretičari uglavnom ističu koliko je određeni politički sistem daleko od demokratskog ideala. Jedan od njih je Rajt Mils, čiji je prikaz strukture moći u SAD imao značajan uticaj. On u Eliti moći prikazuje SAD kao državu kojom vlada mreža vodećih grupa. Neki elitistički teoretičari tvrde da je vladavina elite u skladu s demokratskom odgovornošću. Kompetitivni elitizam naglašava značaj suparništva među elitama. Ovo gledište se dovodi u vezu sa realističkim modelom demokratije koji je Jozef Šumpater prikazao u knjizi Kapitalizam, socijalizam i demokratija. Biračko tijelo može da odluči koja će elita da vlada, ali nije u stanju da promijeni okolnost da je vlast u rukama neke elite. Ovaj model kompetitivnog elitizma je Entoni Dauns razvio u ekonomsku teoriju demokratije. Dauns je tvrdio da sistem slobodnih i takmičarskih izbora osigurava demokratsku vladavinu.

Elita, elitizam – Pojam elita prvobitno je značio, i još uvijek znači, najbolji, najviši, ili izvrstan. Elitizam je praksa ili vjerovanje u vladavinu elite, odnosno manjine.

Korporativizam – potiče iz fašističke Italije. Pojave u najrazvijenijim državama svijeta, koje su u obliku neokorporativizma, ili liberalnog korporativizma, doprinjele nastanku niza tripartitnih vlada. One upravljaju preko organizacija, koje državnim službenicima, grupama poslodavaca i sindikatima omogućavaju da se međusobno direktno dogovaraju. Kad je riječ o demokratskom procesu značaj korporativizma je izuzetno velik. Tako ono što se naziva korporativni pluralizam prikazuje tripartitnost kao mehanizam pomoću kojeg se najznačajnije grupe i interesi u društvu takmiče za oblikovanje vladine politike. Većina analitičara ipak smatra da je korporativizam velika prijetnja demokratiji. Kao prvo, od njega imaju korist samo one grupe kojima je dodijeljen privilegovan pristup vladi. Kao drugo, korporativizam više radi u korist države nego najznačajnijih ekonomskih interesa. Konačno, korporativizam prijeti da ugrozi proces izborne, odnosno parlamentarne demokratije.

Reprenzetativno udruženje – grupa koju vlada priznaje da predstavlja opšte, odnosno kolektivne interese poslodavaca ili radnika.

Neokorporativizam – težnja izražena u zapadnim poliarhijama da se organizovanim interesnim grupama dodijele privilegije i institucionalizovani pristup procesu donošenja političkih odluka.

Demokratizacija – je prelazak iz autoritarizma u liberalnu demokratiju. Demokratizacija podrazumijeva tri procesa:

- pad starog režima,

- stvaranje novih liberalno-demokratskih struktura i procesa i

- elite i mase u ogromnoj mjeri prihvataju te nove strukture i procese.

Nova desnica – Teoretičari nove desnice su vatreni zastupnici slobodnog tržišta, pošto vjeruju da privreda najbolje funkcioniše kad se vlada u nju ne miješa. Po ovom gledištu, opasnost korporativizma leži u tome što on omogućava dobro pozicioniranim interesnim grupama da kontrolišu vladu. Prema novoj desnici ovo vodi ka državnom intervencionizmu i privrednom zastoju. Teoretičari nove desnice uglavnom shvataju demokratiju kao vid zaštite, odnosno odbrane od samovolje vlade, a ne kao sredstvo za sprovođenje promjena u društvu.

Marksizam – Marksističko shvatanje demokratske politike ukorijenjeno je u analizi klasa. Marksizam daje izrazitu kritiku pluralističke demokratije. Po njemu, moć nije moguće široko i podjednako rasporediti u društvu sve dok je između klasa nejednako raspodjeljena. Liberalne demokratije se shvataju kao kapitalističke ili buržoaske. Njima manipuliše i kontrolira ih vladajuća klasa koja ima ukorjenjenu moć. Savremeni marksisti su manje skloni da opišu izbornu demokratiju kao prevaru. Evrokomunisti su napustili ideju revolucije i umjesto nje prihvatili miran, legalni i demokratski put u socijalizam.

