size: 19.5 mb

UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I GJEOLOGJISË DHE I MINIERAVE

Doktorata “Gjeoshkencat, Burimet Natyrore dhe Mjedisi” Rruga e Elbasanit, Tiranë – Albania

Tel/Fax: +355 4 2 375 246, Email: [email protected]

DISERTACION

KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË

QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE

NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS

(për marrjen e gradës shkencore “Doktor”)

Doktoranti: Udhëheqësi shkencor:

Msc. Halime Hajra Prof.Dr. Përparim Hoxha

Tiranë, 2014

mailto:[email protected]

UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I GJEOLOGJISË DHE I MINIERAVE

Doktorata “Gjeoshkencat, Burimet Natyrore dhe Mjedisi” Rruga e Elbasanit, Tiranë – Albania

Tel/Fax: +355 4 2 375 246, Email: [email protected]

Disertacion i përgatitur nga: Msc. Halime Hajra

Për marrjen e Gradës Shkencore: DOKTOR

TEMA DISERTACIONIT

KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË

QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE

NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS

Mbrojtur më datë 5 Dhjetor 2014 para Jurisë:

1. Prof.Dr. Çerçiz DURMISHI, Kryetar

2. Prof.As.Dr. Kristaq MUSKA, Anëtar

3. Prof.Dr. Arjan BEQIRAJ, Anëtar

4. Prof.Dr. Vladimir PEZA, Anëtar

5. Prof.Dr. Vahdet PRUTHI, Anëtar

Tiranë, 2014

mailto:[email protected]

KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS

Disertacion – Halime HAJRA 1

TREGUESI I PËRMBAJTJES: 1

PARATHËNIE 4

HYRJE 5

PËRMBLEDHJE 7

LISTA E FIGURAVE 9

LISTA E TABELAVE 13

LISTA E FOTOVE 15

INDEKSI I SHKURTIMOREVE 16

I. TË DHËNA TË PËRGJITHSHME FIZIKO - GJEOGRAFIKE TË RAJONIT 18

1.1. Pozicioni gjeografik dhe gjeomorfologjia e basenit qymyror të Kosovës 18

1.2. Rrjeti hidrografik i Basenit të Kosovës 20

1.3. Të dhënat klimatike 22

II. NDËRTIMI GJEOLOGO–STRUKTUROR I BASENIT QYMYROR TË KOSOVËS 31

2.1. Stratigrafia 31

2.2. Tektonika e basenit 41

III. KUSHTET HIDROGJEOLOGJIKE TE BASENIT QYMYROR 46

3.1. Mbi kushtet hidrogjeologjike të basenit qymyror 46

3.2. Ujërat e cekta nëntokësore që lidhen me depozitimet e shkrifta aluvialo – deluviale(Q4

el-d) 57

3.3. Ujërat nëntokësore që lidhen me shkëmbinjtë kompaktë 58

IV. KUSHTET TEKNIKO – MINERARE TË SHFRYTËZIMIT TË VENDBURIMIT TË QYMYREVE

4.1. Karakteristikat litologjike të pakos qymyrmbajtëse 60

4.2. Klasifikimi dhe shkalla e qymyrzimit (rangu) 65

4.3. Parametrat kryesor të shfrytëzimit sipërfaqësor 67



4.4. Karakteristikat fiziko-mekanike të shkëmbinjve 68

4.4.1. Vetitë fizike 68

4.4.1.1.Dendësia e shkëmbinjve 68

4.4.1.2.Pesha vëllimore 71

4.4.1.3.Lagështia natyrore 72

4.4.1.4. Poroziteti, koeficienti i porozitetit 75

4.4.2. Vetitë mekanike 79

4.5. Qëndrueshmëria e shkëmbinjve 80

4.6. Rezistenca në prerje 82

4.7. Deformimi i shkëmbinjve argjilorë dhe i qymyreve 90

V. KARAKTERISTIKAT FIZIKE – KIMIKE DHE MEKANIKE TË QYMYREVE 92

5.1. Cilësia e qymyrit 92

5.1.1. Përbërja kimike e qymyrit 92

5.1.2. Analizat teknike të qymyrit 100

5.1.3. Analizat elementare të qymyreve 111 5.1.4. Përbërja mineralogjike e qymyreve 112

5.2. Krahasimi i përbërjes elementare të qymyrit në gjendje natyrore

dhe qymyrit të thatë 116

VI. PËRPUNIMI STATISTIKOR I REZULTATEVE TË PËRBËRJES KIMIKE 125

6.1. Baza teorike të analizës statistikore 125

6.1.1. Statistikat përmbledhëse të treguesve kimik 126

6.1.1.1. Vlerat qëndrore 126

6.1.1.2. Vlerat e variacionit 128

6.1.1.3. Vlerat e asimetrisë (skewness) dhe sheshimit (kurtosis) 132



6.1.2. Shpërndarja statistikore – histogramat e treguesve kimik 132

6.1.3. Analiza korrelative 133

6.1.4. Analiza hapësinore 134 6.2. Përpunimi statistikor i rezultateve të përbërjes kimike në basenin qymyror të Kosovës 135

6.2.1. Statistikat përmbl. të analizave elemen. dhe teknike të linjitit natyror 135

6.2.2. Statistikat përmbl. të përmb. së mineraleve (oksideve) në qymyr–linjit 137

6.2.3. Statistikat përmbledhëse të përmbajtjes së elementeve inorganike dhe elementeve gjurmë në qymyr – linjit 139

6.2.3.1. Shpërndarja statistikore – histogramat e treguesve kimik 143

6.2.4. Analiza korrelative 146

6.2.4.1. Analiza korrelative e përmbaj. elemen. dhe teknike të linjitit natyror 147

6.2.4.2. Analiza korrelative e përmbaj. së miner. (oksideve) në qymyr – linjit 148

6.2.4.3. Analiza korrelative e përmbajtjes së elementeve inorganike dhe elementeve gjurmë në qymyr – linjit 149

6.2.5. Analizë hapës. e parametrave kryesor të linjitit në basenin e Kosovës 152

VII. NDIKIMI NË MJEDIS I SHFRYTËZIMIT TË QYMYRIT LINJIT NË BASENIN E KOSOVËS

7.1. Aspekte të përgjithëshme të shfrytëzimit të qymyreve 159

7.2. Problemet mjedisore në minierat me karierë të hapur 160

7.3. Ndikimet mjedisore në ajër 162

7.4. Emetimet në ujërat sipërfaqësor 170

7.5. Rezultatet e monitorimit të ujërave nëntokësor 177

7.6. Vetëndezja e linjitit 183

7.7. Ndikimi i shfrytëzimit të qymyreve në zhurmat 185

KONKLUZIONE 192

LITERATURA 194



PARATHËNIE

Ky punim disertacioni është përgatitur mbas një pune relativisht të gjatë ( rreth 4 vjeçare) në kuadër të angazhimit tim në shkollën e Doktoratës së Fakultetit të Gjeologjisë dhe të Minierave, pranë Universitetit Politeknik të Tiranës.

Punimi reflekton edhe eksperiencën time të fituar pranë Komisionit të Pavarur për Miniera dhe Minerale të Kosovës, duke patur edhe këshillat e vazhdueshme të udhëheqësve të këtij disertacioni, Prof. Dr. Përparim Hoxha (Fakulteti Gjeologji-Miniera, Tiranë) dhe Prof.Asoc. Dr. Naser Peci, (Fakulteti i Gjeoshkencave, Mitrovicë).

Gjatë kësaj periudhe të përgatitjes së disertacionit, një pjesë e rezultateve të punës janë prezentuar dhe botuar në konferenca ndërkombetare si dhe janë botur në revista shkencore ndërkombëtare .

Për realizimin e ketij punimi, e ndjej obligimin tim personal të falenderoj të gjithë ata kolegë, e miq që më kanë ndihmuar në të gjitha etapat e përgatitjes së tij.

Më konkretisht:

- Ju jam jashtëzakonisht mirënjohëse udhëheqësve të këtij disertacioni: Prof. Dr. Përparim Hoxha dhe Prof.Asoc. Dr. Naser Peci për mbështetjen e pafund, për seriozitetin, dhe për përkushtimin e tyre.

- Stafin adminstrativ dhe akademik të Fakultetit të Gjeologjisë dhe të Minierave për mbështetjen dhe dashamirësinë në plotësimin e të gjitha procedurave administrative që nga fillimi i doktoratës.

- Pedagoget e Departamentit të Gjeologjisë së Zbatuar ,Mjedisit dhe Gjeoinformatikës që me sygjerimet më kanë ndihmuar në orientimin e drejtë për realizimin e doktoratës.

- Korporatën Energjetike të Kosovës (KEK), Institutin INKOS, Departamentin e Mjedisit në kuadër të KEK, dhe veçanërisht Inxh. i dipl. Xehetarisë Beqir Xhema dhe Dr. Sc. Eflorim Hajra për të gjithë predispozitetin e tyre në punimet e terrenit, apo ato laboratorike e eksperimentale.

- Stafin e Komisionit e Pavarut për Miniera dhe Minerale të Kosovës për përkrahjen dhe bashkëpunimin në vazhdimësi gjatë punës së doktoratës.

Së fundi, unë përfitoj nga ky rast për të shprehur mirënjohjen time për familjen time për mirëkuptimin e tyre, inkurajim dhe mbështetje të pandërprerë.

Autorja



HYRJE

Energjia si forca lëvizëse e jetës sëçdo shoqërie mund të sigurohet në rrugë dhe mënyra të ndryshme.

Aktualisht shoqëria njerëzore , pjesën më të madhe të nevojave energjitike e siguron nga industria minerare e qymyrit. Nga ana tjetër, burimet energjitike nga hidrokarburet kanë drejtuar edhe zhvillimin e ekonomisë botërore me një trend më pozitiv se sa në shekullin e kaluar. Ky trend vazhdon edhe për këtë shekull në vijim.

Industria e zbulimit, shfrytëzimit dhe përdorimit të qymyreve nënkupton vlerësimin e të gjitha karakteristikave natyrore apo teknologjike të tyre në dobi të shoqerisë njerëzore.

Duke qenë se aktualisht në Republikën e Kosovës, pjesën më të madhe të burimeve energjitike e siguron industria e qymyreve, është më se e domosdoshme vlerësimi i këtyre qymyreve në pikpamje të vetive të tyre fizike, kimike, mekanike dhe energjetike, në funksion të përfitimeve sa më të mëdha të energjisë dhe të një impakti sa më minimal të përdorimit të tyre në mjedisin që na rrethon.

Pikërisht vlerësimi i këtyre karakteristikave për qymyret e basenit të Kosovës, ka qenë dhe objektivi kryesor i punimit tim, me bindjen se jo çdo gjëështë ezauruar plotësisht dhe se ka vend për plotësime dhe përmirësime të vazhdueshme.

Rezervat gjeologjike të qymyrit në Kosovë janë vlerësuar në 12.5 miliard ton (INKOS 2008), ku baseni qymyror i Kosovës është baseni më i madh. Qymyri i këtij baseni qëështë i tipit linjit, kryesisht përdoret për gjenerimin e energjisë elektrike ( rreth 98 % e saj sigurohet nga industria e qymyreve) dhe një pjesë shumë të vogël për ngrohje.

Shfrytëzimi i qymyreve të basenit të Kosovës, me metodën me qiell të hapur, krahas anëve pozitive, është i shoqëruar edhe me një ndikim të kosiderueshëm të tij, në mjedisin natyror, duke u reflektuar ky ndikim, në pjesën e litosferes, të hidrosferës dhe sidomos të atmosferës. Rritja e shkallës së ndotjes së mjedisit, natyrisht që rrit koston e prodhimit dhe të përdorimit të qymyreve, dhe pse jo disa raste, çon në vendimin për të mos lejuar vazhdimin e shfrytëzimit të qymyreve, në këtë mënyrë, por në rritjen e masave të parandalimit të ndotjes së mjedisit.

Punimi është i përbërë nga dy pjesë kryesore, ku pjesa e parë prezanton përgjithësisht karakteristikat gjeologjike, gjeomorfologjike dhe hidrogjeologjike të basenit qymyror të Kosovës, dhe pjesa e dytë përshkruan kushtet tekniko-minerare të shfrytëzimit të këtij baseni qymyror, karakteristikat fizike, kimike dhe mekanike të qymyreve dhe të shkëmbinjve rrethues të tyre, impaktin e këtij shfrytëzimi në mjedisin rrethues të minierës si dhe



njëpërpunim statistikor të treguesve të matur nga analizat laboratorike të plota që janë kryer nga ana jonë dhe nga laboratoret e çertifikuar të kompanive të huaja të angazhuara për vlerësimin e këtyre qymyreve në Kosovë.

Nga ana statistikore janë vlerësuar korelacionet ndërmjet parametrave të ndryshëm kimik duke përdorur softe bashkëkohore.

Në pikpamje të ndikimit në mjedis janë vlerësuar nëpërmjet analizave laboratorike apo nëpërmjet matjeve direkte në terren, sa janë këto ndikime në ujërat sipërfaqësor, në ujërat nëntokësorë, në dherat sipërfaqsore apo cilat janë ndikimet mjedisore nga vetëndezja e linjitit.

Gjykojmë se me këtë studim kemi tashmë një përfytyrim sintetizues, gjithëpërfshirës dhe real të gjendjes mjedisore në këtë regjion si pasojë e shfrytëzimit të qymyreve. Mbi këtë bazë janë rekomanduar edhe masat për parandalimin apo minimizimin e ndotjes nga shfrytëzimi i linjitit në të ardhmen.

Në fund, por jo e fundit nga rëndesia, dëshiroj të theksoj se për përgatitjen e këtij disertacioni kam patur ndihmën e pa kursyer të familjes sime dhe të kolegeve të mij , të cilëve Ju shpreh falënderimet e mija.

Një mirënjohje të veçantë Ju shpreh udhëheqësve të këtij studimi, Prof. Dr. Përparim

Hoxha dhe Prof. Ass. Naser Peci, për seriozitetin, përgjegjshmërinë dhe kopetencën

profesionale, me të cilën ata me orjentuan për të përgatitur një punim të tillë voluminoz

dhe konkret.



PËRMBLEDHJE

Qymyri historikisht ka qenë dhe ende mbetet një nga burimet kryesore të energjisë dhe një

kontribues i madh për rritjen ekonomike. Fillimisht qymyri është përdorur si burim i nxehjes e

pastaj për përfitimin e energjisë nëpër termocentrale si dhe në industri. Rritja e konsumit të

qymyrit në tregun ndërkombëtar u pasua nga një imazh gjithnjë e më të pafavorshëm për

qymyrin si një kontribues i emetimit të gazrave serrë që identifikohet me ngrohjen globale.

Industria e qymyrit është përgjigjur pozitivisht ndaj kësaj brenge kështu që shfrytëzimi i sotëm

i qymyrit si dhe termolelektranat moderne kanë nivelet e emitimit shumë më të ulëta se

viteve të kaluara.

Pra, është e qartë se nuk ka industri që ka tërhequr më shumë vëmendjen se sa industria e

qymyrit. Shfrytëzimi dhe përdorimi i qymyrit mbetet një çështje emotive për ambientalistët

dhe mbështetësit e tyre politik pavarësisht përmirësimeve të dukshme në rehabilitimin e

minierave dhe emisioneve nga termoelektranat. Në të kaluarën, industria e qymyrit ka lënë

trashëgim të dyja ndotjet: atë të tokave dhe atë atmosferike dhe kjo ka ndikuar në diskutime

irracionale rreth industrisë së qymyrit edhe pse kjo nuk ka lidhje me industrinë moderne të

qymyrit.

Për shkak të vëmendjes së ngushtë të ambientalistëve në lidhje me përdorimin e qymyrit,

industria e qymyrit ka adresuar një sërë çështjesh mjedisore. Kjo ka përfshirë rregullimin e

dëmtimeve mjedisore nga e kaluara si dhe parandalimin e dëmtimeve mjedisore në të

ardhmen. Rregullimet mjedisore të tanishme dhe ato të ardhshme si rezultat i marrëveshjeve

ndërkombëtare do të sigurojë që industria e qymyrit do të vazhdojë të ketë përmirësime në

të dy aspektet: praktikat e punës dhe profilin publik.

Qymyri është burimi kryesor i energjisë duke zënë aktualisht rreth 98% të konsumit total të

energjisë në Kosovë. Kosova ka disa prej rezervave më të mëdha të qymyrit në rajon dhe

Evropë. Shfrytëzimi i qymyrit tani në Kosovë bëhet nga baseni qymyror i Kosovës që është

baseni më i madh në Kosovë me përmbajte më të mëdha të rezervave të qymyrit.



“Cilësia e qymyrit” është term që i referohet karakteristikave të qymyrit të cilat ndikojnë në

sjelljen dhe përdorimin e qymyreve. Ndër karakteristikat e qymyrit që janë të rëndësishme

për përdorimin e tij është koncentrimi, shpërndarja dhe forma e shumë elementeve që

përmbahen në qymyr. Njohja e këtyre karakteristikave të qymyreve të basenit të Kosovës

mund të lejojnë përdorimin e këtij burimi thelbësor të energjisë në mënyrë më efikase dhe

efektive dhe me më pak ndikime të padëshirueshme mjedisore..

Objektivi i punës së kësaj doktorate është të përcaktojë karakteristikat kimike të

qymyreve të basenit të Kosovës në bazë të rezultateve të analizave më të reja dhe të

plota bazuar në të njëjtin kriter si dhe ndikimi në mjedis gjatë shfrytëzimit të qymyreve

në miniera dhe rrethinë. Ndikimet në mjedis janë analizuar nga të dhënat e

monitorimeve të viteve të fundit. Këto të dhëna mund të përdoren si konsiderata bazike

për shqetësimet në të ardhmen, si janë përdorimi i qymyrit dhe shfrytëzimi i tij.



LISTA E FIGURAVE

I.

Figura 1.1. Harta e pozicionit gjeografik të vendburimeve qymyrore të basenit të Kosovës

Figura 1.2. Rrjeti hidrografik i Basenit të Kosovës

Figura 1.3. Harta e temperaturës mesatare vjetore në Basenin e Kosovës

Figura 1.4. Grafiku i temperaturave minimale, mesatare dhe maximale mujore

Figura 1.5. Grafiku i temperaturave mujore me rekord minimal,mesatar, dhe maximal

Figura 1.6. Grafiku i trëndafilit të erës në Basenin e Kosovës.

Figura 1.7. Harta e klimës mesatare vjetore me pozitën e Basenit Kosovës

Figura 1.8. Grafiku i shpërndarjes afatgjate të reshjeve mesatare mujore

Figura 1.9. Grafiku i shpërndarjes së reshjeve minimale ,mesatare maximale mujore për (1974-2005)

Figura 1.10. Grafiku i reshjeve mesatare ditore për periudhën (2001-2005)

Figura 1.11. Harta e reshjeve mesatare vjetore me pozitën e Basenit Kosovës

II.

Figura 2.1. Harta gjeologjike e basenit të Kosovës

Figura 2.2. Profili gjeologjik gjatësor e tërthor në Basenin e Kosovës

Figura 2.3. Harta tektonike e basenit të Kosovës.

Figura2.4. Harta gjeologjike e pjesëve të basenit të Kosovës (vendburimi i Sibovcit).

III.

Figura 3.1. Harta hidrogjeologjike e rajonit me pozicionin e Basenit të Kosovës

Figura 3.2. Harta hidrogjeologjike e fushës qymyrore Sibovc

Figura 3.3. Paraqitja 3Dimensionale e fushës se Sibovcit me karierat aktive

Figura 3.5. Harta hidrogjeologjike me zonat ujëmbledhës

Figura 3.6. Kolona litologjike e shpimit në aluvionet e lumit Sitnica

Figura 3.7. Harta e niveleve të ujërave nëntokësore me nivel të lirë

Figura 3.8. Harta e niveleve minimale të ujërave me nivel të lirë.



Figura 3.9. Harta e niveleve maksimale.

Figura 3.10. Drejtimi i lëvizjes së ujërëve nëntokësorë

IV.

Figura 4.1. Profili gjeologo - tektonik I - I’

Figura 4.2. Profili skematik i serisë tavanore

Figura 4.3. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat e verdha

Figura 4.4. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat ngjyrë hiri

Figura 4.5. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat e gjelbërta

Figura 4.6. Diagrama e provës treaksiale për argjilat e verdha

Figura 4.7. Diagrama e provës treaksiale për argjilat ngjyrë hiri

Figura 4.8. Diagrama e provës treaksiale për argjilat e gjelbërta

V.

Figura 5.1. Harta me pozitën e shpimeve për analiza kimike (INKOS 2008) Figura 5.2. Përmbajtja e elementeve përbërës të qymyrit natyror

Figura 5.3. Përmbajtja e elementeve përbërës të qymyrit të tharë

Figura 5.4. Paraqitja grafike e përbërjes elementare të linjitit natyror

Figura 5.5. Paraqitja grafike e përbërjes elementare të linjitit të tharë

Figura 5.6. Përmbajtja e oksideve në hirin e linjiteve a) në miligram për kilogram dhe b) sipas përqindjes

Figura 5.7. Përbërja e elementeve inorganike në hirin e linjitit a) në miligram për kilogram dhe b) sipas përqindjes

Figura 5.8. Përbërja e elementeve gjurmë në hirin e linjitit

Figura 5.9. Përmbajtja e elementeve kimike në qymyrin natyror dhe qymyrin e thatë

Figura 5.10. Përbërësit mineral në qymyrin natyror dhe qymyrin e thatë

Figura 5.11. Përmbajtja e lagështisë në linjitin e tharë

Figura 5.12. Përmbajtja e hirit në linjitin e tharë

Figura 5.13. Përmbajtja e volatileve në linjitin e tharë



Figura 5.14. Përmbajtja e karbonit fiks në linjitin e tharë

Figura 5.15. Përmbajtja e sulfurit në linjitin e tharë

Figura 5.16. Përmbajtja e karbonit dhe hidrogjenit në linjitin e tharë

Figura 5.17. Përmbajtja e azotit në linjitin e tharë

Figura 5.18. Përmbajtja e oksigjenit në linjitin e tharë

Figura 5.19. Përmbajtja e fluorit në linjitin e tharë

Figura 5.20. Përmbajtja e vlerës termike në linjitin natyror

VI.

Figura 6.1. Shpërndarja statistikore për përbërësit kryesor të linjiteve të basenit të Kosovës

Figura 6.2. Harta e izolinjave të përmbajtjes së Cfix

Figura 6.3. Harta e izolinjave të materieve fluturuese (volatileve)

Figura 6.4. Harta e izolinjave të përmbajtjes së hirit në linjite

Figura 6.5. Harta e izolinjave të përmbajtjes së vlerës termike

Figura 6.6. Harta e izolinjave të përmbajtjes së sulfurit

VII.

Figura 7.1. Ndikimet mjedisore nga shfrytëzimi, procesimi dhe përdorimi i qymyreve

(Burimi: Mamurekli, 1997)

Figura 7.2. Pikat e monitorimit të kualitetit të ajrit, (burimi: departamenti i mjedisit,

KEK,2012)

Figura 7.3. Përqëndrimi i blozës për vitin 2006

Figura 7.4. Përqëndrimi i SO2 sipas viteve a) miniera Mirash, b) miniera Bardh

Figura 7.5. Vlerat mesatare të pluhurit total të depozituar në minierën Bardh sipas viteve

Figura 7.6. Vlerat e përqëndrimit të pluhurit për vitin 2006 në minierën Bardh

Figura 7.7. Përmbajtja e pluhurit në pikat matëse Seperacion dhe minierën Bardh për vitin

2004

Figura 7.8. Skema e monitorimit të ujërave sipërfaqësore

Figura 7.9. Vlerat karakteristike të cilësisë së ujit për lumin Sitnica



Figura 7.10. Vlerat karakteristike cilësisë së ujit për lumin Drenica

Figura 7.11. Karakteristikat e cilësisë së ujit të drenazhuar (STEAG 2006)

Figura 7.12. Skema e monitorimit të ujërave nëntokësorë (burimi;KEK 2012)

Figura 7.13. Analizat e ujërave nëntokësor për vitin 2011 në zonën e minierës

Figura 7.14. Analizat e ujërave nëntokësor për vitin 2012 në zonën e minierës

Figura 7.15. Pikat e monitorimit të nivelit të zhurmës (burimi: KEK 2012)



LISTA E TABELAVE

Tabela 1.1. Intensiteti i reshjeve në Stacionin e Prishtinës

Tabela 4.1. Përbërja macerale e qymyreve të basenit të Kosovës (Vaso P., Premti I.)

Tabela 4.2. Vlerat e peshës specifike për argjilat e verdha

Tabela 4.3. Vlerat e Peshës specifike për argjilat ngjyrë hiri

Tabela 4.4. Vlerat e Peshës specifike për argjilat e gjelbërta

Tabela 4.5. Vlerat e peshës vëllimore dhe të lagështisë natyrore për argjilat e verdha

Tabela 4.6. Vlerat e peshës vëllimore dhe të lagështisë natyrore për argjilat ngjyrë hiri

Tabela 4.7. Vlerat e peshës vëllimore dhe të lagështisë natyrore për argjilat ngjyrë hiri

Tabela 4.8. Poroziteti për argjilat e verdha

Tabela 4.9. Poroziteti për argjilat ngjyrë hiri

Tabela 4.10. Poroziteti për argjilat ngjyrë jeshile

Tabela 4.11. Vlerat e Modulit të Deformimit për të tre shtresat

Tabela 5.0. Komponentet kryesore të qymyreve

Tabela 5.1. Analizat kimike teknike të qymyrit natyror

Tabela 5.2. Analizat kimike të qymyrit të thatë

Tabela 5.3. Rezultatet e analizave kimike, shpimet 1- 4

Tabela 5.4. Rezultatet e analizave kimike, shpimet 5- 8

Tabela 5.5. Rezultatet e analizave kimike, gjithësejt shpimet 1 - 8

Tabela 5.6. Rezultatet e analizave kimike inorganike, shpimet 1 - 2, 3 - 4

Tabela 5.7. Rezultatet e analizave kimike inorganike, shpimet 5 - 6, 7 - 8

Tabela 5.8. Rezultatet e analizave kimike inorganike, gjithësejt shpimet 1 – 8

Tabela 5.9. Analizat kimike elementare të qymyrit natyror

Tabela 5.10. Analizat kimike elementare të qymyrit të tharë

Tabela 5.11. Analiza përmbledhëse e përmbajtjes së elementeve gjurmë



Tabela 6.1. Tabela përmbledhëse e parametrave kryesore statistikore të përbërjes kimike

elementare e teknike të linjitit natyror

Tabela 6.2. Tabela përmbledhëse e parametrave kryesorë statistikorë të përbërjes së

oksideve të linjitit

Tabela 6.3. Tabela përmbledhëse e parametrave kryesore statistikore të përbërjes së

elementeve inorganike të linjitit

Tabela 6.4. Tabela përmbledhëse e parametrave kryesore statistikore të përbërjes së

elementeve gjurmë të linjitit

Tabela 6.5. Matrica e korrelacionit e përmbajtjes elementare dhe teknike të linjitit natyror

Tabela 6.6. Matrica e korrelacionit e përmbajtjes së mineraleve (oksideve) të linjitit

Tabela 6.7. Matrica e korrelacionit e përmbajtjes së elementeve inorganike të linjitit

Tabela 6.8. Matrica e korrelacionit e përmbajtjes së elementeve gjurmë në linjit

Tabela 7.1. Emetimet e blozës për vitin 2005 dhe 2006

Tabela 7.2. Emetimet e SO2 për vitin 2005 dhe 2006 sipas muajve

Tabela 7.3. Emetimet e SO2 sipas viteve për minierat Mirash dhe Bardh

Tabela 7.4. Vlerat e pluhurit total të depozituar (PTD) për minierat Mirash dhe Bardh sipas

viteve

Tabela 7.5. Vlerat mesatare mujore në minierën Bardh në vitin 2006

Tabela 7.6. Vlerat e disa parametrave të ujërave të minierës dhe lumenjëve

Tabela 7.7. Krahasimi i cilësisë së ujit

Tabela 7.8. Cilësia e ujit për vitet 2010- 2012 Miniera Bardh – Lumi Drenica

Tabela 7.9. Cilësia e ujit për vitet 2010- 2012 Miniera Mirash – Lumi Sitnica

Tabela 7.10. Ndotja e minierave

Tabela 7.11. Cilësia e ujit në miniera për vitet 2010 -2012



Tabela 7.12. Kriteret për caktimin e gjendjes ambientale të ujërave nëntokësor (KEK 2012)

Tabela 7.13. Kriteret për caktimin e gjendjes kuantitative të ujërave nëntokësor

Tabela 7.14. Gjendja kimike e ujërave nëntokësor

Tabela 7.15. Klasifikimi kimik i ujërave nëntokësor bazuar në analizat kimike

Tabela 7.16. Klasifikimi kimik, kuantitativ dhe ambiental i ujërave nëntokësor për vitin 2012


Tabela 7.18. Standardi i zhurmës së ambientit nga BB (1)

Tabela 7.19. Kriteret e rekomanduara të nivelit të zhurmës, sipas BE

Tabela 7.20. Vlerat e matura të zhurmës në departamentin e prodhimit të qymyrit (DPQ) në

vitin 2012

LISTA E FOTOVE

Foto 7.1. Ndotja e ajrit të ambientit e shkaktuar nga minierat

Foto 7.2. Shiriti transportues i linjitit

Foto 7.3. Shembuj të vetëndezjes së qymyreve në galeritë e vjetra



INDEKSI I SHKURTIMOREVE 0 shkallë µg/l mikrogram litër 0C shkallë Celsius

BE Bashkimi Evropian cm3 centimetër kub daN/cm2 dekanjutën centimetër katror dB decibel DPQ Divizioni për Prodhimin e Qymyrit ESTAP Projekti i asistencës teknike në sektorin e Energjisë gr/l gram për litër INKOS Instituti INKOS JJL jug-juglindje JP jugperëndim K Koeficienti filtrimit KEK Korporata Energjetike e Kosovës km kilometër

km² kilometër katror kN kilonjutën kN/m2 kilonjutën metër katror kPa kilopaskal l/min litër për minutë l/s litër për sekondë

m metër m.n.d. mbi nivelin e detit M.S. mihja sipërfaqësore m/s metra për sekond m² metër katror

m³ metër kub

m3/sec. metër kub për sekondë mg/(m2d) miligram metër katror ditë

mg/l miligram litër

mg/m2 miligram metër katror MJ/kg megaxhul kilogram mm milimetër



OBSH Organizat Botërore e Shëndetësisë Pa Paskal PTD pluhuri total i depozituar

qn qymyri në gjendje natyrore qth qymyri në gjendje të thatë R0 reflektanca e vitrinitit

TC A Termocentrali A Vmh/vit vlera mesatare e orëve që mund të tejkalohen brenda një viti VNM Vlerësimi i ndikimit në mjedis Vrmax vlerat e rekomanduara maksimale

VRp vlera e rekomanduar e pranueshme VVP veri-veriperëndim Wn lagështia natyrore μg/m3 mikrogram metër kub



1.0 . TË DHËNA TË PËRGJITHSHME FIZIKO - GJEOGRAFIKE TË RAJONIT

1.1 Pozicioni gjeografik dhe gjeomorfologjia e basenitqymyror të Kosovës

Baseni qymyror i Kosovës mund të identifikohet me rrafshin e Kosovës, që ka një shtrirje

gjatësore veri-jug dhe ngritje në drejtim të perëndimit, ndërsa shtrirja e përgjithshme e

basenit është veri veri perëndim – jug jug lindje. Rrafshi i Kosovës shtrihet në veri nga

Mitrovica dhe në jug deri në Kaçanik, me një gjatësi 85 km dhe gjërsimesatare 10 km dhe

përfshinë një sipërfaqe rreth 850 km2[19].

Baseni është i kufizuar në anën veri-lindore nga një zonë me reliev të ngritur me masivin e

Kopanikut dhe Cërnushës, me lartësi mbidetare (1009m), Gradinet (802m) dhe Gërdeçin

(836m). Në anën lindore shtrihet në mes luginës së Llapit dhe lugut të Graçanicës, në jug-

lindje të Prishtinës shtrihet Prugovci (1028m), Gërmija (1095m) dhe Zhegovci (1070). Në

pjesën jugore me Klysyren e Kaçanikut dhe rreth saj kufizohet me malet e Sharrit (2498m) në

perëndim dhe masivin e Shkupit dhe Malit të Zi në lindje. Në perëndim në mes të lugut të Ibrit

dhe rekës së Brusnikut shtrihen malet e Çiçavices nga më të njohurat në zonën perëndimore

(1097m). Në jug nga kjo shtrihet Goleshi markant (1018m), kurse më tutje në jug-lindje

ndodhet Lipovica (850m) dhe Cërnoleva (1160m). Në anën verilindore të Mitrovicës në

periferi të basenit ndodhet kupa e lartë e Zveçanit me lartësi(797m) [19] [36].

