size: 9.04 mb

D I S E R T A C I O N

“Karakteristikat gjeokimike dhe mineralogjike të ndotjeve të industrisë së bakrit në luginën e lumit të Fanit

(rajoni Reps-Rubik), impakti mjedisor dhe masat për rehabilitimin e terreneve të dëmtuar”

(Për marrjen e gradës Doktor i Shkencave)

DISERTANTI : UDHËHEQËS SHKENCOR: M.Sc. ASLLAN DACI Prof. Dr. AGIM SINOJMERI

Tiranë, mars 2013

Karakteristikat gjeokimike dhe mineralogjike të ndotjeve të industrisë së bakrit në luginën e lumit të Fanit (Rajoni Reps-Rubik), impakti mjedisor dhe masat për rehabilitimin e terreneve të dëmtuara

Disertacion – Asllan DACI

i

PËRMBAJTJA

HYRJE ........................................................................................................................... 1KAPITULLI I PARË .................................................................................................. 61 EKOSISTEMI I LUGINËS SË FANIT ............................................................. 61.1 Të dhëna të përgjithshme gjeografike ............................................................... 61.2 Ndërtimi gjeologjik i luginës së Fanit (rajoni Reps - Rubik) .......................... 81.3 Peisazhi industrial i luginës së Fanit në rajonin Reps -Rubik ...................... 171.4 Gjeologjia e vendburimeve dhe përbërja minerale e xeherorëve të

rajonit të Repsit ................................................................................................. 191.4.1 Shkëmbinjtë plutonikë ................................................................................... 19

1.4.2 Shkëmbinjtë vullkanikë .................................................................................. 19

1.4.3 Mineralizimi sulfurorë i rajonit ...................................................................... 22

1.4.4 Përbërja mineralogjike dhe lëndore e xeherorëve të vëndburimeve të ndryshme, të përpunuar në fabrikat e pasurimit të bakrit në Reps dhe Rrëshen ............................................................................................................ 22

1.5 Përpunimi i xeherorëve të bakrit (pasurimi, shkrirja dhe rafinimi) ............. 251.5.1 Të dhëna mbi teknologjinë e pasurimit të mineraleve të bakrit ................ 25

1.5.2 Të dhëna teknologjike mbi metalurgjinë e shkrirjes dhe uzinën e rafinimit të bakrit në Rubik ........................................................................... 28

KAPITULLI I DYTË ............................................................................................... 302 STUDJUESHMËRIA MJEDISORE E RAJONIT DHE METODIKA

E PERDORUR PËR KRYERJEN E STUDIMIT ......................................... 302.1 Historiku i shkurtër i studjueshmërisë mjedisore të rajonit Reps-

Rubik .................................................................................................................. 302.2 Metodika e përdorur për kryerjen e studimit ................................................. 332.2.1 Vrojtimet fushore dhe provëmarrja .............................................................. 33

2.2.2 Metodika e kryerjes së analizave kimike për materialet e ngurta .............. 38

2.2.3 Metodika e studimit të përbërjes mineralogjike të kampioneve ................ 41

KAPITULLI I TRETË ............................................................................................ 43



ii

3 KARAKTERISTIKATKIMIKO–MINERALOGJIKE TË MBETJEVE TEKNOLOGJIKE TË DAMBAVE, NË LUGINËN E FANIT .................................................................................................................... 43

3.1 Kimizmi i dambave ........................................................................................... 433.2 Mineralet e pranishëm në dambat e luginës së lumit të Fanit ..................... 53KAPITULLI I KATËRT ......................................................................................... 664 NDOTJA NGA INDUSTRIA E BAKRIT NË RAJONIN REPS-

RUBIK ................................................................................................................... 664.1 Ndotja nga mbetjet “sterile” të punimeve minerare dhe shplarja

sipërfaqësore e zonave të mineralizuara sulfure ............................................ 664.2 Gjëndja e damabave të “sterileve” në Reps, Rrëshen dhe Rubik dhe

ndotja e lumit të Fanit, nga shplarja dhe rrëshqitja e tyre ............................ 704.3 Tjetërsimi i sulfureve dhe produktet e tyre .................................................... 734.4 Shplarja acide dhe efektet e saj në mjedis ...................................................... 784.4.1 Potenciali ndotës i dambve të luginës së Fanit ............................................ 78

4.4.2 Gjenerimi i shplarjes acide ............................................................................. 79

4.5 Ndotjet nga shkrirja dhe përpunimi i xeherorëve të bakrit në metalurgjinë dhe uzinën e rafinimit të bakrit në Rubik ................................ 82

4.5.1 Mbi çlirimin e gazeve helmues në metalurgjnë dhe uzinën e rafinimit të bakrit në Rubik ........................................................................................... 83

KAPITULLI I PESTË ............................................................................................. 875 KIMIZMI I UJRAVE TË LUMIT TË FANIT TË VOGËL DHE

TRANSPORTI I ELEMENTËVE NDOTËS ................................................ 875.1 Kimizmi i ujrave të Fanit të Vogël (Rajoni Reps – Rubik) .......................... 87Kimizmi i ujrave rrjedhëse të dambave të mbetjeve teknologjike të

industrisë së bakrit në luginën e Fanit të Vogël ............................................. 915.2 Transporti i metaleve të rëndë dhe i jonit sulfat nga ujrat e lumit të

Fanit të Vogël .................................................................................................... 93KAPITULLI I GJASHTË ....................................................................................... 976 ANALIZA DHE VLERËSIMI I RISKUT MJEDISOR ................................ 976.1 Risku i shpyllëzimit dhe erozionit, nga shpimet gjeologjike ........................ 986.2 Risku nga rrëshqitjet e stoqeve të sterileve të minerave ............................... 986.3 Risku nga rrëshqitjet e dambave të fabrikave të pasurimit të Repsit, të

Rrëshenit dhe të Metalurgjisë së Rubikut ....................................................... 98



iii

6.4 Risku nga ndotjet kimike të xeherorëve të përpunuar të industrisë së bakrit ................................................................................................................. 100

6.5 Risku nga ndotja kimike e ujrave rrjedhëse të dambave të mbetjeve teknologjike të industrisë së bakrit ................................................................ 103

6.6 Risku nga ndotja e sedimenteve të ujrave rrjedhëse të lumit Fan i Vogël ................................................................................................................. 104

6.7 Risku nga ndotja kimike e ujrave të lumit të Fanit të Vogël ...................... 1076.8 Masat për reduktimin e ndotjes ..................................................................... 109KAPITULLI I SHTATË ....................................................................................... 1117 PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ................................................... 1118 LITERATURA .................................................................................................... 114ANEKS ....................................................................................................................... 1179 MATERIALI FAKTIK I STUDIMIT ............................................................ 117



iv

Indeksi i shkurtimeve AQGJ Arkivi Qendror i Gjeologjisë ShGjSh Shërbimi Gjeologjik Shqiptar FGJM Fakulteti Gjeologji Miniera ISPGJ Instituti i Studimeve dhe Projektimeve Gjeologjike ITNPM Instituti i Teknologjisë Nxjerrëse dhe Përpunuese të Mineraleve INF Instituti i Naftës dhe Gazit GPS Global Position System (Sistemi i Pozicionimit Global) pH Është një masë e aciditetit ose alkalinitetit të solucioneve Temp. Temperatura A.A.S Spektrometria e Absorbimit Atomik R.S.D Relative standard deviation (Devijimi relativ i standartit) A-A Ajër - Acetilen np Nikole paralel nk AMD

Nikole Kryq Acid Mining Drainage (Shpëlarja acide minerare)

ARD Acid Rock Drainage (Shpëlarja acide e shkëmbinjëve) PA Potencial Acid PRA Potenciali Real Acid Kkn Koefiçienti i kapacitetit neutralizues UNEP Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin BE Bashkimi Europian USA Shtetet e Bashkuara të Amerikës SQG Sediment quality guideline (Udhëzues për cilësinë e sedimenteve) TET Toxic effect threshold (pragu i efektit toksik) SEL Severe effect level (Niveli i efektit të rëndë) ppm Pjesë për milion mg/kg Miligram për kilogram mg/l Miligram për litër µ g/l Mikrogram për litër



1

HYRJE

Punimi i tezës së doktoraturës “Karakteristikat gjeokimike dhe mineralogjike të ndotjeve të industrisë së bakrit në luginën e Fanit (rajoni Reps-Rubik), impakti mjedisor dhe masat për rehabilitimin e terreneve të dëmtuara”, është aprovuar në Departamentin e Shkencave të Tokës, pranë Fakultetit të Gjeologjisë dhe Minierave të Universitetit Politeknik të Tiranës. Këtij punimi shkencor, i kanë paraprirë dhënia e provimeve pasuniversitare (SH.P.U.), mbrojtja e mikrotezës për rajonin e Repsit, si dhe dy paraqitje në Departamentin e Shkencave të Tokës. Sugjerimet e bëra nga anëtarët e Departamentit të Shkencave të Tokës, u muarën në konsideratë dhe ndihmuan mjaft në përmirësimin e paraqitjes përfundimtare të këtij punimi.

Cilat janë arsyet për zgjedhjen e kësaj teze doktorature : Një nga problemet më madhore që ka shqetësuar shoqërinë shqiptare veçanërisht pas viteve ’90, është dëmtimi i ekosistemeve natyrore dhe ndotja e mjedisit. Ndër burimet kryesore të kësaj ndotje, ka qenë dhe mbetet industria minerare, e përhapur në disa rajone dhe qytete të Shqipërisë. Duke punuar si gjeolog kërkimesh për një periudhë më shumë se njëzet vjeçare në zonën e Mirditës, kam vrojtuar nga afër gjendjen e krijuar për shkak të ndotjes nga industria e bakrit, e përqëndruar kryesisht në luginën e Fanit. Për më shume se 40 vjet, kjo industri ka ushtruar aktivitet me cikël të plotë, si një nga përparësitë e zhvillimit ekonomik të kësaj zone. Zbulimi dhe shfrytëzimi i shumë vendburimeve si; Spaçi, Gurth Spaçi, Repsi, Kullaxhiu etj., që ndodhen në shpatet e luginës së Fanit, iniciuan instalimin e industrisë përpunuese të bakrit. Në këtë kuadër, u ndërtuan 2 fabrika pasurimi, njëra në Reps dhe tjetra në Rrëshen tek “Ura e Fanit”, ndërsa në Rubik mbyllnin ciklin e kësaj industrie, metalurgjia e shkrirjes dhe uzina e rafinimit të bakrit. Të gjitha mbetjet e kësaj industrie, krijuan “male sterilesh” në brigjet dhe zallishten e lumit të Fanit, duke dëmtuar rëndë, ekosistemin e kësaj lugine.

Pas viteve ’90, ky problem është trajtuar nga institucione dhe specialistë vendas e të huaj, të cilët përmes studimeve të kryera, kanë evidentuar prezencën e metaleve të rëndë dhe rrezikun mjedisor në këtë rajon, por në asnjë rast, nuk është trajtuar mineralogjia e ndotjeve, lidhjet që kanë elementë të caktuar me minerale të veçantë të formuar në kushtet e alterimit sipërfaqësor, transporti i metaleve të rënda nga lumi i Fanit, si dhe analiza dhe vlerësimi i riskut mjedisor, i mbështetur në norma e kufinjë të lejuar, të përdorur në Shqipëri dhe në vende të ndryshme të botës.



2

Si specialist gjeolog, që kam njohur nga afër burimet dhe natyrën e kësaj ndotje, ndjehesha i obliguar për të dhënë kontributin tim të bazuar në të dhëna shkencore, për të rekomanduar masat për minimizimin e pasojave dhe rehabilitimin e terreneve të dëmtuara.

Përgatitja e kësaj doktorature është mbështetur :

Së pari, në eksperiencën më shumë se 30 vjeçare, si gjeolog vendburimesh dhe njohës i mirë i gjeologjisë dhe i mineralizimeve sulfure bakërmbajtëse në rajonet e Mirditës Qendrore. Së dyti, në një pjesëmarrje aktive për një periudhë prej më shumë se 15 vjetësh në konferenca e kongrese shkencore brenda dhe jashtë vendit, për probleme të tilla, siç janë fenomenet e rrezikut mjedisor dhe gjeologjia mjedisore. Së treti, në bashkëpunimin me prof. Agim Sinojmeri, me të cilin ideuam tezën, dhe realizuam aspektin mineralogjik të këtij studimi. Së katërti, në bashkëpunimin me Departamentin e Kimisë Analitike (prof. Pranvera Lazo), si dhe me Laboratorin e Shërbimit Gjeologjik Shqiptar, që mundësuan kryerjen e rreth 100 analizave kimike (dhera, llumore dhe ujore) për 10 elementë, pa të cilat nuk mund të realizohej ky studim. Së pesti, ndihma dhe konsulenca e Prof. Artan Tashko, si edhe ndihma e pa kursyer për përpunimin e materialit shlihor nga Prof. Marie Koçi, kanë qenë shtysat për përfundimin e këtij studimi. Kontributi dhe arritjet e autorit në stadin aktual të studimit :

Në këtë studim, materializohet puna 30 vjeçare e autorit si gjeolog vendburimesh, njohja e mirë e përbërjes minerale dhe elementare të xeherorëve sulfurorë të bakrit në shkëmbinjtë vullkanogjenë, si burimi kryesor i ndotjes me metale të rënda, e shprehur në dhjetëra studime përgjithësuese dhe raporte gjeologjike të kryera në rajonet e Mirditës Qendrore. Vrojtimet në terrenet e prekura nga ndotjet e industrisë së bakrit në sektorin Reps-Rubik dhe evidentimi i dëmeve të shkaktuara në florën dhe faunën e rajonit. Ndikimet dhe efektet e drejtpërdrejta në njerëzit që popullojnë luginën e Fanit, të vrojtuara për 16 vjet radhazi si banor i qytetit të Rubikut, të paraqitura këto dhe në konferenca mjedisore. Kryerja e më shumë se 100 analizave kimike dhe mineralogjike të mbetjeve teknologjike të fabrikave të pasurimit, të sedimenteve llumore dhe ujore të lumit të Fanit, përpunimi dhe interpretimi shkencor i rezultateve të tyre.