Vladajuća klasa – marksistički pojam, označava klasu koja zato što posjeduje proizvodne snage dominira nad ostalim klasama i društvom u cjelini.

Evrokomunizam – oblik deradikalizovanog komunizma koji je pokušao da spoji marksizam sa liberalno-demokratskim načelima.

DRŽAVA

Šta je država – Država se shvata na tri različita načina:idealistički, funkcionalno i organizaciono.

Idealistički pristup najasnije se ogleda u djelima Hegela. On je izdvojio tri momenta društvenog života: porodicu, civilno društvo i državu.Hegel je shvatao državu kao etičku zajednicu zasnovanu na međusobnim simpatijama – «univerzalni altruizam».

Funkcionalistički pristupi državi usredsređuju se na ulogu, odnosno svrhu državnih ustanova. Svakako najvažnija uloga države je očuvanje društvenog poretka.

Organizaciono stanovište određuje državu kao aparat vlasti.

Moguće je razlikovati pet ključnih obilježja države:

- država je suverena. Ona vrši apsolutnu i neograničenu vlast,

- državne ustanove su očigledno javne, za razliku od privatnih institucija civilnog društva,

- država je izraz legitimnosti,

- država je sredstvo dominacije i

- država je socijalna asocijacija.

Razlike između vlade i države:

- država je šira od vlade,

- država je vječni entitet, dok je vlada privremena,

- vlada je sredstvo pomoću kojeg državna vlast djeluje,

- država vrši bezličnu vlast

- država predstavlja nepromjenljive interese društva, dok vlada predstavlja posebne interese onih koji su na vlasti.

Georg Vilhelm Fridrih Hegel – njemački filozof. U najznačajnijem političkom djelu Filozofija prava opisuje državu kao etički ideal i najviši izraz ljudske slobode. Hegelovo djelo je izvršilo značajan uticaj na Marksa i druge tkz. mladohegelijance i doprinjelo razvoju, kako liberalne, tako i fašističke misli.

Država – je politička asocijacija koja uspostavlja suverenu nadležnost u okviru određenih teritorijalnih granica i vrši vlast kroz skup stalnih institucija koje su javne.

Ustavna vlada – sistem vlasti koji djeluje u okviru skupa zakonskih i institucionalnih ograničenja koja ograničavaju moć i štite slobodu pojedinca.

Različite teorije o državi

Mogu se izdvojiti četiri suprotstavljene teorije države:

· pluralistička država,

· kapitalistička država,

· država levijatan,

· patrijarhalna država.

Pluralistička država – pluralistička teorija države ima liberalno porijeklo. Porijeklo ove teorije je u djelima teoretičara društvenog ugovora Tomasa Hobsa i Džona Loka iz 17. vijeka. Ključno pitanje kojim su se ovi mislioci bavili bile su osnove politićke obligacije, po kojima su pojedinci obavezni da se potčinjavaju državi i da je poštuju. Oni su tvrdili da je država proistekla iz dobrovoljnog sporazuma, koji su sklopili pojedinci svjesni da samo uspostavljanje suverene vlasti može da ih zaštiti od nesigurnosti, nereda i surovosti prirodnog stanja.

Kao teorija društva, pluralizam je stanovište da je u liberalnim demokratijama moć široko i ravnomjerno raspoređena. Kao teorija države, on u osnovi ima ideju da je država neutralna zato što je otvorena prema različitim grupama i interesima, i svim društvenim klasama. Savremani pluralisti su prihvatili kritičkije stanovište o državi, koje je nazvano neopluralistička teorija države. Teoretičari poput Roberta Dala, Čarlsa Lindbloma i Galbrajta došli su do zaključka da su savremene industrijske države složenije i manje otvorene prema pritiscima stanovništva nego što to klasični pluralizam prikazuje.

Politička obligacija - obaveze građanina prema državi; osnova na kojoj se zasniva pravo države da vlada.

Teorija društvenog ugovora – društveni ugovor je dobrovoljan sporazum pojedinaca zahvaljujući kojem nastaje organizovano društvo, odnosno država. Teorija društvenog ugovora se sastoji iz tri dijela:

-postoji predstava hipotetičkog društva bez države (prirodno stanje),

-pojedinci zaključivanjem društvenog ugovora priznaju da jedino suverena vlast može da osigura red i stabilnost,

-društveni ugovor obavezuje građane da se pokoravaju državi i da je poštuju.