Kufiri morfologjik midis basenit dhe maleve rrethuese është shumë i diferencuar me kalim të

shpejtë nga fusha e rrafshët ose bregore në malet e larta. Kufi të këtillë të mprehtë janë

prezentë në pjesën periferike perëndimore ndaj Çiçavices, Goleshit, Lipovecit maleve të

Sharrit si pasojë e ndikimit të zhvillimit të tektonikës dhe dinamikës së shpejtë të disa pjesëve

të basenit dhe rajonit për rreth.

Nga shumë arsye, baseni i Kosovës morfologjikisht është shumë i izoluar në raport me

basenet tjera qymyrore të Drenicës dhe Dukagjinit, me të cilat është i lidhur vetëm përmes

disa luginave relativisht të ngushta.(Fig. 1.1).



N

HARTA E KOSOVËS ME POZITEN E BASENIT TË KOSOVËS

LEGJENDA

KONTURA E BASENIT TË KOSOVËS

ZONA KU JANË BËRË HULUMTIMEHIDROGJEOLOGJIKE

KASTRIOT

Rrafshi i Kosovës ka një lartësi mesatare 650m m.n.d. dhe mund të konsiderohet si një

rrafshnaltë. Lumenjtë që rrjedhin nëpër këtë bazen janë: lumi Sitnica i cili mbledh një numër

të madh prrenjësh e prrockash si në anën e majtë ashtu edhe në të djathtë.

Baseni kryesor ujëmbledhës është lumi i Sitnicës i cili përbënë mbi 80% të gjithë basenit.

Basenin e Kosovës nga pikëpamja morfologjike mund ta konsiderojmë si një rrafshlartë

ndërmalore ku ndryshimi në mes të kuotës më të ulët dhe më të lartë nuk kalon 80 m.m.n.d.

Fig.1.1- Harta e pozicionit gjeografik të vendburimeve qymyrore të basenit të Kosovës



Në aspektin morfologjik baseni mund të ndahet në dy pjesë:

- pjesa e rrafshët qëndrore që përfshinë kryesisht terrenin rreth lumit Sitnica dhe

-pjesët e ngritura kodrinore që shtrihen rrëzë maleve të Qiqavicës, Goleshit, Sharrit etj.

Në përgjithësi baseni i Kosovës ka një rënje nga jugu në drejtim të veriut me kuotë më të ulët

se 500 m. në hyrje të lumit Sitnica në Ibër. Morfologjia e ‘’Basenit të Kosovës’’ ka kushtëzuar

shfrytëzimin e favorshëm të shtresës qymyrmbajtëse me sistem me qiell të hapur (karrierë).

1.2 Rrjeti hidrografik i Basenit të Kosovës

Rrjeti hidrografik i ‘’Basenit të Kosovës’’ është mjaft i zhvilluar (fig.1.2).

Rrjedhjet sipërfaqësore të cilat kalojnë nëpër Kosovë ose mbeten në të janë të panumërta me

drenim të përgjithshëm në pellgun e Detit të Zi (përmes ujëmbledhësit të Sitnicës, i cili

bashkohet me lumin Ibër në Mitrovicë) dhe në pellgun e Detit Egje ( përmes ujëmbledhësit të

Nerodimes, e cila bashkohet me lumin Lepenc në afërsi të Kaçanikut)[19].

Përveç disa prrenjëve dhe rrëkeve që shtrihen në jug të basenit e që derdhen në pellgun e

Lepencit dhe lumit Lushta, që ndodhet në pjesën veriore të basenit e që ndodhet në lumin

Iber, të gjithë lumenjtë, prrenjët dhe prrockat e tjera i takojnë pellgut të Sitnicës, i

cilibashkohet me Ibrin në hyrje të Mitrovicës.

Lumi Sitnica fillon nga fshati Radovc dhe lidhet me përroin Sazlija nga ana e majtë prej

bifurkacionit artificial të Nerodimes dhe lumit Shtimles.

Sipërfaqja e pellgut të Sitnicës, është 2867.4 km2. Llumi rrjedh në drejtimin juglindje –

veriperëndim të Basenit të Kosovës. Ai është një lum me një shtrat tipik të rrafshët me një

rënje hidraulike shumë të vogël, i cili në periudhat e thata të verës ka një ulje të theksuar të

nivelit. Sitnica mbledh një numër të madh prrënjësh si në anën a majtë ashtu edhe në atë të

djathtë, si: Sazlija, Cërnaleva, Drenica, Btuzniku, Zhegovci, Graqanka, Prishtevka, Llapi me

Batllavën, Dumnica, Kaqanolli, Kumoviku i madh, Stanovci, Dumnica, Sllakovci, Studime,

Smrekovnic etj. Këta përrenj në Sitnicë derdhen kryesisht nga rrafshnaltat dhe nga zonat e



larta, të cilat vijnë nga bregoret dhe malet e thella. Erozioni i fuqishëm fundor dhe anësor i

Sitnicës, mbledh material të madh proluvial në shtratin e Sitnicës, duke bërë të mundur që

gjatë kohës së reshjeve të mëdha të shiut dhe shkrirjes borës, të ndodhin vërshime për gjatë

gjithë zallishtores së lumit.

Për këtë qëllim janë marrë masa për sistemimin e tij nëpërmjet argjinaturave anësore të

lumit, ku aktualisht janë evituar vërshimet e këtij lumi.

Kolektori më i madh ujëmbledhës i Basenit të Kosovës është lumi i Sitnicës që rrjedh

pothuajse gjatë gjithë basenit. Për shkak të rrjedhjes së ngadalshme në muajt me reshje të

bollshme, ky lum vërshon dhe përmbyt sipërfaqe tokash të punuara. Për shkak të afërsisë së

M.S. Mirash në sektorin lindor ky lum ka ndikim të madh në shfrytëzimin e qymyrit që

shtrohet në kuota më të ulta.

Bazuar në hidrografinë e lumit Sitnica sasia më e madhe e ujit vjen në pranverë dhe vjeshtë.

Prurja mesatare maksimale shumë vjetore e lumit arrin në 105.7 m3/sec. Kjo prurje duhet të

merret parasysh projektimin eventual të shtratit të ri të rrjedhjes së sotme të lumit Sitnica.



N

HARTA E RRJETIT HIDROGRAFIK TE KOSOVËS

KASTRIOT

42 3

0'

20 30'

ZONA KU JANË BËRË HULUMTIME T

LEGJENDA:0

0

Figura 1.2. Rrjeti hidrografik i Basenit të Kosovës

1.3 Të dhënat klimatike

Duke u bazuar nga të dhënat e temperaturave mesatare të disa vendeve, temperaturat

sezonale, si dhe nga të dhënat e temperaturave mesatare vjetore të stacionit

hidrometeorologjik të Prishtinës arrijmë në përfundim se ajo është rreth 10.20C. Muaji më i

ftoftë është janari, me temperaturë mesatare -1.50C kurse muaji më i ngrohtë është gushti

me temperaturë mesatare 20.40C (Fig. 1.3) [25].



Fig 1.3-Harta e temperaturës mesatare vjetore në Basenin eKosovës

Interesant është fakti që vjeshta në rajon është më e ngrohtë se sa pranvera me 1.50C.

Temperaturë mesatare e dimrit (dhjetor-shkurt) është 0.20C, e pranverës (mars-maj) 9.70C, e

verës (korrik-gusht) 19.50C dhe vjeshtës (shtator-nëntor) 11.20C. Temperaturat më të ulta që

janë shënuar në dimër janë -250C ( Fig. 1.4).



Fig. 1.4- Grafiku i temperaturave minimale, mesatare dhe maksimale mujore

Temperaturat e verës janë më të qëndrueshme se ato të dimrit, gjë që vërehet nga rënja

grafike e temperaturës.

Temperatura mesatare në shkurt arrin 5.90C dhe minimale në -5.40C (Fig. 1.5) [36].

Fig. 1.5 - Grafiku i temperaturave mujore me rekord minimal,mesatar, dhe maksimal

Nga të gjitha llojet e erërave, më të theksuara janë erërat në drejtim veri-lindje (me 20.3%)

erërat e veriut e (19.4%) dhe erërat perëndimore (50%). Erërat verilindore janë karakteristike

në pranverë të tjerat në dimër . Muajt pa erëra janë ,muajt e verës (gusht). Shpejtësia

mesatare e erërave luhatet nga 3.2 m/sec (mars) deri në 1.8 m/sec (gusht). (Fig. 1.6 & 1.7)



Fig.1.6-Grafiku i trëndafilit të erës në Basenin e Kosovës.



Fig .1.7-Harta e klimës mesatare vjetore me pozitën e Basenit tëKosovës

Muaji me reshje më të dendura është muaji (me 70 mm), kurse në janar-shkurt dhe mars bien

gjithsejtë 35 mm të reshura. Lartësia mesatare vjetore e reshjeve arrin në 576 mm, me vlera

maksimale 755 mm, dhe minimale 381 mm. Sasia maksimale e reshjeve mujore është

regjistruar në muajin maj me 157 mm dhe më e ultë në muajin korrik dhe tetor.

Në rajonin e Prishtinës, sasitë më të mëdha të reshjeve ditore janë në muajin tetor 23.3mm,

kurse më të ulëtat janë në muajt janar dhe mars (12.0 mm dhe 12.2 mm)(Fig. 1.8; 1.9 & 1.10))

[25] [36].



mesatarisht 25 vjet, mesatarja 1948 - 1978, mesatarja 1979 - 2005

Fig.1.8 Grafiku i shpërndarjes afatgjate të reshjevemesatare mujore

minimumi i reshjeve 1974-2005, mesatarja, 1974-2005, maximumi1974-200

Fig.1.9Grafiku i shpërndarjes së reshjeve minimale ,mesatare maximale mujore për (1974-

2005)



Fig 1.10 Grafiku ireshjeve mesatare ditore përperiudhën(2001-2005)

Informacionet shtesë janë siguruar nga www.qwikcast.com ku në vitin 2004 është paraqitur

përpilimi statistikor mbi bazën e tetëmbëdhjetë vjetëve.

Instituti hidrometeorologjik i Kosovës disponon të dhëna edhe mbi ndryshimin e vlerave të

reshjeve ditore për vitet 2001 deri 2004. Sasi më të mëdha të reshjeve ditore janë

regjistruarmë 11 Prill 2001 me 44.5 mm dhe me 5 Gusht 2002 me 42.5 mm. Reshjet absolute

maksimale të regjistruara janë arritur më 5 Shtator 1954 me 64.1 mm (INKOS; 1987).

Përsa i përket vlerësimit të intensitetit të reshjeve janëshfrytëzuar të dhënat e marra nga

Instituti Hidrometeorologjik i Republikës së Serbisë (Beograd 1990), ‘’Raport mbi kushtet

klimatike dhe parametrat për rajonin që përfshijnë basenin qymyror të Kosovës, si më poshtë

(tabela 1.1) [25] [36].

http://www.qwikcast.com



Tabela 1.1Intensiteti i reshjeve në stacionin e Prishtinës

Me këto të dhëna është mundur të ndertohet harta e shpërndarjes së reshjeve vjetore në

Kosovë dhe në basenin qymyror në studim ( Fig. 1.11).



Fig.1.11-Harta e reshjeve mesatare vjetore me pozitën e BasenitKosovës



2.0 NDËRTIMI GJEOLOGO–STRUKTUROR I BASENIT QYMYROR TËKOSOVËS

2.1. Stratigrafia

Lëvizjet tektonike, të cilat u kryen kah fundi i Miocenit të Poshtëm, kanë kushtëzuar formimin

e depresioneve të Kosovës, Dukagjinit dhe të Drenicës.

Baseni i Kosovës, duke përfshirë edhe zonat periferike të tij, është e ndërtuar nga formacionet

e paleozoikut, mesozoikut dhe kenozoikut (terciari dhe kuaternari) (fig.2.1) [13][19] [41].

Paleozoiku– Formacioni i paleozoikut nga përbërja litologjike përfaqësohet me rreshpe

kristalin dhe gëlqerorë kristalin.

Rreshpet kristalin zënë vend të rëndësishëm në ndërtimet anësore të basenit të Kosovës dhe

kanë shtrirje si në pjesën perëndimore ashtu edhe në atë lindore të basenit. Këto rreshpe janë

të përfaqësuara me rreshpe argjilore ngjyrë hiri, rreshpe filitike, rreshpe mikore, kuarcit,

kuarcit filite dhe rrallë me rreshpe amfibolike.

Në pjesën perëndimore të periferisë së basenit seria kristalore shtrihet nga lumi i Brusnikut

deri në Shipitull dhe aty ka një ndërprerje dhe vazhdon nga Grabovci që shtrihet deri te masivi

i Goleshit, dhe vazhdon në drejtim të jugut deri në Ferizaj dhe Nerodime. Në anën lindore të

basenit shfaqen gjithashtu rreshpet, andezitet dhe dacitet deri te ana e djathtë e lumit Llap

dhe pas një ndërprerje të formacionit të andeziteve dhe daciteve seria rreshpore vazhdon

deri në pjesën lindore të Mivicës, që i takon rajonit të Stan-Tërgut. Gëlqeroret kristalorë

përfaqësojnë shfaqje më të shprehura të paleozoikut në pjesët anësore të basenit të Kosovës.

Për arsye të lëvizjeve të fuqishme tektonike nuk mund të caktohet pozicioni i tyre parësor.

Në pjesën perëndimore të basenit, gëlqeroret kristalin paraqiten në formë të thjerrëzave. Në

disa raste këto thjerrëza janë të silifikuara dhe është vështirë të dallohen nga kuarcitet filitike.

Në anën lindore të basenit gëlqerorët kristalin kanë një shtrirje më të vogël dhe shfaqen në

pjesën erozive në fshatin Stagov, Babush dhe Gadime. Seria e gëlqerorëve kristalin daton në

periudhëne Devonit (të Mesëm dhe të Sipërm).



Mesozoiku – formacionet e mesozoit janë të përfaqësuara nga serpentinitet, peridotitet,

flishet e Kretakut të Sipërm dhe gëlqerorët.

Serpentinitet dhe peridotitet në pjesët anësore të basenit dalin në sipërfaqe në disa zona me

drejtim shtrirje veri veri perëndim – jug jug lindje. Serpentinitet shfaqen në anën

perëndimore të basenit, si në masivin Lubovec – Galicë, pranë basenin terciar të Kosovës, në

Sibovc etj. Masivi më i madh dhe më i shprehur i serpentiniteve dhe peridotiteve është ai i

Goleshit. Duke shkuar më në jug në kufirin perëndimor të basenit kemi edhe disa zona të

shfaqjes së serpentiniteve që janë të rrethuara me gëlqerorë rudiste, flish dhe reshpe.

Shfaqjet e serpentiniteve në anën lindore janë të rralla. Ato shfaqen në luginën e lumit

Graçankë.



Fig 2.1- Harta gjeologjike e basenit të Kosovës



Flishet e Kretakut të Sipërm dhe gëlqerorët e mesozoit kanë një përhapje të konsiderueshme

në krahët periferikë të basenit. Flishet në anën lindore i takojmë në fshatin Stagovë në rrugën

Ferizaj – Gjilan dhe në disa vende të tjera në drejtim të veriut deri në lumin Llap.

Kenozoiku – Formacionet e Kenozoikut janë të përfaqësuara me depozitimet e Terciarit dhe

Kuaternarit. Terciari përfaqësohet nga shkëmbinjtë andezite-dacite, si dhe tufitet e Neogjenit

të basenit të Kosovës.

Shkëmbinjtë andezito-dacit kanë shtrirje të madhe në pjesën verilindore të periferisë së

basenit. Ato bëjnë pjesë në zonën magmatite intruzive të Kopaonik – Trepçës. Kjo pjesë e

basenit paraqet bazamentin, përmes së cilës në formë transgresive dhe diskordante shtrihet

Plioceni i basenit të Kosovës.

Depozitimet e Neogjenit të Terciarit të basenit kanë qenë objekt studimi për një kohë të gjatë.

Ato tregojnë që baseni i Kosovës ka ndërtim litologjik të shumëllojshëm si në shtrirje

horizontale ashtu edhe në atë vertikale. Duke u bazuar në përbërjen litologjike të serisë

qymyr-mbajtëse të basenit të Kosovës, veçojmë disa zona:

zona jugore e basenit, që është – joproduktive,

zona qëndrore – produktive,

zona veriore – joproduktive,

Në zonën jugore dhe veriore formacioni qymyror mbajtës i basenit pykëzohet dhe si të tilla

ato konsiderohen si zona joproduktive për shfrytëzim.

Zona qëndrore emërtohet si ‘’Baseni qymyror i Kosovës’’ dhe përfshin një sipërfaqe 300km2.

Seritë litologo-faciale që ndërtojnë zonën produktive janë (fig. 2.2).

a) Seria e dyshemesë

Ajo përbëhet nga një shumëllojshmëri litologo-faciale si në shtrirje horizontale ashtu edhe në

atë vertikale. Në këtë seri në shtrirje vertikale dallojmë dy zona litologjike, që janë të lidhura

njëra me tjetrën me kalime graduale litologjike. Zona e parë litologjike përfshin pjesën më të



thellë të serisë së dyshemesë, dhe përfaqësohet nga argjilat e gjelbërta me ndërthurje të

ranorëve kokërr imtë, me çimentim karbonator. Shpesh herë takohen edhe ranorë kokërr

trashë dhe konglomerate të çimentuara mirë. Në bazë të litologjisë që hasim në këtë zonë,

mungesa e florës dhe faunës, si dhe shtresëzimi i ranorëve kokërr imtë dëshmon për krijimin

e tyre në një basen me ujëra të cekta. Thellësia e serisë së dyshemesë arrin deri në 250 m.

Zona e dytë e serisë së dyshemesë është në kontakt të drejtpërdrejt mbi argjilat e gjelbërta.

Ato përfaqësohen me argjilat hiri me ndërthurje të ranorëve kokërr imët dhe argjilave

yndyrore. Shtresëzimi i tyre nuk është i qartë. Trashësia e kësaj zone shkon deri në 50 m.

Argjilat e gjelbërta që kontaktojnë drejtpërdrejtë me qymyr janë ndërfutje qymyrore, e cila

gradualisht kalon në serinë qymyrore.

b) Seria qymyrore

Kufijtë horizontalë dhe vertikal të kësaj serie janë caktuar në bazë të shpimeve të zbulimit. Ky

kufi, në raport me zonat joproduktive, nuk është prerë, por me kalime graduale. Kalimi

gradual i serisë qymyrore është në kufirin jugor, lindor dhe verior të basenit, ndërsa në kufirin

perëndimor të tij ndërprerja e serisë qymyrore me atë joproduktive është i prerë dhe i qartë.

Në varësi të trashësisë së shtresës së tavanit dhe të tektonikës, seria qymyrore shfaqet në

thellësi të ndryshme. Duke e parë shtresën qymyrore si një të tërë ajo ka një rënie

centriklinale. Përmes shkarjeve që shfaqen në formë të shkallëve, shtresa qymyrore zhytet në

drejtim të pjesës qëndrore të basenit, ku dhe janë edhe më të shprehura këto lëvizje

tektonike. Të tilla janë drejtimi Lajthisht-Dobraj e Madhe. Thellësia më e madhe e shfaqjes së

serisë qymyrore arrin në 110 m, ndërsa në zonat ku aktiviteti erozional është më aktiv,

thellësia e kësaj serie zvogëlohet. Në vende ku kjo seri ka dalje në sipërfaqe është shfaqur

fenomeni i vetëndezjes së qymyrit. Nga kjo ndezje ka ardhë edhe krijimi i porcelanit- brandit

(argjilave të pjekura).

Ndërshtresat në serinë qymyrore janë argjilat. Në pjesën e poshtme të serisë ato marrin

karakterin e qymyrit dhe gradualisht kalojnë në argjila të gjelbërta në hiri. Përveç argjilës si

një ndërfutje në shtresën qymyrore kemi edhe thjerrëza me drunj të karbonizuar dhe



shoqërohen me një masë pluhurore në formë të shtresave të holla. Këto ndërfutje ndikojnë

në uljen e cilësisë së qymyrit.

Qymyri i basenit të Kosovës hyn në grupin e linjiteve. Midis tyre dallojmë qymyrin me

strukturë drurësore (shumë të karbonizuar) dhe tipin e qymyrit të krijuar nga fraksionet e

imta drurësore (qymyrdheu). Këto dy tipe qymyresh rrallë paraqiten si të veçanta, por ato

zakonisht shkojnë së bashku të ndërfutura me njëra tjetrën. Nga studimet e deri tanishme

ksiliti ose qymyri i karbonizuar dominon në pjesën e sipërme të serisë qymyrore, ndërsa

qymyrdheu në pjesëne poshtme të serisë. Ngjyra e qymyrit varion nga kafe e çelët në kafe të

errët. Kur seria qymyrore i ekspozohet ajrit ajo e humb lagështinë (Wn > 40 %) copëtohet dhe

kalon në pluhur ngjyrë të errët – hiri[13] [14] [16].

c) Seria e tavanit

Kjo seri përbën mbulesën e serisë qymyrore dhe përbëhet nga këto njësi litologo-faciale:

ngjyrë hiri me ndërthurje rëre, zhavori, argjilave të verdha dhe shtresave humusore. Argjila

ngjyrë hiri janë në kontakt të drejtpërdrejtë me serinë qymyrore. Ato kanë shtrirje të gjerë

horizontale, që fillon nga Sibovci e deri në Prelez. Trashësia më e madhe e kësaj pakoje

argjilore arrin aty ku thellësia e qymyrit rritet. Argjilat ngjyrë hiri janë mjaft homogjene. Për

shkak të trashësisë së madhe të tyre këto argjila shpesh kalojnë në mergele, të cilat herë herë

pykëzohen me shtresa shumë të holla ranorë kokërr imët, dhe me praninë e fosileve me

trashësi 2-3 m. Në pjesën e sipërme të serisë së tavanit, për shkak të çarjeve, nën ndikimin e

kushteve atmosferike ndodh pasurimi i tyre me oksid hekuri dhe mangani, si dhe karbonat

kalciumi ku argjilat ngjyrë hiri kalojnë në argjila të verdha deri në të kuqe.



Fig.2.2 Profili gjeologjik gjatësor e tërthor në Basenin e Kosovës



Për shkak të shkapërderdhjes dhe pranisë së ranorëve kokërr-imët argjilat e verdha në

periudhat me lagështi fitojnë veti plastike dhe aftësi rrëshqitëse përgjatë kontaktit me argjilat

ngjyrë hiri kompakte dhe ekranizuese.

Në pjesën veri-perëndimore të basenit për shkak të shfaqjes të procesit të vetëndezjes të

pjesës së sipërme të qymyrit ka ndodhur pjekja e argjilës ngjyrë hiri dhe e argjilës me

ndërthurje ranore dhe krijimi i të ashtuquajturës brandit.

Në zonën Dardhish-Fushë Kosovë përgjatë shtratit të Sitnicës seria qymyrore është në kontakt

të drejtpërdrejt me shtresën e rërave dhe zhavorreve aluviale. Në këtë sektor ndodh erozioni

sekondar i serisë qymyrore.

Në sektorët që zënë sipërfaqen për rreth fshatrave Palaj, Lajthisht, Hamidi, Bivolak, Gurakuq,

në mbulesën e sipërme të tavanit kemi formimin e materialit të Brand-porcelanitit, që është

krijuar si shkak i proceseve të metamorfizmit termik (i pjekjes) nga argjilat mergelore ngjyrë

hiri të pasura me argjila qymyrore. Kjo përbërje i jep terenit ngjyrë karakteristike të kuqe, që

quhet terrarose.

Nga analiza e hartës gjeologjike,(Fig.2.1),baseni i Kosovës është kryesisht zonë tektonike e

tipit grabenor e mbushur me sedimente terciare[28].

Teritorin e basenit e përfaqësojnë shkëmbinjtë e vjetër. Në perëndim shtrihen formacionet

më të vjetra të Paleozoit dhe në lindje sedimentet e Kretakut të Sipërm. Në vetë basenin janë

të zhvilluar, krahas sedimenteve Terciare, edhe sedimentet e Kuaternarit, që nga pikëpamja

hidrogjeologjike kanë interes të madh studimi. Shtrirja dhe mardhënja midis sedimenteve në

zonën e basenit tregohen qartë në prerjet gjeologjike të zonës lindore të karrierës së

Mirashit[28].

Hapësira e gjerë e minierës sipërfaqësore Mirash, e cila shtrihet në pjesën veriore të basenit

qymyror dhe që ndodhet midis qytetit të Kastriotit (në veri) – lumit Drenica (në perëndim) –

fshatit Lismir (në jug) dhe lumit Sitnica (në lindje).

Në këtë zonë në serinë e sedimenteve Terciare shprehen këto facie litologjike:



- shtresa qymyrore e bashkuar në të gjithë basenin,

- mbulesa Terciare e përfaqësuar nga argjilat ngjyrë hiri,

- seria dyshemore kryesisht me argjila të gjelbërta në të hirtë, aty këtu me ndërthurje

ranorësh.

Argjilat e gjelbërta të dyshemesë kanë trashësi të madhe (deri 250 m), ndërsa në disa zona kjo

trashësi është më e vogël (deri 20 m). Seria qymyrore në vetvete përmban shpesh

ndërshtresa të argjilave qymyrore, dhe argjila yndyrore të hirta në të gjelbër ose argjila me

ndërthurje ranore në pjesën e dyshemesë. Në hapësirën e basenit nga shpimet e zbulimit

është konstatuar një ndërtim i shtresës qymyrore i shoqëruar me një numër të vogël e në disa

raste edhe të mëdha të ndërshtresave të masës pluhurore me faunë bimore të zhvilluar.

Trashësia e shtresës qymyrore në basen është e ndryshueshme që luhatet deri në 70 m. Në

sektorin lindor të Sitnicës ajo arrin në 35 m. Trashësia e shtresës së qymyrit rritet kryesisht

nga perëndimi në jug.

Kontakti i qymyrit në serinë qymyrore në sektorin lindor të Sitnicës paraqitet jo i rrafshët, dhe

merr formën bllokore të shpateve në lindje me sipërfaqen e tokës. Seria e mbulesës në

hapësirën e karrierës sipërfaqësore Mirash përfaqësohet kryesisht me argjila mergelore

ngjyrë hiri kompakte dhe me konsistencë shumë të fortë.

Në pjesën veriore të sektorit të Sitnicës seria e mbulesës është e përfaqësuar nga ranorët dhe

zhavorret. Trashësia e mbulesës argjilore është e ndryshueshme në varësi të shkallës së

erozionit. Në pjesën jugore në drejtim të karrierës sipërfaqësore Mirash trashësia arrin 50 m.

Pjesa e sipërme e mbulesës argjilore është e tjetërsuar nga ndikimi i agjentëve atmosferik dhe

pasurohet me oksidet e hekurit, dhe e konkrecioneve të karbonat kalciumit (pako e emërtuar

si argjila të verdha).

Mardhënjet e serisë së dyshemesë (argjilave të gjelbërta), me serinë qymyrore dhe argjilave

të hirta të tavanit jepen qartë me profile gjeologo – hidrogjeologjike që kalojnë në fushën e

vendburimit qymyror.



Depozitimet Kuaternare

Depozitimet kuaternare kanë një përhapje shumë të madhe në sipërfaqen e pellgut qymyror.

Ato vendosen në mënyrë konkordate mbi formacionin neogjenik, i përfaqësuar nga argjilat

ngjyrë hiri ose të verdha, dhe në sektorë të veçantë ato vendosen direkt mbi pakon qymyrore.

Depozitimet kuaternare, në rajonin e vendburimit qymyror të Sibovcit përfaqësohen nga

depozitimet aluviale zhavorrore e rëkore (Q4 al), nga depozitimet proluviale të përfaqësuara

nga materiali copëzor zhavorror i mbuluar me depozitime suargjilore me ujëpërshkrueshmëri

të ultë (Q4 pl), suargjilave dhe surërave diluviale me përmbajtje materiali copëzor me

ujëmbajtje të dobët (Q4 d) dhe depozitimeve të vjetra të tarracave mbizallishtore të

përfaqësuara nga zhavorre të kolmatuar me suargjila (Q1-3).

Depozitimet e rrafsheve aluviale (Q4 al) kanë përhapje kryesisht në lindje të lumit Sitnica, me

zhvillim në të dy krahët e tij. Ato përbëhen kryesisht nga zhavorre kokërr mesëm dhe rërash.

Në sektorë të veçantë, aty ku rrënjët derdhen në lumin Sitnica, depozitimet e Q4almbulohen

me suargjila të verdha, produkt i tjetërsimit të argjilave të hirta. Në këto sektorë ujërat

nëntokësore të zhavorreve aluviale kanë karakter subartezian.

Trashësia e zhavorreve aluviale është e ndryshme. Ajo vjen duke u rritur nga lindja dhe

verilindja (me trashësi deri 2 m) drejt fushës së Dardhishtës (deri 15 m).

Depozitimet e zhavorreve aluviale luajnë një rol të madh në ujëmbajtjen dhe në ujëzimin e

minierës së projektuar të Sibovcit. Para shfrytëzimit ujërat e tyre drenojnë drejt lumit Sitnica,

pas hapjes dhe shfrytëzimit të pakos qymyrore ato do të ushqejnë qymyret me ujë duke luajt

një rol negativ në ujëzimin e qymyreve që shtrihen nën këto depozitime.

Depozitimet proluviale (Q4pl) përhapen gjatë përrenjve të shumtë që përshkojnë fushën

qymyrore. Ato përbëhen kryesisht nga material zhavorresh të pa rrumbullakosura, shpesh

herë i kolmatuar me material suargjilor me ujëpërshkrueshmëri të dobët.

Depozitimet deluviale dhe eluviale (Q4 d) përbëhen nga suargjila dhe surëra me përmbajtje

materiali copëzor me ujëmbajtje të dobët. Këto depozitime mbulojnë shpatet kodrinore të



rajonit dhe kanë një trashësi që luhatet nga 1 deri në 4 m. Në sektorët e shpateve të pjerrëta

deluvionet janë të paqëndrueshme (rrëshqasin).

Depozitimet e vjetra kuaternare (Q1-3) janë depozitime suargjilore të përziera me zhavorre që

ndërtojnë tarracat mbizallishte të lumit Sitnica.

2.2. Tektonika e basenit

Edhe pse baseni i Kosovës i takon nga ana tektonike grupit më të ri të baseneve produktive

(neogjenike) të rrethit ai ka një tektonikë shumë të ndërlikuar. Ky ndërlikim nënkupton që

duhet marrë në konsideratë formimin e basenit në një zonë jo shumë e qetë dhe e

karakterizuar me luhatje të shpeshta dhe me ushqim nga formacionet magmatike, (zona

Vardarit). Baseni i Kosovës nga ana tektonike është vazhdim i zonës së Vardarit, dhe

konkretisht i takon rripit të rreshpeve të Dinariteve të brendshme. Në formimin e tektonikës

së Basenit të Kosovës mund të veçojmë tri faza[28]:

Faza paraliqenore – i takon kohës së formimit nga ana tektonike e gropave të Kosovës. Sipas

shumë autorëve kjo fazë datohet e periudhës oligocen-miocen. Ajo është e rrethuar nga

shkarjet e mëdha të të gjitha formacioneve që e rrethojnë dhe nga ndikimi i herpasëhershëm

i aktiviteteve vullkanike, sidomos në rrethin verilindor, si dhe zonën e Janjevës dhe Sushicës.

Shumë thyerje të mëdha kanë ndodhur përgjatë rrethit perëndimor, kurse zona anësore

rrethuese është më e qetë. Ky ndryshim i zonave periferike të basenit, si nga lindja ashtu

edhe nga perëndimi, është shoqëruar gjatë gjithë evolucionit të mëtejshëm të basenit.

Proceset tektonike që kanë ndodhur në basenin e Kosovës janë të qarta. Këtë e dëshmojnë

shumë ngjarje të tilla si:

a) gati gjithë vija e drejtë e kufirit në mes basenit dhe formacioneve anësore janë

formuar vetëm në zonat e mëdha dislokuese, përgjatë së cilës është ulur baseni,

b) me këta kufij është bërë prerja e shkëmbinjve me përbërje litologjike të

ndryshme (është formuar gropa e Kosovës),



c) ardhjet e materialeve nga malet rrethuese në basen supozohet se kanë qenë të

rregullta dhe me përbërje heterogjene,

d) relievi i shkëmbinjve të formacioneve rrethues në distancë shumë të afërt me

basenin, sidomos përgjatë kufirit perëndimor ka qenë shumë i thyer dhe

rrudhosur.