Për herë të parë në një studim të tillë, trajtohet mineralogjia e xeherorëve të përpunuar të industrisë së bakrit në kushtet e alterimit sipërfaqësor.



3

Për herë të parë në këtë studim, analizohen mostrat llumore (sedimentet në shtratin e lumit) në 11 pika të përcaktuara në të gjithë gjatësinë e rajonit Reps-Rubik dhe bëhet një analizë e riskut mjedisor, duke krahasuar rezultatet me normat e lejuara. Ky studim për karakterin analitik që kishte, pavarësisht eksperiencës dhe vullnetit të autorit, nuk mund të realizohej pa mbështetjen dhe ndihmën e specializuar të udhëheqësit të temës Prof. Dr. Agim Sinojmeri, të Prof. Dr. Pranvera Lazo (Departamenti i Kimisë Analitike – Fakulteti i Shkencave të Natyrës) dhe të Dr. Rajmonda Kromidha (Laboratori analitik i Shërbimit Gjeologjik Shqiptar) dhe konsulencën e vazhdueshme të Prof. Artan Tashko.

Disa nga arritjet më kryesore të studimit :

Studimi “Karakteristikat gjeokimike dhe mineralogjike të ndotjeve të industrisë së bakrit në luginën e lumit të Fanit (rajoni Reps-Rubik), impakti mjedisor dhe masat për rehabilitimin e terreneve të dëmtuara”, ka synuar të realizojë dhe të paraqesë për herë të parë bashkëlidhjen midis elementëve që përbëjnë një risk mjedisor kur ato kalojnë normat e lejuara, me mineralet me të cilat lidhen, të formuara në kushtet e alterimit sipërfaqësor. Dambat e Luginës së Fanit, me 2.384 milion ton mbetje teknologjike dhe me një sipërfaqe prej 465,600 m2

Kjo ngarkesë elementare vjen kryesisht nga përmbajtja në damba e mineraleve të piritit, kalkopiritit, sfaleritit, galenitit, piroluzitit, arsenopiritit etj. Ajo lidhet ngushtë me natyrën e xeherorit të përpunuar në periudha të ndryshme kohore dhe me vendin e depozitimit të tyre.

ose (46.56 ha), të kontaminuar nga metalet e rënda të industrisë së bakrit, përbëjnë pikën më të nxehtë të rajonit, për sa i përket problemit të ndotjes. Përmbajtjet e metaleve të rëndë në këto damba variojnë : Cu 277.04 – 2,535.55 ppm; Zn 118.70 – 712.00 ppm; Pb 0.372 – 2006.66 ppm; Fe 12.08 - 18.23%; As 70.13 – 3,925 ppm; Mn 137.35 – 668.51 ppm; Ni 109.45 – 266.68 ppm; Co 2.36 – 4.72 ppm. Ndërsa Cd, është prezent me përmbajtje relativisht të lartë vetëm në mbetjet e skorjeve dhe të llumrave të uzinës së shkrirjes së bakrit në Rubik, që varion nga 0.79 deri në 0.83 ppm.

Nga interpretimi i rezultateve të analizave kimike (shllamore dhe ujore), rezultojnë korelacione midis elementëve përbërës të dambave të “sterileve”, të ujrave rrjedhëse dhe të skorjeve metalurgjike, ç’ka dëshmojnë për lidhjen e tyre me minerale të caktuara dhe rrugën e tyre të përbashkët në proceset e pasurimit dhe të shkrirjes.

Nga studimi mineralogjik, rezultojnë formime të mineraleve të rinj si produkte të alterimit sipërfaqësor (gëtiti, hematiti, mallahiti, angleziti, jaroziti dhe piroluziti) si edhe faza metastabël të mineraleve të tretshëm si halkantiti etj, të cilët mund të vërehen vetëm në kohë të thatë. Përgjegjësi kryesor për shplarjen



4

acide (AMD) përcaktohet piriti, si minerali kryesor përbërës i xeherorëve sulfurorë të bakrit. Në këte studim, përcaktohet potenciali real acid (PRA) i mbetjeve teknologjike të dambave të fabrikave të pasurimit në luginën e Fanit. Nga një provë e marrë në dambën nr. 1 të Repsit, është përcaktuar koefiçienti i neutralizimit të aciditetit të shkëmbinjëve, që rezulton të jetë - 3.3 kg H2SO4

Lumi i Fanit të Vogël, transporton një sasi të konsiderueshme metalesh të rëndë, që në momente të caktuara të përqëndrimit të tyre në vartësi të debitit ujor, temperaturës dhe pH, do të përbënte një kërcnim serioz jo vetëm për bimët dhe gjallesat ujore, por edhe për njerëzit që popullojnë zonën dhe një rast klasik të AMD. Sasia e metaleve të rëndë që transportohet nga lumi i Fanit, është llogaritur për tre pikat më “të nxheta” të rajonit; në Reps, tek Ura e Fanit dhe në Rubik.

/T. Vetëm nga shpërbërja e dambës nr. 1 të Repsit, si rezultat i shpëlarjes acide do të çliroheshin: Acid sulfurik - 224,786 ton, Cu - 1,378 ton, Zn - 215.07 ton, Pb - 1,106.23 ton, Fe - 100,531.15 ton, As - 1,919.08 ton dhe S - 75,384.58 ton. Këto shifra, flasin për potencialin toksik të jashtëzakonshëm të këtyre dambave.

Vetëm në Rubik, aty ku lumi i Fanit del nga “zona industriale”, transporti i metaleve të rëndë për një vit, është : Cu - 5.13 ton, Zn - 13.93 ton, Fe - 483.91 ton, dhe jon sulfat SO4

-

Një nga rekomandimet më të rëndësishme të këtij studimi, është neutralizimi i ujrave të pasur me metale të rënda, duke kaluar nëpërmjet një filtri ceolitik apo nëpërmjet një muri gëlqerorësh ose kloritesh, me aftësi të lartë të neutralizimit të acideve.

- 27,158.17 ton.

Teza e doktoraturës është konceptuar në 7 kapituj; pjesa e përgjithëshme (narrative), që përfshin dy kapitujt e parë; ku trajtohet ekosistemi i luginës së Fanit, studjueshmëria mjedisore e rajonit dhe metodika e përdorur për kryerjen e studimit, ndërsa pjesa speciale përfshin kapitujt e III, IV, V, dhe VI, ku trajtohen imtësisht karakteristikat kimiko-mineralogjike të mbetjeve teknologjike në dambat e luginës së Fanit, burimet e ndotjes nga industria e bakrit, kimizmi i ujrave të lumit të Fanit dhe transporti i elementëve ndotës, si dhe analiza e vlerësimi i riskut mjedisor i mbështetur në norma dhe kufinjë të lejuar të toksicitetit, të përdorur në Shqipëri dhe në vende të ndryshme të botës. Punimi mbyllet me masat e propozuara për reduktimin e ndotjes, përfundimet, rekomandimet dhe literaturën e përdorur. Në shtojcën “Aneks” të këtij disertacioni, përfshihen të gjitha materialet primare të përdorura në këte studim.

* * * Puna për realizimin e disertacionit është realizuar në bashkpunim të

ngushtë me udhëheqsin e temës Prof. Dr. Agim Sinojmeri, të cilin e falenderoj në mënyrë të veçantë. Gjithashtu falenderoj dhe ju shpreh mirënjohjen time,



5

Prof. Pranvera Lazo, Dr. Rajmonda Kromidha dhe Dr. Xhume Kumanova, të cilat mundësuan kryerjen e analizave kimike, si dhe Prof. Përparim Alikaj, për inkurajimin dhe mbështetjen në procesin e realizimit të disertacionit. Një falënderim i veçantë shkon për Prof. Dr. Artan Tashko, për konsultimet e vlefshme dhe mjaft efikase të tij, veçanërisht lidhur me metodikën e përllogaritjes së potencialit acid dhe të transportit të metaleve të rënda nga lumi i Fanit. Falenderoj Dr. Tonin Deda, për mbështetjen e tij në kryerjen e analizave kimike dhe Dr. Gjon Kaza, për ndihmën gjatë kryerjes së punimeve fushore.

Për sigurimin e disa të dhënave dhe informacioneve për teknologjinë e fabrikave të pasurimit, të metalurgjisë dhe të rafinerisë së bakrit në Rubik, falenderoj sinqerisht inxhinierët Nik Prenga (teknolog), Nikoll Gega (metalurg) dhe Nikoll Marku (kimist). Së fundi dëshiroj të falënderoj stafin e Departamentit të Shkencave të Tokës për vrejtjet dhe sugjerimet e tyre, të cilat më kanë ndihmuar në përmirësimin e mëtejshëm të këtij punimi.



6

KAPITULLI I PARË

1 EKOSISTEMI I LUGINËS SË FANIT 1.1 Të dhëna të përgjithshme gjeografike

Lugina e Fanit të Vogël, e cila nis nga Qafa e Kumbullës dhe përfundon

në pellgun e Rrëshenit ku bashkohet me ate të Fanit të Madh, ka një gjatësi rreth 50 km dhe drejtim të përgjithshëm shtrirje verilindje-jugperendim dhe vendoset midis malit të Munellës në veriperendim dhe vargmaleve të Arrën-Lurës në juglindje. Lartësia e saj varion nga 200 m në grykëderdhje deri në 1360 m në Qafën e Kumbullës, ndërsa lartësia mesatare e saj është 700 m. Në përbërjen litologjike të luginës, mbizotrojnë kryesisht shkëmbinjtë magmatikë intruzivë gabro-plagjiogranitet dhe ata vullkanogjenë (bazalto-andezitet). Mbështetur në ndryshimet morfologjike, lugina e Fanit të Vogël ndahet në sektorin e sipërm, midis Qafës së Kumbullës dhe fashatit Gëziq dhe në sektorin e poshtëm nga Gëziqi në pellgun e Rrëshenit. Në sektorin e sipërm lugina karakterizohet nga shpate të gjera pothuajse simetrike, ndërsa shtrati i lumit është i ngushtë dhe me gjarpërime të theksuara (Fig. 1). Duke filluar nga Gëziqi, pikërisht aty ku lugina del nga zona malore, fillon sektori i poshtëm që ka tipare të tjera morfologjike. Lugina këtu futet në një reliev kodrinorë e të butë, të përbërë kryesisht nga lava sferike dhe jastëkore bazaltike.

Klima e rajonit, deri në Ndërfushas në afërsi të Gëziqit, është tipike

malore, me reshje të shumta shiu e pjesërisht bore, temperatura të ulta dhe

Fig. 1. Pamje e përgjithshm e luginës së Fanit, (rajoni Reps – Rubik).