Prirodno stanje - društvo, bez političke vlasti i formalne (zakonske) kontrole pojedinca; obično se koristi kao teorijsko sredstvo.

Anarhizam – doslovno, bez vlasti; riječ anarhija se obično upotrebljava za označavanje nestabilnosti, ili šta više haosa.

Neopluralizam – je teorija društva koja ostaje vjerna pluralističkim vrijednostima, ali istovremeno ističe potrebu za osavremenjavanje klasičnog pluralizma uzimajući u obzir elitističke, marksističke i teorije nove desnice.

Kapitalistička država - Marksističko shvatanje države pruža jasnu alternativu pluralističkom viđenju države kao neutralnog sudije. U Marksovim djelima javljaju se dvije teorije države. U prvoj ističe da se država zasniva na društvu i u potpunosti je zavisna od ekonomski vladajuće klase, što je u kapitalizmu buržoazija. Po drugoj teoriji autonomija države samo je relativna, pošto ona posreduje između sukobljenih klasa i na taj način održava samo klasni sistem. Obadvije teorije značajno se razlikuju od liberalnog i kasnije nastalog pluralističkog modela državne moći. U njima se ističe da se država može razumjeti samo u kontekstu nejednake klasne moći i da proističe iz kapitalističkog društva i odražava ga tako što djeluje kao instrument represije dominantne klase.

Lenjin je jasno opisao državu kao instrument represije nad eksploatisanom klasom.

Neomarksisti su razvili analizu državne moći. Po mišljenju Antonija Gamšija buržoaska dominacija se u najvećoj mjeri održava hegemonijom, intelektualnim vođstvom ili kulturnom kontrolom i u tom procesu značajnu ulogu ima država. U knjizi Država u kapitalističkom društvu Miliband je opisao državu kao sredstvo vladajuće klase, ističući koliko državna elita nesrazmjerno potiče iz reda privilegovanih i posrednika. Pulankus je istakao koliko struktura ekonomske i društvene moći ograničava autonomiju države. Razvoj modernog marksizma doveo je do značajnog približavanja pluralističke i marksističke teorije.

Neomarksizam – (ponekad se naziva moderni marksizam) predstavlja pokušaj da se izmijene, odnosno preoblikuju klasične Marksove ideje, uz istovremenu vjernost određenim marksističkim načelima. U tom kontekstu dominiraju dva pitanja: Prvo, neomarksisti pokušavaju da pruže alternativu mehanicističkim i determinističkim idejama ortodoksnog marksizma, odbijajući da prihvate prvenstvo ekonomije ili da proleterijatu dodijele privilegovanu ulogu. Drugo, oni nastoje da objasne Marksova pogrešna predviđanja, posebno se posvećujući analizi ideologije i državne moći.

Država levijatan – Predstava o državi kao levijatanu u savremenoj politici se vezuje za novu desnicu. Nova desnica odlikuje se jakom antipatijom prema državnoj intervenciji u ekonomskom i društvenom životu. Teoretičari nove desnice objašnjavaju tendenciju širenja moći države pritiscima koji dolaze i od potražnje i od ponude. Prvi proističu iz samog društva, obično kroz mehanizam izborne demokratije. Teza o prevelikoj ponudi obično se povezuje sa teoretičarima javnog izbora koji izučavaju način donošenja javnih odluka.

Patrijarhalna država – Savremeno razmatranje patrijarhalne države mora da uzme u obzir feminističke teorije.

Liberalne feministkinje vjeruju da se ravnopravnost polova može postići postepenim reformama. Liberalne feministkinje su pozitivno gledale na državu, cijeneći državnu intervenciju za sredstvo kojim se ukida nejednakost među polovima i unaprjeđuje uloga žene. Ovo se ogleda u kampanji za usvajanje zakona o jednakim zaradama, legalizaciji abortusa, proširenje sistema socijalne zaštite itd.