Prania e gëlqerorëve dëshmon që tektonika ka ndikuar më herët dhe kanë mbetur në afërsi të

thyerjes tektonike përgjatë të cilës është formuar baseni. Në procesin e formimit të basenit,

krahas shkëputjeve krahinore kryesore të dislokimit të formacioneve rrethuese, ka mbetur i

tërë sistemi sekondar i thyerjeve në linja paralele ose më drejtë në drejtim të dislokimit

kryesor. Në këtë mënyrë baza e serisë Terciare është ende në fazën e formimit të basenit, ku

fiton strukturë në formë parketi dhe është ndarë në blloqe, që në fazën e mëhershme të

formimit të basenit ka qenë shumë i zhvilluar dhe nga luhatjet e saj janë formuar seri litologo-

faciale të shumëllojshme. Në pranin e këtyre thyerjeve sekondare vërtetohet shpesh herë

kapja e ujërave minerale në shpimet që kanë arritur deri në bazën e serisë Terciare.

Faza liqenore – i takon fazës relativisht të qetë të basenit dhe karakterizohet me kohën e

sedimentimit të serisë pliocenike dhe afrimit të fundit të basenit:

a) Trashësia e serisë së dyshemesë së shtresës qymyrore, është sedimentuar

vetëm prej bazës së hollë të saj të pandërprerë. Kjo ka ndodhur në fazën e

formimit të basenit.

b) Kalimi i mprehtë prej fazës së fundit të formimit të shtresës qymyrore në fazën

e sedimentimit të argjilës së hirtë si mbulesë është arritur vetëm mbas rritjes së

shpejtë të sedimentimit në basen.

Duke e parë në tërësi basenin mund të konstatohet që në të është zhvilluar një sinklinal i

gjerë asimetrik, boshti kryesor gjatësor i së cilës është afër kufirit perëndimor, dhe afërsisht

paralel me boshtin gjatësor të basenit. Asimetria e këtij sinklinali është pjesë e vazhdueshme

e paqëndrueshme e kësaj pjese të basenit në afërsi të kufirit perëndimor.



Në brendësi të këtij sinklinali ,konturet e të cilët janë formuar në dy faza të mëhershme, është

zhvilluar i tërë sistemi i shkëputjeve tektonike. Shumë i rëndësishëm është sistemi

shkëputjeve dislokuese që ka ndikim dominues në tektonikën e basenit. Për shkak të

rëndësisë së madhe të shkëputjeve, mundemi pa kurrfarë hezitimi të themi se në pjesën ma

të madhe të basenit është e pranishme tektonika radiale. Linjat e shkëputjeve kanë drejtime

të ndryshme shtrirje, megjithatë ato mund ti rendisim në dy drejtime kryesore:

a) Shkëputje gjatësore

b) Shkëputje tërthore dhe diagonale

Në bazë të gërshetimit të këtyre mund të konkludojmë se baseni fiton afërsisht strukturë në

formë parketi dhe se baseni bie nga periferia në qendër shkallë-shkallë dhe me shkëputje

tektonike me një ulje të rregullt. Krahu i ulur orientohet nga qendra. Me fjalë të tjera baseni i

Kosovës përfaqëson një graben tektonik.

Tektonika e basenit të Terciar të Kosovës siç e përmendëm më lart, ka elemente të zhvilluar

të tektonikës kolodiale (fig.2.3). Ajo shprehet me sisteme të mëdha ose të vogla të

shkëputjeve dhe të rrudhosjeve, tek të cilat këndi maksimal i rënies në pjesën qëndrore të

basenit arrin deri në 100. Seria e pliocenit tregon tendenca centriklinale të rënies, kështu që

baseni ka formën e një sinklinali të gjerë me rënje të lehtë me boshtë me drejtim veri-

veriperëndim–jug-juglindje.Brenda këtij baseni shfaqen edhe shkëputje dhe rrudhosje

sekondare, që i japin karakteristikat e një tërësie tektonike.

Sistemi i shkëputjeve të basenit ka shtrirje të dyfishtë. Njëri sistem i shkëputjeve ka shtrirje

paralele me boshtin gjatësor të basenit dhe sistemi i dytë është i kryqëzuar me këto shkarje

me kënde të ndryshme. Shkëputjet gjatësore dominojnë në basen dhe kushtëzojnë

tektonikën e basenit. Shkëputjet e tërthorta kanë një shtrirje të përgjithshme jugperëndimor-

verilindje. Krijimi i shkëputjeve në kohë të miocenit deri në kuaternar.



makroblloku perendimor

makroblloku qendror

makroblloku lindor

Rupturat e rendeve të ulta

Shkarja Qyqavicë-Sitnicë

Shkarja Lypjan-Qagllavicë

XXI

A

Kontura e shtrirjes së serisë qymyrore

Rupturat e rendit të parë

LEGJENDA:

1

2

1XXXII

I

1

2

Lypjan

1 Dobrevë

BARDH

KASTRIOT

II2

MIRASH

III

2

A'

B'

FUSHË KOSOVA

PRISHTINË

Çaglavicë

II1

0

N

6 km

ë

HARTA TEKTONIKE E BASENIT TË KOSOVËS

B

Fig.2.3Harta tektonike e basenit të Kosovës

Si element kryesor i interpretimit të tektonikës së serisë qymyrmbajtëse është marr kufiri i

poshtëm dhe i sipërm i shtresës qymyrore. Ky kufi është konsideruar përafërsisht drejtvizor.

Diferencat e ndryshme të uljes së shtresës qymyrore (deri në 10 m), shpjegohen si luhatje

tektonike ose çrregullime tektonike. Për shkak të çrregullimeve tektonike që kanë ndodhur në

këtë rreth të ngushtë, janë formuar format aplikative në distanca të gjëra. Në disa pjesë nga

niveli i shtresës qymyrore kanë dalur sasi të gasit metan (CH4) (fig.2.4).



Faza pas liqenore – nga e cila ka mbet formimi i tektonikës së re e cila është ende aktive.

Fig.2.4. Harta gjeologjike e pjesëve të basenit të Kosovës (vendburimi i Sibovcit)



3.0 KUSHTET HIDROGJEOLOGJIKE TE BESENIT QYMYROR

3.1. Mbi kushtet hidrogjeologjike të basenit qymyror

Hapja dhe shfrytëzimi i mineraleve të dobishme (miniera apo karriera) ndryshon kushtet

hidrogjeologjike të rajonit. Vetë karriera e vendburimit qymyror të basenit të Kosovës bëhet

drenues kryesor i ujërave nëntokësore të mbishtrira duke ndryshuar drejtimin e rrjedhjes

nëntokësore dhe lëvizjen e tyre drejt karrierës. Karriera si një dren artificial i hapur krijon

mundësin e lidhjes hidraulike me ujërat sipërfaqësore duke rritur disa herë ardhjen e ujit në

punimet minerare. Hapje ekarrierës nën bazën lokale erozionale, nën nivelin e lumit Sitnica

(që është drenuesi kryesor nëntokësor) do të çojë në tharjen e akuiferit dhe të burimeve që

dolin prej tij [36].

Në shpimet e shumta të zbulimit janë kryer vrojtime sistematike disa vjeçare të nivelit të

ujërave nëntokësore. Këto punime hidrogjeologjike u kryen që të bëjnë të mundur evitimin e

akuiferve që mund të ndodhin dhe që përkeqësojnë nxjerrjen e qymyreve nën nivelin e lumit.

Ujërat nëntokësore, si rregull rrisin koston e nxjerrjes së mineralit nga nëntoka.

Me punimet fushore të kryera gjerë më tani është bërë e mundur njohja e gjithanshme e

kushteve hidrogjeologjike e fushës qymyrore dhe të rrethanave të sajë, qysh në fazat e para

të zbulimit të vendburimit.

Mbi bazën e këtyre punimeve janë dokumentuar të gjitha pikat ujore që dalin në rajon

(burime, gërmime, puse, shpime), janë kryer pompime eksperimentale për vlerësimin e

ujëmbajtëses (Q dhe qs) dhe të vetive filtruses (K.T) dhe janë marrë një numër i madh provash

për analiza kimike dhe të materialit aluvial për përcaktimin e vetive kolektore (granulometria,

poroziteti, koeficienti i filtrimit etj).

Nga ana hidrogjeologjike baseni qymyrori Kosovës hyn në tipin e vendburimeve qymyrore, që

lidhen me shkëmbinjtë e shkriftë argjile-ranorë (Fig. 3.1)Ai karakterizohet me kushte

hidrogjeologjike shumë të ndërlikuara, tëkushtëzuaranga lidhja e mirë hidraulike e pakos së

qymyreve me ujëra sipërfaqësore me tektonikë shkëputëse të zhvilluar dhe me praninë e

shtresave ujëmbajtëse mbi tavanin e pakove qymyrore [41] [42].



Fig.3.1 Harta hidrogjeologjike e rajonitme pozicionine Basenit të Kosovës



Për këtë tip vendburimi, studimihidrogjeologjik më detal është kryer për fushën qymyrore të

Sibovcit (fig.3.2; fig. 3.3; fig.3.4; fig.3.5) që ka konsistuar në:

- Kryerjen e pompimeve të vetmuara ose me nyje hidrogjeologjike,

- Vendosjen e dendur të rrjetit të puseve të zbulimit dhe të vrojtimit të nivelit

(piezometrat), ku kryhet edhe sot monitorimi regjisor i akuiferit aluvial,

- Përcaktimin e pjerrësisë së skarpateve të punimeve të gërmimit në mbulesën

argjilore të hirta.



Fig. 3.2 Harta hidrogjeologjike e fushës qymyrore Sibovc



Fig.3.3. Paraqitja 3Dimensionale e fushës se Sibovcit me karierat aktive

Fig. 3.4 Harta e pellgjeveujëmbledhëse



Fig. 3.5 Harta hidrogjeologjike me zonat ujëmbledhës



Në vendburimin e qymyreve të Sibovcit, sipas përbërjes litologjike të shkëmbinjve, me të cilat

ato lidhen, veçojmë këto tipe të ujërave nëntokësore:

- ujërat nëntokësore që lidhen me vetë pakon qymyrore,

- ujërat nëntokësore pa presion të zhavorreve dhe rërave aluviale,

- ujërat e cekta nëntokësore që lidhen me mbulesen kuaternare eluviale-deluviale (Q4d)

- ujërat nëntokësore që lidhen me shkëmbinjtë kompakt

1) Ujërat nëntokësore që lidhen me pakon qymyrore

Llojet nëntokësore, që lidhen me pakon qymyrore kanë rëndësi të veçant për vendburimet e

qymyrit.Ato formohen nga infiltrimi i ujërave sipërfaqësore dhe të akuiferit aluvial që

mbishtrihen qymyreve, nëpërmjet shkëputjeve dhe çarjeve tektonike bllokore që përfshijnë

këtë pako qymyrore.

Ato janë ujëra që i përkasin zonës hidrokimike oksiduese.

Përbërja kimike e tyre transformohet nga bashkëveprimi i ujit të infiltrimit me lëndët organike

që përmban qymyri. Ato në përgjithësi, janë ujëra acide.

Më gjerësisht këtë tip të ujërave nëntokësore do t’i trajtojmë në kufijt e më poshtëm.

2) Ujërat nëntokësore që lidhen me shkëmbinjtë e shkriftë poroz

Këto ujëra i përkasin depozitimeve aluviale me përbërje zhavorresh dhe rërash.

Ato kanë përhapje të gjerë dhe zhvillohet në të dy krahët e lumit Sitnica. Shpimet e shumta që

kanë kapur këto depozitime kanë vërtetuar pranin e shtresave ujëmbajtëse në nivel të lirë, që

lidhen me zhavorret dhe rërat aluviale. (Fig. 3.6)

Në aluvionet mbizotërojnë zhavorret kokërr vogël dhe kokërr mesëm që zënë mbi 60% të

masës së aluvioneve.



Nga pompimet e kryera shpimet japin një debit specifik mesatarisht 2.6 l/s/ml, dhe koeficient

filtrimi (K) të lartë (K>10-3m/sek).

Fig.3.6Kolona litologjike e shpimit në aluvionet e lumit Sitnica



Sipas hartës së hidroizohipseve të ndërtuara për ujëra nëntokësore të aluvioneve ato lëvizin në

drejtim të rrjedhjes së lumit Sitnica(fig. 3.7).Ushqimi i këtyre bëhet për llogari të reshjeve

atmosferike dhe janë ujëra pa presion.

Fig.3.7Harta e niveleve të ujërave nëntokësore me nivel të lirë



Krahas shpimeve ujërat e zhavorreve aluvial janë kapur edhe me puse gërmimi në thellësinë

disa m nga sipërfaqja e tokës.

Me anë të rilevimit hidrogjeologjik janë dokumentuar të gjitha pikat ujore (burimet, puset e

gërmimit, shpimi i zbulimit etj.), përbërja litologjike e shkëmbinjve poroz të shkriftë që i

ushqejnë ato, duke realizuar me to një monitorim disa vjeçar të luhatjes së nivelit të ujit

nëntokësor. Nga pikat ujore janë marrë prova uji për analiza kimike, të cilat vërtetojnë se ato

janë ujëra të ëmbla me mineralizim nën 0.5 gr/l me fortësi, të tipit HCO3 – Ca.

Më poshtë ipet tabela e analizave kimike të ujërave të zhavorreve aluviale

Amplituda e lëkundjes së nivelit të ujërave nëntokësore pa presion në bazë të monitorimit

regjisor të tyre luhatet nga 1 deri 3 m. Ato konsiderohen ujëra të pijshëm dhe përdoren nga

fshatrat përrreth për furnizim me ujë të pijshëm. Trashësia e aluvioneve mbi pakon qymyrore

është disa metra.

Shpimet gjeologo-zbuluese që kanë shoqëruar punimet fushore japin një material të çmuar në

vlerësimin e kushteve hidrogjeologjike të këtij akujferi. Në këto shpime janë kryer pompimi

provë për përcaktimin e vetive filtruese (K) dhe të ujëmbajtës së tyre (qs) .

Punimet fushore rilevuese, vrojtimet hidrogjeologjike, matjet sistematike të niveleve dhe

prurjve lumore në periudha të ndryshme kohore që janë kryer për fushën qymyrore të Sibovcit

kanë rezultuar në përpilimin e të niveleve minimale dhe maksimale të ujërave (fig. 3.8; 3.9 ).



Fig.3.8Harta e niveleve minimale të ujërave me nivel të lirë.



Fig.3.9Harta e niveleve maksimale.

3.2Ujërat e cekta nëntokësore që lidhen me depozitimet e shkrifta aluvialodeluviale (Q4el-d)

E gjithë sipërfaqja mineral-mbajtëse e rajonit, në pjesën më të madhe mbulohet nga suargjilat e

verdha, produkt i tjetërsimit të argjilave të hirta, me ndërthurje surërash dhe alevritesh.

Nga informacionet e marra nga puset e vjetra të gërmimit (bunare) në këto depozitime

formohen ujëra të cekta që ushqehen kryesisht nga reshjet atmosferike ose prrenjt

sipërfaqësore. Rrjedhja e këtyre ujërave bëhet brenda materialit suargjilor të verdhë me

ndërfutje vende vende të surërave dhe rërave të imta.



Thellësia e shtrirjes së këtyre ujërave në puset e gërmimit shkon në 10 m deri në 15 m nën

sipërfaqe. Përhapja e këtij materiali ujëmbajtës është e kufizuar, prandaj ato kontribuojnë

shumë pak në rrjedhjen e ujërave nëntokësore që lidhenzhavorret aluviale në kuotë më të ulët.

Burimet që dalin nga ky horizont, ose që kapen me puse gërmimi faktorë (të vrojtuara nga

Instituti ) kanë prurje të vogla të rendit 0.05 deri 0.2 l/sek, rrallë deri në 1 l/sek me koeficient

filtrimi të vogël me K=10-6 deri 10-2 m/sek dhe koeficient rrjedhje 0.45 l/sek. Puset e gërmimit

në afërsi të fshatit Lajthishtë kanë vërtetuar pranin e këtij horizonti ujëmbajtës. Regjimi i këtyre

ujërave është shumë i ndryshueshëm. Në periudha të thata të vitit, burimet apo uji i bunarëve

me thellësi shtrirje 5 deri 7 m shpesh herë shterron krejtësisht. Ujërat e cekta nëntokësore

përdoren për furnizim me ujë të pijshëm të qendrave të vogla të banimit.

Ujërat e cekta që dalin në shpatet e kodrave me burim ndikojnë negativisht në prishjen e

qëndrueshmëris së shpateve. Ato janë shpesh faktor kryesor i rrëshqitjes së mbulesës

kuaternare të shpateve.

Gjatë hapjes së karrierës së projektuar të Sibovcit këto ujëra duhet të drenohen me kanale dhe

të përcillen me kuotat më të ulta të relievit, prej ku me motopompa duhet të largohen jashtë

kufijve të fushës qymyrore. (Fig. 3.10)

3.3 Ujërat nëntokësore që lidhen me shkëmbinjtë kompakt

Ky grup i ujërave ka përhapje të kufizuar në rajon. Ato nuk luajnë ndonjë rol të veçantë në

ujëmbajtjen dhe në ujëzimin e vendburimit. Këto lidhen me formacionet gëlqerore karstike, me

formacionet magmatike (intruzivë dhe efuzivë) që përhapen në pjesët periferike të basenit të

Fushë Kosovës.

Midis këtyre ujërave më të rëndësishme janë ujërat që lidhen me formacionet gëlqerore me

karst të zhvilluar. Nga çfaqjet dhe boshllëqet karstike dalin burime me debit të lartë por të pa

qëndrueshme, me ujëra të pijshëm që përdoren për furnizim me ujë të qendrave të vogla të

banimit.



Shkëmbinjët e pa përshkueshëm si rreshpet kristaline, filitet, formacioni flishorë, kanë përhapje

të kufizuar në rajon dhe konsiderohen si ekrane të pa përshkueshme. Në kontaktin e tyre me

shkëmbinjtë e përshkueshëm dalin burime me debit të vogla.

Fig.3.10Drejtimi i lëvizjes së ujërëve nëntokësorë



4.0 KUSHTET TEKNIKO – MINERARE TË SHFRYTËZIMIT TË VENDBURIMIT TË QYMYREVE

4.1Karakteristikat litologjike të pakos qymyrmbajtëse

Nga aspekti litologjik, strukturor dhe paraqitjes sëqymyrit, në pjesën e ulët të Fushëgropës së

Kosovës,veçohen tre sektorë kryesorë:

- Pjesaveriore jo produktive

- Pjesajugore joproduktive

- Pjesa qëndrore qymyrmbajtse,që njihet si baseni qymyror i Kosovës.

Për vetë objektin e studimit do të trajtojmë më poshtë vetëm pjesën e basenit qymyror të

Kosovës pra pjesënqëndrore qymyrmbajtëse.

Kufiri i kësaj pjese është përcaktuar në bazë të shtrirjes së shtresës së qymyrit dhe

pergjithësisht nuk është i rregullt.Prej fshatit Beçuk, në veri, drejt jugut deri te fshati Sllatinë ,

kufirishkon pak a shumë përgjatë fundit të anës perëndimore malore (VVP-JJL). Të njëjtin

drejtim e ka edhe më në jug, deri te fshati Krajishtë, por se është i zhvendosur më në lindje nga

malet anësore. Nga këtu kthen në drejtim të lindjes, në afërsi të fshatraveTopliçan dhe Gllogoc

(Lipjanit) për tu drejtuar në drejtim të verilindjes deri afër Graçanicës. Ngakëtu kufiri ndërron

drejtimin dhe shtrihet nëdrejtimin veriperëndimor,nëpër Çaglavicë, Orloviq, Plemetin e Gllavatë

deri te Mihaliqi, në veri [19] [40] [42]. Në pjesën qëndrore qymyrmbajtse të Basenit linjitor të

Kosovës , vendburimet më të rëndësishme të linjitit janëBardhi, Mirashi, Sibovci etj.

Në serinë qymyrore të vendburimeve Bardh, Mirash, Sibovc veçohen tri njësi (pjesë) të saj

(fig.4.1):

1. Tabani (dyshemeja) e shtresës të qymyrit

2. Shtresa e qymyrit

3. Tavani i shtresës së qymyrit



Fig. 4.1. Profili gjeologo - tektonikI - I’

1. Dyshemeja e shtresës së qymyrit

Tabani i shtresës së qymyrit karakterizohet me llojllojshmëri të theksuar litologjike në rrafshin

horizontal dhe vertikal dhe në kuadër të tij mund të veçohen dy zona litologjike , të cilat në mes

veti janë të lidhura mekalime graduale.

Zona e parë , e cila zënë pjesët e poshtme dhe të mesme të tabanit, është e përfaqësuar me

seri tëndërthurjeve në mes veti të argjilës së verdhë jo shtresore, shpesh herëmë shumë rërë

dhe karbonatike, nga njëra anëdherërave të trasha , shpesh herëtë argjilizuar, nga ana tjetër.

Trashësia e kësaj zone vlerësohetderi në 250 m.

Zona e dytë , e cila paraqettabanin e drejtpërdrejtëtë shtresës qymyrore, përfaqësohet

ngaargjilat rërore dhe yndyrore meshtresëzim të dobët dhe ngjyrë gri e gjelbër. Argjilatngjyrë

gri e gjelbërngatabani i drejtpërdrejtë me shtresën qymyrore shpesh herë janë të pasuruara nga

mbetjet qymyrore dhe për këtë nëkëto raste kalimi ngakëto argjila në qymyre është gradual.

Vlerësohet se trashësia mesatare e kësaj zone është 25-30 m.

2. Shtresa e qymyrit

Rajoni qymyrmbajtës , gjegjësisht shtresa e qymyritnuk ka ndonjë pozitë të veçantë në kuadër

të morfologjisë së sotme të fushëgropës tektonike të Kosovës dhe paraqitet si në pjesët e ulëta



të saj poashtu edhe pjesët kodrinore. Kufiri ndërmjet shtresës së linjitit dheterreneve fqinje

joproduktive (pa linjit) është i fiksuar me një brez të shpërbërjes, gjegjësisht të copëtimit,

tështresës së qymyrit dhe kalimin gradual të saj nëzonën jo produktive. Ky brezështë i shënuar

nga njëseri endërrimeve të njëpasnjëshme të linjitit të pastër, linjitit argjilor, argjilës qymyrore,

argjilave të ndryshme dhe rërës me ngjyrë të gjelbër (Fig. 4.1).

Varësisht nga trashësia e tavanit dhe tektonikës shkëputse të basenit, linjiti paraqitet në thellësi

të ndryshme. Në tërësi, shtresa e linjitit si dhe e gjithë seriaqymyrore kanë rënie centriklinale,

gjegjësisht përmes një vargtë prishjeve tektonike shkallë –shkallë dhepjerrtësimit të rënies së

shtresës, kjogradualisht zhytet në thellësi, në drejtim të prishjes më të madhe tektonike të

basenit e cila shtrihet përgjatë linjësLeskovik-Dobranja eMadhe. Për këtë, thellësia e shtresës së

linjitit lëkundet ngasipërfaqja (daljet sipërfaqësore) në Leskovik, Bivolak etj. e deri në thellësi

mbi 310 m, në regjionin e fshatrave Henc, Dobrevë e Ultë, Vragoli, Bardh etj. Nga kjo zonë e

thellësive të mëdha, duke shkuar nëveri, verilindje, lindje dhe jug, shtresa e linjitit paraqitet në

thellësi gjithnjë e më të vogla e deri në paraqitje sipërfaqësore në formë të daljeve të

shpërndara.

Edhe trashësiae shtresës së linjitit është e ndryshme në vende të ndryshme. Trashësiamë e

madhe e saj prej 110 m është konstatuar me shpimenë rajonin e fshatrave Henc, Bardh i Madh

etj. Ndikimi i erozionit, pas fazës liqenore, në zvogëlimine trashësisë së shtresës qymyrore është

i kufizuar kryesisht në luginat e prockavetë cilat rrjedhin përgjatë pjesëve anësore të fushës

qymyrore. Në zvogëlimin etrashësisësë shtresës qymyrore kanë ndikuar edhe vetëndezjete

herëpashershme të linjitit.

Në pjesën më të madhe të basenit qymyror të Kosovës është formuar vetëmnjë shtresë

qymyrie cila është e ndërthurur me ndërshtresasterile, të cilat janë të shumta nëpjesët e

poshtme dhe anësore të saj. Ndërshtresat sterilepërfaqësohen më së shpeshti nga argjilat, të

cilat nëpjesëne sipërme të shtresës së linjitit janë tejet qymyrore, ndërsa në pjesët e poshtme

kalojnë në argjila yndyrore dhe rërore ngjyrëgri jeshile. Përveç argjilave, ndërshtresat sterile

përfaqësohen edhe nga thjerrëzat e rralla të masave drunore të silifikuara si dhe thjerrëzave të

shpeshtamë përbërje hi-argjilë, me trashësi deri në 10,0m.



3. Tavani i shtresës së qymyrit

Për ndryshim nga kalimi gradualnga tabani (dyshemeja) në shtresën qymyrore, kufiri ndërmjet

shtresës qymyrore dhe tavanit të saj ështëzakonisht i menjëhershëm( i theksuar). Sedimentet e

tavanit të shtresës së qymyrit kanë trashësi prej 60-130 m. Në sedimentet e tavanitveçohenkëta

përbërës (Fig.4.2) [11][12] [19] [41].

Argjila (gri), e cilaparaqitet në pjesën më të madhe tëfushës qymyrore ,në disa lokalitete e

paraqet tabanin e drejtpërdrejt të shtresës qymyrore. Argjila e përhimët paraqet një masë

homogjene që ështëmjaftë e fortë, pashprehje të ndonjë shtresëzimi, dhenganjëherë rëroredhe

mergelor. Më së shpeshti ështëplotësisht yndyrore me ngjyrë të përhimët të theksuar.

Ndërshtresat në te, nëse paraqiten, në të shumtën e rasteve janë të përfaqësuara nga fauna e

lumakeleve.



Kalim i vazhdueshëm

prej argjilës së hirtë në

të verdhë.

Figura e djathtë paraqet

argjilën e verdhë e pasur

me fosile me përqindje

të lartë të guaskave të

cilat zakonisht

lajmërohen në këtë

pozicion të profilit.

Pjesa e sipërme e

argjilës së hirtë fillon me

argjilat fosilore me

guaska.

Horizonti shënues fosilor

me gastropodie

(Viviparus sp.) nga pjesa

e sipërme e argjilës së

poshtme të hirtë; Pozita

e horizontit në afërsisht

68 m.

Argjila lymore me fosile

nga pjesa e sipërme e

argjilës së mesme të

hirtë.



Shtresa tregon kontaktin

e theksuar në shtresën

varëse me argjilë të

hirtë. Kjo argjilë

karakterizohet me

shtresë të trashë prej 25

cm të gastropodeve

(shiko foton e djathtë)

në bazamentin e saj.

Fig. 4.2. Profili skematik i serisë tavanore

Në daljet sipërfaqësore, nga ndikimi i atmosferikeve, është shumë e ndryshuar, e pasuruar me

përqendrim tëoksidit të hekurit dhekonkrecioneve të kalcium karbonatit dhe për këto pjesë

tëargjilës sëpërhimët janë quajtur argjila e kuqe. Në disa pjesë të fushës qymyrore , nga djegëja

e pjesëve të sipërme tështresës së qymyrit janë pjekur (përzhitur) masa të argjilës së përhimët

dhe në këtë mënyrë është krijuar porcelaniti me ngjyrë tulle osetë përhimët jeshile.

4.2Klasifikimi dhe shkalla e qymyrzimit (rangu)

Qymyret e basenit të Kosovës i përkasin grupeve : Liptinite, Inertinite dhe Huminite (tabela 4.1).

Ndërsa Vitrinitet nuk takohen në basenin qymyror të Kosovës pasi qymyret e Kosovës janë të pa

pjekur, sa kanë dalë nga stadi i torfës dhe kanëhyrë në stadin e qymyrit linjit. Kjo ka ndodhur

pasi basenet e qymyreve nuk i janë nënshtruar kushteve të zhytjes (prerja sedimentare mbi

horizontin qymyrmbajtës ka trashësi të vogël) (Premti I, 2012).

Përmbajtja e ulët e karbonit organik në qymyret është e kushtëzuar nga dy faktor:

1. Nga prania e materialit inorganik në qymyret (minerale të ndryshme)

2. Nga niveli i ulët i pjekurisë së qymyreve



Tabela 4.1 . Përbërja macerale e qymyreve të basenit të Kosovës (Vaso P., Premti I.)

Nr Kam

pioni

Reflekt

anca e

vitrinitit

Huminitet

Inertinite Liptinite Lëndë

Minerale Pirite Tekstinite Ulminite Atrinite Densinite Gelinit

e

1 G1 0.24 % 64 10 1 1 2 2.5 3.5 15 1

2 G2 0.23 % 60 8 2 4 5 4 5 10 2

3 G3 0.220 % 75 6 2 1 4 3 4 4 1

4 T1 0.250 % 65 7 2 3 8 4 5 3 3

5 T3 0.243 % 69 10 4 3 10 2 5 5 2

6 K1 0.260 % 52 9 10 4 6 3 6 8 2

7 K2 0.240 % 11 5 6 8 25 7 8 25 5

8 K3 0.230 % 65 5 2 3 4 5 4 5 4

Duke u mbështetur në reflektancën e vitrinitit, qymyret janë me maturitet të ulët (R0 =

0.220÷260%), pozicionohen në kufirin e stadit torfë me ate të qymyrit brun. Pra kanë ndodhur

vetëm proceset biokimike të transformimit të lëndës organike, edhe këto procese nuk kanë

përfunduar si pasojë e kthimit të basenit në kontinent. Mjedisi i sedimentimit ka qenë

anaerobik si pasojë e përmbajtjes së acideve humike. Kjo reflektohet në përmbajtjen e piriteve.

Transformimet gjeokimike ose termobarike nuk kanë ndodhur për dy arsye:

1. Gradienti i ulët gjeotermik gjatë sedimentimit dhe më pas nuk mund të stimulojnë

ndryshime gjeotermike.

2. Mungesa e një trashësie potente mbi tavanin e nivelit të qymyreve.



Qymyret e pellgjeve qymyrmbajtëse të Kosovës nuk mund të koksifikohen pasi janë të pa

pjekur. Koksifikohen ato qymyre ku reflektanca e vitrinitit luhatet nga 0.5% deri në 1.1%, pra

kur përfshihen në stadin e qymyrit bituminoz volatil lartë. Në procesin e koksifikimit janë bërë

përpjekje për koksifikimin e qymyreve të stadeve të ulta, duke shtuar bitum.

4.3Parametrat kryesor të shfrytëzimit sipërfaqësor

Shfrytëzimi i lëndve të para minerare, me punime minerare që realizohen në sipërfaqe të tokës,

quhet shfrytëzim me qiell të hapur ose shfrytëzim me karierë [43].

Lënda e parë minerale është e mbuluar nga një shtresë mbulesore ( dhera apo shkëmbinj të

ndryshëm) me trashësi më të vogël apo më të madhe.

Pjesë e minierës me qiell të hapur ku gërmohet djerrina(mbulesa siperfaqsore) apo lënda e parë

minerale quhet kati ishfrytëzimit apo horizont i shfrytëzimit. Çdo kat i shfrytezimit përbën

pjesënkryesore prodhuese të minierës me qiell të hapur dhe çdokat ( shkallë e karieres) ka

elementet e saj që përcaktojnë karakterin e punimeve minerare [43].

Në katin e shfrytëzimit lihen pjesë të tyre si elemente të katit jo shfytëzues – të ashtuquajturat

berma (pjesët anësore të çdo kati – shkalle) . Në sipërfaqet punuese zhvillohen punimet

minerare dhe aty janë vendosur pajisjet që përdoren për shfrytëzim (eskavatorët, buldozherët,

garniturat shpuese), sipërfaqet jopunuese janë të lira. Nëse nëpër sipërfaqet e shkallës së

karieres transportohet lënda e parë apo djerrina quhen sipërfaqe transportuese (rrafshe

transportuese, nivele transportuese) [43].