Reps

Ndërfushas

Rubik



7

periudhë relativisht të gjatë me ngrica. Karakteristikë është vera e nxehtë dhe e thatë, ndërsa dimri i ftohtë dhe me shumë lageshtirë. Vlerat e temperaturave mesatare vjetore lëkunden nga 10° në 12°C. Temperaturat mesatare të matura në muajin korrik janë 18°C, ndërsa ato të matura në muajin janar janë 4°C. Sasia e reshjeve vjetore që bien arrin nga 1,724 mm në lartësitë e kodrave të Spaçit deri në 1,785 mm në Mashterkorë e Reps (Gjeografia fizike e Shqipërisë, 1991). Një pjesë e këtyre reshjeve bie në formë bore në muajit e dimrit, duke formuar një shtresë te qëndrueshme mbi lartësitë 700 m, në Plakëz e Aliaj (Gurthi Jugor), me një trashësi që lëviz nga 40-50 cm deri në 70-80 cm e më shumë. Repsi në kujtesën e banorëve të luginës së Fanit, njihet si epiqendra e erërave të kësaj zone. Erërat veriore janë prezente pothuajse në të gjithë stinën e dimrit, bile dhe në verë janë të rralla ditët e qeta kur nuk fryn veriu, ndërsa “jugu” dhe erërat veriperendimore, janë raste të rralla në Reps. Më në jug, në sektorin Ndërfushas-Rubik, për shkak të ndikimit të erërave detare, klima bëhet më e lagshtë dhe temperaturat ndryshojnë ndjeshëm, duke arritur një mesatre vjetore 14°C, ndërsa temperaturat mesatare të matura në muajin korrik arrijnë në 22°C. Rrjeti hidrografik i rajonit Reps-Rubik, përfaqësohet nga lumi i Fanit të Vogël dhe i Fanit të Madh, si dhe nga një numër përrenjësh, shumica prej tyre të vegjël dhe sezonal, që zbresin nga të dy anët e luginës dhe derdhen në Fan. Lumi Fani i Vogël, që vazhdon deri në Rrëshen tek “Ura e Fanit”, ka rrjedhje të përhershme, por me ndryshime të theksuara midis periudhës së lagësht të vitit dhe asaj të thatë. Më kryesori ndër prrenjtë që ushqejnë është Sefta e Spaçit, që buron në rrëzë të maleve të Gurthit dhe bashkohet me Fanin e Vogël në Reps. Në stinën e dimrit dhe të pranëverës, prurjet e këtij përroi janë të konsiderueshme, ndërsa pakësohen mjaft në stinën e verës. Përroi tjetër i rëndësishëm është ai i Lëgjinit (Mashtërkorë) që rrjedh nga malet e Oroshit dhe karakterizohet nga prurje të mëdha në stinën e dimrit, ndërsa në verë pothuajse ai shterron. Një degë tjetër e lumit të Fanit, që kalon në jug të qytetit të Repsit është prroi i Lajit, që buron në kodrat juglindore të Repsit. Prurjet e këtij përroi në përgjithesi janë të kufizuara dhe sezonale. Në këtë përrua derdhen dhe disa rrëke uji, që dalin nga galeritë e Laj-Repsit. Më në jug, zbret nga kodrat e Buklit prroi i Kullaxhiut, ndërsa në hyrje të qytetit të Rrëshenit, në Fanin e Vogël derdhet përroi i Zmejës. Duke kaluar tek “Ura e Fanit”, vendi ku bashkohet Fani i Vogël me Fanin e Madh që vjen nga Fushë Arrësi, lugina e Fanit, zgjerohet dhe thellohet, duke gjarpëruar midis shkëmbinjëve ultrabazikë dhe vullkanikë të zonës. Në fshatin Munaz, në afërsi të qytetit të Rubikut, shtrati i lumit të Fanit zgjerohet shumë, dhe kalon nëpër një reliev të butë kodrinor deri në bashkimin e tij me lumin e Matit në Skuraj në afërsi të Urës së Milotit.



8

Tokat më të përhapura në këte luginë janë ato të kafejta malore, që shtrihen në kuotat 400-900 m lartësi, ndërsa nga kuota 900-1400 m lartësi, takohet nje brez i ngushtë tokash të murrme pyjore. Mbulesa bimore përfaqesohet nga dy kate, ai i shkurreve mesdhetare dhe i dushkut. Kati i parë është karakteristik për sektorin e poshtëm të luginës (200-400m), ndërsa kati i dytë zhvillohet në sektorin e sipërm të luginës (400-900 m) që në lartësi më të mëdha, përzihet me pishën e zezë. (Gjeografia Fizike e Shqipërisë, 1991, vol. 2, fq.162-164).

Bota e egër shtazore, përfaqësohet nga ujku, dhelpra, derri i egër, ariu i murrmë, lepuri, çakalli, si dhe dhia e egër e zhvilluar kryesisht në terrenet e thepisura shkëmbore të Shëngjinit, Gurit të Nuses dhe të Munellës.

Ndërsa në kafshët shtëpiake, më të zhvilluara janë dhia, delja, lopa, derri i butë, qeni dhe macja. Në lumin e Fanit ndër peshqit, shumë e zhvilluar ka qenë trofta, por ajo u pakësua aq shumë në sektorin Reps-Rubik për shkak të derdhjeve teknologjike, aq sa tani, mund të takohet fare pak vetëm në sektorin e Ndërfushasit.

1.2 Ndërtimi gjeologjik i luginës së Fanit (rajoni Reps - Rubik)

Lugina e Fanit kalon pothuajse mes për mes Mirditës Administrative dhe në

aspektin gjeologjik përfaqësohet nga produktet e të dy brezave ofiolitikë të zonës Mirdita, formimet sedimentare të melanzhit ofiolitik, mollasave Neogjenike, si dhe të formimeve më të reja të Kuaternarit.

Prodhimet e magmatizmit ofiolitik jurasik, kanë përhapje të madhe në rajonin e Mirditës dhe përfaqësohen nga shkëmbinjtë e facies plutonike dhe vullkanogjene. Ato përfshihen në Albanidet e brendshme dhe kanë vendosje autoktone ndërmjet kornizës karbonatike Triasiko – Jurasike. Në vendosjen e tyre vihet re një zonalitet tërthor, i shprehur me praninë e shkëmbinjëve ultrabazikë e vullkano – sedimentarë në pjesët anësore dhe të shkëmbinjëve gabroplagjiogranitikë e vullkanogjenë në pjesët qendrore. Një zonalitet i tillë petrologjik, është në unitet edhe me ate metalogjenik, i shprehur me mineralizimet sulfure të tipit vullkanogjeno-sedimentar në perendim dhe vullkanogjeno-hidrotermal në pjesën qendrore.

Jo kudo, ofiolitet kanë të njejtat veçori gjeologjike, petrografike, petrokimike dhe metalogjenike. Studimet e specializuara në këto drejtime, evidentojnë ekzistencën e dy brezave ofiolitikë të Mirditës, megjithese gjenerohen nga e njejta vatër. Ato ndahen në ; brezin ofiolitik perendimor dhe në brezin ofiolitik lindor. Produktet e të dy brezave ofiolitikë, janë pjesë përbërse e luginës Fanit. Duke filluar nga Rubiku, në Ndërfushas, e deri në lindje të Gëziqit, formimet magmatike i përkasin brezit të ofioliteve perendimore, ndërsa më në veri deri në Reps – Mashterkorë, formimet magmatike i përkasin brezit të ofioliteve lindore.



9

Ofiolitet Perendimore Në skajin më juperendimor të luginës Fanit, në sektorin e Rubikut, një

vend të dukshëm zënë shkëmbinjtë ultrabazikë, harcburgitet dhe lercolitet të cilat me kontakte tektonike me formimet vullkano-sedimentare dhe vullkanogjene, shfaqen në trajtën e brezave me drejtim të përgjithshëm – veriperendim – juglindje (Fig. 2).

Harcburgitet dhe Lercolitet, me shtratime apo thjerrëza dunitike, takohen kryesisht nga Qafë Suli, Rreja e Velës, Vau i Shkjezë deri në Gëziq. Përbëhen nga olivina dhe pirokseni (enstatiti), kromshpinelide e më rrallë pikëzime sulfuresh. Vende – vende, këto shkëmbinjë kalojnë në lercolite e më rrallë verlite, por ato takohen në bashkëshoqërim edhe me llojet dunit – troktolite, harcburgite plagjioklazike me kufinjë gradual midis tyre. Shliret dunitike shrihen ndërmjet harcburgiteve me përmasa deri në 100 m x 40 m, më rrallë gjënden troktilitet dhe gabrot. Shkëmbinjtë harcburgitikë, ndërpriten nga damarë gabrosh mikrogabro, mikrodiabaze etj.

Dunitet plagjioklazike, dunitet troktolite me thjerrëza harcburgitesh plagjioklazike, janë bashkëshoqërime petrografike që karakterizojnë sektorët perendimore të rajonit, me shtrirje në Munaz, Rrethi i Epërme, Livadhez, deri në Kushnen. Konturi ndërmjet tyre është i vështirë të hiqet mbasi ato lidhen ngushtë me njera tjetrën në trajtë breznimesh, me kalime midis tyre, me lloje shkëmbore ndërmjetëse. Troktolitet zhvillohen në trajtë shlisore, brezore, pseudodamarore ndërmjet duniteve dhe anasjelltas për facien dunitike. Ndërmjet llojeve plagjioklazike dhe ultrabazikëve, shfaqen lloje shkëmbore ndërmjetëse. Në sektorët Munaz, Livadhaz etj. brenda këtyre llojeve (lercolite, lercolite plagjioklazike, troktolite dhe gabro) zhvillohet seria seria damarore e përfaqësuar nga gabro kuarcore, diorite kuarcore, mikrodiorite dhe gabro plagjioklazike.

Llojet shkëmbore troktolite - gabro troktolite – gabro olivinike, me kalime graduale nga njeri lloj tek tjetri, janë më të shprehura në dalje të Rubikut tek ish ofiçina e Ndërmarrjes Gjeologjike. Në raste të rralla brenda tyre, takohen shlire dunitike me harcburgite plagjioklazike me llojet melanokrate (olivinite).

Gabro – gabrodiabazet, përhapen nga Rrethi i Epërm Vau i Shkjezë, Arrëz, Livadhez, deri në lindje të Shëngjergjit dhe Kaçinar (jashtë kontureve të hartës paraqitur (Fig. 2). Dalje me përmasa të kufizuara janë takuar edhe brenda melanzhit ofiolitik në fashatin Simon, që përfaqësojnë dritare erozionale. Në këte grup formacional janë dalluar: gabro, gabrodiabaze, mikrogabro, gabro leikokrate, gabro kuarcore me përbërje plagjioklazi bazik, piroksen monoklin, amfibol, klorit, magnetit dhe titanomagnetit. Karakterizohen nga kristalizim i vogël – mesatar me mbizotrim të strukturave ofitike. Në kontakt me formimet vullkanogjene vihen re kalime nga gabrodiabaze në shlire porfiritesh diabazike deri diabaze me shlire gabrodiabazesh (Shtjefanaku D. etj. 1999).



10

Seria damarore, takohet brenda shkëmbinjëve të facies plutonogjene me përbërje bazike dhe mesataro-acide. Më e shprehur është në Rubik, Munaz, ndërsa jashtë planshetit të këtij studimi ato vazhdojnë në Majën e Livadhëzit, përroin e Dibrit, Kaçinar etj. Në Munaz e në perendim të Majës së Livadhëzit, seria damarore shtrihet për disa km dhe gjerësi deri në 300 - 400 m. Ato përfaqësohen nga damarë me shtrirje disa dhjetra m e gjerësi 2-3 m. Përbëhen nga plagjioklazi bazik, piroksen, amfibol, plagjioklaz-amfibol etj. Brenda tyre takohen dhe lëndë xeherore si titanomagnetit, magnetit, ilmenit, kalkopirit dhe sulfure nikeli. Në Qafë Munaz takohet seria damarore e përbërjes mesatare, mesataro – acide, (kuarci 70%), plagjioklazi (10-15%), dhe amfiboli janë përbërsit mineral kryesorë të serisë damarore (diorit kuarcor-amfibolik). Ndërmjet dunit-troktoliteve (në lindje të Rubikut), dalin anortezite, në trajtë dajkore me përbërje albiti (40-50%), kuarci (40-45%), sericiti, muskoviti, e kloriti (Gjata K. 1978, Shtjefanaku D. 1999).

Në rajonin Rubik Velë, shkëminjtë ultrabazikë të serpentinizuar, çajnë në trajtë pykash tektonike formimet vullkanogjeno-sedimentare. Një rast interesant evidentohet në rajonin e vendburimit të Dervenit, ku ndërmjet formimeve vullkanike bazaltike, zhvillohet një dajkë e brekçieve eruptive ultrabazike me përmbajtje ksenolitesh ofiolitike të kores kontinentale. Nga përbërsit sedimentarë veçohen gëlqerorë mergelorë të asimiluar nga serpentina duke formuar një shkëmb serpentiniko-karbonatik. Vullkanitet bazaltike

Veçohen nga më të studjuarat ndër formimet e magmatizmit ofiolitik perendimor. Ato takohen që nga Rubiku, në Munaz, në Rrethin e Epërm, tek Ura e Fanit (në Rrëshen) dhe vazhdojnë deri në Gëziq e Ndërfushas. Mbështetur në veçoritë faciale (strukturore – teksturore) e mineralogjike veçohen disa pako shkëmbore të cilat nga poshtë lart emërtohen : a) Formimet bazaltike masive, b) Pako e llavobrekçieve gabro-diabazike, bazaltike c) Llavat jastëkore bazaltike, d) Formimet piroklastike. a) Formimet bazaltike masive

Ndërtojnë pjesën më të thellë të sekuencës vullkanike dhe kanë përhapje të kufizuar në rajon. Më e shprehur kjo sekuencë, takohet në Shtanë, Valcë, Maja e Malthit, dhe rrallë ndërmjet formimeve jastëkore bazaltike. Ato janë të përbëra nga bazaltet (diabazet), porfirite bazaltike etj. pjesërisht të albitizuara e të kuarcizuara. Ndërmjet tyre takohen magnetit, pirit etj. si dhe dajka apo shlire gabrodiabazike.