Radikalne feministkinje tvrde da moć države odražava dublju strukturu represije u obliku patrijarhata. Razvijena su dva stanovišta: instrumentalističko i strukturalističko. Instrumentalisti smatraju državu za malo više od sredstva koje muškarci koriste za odbranu svojih interesa i održavanje strukture patrijarhata. Strukturalisti ističu stepen do kojeg se institucije zasnivaju na patrijarhalnom sistemu.

Patrijarhat – termin se obično koristi kao vladavina muškarca, čime se ukazuje na cjelokupnost represije i eksploatacije kojima su žene izložene.

Radikalni feminizam - vid feminizma po kojem su razlike među polovima politički najznačajnije društvene podjele i uvjerenje da su one ukorijenjene u strukturu porodičnog života.

Rezervna armija radne snage – dostupna radna snaga koja se u vrijeme recesije može lahko otpustiti; nema nikakvu zaštitu i ima mali uticaj na tržište.

Uloga države

Različiti oblici država koji su se razvili su slijedeći:

· minimalna država

· razvojna država

· socijaldemokratska država

· kolektivistička država

· totalitarna država

Minimalna država – je ideal klasičnih liberala, čiji je cilj da obezbijede najveću moguću slobodu za pojedince. Minimalna država ima tri osnovne funkcije: Prvo, postoji radi održavanja unutrašnjeg reda. Drugo, obezbjeđuje poštovanje ugovora, odnosno dobrovoljnih sporazuma koje su skolopili građani. Treće, pruža zaštitu od napada spolja. U savremenoj političkoj raspravi minimalnu državu brani nova desnica. Prema njoj ekonomska uloga države treba da se svede na dvije funkcije: održavanje stabilnog sredstva razmjene (čvrste valute sa niskom inflacijom) i podrška konkurenciji kontrolom monopola.

Prava – zakonska ili moralna prava da se djeluje i bude tretiran na određen način; građanska prava se razlikuju od ljudskih prava.

Robert Nozik – američki profesor i politički filozof. Najznačajniji rad Anarhija, država i utopija. Tvrdio je da vlasnička prava moraju striktno da se poštuju, naročito ukoliko je bogatstvo stečeno pošteno ili na odgovarajući način prenešeno s jedne osobe na drugu. Ovo stanovište predstavlja podršku minimalnoj vladi i minimalnim porezima i suprotstavlja se preraspodjeli i državi blagostanja.

Razvojna država – interveniše u privrednom životu sa ciljem da podrži industrijski rast i privredni razvoj. Klasičan primjer razvojne države je Japan, gdje je država vodila ekonomiju ka međunarodnoj konkurentnosti. Sličan model intervencije postojao je i u Francuskoj. U Austriji i Njemačkoj privredni razvoj je postignut stvaranjem «partnerske države». Odnedavno, ekonomska globalizacija doprinjela je nastanku takmičarskih država, čiji su primjer tigar ekonomije Istočne Azije.

Tigar ekonomije – brzorastuće i izvozno usmjerene ekonomije čiji je uzor Japan: na primjer, J. Koreja, Tajvan i Singapur.

Socijaldemokratska država – Dok razvojne države koriste intervencionizam da podstaknu privredni napredak, socijalističke intervenišu sa ciljem da doprinesu širem društvenom restrukturisanju, u saglasnosti sa principima kao što su pravičnost, jednakost i društvana pravda. Socijaldemokratska država posebno doprinosi ispravljanju nejednakosti i nepravdi tržišne ekonomije. Ona se zato ne posvećuje toliko stvaranju bogatstva, koliko njegovoj jednakoj, odnosno pravednoj raspodjeli. U praksi, to se svodi na pokušaj da se eliminišu siromaštvo i smanji društvena nejednakost. Stoga su kejnzijanizam i društveno blagostanje dva nerazdvojna obilježja socijaldemokratske države.

Društvena pravda – moralno opravdana raspodjela materijalnih davanja; obično se smatra da društvena pravda podrazumijeva pristrasnost u korist jednakosti.