Lartesia e katit (shkallës) së karieres dhe pjerrësia e skarpates së kësaj shkalle përcaktojnë edhe

kushtet e qëndrueshmërisë së shkallës [7][43].

Nga ana tjetër si tregues i rëndësishëm për minieratme qiell të hapur (shfrytëzim sipërfaqsor të

mineralit) ka rëndësi edhe raporti ndërmjet sasisë së materialit të mbulesës ( i shprehur në

vëllim ) kundrejt sasisë së mineralit që shfrytëzohet . Ky raport shpesh përmendet si koeficient i

zbulimit të mineralit.



4.4Karakteristikat fiziko-mekanike të shkëmbinjve

Për të gjykuar për karakteristikat fiziko – mekanike të shkëmbinjve që marrin pjesë në basenin

qymyror të Kosovës, janë analizuar një numër i konsiderueshëm mostrash me strukturë të pa

prishur ( rreth 92mostra) dhe me strukturë të prishur ( rreth 25 mostra), të cilat janë marrë nga

punimet e shpimeve të kryera në basen [41].

Më poshtë po analizojmë këto veti në mënyrë të veçantë:

4.4.1 Vetitë fizike:

Vetitë fizike të shkëmbinjve shprehin gjendjen fizike të shkëmbit dhe na lejojnë të gjykojmë

tërthorazi për cilësinë e shkëmbit, në filtrimet në to apo dhe për sjelljen mekanike të tyre nën

veprimin e ngarkesave të ndryshme. Këto veti përdoren gjerësisht në llogaritjen e uljes së

mundëshme të veprave inxhinierike, në llogaritjen e aftësisë mbajtëse të shkëmbinjve dhe të

presioneve në punimet minerare, për ndarjen e shesheve të ndërtimit me kundërveprim të

ndryshëm sizmik. Këto veti fizike ndihmojnë për të gjykuar gjithashtu mbi ndryshimet që ka

pësuar shkëmbi gjatë historisë së zhvillimit të tij nën veprimin e proceseve të tjetërsimit apo të

lëvizjeve tektonike, etj.

Ndërmjet vetive fizike më kryesore të përcaktuara janë: dendësia, masa vëllimore, masa

vëllimore e skeletit, poroziteti, lagështia në gjendje natyrore, etj.

4.4.1.1 Dendësia e shkëmbinjve

Shpreh masën në njesinë e vëllimit të skeletit ose të fazës së ngurtë të shkëmbit dhe

përcaktohet në laborator me metodën e piknometrit- Ajo është në vartësi të përbërjes

mineralogjike të shkëmbit dhe të ndërtimit kristalografik të lëndës. Për mineralet ajo është

gjithashtu në vartësi të masës atomike, rrezes atomike dhe të strukturës së rrjetit kristalin.

Rritja e rrezes atomike zvogëlon dendësinë e mineralit.



Dendësia nuk futet si tregues i drejt për drejtë në logaritjet e ndryshme të objekteve, por është

e domosdoshme sepse nëpërmjet mardhënieve të ndryshme mund të përcaktohen tregues të

tjerë, si masa volumore, poroziteti, lagështia, etj.

Për shkëmbinjtëe basenit qymyror të Kosovës, ky tregues është dhënë në tabelat e

mëposhtëme: ( 4.2; 4.3; 4.4).

Tabela 4.2 Vlerat e peshës specifike për argjilat e verdha

PESHA SPECIFIKE

Argjila e verdhë



Tabela 4.3 Vlerat e peshës specifike për argjilat ngjyrë hiri

PESHA SPECIFIKE

Argjila ngjyrë hiri



Tabela 4.4 Vlerat e peshës specifike për argjilat e gjelbërta

PESHA SPECIFIKE

Argjila e gjelbërt

4.4.1.2 Pesha vëllimore

Për mostrat me strukturë të paprishur, përcaktimi i peshës së vëllimit në gjendje natyrore është

bërë me ndihmën e unazës në formë cilindrike, me vëllim të caktuar, sipas shprehjes:

= G/ V ( kN/m3)

Ku G – pesha e shkëmbit në gjendje natyrore (kN)

V – vëllimi i mostrës ( cilindrit) (cm3)

Në mënyrë të ngjashme është përcaktuar edhe pesha e vëllimit të skeletit ( pesha e thatë) sipas

formulës:



= G1 / V ( kN/m3)

Ku : G1 – pesha e shkëmbit në gjendje të thatë (kN)

V – vëllimi i shkëmbit brenda unazës cilindrike (cm3)

4.4.1.3 Lagështia natyrore

Lagështia shpreh peshën e ujit kundrejt peshës së shkëmbit të tharë ( peshës së skeletit) në

temperaturën 105 0C. Vlersimi i këtij parametri ka rëndësi të madhe në punimet e ndërtimit ,

sepse mbi bazën e lagështisë mund të gjykohet për sjelljen mekanike të tyre, pra për

qëndrueshmërinë e tyre ndaj ngarkesave statike dhe dinamike.

Llogaritja bëhet me formulën:

W = Pw – Pth / Pth (%),ku:

Pw – është pesha e mostrës në gjendje me lagështi natyrore

Pth – pesha e mostrës së shkëmbit në gjendje të thatë ( pas tharjes në temperaturën 1050C)

Shkëmbinjtë në vartësi të sasisë së lagështisë mund të ndryshojnë gjendjen e tyre, pra edhe

rezistencën, deformimin apo qëndrueshmerinë ndaj ujit.

Në qoftë se të gjitha poret e shkëmbit janë të mbushura me ujë, lagështia e tij quhet lagështia e

ngopjes. Raporti ndërmjet lagështisë në gjendje natyrore dhe lagështisë së ngopjes quhet

koeficient i ngopshmërise ose grada e lagështisë.

Rezultatet e analizave të kryera për lagështinëdhe për peshën volumore në gjendje natyrore

jepen në Tabelat e mëposhtëme: (Tabela 4.5; 4.6; 4.7)



Tabela 4.5 Vlerat e peshës vëllimoredhe të lagështisë natyrore për argjilat e verdha



Tabela 4.6 Vlerat e peshës vëllimoredhe të lagështisë natyrore për argjilat ngjyrë hiri



Tabela 4.7 Vlerat e peshës vëllimoredhe të lagështise natyrore per argjilat ngjyrë hiri

4.4.1.4 Poroziteti, koeficienti i porozitetit

Me prozitet të shkëmbinjve do të kuptojmë praninë në to të boshllëqeve të imta midis

kokrizave.

Poroziteti shprehet me dy tregues kryesorë:

- Poroziteti n

- Koeficienti i porozitetit e

Poroziteti ‘n’ shpreh raportin e vëllimit të poreve kundrejt vëllimit të përgjithshëm të shkëmbit,

sipas shprehjes:



n = Vp / V (100%)

ku : n – poroziteti

Vp – vëllimi i boshllëqeve që përmban shkëmbi dhe

V – vëllimi i përgjithshem i shkëmbit

Nga ana tjetër, koeficienti i porozitetit (e) shpreh raportin ndërmjet vëllimit të poreve të

shkëmbit kundrejt vëllimit të skeletit të tij.

e = Vp / Vsk

Rezultatet e provave të kryerapër mostrat e të gjitha shtresave janë paraqitur në formë

tabelare më poshtë:

Në formë të përgjithësuar, kemi:

Argjilat e verdha n = 43.3 – 59.63 %. e =0.305 – 1.478



Në formë tabelore këta dy tregues paraqiten në tabelat 4.8; 4.9; 4.10.



Tabela 4.8. Poroziteti për argjilat e verdha



Tabela 4.9Poroziteti për argjilat ngjyrë hiri



Tabela 4.10. Poroziteti për argjilat ngjyrë jeshile

4.4.2 Vetitë Mekanike

Vetitë mekanike të shkëmbinjve shprehin sjelljen mekanike të tyre nën veprimin e ngarkesave

të jashtëme. Këto veti shprehen me rezistencën dhe deformimin e shkëmbit.

Shkëmbinjtë janë trupa, të cilët në veprimin e ngarkesave të jashtëme sillen në mënyra të

ndryshme. Ata paraqesin veti elastike të përkohëshme, rrjedhje, elasticitet ose këputje. Zona

plastike përfaqsohet nga deformimi plastik.

Prova mekanike që shpreh në mënyrë të qartë sjelljen e shkëmbinjve nën veprimin e

ngarkesave, është ajo në shtypje të kontrolluar, në bazëtë së cilës, përftohet lakorja e sforcim

deformimit të plotë.

Duke studjuar të gjtha tipet e lakoreve të sforcim deformimit të shkëmbinjve, ata mund të

ndahen në tre grupe të sjelljes së tyre mekanike:

- Shkëmbinj, ku këputja e tyre nuk bëhet me shpërthim, por kontrollohet deri në fund.

Shkatërrimi i shkëmbit ndodh sipas çarjeve, që zhvillohen ecurisht me rritjen e

ngarkesës. Këtu futen shkëmbinjtë si gëlqerorët e dobët, ranorët me çimentim të

dobët.



- Shkëmbinjtë magmatikë kompaktë, gëlqerorët kriptokristalore, etjku sjellja mekanike

është ndonjëherë plasëse dhe rrallë mund të kontrollohet , sipas shpejtësisë së vënies

nën ngarkesë. Në të gjitha rastet lakoret nuk mund të kontrollohen deri në fund.

- Shkëmbinjtë me porozitet të vogël ( me pak se 5%) në të cilët këputja mund të

kontrollohet deri në fund, cila do qoftë shpejtësia e vënies nën ngarkesë. Shkatërrimi i

shkëmbit është plasës dhe në këtë rast nuk dallohen çarje me rritjen e ngarkesës.

4.5Qëndrueshmëria e shkëmbinjve:

Për qëllime inxhinierike shkëmbinjve u përcaktohen qëndrueshmëria e tyre në shtypje,(

rezistenca e tyre në shtypje) rezistenca në tërheqje, në prerje dhe shumë rrallë në përdredhje.

Në shumicën e rasteve shkëmbi vlerësohet nga pikpamja e rezistencës në shtypje një boshtore,

e cila mund të përcaktohet në mënyrë laboratorike me anë të presave të ndryshme.

Faktorët kryesorë që ndikojnë në qëndrueshmërinë në shtypje një boshtore, mund të ndahen

në dy grupe kryesore:

- Faktorët që lidhen me metodikën e punës në laborator

- Faktorët që lidhen me vetë përbërjen e shkëmbit

Në faktorët që lidhen me metodikën e punës në laborator mund të përmendim:

- Gjeometria e provave ku bëjnë pjesë:

o Forma e kampionit

o Raporti i lartësisë me diametrin ose raporti lartësi -gjerësi

o Vëllimi i kampionit

- Efekti i gradientit të sforcimeve

- Shpejtësia e vënies në ngarkesë



Në faktorët që lidhen me përbërjen e shkëmbit mund të përmendim:

- Ndërtimi kristalografik

- Përbërja korkrizore

- Përbërja mineralogjike

- Struktura dhe tekstura e shkëmbit

- Shkalla e ndryshimeve sekondare të shkëmbit ( tjetërsim, serpentinizim, kloritizim, etj)

- Përmbajtja e lagështisë

Qëndrueshmëria në shtypje një boshtore:

Është llogaritur si përpjestim i ngarkesës maksimale (Pmax) që shkatërron mostrën e shkëmbit

(me formë të rregullt gjeometrike), mbi sipërfaqen e mostrës (F0) mbi të cilën ushtrohet

ngarkesa, d.m.th:

= Pmax / F0

Në bazë të studimeve të kryera rezulton se argjilat e vendburimit të Sibovcit paraqesin vlera të

qëndrueshmërisë në shtypje të rendit 2-3 daM7cm2 ndërsa qymyret janë të rendit 3.5 – 9.3

daN/cm2.

Për të vlerësuar cilësinë e shkëmbinjve ështëpërdorur klasifikimi i masiveve shkëmbore që merr

në konsideratë parametrat kryesorë (klasifikimi i Beniawsköit).

Sipas këtij klasifikimi,cilësia e shkëmbit e shprehur si shumatore e parametrave të mëposhtëm,

shprehet:

Q = R + Rc + Rl + Rpc + Ro ;

ku:

R – qëndrueshmëria në shtypje njëboshtore e shkëmbit të paprishur



Rc – parametri i cilësisë së shkëmbit

RI – parametri i largësisë midis çarjeve

Rpc – parametri i përbërjes së materialit mbushës të çarjeve

Ru – parametri i ujë dhënies së shkëmbit

Ro – parametri i orientimit të çarjeve

4.6. Rezistenca në prerje

Karakterizon veçorinë e lidhjes së kokrizave elementare për t´i kundërvepruar forcave që

kërkojnë t’i shkëpusin ato nga njëra tjetra nën verpimin e ngarkesave vertikale. Midis kokrizave

elementare lindin sforcime tangenciale të cilat, kur tejkalojnë sforcimet dhe forcat e lidhjes

midis tyre, bëjnë që të shkatërrohet struktura e shkëmbit të shkrifët. Si forca të lidhjes midis

kokrizave mund të jenë ato të fërkimit midis kokrizave, në rastin e zhavoreve apo rërave dhe

ato të lidhjes elektro – kimike midis kokrizave ( argjilat, alevrolitet, etj).

Ajo llogaritet sipas formulës:

Rpr = P cos / F0

Ku Rpr rezistenca në prerje e shkëmbit

P ngarkesa maksimale që shkatërron shkëmbin në kg

Këndi që formohet ndërmjet vijës horizontale dhe drejtimit të prerjes, në gradë

F0sipërfaqja e prerjes në cm2

Për shtresat argjilore që shoqërojnë shtresën qymyrore këta tregues janë në vlerat 30 – 35 ballë

ndërsa për vetë qymyret ky tregues lëviz në kufijtë 50 – 60 ballë.

Për përcaktimin e rezistencës në prerje janë përdorur të dy metodat kryesore:



- Metoda e kutisë prerëse

- Metoda treboshtore

Metoda e kutisë prerëse bazohet në prerjen e një mostre në formë kubi apo cilindri, që

vendoset në kutinë prerëse. Mbi këtë bazëështë ndërtuar lakorjandërmjet sforcimit tangencial

dhe çvendosjes horizontale dhe pas kësaj ndërtohet grafiku i vartësisë së sforcimit tangencial

dhe sforcimit normal.

Metoda treboshtore konsiston në këputjen e kampionit, kur ky ndodhet i sforcuar në kushte

volumore, duke u bazuar në teorinë e Mohr-it.

Me të dhënat e provës ndërtohet diagrama e Mohrit dhe tangentja e hequr mbi rathët

përcakton mbështjellësen e Mohrit. Prej tyre nxirren këndi i fërkimit të brendshëm dhe

kohezioni.

Mostrat i janë nënshtruar konsolidimit me ngarkesë vertikale 100, 200 dhe 300 kN/m2 nën

prezencën e ujit ku konsolidimi zgjat 24 orë deri sa është arritur konsolidimi i plotë (< 0.02

mm).

Pas kësaj është bërë prerja e mostrës nën veprimin e ngarkesës horizontale duke rritur

ngarkesën për çdo minutë në prerjen e kampionit. Pas kryerjes së provës janë ndërtuar

diagramet e deformimit horizontal dhe diagramete forcave prerëse në bazë të të cilave janë

përcaktuar parametrat e rezistencës në prerje ( këndi i fërkimit të brendëshëm dhe kohezioni).

Rezulatet e fituara në laborator, për argjilat e vendburimit,lëvizin në kufijtë e mëposhtëm:

- Argjilat e verdha = 7.2 – 16.70, c = 0.0 – 13.0 kN/m2

- Argjilat ngjyrë hiri = 8.0 – 17.90, c = 0.0 – 50.0 kN/m2

- Argjilat e gjelbërta = 12.8 – 15.30, c = 3.0– 22.0 kN/m2

Grafikisht këto rezultate mund të shihen në Figurat e mëposhtëme:



Fig. 4.3. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat e verdha



Fig. 4.4. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat ngjyrë hiri



Fig. 4.5. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat e gjelbërta



Fig. 4.6. Diagrama e provës treaksiale për argjilat e verdha



Figura 4.7.Diagrama e provës treaksiale për argjilat ngjyrë hiri



Figura 4.8. Diagrama e provës treaksiale për argjilat e gjelbërta



4.7 Deformimi i shkëmbinjve argjilorë dhe i qymyreve

Shkëmbinjtë nën veprimin e ngarkesave deformohen. Ky deformim vihet re edhe në kurbën e

sforcim deformimit. Kështu për shkëmbinjtë e fortë deformimi ështëi kthyeshëm dhe mund të

jetë linear ose histerezis. Një shkarkim i ngarkesës në zonën elastike, për të cilën zbatohet ligji i

Hukut, deformimi është elastik i kthyeshëm dhe rrallë mbetës, ndërsa kufiri i elasticitetit për

këta shkëmbinj ka vlera të mëdha.

Shkëmbinjtë mesatarisht të fortë, përveç deformimit elastik pësojnë edhe deformim të madh

mbetës, do me thënë jo kthyes pas heqjes së ngarkesës. Kufiri i elasticitetit të këtyre

shkëmbinjve ka vlera më të vogla se sa në shkëmbinjtë e fortë. Përtej këtij kufiri marrin zhvillim

deformimet plastike. Shkëmbinjtë mesatarisht të fortë dallohen nga shkëmbinjtë e fortë edhe

falë rritjes së deformimit në vartësi të kohës.

Deformimi elastik i kushtohet lidhjes strukturore – teksturore të shkëmbinjve pjesërisht të

lidhur me ujin që rrethon kokrizat e shkëmbinjve mesatarisht të fortë dhe mbylljes së

mikroçarjeve, ndërsa në rastin e shkëmbinjve të ngopur me ujë, një pjesë e deformimeve

elastike i kushtohet edhe trysnisë së poreve.

Deformimi plastik është i pa kthyeshëm sepse është prishur lidhja strukturore e shkëmbit, janë

zhvilluar mikro dhe makro çarjet ekzistuese dhe është larguar uji.

Vlerësimi i deformimit të shkëmbinjve është kryer nëpërmejt disa treguesve apo

karakteristikave të deformimit, siç janë:

- Moduli i Elasticitetit ( E )

- Moduli i deformimit të përgjithshëm (E0)

- Koeficienti i Puasonit(µ)

- Koeficienti i trysnisë anësore (ξ), etj

Disa nga vlerat e këtyre treguesve jepen në tabelën 4.11



Tabela 4.11 Vlerat e Modulit të Deformimit për të tri shtresat



5.0 KARAKTERISTIKAT FIZIKE – KIMIKE DHEMEKANIKE TË QYMYREVE

5.1 Cilësia e qymyrit

Cilësia e qymyrit në esencë përmbledh të gjitha vetitë e tijfizike, kimike, mekanike apo ujore që

përcaktojnë sjelljen dhe përdorimin e tij në fusha të ndryshme [39] .

Me këto veti të qymyrit është i varur edhe përdorimi për qëllime komerciale të qymyrit.

Cilësia e qymyrit përcaktohet nga përbërja e maceralit origjinal, nga përmbajtja e përzierjeve

minerale inorganike dhe ngashkalla e tij e qymyrëzimit (rangu). Ekzistojnë një numër i

konsiderueshëm i standarteve mbi bazën e të cilave mund të përcaktohet edhe cilësia e

qymyreve [29][33][37] [39].

5.1.1 Përbërja kimike e qymyrit

Qymyri nëpamje të jashtëme prezanton masë homogjene, e ndërtuar nga komponentë të

ndryshëm organikë ku dominojnëkarboni (C), azoti (N) dhe sulfuri (S). Përveç këtyre elementeve

në qymyr takohen edhe materie minerale (më pak apo më shumë), të cilat pas djegies së

materies organike mbesin në formë hiri. Pra , qymyri përbëhet nga pjesa djegëse e ashtuquajtur

masa djegëse dhe pjesa jo djegëse apo balasti [29] [33].

Në pikpamje fizike, në lëndën qymyrore futet qymyri i pastër,lënda minerare dhe lagshtia e tij.

Lagështia e qymyrit nënkupton atë sasi te ujit të lidhur kimikisht, ujin fizik apo ujin e lirë.Për

vlerësimine cilësisë së qymyreve në funksion të përdorimit praktik të tyre, atyre i u kryhen një

sërëanalizash kimike elementare dheteknike [39].

Analiza kimike elementare synon përcaktimin e elementeve kimike të pranishëm në qymyr, si

karboni, hidrogjeni, oksigjeni, azoti dhe squfuri. Përveç kësaj, është e nevojshme llogaritja e

sasive të këtyre elementeve të cilat kanë një lidhje të drejtpërdrejtë me fushat epërdorimit të

qymyrit. Këto mund të përfshijnë formën e paraqitjes të squfurit, klorit dhe fosforit,apo të

elementeve gjurmë që ato përmbajnë.



Analiza teknike është një analizë e gjerë që përcakton sasitë e lagështisë, lëndën fluturuese

(vollatile), karbonin fiks dhe hirin. Kjo është më themelorja prej të gjitha analizave të qymyrit

dhe ka një rëndësi të madhe në përdorimin praktik të qymyrit. Analizat janë shumë të varura

nga procedurat e përdorura për analizim. Prandaj, është e rëndësishme të dihet procedura e

përdorur dhe kriteret dhe fushat e përdorimit [39].

Komponentet kryesore përbërës të qymyreve mund të paraqiten në skemën e mëposhtëme

sipasWard (1984), me lejen e Blackwell Scientific Publikations [39].



Tabela 5.0 Komponentet kryesore të qymyreve

Lagështia

totale

Lagështia sipërfaqësore

Lagështia e tharë - ajër

Si i pranuar

Materiet

minerale

Hiri

Tharë - ajër

Lëndët

fluturuese

inorganike Lëndët

fluturuese

Tharë

Qymyri i

pastër

Lëndët

fluturuese

organike

Tharë, lëndaë minerale – e liruar

Tharë, hiri – i liruar

Karboni fiks

Nga ana tjeter, analiza teknike për qymyret nënkupton ndarjen e pjesës së djegëshme të

materies qymyrorenga pjesët jo të djegëshme të saj.

Si pjesë jo e djegeshme e materies qymyrore përveç lagështisë W, janë edhe produkti në formë

hiri dhe të dyja së bashku ( lagështia dhe hiri) përbëjnë materialin ballast , që shprehet:

B = W + A



Pjesa djegëse e materies organike të qymyrit përmban lëndë djegëse gazore (fluturuese) apo të

ashtuquajturit elemente volatile, të cilat shënohen me simbolin V dhe mbetjet e ngurta që nuk

avullohen apo karboni fiks, i cili shënohet me K.

Analiza teknike synon të përcaktojë këto komponente kryesore të qymyreve si:përmbajtja e

lagështisë, hirit, sulfurit, lëndës djegëse fluturuese (volatile-ve) dhe fuqiakalorike që shprehet si

[33]:

(W+A) + (V+K)= 100%

Përbërja kimike e qymyreve

Përbërja kimike e qymyreve ka synuar të përcaktojë elementet të tillë si karbonin, hidrogjenin,

squfurin, azotin, oksigjenin, apo te hirit si produkt i padjegshëm.

Karboni dhe hidrogjeni:

Janë përcaktuar si produkte CO2 dhe H2O gjatë procesit të djegies së qymyrit, ndërkohë qëCO2

mund të lirohet nga çdo mineral i pranishëm karbonatkurse H2O mund të përfitohet nga

minerale argjilore ose nga ndonjë sasi uji te kristalizuar në qymyrin e tharë nga ajri, ose nga të

dyja.

Karboni përfaqëson pjesën kryesore dhe më të madhe të masës organike të qymyrit dhe gjatë

djegies qymyri çliron 34.07 MJ/kg. Gjatë djegies bashkohet me oksigjenin nga ajri duke ndërtuar

gaze si janë dioksid karboni (CO2) dhe monoksid karboni (CO).

Përqindja e karbonit në masën organike të qymyrit rritet me rritjen e shkallës së metamorfizmit

të qymyrit, që do të thotë se sasia më e vogël e karbonit ndodhet nëtorfëdhe sasia më e madhe

shkon drejt antracitit.

Hidrogjeni gjithashtu është pjesë përbërëse e masës organike të qymyreve. Vlera termike e tij

arrinënë rreth 135,56 MJ/kg d.m.th. rreth katër herë më e madhe se e karbonit.



Në qymyr hidrogjeni ndodhetkryesisht në gjendje të lidhur dhe ato me oksigjenin apo karbonin

kurse një pjesë shumë e vogël e hidrogjenit është e lirë, prezenca e të cilit në qymyr e rritë

vlerën kalorike të tij.

Azoti

Takohet në qymyre në sasi të vogël (deri 2,5%), nuk digjet as nuk ndihmon djegien. Azoti

perfaqson nje element jo i dëshirueshëm sepse ul vlerën termike të përgjithshme të materies

organike.

Nga ana tjeter, prania e azotit në qymyrit paraqet nje rol veçanërisht te rëndësishëm në lidhje

me ndotjen atmosferike. Me djegien e qymyrit, azoti ndihmon për të krijuar oksidet të cilat

mund të lirohen si gazrat e shkarkuara dhe në këtë mënyrë e ndotin atmosferën; si rezultat,

qymyri i cili ka pak azot është i preferuar në industri. Qymyri nuk duhet të ketë si parim

përmbajtjet e azotit më shumë se 1.5-2.0% për shkak tëemetimeve të NOx.

Squfuri

Ashtu sikurse edhe ne rastin e azotit, përmbajtja e squfurit të qymyrit paraqet problememe

ndotjen, duke shkaktuar korroziontë stabilimenteve apo ndotje atmosferike kur lirohet në

gazrat e shkarkuara.

Squfuri mund të paraqitet në tri forma në qymyr:

Squfur organik, i pranishëm në përbërjet organike të qymyrit.

Squfuri sulfid, i pranishëm në mineralet sulfide në qymyr, kryesisht pirit .

Minerale sulfati, zakonisht hekur hidrik ose sulfate kalciumi, të prodhuar oksidimi i

sulfidve të qymyrit.

Përmbajtja totale e squfurit në qymyret që përdoren për prodhimin e energjisë elektrike nuk

duhet të tejkalojë 0.8-1.0% , ndërkohë që në industrinë e çimentos, është e pranueshme një



përmbajtje totale e squfurit deri në 2.0% . Përsa i përket qymyreve të koksifikueshëm , sasia

maksimale e squfurit, nuk duhet të lejojë 0.8% .

Oksigjeni

Oksigjeni si një komponent i shumë përbërësve organike dhe inorganike në qymyr, si dhe i

lagështisë, mund të jetë i pranishëm në mineralet okside, hidrokside dhe sulfate, si dhe

materiale organike të oksiduara.

Oksigjeni është një tregues i rëndësishëm i rangut (shkallës së qymyrëzimit) të qymyrit.

Klori

Përmbajta e klorit në qymyre është e ulët, zakonisht shfaqet në formë të kripërave inorganike

të kloridit të natriumit, kaliumit dhe kalciumit. Prania e një sasie relativisht të lartë të klorit në

qymyr është e dëmshme për përdorimin e tij. Në stabilimente klori shkakton korrozion dhe

ndotje. Kur është i pranishëm në gazin e shkarkuar, kjo kontribuon në ndotjen atmosferike.

Qymyri që përdoret për gjenerimin e energjisë duhet të ketë një përmbajtje maksimale të klorit

prej 0.2-0.3% (të tharë nga ajri), dhe për qymyrin e përdorur në prodhimin e çimentos, një

maksimum prej 0.1% (të tharë nga ajri).

Fosfori

Fosfori mund të jetë i pranishëm në qymyr, zakonisht përqëndrohet në mineralin apatit.

Është e padëshirueshme që sasi të mëdha të fosforit të jenë të pranishme në qymyr të

koksifikueshëm që të përdoren në industrinë metalurgjike, meqë i kontribuon prodhimit të

çelikut të brishtë. Gjithashtu është e padëshirueshme në qymyrin energjetik sepse shkakton

ndotje në stabilimente.

Qymyri i koksifikueshëm duhet të ketë një përmbajtje maksimale të fosforit prej 0.1% .



Analiza e hirit

Hiri në qymyr përfaqëson mbetjet e lëndës minerale pas djegies. Pasqyrohet si seri e oksideve

të metaleve të cilat përbëjnë litosferën. Këto janë SiO2, Al2O3, TiO2, CaO2, MgO, K2O, Na2O,

P2O5, Fe2O3 dhe SO2. Këto të dhëna janë të rëndësishme në përcaktimin se si qymyri do të

veprojë. Kështu qymyri që përdoretpër gjenerimin e energjisë në stabilimente mund të

rezultojë formimin e skories dhe ndotjen, për shkak se prania e sasive të mëdha të oksideve të

hekurit, kalciumit, natriumit dhe / ose kaliumit mund të rezultojë në hi, me hi të temperaturës

së ulët. Në qymyrin e koksifikueshëm, përmbajtja e oksidit të kaliumit dhe natriumit duhet të

jetë maksimum prej 3% në hi, për shkak se alkaniteti i lartë shkakton reaktivitet të lartë koksi.

Elementet gjurmë

Qymyri përmban sasi të ndryshme të elementeve gjurmë në përbërjen e tij të përgjithshme. Ato

qëkryesisht shoqërohen me fraksione organike si janë bori, beriliumi dhe germaniumi. Ato që

lidhen kryesisht me fraksione inorganike janë arseni, kadmiumi, merkuri, mangani, molibdeni,

plumbi, zinku dhe zirkoni. Elementet e tjera gjurmë kanë bashkëshoqërime të ndryshme me

fraksione organike dhe inorganike, ato që lidhen zakonisht me fraksione organike janë fosfori,

galiumi, antimoni, titani dhe vanadiumi kurse ato me fraksione inorganike janë kobalti, kromi,

nikeli dhe seleni [34].

Bori mund të jetë një tregues i dobishëm në shfaqjen e paleo-salinitetit në kushtet e depozitimit

të qymyrit [34].

Disa elemente gjurmë të tillasiç janë plumbi, arseniku, kadmiumi, kromi, dhe merkuri, nëse janë

të pranishme në sasi të lartë, mund të pengojnë qymyrin që të përdoret në situata të ndjeshme

mjedisore. Disa të tjerë kanë efekte të dëmshme për industrinë metalurgjike: këtu përfshijnë

borin, titanin vanadiumin dhe zinkun.

Si rezultat i sasive të mëdha të qymyrit që përdoren në industri, sasi të konsiderueshme të

elementëve gjurmë mund të përqendrohen në mbetjet pas djegies. Prandaj përcaktimet e

elementit gjurmë kryhen para se qymyri të përdoret në industri.



Për të vlerësuar cilësinë e qymyrit në basenin e Kosovës, përgjithësisht janë kryer analiza

teknike të ashtuquajtura të shkurtuara, të cilat kanë përcaktuar jo të gjithë gamen e plotë të

elementeve (edhe të atyre gjurmë).

Si parametra më të shpeshtë për cilësinë e qymyrit, janë përcaktuar: lagështia, hiri, lëndët

avulluese, lëndët djegëse, efekti i poshtëm termik dhe në mënyrë të veçantë sulfuri i

përgjithshëm.

Analizat laboratorike të mostrave të marra janë kryer në Loboratorin Suedez Analycen në

Lindkoping, i cili është laborator i akredituar sipas ISO/IEC 17025 [34].

Nga ana tjetër, disa prova janë analizuar nga Autoriteti Finlandez i Sigurisë Radioaktive dhe

Nukleare duke vlerësuar ato qymyrenga pikpamja e radioaktivitetit [34].

Në figurën e mëposhtëme (fig.5.1) jepet pozicioni i punimeve të shpimeve në fushën qymyore

të Sibovcit ku janë marrë mostrat për analiza kimike .



Fig. 5.1 Harta me pozitën e shpimeve për analiza kimike (INKOS 2008) 5.1.2 Analizat teknike të qymyrit

Të gjitha rezultatet e analizave kimike të kryera nga mostrat e marra në qymyret e basenit të Kosovës paraqiten në tabelat e mëposhtëme, të ndara për qymyret në gjendje natyrore apo në gjendje të thatë.