11

b) Pako e llavobrekçieve gabro diabazike bazaltike

Ndërtohen nga copra gabrosh diabazike rrallë bazaltike të çimentuara

mirë dhe shprehen në trajta jastëkore sferike. Gjënden në kontakt me gabro-diabazet (Arrëz, Livadhez) dhe rrallë herë midis llavave jastëkore (Prroi i Shullanit – Bukël), me trashësi 15-20 m, dhe në pajtueshmëri strukturore me to. c) Pako e llavave jastëkore bazaltike

Facia e llavave jastëkore e sferike dominon në të gjithë sipërfaqen e përhapjes së vullkanizmit bazaltik të brezit perendimor. Në përbërjen petrografike marrin pjesë; bazaltet (me strukturë diabazike), porfiritet bazaltike, mikrobazaltet etj. Individët llavorë (jastëqet apo sferat), kanë përmasa të ndryshme që rrallë herë arrijnë 3x1.5m trashësi, duke formuar trajta dyshekore. Ato lidhen midis tyre me një masë kloritike, klorit-karbonatike, hialloklastike etj., por nuk mungojnë edhe rastet kur individët llavorë, vendosen direkt mbi njeri tjetrin. Brenda të njejtit jastëk, takohen disa lloje petrografike të shprehur me strukturën mikrokokrrizore në pjesën periferike në krahasim me pjesën qëndrore të tij. Brenda formimeve jastëkore takohen disa ndërshtresa efuzivo-sedimentare si tufe silicore apo silicorë radiolaritikë si në majën e Malthit, përroin e Shëngjergjit etj.

d) Formimet Piroklastike

Kanë përhapje në Ndërfushas, Gëziq, Serrishtë, Prroi i Shullanit dhe në rajonin e Kaçinarit. Vendosen mbi llavat jastëkore dhe mbulohen nga shtresa efuzivo-sedimentare, që përfaqëson mbulesën parësore të ofioliteve. Brenda tyre veçohen dy trashësi shkëmbore në bazë të veçorive granulometrike: Llavobrekçiet dhe tufet.

Llavobrekçiet, janë shkëmbinjë copëzore me përmasa të coprave 10-12 cm, të çimentuara nga një masë tjetër copëzore me strukturë gravelitiko-ranorike. Coprat janë këndore, gjysëm të rrumbullakosura të përbërjes bazaltike, porfirite bazaltike dhe llojet e tyre mikrokokrrizore e variolitike.

Tufet, vendosen mbi llavobrekçiet dhe shfaqin në to kalime graduale. Kanë strukturë gravelitiko-ranorike. Përbëhen nga grimca shkëmbore të rrjedhura vetëm nga grupi i bazalteve, kristaline (plagjioklaz karbonate) xhamore



12

dhe silicorë. Në pjesën e sipërme të tyre, shtohet materiali silicorë dhe gradualisht kalojnë në shkëmbinjë tipikë tufo-silicorë (vullkano-sedimentarë).

Ofilitet Lindore Janë të përhapura gjerësisht në rajonin e Mirditës dhe me vullkanitet e

tyre, lidhen mineralizimet sulfurore më të rëndësishme të këtij rajoni. Për këte arsyje, ato janë shumë të studjuara nga punime të shumta rilevuese, tematiko-përgjithësuese, punime kërkim-zbulimi etj, pranadaj prerja e ofioliteve lindore është e detajuar si më poshtë : a) Shkëmbinjtë plutonogjenë b) Formacioni vullkanogjen bazalto-andezito-dacitik c) Melanzhi ofiolitik heterogjen (pako argjilite me copa)

Shkëmbinjtë plutonogjenë : Përfaqësohen nga shkëmbinjtë e përbërjes bazike dhe mesataro-acide, me

përhapje kryesisht në lindje dhe verilindje të luginës Fanit, nga Repsi deri në Mashterkorë.

Shkëminjtë gabrorë, në rajonin e luginës së Fanit përhapen që nga Bulshari në juglindje dhe drejt Repsit e më në veri. Këto shkëmbinjë janë pjesë e masivit gabror të Bulsharit, një nga më të mëdhenjtë e rajonit të Mirditës. Trajta e çrregullt e konturit të gabrove në sipërfaqe, kushtëzohet nga prania e sektorëve të mbuluar nga vullkanitet jurasike dhe jashtë konturit të hartës tonë, nga depozitimet kretake (Fig. 2). Në llojet petrografike më të përhapura janë gabronoritet, me të cilat lidhen ngushtë noritet dhe gabrot. Përhapje më të kufizuar kanë gabropiroksenitet, gabrot amfibolike dhe gabrot kuarcore.

Shkëmbinjtë mesatro – acidë, përfaqësohen nga plagjiogranite dhe dioritet kuarcore të pa ndara me kalime të shpeshta nga njeri lloj tek tjetri. Ato pothuajse gjithëmonë takohen në shoqërim me gabrot, duke ndërtuar formacione gabro-plagjiogranitike. Zhvillimin më të madh e kanë në rajonin Bulsharë - Mashterkorë deri në Shtrungaj, me zgjatim gati verior. Dalje të kufizuara të tyre vihen re dhe në afërsi të Kullaxhiut dhe në Bukël. Në pjesën lindore ato mbulohen transgresivisht nga depozitimet kretake. Kjo situatë zhvillohet deri në rajonin e Shtrungajt. Më tej, ato kontaktojnë me shkëmbinjtë vullkano-intruziv (vullkanite – gabro) me të cilat, ato kanë mardhënije normale intruzive. Në prerjen e përgjithshme të ofioliteve të brezit lindor, dioritet kuarcore – plagjiogranitet, ballafaqohen me nivele të ndryshme të prerjes së vullkaniteve. Ato vendosen mbi gabrot dhe shrihen deri në pakon e sipërme vullkanogjene të përbërjes andezito – dacitike (në perendim të Mesulit). Brenda këtyre shkëmbinjëve përhapet edhe seria dajkore e përbërë nga mikrodioritet, plagjioporfiret kuarcore etj., me gjatësi disa qindra metra e trashësi 0.1 deri në 3 m. Në përbërjen minerale marrin pjesë; plagjioklazi, kuarci, epidoti, kloriti, rrallë pirokseni.



13

Formacioni vullkanogjen bazalto – andezito – dacitik, është përfaqësuesi kryesor i produkteve ofiolitike të brezit lindor në rajonin e Mirditës. Ky formacion përfaqëson një seri gjenetike të pa ndërprerë nga llojet më bazike deri në ato acide. Me këte formacion, lidhen një seri vendburimesh të rëndësishme të bakrit dhe shoqëruesve të tij në luginën e Fanit, të tilla si; Spaçi, Gurth Spaçi, Lëtitena, Mashtërkori, Laj Repsi, Lgjini, dhe Kullaxhiu. Në përhapjen e tyre sipërfaqësore vërehet një diferencim i qartë i shprehur me llojet bazike në pjesën jugore – lindore me prirje drejt asaj baziko – mesatare e mesataro – acide (Gurth Spaç, Lëtiten), me trashësi deri në 2500 m (Legisi M. etj. 2000). Bazuar në veçoritë faciale (teksturo-strukturore) e llojet petrografike, brenda formacionit veçohen këto njesi litostratigrafike (nga poshtë lart); a) Kompleksi i dajkave paralele, b) Sekuenca e llavave jastëkore andezito - bazaltike, c) Sekuenca aglomeratike – e tufoaglomeratike, d) Dhe mbulesa parësore sedimentare (silicorët radiolaritikë).

Kompleksi i dajkave paralele, janë shkëmbinjë përbërs të ofioliteve që vendosen në pjesën e poshtme të serisë vullkanogene e pjesërisht në nivelet më të sipërme të serisë gabro plagjiogranitike. Daljet më tipike të kësaj serie takohen në rajonin Reps – Mashtërkorë – Shtrungaj – Bisakë. Kanë shtrirje afromeridionale e rënie gati vertikale, ndërprerës me strukturën e shkëmbinjëve vullkanikë. Për këte arsyje ky nivel në prerjen e vullkaniteve lindore përfshihet nën emrin seria e dajkave paralele. Nga llojet petrografike më të përhapura janë mikrodiabazet, porfiritet diabazike, gabrodiabazet kuarcore, mikroplagjiogranitet, keratofiret kuarcore etj. Veçoritë petrografike – petrokimike, janë të përafërta me me shkëmbinjtë vullkano-intruziv, ç’ka tregon për afërsinë gjennetike ndërmjet tyre.

Sekuenca e llavave jastëkore andezito - bazaltike, janë të përbërjes kryesisht bazaltike me strukturë intersertale, bazalt andezitike, deri andezito bazaltike. Përhapen gjerësisht në truallin e Mirditës dhe përbëhen kryesisht nga faciet e llavave jastëkore e sferike. Në luginën e Fanit, në mënyrë spektakolare shfaqen nga galeritë e minierës së Kullaxhiut, deri në Blinisht e Shpal, ku në pjesën lindore të tyre, mbulohen nga melanzhi ofiolitik i ngjyrosur. Më rrallë brenda tyre, takohen tufoaglomerate, tufobrekçie, e derdhje llavore masive. Në formimet llavore individët kanë madhësi që arrijnë deri në 2x1.5 m, ndërsa trajtat sferike nuk kalojnë 1 m diametër. Tekstura në shumicën e rasteve është bajamore. Dimensionet e bajameve varijojnë nga 1-2 mm deri në 7-8 mm me trajta të rrumbullakuara, elipsoidale, me konture të pa rregullta dhe me forma të zgjatura. Trajtat e tyre kondicionohen nga shkalla e aciditetit të shkëmbinjëve. Bajamet janë të mbushura nga kalciti, kuarci, epidoti, kloriti e shumë rrallë piriti. Herë – herë, vihet re një zonalitet në predominimin e tyre drejt periferisë së individëve llavorë. Si masë çimentuese e individëve llavorë, shërben e njejta masë



14

llavore por vetëm më e kloritizuar. Ka dhe raste kur individët llavorë vendosen mbi njeri tjetrin pa ndërmjetësinë e lëndës çimentuese.

Sekuenca aglomeratike e tufoaglomeratike, përhapet në sektorin e Peshqeshit, Repsit, Grykë Oroshit dhe karakterizohet nga një përbërje e larmishme faciale, por me mbizotrim të aglomerateve. Ato takohen në trajtë tufesh, tufoaglomerate, llava aglomeratike, llavobrekçie, xham vullkanik, si dhe derdhje llavore masive. Midis tyre, jo rrallë ndeshen edhe trashësi llavash jastëkore e sferike me ndarshmëri qepore. Në pjeset më të sipërme të kësaj pakoje, vendosen tufet dhe tufoaglomeratet dhe në pjesët e poshtme të kësaj prerje vendosen derdhjet llavore masive (rryma masive), që kanë përputhje strukturore me elementë të tjerë përbërs. Tufoaglomeratet janë shkëmbinjë piroklastikë të përbërë nga copra deri në 20 cm, e të çimentuara nga tufelitoklastike e shpesh nga tufet xhamore për llojet masataro-acide. Llavat aglomeratike përbëhen nga copra gjysëm të rrumbullakosura të çimentuara nga e njejta masë llavore. Llavat që ndeshen në këto pako, janë të pasura me material xhamor dhe në terren paraqiten të alteruara. Përbërsit petrografikë janë; bazaltet, (intersertale), hialoandezito-bazaltet, andezito-dacitet etj. Në të gjithë trashësinë e kësaj pakoje, veçanrisht në pjesët e sipërme, takohet material silicor – hematitik, i shprehur në trajtë copash, folesh e damarësh. Në kreun e prerjes vendosen silicorët hematitikë radiolaritike, që finalizojnë mbylljen e aktivitetit vullkanik.

Silicorët radiolaritikë, vendosen në kreun e vullkaniteve bazike dhe përfaqësohen nga silicorët hematitikë radiolaritikë. Zakonisht ato shtrihen mbi formimet piroklastike me kalime graduale. Ato përfaqesohen nga rreshpe silicore, silicoro-argjilorë e tufosilicorëve të shtresëzuar me ngjyrë kafe – çokollate. Nivelet më të sipërme të kësaj prerje mbizotrohen nga shtresa silico-argjilore, silicorë me lyerje hematiti, e okside mangani. Në silicorët hematitikë të Gëziqit, janë takuar mbeturina radiolariesh që datojnë moshën Bojasian i Sipërm – Kollovian i Poshtëm (Kodra A. etj. 1993).

Melanzhi ofiolitik heterogjen i ngjyrosur (J2 – J3), përfaqëson një njësi litostratigrafike me përbërje mjaft heterogjene. Zhvillohet pothuajse në të gjithë rajonin duke mbushur depresionet eroziono – tektonike të krijuara gjatë rrudhosjes intensive të shkëmbinjëve të bazamentit. Takohet në Fang, Rubik, Qafe Munaz, Velë, Qafë Kingjel, Gëziq, Shtanë, Rrëshen, (Sheshaj – Prroi i Lumthit), Malaj, Tarazh, Tenë, Sërrisht, Kullaxhi, Blinisht, Kodër Spaç, Gurth Mushtë, Simon etj. Ndërtohet nga rreshpe argjilitesh – argjilo silicore si dhe copra apo blloqe silicore, gëlqerorë me straje dhe masiv, ofiokalciti (serpentinë – karbonate), ranorë, ofiolite, blloqe vullkanitesh etj. Përmasat e coprave dhe të blloqeve variojojnë nga disa centimetra deri në dhjetra metra me matriks argjilor, të rreshpëzuara dukshëm. Me punime shpimi brenda saj janë takuar sulfure bakri dhe squfuri masive (Bukëmirë) deri në 2 m, Lëkundë 10 cm, Perlat, Rubik. Gurth etj. Përgjithësisht ajo vendoset mbi silicorët hematitikë radiolaritikë që përbëjnë tavanin e vullkaniteve dhe mbulohen transgresivisht nga formimet e Titonian –



15

Valanzhinianit (flishi i hershëm). Kontakti lindor i saj pothuajse është gjithkund tektonik, e kushtëzuar kjo nga me rrudhosjen Jurasiko – Kretake me drejtim lëvizje lindje perendim.