Kolektivistička država – stavlja pod svoju kontrolu cjelokupan privredni život. Najistaknutiji primjer ovakvih država bile su zemje Istočne Evrope na čelu sa SSSR-om. One su težile da u potpunostu ukinu privatno poduzetništvo i uspostave centralno planiranje ekonomije kojima upravljaju komiteti za planiranje (komandne ekonomije). Opravdavanje državne kolektivizacije proističe iz socijalističkog davanja prednosti zajedničkoj u odnosu na privatnu svojinu. Za vrijeme Staljina socijalizam se praktično izjednačio sa etatizmom.

Kolektivizacija – ukidanje privatne svojine u korist sistema zajedničke, odnosno društvene svojine.

Etatizam – predstavlja uvjerenje da je državna intervencija najpogodnije sredstvo za rješavanje političkih problema i podsticanje ekonomskog i društvenog razvoja.

Totalitarna država – Suština totalitarizma jeste stvaranje sveobuhvatne države koja utiče na svaki vid ljudskog života. Najbolji primjeri totalitarne države su Hitlerova Njemačka i Staljinov SSSR. Noseći stubovi ovakvih režima su potpuno nadgledanje i policijski teror, i sveprisutni sistem ideološke manipulacije i kontrole.

Prazna država – Uloga i značaj države su ugroženi događajima koji su obilježili kraj 20. vijeka. Bili je to najdramatičnije u nekim postkomunističkim državama i djelimično u zemljama u razvoju. Kao posledica toga pojavile su se nacije, plemena i klanovi bez države. Slabljenje države je obilježevalo tkz. pražnjenje –tihi proces kojim se nekadašnje funkcije države postepeno prenose na druge ustanove i tijela. Uzrok ovog su tri različita procesa:globalizacija, potiskivanje i restrukturisanje i razvoj vladavine na poddržavnom nivou.

Globalizacija – je proces u kome događaji i odluke donijete u jednom dijelu svijeta utiču na ljude na drugom dijelu. Jedan od njenih pojavnih oblika je nastanak globalne ekonomije, u kojoj je svakoj zemlji postalo znatno teže da upravlja međunarodnim kretanjem kapitala. Ništa manji značaj nema politička globalizacija, što se iskazuje u rastućoj ulozi međunarodnih i nadnacionalnih tijela (UN, EU, NATO).

Restrukturisanje države - Tokom osamdesetih i devedesetih godina 20. vijeka, naročito u SAD i V. Britaniji, dogodio se žestok napad na državu, koji su podstakli prioriteti i uvjerenja nove desnice. To je dovelo do povlačenja države sprovođenjem politike deregulacije, privatizacije i uvođenjem tržišnih reformi u javne službe.

Privatizacija – prenos državne svojine iz javnog u privatni sektor koji dovodi do smanjene odgovornosti države.

Upravljanje na poddržavnom nivou – Poslednji izazov državi dolazi od pritisaka za decentralizaciju, težnje da se odgovornosti prenesu sa nacionalnih, odnosno centralnih tijela na nivo lokalnih zajednica. Na primjer stvaranje Škotskog parlamenta i Velške skupštine 1999. godine izjednačilo je V.Britaniju sa ostalim evropskim državama koje imaju značajan nivo decentralizovane vlasti (Španija, Francuska, Italija).

Upravljanje na više nivoa – složen politički proces koji uključuje lokalni, nacionalni i nadnacionalni nivo, kao i vladine i nevladine aktere.

NACIJE I NACIONALIZAM

Nacionalizam je dječija bolest. On predstavlja male boginje ljudske vrste (A. Anštajn).

Šta je nacija – Na osnovu objektivnih pokazatelja, nacije su tvorevine kulture: grupe ljudi koji govore isti jezik, imaju istu vjeru, povezani su zajedničkom istorijom itd. Ovi činioci nesumnjivo oblikuju politiku nacionalizma. Nacije se jedino mogu konačno subjektivno odrediti. Ono čime se nacija razlikuje od drugih grupa, odnosno kolektiviteta, jeste to što njeni pripadnici sebe smatraju nacijom. To znači da nacija sebe posmatra kao posebnu političku zajednicu. Po tome se razlikuje od etničke grupe.

Nacija – Nacije predstavljaju složene pojave na koje utiče zbir kulturnih, političkih i psiholoških činilaca.