Tabela. 5.1Analizatkimiketekniketëqymyritnatyror

Analiza Njësia Minimum Maksimum Mesatare

Lagështia % 33.8 47.1 42.37

Hiri (siipranuar) % 10.9 28.7 19.29

Materiet volatile

(siipranuar) % 21.2 28 25.54

C-fix (siipranuar) % 9.3 16.1 12.79

Fig.5.2.. Përmbajtja e elementeve përbërës të qymyrit natyror

Tabela.5.2Analizatkimiketëqymyrittëthatë


Lagështia % 33.80 47.10 42.37

Hiri % 20.20 44.70 33.12

Materiet volatile % 36.80 51.10 44.49

C-fix % 15.30 28.70 22.39



Fig. 5.3Përmbajtja e elementeve përbërës të qymyrit të tharë



Tabela 5.3Rezultatet e analizave kimike, shpimet 1- 4



Tabela 5.4 Rezultatet e analizave kimike, shpimet 5- 8



Tabela 5.5 Rezultatet e analizave kimike, gjithësejt shpimet 1 - 8



Tabela 5.6 Rezultatet e analizave kimike inorganike, shpimet 1 -2, 3 - 4



Tabela 5.7 Rezultatet e analizave kimike inorganike, shpimet 5 - 6, 7 - 8



Tabela 5.8 Rezultatet e analizave kimike inorganike, gjithësejt shpimet 1 - 8



5.1.3 Analizat elementare të qymyreve

Analizat e përmbajtjes së elementeve në qymyrin së bashku me lagështi janë dhënë në tabelën

5.9.

Tabela 5.9Analizatkimikeelementaretëqymyritnatyror


Sulfur S (siipranuar) % 0.65 1.98 1.16

Karboni C (siipranuar) % 39.8 53.4 48.28

Hidrogjeni H (siipranuar) % 5.7 7.2 6.54

Azoti N (siipranuar) % 0.4 0.75 0.49

Oksigjeni O (siipranuar) 20.2 27.3 24.23

Përmbajtja e oksigjenit është 48.28 %, ekarbonit 24.23 % kurse e hidrogjenit 6.54 %. Sulfuri

përmbahet me 1.16 % kurse azoti me 0.49 % (fig.5.4).

Figura 5.4 Paraqitja grafike e përbërjes elementare të linjitit natyror

Qymyri i thatë tregon këto analiza (tabela 5.10, figura 5.5).



Tabela.5.10Analizatkimikeelementaretëqymyrittëtharë


Sulfuri S % 1.10 3.07 1.99

Karboni C % 34.90 50.70 42.27

Hidrogjeni H % 2.70 3.80 3.12

Azoti N % 0.66 1.30 0.85

Oksigjeni O % 14.30 22.70 18.64

Figura 5.5 Paraqitja grafike e përbërjes elementare të linjitit të tharë

5.1.4Përbërja mineralogjike e qymyreve

Përberja mineralogjike e qymyreve,e elementeve të tjera inorganike apo elementeve të rralla

është përcaktuar me anë të analizave, të cilat janë përcaktuar në provë para djegies.

Duhet të theksojmë se sulfuri total (organik dhe inorganik) është analizuar në kushte oksiduese

duke përdorur si katalizator hekurin në 14000C [34].

Analizat e linjitit të realizuara nga AnalyCen në vitin 2007 tregojnë përmbajtje shumë të ulët të

klorit (Cl).



Grupi i mineraleve në qymyre paraqitet në formë të pjesëve të veçanta kryesisht në formë të

oksideve të shprehur si:

Minerale = SiO2 + CaO + Al2O3 + Fe2O3 + MgO + SO3 + P2O5 + TiO2 + K2O + MnO2

Nga ana tjetër, analiza e hirit nga linjitet e basenit të Kosovës tregojnë se kanë përbërje tipike

që karakterizohet për hirin e qymyreve linjite . Në përgjithësi përmbajnë 41 % silic (SiO2), 19 %

alumin (Al2O3), 22.3 % kalcium (CaO), 9.6% oksid hekuri, 4.6 magnez (MgO). Ky oksid hekuri

mundet me qenë vustit (FeO) ose hematit (Fe2O3), në vartësi nga përbërja e oksideve të

shkrirjes. Në një mjedisreduktues hekuri i linjititmund të shndërrohet në fajalit (silikat i hekurit),

i cili ndikon që hiri të shkrihet lehtë dhe të jetë shumë i rrjedhshëm. Në këtë mënyrë ky lloj i

hirit në kushte normale trajtohet me shtesë të kalciumit. Kalciumi mund të nevojitet për

largimin e sulfurit prandaj është një komponent shtesë natyrale. Një trajtim me sasi optimale të

kalciumit do të ishte i nevojshëm edhe psemetalet e rënda do të ishin prezentë .

Përmbajtja totale e oksideve të natriumit (Na) dhe kaliumit sillet rreth 2% që është tipike për

linjite. Po ashtu përmbajtja e oksideve të fosforit (P2O5) dhe titanit (TiO2) është pothuajse e

papërfillshme.(Fig. 5.6)

Fig. 5.6 Përmbajtja e oksideve në hirin e linjiteve a) në miligram për kilogram dhe b) sipas

përqindjes

Elemente inorganike janë grupe të kationeve dhe kripëra të tretshme në ujë. Zakonisht këto me

acid të holluar nxirren nga qymyri dhe në termat e analizave kimike të qymyrit shprehet me:



Elementet inorganike = Si + Ca + Al + Fe + K + Mg + Na + P + Ti

Në përgjithësi përmbajtja e mineraleve dhe elementeve inorganike e shprehur në qymyrin e

thatë na jap një vlerësim më të mirë që korrespondon me termin “materie minerale” në

teknologjinë e klasifikimit të qymyreve (Fig. 5.7) [32][34].

Fig. 5.7Përbërja e elementeveinorganikenëhirin e linjitita) në miligram për kilogram dhe b) sipas

përqindjes

Me analizë po ashtu janë përcaktuar edhe elementet gjurmë. Nga këto elemente në qymyret e

basenit të Kosovës paraqiten; Sb, As, Pb, Ba , Be, B,Cd, Co, Cu, Hg, Cr, Mo, Ni, V, Sn, Zn (Tabela

5.11).



Tabela 5.11Analiza përmbledhëse e përmbajtjes së elementeve gjurmë

Analiza Njësia Mesatarja Maksimum Minimum

Antimon Sb mg/kg d.m 3.35 5.00 2.50

Arsen As mg/kg d.m 45.13 81.00 20.00

Plumb Pb mg/kg d.m 21.48 53.00 8.00

Barium Ba mg/kg d.m 550.42 1000.00 270.00

Berilium Be mg/kg d.m 2.63 3.20 2.50

Brom B mg/kg d.m 263.54 570.00 69.00

Kadmium Cd mg/kg d.m 0.51 0.56 0.50

Kobalt Co mg/kg d.m 15.29 24.00 8.30

Bakër Cu mg/kg d.m 51.17 92.00 17.00

Merkur Hg mg/kg d.m 0.05 0.09 0.05

Krom Cr mg/kg d.m 142.21 230.00 63.00

MolibdenMo mg/kg d.m 15.50 34.00 10.00

Nikel Ni mg/kg d.m 219.88 480.00 90.00

Vanadium V mg/kg d.m 99.33 180.00 42.00

Kallaj Sn mg/kg d.m 2.80 4.20 2.50

Zink Zn mg/kg d.m 53.71 110.00 25.00

Përmbajtja dhe lëvizja e elementeve gjurmë në hirin e linjitit tregohet në Fig.5.8. Ndarja e

metaleve të rënda shumë varet nga përmbajtja e CaO në hi.



Fig.5.8Përbërja e elementeve gjurmë në hirin e linjitit

5.2 Krahasimi i përbërjes elementare të qymyrit në gjendje natyrore dhe qymyrit të thatë

Krahasimi ndërmjet përbërësve kryesor të qymyrit në gjendje natyrore dhe atij të thatë është

bërë duke përdorur rezultatet e analizave elementare dhe teknike.

Dallimi në mes të qymyrit në gjendje natyrore dhe qymyrit të thatë qëndron në faktin se qymyri

i thatë fitohet pasi në mënyrë laboratorike nga ai largohet lagështia totale. Qymyri i thatë

fitohet me nxemjen e qymyrit natyror në 105 oC - 150◦C në vakum ose atmosferë të azotit.

Histograma e krahasueshmërisë e rezultateve të analizave elementare për elementet C, O, H,

Ndhe S tregon se përmbajtja e sulfurit dhe azotit është më e madhe në qymyrin e thatë se sa në

qymyrin natyror (Fig. 5.9). Përmbajtja e elementevetë karbonit, oksigjenit dhe hidrogjenit është

më e madhe në qymyrin natyror. Pra largimi i lagështisë totale ndikon në rritjen e përmbajtjes

së S dhe N kurse në zvogëlimin e përmbajtjes së C, O dhe H. Proporcioni i zvogëlimit është më i

vogli tek karboni (Cqth/Cqn = 0.86) pastaj shkon duke u rritur te oksigjeni (Oqth/Oqn = 0.77) dhe tek

hidrogjeni kemi zvogëlimin më të madh (Hqth/Hqn = 2.10).



Fig. 5.9Përmbajtja eelementeve kimike në qymyrin natyror dhe qymyrin e thatë

Nga krahasimi irezultateve të analizës teknike në qymyrin natyror dhe atij të thatë rezulton që

qymyri i thatë ka përmbajtje hirit, materieve volatile dhe karbonit fiks ne vlera me te rritura..

Proporcioni i rritjes së përmbajtjes së hirit, materieve volatile dhe karbonit fiks në qymyrin e

thatë në krahasim me qymyrin natyror jepet në Fig.5.10. Kjo rritje e përmbajtjes së këtyre

përbërsve me largimin e lagështisë totale është pothuajse proporcionale: për hirin - A (Aqth/Aqn

= 1.72); për materiet volatile – V (Vqth/Vqn = 1.74); për karbonin fiks – C-fix (C-fixqth/C-fixqn =

1.75).



Fig. 5.10Përbërësit mineralnë qymyrin natyror dhe qymyrin e thatë

Në mënyrë më të detajuar përmbajtja e elementeve të ndryshëm kimike në qymyret e basenit

të Kosovës, paraqiten në figurat e mëposhtëme.



Fig. 5.11Përmbajtja e lagështisë në linjitin e tharë



Fig. 5.12Përmbajtja e hirit në linjitin e tharë

Fig. 5.13 Përmbajtja e volatileve në linjitin e tharë



Fig. 5.14Përmbajtja e karbonit fiks në linjitin e tharë

Fig. 5.15Përmbajtja e sulfurit në linjitin e tharë



Fig. 5.16Përmbajtja e karbonit dhe hidrogjenit në linjitin e tharë

Fig. 5.17 Përmbajtja e azotit në linjitin e tharë



Fig.

5.18Përmbajtja e oksigjenit në linjitin e tharë

Fig. 5.19 Përmbajtja e fluorit në linjitin e tharë



Fig. 5.20 Përmbajtja e vlerës termike në linjitin natyror



6.0PËRPUNIMI STATISTIKOR I REZULTATEVE TË PËRBËRJES KIMIKE

6.1 Baza teorike të analizës statistikore

Krijimi dhe interpretimi i të dhënave multivariate po përdoret gjithnjë e më shumë viteve të

fundit. Numri i madh i të dhënave në përgjithësi por edhe i atyre gjeologjike në veçanti duhet të

analizohen me mjetet e analizës së të dhënave për të zbuluar informatat e nevojshme. Analiza

statistikore e të dhënave është një teknikë premtuese ku përdoren metoda statistikore për

studimine fenomeneve përkatësisht variablave të caktuara [30].

Një analizë e tillë është përdorur edhe për treguesit kryesor kimik të qymyrit në këtë punim

disertacioni. Baza e të dhënave për këtë lloj studimi është përpiluar nga rezultatet e analizave

kimike.

Përpunimi i rezultateve eksperimentale filllon me analizën statistikore, me të cilën studiohet

bashkësia statistikore (bashkësia e të dhënave apo populimi), përkatësisht struktura

statistikore.

Tëdhënat statistikore mesatare tëtreguara nëmënyrëtabelare apo grafike shërbejnëpër

analizëstatistikore me qëllim tëhulumtimit tërregullshmërisëdhe ligjëshmërisësëlajmërimit

tëparametrave tëstudiuar. Analiza statistikore e ka për detyrë që me aplikimin e metodave dhe

hapave të caktuar të stukturoj dhe krahasoj të dhënat, zbuloj dhe formuloj ligjëshmëritë të cilat

mbizotërojnë në fenomenin e studiuar [3].

Në përgjithësi, objekt i studimeve statistikore është grupi i objekteve me karakteristika specifike

të tyre, që quhet populim. Nga ky populim, në përputhje me rregullat e përcaktuara, zgjidhen

një numër i objekteve që quhen prova. Karakteristikat e objekteve që formojnë populimin

maten dhe studiohen në objektet që formojnë provën. Në bazë të kësaj formohet një numër i

hipotezave (apo supozimeve) të cilat formojnë modelin e provës, përkatësisht vlerësimin e

karakteristikave që kanë objektet të cilat formojnë provën. Pastaj modeli i fituar “zgjerohet”

edhe në objektet që formojnë pjesën tjetër të populimit, përkatësisht supozohet se pjesa e

mbetur e populimit ka karakteristika të njejta si provat. Në realitet, karakteristikat e populimit



në një masë më të madhe apo më të vogël mund të dallojnë nga karakteristikat e provës dhe

nga kjo mund të pritet që gjatë arritjes së përfundimeve do të kemi në gabim të caktuar [3].

Kur është fjala për lëndët e para minerale (si është rasti i shtresës së qymyrit) vlerat e

karakteristikave të provave të cilat janë më të afërta në mes veti janë më të ngjashme se sa

vlerat e provave që janë më të largëta në mes veti. Lidhja në mes të vlerave të karakteristikave

(psh, parametrave kualitiativ të qymyrit) të provave të matura në vendndodhje të ndryshme

brenda shtresës së qymyrit mund të kuantifikohet me ndihmën e llogaritjeve.

Përpunimi statistikor i rezultateve të përbërjes kimike të linjiteve të basenit qymyror të Kosovës

përfshinë [30] [31]:

- Statistikat përmbledhëse të treguesve kimik

- Shpërndarjen statistikore – histogramat e treguesve kimik

- Analizën korrelative

- Analizën hapësinore e parametrave kryesor të linjitit

6.1.1 Statistikat përmbledhëse të treguesve kimik

Statistikat përmbledhëse të treguesve kimik merren me provat. Natyrisht, në bazë të vetive të

provave mund të nxirren përfundime për populimin. Statistikat përmbledhëse konsistojnë në

[3]:

Vlerat qëndrore – përfaqësuese: mesatarja, moda, mediana,

Vlerat e variacionit: rangu i variacionit, kuartilet, varianca, devijimi standard, koeficienti i

variacionit

Vlerat e asimetrisë dhe sheshimit: asimetria (skewness), kurtosiana (kurtosis)

6.1.1.1 Vlerat qëndrore

Vlerat qëndrore apo matjet e tendencave qëndrore përfaqësojnë qëndren e serisë statistikore

[3]. Këta parametra tregojnë një vlerë qëndrore të variablit të studiuar – x në elementet e



bashkësisë statistikore. Më së shpeshti rreth këtyre vlerave qëndrore grupohen numri më i

madh i njësive. Vlerat qëndrore gjenden ndërmjet vlerës më të ulët dhe më të madhe të

fenomenit.

Vlerat qëndrore janë vlera përfaqësuese, të cilat në kushte të caktuara, zëvendësojnë të gjitha

vlerat e parametrit të studiuar në serinë e dhënë. Në literaturën statistikore ka marrë emrin

vlerë përfaqësuese sepse përfaqëson dhe zëvendëson të gjitha vlerat e serisë, sepse nga ato

rrjedh dhe përmban karakteristikat e përbashketa të tyre.

Vlera më shpesh e përdorur e tendencës qëndrore është e mesmja aritmetike. Vlera e të

mesmës aritmetikore apo vetëm vlera masatare ka përdorim më të gjerë në statistikë. Paraqitet

si “pika drejtëpeshuese” në bashkësi. Mangësi e kësaj vlere është se në të ndikojnë edhe vlerat

ekstreme (”outliers”).

Mesatarja aritmetike ka dy mënyra kryesore të llogaritjes. Sipas asaj nëse të dhënat kanë

faktorë ponderues apo jo, dallojmë:

- Mesatarja aritmetike e thjeshtë

- Mesatarja aritmetike e ponderuar (rëndesës, peshuar, ndërlikuar)

Mesatarja aritmetike ose mesatarja e bashkësisësëvlerave është :

Nx

N

x

Nxxxx

x

n

ii

n

1321 ....

Në rastet kur kemi faktorë ponderues apo të rëndesës ateherë llogaritet e mesmja e ponderuar

sipas formulës:

ffx

f

x

ffffxfxfxfxf

x

j

n

ii

n

nn 1

321

332211

............



Mediana është vlera e bashkësisë e cila gjendet në mesin e serisë, të dhënat e së cilës janë

renditur sipas madhësisë së vlerave nga më e vogla deri më e madhja, përkatësisht vlera e cila e

gjithë bashkësinë e të dhënave e ndan në dy pjesë të barabarta, kështu që njëra pjesë ka vlerë

më të vogël kurse pjesa tjetër ka vlerë më të madhe se mediana. Për dallim nga mesatarja

aritmetike e cila definohet si vlerë tipike e bashkësisë, mediana është vlerë e bashkësisë për

njësi tipike. Për shkak të kësaj specifike mediana është vlerë pozicionale e tendencës qëndrore.

Praktikisht ajo mvaret nga numri i anatarëve në një shpërndarje e jo nga madhësia e tyre. Kjo

është:

;2NM e nëse bashkësia e të dhënave ka numër tek

;2

1 nn

exxM nëse bashkësia e të dhënave ka numër çift

Moda apo vlera modale nuk mvaret nga vet pozicioni në bashkësinë statistikore por nga

shpeshtësia (frekuenca). Kjo është ajo vlerë, e cila e ka shpeshtësinë (frekuencën) më të madhe.

Vlerat dhe grupet statistikore munden me qenë unimodale, përkatësisht kanë vetëm një modë;

bimodale me dy moda apo shumëmodale me disa moda. Por është e mundur poashtu që një

bashkësi statistikore nuk mund të caktohet moda, pra nuk ka modë (nuk përsëritet asnjë vlerë).

6.1.1.2 Vlerat e variacionit

Vlerat e variacionitpërfaqësohen nga: rangu, kuartilet, varianca, devijimi standard, koeficienti i

variacionit [3].

Pas përcaktimit të vlerave qëndrore është e nevojshmetë plotësohen me treguesit e vlerave të

variacionit. Vlerat e variacionit janë të lidhura me llogaritjen e vlerave mesatare me qëllim të

fitimit të informatave mbi fenomenin që studiohet. Informatat mbi shkallën e

ndryeshueshmërisë së të dhënave janë të rëndësishme për përshkrimin statistikor të

fenomeneve. Këto informata tregojë variabilitetin (ndryshueshmërinë) më së shpeshti të

mesatares aritmetikore. Vlerat e variacionit në mënyrë kuantitative (me numra) tregojnë

shkallën e variabilitetit të të dhënave statistikore. Vlerat e variacionit tregohen si:



1. vlerat apsolute të variacionit – tregojnë ndryshueshmërinë në vlera apsolute të atyre

njësive matëse në të cilën fenomeni është treguar (m, min, kg, %, MJ/kg)

2. vlerat relative të variacionit – tregojnë karakteristikat e fenomenit në raport me ndonjë

madhësi.

Vlerat e variacionit

(shpërndarjes)

APSOLUE

Rangu i variacionit (Rv)

Devijimi interkuantil (Qd)

Devijimi apsolut mesatar (d)

Variansa (2)

Devijimi standard ()

RELATIVE

Koeficienti i variacionit (Kv)

Vlerat standarde x (x)

Varianca relative

Devijimi relativ

Rangu i variacionit

Rangu i variacionit është forma më e thjeshtë e matjes së shpërndrajes, me të cilin definohet

dallimi (shkalla) i shpërndrajes (variacionit) të vlerave numerike më të madha dhe më të vogla

të variables. Rangu i variacionit të variablit x është i barabart me diferencën në mes të vlerës

më të madhe dhe asaj më të vogël.

R = Xmax - Xmin

R – rangu i variacionit; Xmax – vlera më e madhe; Xmin – vlera më e vogël

Kuartilet

Janë vlera të karakteristikave statistikore të cilat bashkësinë satistikore e ndajnë në katër pjesë

të barabarta. Sipas funksionit dhe mënyrës së llogaritjes i ngjajnë medianës. Dallimi është se

mediana serinë e të dhënave e ndanë në dy pjesë të barabarta kurse quartilet në disa pjesë.



Nëse seria e të dhënave renditet sipas madhësisë ndahet në:

- dy pjesë të barabarta, fitohet vlera e medianës, e cila shpesh quhet edhe kuartili i dytë

(Q2)

- katër pjesë të barabarta, vlera e karakteristikës e cila i ndan quhet kuartil me shenjat Q1,

Q2 dhe Q4).

Formulat:

Kuartili i parë Q1= L1+

N -f1

i 4

FQ1

Q1 – kuartili i parë

L1 – kufiri i poshtëm (majtë) e

intervalit të kuartilit

f1 – shuma e frekuencave deri te

intervali kuartil

FQ1 – frekuenca e intervalit kuartil

N – numri i anëtarëve të serisë

i – madhësia e intervalit

Kuartili i tretë Q3= L1+

3N -f1

i 4

FQ3

Q 3 – kuartili i tretë

L1 – kufiri i poshtëm (majtë) e

intervalit të kuartilit

f1 – shuma e frekuencave deri te

intervali kuartil

FQ3 – frekuenca e intervalit kuartil

N – numri i anëtarëve të serisë

i – madhësia e intervalit



Rangu interkuantil

Pasi që rangu i variacionit është tregues i vrazhdë i variacionit, llogaritja e rangut formatizohet

ashtu që merren për bazë vetëm një pjesë e të dhënave. Rangun e variacionit të

karakteristikave numerike të 50% të antërave brenda serisë të mesit quhet interkuantil

Iq = Q3 – Q1

Vlerat e plota të variacionit janë varianca, devijimi standard, koeficienti i variacionit [3].

Janë vlera të shpërndarjes të cilat bazohen në diferencat e karakteristikave numerike nga

mesatarja e tyre aritmetike (sa më e madhe shpërndarja aq më të mëdha janë devijimet)

Varianca

Varianca është një nga statistikat më të dobishme për vlerësimin e variacionit të vlerave që

gjendet duke marrë parasysh devijimin e secilës vlerë nga vlera mesatare.

Zgjedhja e njohur është diferenca mesatare kuadratike nga e mesmja aritmetike:

Devijimi standard

Devijimi standard është rrënja katrore e variancës, përkatësisht devijimi mesatar i vlerave nga e

mesmja aritmetike. Devijimi standard tregon sa vlen e mesmja aritmetike e fituar (sa është

devijimi nga ajo).

2

Koeficienti i variacionit

Koeficienti i variacionit është vlerë relative e shpërndarjes kurse shprehet nga raporti i devijimit

standard dhe mesatares aritmetike të shumëzuar me 100.

2

1

2212 )(1)(...)( xx

nnxzxx n

ii

n



100x

K v

Koeficienti i variacionit është përqindja e devijimit standard nga e mesmja aritmetike.

6.1.1.3 Vlerat e asimetrisë (skewness) dhe sheshimit (kurtosis)

Simetria (skewness)

Vlera e asimetrisë është karakteristikë numerike e mënyrës së renditjes të dhënave. Matje e

dobishme për përcaktimin e simetrisë është koeficienti i asimetrisë (skewness coefficient).

Koeficienti i asimetrisë është raporti i momentit të tretë rreth mesatares dhe devijimit standard

e ngritur në fuqinë e tretë.

Asimetria është zero nëse shpërndarja është simetrike, ka vlerë negative për asimetrinë e majtë

të të dhënave dhe vlera pozitive për asimetrinë e djathtë të të dhënave. Koeficienti i asimetrisë

zakonisht merr vlera në intervalin ±2, e ndonjëherë vlera edhe më të mëdha.

Vlerat e sheshimit (kurtosiana)

Sheshimi i kulmeve të shpërndarjes modale matet me koeficientin e sheshimit (kurtosis).

Kurtosiana është raporti i momentit të katërt rreth mesatares dhe devijimit standard e ngritur

në fuqinë e katërt.

Koeficienti i sheshimit të shpërndarjes normale është 3.

6.1.2 Shpërndarja statistikore – histogramat e treguesve kimik

Në përgjithësi, shpërndraja statistikore paraqitet përmes histogramave. Histogrami definohet si

mënyrë e paraqitjes së të dhënave të ndara në kategori dhe grupe të caktuara. Hapi i parë në

ndërtimin e histogramit është ndarja e të dhënave të mbledhura në kategori. Pastaj duhet të

3

1

33 /)(1(

n

ii xx

n

4

1

44 /)(1(

n

ii xx

n



konstatohet se cilat variabla janë të varura e cilat të pavarura. Karakteristika sipas të cilës janë

grupuar të dhënat në kategori paraqet variablën e pavarur kurse numri i të dhënave që hyjnë

në kategorinë e caktuar paraqet variablën e varur [3] [30].

Histogrami në të vërtet është grafik në forma të shtyllave, i cili në apsis ka vlerat e variablës

sëpavarur kurse në ordinatë vlerat e variablës së varur. Intervalet zakonisht kanë gjerësi të

njejtë. Vlera x i takon intervalitk-të nëse kk axa 1

Definohet ashtu që nk vlera i takojnë intervalit k. Raporti nk/n përfaqëson shpeshtësinë e

paraqitjes në intervalin e k-të. Paraqitja e nk vlerave ose paraqitjeve të shpeshtësisë nk/n në

formë të diagrami shtyllë rezulton në histogram.

Pra, histogrami është paraqitja grafike e shpërndarjes së frekuencës. Rangu i variablave ndahet

në intervalin e klasave për të cilat shpeshtësia (frekuenca) e dukurisë paraqitet me shtylla

drejtkendore.Lartësia e shtyllave është proporcionale me frekuencën e vrojtimeve brenda

intervalit.

6.1.3 Analiza korrelative

Korrelacioni është matje e varësisë lineare e dy bashkësive të të dhënave x1, x2, . . . . ,xn dhe y1,

y2, . . . ., yn.Me fjalë tjera, nëse pikat (x1, y1), (x2, y2), . . . , (xn, yn) janë grupuar rreth drejtimit

regresiv, atëherë themi që të dhënat janë të korreluara (linearisht të korrelueshme). Në bazë të

kësaj thuhet se madhësitë korrenspoduese x,y korrelohen. Madhësia e korrelacionit paraqitet

me koeficientin e korrelacionit – r.

2222

iiii

iiii

yynxxn

yxyxnr

Vlen:

1. −1 ≤ r ≤ 1

2. Nëse r është pozitiv atëherë edhe koeficienti i drejtimit të regresionit është pozitiv dhe

anasjelltas (nëse është r>0 atëherë a>0 dhe nëse r<0 atëherë a<0).



3. Nëse r është sa më afër 1 apo -1 madhësitë kanë korrelacion më të madh linear që dmth të

dhënat janë më afër drejtimit regresiv, kurse nëse r sa më afër 0 të dhënat janë më të

shpërndara.

4. Nëse është r =1 apo r=-1 atëherë të gjitha pikat (xi, yi ) janë në drejtimin regresiv, që d.m.th

të dhënat janë plotësisht të varura linearisht.

5. Nëse është r=0 atëherë nuk ka kurfarë varëshmërie lineare në mës madhësive.

6.1.4Analiza hapësinore

Analiza hapësinore apo statistika hapësinore përfshinë një seri të teknikave për analizimin e të

dhënave hapësinore. Rezultati i këtyre metodave varet nga vendndodhja e provave që janë

objekt i analizës. Softverët për aplikimin e këtyre analizave hapësinore kërkojnë çasje në të dy

karakteristikat: në vendndodhje dhe atributet e tyre [17][30] [31].

Analiza hapësinore është e përbërë nga një grup të procedurave të lidhura me njëra tjetrën

qëllimi i të cilave është zgjedhja e një modeli të përshtatshëm që përfaqëson raportin hapësinor

aktual të fenomenit. Procedurat fillestare të analizës përfshijnë grupin e metodave të

përgjithshme të analizës eksploruese dhe vizualizimit tëtë dhënave, në përgjithësi nëpërmjet

hartave.

Analiza e të dhënave sidomos bëhet e përdorshme me zhvillimin e kompjuterizimit. Pajisja me

softuer ka mundësuar përgatitjen më të lehtë, modifikimin dhe në fund si rezultat ruajtjen e të

dhënave dhe rezultateve.

Për përpunimin statistikor në këtë temë është përdorur softueri Microsoft Excel – data analysis

dhe Golden software, Inc – Surfer 9.

Testet statistikore shpesh kërkojnë që të dhënat janë nxjerrë nga një shpërndarje normale. Disa

probleme mund të lindin me përdorimin e statistikës formale me shkencat e tokave të

aplikuara. Kjo sepse të dhënat e shkencave të tokës nuk kanë shpërndarje normale ose janë

nxjerr nga populime statistikore të shumta. Përmirësimi i sjelljes së të dhënave statistikore



është arritur me futjen e fushës së analizës të dhënave multivariate. Nga teknikat e analizës

multivariate është përdorur analiza korrelative dhe analiza e regresionit për treguesit kryesor

kimik.

Si kemi cekur, analizat e mëhershme të provave në basenin qymyror të Kosovës që janë me

mijëra, kanë përfshi vetëm analizat e përgjithshme të përmbajtjes së vlerës kalorike, volatileve,

lagështisë, hirit dhe sulfurit. Me qëllim të përcaktimit të karakteristikave kimike dhe analizës

statistikore sipas të njëjtit kriter atëhere do të përdoren rezultatet e analizave të realizuaranë

laborator ndërkombëtar të certifikuar. Provëmarrja ka qenë e tillë që mund të konsiderohet që

plotëson kriteret e përfaqësimit të shtresës së qymyrit në basenin e Kosovës e sidomos për

fushën qymyrore Sibovc.

6.2 Përpunimi statistikor i rezultateve të përbërjes kimike në basenin qymyror të Kosovës

Zakonisht, ne jemi të interesuar në disa numra që përmbledhin përshtatëshmërinë e

karakteristikave më të rëndësishme të shpërndarjes eksperimentale të të dhënave. Kjo është e

njohur si statistika përmbledhëse.

Së pari, ne jemi të interesuar në numrat që mund të trajtohen sivlera „tipike” ose „qendrore”,

p.sh. vlerat përfaqësuese të bashkësisë.

Për qëllime praktike në këtë disertacion do të paraqiten statistikat përmbledhëse për:

- Analizat elementare dhe teknike të linjitit natyror,

- Analizat e përmbajtjes së mineraleve (oksideve) në qymyr – linjit,

- Analizat e përmbajtjes së elementeve inorganike,

- Analizat e elementeve gjurmë.

6.2.1 Statistikat përmbledhëse të analizave elementare dhe teknike të linjitit natyror

Statistika përmbledhëse për përbërësit kryesor të linjitit: përbërjen elementare (C, O, H, N dhe

S) pjesës djegëse (volatile dhe karbon fiks), pjesës jodjegëse (lagështia dhe hiri) dhe vlerën

termike është paraqitur në këtë mënyrë:



- për pëmbajtjen e hirit, sulfurit dhe vlerën termike nga rezultatet e shpimeve të

shpërndara në tërë basenin e Kosovës.

- për përmbajten e lagështisë, lëndëve fluturuese (volatileve), karbonit fiks, C, O, H,dhe N

nga rezultatet e shpimeve përfaqësuese të basenit të vitit 2007.