Në studimin më të fundit Kodra A., etj. (1995), mbi stratigrafinë dhe strukturën e formacionit vullkano – sedimentar e mbulesës ofiolitike, melanzhin ofiolitik e konsiderojnë të formuar në Hollovian të Sipërm – Titonian të Poshtëm.

Depozitimet karbonatiko – kretake (Cr1-2

Depozitimet mollasike të Neogjen – Kuaternarit (N

), zhvillohen kryesisht në sektorin lindor në Malin e Shejtit dhe të Zepës. Përfaqësohen nga gëlqerorë shtresëtrashë, rrallë shtresëhollë dhe më lart në prerje vijojnë gëlqerorë masivë. Përveç tyre në prerje të veçanta, janë takuar ndërthurje gëlqerorësh brekçiorë me ato turbidikë etj, të pasura me rudiste, foraminiferë, lagenide, etj. të cilat datojnë Kretakun e Poshtëm (barremian-aptian).

2

Këto depozitime në prerjen e tyre të plotë, përfaqësohen nga : ndërthurje ranorësh me argjila e ndërshtresa konglomeratesh dhe në pjesët më të sipërme konglomerate me shtresa e linza ranorësh, rrallë alevrolite. Përbërsit litologjikë kanë trajta shtresore linzore me rënije të butë – 20° dhe karakterizohen me ndryshime faciale. Përbërsit copëzorë janë të rrjedhura nga formacionet e zonës Mirdita të përfaqësuara nga ofiolitet (gabro, ultrabazikë, vullkanite), kuarcite, ranorë, gëlqerorë, silicorë etj. Trashësia e këtyre formimeve arrin deri në 140-150 m, ndërsa në pjesët anësore 40-50 m.

– Q), në luginën e Fanit përhapen në Tarazh, Kodër Rrëshen, Vaun e Shkjezë dhe Ndërfushaz. Në Ndërfushas, këto formime vendosen mbi shkëmbinjtë ofiolitikë, ndërsa në sektorët e tjerë të lartpërmendur mbi melanzhin ofiolitik.

Depozitimet Kuaternare, që takohen përgjatë luginës së Fanit nga Rubiku në jugperendim deri në skajin më verilindor në Mashterkorë, përfaqësohen nga formimet aluviale, proluviale, eluviale dhe deluviale. Formimet aluviale – proluviale zhvillohen sipas rrjetit lumor dhe përfaqësohen nga rëra, zhavore, zaje e popla me përmasa dhe përbërje të ndryshme shkëmbore. Në sektorë të veçantë këto depozitime, kanë sortim të mirë duke formuar edhe thjerrëza ranori, alevroliti etj. Formimet eluviale – deluviale takohen në shpatet e maleve që bien pjerrtas mbi luginën e Fanit, e që arrijnë deri në 10 m. trashësi. Ndërtohen nga copra shkëmbinjësh me përbërje e madhësi të ndryshme dhe material suargjilorë.



16

Reps

Rreshen

Rubik

Fig. 2. Harta gjeologjike e luginës së Fanit.

Argjila, ranorë, gravelite, konglomerate dhe qymyre

Melanzhi ofiolitik heterogjen, silicorë, rreshpe argjilore-silicorë,

Plagjiogranite, diorite kuarcore.

Andezitobazalte, boninite, andezitodacite, riodacite, riolite.

Shkëmbinj vullkanikë të serisë bazaltike.

Harcburgite, lercolite plagjoklazike

Shkëmbinjë ultrabazikë

Norite gabronorite, troktolite, gabro amfibolite, etj.

Depozitime aluviale: alevrolite, rëra, zhavore.

Shpjeguesi :

Lumi i Fanit të Vogël

Rrugë nacionale e asfaltuar

Norite gabronorite, gabro, gabro amfibolite, gabro kuarcore.

Ofiolitet Prerndimore

Ofiolitet Lindore

J2

J2

J2

J2

Qh

N2

J3

J2

J2

blloqe vullkanitesh, gëlqerorë etj.

Kontakte tektonike



17

1.3 Peisazhi industrial i luginës së Fanit në rajonin Reps -Rubik

Lugina e Fanit, përfaqëson një nga ekosistemet më të rëndësishme të Mirditës Qendrore. Përveç pamjeve të bukura natyrore që të ofron kjo luginë, shumë të rëndësishme janë resurset natyrore, bimësia dhe tokat pjellore në të dy anët e saj, që në harmoni me lumin dhe gjallesat e tjera, kanë qënë një burim i përhershëm të mirash materiale për banorët e zonës. Repsi një qytet i vogël, dikur zonë industriale që ndodhet 30 km në verilidje të qytetit të Rrëshenit në bregun e majtë të lumit të Fanit të Vogël, përfaqësohet me një reilev kodrinor malor (Fig. 3). Në pjerrësinë e shpateve të kodrave përballë Repsit, shtrihen një pas një vendburimet; Lamskon, Maja e Madhe, Spaç, Letitën, Gurth Spaç, të

gjitha këto në të djathtë të lumit Fan i Vogël, ndërsa Laj Repsi, Mashtërkori dhe Lëgjini, janë vendburime bakri që rrethojnë qytetin e Repsit. Shpatet e kodrave të Spaçit, të veshura me një bimësi të zhvilluar dobët, kryesisht nga shkurret mesdhetare, dhe më pak ai i dushkut, bien në drejtimin jugor dhe perëndimor drejt prroit të Seftës dhe lumit Fan i Vogël. Më në jug të Repsit, thikë mbi luginën e Fanit, bien Kodrat e Buklit, në veri të të cilave është zbuluar vendburimi i

Kullaxhiut, ndërsa përballë është Blinishti dhe Shpali, ish kryeqendra administrative e Mirditës në periudhën e monarkisë deri në çlirimin e vendit.

Ekosistemi i kësaj lugine është cënuar shumë që në vitet e regjimit komunist, kur në ujrat e Fanit derdheshin të gjitha mbetjet teknologjke të industrisë së bakrit. Këto shkarkime, patën një ndikim të konsiderueshëm negativ në biodiversitetin e kësaj zone, duke e shndërruar ate nga një peisazh natyror mjaft atraktiv, në një mjedis industrial, ku rolin kryesor e ka luajtur veprimtaria antropogjene. Pa dyshim, disa nga elementët më të rëndësishëm të këtij ekosistemi, janë zonat industriale të Repsit, të Rrëshenit (Ura e Fanit) dhe Rubiku. Në Reps, aktiviteti industrial filloj në vitin 1970, me ngritjen e fabrikës së pasurimit të bakrit, që përpunonte xeherorët e vendburimeve të Spaçit, Majës së Madhe, Laj – Repsit, Gurthit, Thirrës, Kaçinarit, etj. Në këtë fabrikë janë përpunuar gjithësej 4.43 milion ton xeheror bakri, ku nga përllogaritjet del se në këto damba, duhet të ishin depozituar rreth 3.98 milion ton “sterile” (Bazhella Gj. 2004). Nga matjet markshajderike të kryera nga (Goskolli E. etj. 2003), rezulton, që në këto damba të jenë gjëndje, 2.250 milion ton mbetje teknologjike,

Fig. 3. Pamje e përgjithshme e luginës së Repsit.



18

ndërsa pjesa tjetër prej 1.73 milion tonësh, është shkarkuar në lumë, sidomos gjatë stinës së dimrit në ditë me reshje të mëdha shiu. Këto “sterile” kanë granulometri nën 0.074 mm, pra duke qenë një material tepër i imët që rrit së tepërmi sipërfaqen aktive, ato e përcaktojnë Repsin një “hot spot”, të ndotjes së mjedisit. Fabrika e pasurimit të bakrit në Rrëshen (Ura e Fanit), është ndërtuar në krahun e djathtë të rrugës Tiranë-Rrëshen, 2 km para hyrjes në qytetin e Rrëshenit, në kodrat përballë Urës së Fanit dhe ka filluar aktivitetin në vitin 1984. Kryesisht në këte fabrikë, janë përpunuar xeherorët e vendburimit Derven, Perlat dhe më pak të Gjazujt. Fabrika ka punuar me kapacitet përpunues rreth 60,000 (mijë) ton në vit, dhe deri në mbylljen e saj në vitin 1991, janë përpunuar gjithësejt 493,986 ton xeherorë. Aktualisht sasia e “sterileve” në këte dambë, është 304,431 ton, nga ku rezulton, se janë shplarë dhe transportuar nga lumi i Fanit, rreth 120 mijë ton mbetje teknologjike.

Punimet e shumta të kerkim-zbulimit, dhe ato të shfrytezimit të minierave (kanale, puse minerare, shpime dhe galeri) të kryera në vendburimet e lartpërmendura kanë qenë një ndërhyrje e drejtpërdrejtë dhe e ashpër në mjedis, duke ç’ekuilibruar ekosistemin natyror dhe duke krijuar një sistem të ri (mjedisin teknologjik). Stoqet e xeherorëve të nxjerrë nga nëntoka dhe të depozituara në grykat e galerive që janë më shumë se 12 vetëm në kodrat e Spaçit, 5 në shpatet e Laj-Repsit, si dhe 4 të tjera në Kullaxhi, janë një objekt shplarje i përhershëm në stinën e reshjeve, duke rritur mjaft aciditetin e ujrave të Seftës së Spaçit, prroit të Lajit, prroit të Kullaxhiut dhe të Fanit të Vogël, ku ato derdhen. Vlerat e pH në këto ujra, varijojnë në kufijtë 2.5 deri në 5.15, ndërsa përmbajtja e joneve SO4

-2

Shplarja natyrale e zonave të mineralizuara sulfure të ekspozuara në sipërfaqe në rajonin e Repsit, ka ndikuar në pasurimin me metale të rëndë të ujrave të Fanit të Vogël, që dëshmohet nga analiza kimike ujore në (stacionin 2), ku përmbajtjet e Cu dhe të Zn, arrijnë në vlerat respektive, 0.547 dhe 0.295 mg/litër.

, varion nga 300-1,340 mg/l (Goskolli E., etj. 2003).

Kjo panoramë industriale që kulmin e zhvillimit të saj e kishte në vitet ‘70, ndikoj për keq në florën dhe faunën e luginës së Fanit. Pasojat ishin katastrofike, por maskoheshin me parullat e famshme të kohës se “Bakri çan bllokadën”. Kjo situatë solli pothuajse zhdukjen e plotë të peshqëve në ujrat e Fanit, ndërsa në tokat pjellore të luginës, u shfaqen bimet anemike të kulturave bujqësore.

Gëlqerizimi i tokave për të neutralizuar aciditetin, nuk arriti asnjëherë rehabilitimin e tyre. Në qytetin e Rubikut, bimësia në pjesën veriperendimore të tij, pothuajse u zhduk, nën efektin e dioksisit të squfurit (SO2) dhe gazeve të tjerë që shliroheshin nga furrat e shkrirjes të metalurgjisë.



19

Kjo ishte në përgjithësi Lugina e Fanit, me bukuritë dhe problematikën e saj. Sot aktualisht kjo industri ka ndaluar, por pasojat e saj vazhdojnë në ndotjen e mjedisit, deri sa ende nuk ka asnjë ndërhyrje konkrete për kontrollin e burimeve të ndotjes.

1.4 Gjeologjia e vendburimeve dhe përbërja minerale e

xeherorëve të rajonit të Repsit

Rajoni Gurth-Spaç - Spaç – Reps - Kullaxhi, ndodhet në pjesën qëndrore të përhapjes së ofioliteve të Shqiperisë, ku zhvillohen gjerësisht formimet vullkanike dhe subvullkanike të ofioliteve lindore.

Në ndërtimin gjeologjik të këtij rajoni marrin pjesë formimet plutonike dhe intruzive, kompleksi i dajkave paralele, formimet e serisë vullkanike me sekuencat kryesore; bazalt dhe bazalt-andezitike. Në pjesën qëndrore, verilindore dhe jugperëndimore të këtij rajoni me përhapje të kufizuar, vendoset melanzhi ofiolitik heterogjen i ngjyrosur i Jurasikut të Sipërm (J3 Fig. 4) ( ).