Kulturno, nacija je grupa ljudi koji su povezani zajedničkim jezikom, vjerom ,istorijom i tradicijom.

Politički, nacija je grupa ljudi koji sebe doživljavaju kao prirodnu političku zajednicu.

Psihološki, nacija je grupa ljudi koje odlikuje međusobna odanost, odnosno privrženost u vidu patriotizma.

Etnička grupa – grupa ljudi koji imaju zajednički kulturni i istorijski identitet, obično povezan s vjerovanjem u zajedničko porijeklo.

Nacije kao kulturne zajednice – Ideja da je nacija u suštini etnički ili kulturni entitet opisuje se kao primarni pojam nacije. Prema Herderu, svaka nacija ima svoj Volksgeist, koji se iskazuje u pjesmama, mitovima i legendama, i za nju predstavlja izvor kreativnosti. Iz Herderovog kulturalizma proizlazi da su nacije prirodne, odnosno organske tvorevine koje postoje od davnina i koje će nastaviti da postoje sve dok ljudsko društvo opstaje.

Johan Gotfrid Herder – njemački pjesnik i filozof kojeg često nazivaju ocem kulturnog nacionalizma. Naglašavao je naciju kao organsku grupu, čija su obilježja poseban jezik, kultura i duh. Time je Herder doprineo nastanku istorije kulture i posebnog oblika nacionalizma.

Volksgeist – (njemački) doslovno, duh naroda; organski identitet naroda koji se izražava u njegovoj kulturi, a naročito u jeziku.

Kulturni nacionalizam – je oblik nacionalizma u kome se najveći naglasak stavlja na obnovu nacije kao posebne civilizacije. Kulturni nacionalisti državu vide kao sporednu, ako ne i nebitnu tvorevinu. Kulturni nacionalizam je mističan, pošto mu je u osnovi romantičarsko vjerovanje da je nacija jedinstvena, istorijska i organska cjelina , koju pokreće njen sopstveni duh.

Nacija kao politička zajednica – gledište da su nacije u osnovi političke tvorevine u prvi plan stavlja građansku lojalnost i političku pripadnost, a ne kulturni identitet. Nacija je dakle grupa ljudi koji su povezani zajedničkim državljanstvom, bez obzira na njihovu kulturnu, etničku i drugu pripadnost. Ovo viđenje nacije se pripisuje djelima Žan-Žak Rusoa. Veliki broj teoretičara je naciju smatrao kao vještačku tvorevinu (Erik Hobsbaum, Benedikt Anderson).

Politička nacija je ona u kojoj državljanstvo ima veći politički značaj od etničkog identiteta. V.Britanija, SAD i Francuska se smatraju za klasične primjere političkih nacija.

Tipovi nacionalizma – O političkom karakteru nacionalizma vodi se veliki spor. Na jednoj strani na nacionalizam se gleda kao na naprednu i oslobađajuću snagu. Na drugoj strani upozorava se da on može da bude iracionalna i reakcionarna doktrina. Nesporazumi potiču iz sporova da li je kulturno ili političko mjerilo odlučujuće prilikom definisanja nacije. Međutim, karakter nacionalizma određen je istovremeno i uslovima u kojima nastaju nacionalističke težnje i političkim ciljevima za koje se vezuju. Najznačajniji politički izrazi nacionalizma su slijedeći:

· liberalni nacionalizam,

· konzervativni nacionalizam,

· ekspanzionistički nacionalizam,

· antikolonijalni nacionalizam.

Ksenofobija – strah od stranaca ili mržnja prema njima; patološki etnocentrizam.

Liberalni nacionalizam – se smatra klasičnim oblikom evropskog nacionalizma. Potiče od Francuske revolucije i sadrži veliki broj njenih vrijednosti. Revolucije iz 1848. podstakle su borbu za nacionalnu nezavisnost i ujedinjenje. Ovo je bilo najočiglednije u nacionalizmu italijanskog nacionalističkog pokreta, posebno na način na koji ga je iskazao «prorok» ujedinjenja Italije Đuzepe Macini. Slična načela zastupo je i Simon Bolivar, koji je na početku 19. vijeka bio na čelu pokreta za nezavisnost Latinske Amerike. Liberalni nacionalizam je najjasnije izražen u «Četrnaest tačaka» američkog predsjednika Vudro Vilsona. U osnovi liberalnog nacionalizma je zastupanje načela nacionalnog samoopredjeljenja, čiji je cilj stvaranje nacionalne države. On ne stavlja interese jedne nacije iznad interesa drugih. Umjesto toga, svaka nacija ima pravo na slobodu i samoopredjeljenje, te su sve jednake.