Tabela.6.1 Tabela përmbledhëse e parametrave kryesore statistikore të përbërjes kimike

elementare e teknike të linjitit natyror

Statistika përmbledhëse

Lagështia

[%]

Hiri

[%]

Lëndët

fluturuese [%]

Cfix

[%]

ETU

[kJ/kg] C [%] H [%] O [%] N [%] S [%]

Mesatarja 42.46 17.55 25.52 12.79 8016.72 24.22 6.54 48.37 0.49 0.98

Gabimi standard 0.76 0.35 0.36 0.40 81.20 0.43 0.09 0.86 0.02 0.03

Mediana 43.45 16.97 25.90 12.65 8169.50 24.45 6.60 48.95 0.46 0.93

Moda 43.80 17.33 26.10 12.30 8002.00 25.70 6.60 #N/A 0.44 0.88

Devijimi standard 3.71 3.29 1.74 1.94 770.33 2.12 0.42 4.21 0.10 0.25

Koeficienti i variacionit 8.73 15.56 6.83 15.14 6.79 8.75 6.48 8.70 20.08 25.53

Kurtosiana -0.02 1.08 1.16 -1.17 1.32 -0.82 -0.57 -0.95 1.41 2.79

Simetria -0.89 0.83 -1.05 0.05 -0.90 -0.44 -0.44 -0.52 1.51 1.17

Rangu 13.30 18.20 6.80 6.80 4141.00 7.10 1.50 13.60 0.35 1.58

Minimumi 33.80 10.69 21.20 9.30 5539.00 20.20 5.70 39.80 0.40 0.34

Maksimumi 47.10 28.89 28.00 16.10 9680.00 27.30 7.20 53.40 0.75 1.92

Nga tabela 6.1shihet se statistikat kryesore të përbërjes kimike të linjitit natyror tregojnë një

vazhdimësi në gjithë shtresën e qymyrit. Këtë më së miri e vërteton koeficienti i variacionit të

përbërsve kryesor kimik. Vlerat e koeficientit të variacionit për lagështinë, përmbajtjen e hirit,

lëndëve fluturuese, vlerës termike, karbonit fiks, karbonit, hidrogjenit dhe oksigjenit



tregojnëpër një shpërndarje jashtëzakonisht të njëtrajtshme të këtyre vlerave. Koeficienti i

variacionit për variablat e përmendura nuk kalon 20 %. Kurse azoti (Kv = 20.08 %) dhe sulfuri (Kv

= 25.53 %) paraqiten me shpërndarje të njëtrajtshme. Këtë vazhdimësi të përbërsve kryesor

kimik e vërtetojnë edhe vlerat qëndrore (mesatarja, mediana dhe moda) të cilat nuk kanë

ndonjë dallim të madh të vlerave në mes veti.

6.2.2 Statistikat përmbledhëse të përmbajtjes së mineraleve (oksideve) në qymyr – linjit

Në tabelën 6.2 janë paraqitur statistikat përmbledhëse të pëmbajtjes së mineraleve

përkatësisht oksideve në qymyrin e basenit të Kosovës.

Statistikat përmbledhëse të përmbajtjes së mineraleve vërtetojnë atë që u cekë më herët se

linjitet e basenit të Kosovës tregojnë se kanë përbërje tipike që karakterizohet për hirin e

qymyreve linjite.

Përbërsit kryesor të oksideve janë silicium oksidi (SiO2), kalcium oksidi (CaO), alumin oksidi

(Al2O3), oksidi i hekurit (Fe2O3) dhe oksidi i magnezit që së bashku përbëjnë 97.54 % të të gjitha

oksideve. Pjesa tjetër prej 2.46 % përbëhet nga oksidet e kaliumit (K2O), oksidet e natriumit

(NaO), oksidet e fosforit (P2O5) dhe oksidet e titanit (TiO2).

Koeficienti i variacionit tregon që kemi shpërndarje të ndryshme të oksideve në shtresën e

qymyrit. Me shpërndarje të njëtrajtshme paraqiten oksidet: oksidi i silicit me koeficient

variacioni (Kv = 22.04 %), oksidi i hekurit (Kv = 27.63 %), oksidi i magnezit (Kv = 28.59 %) dhe

oksidi i fosforit (Kv = 36.23 %). Me shpërndarje jo të njëtrajtshme paraqiten oksidet tjera me

koeficient të variacionit që sillet nga Kv = 40.17 % të oksidit të titanit deri te Kv = 58.48 % të

oksidit të manganit.



Tabela.6.2 Tabela përmbledhëse e parametrave kryesorë statistikorë të përbërjes së oksideve të linjitit

Statistika

përmbledhëse/oksidet

SiO2

[mg/kg]

CaO

[mg/kg]

Al2O3

[mg/kg]

Fe2O3

[mg/kg] K2O[mg/kg]

MgO

[mg/kg]

MnO2

[mg/kg]

Na2O

[mg/kg]

P2O5

[mg/kg]

TiO2

[mg/kg]

Mesatarja 335000.00 227666.67 121916.67 71250.00 7475.00 31583.33 1940.42 4491.67 1695.00 4220.83

Gabimi standard 15072.29 22447.17 11648.99 4018.64 769.11 1843.43 231.64 422.68 125.36 346.10

Mediana 330000.00 215000.00 120000.00 68500.00 7450.00 30000.00 1600.00 4400.00 1550.00 4400.00

Moda 320000.00 310000.00 190000.00 50000.00 13000.00 30000.00 1100.00 4500.00 1200.00 4800.00


Koeficienti i variacionit [%] 22.04 48.30 46.81 27.63 50.41 28.59 58.48 46.10 36.23 40.17

Kurtosiana -0.45 -0.52 -0.50 -0.72 0.10 -0.23 -0.03 -0.38 -0.59 -1.17

Simetria -0.19 0.48 0.28 0.44 0.72 0.53 0.82 0.57 0.70 0.15

Rangu 280000.00 387000.00 229000.00 67000.00 14100.00 34000.00 4270.00 7300.00 2080.00 5500.00

Minimumi 170000.00 63000.00 21000.00 43000.00 2900.00 16000.00 430.00 1600.00 920.00 1800.00

Maksimumi 450000.00 450000.00 250000.00 110000.00 17000.00 50000.00 4700.00 8900.00 3000.00 7300.00



6.2.3 Statistikat përmbledhëse të përmbajtjes së elementeve inorganike dhe elementeve

gjurmë në qymyr – linjit

Statistikat përmbledhëse të elementeve inorganike (tabela 6.3)paraqesin karakteristika të

ngjashme me ato të mineraleve përkatësisht të oksideve që pëmban qymyri i basenit të

Kosovës. Shprehur në përqindje përbërjen më të madhe e kanë elementet kalcium (Ca = 34.88

%), silicium (Si = 33.58 %), alumin (Al = 13.77 %), hekuri (Fe = 10.70 %) dhe magnezi (Mg = 4.07

%). Këto elemente së bashku përbëjnë 96.98 % të elementeve inorganike në qymyr. Elementet

tjera inorganike: kaliumi (K), mangani (Mn), natriumi (Na), fosfori (P) dhe titani (Ti) kanë

pjesëmarrje të vogël në përbërjen e qymyreve.

Statistika përmbledhëse të elementeve gjurmë tregon që përmbajtja e numrit më të madh të

këtyre elementeve është më e vogël se 100 mg/kg përkatësisht më e vogël se 100 ppm (tabela

6.4). Përjashtim bëjnë elementet barium (Ba) me përmbajtje 550.42 mg/kg, bor (B) me 263. 54

mg/kg, nikel (Ni) me 219.88 mg/kg dhe krom (Cr) me 142,21 mg/kg. Në këtë aspekt duhet

analizuar vlerat e pëmbajtjes së larta të Ni edhe për shkak të vlerave të larta të çmimit në

tregun botëror.

Vlerat e koeficientit të variacionit, prej Kv = 22.07 % deri Kv = 62.65 % tregojnë që shpërndarja e

elementeve gjurmë është e njëtrajtshme (për Si, Fe, Mg dhe P) deri jo e njëtrajtshme (për Ca,

Al, K, Mn, Na dhe Ti) .

Edhe në bazë të parametrave tjerë statistikor si janë tendenca qëndrore (mesatarja, moda,

mediana), devijimi standard, kurtosiana e simetria mund të përfundojmë se pëmbajtja e

elementeve gjurmë është e vazhdueshme për gjithë shtresën e qymyrit.



Tabela.6.3 Tabela përmbledhëse e parametrave kryesore statistikore të përbërjes së elementeve inorganike të linjitit

Statistika përmbledhëse Si [mg/kg] Ca [mg/kg] Al [mg/kg]

Fe

[mg/kg] K [mg/kg]

Mg

[mg/kg]

Mn

[mg/kg]

Na

[mg/kg]

P

[mg/kg]

Ti

[mg/kg]

Mesatarja 156305.54 162375.00 64083.33 49791.67 6233.33 18929.17 1194.58 3325.00 745.42 2537.50

Gabimi standard 7042.86 15878.71 6067.23 2767.55 648.15 1106.61 152.77 313.19 54.80 208.67

Mediana 155000.00 155000.00 63500.00 48000.00 6150.00 18000.00 1000.00 3250.00 675.00 2650.00

Moda 150000.00 220000.00 29000.00 35000.00 11000.00 18000.00 1700.00 3300.00 1200.00 2900.00


Koeficienti i variacionit [%] 22.07 47.91 46.38 27.23 50.94 28.64 62.65 46.14 36.01 40.29

Kurtosiana -0.54 -0.49 -0.54 -0.74 -0.12 -0.18 -0.11 -0.37 -0.59 -1.18

Simetria -0.22 0.47 0.24 0.41 0.68 0.52 0.74 0.57 0.71 0.15

Rangu 129000.00 275000.00 119000.00 48000.00 11600.00 20700.00 2860.00 5400.00 900.00 3300.00

Minimumi 81000.00 45000.00 11000.00 30000.00 2400.00 9300.00 140.00 1200.00 400.00 1100.00

Maksimumi 210000.00 320000.00 130000.00 78000.00 14000.00 30000.00 3000.00 6600.00 1300.00 4400.00



Tabela 6.4. Tabela përmbledhëse e parametrave kryesore statistikore të përbërjes së elementeve gjurmë të linjitit

Statistika

përmbledhëse

Sb

[mg/k

g]

As

[mg/k

g]

Pb

[mg/k

g]

Ba

[mg/k

g]

Be

[mg/k

g]

B

[mg/k

g]

Cd

[mg/k

g]

Co

[mg/k

g]

Cu

[mg/k

g]

Hg

[mg/k

g]

Cr

[mg/k

g]

Mo

[mg/k

g]

Ni

[mg/k

g]

V

[mg/k

g]

Sn

[mg/k

g]

Zn

[mg/k

g]

Mesatarja 3.35 45.13 21.48

550.4

2 2.63

263.5

4 0.51 15.29 51.17 0.05

142.2

1 15.50

219.8

8 99.33 2.80 53.71

Gabimi standard 0.16 3.19 2.47 34.36 0.05 29.96 0.00 0.93 4.21 0.00 10.35 1.53 22.88 8.55 0.10 6.12

Mediana 3.30 42.50 19.00

500.0

0 2.50

240.0

0 0.50 14.00 49.00 0.05

150.0

0 10.50

165.0

0

110.0

0 2.50 49.50

Moda 2.50 42.00 14.00

450.0

0 2.50

450.0

0 0.50 14.00 29.00 0.05

100.0

0 10.00

150.0

0

110.0

0 2.50 25.00

Devijimi standard 0.79 15.63 12.10

168.3

3 0.23

146.7

7 0.02 4.57 20.61 0.01 50.70 7.49

112.0

8 41.91 0.48 29.96

Koeficienti i

variacionit [%]

23.5

7 34.64 56.31 30.58 8.79 55.69 3.35 29.87 40.28 20.43 35.65 48.35 50.97 42.19 17.17 55.79

Kurtosiana -0.38 -0.27 0.43 0.91 0.76 -0.54 9.12 -0.70 -1.03 24.00 -1.33 -0.02 0.21 -1.10 1.83 -0.84



Simetria 0.69 0.46 0.97 0.96 1.52 0.64 3.22 0.62 0.27 4.90 0.09 1.11 1.05 0.24 1.62 0.72

Rangu 2.50 61.00 45.00

730.0

0 0.70

501.0

0 0.06 15.70 75.00 0.05

167.0

0 24.00

390.0

0

138.0

0 1.70 85.00

Minimumi 2.50 20.00 8.00

270.0

0 2.50 69.00 0.50 8.30 17.00 0.05 63.00 10.00 90.00 42.00 2.50 25.00

Maksimumi 5.00 81.00 53.00

1000.

00 3.20

570.0

0 0.56 24.00 92.00 0.09

230.0

0 34.00

480.0

0

180.0

0 4.20 110.00



6.2.3.1 Shpërndarja statistikore – histogramat e treguesve kimik

Histogrami është mënyra më e zakonshme për paraqitjen dhe interpretimin e shpërndarjes

eksperimentale së të dhënave. Histogrami mundëson përcaktimin me shikim të shpejtë nëse

shpërndarja është simetrike apo nëse kemi të bëjmë me shpërndarje asimetrike (të dhënat

tregojnë asimetri djathtas apo majtas). Poashtu përmes histogramave lehtë mund të paraqitet

nëse të dhënat tregojnë vetëm një maksimum (njëmodale) apo disa maksimume (shpërndarje

shumë modale) [3] [30].

Më poshtë do të paraqitet shpërndarja statistikore për përbërësit kryesor të linjiteve të basenit

të Kosovës (fig.6.1).



Fig.6.1 Shpërndarja statistikore për përbërësit kryesor të linjiteve të basenit të Kosovës

Shpërndarja e vlerave për lagështinë tregon se kemi të bëjmë me një shpërndarje binomiale për

klasat 41 – 44 % dhe 44 – 47 %. Brenda këtyre klasave ndodhen 66.67 % të vlerave të lagështisë.

Poashtu nga histograma për lagështinë vërehet se kemi të bëjmë me një shpërndarje

lognormale të vlerave me asimetri të majtë. Këtë e vërteton edhe koeficienti i simetrisë (- 0.89).

tek statistikat përmbledhëse. Këto vlerat e lagështisë janë karakteriatike për qymyret e tipit

linjit ku hyjnë edhe qymyret e basenit të Kosovës.

Shpërndarja e vlerave të hirit në qymyre (linjite) paraqitet pothuajse normaleme asimetri

pozitive (të djathtë). Shpërndarja e vlerave të hirit është njëmodale me numrin më të madh të

provave në intervalin 16 – 19 %. Kemi tre intervale kryesore të shpërndarjes së hirit: intervalet

16 – 19 %me 46.67 % të numrit të provave pastaj në intervalet 13 – 16 %me 23.33% dhe

intervalin 19 – 22% me 16.67 % Mbrenda këtyre intervaleve gjenden 86.67 % e provave.

Shpërndarja e elementeve fluturuese (volatileve) në linjite paraqitet në një ndryshueshmëri

(rang) jo të madh me vlerë (6.8) që d.m.th. se vlera midis maksimumit dhe minimumit nuk

është e madhe. Nga histograma vërehet se në linjite shpërndarja e përbërjes së elementeve



fluturuese është pothuajse normale me asimetri negative (të majtë). Me fjalë tjera përmbajtja e

volatileve në 23 % janë të pakt.. Numri më i madh i provave gjendet në intervalin 25 – 27%.

Histograma e përmbajtjes së karbonit fiks (Cfix) në linjite tregon një shpërndarje homogjene.

Nëse largohen vlerat e interveleve të minimumit dhe maksimumit që janë shumë të pakta

(vetëm nga një provë) atëherë kjo shpërndarje bëhet edhe më e njëtrajtshme. Intervalet

kryesore të shpërndarjes së përmbajtjes së Cfix janë: intervali 10 - 12 % me 37.5 % të numrit të

provave, intervali 14 – 16 % me 29.2 % dhe intervali 12 -14 % me 25 % që së bashku përfshijnë

91.7 % të numrit të provave.

Shpërndarja e vlerës termike në linjite është lognormale me asimetri negative (të majtë).

Histograma tregon se 85.56 % të provave gjendet brenda vlerave 7000 kJ/kg dhe 9000 kJ/kg

përkatësisht sipas intervaleve: intervali 7000 – 7500 kJ/kg merr pjesë me 15,56 % të provave,

intervali 7500 – 8000 kJ/kg me 16.67 %, intervali 8000 – 8500 kJ/kg me 33.33 % dhe intervali

8500 – 9000 kJ/kg me 20,00 % të provave. Nga kjo rrjedh se vlerat termike nën 7000 kJ/kg dhe

mbi 9000 kJ/kg janë të pakta. Kjo shpërndarje e vlerës termike tregon së është mjaft e

vazhdueshme përgjatë tërë shtresës së qymyrit me një koeficient të vogël të variacionit. Vlerat

qendrore (mesatarja, mediana e moda) gjenden brenda intervalit 8000 – 8500 kJ/kg dhe

shpërndarja paraqitet njëmodale.

Histograma e përmbajtjës së karbonit tregon për një shpërndarje shumëmodale me tre

intervale kryesore. Intervalet 25 – 27%, 23 – 25% dhe 21 – 23 % janë intervale në të cilat

gjenden 83.33 % të provave. Intervali i shpërndarjes së karbonit është me rang 7.10 me vlerën

maksimale 27.30 dhe atë minimale 20.20.

Shëprndarja e përmbajtjes së oksigjenit paraqitet pa modë që d.m.th se nuk kemi përsëritje të

vlerave në prova. Shpërndarja është me asimetri negative (të majtë) me intervalin kryesor të

shpërndarjes 50 - 53 %.

Shpërndarja e oksigjenit është mjaft homogjene në shtresën e qymyrit. Këtë e tregon edhe

koeficienti i variacionit që është mjaft i vogël (Kv = 8.70 %).



Histograma e përmbajtjes së hidrogjenit tregon një shpërndarje pothuajse normale të vlerave

të hidrogjenit. Vlerat qendrore janë pothuajse të njejta. Moda dhe mediana kanë vlerën 6.6

kurse mesatarja 6.5. Rangu i shpërndarjes është mjaft i vogël (1.5) me vlerën maksimale 7.2 dhe

vlerën minimale 5.7 .

Intervalet kryesore të përmbajtjes së hidrogjenit janë: intervali 6.3 – 6.6 % dhe 6.6 – 6.9 % që së

bashku përfshijnë 58.33 % të provave.

Azoti paraqitet me shpërndarje lognormale me asimetri pozitive (të djathtë). Intervali kryesor i

shpërndarjes së azotit është intervali me përmbajtje 0.41 – 0.51 % azot, i cili përmban 58.33 %

të provave. Një shpërndarje e tillë e vërteton atë që përmbajtja e azotit në përgjithësi është e

vogël në linjitet e basenit të Kosovës. Vlera maksimale e përmbajtjes së azotit është 0.75 %.

Histograma e shpërndrajes së sulfurit në linjitin natyror tregon një shpërndarje lognormale me

asimetri pozitive (të djathtë). Shpërndarja është njëmodale (me vlerën e modës 0.88) që i

përket intervalit kryesor të shpërndarjes së sulfurit. Tre janë intervalet kryesore të shpërndarjes

së sulfurit: intervali 0.8 – 1.0 % me 40.0 % të provave, intervali 1.0 – 1.2 % me 25.56 % të

provave dhe intervali 0.6 – 0.8 % me 18.89 % të provave. Këto intervale së bashku përfshijnë

84, 45 % të provave.

Pra, në përgjithësi përmbajtja e sulfurit në linjitet e basenit të Kosovës është e vogël (0.98 %).

6.2.4 Analiza korrelative

Analiza korrelative mudëson vlerësimin e bashkëlidhjes në mes të variablave. Kovarianca është

matja e kësaj lidhje (marrëdhënie) dhe mvarshmëria e ndryshueshmërisë të secilës prej dy

variableve. Kjo metodë rezulton në një numër ndërmjet -1 dhe +1 që shpreh se sa afër dy

variabla janë të lidhura njëra me tjetrën. Kjo paraqitet nëpërmjet të koeficientit të korrelacionit

- r. Koeficienti ikorrelacionit tregon forcën dhe drejtimin e një marrëdhënie lineare në mes të dy

variablave të rastit.

Interpretimi i madhësisë së koeficientit të korrelacionit është bërë duke marrë për bazë

vlerësimin që përdoret në përgjithësi të madhësisë së korrelacionit si më poshtë:



Vlera e korrelacionit Interpretimi

≤ 0.50 Shumë i dobët

0.51 deri 0.79 Dobët

0.80 deri 0.89 Mesëm

≥ 90 I lartë (mirë)

Në këtë analizë korrelative janë paraqitur korrelacionet në mes të përbërsve kryesor kimik të

linjitit në formë tabelare përmes matricave të korrelacionit.

6.2.4.1 Analiza korrelative e përmbajtjes elementare dhe teknike të linjitit natyror

Nga matrica e analizës korrelative të përbërsve kryesor të linjitit të basenit të Kosovës vërehen

vlera të ndryshme të korrelacionit që tregojnë bashkëlidhje të ndryshme të këtyre përbërsve

(tabela 6.5).

Korrelacion të lartë (të mirë) pozitiv paraqesin përbërsit: vlera termike me karbonin (r=0.98),

Cfix me vlerën termike (r = 0.96), Cfix me karbonin (r = 0.95), volatile me karbonin (r = 0.94).

Korrelacion mesatar ekziston më mes të: Cfix dheazotit (r = 0.89), volatile me vlerën termike ( r =

0.88), karbon me azot dhe lagështi me oksigjen (r = 0.82) si dhe vlera termike me azotin (r =

0.81). Korrelacion mesatar negativ kemi në mes të përbërsve: hiri me oksigjenin (r = -0.87), hiri

me karbonin (r = -0.86) dhe hiri me volatilet (r = -0.83). Korrelacioni në mes të variablave tjera

të përbërjes elementare dhe teknike të linjitit paraqitet e dobët apo shumë e dobët.



Tabela.6.5 Matrica e korrelacionit e përmbajtjes elementare dhe teknike të linjitit natyror

Karakteristikë tjetër e këtyre përbërsve është se hiri ka korrelacion negativ me të gjithë

përbërsit tjerë përpos me sulfurin. Nga kjo mund të përfundojmë se me rritjen e përbërjessë

hirit në linjite zvogëlohet përmbajtja e përbërësve tjerë dhe anasjelltas kurse me rritjen e

përmbajtjes së hirit rritet edhe përmbajtja e sulfurit. Poashtu edhe lagështia ka korrelacion

negativ përpos me oksigjenin dhe hidrogjenin. Pra, me rritjen e lagështisë rritet edhe

përmbajtja e oksigjenit dhe hidrogjenit.

Në përgjithësi bashkëlidhja në mes përbërsve kryesor të linjiteve ndikohet nga kualiteti i

linjiteve si dhe proceset e formimit të linjiteve.

6.2.4.2 Analiza korrelative e përmbajtjes së mineraleve (oksideve) në qymyr – linjit

Analiza korrelative e përmbajtjes së mineraleve të oksideve (tabela 6.6) tregon për një

korrrelacion të lartë pozitiv në mes të oksidit të siliciumit (SiO2) me: oksidin të kaliumit (K2O)

dhe oksidin e titanit (TiO2) ku r = 0.92 dhe korrelacion të lartë negativ me oksidin e kalciumut

(CaO) me r = 0.90. Pra, me rritjen e SiO2 rritet edhe K2O dhe TiO2 kurse zvogëlohet CaO.



Tabela.6.6 Matrica e korrelacionit e përmbajtjes së mineraleve (oksideve) të linjitit

Oksidi i kalciumit ka korrelacion të lartë negativ me oksidin e titanit (r = -0.94) dhe me oksidin e

kaliumit (r = -0.91) dhe korrelacion mesatar pozitiv me oksidin e fosforit (r = 0.80).

Në përgjithësi analiza korrelative e mineraleve tregon korrelacion të ndryshëm të mineraleve

dhe duke u bazuar në këtë analizë mund të gjykohet në përmbajtjen e mineraleve të caktuara

duke u bazuar në përmbajtjen e mineraleve tjera për rastet kur kemi korrelacion të lartë pozitiv

apo negativ.

6.2.4.3 Analiza korrelative e përmbajtjes së elementeve inorganike dhe elementeve gjurmë

në qymyr – linjit

Matrica e korrelacionit të përmbajtjes së elementeve inorganike të linjitit (tabela 6.7) në

përgjithësi e përcjell analizën e përmbajtjes së mineraleve (oksideve) pasi kemi të bëjmë me

elementet e të njejtave okside.



Tabela.6.7 Matrica e korrelacionit e përmbajtjes së elementeve inorganike të linjitit

Analiza korrelative e elementeve gjurmë që hyjnë në përbërjen e linjitit të basenit të Kosovës

(tabela 6.8) tregon për ekzistimin e korrelacionit të lartë pozitiv në mes të plumbit dhe kallajit (r

= 0.98), vanadiumit dhe kallajit (r = 0.95), vanadiumit dhe plumbit (r = 0.94), bakrit dhe kromit (r

= 0.93), nikelit dhe kobaltit (r = 0.91) dhe vanadiumit dhe zinkut (r = 0.90).

Karakteristika tjera të analizës korrelative për këto elemente janë: arseni ka korrelacion shumë

të dobët (të papërfillshëm) me të gjitha elementet tjera gjurmë; nuk ka ndonjë korrelacion të

theksuar negativ në mes të elementeve; nuk ka fare korrelacion, pra kemi një korrelacion me

vlerë zero (r = 0.00) në mes të plumbit dhe molibdenit.



Tabela.6.8 Matrica e korrelacionit e përmbajtjes së elementeve gjurmë në linjit



6.2.5 Analizë hapësinore e parametrave kryesor të linjitit në basenin e Kosovës

Me qëllim studimi të parametrave kryesore që karakterizojnë cilësinë e shtresës së qymyrit

është përdorur analiza hapësinore. Analiza hapësinore me teknikat e saj mundëson përshkrimin

e shpërndarjes së variablave që studiohen, identifikimin nga studiuesi jo vetëm tipin e

shpërndarjes për variablin që studiohet por edhe në raport me fqinjësinë e saj si dhe

mundësinë e shikimit për ekzistimin e ndonjë modeli të shpërndarjes hapësinore.

Qëllimi kryesor i analizës hapësinore për këtë basen qymyror është që të sqarohen disa

parametra kryesorqë karakterizojnë shtresën e qymyrit dhe kualitetin e tij. Analiza hapësinore e

basenit qymyror të Kosovëse ka përfshi ndërtimin e një seri hartash ku janë përcaktuar pjesët e

vendburimit sipas kualitetit të qymyrit [31].

Në këtë disertacion, nga baza e të dhënave janë krijuar hartat e izolinjave për parametrat

kryesor që qymyrit si: harta e izolinjave për karbonin fiks (Cfix), harta e izolinjave për materiet

fluturuese (volatilet), harta e izolinjave për hirin, harta e izolinjave për vlerën termike dhe harta

e izolinjave për sulfurin.

Shpërndarja hapësinore e karbonit fiks tregon së në pjesët anësore të basenit , linjiti përmban

vlera më të vogla të Cfix (fig. 6.2). Vlera më të mëdha të Cfix lajmërohen në pjesët qendroredhe

në një pjesë në veri-perendim të basenit. Gjatë përpunimit janë përdorur analizat në gjendje të

thatë të linjitit.

Harta e izolinjave për materiet fluturuese (volatilet) paraqet një shpërndarje të njëtrajtshme

gjatë gjithë basenit të vlerave të volatileve (fig. 6.3). Ndrysheshmëri më e madhe e vlerave të

volatileve paraqitet në pjesën qëndrore të basenit. Në këtë rast për analizë janë përdorur

rezultatet nga analiza në gjendje të thatë të linjitit.

Shpërndarja hapësinore e hirit që përmbahet në linjite tregohet e njëtrajtshme (fig. 6.4).

Përmbajtja e më e vogël e hirit paraqitet në pjesën veriore dhe veri-perendimore të basenit

kurse përmbajtjet më të larta kemi në pjesën jugore dhe lindore të basenit. Gjatë përpunimit

janë përdorur rezultatet e analizavetë linjitit në gjendje natyrore.



Nga harta e izolinjave të vlerës termike mund të konstatojmë se kemi një shpërndarje

hapësinore mjaft të njëtrajtshme të këtij parametri për tërë basenin (fig. 6.5). Vlerat më të

ulëta të vlerës termike paraqiten në pjesën veri-lindore të basenit ku kemi edhe

ndryshueshmeri më të madhe të vlerave. Pjesa qendrore e vendburimit paraqitet me

përmbajtje më të madhe të vlerës termike të linjitit. Rezultatet e përpunuara janë nga analizat e

linjitit në gjendje natyrore.

Shpërndarja hapësinore e për sulfurin tregon se në pjesën jugore dhe qëndrore të basenit

përmbajtja e sulfurit është në e njëtrajtshme dhe sillet 0.9 – 1.0 % kurse në pjesën lindore dhe

veri-perendimore përmbajtja e sulfurit lëviz në kufijë më të gjerë dhe rrjedhimisht ka

ndryshueshmëri më të madhe (fig.6.6). Në pjesën lindore përmbajtja e sulfurit lëviz nga 0.5 –

1.8 %. Për përpunim janë shfyrtëzuar analizat e linjit në gjendje natyrore.

Gjithashtu vlen të theksohet se rezultatet e fituara nga analiza hapësinore janë në përputhje me

rezultetet e fituara me anë të metodave statistikore



Figura 6.2. Harta e izolinjave të përmbajtjes së Cfix



Figura 6.3. Harta e izolinjave të materieve fluturuese (volatileve)



Figura 6.4. Harta e izolinjave të përmbajtjes së hirit në linjite



Figura 6.5. Harta e izolinjave të përmbajtjes së vlerës termike



Figura 6.6. Harta e izolinjave të përmbajtjes së sulfurit



7.0 NDIKIMI NË MJEDIS I SHFRYTËZIMITTË QYMYRIT LINJIT NË BASENIN E KOSOVËS

7.1 Aspekte tëpërgjithëshme tëshfrytëzimit tëqymyreve

Qymyri konsiderohet si një nga burimet e energjisë me ndotje më të madhe i cili krijon

probleme mjedisore në faza të ndryshme të shfrytëzimit të tij që nga nxerrja, transportimi,

depozitimi, përpunimi dhe përdorimi i tij. Qymyri prodhon një shumëllojshmëri të ndotësve

gjatë prodhimit të energjisë elektrike dhe liron një numër të konsiderueshëm të ndotësve në

ajër, ujë dhe tokë. Ndikimet mjedisore gjatë shfrytëzimit të qymyreve janë komplekse dhe

varen nga metodat e shfrytëzimit, vendndodhjes së tyre dhe qëllimi i përdorimit [18][26][38].

Ndikimet mjedisore nga shfrytëzimi i qymyreve varen nga thellësia e nxerrjes,nga skema

teknologjike e shfrytezimit, ngaregjimi i ujërave nëntokësor dhe hidrologjia (figura7.1) [26].

Aktivitetet minerare poashtu japin rritje të efekteve vizuale në mjedisin rrethues të minierës

përfshirë lirimin e metanit në atmosferë, lirimin e ujit të kontaminuar dhe prodhimin e

produkteve të mbeturinave të ngurta.



Figura 7.1 Ndikimet mjedisore nga shfrytëzimi, procesimi dhe përdorimi i qymyreve (Burimi:

Mamurekli, 1997)

7.2Problemet mjedisore në minierat me karierë të hapur

Shfrytëzimi sipërfaqësor (me karierë të hapur)i qymyreve kërkon sipërfaqe të mëdha të tokës të

cilat ç’rregullohen përkohësisht duke krijuar kështu një numër të konsiderueshëm sfidash

mjedisore , përfshirë erozionin e dherave, pluhurin, zhurmën, ndotjen e ujit dhe ndikimet mbi

biodiversitetin lokal [19] [20].

Niveli i pluhurit mund të kontrollohet duke spërkatur me ujë rrugët, depozitat dhe shiritat, pra

sistemet që shkaktojnë pluhurin.

Zhurma poashtu mund të kontrollohet nëpërmjet përzgjedhjes së kujdesshme të pajisjeve si

dhe duke izoluar dhe rrethuar makinerinë që shkakton zhurmën. Bimët gjethore në zonat

rrethuese mund të reduktojnë nivelin e emitimit të zhurmës dhe në të njejtën kohë kjo ndikon



nëminimizimin vizual të çrregullimeve që ndodhin si rezultat i aktiviteteve minerare për

nxjerrjen e qymyrit në ambientet rrethuese. Emetimi i gazrave me efekt sere mund të rritet për

shkak të procesit të vetëndezjes së qymyreve në vendburim dhe deponi të qymyrit [21].

Spërkatja me ujë në përgjithësi përdoret për të zvogëluar emetimet e pluhurit. Në vartësi nga

përbërja e shkëmbinjëve rrethues reaksioni i ujit me ambientin mund të shkaktojërritjen e

aciditetit, lirimi i të cilave mund të ketënjë ndikim potencialisht të lartë në mjedis. Gjatë kalimit

të acideve nëpër qymyr, metalet treten duke prodhuar një fluks të materieve toksike që

zakonisht janë të larta si është alumini, hekuri dhe sulfatet [4] [22].

Nga aspektet më kryesore të ndotjes së mjedisit gjatë shfrytëzimit të qymyreve me qiell të

hapur mund të përmendim [4][40] [42]:

Problemet mjedisore gjatë transportimit tëqymyrit

Ndikimi në mjedis për efekt të procesit të transportimit të qymyreve, është i lidhur me faktin e

përfshirjes së mjeteve të tilla sikamionët, vagonët, portet, shiritat dhe maunet që përdoren për

transportimin e qymyrit dhe mund të kenë efekt në ajër dhe cilësinë e ujit dhe si pasojë ndikime

mjedisore shëndetësore nga emetimi i pluhurit dhe ndotjes së ajrit që vijnë nga vet automjetet

apo shiritat.