1.4.1 Shkëmbinjtë plutonikë

Formimet plutonike dhe intruzive, përfaqësohen nga formimet bazike-shkëmbinjtë gabrorë dhe ato mesataro acidë-plagjiogranitet. Shkëmbinjtë gabrorë takohen në juglindje të Repsit si vazhdimësi e masivit gabror të Kurbnesh-Oroshit. Dioritet kuarcore-plagjiogranitet zhvillohen në trajtë të masivëve të vegjël si në Lgjin, Mashtërkorë, dhe në perëndim të Gurth Spaçit.

Kompleksi i dajkave paralele, në rajonin Reps-Spaç-Gurth Spaç, është mjaft i përhapur. Ai përfaqëson një njësi të rëndësishme të ofioliteve dhe ndodhet ndërmjet formimeve plutonike dhe vullkanike, duke luajtur një rol të rëndësishëm sidomos në zhvillimin e formimeve vullkanike. Përfaqesohen nga seritë dajkore të përbëra nga: gabrodiabaze, gabro, diabaze, dolerite, bazaltandezite, andezite, mikrodiorite, boninite dhe riodacite me trashësi të dajkave 1-4 m., me shtrirje afromeridioanle që ndiqen për më shumë se 150-200 m. Në sektorët qëndrorë si në Plakëz, Megush, në pjesën perëndimore e lindore të Spaçit në Lamskon dhe Qershizë, Kodër Spaç e Shëmri takohen formime (trupa) subvullkanikë riodacitikë me trashësi 5-10 m deri 10-120 m, gjatësi 120-200 m deri 400-600 m, dhe rënije mbi 100-300 m. Në përgjithësi formimet riodacitike janë kryesisht mospajtuese me fomimet e poshtështruara, siç argumentojnë Qirinxhi A. etj. (1973), Deda T. (2003), Deda T, Daci A. (2008).

1.4.2 Shkëmbinjtë vullkanikë

Sekuenca bazaltike dhe bazalt-andezitike, kryesisht lava jastëkore e masive,

zë rreth 80% të sipërfaqes së rajonit Gurth Spaç-Reps. Përfaqësohet nga rryma masive dhe lava jastëkore e sferike të madhësive të ndryshme, shpesh herë të



20

epidotizuara intensivisht dhe rrallë me ndërthurje të piroklasteve. Trashësia e kësaj sekuence varion nga 650 deri në 1000 m.

Sekuenca andezit-bazaltike, andezitike, zë pjesën qëndrore dhe lindore të rajonit në fjalë, e cila nga poshtë lart përfaqësohet nga: lavat jastëkore bazalt-andezitike, lavat aglomeratike andezitike të çimentuara me material kloritik dhe xhamor, tufet dhe tufoaglomeratet me material kloritik dhe hematitik. Trashësia mendohet të jetë 400-650 m.

Melanzhi ofiolitik heterogjen, përfaqësohet nga rreshpe argjiloro-silicore hematitike, blloqe silicoresh, gelqeroresh, ranorësh si dhe blloqe vullkanitesh. Përhapet në pjesën qëndrore në Kodër Spaç, në verilindje të Gurthit, si dhe në pjesën jugore dhe jugperëndimore të Repsit.

Në sektorin Lamskon-Qershizë-Kodër Spaç, mbi sekuencën vullkanike andezito-bazaltike vendosen silicorët radiolaritikë të Bajosian-Oksfordianit të poshtëm (Prela M., 2000), me thjerrëza mangani, mbi të cilët vendoset melanzhi ofiolitik heterogjen i Titonianit.



21

Katundi i Siperm

Jurasik i mesem.Kompleksi dajkor

Jurasik i mesemAndezitebazaltike,boninite, bazalte

Kret. Posht.(Cr1Bar.-Apt)Dep. terrigj-karbonatike

Jurasik i mesem.Andezite

Xham vullkanikRiodacite

Jurasik i mesemRiodacite

Jurasik i siperm.Melanzh

Kuaternar.Deluvione

Aliaj

15

70

Gurth Spaç

Mushte

Q. Lisit

76 58

J

78

M. Madhe

76

Sefte e Spaçit

M. Molles

793.7

947.0

42

1β793.7

U

Reps60

v

v

60

Mashterkore446.0

Lgjin

72 n

668.050

n

50

S

Shemri

Spaç

972.0

2 78

44

46

Koder Spaç

78

250.0

56

55

84

52

30

740.6

8

87

81

35

48

45

85

5053

6545

67

7565

872.0

C

50

68

4054

1044.6

70

65

Sefte e Rrasit

632.0

761.0

773.0

82

40

v

v

DomU

U v

v

U

v

68

Koshaj

80

M. Bales

892.0

701091.6

73

52

82

1001.7

70

8550

60Plakez

62

62

n72

65

70

65

82

Q. Shejtit

M. Shkul

1009.0n

n

68

n

1141.0

30

833.0v

60Mesul

40

72 721252.0

20

v

62

Q. Mrozit

Miniera te hapura

Tektonike: a) shkeputse,b) mbihipse

Elemente shtruarje

Kufij gjeologjike:a) norm.b) supoz.c) transgresiv,

Zone minerale sulfure

Jurasik i mesem.Gabro, gabronorite

Jurasik i mesem.D. kuarcore, plagjiog.

65

S H P J E G U E S

52

a c

a b

b

Letiten70

7335

67

55

Shtrungaj65

65

42

Mal

i i M

unel

les

Cr1 ba-apt

Livadhet e Buta

M. Bruzlit

Q. Logut

Guri Vashes

1377.0

M.Sukpeles

32

1437.2

1099.0

25

65

1485.0

C

36

50

40

70

18

1582.0

55

30

65

52

n

65

Solloman1438.0

1551.070

M. Madhe

Gezolle1339.0

1925.046

40

44 19 44 21 44 23 44 25

46 3

846

42

46 4

446

46

44 21 44 23 44 25

46 4

046

38

46 4

246

44

46 4

6

Fig. 4. Harta gjeologjike e rajonit Spaç- Reps.



22

1.4.3 Mineralizimi sulfurorë i rajonit

Mineralizmi sulfuror në sipërfaqe, përfaqësohet nga zona të mineralizuara sulfure mesatarisht deri intensivisht të oksiduara, të përfaqësura nga limonite (kapela hekurore). Më rrallë, në siperfaqe takohen xeherorë primare të bakrit dhe të piriteve pak të ndryshuar.

Zonat minerale në daljet sipërfaqësore në pjesët e sipërme të vullkaniteve në Mushtë dhe Gurth Spaç, kanë përmasa në gjërësi 5-10 m deri 20-30 m dhe në shtrirje 120-300 m, me vazhdimësi gati të pandërprerë, me hollime e zgjerime të vendosur në tufoaglomeratet dhe lavat aglomeratike. Në thellësi zonat minerale zgjerohen deri ne 120-150 m. Në Katundin e Epërm, Lëtitën, Aliaj, Spaç, Shëmri, Mashtërkorë, mineralizimet u takojnë niveleve të mesme e të poshtëme të prerjes vullkanogjene. Në sipërfaqe takohen zona me trashësi 50-100 deri në 200 m, të cilat ndiqen në shtrirje deri në 1200-1500 m (Fig. 4).

Punimet e kërkim-zbulimit në thellësi kanë konturuar trupa xeherorë të bakrit, zinkut, piriteve me shoqëruesit e tyre, që formojnë vendburime xeherore të rëndësishme si; Gurth Spaçi, Spaçi, Maja e Madhe, Laj Repsi dhe Mashtërkori, të cilat janë shfrytëzuar për vite të tëra dhe mund të vazhdojnë të shfryteëzohen dhe të zgjerohen më tej konturet e tyre, me punime kërkim-prognozimi e zbulimi. 1.4.4 Përbërja mineralogjike dhe lëndore e xeherorëve të vëndburimeve të

ndryshme, të përpunuar në fabrikat e pasurimit të bakrit në Reps dhe Rrëshen

Veçoritë mineralogjike dhe elementare të mineralizimit sulfuror në rajonin

Gurth-Spaç-Spaç-Reps, janë të njohura mirë, pasi është studiuar përbërja dhe bashkëshoqërimet minerale nga elementë kryesorë xeherorë : Cu, Zn, Au, S, si dhe ato shoqërues ; Pb, Ag, As, Cd, Sb, In. etj. Këtij qëllimi i kanë shërbyer studimet mineralogjike të Kati P. etj. (1980, 1987)), Sinojmeri A. (1990, 1995), të cilat janë reflektuar në raportet me llogaritje rezervash dhe në projekte të ndryshme gjeologjike të kërkim-zbulimit.

Ne tërësi për rajonin Gurth Spaç-Spaç-Reps, mineralizimi sulfuror përfaqësohet nga pikëzime, damare, përqëndrime deri masive të piritit, kalkopiritit, sfaleritit, që janë mineralet kryesore xeheror formues, të shoqëruar shpesh edhe nga magnetiti, hematiti, mushketoviti, markaziti, borniti, galeniti, arsenopiriti, falercet (tenantit-tetraedrit), Ari, Ar-elektrum, etj. sulfokripëra si enargiti, hessiti, gjeokroniti, tetradimiti etj, rrallë të shoqëruara nga mallahiti, azuriti, kovelina, kalkozina, arsenopiriti dhe më rrallë nga smitsoniti, ceroziti etj. Sipas vendburimeve, përbërja minerale është si më poshtë :



23

Në vendburimin e Gurth Spaçit, përbërja minerale e trupave xeherorë është heterogjene dhe takohen: sfalerit, kalkopirit, pirit (markazit) dhe të dorës së dytë; minerale falerce (tenantit), galenit, bornit, rrallë Ar nativ në bashkëshoqërimet pirit (markazit)-kalkopirit, pirit-kalkopirit-sfalerit, sfalerit-kalkopirit-falerc-barit-galenit, sfalerit–kalkopirit-pirit. Në trupat masivë të pirit-kalkopirit-sfaleritit; përmbajtja e piritit është 50-80%, e markazitit 1-15%, e kalkopiritit 2-15%, e sfaleritit 1-15%; në trupat sfalerit-kalkopirit-piritit masiv, përmbajtja e sfaleritit është 55-70%, e kalkopiritit 4-25%, e piritit 1-25%; falercet (tenantiti) 1-3%, galeniti 1-2%, bariti 1-3% dhe në trupat damaror me pikëzime: piriti, kalkopiriti e sfaleriti arrijnë 1-7%. Nga mineralet jometalorë takohen: klorit, sericit, kuarc, më rrallë ceolit, barit, kaolinit dhe epidot. Në periferi të zonave minerale, pranë xhameve vullkanike dhe daciteve takohen shkëmbinjtë kuarc-ceolitikë e ceolite. Sasia e rezervave të nxjerra nga miniera Gurth Spaç 1, eshte 677,369 ton me 2.042% Cu. Nga kjo sasi rezervash 295,104 ton xeherorë kanë shkuar në fabrikën e Repsit për pasurim. Ndërsa nga miniera Gurth Spaç 2, janë nxjerrë vetem 1600 ton xeherorë bakri me 0.687% Cu. Për vendburimin e Spaçit, mineralet xeherorë kryesore janë: piriti e kalkopiriti dhe në sasi më të vogël takohen hematiti, mushketoviti, magnetiti, pirotina; rrallë takohet sfalerit; më rrallë kuprit, bakër nativ dhe si minerale dytësore takohen kalkozinë, kovelinë, azurit, mallahit, getit-hidrogetit (limonitet). Nga vendburimi i Spaçit janë nxjerrë 3,091,904 ton xeherorë bakri me 076% Cu, si dhe 133,000 ton xeherorë piriti me 40.6% S. Në vendburimin Maja e Madhe, përbërja minerale e xeherorëve është relativisht e thjeshtë: pirtit, kalkopirit, mushketovit dhe magnetit që formojnë bashkëshoqërimet kalkopirit - mushketovit (magnetit, hematit) - pirit dhe kalkopirit - pirit në masën 1-3% deri 7-10% të xeherorëve. Nga mineralet jometalorë janë më të përhapur kloriti, kuarci, epidoti, karbonatet, që formojnë bashkëshoqërimet e metasomatiteve hidrotermale të përfaqësuara nga faciet kuarc-kloritike, kuarc-epidot-kloritike, kuarc-klorit-epidotike, kuarc-epidotike. Nga ky vendburim, janë nxjerrë dhe janë përpunuar në fabrikën e Repsit 94,611 ton xeherorë bakri me 0. 62% Cu. Në vendburimin Mashtërkorë-Laj-Reps, në vazhdimësi të vendburimit Spaç, në jug të tij ndodhen objekte e zona minerale si: vendburimi Mashtërkor, 3 km më në jug dhe vendburimi Reps-Laj-Lgjin 3-4 km më në jug-jug perëndim, si dhe disa zona paralele minerale të tjera. Mineralizimi i këtyre vendburimeve lokalizohet në sekuencat më të poshtëme të vullkaniteve bazaltike e bazalto-andezitike. Mineralet xeherorë kryesorë përfaqësohen nga piriti dhe kalkopiriti të shoqëruara nga magnetit, mushketovit, hematit, bornit e rrallë sfalerit. Mineralet jometalore përfaqësohen nga klorit, kuarc, epidot, kaolinit, aktinolit dhe karbonate që formojnë bashkëshoqerime të facjeve metasomatite me sulfuret (Deda T. 2004,). Nga kjo minierë janë nxjerrë dhe përpunuar në fabrikën e pasurimit të bakrit në Reps 25,871 ton xeherorë me 0.67% Cu.