Đuzepe Macini – italijanski nacionalista i apostol liberalnog republikanizma. Njegov liberalni nacionalizam je izvršio snažan uticaj u čitavoj Evropi, kao i među useljeničkim grupama u SAD.

Nacionalno samoopredjeljenje – načelo po kojem je nacija suvereni entitet; pod samoopredjeljenjem se podrazumijeva i nacionalna nezavisnost i demokratska vladavina.

Ljudska prava – prava koja ljudi posjeduju samim rođenjem; univerzalna i fundamentalna prava.

Tribalizam – grupno ponašanje čija su obilježja izdvojenost i zatvorenost, obično pokretani neprijateljstvom prema suparničkim grupama.

Etničko čišćenje – nasilno protjerivanje ili uništavanje «stranih» naroda; često se koristi kao eufemizam za genocid.

Konzervativni nacionalizam – Istorijski posmatrano, konzervatuvni nacionalizam se pojavio posle liberalnog. U savremenoj politici, nacionalizam je postao snažno uvjerenje većine, ako ne i svih konzervativaca. Konzervativni nacionalizam je zainteresovan za mogučnost društvenog jedinstva i javnog reda koji se ogleda u osjećanju nacionalnog patriotizma. Konzervativni nacionalizam se uglavnom pojavljuje u postojećim nacionalnim državama, a ne onima koje su u procesu stvaranja. On se obično javlja kad vlada mišljenje da naciji prijeti nekakva unutrašnja ili spoljnja opasnost. Ozbiljnija kritika ukazuje na to da konzervativni nacionalizam izaziva netolerantnost i predrasude.

Patriotizam – jeste osjećanje, odnosno psihološka privrženost jednoj naciji. Patriotizam se nalazi u osnovi svih oblika nacionalizama.

Ekspanzionistički nacionalizam – Oba svjetska rata 20. vijeka bila su u velikoj mjeri posledica ekspanzionističkog oblika nacionalizma. U svom krajnjem obliku, ovakav nacionalizam proističe iz osjećanja snažnog, pa i histeričnog nacionalnog entuzijazma, koji se ponekad naziva integralni nacionalizam. Njegov tvorac je francuski nacionalista Šarl Mores. Kao militantni i krajnji oblik nacionalizma, ekspanzionizam se ne može odvojiti od šovinističkih uvjerenja i doktrina. Šovinisti smatraju svoju naciju jedinstvenom i posebnom.

Džingoizam – javni entuzijazam i proslave inspirisane vojnim uspjesima ili imperijalnim osvajanjima.

Rasizam – pod rasizmom se podrazumijeva svako uvjerenje, odnosno doktrina u kojoj se zaključci o politici i društvu izvode iz ideja da je ljudska vrsta podijeljena na biološki različite rase. Politički gledano, rasizam se ogleda u težnji za rasnim razdvajanjem (aparthejd) i u doktrinama o višoj i nižoj vrijednosti «krvi» (npr. arijevstvo i antisemitizam).

Antisemitizam – je predrasuda ili mržnja prema Jevrejima. U svom ranom obliku, antisemitizam je imao vjerski karakter. Odražavao je neprijateljstvo hrišćana prema Jevrejima. Na početku 19. vijeka pojavio se rasni antisemitizam u djelima Vagnera i Čemberlena, koji su optužili Jevreje da su suštinsko zlo i da su rušilački narod. Ove ideje bile su ideološka osnova njemačkog nacizma, a našle su najužasniji izraz u holokaustu.

Pannacionalizam - oblik nacionalizma posvećen ujedinjenju različitih naroda, bilo ekspanzionizmom, bilo političkom solidarnošću (pan znači svi ili svaki).