Ndikimi mjedisor nga transportimi i qymyrit është mesatar dhe lidhet me shpenzimin e

energjisë që përdoret për ngarkimin/shkarkimin e pajisjeve, përdorimi i ujit për zvogëlimin e

pluhurit dhe derdhjeve që ndodhin nga makineritë e ndryshme. Zhurma e shiritave

transportues me të cilët qymyri transportohet nga minierat deri në depozitat dhe pluhuri që

lirohet gjatë transportimit dhe shkarkimit të qymyrit nga shiritat mund të shkaktojë probleme

mjedisore.

Degradimi i eko-sistemit

Shfrytëzimi i qymyreve shkakton degradim të gjerë të ekosistemeve natyrore siq janë tokat,

pyjet dhe mund të lë mbresë të pandreqshme të peisazhit. Dëmtimi i njerëzve, kafshëve dhe

bimëve paraqitet si rezultat i shkatërrimit të vendbanimeve dhe kontaminimit mjedisor që

prishin ekosistemet dhe rrezikojnë shëndetin e njeriut [23] [24][27].



Hapat që janë marrë në operimet minerare moderne si janë planifikimi i mirë dhe menaxhimi

mjedisor minimizojnë ndikimet nga shfytëzimi i qymyrit në mjedis dhe ndihmojë për të

mbrojtur biodiversitetin.

Teknologjitë qymyrore të pastërta janë zhvilluar dhe janë përdorur për të kufizuar emetimet e

grimcave, mbeturinave nga prodhimi i qymyrit, elementet gjurmë, NOx, SOx dhe CO2, duke

kufizuar efektet negative të prodhimit të qymyrit dhe përdorimin e tij. Përmirësime në

efiçiencën e djegies së qymyrit për përfitimin e energjisë kanë arritur tashmë reduktime të

konsiderueshme në emetimet e CO2.

7.3 Ndikimet mjedisore në ajër

Emetimet kryesore në ajër shkaktohen nga ekskavimi dhe transportimi i qymyrit linjit dhe i

mbulesës mbi shtresën qymyrore. Emetimet kryesore në ajër të gjeneruara nga minierat janë

materiet në formë thërrmijash (foto 7.1). Pluhuri qymyror nga zona e minierave aktive

kontribon në masë të madhe në ndotjen e ajrit [36].

Foto 7.1. Ndotja e ajrit të ambientit e shkaktuar nga minierat



Ekskavimi kryhet me anë të ekskavatorëve rotorik të cilët shkëpusin dheun dhe qymyrin prej

shpatit dhe e hedhin në shiritat transportues. Gjatë motit të thatë ky proces prodhon pluhur

duke ndikuar në hapësirën përreth ekskavatorëve dhe punëtorëve.

Transportimi i qymyrit me anë të shiritave të hapur transportues prodhon pluhur për arsye se

përbërësit e lehtë të qymyrit mund lehtë të fluturojnë nga era, veçanërisht në shiritat dorëzues

(foto 7.2). Ky efekt mund të vërehet përgjatë të gjithë shiritave transportues të qymyrit

varësisht nga shpejtësia e erës. Përveç hapësirës brenda minierës, edhe ambienti jashtë saj

është nën ndikim të këtij efekti meqenëse këta shirita transportues dalin jashtë minierave për

të mundësuar transportimin e qymyrit deri në termocentrale.

Burim tjetër të pluhurit paraqesin edhe veturat për mirëmbajtje të cilat futen deri në vendet e

punës gjatë kushteve atmosferike të thata.

Foto 7.2Shiriti transportues i linjitit

Për më shumë, rrugët e pashtruara në miniera janë burime tjera të pluhurit bashkë me zjarret

që shkaktohen nga vetëdjegia e qymyrit.

Kohët e fundit departamenti i mjedisit në kuadër të KEK-ut ka vendosur rrjetin i monitorimit të

kualitetit të ajrit në minierat aktive dhe për rreth minierave (figura 7.2) [8] [9] [10] [35].



Figura 7.2.Pikat e monitorimit të kualitetit të ajrit, (burimi: departamenti i mjedisit, KEK,2012)

Në vijim po i paraqesim të dhënat mbi emisionet e blozës dhe SO2 në ajër gjatë viteve 2005-

2006 (tabelat 7.1 dhe 7.2) [35].

Tabela 7.1.Emetimet e blozës për vitin 2005 dhe 2006

Përqëndrimi i blozës (μg/m3)

2005

2006

Muaji minimal maksimal mesatar minimal maksimal mesatar PLNagj

1 4.37 16.71 7.81 1.37 81.22 16.17 50

2 1.39 35.25 9.98 0.93 44.89 11.17 50

3 1.65 22.81 8.62 1.06 8.63 2.83 50

4 1.71 48.95 6.38 0.82 27.83 3.13 50

5 0.90 8.36 4.25 0.78 9.67 2.90 50

6 1.18 7.42 3.16 1.72 4.17 2.49 50

7 0.89 4.49 1.41 0.88 6.93 2.85 50

8 1.00 7.93 3.42 0.89 6.94 2.13 50

9 1.43 5.35 2.76 0.89 2.31 1.47 50

10 1.53 11.84 4.37 0.93 17.22 2.67 50

11 1.01 33.67 11.66 1.22 25.53 5.38 50

12 0.94 44.29 8.33 1.40 26.57 6.72 50



Siç shihet nga tabelat, gjatë vitit 2005 nuk ka pasur tejkalim të vlerave maksimale të lejuara.

Ndërsa gjatë vitit 2006 (Fig. 7.3), vetëm në janar kishte tejkalim të vlerave maksimale.

Përqëndrimi gjatë atij muaji ka qenë 81.22 μg/m3 [6][35].

Figura 7.3. Përqëndrimi i blozës për vitin 2006

Tabela 7.2.Emetimet e SO2 për vitin 2005 dhe 2006 sipas muajve

Përqendrimi i SO2 (μg/m3)

2005 2006

Muaji minimal maksimal mesatar minimal maksimal mesatar PMLagj*

1 14.63 69.71 25.06 1.39 29.98 11.26 110

2 13.31 75.62 31.52 1.41 27.93 7.71 110

3 3.77 70.70 28.87 1.78 13.36 6.72 110

4 2.34 48.37 22.79 1.24 88.24 26.48 110

5 7.87 71.10 28.78 17.69 103.89 44.50 110

6 3.00 52.77 30.54 13.00 92.45 49.26 110

7 5.51 64.50 22.06 2.42 66.05 37.40 110

8 5.88 110.80 22.98 9.84 64.54 19.68 110

9 6.33 37.57 21.62 6.84 80.96 27.44 110

10 3.16 42.36 15.63 10.04 53.57 29.07 110

11 1.53 14.18 6.71 6.17 56.01 32.04 110

12 2.09 14.28 5.94 3.56 176.92 36.43 110



Siç shihet nga të dhënat e tabelës 7.2, vlerat e lejuara të emisionit të SO2gjatë vitit 2005 janë

tejkaluar gjatë muajit gusht (110.80 μg/m3), ndërsa gjatë vitit 2006 janë tejkaluar gjatë muajit

dhjetor [35].

Nëse shikojmë të dhënat e emetimeve të SO2 sipas viteve (tabela 7.3), vërejmë se vlerat

mesatare tregojnë se ka tejkalime të vogla në Vmh/vit1 për ekosistemin për vitin 2005, 2006

dhe 2011 në Minierën Mirash (figura 7.4 a). Në pikën monitoruese në Grabovc (Miniera Bardh)

tejkalime të vogla ka patur vetëm në vitin 2010 (diagrami 7.4 b) [8] [9] [10].

Tabela 7.3.Emetimet e SO2 sipas viteve për minierat Mirash dhe Bardh

Vendi i

matjes/viti Sektori Sitnicës - Mirash MS Sibovc JP- Bardh

Viti minimal maksimal mesatar minimal maksimal mesatar

2005 5.79 56.00 21.88

2006 6.28 71.16 27.33

2010 12.84 29.55 20.15 19.20 35.85 21.06

2011 21.25 18.30

2012 13.50 9.30 103.89 17.69

1Vlera mesatare e orëve që mund të tejkalohen brenda një viti



Figura 7.4. Përqëndrimi i SO2 sipas viteve a) miniera Mirash, b) miniera Bardh

Në vijim paraqiten vlerat mesatare të pluhurit total për minierat Mirash dhe Bardh sipas viteve

(tabela 7.4).

Tabela 7.4 Vlerat e pluhurit total të depozituar (PTD) për minierat Mirash dhe Bardh sipas viteve

Siç mund të shihet nga tabela 7.4, vlerat e pluhurit total sipas OBSH2-së, prej 300 mg/(m2d) nuk

janë tejkaluar në miniera. Vlerat e rekomanduara për 24 orë (200 mg/m2) janë tejkaluar në vitin

2012 për minierën Mirash 275.84 mg/m2) dhe në vitin 2006 në minierën e Bardhit (225 mg/m2)

(Fig. 7.5). Në vitin 2011 vlerat kanë qenë pak mbi kufirin e vlerave të rekomanduara.

Vlerat e pH, nuk e kanë tejkaluar vlerën pH=7 gjatë viteve. Viti 2012 është përjashtuar nga

analiza e rezultateve për shkak të dyshimeve të rezultateve në këto pika monitoruese.

2Organizat Botërore e Shëndetësisë



Fig. 7.5 Vlerat mesatare të pluhurit total të depozituar në minierën Bardh sipas viteve

Analizë mujore e pluhurit total të depozituat është bërë për vitin 2006pasi në këtë vit kemi

tejkalime në disa muaj (tabela 7.5) [35].

Tabela 7.5Vlerat mesatare mujore në minierën Bardh në vitin 2006

Vlerat mesatare mujore të pluhurit total të depozituar Bardh-2006

Parametrat mg/(m2d)

Pluhuri total

Materiet

inorganike Materiet tretëse pH Kloruret Sulfatet

1 482.52 287.77 194.75 7.67 2.83 8.88

2 106.88 75.48 31.40 7.07 3.03 3.22

3 459.35 327.27 132.08 7.83 2.41 1.08

4 212.04 116.98 95.06 7.04 3.76 1.85

5 146.27 92.43 53.84 6.97 1.23 3.81

6 82.02 56.97 25.06 7.02 1.10 1.27

7 204.14 136.84 67.30 7.26 3.70 0.75

8 427.97 319.42 108.55 7.10 2.85 3.04

9 181.73 36.58 145.15 7.17 2.05 0.36

10 147.50 65.13 82.37 6.67 1.98 0.94

11 94.13 68.95 25.18 7.07 2.06 3.78

12 161.80 104.37 57.43 6.85 2.95 0.91

Mes 225.53 140.68 84.84 7.14 2.49 2.49



Të dhënat e tabelës tregojnë qartë se gjatë vitit 2006 ka pasur tejkalim të vlerave kufitare për

pluhur depozitues për tre muaj si dhe vlerave të pH-së optimale. Kjo është ilustruar në figurën

7.6.

Fig. 7.6. Vlerat e përqëndrimit të pluhurit për vitin 2006 në minierën Bardh

Vlerat tregojnë ndotjet kryesore në miniera të sjellura nga jashtë. Meqenëse nuk ka matje për

drejtimin dhe shpejtësinë e erës paralel me matjet e cilësisë, mund vetëm të supozohet se

emetimet nga TC A dominojnë ndaj emetimeve nga minierat. Për të shpjeguar këtë supozim,

figura 7.7në vijim paraqet krahasimin e përqindjeve të pluhurit në të dy stacionet matëse. Për

të përmirësuar këtë gjendje nevojiten matje afatgjata dhe stacione matëse shtesë.

Figura 7.7. Përmbajtja e pluhurit në pikat matëse Seperacion dhe minierën Bardh për vitin 2004

0

100

200

300

400

500

600

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Kufiri i lejuar

Pluhuri total



Ndotjanga pluhuri mund të redukohet duke lagur sipërfaqen gjatë muajve të verës. Poashtu

edhe menaxhimi adekuat i qarkullimit të automjeteve operative dhe kontrollimi në rrugët e

pashtruara mund të kontribuojë në reduktimin e emetimeve sekondare. Këto masa duhet të

përcaktohen në mënyrë operative në bazë të gjendjes meteorologjike.

7.4 Emetimet në ujërat sipërfaqësor

Rrjedhjet natyrale të ujit që rezultojnë nga reshjet atmosferike në mjaft raste rezultojnë të

ndotura gjatë kalimit në mjediset e minierës së qymyrit.

Nga ana tjetër, në sektorin për rreth minierës sipërfaqësore, prishet qarku hidrologjik edhe për

shkak të disa ndërthurjeve të ujrave sipërfaqsore me ujrat që dalin nga miniera, gjë që

reflektohet edhe në përbërjen kimike të këtyre ujrave [4] [36] [42].

Reshjet atmosferike çojnë në rritjen e sasisë së ujërave përgjatë sipërfaqes së minierave

sipërfaqësore. Në vartesi nga sasia e reshjeve dhe sasitë e ujërave nëntokësore, sasia e

përgjithshme e ujit arrin në ujëgrumbulluesin kryesorprej nga largohet deri në lumenjtë Drenica

dhe Sitnica përmes pompave elektrike dhe gypave përkatës. Gjatë rrugëtimit nëpër minierë, uji

pasurohet me substanca të ndryshme sidomos me klorure dhe sulfate [5].

Kualiteti i ujërave sipërfaqësore në miniera karakterizohet me mineralizim të lartë me sulfate

në saje të tretësirës së gipsit dhe mineralizimit të sulfateve nga oksidimi i piritit. Në saje të

përqëndrimit të lartë të karbonatit të mbeturinave dhe shtesave të linjitit, vlerat e pH-së janë

në nivelin neutral. Tabela në vijim (tabela 7.6) tregon parametrat e ujërave të minierës dhe

lumenjve, ku derdhen ujërat e drenazhuara të minierave.

Kualiteti i ujërave është monitoruar dhe përcaktuar sipas figurës 7.8 [8][9][10]. Pikate mostrimit

ndodhen në vendet ku rrjedhin lumenjtë, pikat shkarkuese të drenazhimit dhe brenda

minierave.



Figura 7.8 Skema e monitorimit të ujërave sipërfaqësore

Tabela 7.6 Vlerat e disa parametrave të ujërave të minierës dhe lumenjëve3

Parametrat

Lumi Drenica

para Bardhit

Miniera

Bardh

Lumi Drenica

pas Bardhit

Miniera

Mirash

Sitnica

pas deponisë së

hirit

pH 8.45 7.67 8.0 7.6 8.2

Oksigjen i tretur 8.8 15 9.6 17.3 5.2

Mat. të suspenduara mg/l 15 420 100 400 137

Fortësia 17.64 77 22.4 73.7 23

Ca mg/l 66 180 94 170 100

Mgmg/l 36 223 40 213 40

Clmg/l 26 286 27 275 60

NO3 mg/l 7 6.5 4.9 7.2 4.9

HCO3mg/l 366 604 354 600 299

SO4 mg/l 118 1925 76 1912 168

3Rheinbraun Engineering Und Wasser GMBH (RE), Germany



Nga të dhënat e tabelës 7.6, shihet se uji i lumit Drenica pasi kalon minierën e Bardhit shfaq

përqëndrim më të ultë të sulfatit se sa më parë. Kjo ka mundur të ndodhë se në momentin e

marrjes së mostrave nuk ka pasur shkarkim të ujërave nga miniera në lum. Vlera e lartë e pH-së

së ujit të lumenjve tregojnë se ka ndotje me ujëra të zeza me prejardhje organike. Mirëpo, si do

që të jetë, nga analizat mund të shihet dominimi i mineralizimeve në ujërat e minierave.

Përmbajtja e sulfatit në ujërat e minierave është afër 2000 mg/l. Sulfati nuk mund të

reduktohet në ujë me metoda të thjeshta teknike dhe të lira. Prandaj është me rëndësi që

shkalla e shkarkimit të ujit të minierës në rrjedhjen pranuese të mos e kaloj 10% e rrjedhjes së

përhershme të lumit.

Substancat e suspenduara në ujin e minierës tregojnë vlera të larta rreth 400 mg/l. Sipas

udhëzimeve të BE-së për ujin për rritjen e peshkut, lejohet deri në 25 mg/l.

Të dhënat e kualitetit të ujërave sipërfaqësor janë në dispozicion nga matjet mujore dhe

vjetoretë Institutit INKOS për rrjedhjen e lumenjëve Drenica dhe Sitnica. Si bazë për vlerësimet

mbi efektet në dalje nga minierat e qymyrit janë marrë vlerat e drenazhimit të lumit Sitnica dhe

Drenica nga vitet 2010 deri 2012. Pas përpunimit të rezultateve nga matjet janë dhënë

karakteristikat e vlerave të kualitetit të ujit për lumin Sitnica dhe Drenica në dalje nga miniera

që paraqiten në figurën 7.9 dhe figurën 7.10.

Figura 7.9. Vlerat karakteristike të cilësisë së ujit për lumin Sitnica



Figura 7.10Vlerat karakteristike të cilësisë së ujit për lumin Drenica

Parametrat e treguara në figurën e mësipërme mund të konsiderohen të përshtatshme për të

përfaqësuar cilësinë e ujit të lumit pa efekte nga minierat.

Cilësia e pritshme e ujit që drenazhohet pa asnjë trajtim paraprak mund të vlerësohet duke

përdorur parametrat e cilësisë nga uji i pompuar nga miniera e Mirashit (figura 7.11,STEAG

2006) [36]. Duhet të kihet parasysh që pikat e provëmarrjes nuk tregojnë gjithëmonë cilësinë e

ujit të pompuar sepse provat mund të kenë përmbajtje të ndryshuar për shkak të ujërave të

shiut.

Figura 7.11. Karakteristikat e cilësisë së ujit të drenazhuar (STEAG 2006)



Tabela e mëposhtme (tabela 7.7) krahason vlerat dhe tregon se uji i lumit mund të ndikohet

kryesisht nga sulfatet, kloruret si dhe materiet organike, nëse nuk bëhet pastrim paraprak.

Lidhur me metalet e rënda apo elemente tjera gjurmë në matjet e kryera gjatë viteve 2010 –

2012 nuk vërehet ndonjë tejkalim. Çështje mbetet saktësia e rezultateve të matjeve për shkak

të akreditimit të laboratorit e kalibrimit të instrumenteve.

Tabela 7.7. Krahasimi i cilësisë së ujit

Uji i drenazhuar nga minierat ekzaminohet në periudha mujore së bashku me kualitetin e ujit të

lumit. Për vitet 2010 deri 2012 janë përpunuar rezultatet në formë të shkruar për të vlerësuar

efektet në ujërat sipërfaqësore (tabelat 7.8 dhe 7.9).

Tabela 7.8. Cilësia e ujit për vitet 2010- 2012 Miniera Bardh – Lumi Drenica

Mihja Bardh- Lumi Drenica Njesia Viti 2010 2011 2012

Përçueshmëriaelektrike µS/cm 1259 538 509.5 Vlera pH - 7.73 7.52 7.8 Nitrati mg/l 1.3 3.1 5.5

Nitriti mg/l 0.002 0.029 0.067 Sulfati mg/l 27 35 154 Kloruret mg/l 58 33 32 Oksigjeniitretur mg/l 5.23 8.30 9.3 Fenolet mg/l 0.011 0.013 0.002 Fosfatet mg/l - 1.53 0.36 Materietesuspenduara mg/l 35 10 35 NH4+ mg/l - 0.12 0.26

Harxhimi KMnO4 mg/l 39.06 98.44 127.5 Rrjedha m3/s - 0.0082 0.005

Lumi Sitnica Mirash Lumi Sitnica Mirash Lumi Sitnica MirashVlera pH 6.8 6.7 7.9 7.8 8.4 8.7Perçueshmeria elektrike 230 175 486 1381 1100 3700Kloride 3 45 28 90 70 290Sulfate 29 75 78 924 516 1741Hidrogjen karbonate 104 232 284 447 381 600Nitrate 0 0 3.7 10.3 14 72KMnO4 5 3 15 45 26 183

Minimum Mesatare Maksimale



Tabela 7.9. Cilësia e ujit për vitet 2010- 2012 Miniera Mirash – Lumi Sitnica

Mihja Mirash- Lumi Sitnica Njesia Viti 2010 2011 2012

Përçueshmëriaelektrike µS/cm 2180 992 1260

Vlera pH - 8.17 7.90 7.7

Nitrati mg/l 8.7 3.8 3.8

Nitriti mg/l 2.13 0.064 0.2

Sulfati mg/l 264 102 426

Kloruret mg/l 64 46 45

Oksigjeni I tretur mg/l 9.79 12.08 10.3

Fenolet mg/l 0.033 0.014 0.015

Fosfatet mg/l - 1.17 1.7

Materi.esuspenduara mg/l 431 7.0 25.7

NH4+ mg/l - 0.016 1.5

Harxhimi KMnO4 mg/l 87.20 131.25 155

Rrjedha m3/s 0.1168 0.016 0.04

Krahasimi i vlerave vë në pah se parametrat sulfat, klorid, mbetjet e thara dhe trupat e

liruarkarakterizohen për nga ndikimi në drenazhimin e minierave. Rritja e sulfatit dhe kloridit në

pjesët e poshtme shkarkuese vlerësohet e pranueshme por meqenëse vlerat mesatare dhe ato

maksimale në lumin Sitnica zvogëlohen në pjesët e poshtme shkarkuese, është e dyshimtë nëse

janë zgjedhur pikat e përshtatshme të mostrimit dhe nëse mostrimi apo analizat kimike kryhen

gjithmonë në mënyrë adekuate (SESA 2008).

Ndotjanga trupat e liruar mund dhe do të duhej të reduktohej me procedura të thjeshta, p.sh.

ngritja e liqeneve të vogla sedimentuese në pjesën e sipërme të pikave shkarkuese.

Sa i përket minierave, drenazhimi i acideve paraqet një proces të zakonshëm në fushat afër

minierave të qymyrit anembanë botës, si rezultat i oksidimit të sulfateve, kryesisht të piritit

(sulfat i hekurit), reaksioni i të cilit zvogëlon vlerat e pH dhe favorizon mobilizimin e metaleve të

rënda. Inspektimet në minierë nuk paraqitën dëshmi të drenazhit të acideve dhe analizat kimike

të këtyre ujërave konfirmuan vrojtimet e bëra në terren (vlerat e pH rreth 8). Kjo ndodh

kryesisht për shkak të shtresave të karbonateve brenda linjitit, që neutralizojnë aciditetin e

gjeneruar. Cilësia e ujit në miniere është e prezantuar në tabelën 7.10, sipas Carl Bro (2003) [1].



Tabela 7.10Ndotja e minierave

Një tjetër çështje e rëndësishme mjedisore është përqëndrimi i shtuar i substancave të

suspenduara në ujërat e minierave që arrijnë 900 mg/l, që tejkalon për 36 herë udhëzimet e BE-

së për ujërat e populluara me peshq (25 mg/l). Përqëndrimi i sulfatit në ujërat e minierës

gjithashtu është mjaft i lartë(deri në 2300 mg/l) dhe mund të dëmtojë florën dhe faunën e

rrjedhjeve të tepërta. Përqëndrimi i fenolit në ujërat e minierës së Mirashit është në nivele të

larta dhe tejkalon për 25 herë standardet e BE-së për ujë të pijshëm, që është 0.02 mg/l.

Metalet e rënda janë brenda limiteve të përcaktuara maksimale për ujë të pijshëm sipas

standardeve të BE-së, përveç vlerave të Ni, që janë pak më të larta (20 mikrogram/l). Plumbi

gjithashtu është afër limitit prej 10 mikrogram/l.

Kjo mund të vërtetohet edhe me përpunimin e rezultateve të matjeve për vitet 2010 – 2012

(tabela 7.11). Përqëndrimi i fenoleve në ujërat e minierës në Mirash kanë qenë në shumicën e

rasteve të tejkaluara edhe pse kemi patur zvogëlime në krahasim me vitet e kaluara kurse për

minierën e Bardhit përmbajtja e fenoleve në ujërat e minierës ka qenë në kufijtë e lejuar prej

0.02 mg/l. Vlerat e Ni tregohen më të larta në përmbajtjen e ujit të minerës për të dy minierat

me përmbajtje 40 µg/l që tejkalon standaredet e BE-së për ujë të pijshëm. Plumbi është në

kufijtë e lejuar nën 10 µg/l.



Tabela 7.11. Cilësia e ujit në miniera për vitet 2010 -2012

Parametrat/Miniera Miniera Bardh Miniera Mirash

Vlera pH 7.52 - 7.80 7.70 - 8.17

Kloride [mg/l] 32.00 - 58.00 45.00 - 64.00

Sulfate [mg/l] 27.00 - 154.00 102.00 - 426.00

Materie të suspenduara [mg/l] 10.00 - 35.00 7.00 - 431.00

Nitrate[mg/l] 1.30 - 5.50 3.80 - 8.70

Hargjimi KMnO4 [mg/l] 39.06 - 127.50 87.20 - 155.00

Fenol [mg/l] 0.002 - 0.013 0.015 - 0.033

Kadmium (Cd) [mg/l] <0.02 <0.02

Nikel (Ni)[mg/l] 0.049 - 0.065 0.040 - 0.085

Plumb (Pb)[mg/l] 0.003 - <0.02 0.004 - < 0.02

Lëshimi i sasive të larta të substancave toksike në një kohë të shkurtër mund të ketë ndikim në

tërë sistemin ekologjik të lumenjëve. Njëkohësisht, ndotja kronike me lëndë toksike të lëshuara

në masa me përqendrim relativisht tëulët përgjatë periudhave të gjata mund të shkaktojë

dëmtime të dukshme në sistemet lokale ekologjike. Ujërat sipërfaqësore të minierave janë

gjithashtu burime potenciale të ndotjes së ujërave tokësore dhe të tokës, për shkak të lëshimit

të substancave toksike në atë vend.

Këto përqëndrime dëshmojnë nevojën potenciale për trajtim të ujërave minerale, varësisht nga

cilësia e ujit të derdhur dhe cilësia dhe sasia e rrjedhës që pranon këto derdhje. Standardet

minimale do duhej të jenë instalimi i pellgjeve mbledhëse, me qëllim të zvogëlimit të ngarkesës

me materiale të suspenduara të ngurta dhe të pluhurit të qymyrit (STEAG 2006). Për këtë janë

duke u shfrytëzuar pellgjet natyrore, ndërsa ekzistojnë edhe sisteme të drenazhit.

7.5 Rezultatet e monitorimit të ujërave nëntokësor

Korporata Energjetike e Kosovës (KEK) viteve të fundit bënë monitorimin e ndikimit në ujëra

nëntokësor dhe dhera nga shfrytëzimi i qymyrit linjit në basenin qymyror të Kosovës. Në këtë

disertacion do të përqëdrohemi në rezultatet e monitorimit për vitet 2011 -2012 dhe ate vetëm

në pikat monitoruese në miniera të qymyrit [8][9][10].



Sipas departamentit të mjedisit të KEK-ut ujërat nëntokësor konsiderohentë gjitha ujërat që

janë nën sipërfaqen e tokës, në zonën e ngopur dhe në kontakt të drejtpërdrejt me tokën apo

nëntokën. Janë prezente në gjithë shtrirjen e minierave (figura 7.12). Ujërat nëntokësore në

kuptimin e modelit hidrogjeologjik, lokacioni i minierave ekzistuese e sidomos Sibovcit-JP,

identifikohet si në vijim:

- nga shtresat ujëmbajtëse (aquiferi)

- të krijuara nga infiltrimi i ujërave sipërfaqësore

- të krijuara nga raporti i tyre me të reshuraatmosferike

- ngaprezenca e thyerjevetektoniketëqymyrevedhe

- aluvionet

Figura 7.12Skema e monitorimit të ujërave nëntokësorë (burimi;KEK 2012)

Gjendja kualitative e ujërave nëntokësorë në aspektin ambiental definohet në bazë të gjendjes

kuantitative dhe gjendjes kimike të tij.

Gjendja ambientale e ujërave nëntokësorë është e definuar me 5 (pesë) gjendje ambientale

(tabela 7.12 ).



Gjendja kuantitative: bazohet në monitorimin e bërë të ujërave nëntokësor, karakteristikave të

shtresave ujëmbajtëse (tipologjinë permabilitetin, koeficientit të depozitimit dhe shfrytëzimit të

ujërave). Për një trup hidrik nëntokësor themi se është në gjendje të ekuilibrit atëherë kur niveli i

tij është i qëndrueshëm (konstant) së paku 10 vite, dhe bazuar në këtë definohet gjendja

kuantitative (tabelat e meposhteme: 7.13; 7.14 dhe 7.15)) (KEK 2012)[10].

Tabela 7.12. Kriteret për caktimine gjendjes ambientale të ujërave nëntokësor (sipas KEK 2012)

GJENDJA

AMBIENTALE KRITERET

SHËLQYESHME NDIKIMET ENTROPIKE ME VLERË ZERO APO SHUMË TË VOGLA TË BURIMIT. RASTE TË VEÇANTA NËSE AI

BURIM KA VLERË TË RËNDËSISHËM NATYROR

E MIRË NDIKIMI ENTROPIK I REDUKTUAR SI NË ASPEKTIN KUANTITATIV ASHTU EDHE NË ATË KUALITATIV

E MJAFTUESHME NDIKIMI ENTROPIK I REDUKTUAR NË ASPEKTIN KUANTITATIV MIRËPO ME EFEKT SINJIFIKATIV NË

KUALITETIN E BURIMIT UJOR EDHE NË ATË KUALITATIV

JO E MIRË4 IMPAKTI ENTROPIK ME NDIKIM REVALANT NË KUALITETIN DHE KUANTITETIN E BURIMIT.

NATYRËN E RRALLË PA IMPAKT ENTROPIK NË KUALITET DHE KUANTITET, MIRËPO KARAKTERIZOHET ME KARAKTERISTIKA TË

RRALLA KIMIKE DHE POTENCIAL TË VOGËL KUANTITATIV.

Tabela 7.13. Kriteret për caktimine gjendjes kuantitative të ujërave nëntokësor

GJENDJA

KUANTITATIVE KRITERET

KLASA A NDIKIMI ENTROPIK ËSHTË ZERO APO NEGLIZHOHET. QËNDRUESHMËRIA DHE SASIA E UJËRAVE ËSHTË

PREZENTE PËR NJË PERIUDHË TË GJATË KOHORE.

KLASA B NDIKIMI ENTROPIK I REDUKUAR. BILANCI DISEKUILIBRUAR. PËRDORIMI I UJIT JO I MADH. PERIUDHA E

GJATË KOHORE ME SASI TË UJIT.

KLASA C NDIKIMI ENTROPISË SINJIFIKATIV. PËRDORIMI I KUFIZUAR PËR SHKAK TË PREZENCËS SË STRUKTURAVE TË

NDRYSHME NËNTOKËSORE

KLASA D NDIKIMI ENTROPIK ËSHTË ZERO APO NEGLIZHOHET PREZENCA E HIDROGJEOLOGJISË KOMPLEKSE, ME

POTENCIALE TË BRISHTA.



Tabela 7.14. Gjendja kimike e ujërave nëntokësor

GJENDJA

KUANTITATIVE KRITERET

KLASA 1 NDIKIMI ENTROPIK ËSHTË ZERO APO NEGLIZHOHET. KARAKTERISTIKAT E MIRA HIDROKIMIKE

KLASA 2 NDIKIMI ENTROPIK I REDUKUAR. KARAKTERISTIKAT E MIRA HIDROKIMIKE

KLASA 3 NDIKIMI ENTROPISË SINJIFIKATIV. KARAKTERISTIKAT E MIRA HIDROKIMIKE NË PËRGJITHËSI POR ME DISA

SHENJA TË PËRKEQËSIMIT.

KLASA 4 NDIKIMI ENTROPIK RELEVANT ME KARAKTERISTIKAT HIDROKIMIKE KËQIJA.