24

Në vendburimin e Kaçinarit, përbërja minerale e xeherorëve është: pirit, kalkopirit, sfalerit që janë minerale kryesore, ndërsa më pak të përhapur janë: magnetiti, hematiti, melnikoviti, borniti, kupriti, falercet (tenantit-tetraedrit), markaziti, bakri nativ, kalkozina, kovelina, jaroziti. Nga mineralet jometalorë takohen: kloriti, kuarci, kaoliniti, rrallë ceolitet, epidoti e karbonatet dhe më rrallë gipsi që formojnë faciet kaolinore, kuarc-kaolinore e kloritike. Përbërja kimike e xeherorëve është: Cu 0.5-6.33% (mes 3.5-6%), Co 0.01-0.3%, S 15-43%, Au 0.1-1.3g/t. Ag 1-10g/t dhe si elementë shoqërues rrallë takohen: As 0.01-0.2%, Sb 0.001-0.01%, Cd deri 0.01-0.1%, Pb deri 0.004%, Se 0.0007-0.003%, Te 0.0001-0.0002%, Y deri 0.001%, Mo deri 0.003% etj. Nga miniera Kaçinar janë nxerrë dhe përpunuar 494,813 ton xeherorë bakri me 1.465% Cu. Në fabrikën e pasurimit janë përpunuar 464,520 ton xeherorë. Në vendburimin e Perlatit, përbërja minerale është: pirit, kalkopirit, magnetit dhe sfalerit i dorës dytë markazit, arsenopirit, pirit, sfalerit, dhe rrallë galenit, magnetit, bornit, kovelinë, kuarc, klorite, karbonate, sericit dhe epidot. Në përbërjen elemnetare Cu arrin deri në 3%, Au – 5-8g/t, ndërsa ka dhe ka dhe vlera të ndieshme të Pb, Ag, Cd, Pb, As, Bi, Sb në trupat xeherorë me natyrë polimetalore. Në vendburimin e Dervenit, mineralizimi sulfur përfaqësohet nga damarë dhe pikëzime piriti, kalkopiriti, që janë minerale kryesore dhe të dorës së dytë; magnetiti, mushketoviti, hematiti, sfaleriti, kovelina, kalkozina, të shoqëruara me klorit, kuarc, kalcit dhe epidot. Përmbajtja mestare e bakrit në vendburim është 0.99% Cu, Au varion në 1-5g/t., ndërsa Ni deri në 1.47%.

Në vendburimin e Thirrës, mineralet xeherorë kryesore janë: kalkopiriti, piriti dhe pirotina, në sasira të vogla në disa trupa takohen dhe hematiti, magnetiti, arsenopiriti, sfaleriti dhe kobaltina. Minerale jo xeherore janë: kuarci, kloriti, dhe në trupa të veçantë, kalciti dhe epidoti. Nga mineralet ekzogjene ndeshen hidroksidet e hekurit dhe rrallë mallahiti, kovelina, borniti, azuriti dhe kalkozina. Nga kjo minierë, janë nxjerrë dhe përpunuar në fabrikën e pasurimit të Repsit 162,753 ton xeherorë bakri me 1.013% Cu. Në vendburimin e Gjazujt, dallohen dy tipe xeherore kryesore : Tipi i parë që përfaqësohet nga linza kuarc sulfure që përmbajnë Ar, Arsenopirit, pirit dhe sfalerit dhe tipi i dytë damaror kuarcor që përmban pirit-kalkopirit dhe më rrallë sfalerit. Mineralet kryesore janë : Arsenopirit, sfalerit, më pak pirit, kalkopirit, galenit, markazit, dhe akoma më pak tenantit, tetraedrit, Ar nativ, pirotinë etj. Bashkëshoqërimet elementare më të rëndësishme janë: Au, As, Zn, Ag, dhe me pak të rëndësishëm ; Cu, Zn, Ag.



25

1.5 Përpunimi i xeherorëve të bakrit (pasurimi, shkrirja dhe rafinimi) Për bakrin, një nga mineralet dominues të industrisë minerare, ka

funksionuar një industri me cikël të plotë, që do të thotë se, vendburimet zbuloheshin, shfrytëzoheshin, pasuroheshin dhe shkriheshin në vend (në Mirditë dhe Kukës), Nga shkrirja dhe rafinimi në uzinën e Rubikut, përftoheshin dhe disa produkte të tjera si; Au, Ag, Pb, Se, bronx dhe tunxh.

1.5.1 Të dhëna mbi teknologjinë e pasurimit të mineraleve të bakrit

Fabrika e pasurimit të bakrit në Reps, ka filluar punë në vitin 1971, me kapacitet përpunues 120 ton në vit. Rikuperimi mesatar është arritur 85%. Fabrika ndodhet rreth 7 km larg rrugës nacionale Rrëshen – Fushe Arrëz, pak mbi kryqëzimin e lumit Fan i vogël me Seftën e Spaçit, e ndërtuar në terren të pjerrët në përshtatje me teknollogjinë që produkti të lëvizë me vetërrjedhje (Fig. 5). Kjo fabrikë e projektuar dhe e prodhuar në Kinë, u vu në punë

për pasurimin e xeherorëve të bakrit të vendburimit të Spaçit, por për arsye të ndryshme ka përpunuar edhe xeherorë të vendburimeve të Kaçinarit, të Thirrës, të Tuçit, të Majës së Madhe dhe të Laj Repsit. Xeherorët e vendburimit të Spaçit që kanë furnizuar fabrikën kanë patur përmbajtje rreth 1 % Cu dhe 4 % S. Skema teknologjike është ajo e pasurimit selektiv të mineraleve (Fig. 6). Fillimisht veçohet me flotim koncentrati i bakrit me rreth 20 % Cu, nga pulpa me pH 11 – 11.5, më tej në pulpë me pH 5 – 5.5 flotohet minerali i piritit ku përfitohet koncentrati i piritit me rreth 35 % S. Theksojmë se kjo fabrikë në përgjithësi, nuk ka prodhuar koncentrate piriti, për arsye se përmbajtja e ulët e tij në xeheror, e bënte jo ekonomik prodhimin e tij. Në vitin 1983, kjo fabrikë u zgjerua edhe me një seksion tjetër për përpunimin e xeherorëve të minierave të tjera, përveç Spaçit siç e përmëndëm dhe më sipër. Në vitin 1984 u bë edhe një seksion tjetër sipas studimeve të Institutit të Teknologjisë Minerare për të përpunuar vetëm xeherorët e Gurthit, meqenëse xeherori kishte natyrë tjetër dhe duhej të realizoheshin parametra të tjerë. Në përgjithësi, fabrikat e pasurimit të bakrit përbëhen nga 4 reparte kryesore dhe konkretisht: reparti i copëtimit, i bluarjes, i flotimit dhe i ç’ujëzimit. Çdo repart ka makineritë përkatëse, që nga njëra fabrikë tek tjetra ndryshojnë vetëm nga parametrat dhe tipet, por jo nga funksioni. Sipas reparteve, veçohen këto makineri:

Fabrika e pasurimit

D. 2

D. 1

Fig. 5. Pamje e fabrikës së pasurimit në Reps dhe e dambat e “sterileve” nr. 1 dhe 2.



26

Në repartin e thyerjes:

• ushqyes minerali (zakonisht transportier me pllaka) • thyers të shkallës së parë (zakonisht thyerës me nofulla) • thyerës të shkallës së dytë (zakonisht thyerës konik) • sita • transportier me shirit gome

në repartin e bluarjes : • ushqyes minerali (diskor ose vibrues etj). • mulli me sfera • klasifikator me spirale • transportier me shirit gome

Në repartin e flotimit :

• makineri flotimi (çela) • përziersa pulpe

Në repartin e ç’ujzimit:

• dekantator • filtra • pompa vakumi

Fabrika ka në përbërje të saj sheshin e pranimit të mineralit si dhe dambat e depozitimit të sterileve (mbetjeve teknologjike). Fabrika ka punuar rregullisht deri në vitin 1996, pas këtij viti ajo për shkaqe ekonomike është ndalur. Rendimenti orar i fabrikës sipas projektit ishte 16 ton/në orë. Minerali me granulometri nën 300 mm thyhet në dy shkallë, fillimisht në thyes me nofulla dhe më tej në thyes konik. Thyerja punon me cikël të mbyllur me shoshat vibruese, të cilat veçojnë materialin e thyer nën 15 mm dhe atë mbi këtë dimension e riciklojnë deri sa të vij nën 15 mm. Materiali i thyer nën 15 mm depozitohet në bunkerët e imët. Nga këtu, minerali i dozuar me ushqyes diskorë dërgohet me transportjer në dy mullinj me sfera. Këtu minerali bluhet në të lagët nën 0,074mm në rreth 60 % të sasisë dhe me cikël të mbyllur, me klasifikator spiral veçohet pulpa me rreth 25 % të ngurtë nën 0,074 mm që dërgohet në flotim me pH 11- 11.5. Kokrrizat mbi këtë përmasë, rifuten në mulli per t’u ribluar. Pulpa para se të shkojë në çelat e flotimit, kalon në përzjersa ku bëhet trajtimi i saj me reagentët e flotimit si vaj pishe dhe etilksantat. Në çela nga pulpa e shkumëzuar, veçohet minerali i kalkopiritit. Në këtë repart kryhet procesi i flotimit bazë, dy kontrolle dhe dy pastrime të koncentratit të bakrit. Më tej, pulpës që mbetet i shtohen reagentet përkatës vaj pishe dhe butilksantat, si dhe acid sulfurik për uljen e pH në 5 – 5.5, që ketu kalon në çelat e flotimit nga ku



27

merret koncentrati i piritit. Të dy koncentratet e përftuara kalojnë në dekantatorë dhe filtra të veçantë, nga ku dalin produktet e gatshme:

• Koncentrat bakri me 18 – 20 % Cu dhe rreth 10 % lagështi. • Koncentrat piriti me rreth 35 % S dhe rreth 11% lagështi. • Mbetjet teknologjike që shkarkohen në dambat përkatëse.

Konc. FeS2 Konc. Cu

Sterile

Skema e makineriveHyrje

1

2

4

5

7

6

8

9

12

3

1315

13

10

11

5

14

1717

16

1617

18

22 1515

2023

21

20 23

21

1919

1. Ushqyesit e mineralit; 2. Thyersi me nofulla (shkalla e I-re); 3. Transportjer me shirit gome; 4. Thyesi konik(shkalla e II-te); 5. Transportjer me shirit gome; 6. Site vibruese; 7. Vinç; 8. Vinç; 9. Transportjer me shirit gome;10. Transportjer me shirit gome; 11. Ushqyesit e mineralit tek sillosat e mineralit te imet; 12. Transportjer; 13.Mulli bluarje; 14. Klasifikator spiral; 15. Vinç; 16. Perzjers pulpe; 17. Makinat e flotimit (çelat); 18. Vinç; 19.Dekantator; 20. Filter; 21. Pompe vakumi; 22. Vinç; 23. Transportjer koncentrati.

Fig. 6. Skema teknologjike e përdorur në fabrikat e pasurimit në Reps dhe Rrëshen.



28

Treguesi që ka realizuar fabrika janë : Rikuperimi 86 – 88 %, cilësia e koncentratit 18 % Cu, lagështia e koncentratit 10 – 12 %, rendimenti në mulli 8 ton në orë, ndërsa kapaciteti përpunues vjetor ishte 120,000 ton. Mbetjet teknologjike të fabrikës së pasurimit (“sterilet”) janë depozituar në 4 damba. Në këtë fabrikë janë përpunuar gjithësej 4.43 million ton xeheror bakri. Nga llogaritjet del se në këto damba, duhet të ishin depozituar rreth 3.98 milion ton sterile (Bazhella Gj., 2004). Nga matjet faktike në këto damba, rezultojnë 2.250 milion ton mbetje teknologjike (Goskolli E., 2003), ndërsa pjesa tjetër prej 1.73 milion ton, me sa duket është shkarkuar direkt në lumë, sidomos gjatë stinës së dimrit në ditë me reshje të mëdha shiu, ku ishte i vështirë përpunimi në dambë. Sterilet në damba kanë granulometri nën 0.074 mm, pra janë material tepër i imët që përbën një rrezik të madh për ndotjen e ambientit. Për pasurimin e këtyre xeheroreve, janë përdorur këto reagentë:

• Gëlqere (deprimues) • Vaj pishe (shkumëzues) • Ksantate (mbledhës) • Acid sulfurik (aktivizues) Theksojmë se asnjë nga këto reagentë nuk hyn në reaksion kimik me

mineralin, por ato kryejnë vetem funksion fizik mbi të, dhe së dyti, të gjitha sterilet që dalin, kanë në përmbajtjen e tyre të gjithë elementët që kanë edhe xeherorët, por natyrisht me përmbajtje më të vogël.