Antikolonijalni nacionalizam – U zemljama u razvoju pojavili su se različiti oblici nacionalizma, koji su svaki na svoj način podstaknuti borbom protiv kolonijalne vlasti. Oblikovanjem težnje za nacionalno oslobođenje, nacionalizam u Africi i Aziji doprinio je jačanju osjećanja nacionalne pripadnosti. Prevelike imperije Britanije, Francuske, Holandije i Portugala srušile su se suočivši se s rastućim nacionalizmom. Cilj nacionalnog oslobođenja imao je i ekonimsku i političku stranu, što nam pomaže da razumijemo zašto su antikolonijalni pokreti obično prihvatali socijalizam, i to posebno marksizam-lenjinizam, a ne liberalizam kao sredstvo za izražavanje nacionalističkih težnji. Početkom sedamdesetih godina 20. vijeka, umjesto marksizma-lenjinizma dolazili su različiti oblici vjerskog fundamentalizma, a posebno islamskog (primjer Iranske revolucije iz 1979.godine). Ovo je zemljama u razvoju dalo poseban antizapadni karakter.

Kolonijalizam – je teorija ili praksa uspostavljanja kontrole nad stranim teritorijama i njihovog pretvaranja u koloniju. To je, dakle, poseban oblik imperijalizma. Njega obično karakteriše naseljavanje i ekonomska dominacija.

Multikulturalizam – je, posebno od šezdesetih godina 20. vijeka, doveo u pitanje ideju nacije kao kulturno i politički jedinstvene cjeline. Multikulturalizam naglašava politiku razlike. On se obično dovodi u vezu s kulturnom raznolikošću koja se zasniva na rasi, etnicitetu ili jeziku. Multikulturalizam ne samo da prihvata činjenicu postojanja kulturnih razlika već smatra da ih treba poštovati i javno podržavati.

Isaija Berlin – britanski istoričar ideja i filozof. Razvio je teoriju o obliku liberalnog kapitalizma. Osnov Berlinove filozofije je vjerovanje u moralni pluralizam. Najpoznatije djelo mu je Četiri eseja o slobodi.

Multikulturalizam – se koristi kao opisni i normativni pojam. U prvom slučaju on označava kulturnu raznolikost. Multikulturalizam je neraskidivo povezan sa raznolikošću zajednica, koja proističe iz rasnih, etničkih ili jezičkih razlika. Kao normativni pojam, podrazumijeva prihvatanje raznolikosti u zajednici, koje se zasniva na pravu različitih kulturnih grupa na poštovanje i priznanje.

Da li nacionalna država ima budućnost

Kako je odmicao 20. vijek, sve češće su se javljale tvrdnje da je doba nacionalizma prošlo. Ovo se dogodilo ne zato što je on prevaziđen, već stoga što je nacionalizam izvršio zadatak; svijet je postao svijet nacionalnih država. Tri najznačajnija geopolitička potresa u 20. vijeku (I i II svjetski rat i propast komunizma u Istočnoj Evropi) svaki je na svoj način osnažio koncept nacije kao načela političkog organizovanja. Smatralo se da je nacionalna država jedino održiva politička jedinica.

Međutim, tek što je načelo nacionalne države dostiglo najširu podršku, nastale su druge veoma snažne sile koje prijete da je učine prevaziđenom. Kombinacija unutrašnjih pritisaka i spoljnjih prijetnji izazvalo je krizu nacionalne države. Na unutrašnjem nivou one su izložene centrifugalnim pritiscima, koji su posljedica rasta etničke i regionalne politike. Spoljne prijetnje nacionalnoj državi javljaju se u više oblika: Prvo, napredak u ratnoj tehnologiji i naročito nastanak nuklearnog doba; Drugo, privredni život se sve više globalizuje; Treče, nacionalna država može da bude neprijatelj prirodne sredine.

Nacionalna država – je oblik političke organizacije i politički ideal. Na prvom mjestu, to je autonomna politička zajednica koju čine veze državljanstva i nacionalnosti koje se poklapaju. Postoje dva suprotna gledišta u nacionalnoj državi: za liberale i večinu socijalista, nju prije svega čini građanska lojalnost i privrženost. Za konzervativce i integralne nacionaliste, ona se zasniva na etničkom ili organskom jedinstvu.

PAGE

20