KLASA 5 NDIKIMI ENTROPIK ËSHTË ZERO APO NEGLIZHOHET. KARAKTERISTIKAT HIDROKIMIKE KËQIJA DHE

TEJKALOJNË KLASËN E 3

Tabela 7.15. Klasifikimi kimik i ujërave nëntokësor bazuar në analizat kimike

PARAMETRAT NJËSIA KLASA 1 KLASA 2 KLASA 3 KLASA 4 KLASA 5

PËRÇUESHMËRIA ELEKTRIKE ΜS/CM, 200 <400 <2500 <2500 <2500 <2500

KLORURET MG/L <25 <250 <250 <250 <250

MANGANI MG/L <20 <50 <50 <50 <50

HEKURI MG/L <50 <200 <200 <200 <200

NITRATI MG/L < 5 <25 <50 <50 <50

SULFATET MG/L <25 <250 <250 <250 <250

JONE AMOMIUM MG/L <0.05 <0.5 <0.5 <0.5 <0.5

Duke u bazuar në përpunimin e të dhënave të analizave të ujërave nëntokësor vërehet se kemi

rritje të sulfateve për vitin 2011 në pikën monitoruese 2 (piezometrin 2) (figura 7.13). Poashtu

kemi përmbajtje të rritur të sulfateve në pikën monitoruese 1 për vitin 2012 (figura 7.14). Të dy

këto pika i përkasin zonës së minierave aktive ku është shrytëzuar qymyri.



Fig.7.13.Analizat e ujërave nëntokësor për vitin 2011në zonën e minierës

Fig. 7.14 Analizat e ujërave nëntokësor për vitin 2012në zonën e minierës

Nga monitorimete kualitet të ujërave nëntokësor për vitet 2011 dhe 2012 dalin këto klasifikime

të ujërave nëntokësor (tabela 7.16dhe tabela7.17)

Në përgjithësi vlerat e parametrave të ujërave sipërfaqësorë që tejkalojnë kategorinë III duhet të

trajtohen para se të shkarkohen në recipient.



Sa i përket ndikimit në dhera (tokë) nga aspekti i kimizmit gjatë shfrytëzimit të qymyrit linjit në

basenin e Kosovës nuk është vërejturqë ka monitorime të tilla përpos raporteve që bëhen në

lidhje me ndryshimet karakteristike të tokës nga punimet minerare.



Vlerat Klasa Vlerat Klasa Vlerat Klasa Vlerat KlasaPërçueshmëria elektrike μS/cm, 200 1736 2 1227 2 949 2 419 2 <400 <2500 <2500 <2500 <2500 <2500Kloruret mg/l 81.5 2 75.2 2 22.7 1 19 1 <25 <250 <250 <250 <250 <250Mangani mg/l 0.02 1 0.02 1 0.02 1 0.02 1 <20 <50 <50 <50 <50 <50Hekuri mg/l 0.04 1 0.04 1 0.027 1 0.02 1 <50 <200 <200 <200 <200 <200Nitrati mg/l 35 3 28.4 3 4.3 1 5.9 2 < 5 <25 <50 <50 <50 <50Sulfatet mg/l 781 4 338 3 173 2 96.6 2 <25 <250 <250 <250 <250 <250Jone amomium mg/l 0.7 2 0.08 2 0.03 1 0.026 1 <0.05 <0.5 <0.5 <0.5 <0.5 <0.5

Klasa 2 Klasa 2 Klasa 1 Klasa 1

Klasa B Klasa B Klasa A Klasa AMjaftues

hëm E mirëShkelqyeshëm

Shkelqyeshëm

Klasa 2 Klasa 3 Klasa 4 Klasa 5 Klasa 0Pz - 1 Pz - 2 Pz - 11 Pz - 17

Klasa 1

Gjendja kimike

Gjendja kuantitative

Gjendja ambientale

Parametrat Njësia

Vlerat Klasa Vlerat Klasa Vlerat Klasa Vlerat KlasaPërçueshmëria elektrike μS/cm, 200 1904 2 3610 0 1210 2 602 2 <400 <2500 <2500 <2500 <2500 <2500Kloruret mg/l 94 2 96 2 62 2 19 1 <25 <250 <250 <250 <250 <250Mangani mg/l ≤0.02 1 ≤0.02 1 ≤0.02 1 ≤0.02 1 <20 <50 <50 <50 <50 <50Hekuri mg/l 0.11 1 0.11 1 0.08 1 0.09 1 <50 <200 <200 <200 <200 <200Nitrati mg/l 0.2 1 0.4 1 0.6 1 0.4 1 < 5 <25 <50 <50 <50 <50Sulfatet mg/l 640 4 1640 0 98 2 66 2 <25 <250 <250 <250 <250 <250Jone amomium mg/l 0.09 2 0.12 2 0.06 2 0.03 1 <0.05 <0.5 <0.5 <0.5 <0.5 <0.5

Klasa 2 Klasa 3 Klasa 2 Klasa 1

Klasa A Klasa B Klasa B Klasa A

E mirëMjaftueshëm E mirë

Shkelqyeshë`m

Klasa 2 Klasa 3 Klasa 4 Klasa 5 Klasa 0

Gjendja ambientale

Pz - 1 Pz - 2 Pz - 11Klasa 1

Pz - 17Parametrat Njësia

Gjendja kimike

Gjendja kuantitative



7.6Vetëndezja e linjitit

Vetëndezja e linjitit është një problem shumë kompleks, që vazhdimisht i shoqëron minierat e

linjitit. Si rezultat i kësaj vetëndezjeje, përveç harxhimit të linjitit kemi edhe ndotjen e ajrit dhe jo

stabilitetin e minierave. Këto zjarre janë prezente përgjatë gjithë minierave të Bardhit dhe

Mirashit. Sipërfaqja e prekur nga të gjitha pikat e zjarreve është vështirë të llogaritet, por

supozohet të jetë rreth 1 km2[19][21][41].

Linjiti me përmbajtje të sulfurit në formën e reduktuar (në formë piriti ose sulfur organik)

kryesisht është i prirë të vetëndizet. Ekspozimi i linjitit ndaj oksigjenit të ajrit, ndihmon që sulfuri

dhe disa kompozime tjera të oksidohen. Ky është një reaksion ekzotermik, i cili krijon energjinë në

formë të lirë. Përderisa linjiti është shumë reaktiv, energjia e prodhuar është e mjaftueshme për

të shkaktuar ndezjen e linjitit.

Fenomenet gjatë shfaqjes së flakës së hapur të zjarrit

Koha që kalon që nga periudha e vetënxehjes së qymyrit dhe distilimit të tij deri në periudhën e

zjarrit të vërtet, mund të jetë e ndryshme [21][33]. Vetënxehja e qymyrit mund të zgjatë disa ditë

madje disa javë, pa pasur ndonjë zhvillim të madh, mirëpo nganjëherë, gjatë disa orëve kalon në

zjarr të fuqishëm. Kjo varet nga vetit e vetë qymyrit, si dhe nga sasia e ajrit që kalon për në vatër

dhe nga drejtimi i rrymës (zjarri në rrymën ngjitëse shpërthen më shpejt se në rrymën zbritëse ).

Zjarrigjatë zhvillimit të vet, shoqërohet nga lirime gjithnjë më të mëdha tymi që ndërron ngjyrën

në të errët. Përmbajtja e CO2, CO dhe hidrokarbureve në produktet e zjarrit, shkon duke u rritur.

Në momentin e parë të shpërthimit të zjarrit në minierë, ajri i freskët dhe produktet e zjarrit që

krijohen kalojnë në të njëjtën rrugë në të cilën kalonte ajri përpara shpërthimit të zjarrit. Për

shkak të rritjes së temperaturës dhe ndryshimit të përbërjes së ajrit në kohën e zjarrit, krijohet

një depresion suplementar natyral që është në gjendje të rrisë ose të zvogëloj sasinë e

përgjithshme të ajrit që kalon nëpër minierë dhe të shkaktoi kthimin e rrymave dhe mbushjen me

tym ose me gaz të atyre pjesëve të minierës, të cilat në aparencë dukeshin sikur ishin shumë të

sigurta. Kjo mund të shkaktoihumbjen e jetëve të njerëzve që punojnë në kushte të cilat duket

sikur janë krejt të sigurta, dhe që në shumë raste ndodhen shumë larg nga vendi i zjarrit dhe në

rrymën e pavarur të ajrit. Përveç rrezikshmërisë së mbytjes së njerëzve nga gazrat, këtu ekziston



edhe rreziku i eksplozionit për shkak të ndezjes së përzierjes së gazit me ajrin nga llambat me

flakë të hapur ose nga flaka e zjarrit gjatë kthimit të rrymave, të cilat përmbajnë produkte zjarri.

Cenimi i ajrit të minierës nga depresioni i zjarrit që shkakton kthimin e rrymave dhe çfaqjen e

tymit apo të gazeve në rrymat anësore ose në rryma kryesore para zjarrit, quhet mbushje me tym

ose me gaz e minierës.

Kthimi i rrymave dhe mbushja me tym e minierës është një nga arsyet e katastrofave relativisht të

shpeshta në njerëz.

Tymrat që lirohen përveç tjerash përmbajnë edhe SO2, CO, CO2, NOx, materie toksike [19] [21].

Volumi i madh i gazrave djegëse dhe tymit, si dhe emisioni jo natyror i ngrohtësisë së shkaktuar

nga djegia e qymyrit ndikojnë në ndryshimin e mikroklimës. Në luginën në të cilën gjendet Fushë

Kosova po vërehet se klima viteve të fundit ka ndryshuar në të mirë të nxehtësisë.

Në rast se zjarri përfshin edhe fundërrinat e gazifikimit të dikurshëm të qymyrit, atëherë ndotja e

këtij ambienti do të kishte përmasa katastrofale.

Zjarret e qymyrit po asgjësojnë tani për tani të vetmin material energjetik ekzistues në Kosovë, i

cili ka rëndësi të veçantë për një furnizim të rregullt me energji elektrike dhe përmisimin e

gjendjes ekonomike në Kosovë. Këto zjarre pengojnë punën në këto miniera përmes gazrave dhe

tymit të liruar, rrisin koston e prodhimit.

Këto zjarre pengojnë zhvillimin e shfrytëzimit edhe në minierën sipërfaqësore të planifikuarSibovc

(foto 7.3).



Foto 7.3. Shembuj të vetëndezjes së qymyreve në galeritë e vjetra

7.7 Ndikimi i shfrytëzimit të qymyreve në zhurmat

Zhurma paraqet një brengë serioze përshëndetin dhe sigurinë e punëtorëve në impiante dhe

miniera [40][42].

Njerëzit që jetojnë në fshatrat dhe qytetet e afërta me minierat raportojnë zhurmën si një nga

problemet më serioze mjedisore, ndërsa punëtorët mund të bartin pajisje mbrojtëse personale

në punën e tyre kurse banorët nuk kanë mundësi të mbrohen nga zhurmat si rezultat i punës në

miniera.

Kushtet meteorologjike, kryesisht drejtimi dhe shpejtësia e erës, absorbimi sipërfaqësor dhe

atmosferik dhe lagështia e ajrit mund të ndikojnë në nivelin dhe shpërndarjen e zhurmës. Një

fushatë monitorimi është e domosdoshme për të vlerësuar indikatorin “emetimet e zhurmës”

për lokacionet e centraleve dhe minierave.

Burimet e zhurmës janë ekskavatorët, palosësit, shiritat transportues, pajisjet ndihmëse dhe

veturat e mirëmbajtjes.

Zhurma nga ekskavatorët godet kryesisht zonën përreth vendeve të punës dhe me këtë edhe

punëtorët.

Shiritat transportues posedojnë rulet për vënien në lëvizje të shiritit. Ato rule të çelikta

shkaktojnë zhurmë të madhe, nganjëherë jashtëzakonisht të madhe, dhe tingëllimë monotone

në rast të mungesës së mirëmbajtjes. Më të goditurit e kësaj zhurme, të prodhuar ditë e natë,



janë fshati Hade që gjendet në kufirin verior të minierës dhe fshati Palaj ku shiriti i qymyrit

kalon përgjatë fshatit. Masat e mbrojtjes ndaj zhurmës (p.sh. kornizat e izoluara nga zëri për

ngasjet elektrike) nuk janë parashikuar.

Masat reduktuese të zhurmës duhet siguruar për mbrojtjen e shëndetit dhe sigurisë së

punëtorëve dhe popullatës në afërsi.

Direktiva e BE-së për ekspozimin ndaj zhurmës (2003/10/EC) përcakton vlerat kufitare të

ekspozimit dhe vlerat e veprimit ndaj ekspozimit në lidhje me nivelet e ekspozimit profesional

ditor dhe presionit kulminant të zhurmës.

Vlerat kufitare ditore të ekspozimit janë si në vijim:

•Vlerat kufitare të ekspozimit: LEX,8h = 87 dB(A);

•Vlerat e larta të veprimit ndaj ekspozimit: LEX,8h = 85 dB(A);

•Vlerat e ulëta të veprimit ndaj ekspozimit: LEX,8h = 80 dB(A).

Në vijim, tabela 7.18 tregon vlerat e udhëzimeve të BB-së të përcaktuara për zhurmën në

ambient.

Tabela 7.18. Standardi i zhurmës së ambientit nga BB (1)

Matjet e zhurmës bëhen duke u bazuar në Nenin 9 te Ligjit mbi mbrojtjen në punë, mbrojtjes së

shëndetit të punësuarve dhe mjedisit të Republikës së Kosovës Nr. 2003/19, Udhëzim

administrativ nr. 08/2009 mbi vlerat e lejuara të emisioneve të zhurmës dhe burimet e ndotjes

(KEK 2012).

Në divizionin e prodhimit të qymyrit (DPQ) niveli i zhurmës matet në disa pika në minerat

aktive dhe përreth saj (figura 7.15).



Figura 7.15. Pikat e monitorimit të nivelit të zhurmës (burimi: KEK 2012)

Për analizë janë përdorur matjet e nivelit të zhurmës për vitin 2012 që bazohen në Ligjin për

mbrojtjen nga zhurma dhe Direktivat e BE që parashohin disa nivele të ndotjes nga zhurma

(tabela 7.19) . Ato mundësojnë kategorizimin e zonave sipas shkallës së ndotjes nga zhurma-

vibracioneve dhe planifikimin e masave për mbrojtjen, zbutjen e ndikimit në zonë, me qëllim të

mbrojtjes së shëndetit dhe kualitetit të jetesës së njeriut.



Tabela 7.19. Kriteret e rekomanduara të nivelit të zhurmës, sipas BE

TIPI I PRANUESIT ZONA

PERIUDHA

VLERA E REKOMANDUAR E ZHURMËS

(VR)

VRP5 VRMAX6

VENDBANIME

RURALE

DITËN 50 55

MBRËMJE 45 50

NATËN 40 45

SUBURBANE

DITËN 55 60

MBRËMJE 45 50

NATËN 40 45

URBANE

DITËN 60 65

MBRËMJE 50 55

NATËN 45 50

INDUSTRIALE-

URBANE

DITËN 65 70

MBRËMJE 55 60

NATËN 50 55

SHKOLLA (KLASA) TË GJITHA PERIUDHA 1(H) ORË 35 40

- SPITALI

- BRENDA

- JASHTË

TË GJITA

PERIUDHA 1(H) ORË

35

50

45

55

KULTET-BRENDA TË GJITHA KUR JANË NË PUNË 40 45

PARQET NACIONALE,

REKREACION TË GJITHA

KUR JANË NË PËRDORIM 50 55

FUSHAT REKREATIVE AKTIVE TË GJITHA KUR JANË NË PËRDORIM 55 60

OBJEKTET KOMERCIALE TË GJITHA KUR JANË NË PUNE 65 70

OBJEKTET INDUSTRIALE TË GJITHA KUR JANË NË PUNË 70 75

Ligji për mbrojtjen nga zhurma dhe direktivat e BE-së parashohin disa nivele të ndotjes nga

zhurma (tabela 7.20) Ato mundësojnë kategorizimin e zonave sipas shkallës së ndotjes nga

zhurma dhe planifikimin e masave për mbrojtjen dhe zbutjen e ndikimit në zonë, me qëllim të

mbrojtjes së shëndetit dhe kualitetit të jetesës së njeriut. VRp (vlera e rekomanduar e

5Vlera rekomanduar pranueshme 6Vlera rekomanduar maksimale



pranueshme), i referohet nivelit të zhurmës që vjen nga objektet industriale (miniera) që e

pranon komuniteti në qendër të vendbanimit. Ky nivel i zhurmës, konsiderohet si jo i dëmshëm

për shëndetin e njeriut. VRmax.(vlera e rekomanduar e preferuar) perfaqson ate nivel te

zhurmës nën veprimin e të cilit nuk pritet ndikim negativ te personat e shëndoshë, mirëpo nën

ndikimin më të gjatë ekziston rreziku i ndikimit të mundshëm në grupet e ndjeshme. Bazuar në

krahasimin e rezultateve të matura të nivelit të zhurmës në 2012me vlera të rekomanduara të

pranueshme (VRp) dhe vlerat e rekomanduara maksimale (VRmax.)përcaktohet niveli i ndotjes

së zonës nga zhurma në lokalitetet si në vijim:.

Miniera me karierëtëhapur Sibovci – JP – L.Berisha: nuk pritet ndikim negativ te

personat e shëndoshë, mirëpo nën ndikimin më të gjatë ekziston rreziku i ndikimit të

mundshëm në grupet e ndjeshme.

Fshati Shipitullë – fshati Hade: kjo zonë, konsiderohet si jo e dëmshme për shëndetin e

njeriut.

Fshati Bardh: kjo zonë, konsiderohet si jo e dëmshme për shëndetin e njeriut.

Fshati Palaj: nuk pritet ndikim negativ te personat e shëndoshë, mirëpo nën ndikim më

të gjatë ekziston rreziku i ndikimit të mundshëm në grupet e ndjeshme.



Tabela 7.20. Vlerat e matura të zhurmës në departamentin e prodhimit të qymyrit (DPQ) në vitin 2012

LOKACIONI DIST.

(M)

GJENDJA

“0”,(DB)

VMAX E

SHUMËS

(DB)

NIVELI I MATUR I ZHURMËS BRENDA 24 ORËVE (DB) KOHA E

MATJES

KUSHTET

MIKROKLIMATIK

E

LIMITI I LEJUAR

VMD VMMB VMN

VMI VMM VMI VMM VMI VMM VRP VRMAX

1.LAGJIA BERISHA

GRABOVC

H. BERISHA

96 47 82

51.9

39.7

53.2

39.9

54

40.7

LD

TEMP=100C

LR..=42.5%

VM=1.25M/S

65 70

LMB 55 60

LN 50 55

2.LAGJIA BERISHA

GRABOVC

M. BERISHA

99 47 82

52.6

38.9

52.4

39.5

52.7

39.5

LD 65 70

LMB 55 60

LN 50 55

3.GRABOVC LAGJIA

BERISHA

HALILBERISHA

60 45 86

56.7

64.3

59.5

43.4

57.6

47.4

LD 65 70

LMB 55 60

LN 50 55

4.SHKOLLA FILLORE

“MIGJENI”

SHIPITULLE

750-

1500 35 39

40.8

37.4

-

-

-

-

LD 35 40

LMB 35 40

LN 35 40

5.LAGJIA EMIRENËVE

SIB. J-P

500-

1000 42 44

43.9

38

45.3

37.6

45.6

38.8

LD 65 70

LMB 55 60

LN 50 55

6.FSH. HADE

GANI SHALA

800-

1500 44 56

44.5

38.3

44.9

38.3

44

37.7

LD 65 70

LMB 55 60

LN 50 55

7.F. BARDH

G. RASHICA 150 42 57

45.1

37.4

46.5

38.6

48.2

38.6

LD 65 70

LMB 55 60



LN 50 55

8.F. PALAJ

F. PRENIQI 150 46 95

59.1

43.6

62.6

44.5

61.6

45.1

LD 65 70

LMB 55 60

LN 50 55

9.F. DARDHISHTE

B. GJIGOLLI 150 46 53

49.6

38.6

49.7

39.4

49.6

38.7

LD 65 70

LMB 55 60

LN 50 55



KONKLUZIONET

1. Baseni qymyror i Kosovës konsiderohet si baseni më i madh i rezervave qymyrore dhe burimi kryesor I furnizimit me energji elektrike në vendin tonë.

2. Qymyret e këtij baseni vlerësohen të tipit linjit, ku minerale përbërës të tyre janë liptinitet, inertititet dhe huminitet.

3. Në pikpamje gjeologjike pjesa kryesore e basenit ndërtohet nga depozitimet e Pliocenit të përfaqsuara nga argjila me ngjyrë, argjilat me rërë të imtë dobët të lidhur, ranorët argjilor të palidhur (çimentuar) dhe qymyret.

4. Nga pikpamja hidrogjeologjike baseni qymyror i Kosovës karakterizohet me kushte

hidrogjeologjike të ndërlikuara, të kushtëzuara nga lidhja e mirë hidraulike e pakos së qymyreve me ujëra sipërfaqësore me tektonikë shkëputëse të zhvilluar dhe me praninë e shtresave ujëmbajtëse mbi tavanin e pakove qymyrore.

5. Sistemi i shfrytëzimit të qymyrit në basenin e Kosovës është sistem me qiell të hapur me lartësi të shkallës dhe pjerrësi të skarpates të përcaktuara në funksion të karakteristikave gjeomekanike të qymyrit.

6. Në pikpamje kimike qymyret e basenit të Kosovës, bazuar në analizat elementare përbehen nga këto elemente kimike kryesore: karboni (C) – 48.28%, oksigjeni (O)- 24.23%, hidrogjeni (H) -6.54%,nzoti (N) - 0.49 dhe sulfuri (S) -1.16%, ndërsa nga vlerësimi i analizave teknike të këtyre qymyreve rezulton se përmbajtja mesatare e lagështisë në qymyrin në gjendje natyrore është 42.37 %; hiri 19.29 %, lëndët fluturuese (volatilet) 25.79% dhe karboni fiks 12.79 %. Fuqia kalorifike e qymyreve të Kosovës në gjendje natyrore është rreh 9.28 MJ/kg ndërsa për qymyret në gjendje të thatë rreth 16.19 MJ/kg.

7. Përmbajtja e përbërsve inorganik paraqitet në formë të pjesëve të veçanta kryesisht në formë të oksideve. Analiza e hirit nga linjitet e basenit të Kosovës tregojnë se kanë përbërje tipike që karakterizohet për hirin e qymyreve linjite. Në përgjithësi përmbajnë 41 % silic (SiO2), 19 % alumin (Al2O3), 22.3 % oksid kalciumi (CaO), 9.6% oksid hekuri, 4.6 magnez (MgO). Përmbajtja e totale e oksideve të natriumit (Na) dhe kaliumit është rreth 2% që është tipike për linjite. Poashtu përmbajtja e oksideve të fosforit (P2O5) dhe titanit (TiO2) është pothuajse e papërfillshme.

8. Nga përpunimi i informacionit të përfituar nga rreth 2000 analiza kimike rezulton se ka një korelacion pozitiv të lartë ndërmjet fuqisë kalorifike dhe përmbajtjes së Karbonit



fiks ( r=0.98), ndërkohë që korelacioni ndërmjet karbonit fiks dhe elementet volatile ka një koeficient të korelacionit prej 0.94. Korelacioni ndërmjet elementeve volatile dhe fuqisë kalorifike ka vlerë r=0.88. Nga ana tjetër paraqet një korelacion negativ vartësia ndërmjet përmbajtjes së hirit dhe karbonit (r=-0.86) apo përmbajtjes së hirit dhe elementeve volatile (r= -0.83).

9. Shfrytëzimi sipërfaqësor (me karierë të hapur) i qymyreve përbën dhe një arsye madhore për ndotjen e mjedisit për rreth minieres të orjentuara në ndotje në ajër, në tokë, në ujë apo në zhurma. Në këtë aspekt, ndotja reflektohet në vlerat e pluhurit ku, vlerat e rekomanduara për 24 orë (200 mg/m2) janë tejkaluar në vitin 2012 për minierën Mirash 275.84 mg/m2) dhe në vitin 2006 në minierën e Bardhit (225 mg/m2). Në vitin 2011 vlerat kanë qenë pak mbi kufirin e vlerave të rekomanduara.

10. Ujërat sipërfaqësore në miniera karakterizohen si ujra me mineralizim të lartë me përmbajtje të sulfateve që lidhen me tretjen e gipsit apo me mineralizimet sulfate që lindin nga oksidimi i piritit. Parametrat e fituar nga përpunimi i rezultateve të monitorimeve mund të konsiderohen të përshtatshme për cilësinë e ujit të lumit dhe të pa ndikuar nga aktiviteti minerar. Por lëshimi i sasive të larta të substancave toksike në një kohë të shkurtër mund të ketë ndikim në tërë sistemin ekologjik të lumenjëve.Së fundi, ujërat nëntokësorë kanë më shumë mundësi të jenë kontaminuar nga aktiviteti minerar apo nga termocentralet.

11. Një nga problemet komplekse për mjedisin është edhe fenomeni i vetëndezjes së linjitit që vazhdimisht i shoqëron minierat e linjitit. Si rezultat i kësaj vetëndezjeje, përveç destabilizimit të procesit teknologjik të shfrytëzimit të qymyreve, kemi një ndotje të konsiderueshme të ajrit të shoqëruar me një volum të madh të gazrave djegëse dhe tymit, si dhe emetim i një energjie termike në atmosferë, që mund të shoqerohet me ndryshime të vogla të mikroklimës.



LITERATURA

1. Bro.C, (2003) “VNM dhe Plani i Veprimit në mjedis”, Kosovë.

2. Carter.N, (2004) “Strategije zastite okloisa”, Zagreb.

3. Clemens.R, Peter.F, Robert.G, Rudolf.D (2008) “Statistical Data Analyzis Exploined –

Applied Environmental Statistics with R, Wiley”, England.

4. CONTAINMENT QUALITY ASSOCIATES Ltd (2009) “Clean-up and Land Reclamation

Project – Environmental Impact Assessment, Final reportfor KEK “ Prishtina, Kosovo.

5. Daci N, (1998) “Kimia e Mjedisit”, Akademia e Shkencave dhe Arteve te Kosovës”

Prishtine.

6. Deliu A, Kodra Q, Ndroqi M, (2004) “Ndotja e ajrit në Shqipëri”, Tirane

7. Denih.M (1990) “Studija o strukturološkim kategorijama i stabilnosti terena

Kosovskog bazena primjenom metoda daljinske detekcije”, Zagreb.

8. KEK sh.a. (2010) ).Departamenti i Mjedisit, “RAPORTI I GJENDJES MJEDISORE NE KEK”,

9. KEK sh.a. (2011). Departamenti i Mjedisit” “RAPORTI I GJENDJES MJEDISORE NE KEK, ,

“RAPORTI I GJENDJES MJEDISORE NE KEK”.

10. KEK sh.a. Departamenti i Mjedisit” (2012) “RAPORTI I GJENDJES MJEDISORE NE KEK”.

11. Dimić. Lj, (1989) “Izveštajo paleopalinološkom ispitivanju uzoraka sa podrućja“

12. DJORDJIJEVSKI – KALAMBAKIS.S (1989) “Izveštaj o mikropaleontološkim ispitivanjima

uzoraka iz bušotina srednjeg Kosova, Geološki zavod”, Beograd.

13. Dushi.M, (2012) “Qymyri i Republikës së Kosovës. Akademia e Shkencave dhe arteve

e Kosovës”. Prishtinë.

14. Dutina. A (1975) “Kosovski basen, in: GeologijaSrbije, Kaustobioliti”, Beograd.

15. ESTAP I & II, BB (2001-2006).

16. Geološki zavod, “Srednjeg Kosova”, Beograd

17. GIS (Generation Investemnt Study), (2005) Banka Botërore.

18. Grup autorësh, (2000 ) “Elektrane i okolis”, Zagreb

19. Hajra.H (2007). “Karakteristikat gjeologjike të basenit të Kosovës dhe ndikimi I

shfrytëzimit të linjitit ne degradimin dhe ndotjen e mjedisit”. Universiteti I Prishtinës.

fakulteti I Xehetarisë dhe Metalurgjisë. Mitrovicë..



20. Hajra.H, Peci.N, Baruti.B (2010) “Kosovo coal basin, coal exploitation, impact in

environment”.10th International Multidisciplinary Scientific GeoConference SGEM”

Albena,Bulgaria.

21. Hajra.H, Peci.N, Mulaj.S, (2009) “Spontaneous combustion of Lignite in Bardh and

Mirash Mines in Kosova”. 9th International Multidisciplinary Scientific GeoConference

SGEM”, Albena,Bulgaria.

22. Huertas.J, Camacho.D, Huerta,.M (2012) “Standardized emissions inventory

methodology for open pit mining areas”, Springer -Verlag.

23. INKOS & Instituti i Xehetarisë, (1990) Studimi : “Vlerësimi i ndotjes së mjedisit nga

objektet energjetike në afërsi dhe rreth - Elektroekonomisë së Kosovës”.

24. Instituti për Planifikim Hapësinor (2010) “PLANI HAPËSINOR 2010 - 2020 - Zona me

Interes të Veçantë Ekonomik: Fusha e Mihjes së Re”. Qeveria e Republikës së Kosovës

, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor Prishtinë.

25. KLJAIĆ.R & JANKOVIĆ.D (1990) “Elaborat klimatoloskog stanja i parameta rapodrucja

kosovskih lezista uglja, Republicki hidrometeoroloski zavod” Beograd.

26. Mamurekli.D, (2010) “Environmental impacts of coal mining and coal utilization in

the UK“ Acta Montanistica Slovaca, p 134-144.

27. “MEM-dokumentacioni dhe prezantimet rreth planifikimeve për objekte të reja

energjetike, (www.ks-gov.net/mem)”.

28. Miodrag.A, (1998) “Geologija Kosovskog Basena – strtigrafsko – tektonska studija”

INKOS, Obiliq.

29. Ostrosi.B, Durmishi.Ç, Dimo.Ll, (1987) “Vendburimet e mineraleve të dobishme dhe

kërkimi i tyre – gjeologjia e vendburimeve të qymyreve”. Fakuteti i Gjeologjisë dhe

Minierave. Tiranë.

30. Peci.N, (2003) “Karakterizimi gjeologjik dhe vlerësimi gjeostatistikor i vendburimit të

Ni-silikat “Çikatovë e Vjetër” – Kosovë. Disertacion”. Fakuklteti Gjeologji-Miniera,

Tiranë.

http://www.ks-gov.net/mem)



31. Peci.N, Shala.B, Hajra.H, Baruti.B, (2012) “Spatial analysis of the Drenica coal basin –

field Skenderaj, Kosovo”. 12th International Multidisciplinary Scientific

GeoConference SGEM, Bulgaria.

32. Peci.N, Shala.B, Hajra.H, Baruti.B, (2011) “Ash Composition of Kosovo Lignite and

Impact on Environment”. Journal of Environmental protection and Ecology. Official

Journal of the Balkan Environmental Association .

33. Peci N, (1992) “Dispence: Vendburimet e thëngjillit, naftës dhe gazit”. Fakulteti i

Xehetarisë dhe Metalurgjisë, Mitrovice.

34. Pöyry-CESI-Terna-Decon (2007) “Studies to support the development of new

generation capacities and related transmission – Kosovo. Task 3.1.A Lignite Quality

Data Collection. European Agency for Reconstruction”. KEK. Prishtina, Kosovo.

35. Raporte për gjendjen e mjedisit në KEK, (2005, 2006) “Inxhinjeringu i gjenerimit të

energjisë elektrike, sektori për mjedis”, Kosovë.

36. STEAG Consortium (2006) “ComplementaryMining Plan forSibovc SW – in Final

reportfor KEK”, Prishtina, Kosovo.

37. Swanson.V and Huffman.C (1976) “Guidelines for Sample Collecting and Analytical

Methods Used in the U.S. Geological Survey for Determining Chemical Composition of

Coal, GEOLOGICAL SURVEY CIRCULAR 735”.

38. Shllaku L, Landner.L (1992) “Environment Report, ENPROKOS”, Stokholm.

39. THOMAS.L (2002) “Coal Geology”, Wiley, England.

40. VATTENFALL EUROPE MINING AG&DEUTCHE MONTAN TECHNOLOGIE GmbH (2008)

“Site Investigation, Technical/Organizational Planning and Determination of

Environmental Impact Assessment and Preparation of Environmental Management

Plans, Final report for KEK”, Prishtina, Kosovo.

41. VATTENFALL EUROPE MINING AG (2005) “Mid Term Mining Plan for existing Coal

Mine in Final report, KEK”, Prishtina, Kosova.

42. Watenfall & tjera (2004) “VNM dhe Plani i Veprimit”.



43. Živković.S, Vrkljan.D (2002) “Površinska eksploatacija mineralnih sirovina”. Sveučilište

u Zagrebu, Rudarsko-Geološko-Naftni Fakultet, Zavod sa Rudarstvo i Geotehniku.

Zagreb, Croatia.

size: 19.5 mb

Documents