1.5.2 Të dhëna teknologjike mbi metalurgjinë e shkrirjes dhe uzinën e

rafinimit të bakrit në Rubik Në shtator të vitit 1942, nga një shoqëri konçensionare italiane filloj punën fonderia e shkrirjes së bakrit në Rubik ( Fig. 7). Në mars të vitit 1946, pasi

shtetëzohet, filloj përsri nga puna dhe në maj të vitit 1946, merret prodhimi i pare, 47 ton bakër blister (99.2% Cu). Në procesin e shkrirjes diferencohet metalina (CuFeS2 dhe CuS) me 20 -30% Cu, ndërsa ¾ e S, largohet me gazrat dhe ¼ e S mbetet në metalinë. Skorjet kanë okside Fe, SiO2 dhe CaCO3. Në këte proces, Fe dhe SiO2, largohen me skorjet. Produkti përfundimtar i metalurgjisë ishte prodhimi në trajtë kallëpesh i bakrit blister me Cu → 99 – 99.2% Cu. Fig. 7. Metalurgjia e bakrit në Rubik.



29

Në vitin 1963, filloj ndërtimi i uzinës së rafinimit të bakrit në Rubik ( Fig. 8), ndërsa në mars të vitit 1968 u bë inaugurimi zyrtar i saj. Në këte uzinë bëhej pastrimi i mëtejshëm i bakrit nga papastërtitë (rafinimi i tij), dhe veçoheshin metalet e çmuara. Bakri blister në trajtë kallëpesh, shkrihej në një furrë anodike, ku hiqej kryesisht Fe. Pastërtia (anoda) shkonte në 99.7% Cu. Prej këtu, kalohej në elektrolizë (Cu kalonte nga anoda në katodë – sipas ligjit të Faradejt). Kjo realizonte bakrin katodik 99.95-99.97% Cu. Ky bakër katodik shkrihej edhe

njeherë në furrat me flakë, për të realizuar vetitë fiziko-mekanike për proçesin e telëzimit dhe përftohej “Bakër Wajerbars” në formë “peshku”. Në shllam mbeteshin metalet e çmuara në trajtë llumi anodik (Au, Ag, Pb, Se etj). Shllami anodik, përpunohej më vehte për vjeljen e Au, Ag dhe Se, ndërsa Pb, Pd, dhe CuSO4, mbeteshin në formë kriprash. Në një repart tjetër, prodhoheshin bronxi dhe tunxhi. Bronxi është aliazh i bakrit me kallajn

(Cu+Sn), ndërsa tunxhi është aliazh i Cu + Zn (96% Cu + 6% Zn), ky i fundit përdorej në industrinë ushtarake (Komunikim personal me inxh. metalurg, Nikoll Gega).

Fig. 8. Uzina e rafinimit të bakrit Rubik.



30

KAPITULLI I DYTË

2 STUDJUESHMËRIA MJEDISORE E RAJONIT DHE METODIKA E PERDORUR PËR KRYERJEN

E STUDIMIT 2.1 Historiku i shkurtër i studjueshmërisë mjedisore të rajonit

Reps-Rubik

Pas viteve ’90, për problematikën që paraqiste lugina e Fanit në aspketin e rriskut mjedisor, është bërë objekt i disa studimeve të këtij karakteri. Një nga këto studime është ai me titull: “Fani River Environmental Rehabilitation Programme” - Projekt Shqiptaro-Suedez (1999). Projekti ka operuar nëpërmjet 32 stacioneve të monitorimit, me një shtrirje nga Fushë Arrëzi në veri, (Fani i madh), Lak Roshi, Tuçi, Lum Zi, Munella, Spaçi, Repsi, Rrësheni deri në Rubik në skajin më jugperëndimor të rajonit të programuar. Rasti i parë monitorues i këtij programi është realizuar në prill të 1998, pas një moti me shira. Në rastet e tjera të monitorimit, moti ka qënë krejtësisht i thatë, duke çuar në rrjedhje të pakta të ujit në sistemin lumor. Për këtë arsye, përqëndrimet e Cu dhe të Zn në ujrat që rrjedhin nga minierat, rezultojnë të jenë në vlera relativisht të ulëta, krahasuar me monitorimin e parë.

Vërehet gjithashtu, që përqendrimet e disa elementëve, të matur në disa stacione monitorimi, rriten ose zvoglohen ndjeshëm në vartësi të muajit kur ato janë marrë, gjë kjo që lidhet me sasinë e prurjeve të ujit dhe aciditetin e tij. Në fund të korrikut 1998, i gjithë prodhimi në miniera, fabrika pasurimi dhe ato të shkrirjes u ndalua. Kjo u shoqërua me një ulje të përqendrimit të metaleve të shkarkuar nga ujrat rrjedhëse të minierave dhe të fabrikave të pasurimit. Megjithatë, përllogaritjet për shpërndarjen dhe transportin e elementeve të Cu dhe të Zn, tregojnë se përmbajtjet e tyre në ujërat e Fanit janë ende problematike. Sistematikisht në stinë të ndryshme nga ky projekt, janë berë dhe matje të pH, me qëllim përcaktimin e aciditetit në ujrat rrjedhëse nga minierat, fabrikat e pasurimit dhe shkritoret e bakrit, i cili gjithashtu rezulton me një aciditet mbi normalen (nga 2.1 në Qafë Bari në 8.1 në Fanin e Madh në afërsi të Urës së Fanit në Rrëshen).

Mbetjet teknologjike të dambave të Repsit konsiderohen nga autorët e ketij studimi si më të rrezikshmet në rajon, përsa i përket ndikimit të tyre në ndotjen e mjdisit. Këto damba (1, 2, dhe 4) janë shumë afër shtratit të lumit të Fanit dhe të pa mbrojtura nga erozioni dhe shplarja. Si të tilla ato përbëjnë një



31

kërcënim serioz të vazhdueshëm për ndotjen me metale të rëndë. Sasia totale e bakrit e cila është llogaritur në mbi 2,000 ton, do të furnizojë për një kohë të gjatë lumin e Fanit. Studimi arrin në konkluzionin se; shumë metale të rëndë të minierave të Gurth Spaçit e Spaçit, shkarkohen në sistemin ushqyes të lumit Fan. Edhe nëse pompohen ujrat e këtyre minierave, tonelata Cu dhe Zn, do t’i shpëtojnë këtij procesi. Në saj të relievit favorizues ka mundësi që shumë metale të rëndë të minierave të mësipërme, të depozitohen në prroin e Seftës, prej ku vazhdimisht do të rrjedhin drejt lumit Fan i Vogël. Konkluzionet e këtij studimi janë marrë në konsideratë nga ana jonë, veçanërisht për elementët metalorë që transportohen nga lumi i fanit, por në asnjë rast nuk është gjetur në këtë raport një analizë që të lidhë praninë e elementëve toksikë me mineralet apo komponimet fazore përkatëse.

Studimi rekomandon masa të rëndësishme për mbrojtjen e dambave nga shembjet dhe ujrat rrjedhëse të shpateve të cilat do të zbatohin gjatë një programi të detajuar monitorimi që propozohet për rehabilitimin e Luginës së Fanit, por që mbetën vetëm në letër. Në tetor të vitit 2003, një grup studiuesish të Institutit të Teknologjisë Nxjerrëse dhe Përpunuese të Mineraleve (ITNPM), përfunduan studimin me titull: “Monitorimi i dambave të fabrikave të pasurimit dhe stoqeve masive sterile, sterileve të minierave në territorin e vendit tonë dhe hartimi i kuadrit ligjor për dambat”. Një vend të rëndësishem në këtë studim zënë depozitat e mbetjeve teknologjike të fabrikave të pasurimit të bakrit në luginën e Fanit. Në tërësi studimi nëpërmjet një sërë analizash, jep të dhëna për përbërjen elementare dhe granulometrike të depozitimeve të “sterileve” në dambat e Repsit dhe të Rrëshenit, si dhe efektet negative që shkaktojnë në mjedis shkarkimet e ujrave që i përshkojnë ato. Por as në këtë studim, nuk gjejmë informacion lidhur me mineralet mbartës të elementëve toksikë. Pa përmëndur hollësi të tjera, studimi rekomandon monitorim të përhershëm të këtyre dambave, me qëllim mbajtjen nën kontroll të rriskut që ato mbartin lidhur me efektet negative që shkaktojnë ato në ndotjen e mjedisit. Një tjetër studim me grup autorësh nga ITNPM në vitin 2004 me titull: “Dambat e fabrikave të pasurimit dhe stoqet masive të sterileve në zonat minerare. Gjendja dhe hartimi i kuadrit ligjor për dambat“, pason studimin e mëparshëm. Ky është vazhdim i studimit të kryer më parë nga ky institucion dhe trajton stoqet masive të sterileve të minierave të qymyreve, bakrit, hekur-nikelit kromit, dambat e fabrikave të pasurimit të tyre, si dhe kuadrin ligjor për dambat. Studimi arrin në konkluzionin se “stoqet e sterileve të minierave të bakrit, paraqesin rrezik të madh për ndotjen e ambjentit me metale të rëndë, megjithëse të gjitha minierat e bakrit kanë ndaluar aktivitetin. Stoqet e tyre janë të pa



32

sistemuara”. Edhe në këtë studim, nuk shihen avancime në drejtim të analizës fazore. Nga autorët e studimit, rekomandohet të kryhen projekte për sistemimin dhe rehabilitimin e dambave, nëpërmjet mbulimit me tokë, plehërimit dhe mbjelljes me bimë të përshtatshme për këto ambjente. Gjithashtu rekomandohet që të vazhdojë monitorimi i stoqeve të sterileve të minierave të bakrit 2 herë në vit, sipas një programi të përcaktuar për këtë qëllim. Përveç studimeve të lartpërmëndura, lugina e Fanit si ekosistemi më i prekur nga ndotjet e industrisë së bakrit, ka qenë objekt i botimeve të ndryshme në konferenca dhe kongrese mjedisore brënda dhe jashtë vendit. Në vitin 2002, “Eden Center” një shoqatë mjedisore në Shqipëri, në bashkëpunim me “Arnika” në Çeki si pjesë përbërse e UNEP-it, kanë paraqitur një raport të shkurtër për ndotjet në ish metalurgjinë dhe uzinën e rafinimit të bakrit në Rubik. Nga të dhënat analitike të UNEP, rezultojnë përmbajtje disa herë më të larta se vlerat e lejuara të metaleve të rëndë; Cr, Cu, Pb, duke e konsideruar territorin e kontaminuar, një rrezik serioz për njerzit dhe mjedisin në tërësi. Në një studim tjetër (Tashko A., 2003), evidentohen përmbajtje shumë të larta të ; Cu, Zn, Pb, As, të cilët duke qenë disa herë mbi normat e lejuara, janë burim i rëndësishëm ndotje jo vetëm për territorin e uzinës, por edhe për ujrat dhe sedimentet e lumenjëve Fan dhe Mat. Në konferencën e 3-të të mjedisit të vitit 2003, nga studjuesit Marku N. Bazhella Gj. Daci A., është trajtuar ndotja e mjedisit nga industria e bakrit në luginën e Fanit (rajoni Reps-Rubik-Laç), ku janë propozuar masat për minimizimin e ndotjeve dhe rehabilitimin e terreneve të dëmtuar. Nga autorët në këtë referim, vihet në dukje nevoja e studimit mineralogjik të mbartësve të ndotjes. Në vijim të studimeve të kryera për ndotjet me metale të rëndë nga industria e bakrit, nga autorët Sidrit Peza dhe Vladimir Peza (2011), midis të tjerave, për metalurgjinë e shkrirjes dhe uzinën e bakrit në Rubik, konfirmojnë përmbajtje të larta dhe shumë të larta të metaleve të rëndë si; Cu, Ni, Pb, Zn dhe Mn, të cilat, të krahasuara me normat e lejuara të BE, i kalojnë disa herë ato.

Ky disertacion, synon të jap një tabllo më të plotë të aspektit kimiko-mineralogjik të ndotjeve të industrisë së bakrit në luginën e lumit të Fanit, potencialin e mundshëm acid dhe të metaleve të rëndë, që mund të shlirohen nga shplarja acide e dambave të këtij rajoni, të transportit të metaleve të rënda nga lumi i Fanit në pikat më të nxehta mjedisore të këtij rajoni, me ndikim të theksuar në ndotjen e sedimenteve dhe tokave për rreth, të analizojë dhe të vlerësojë riskun mjedisor të ndotësve metalorë, dhe të rekomandojë masa më efikase për frenimin e ndotjeve dhe rehabilitimin e terreneve të dëmtuara.



33

2.2 Metodika e përdorur për kryerjen e studimit Realizimi i këtij punimi është kryer nëpërmjet vrojtimeve fushore me

qëllim evidentimin e gjendjes së burimeve të ndotjes, provëmarrjes dhe analizimit të përbërjes elementare të kampioneve të ngurta që u muarën në territoret e fabrikave të pasurimit dhe uzinës së shkrirjes së bakrit në Rubik, provëmarrjes ujore në 11 pika në gjatësinë e lumit të Fanit (rajoni Reps – Rubik), studimit të përbërjes fazore dhe interpretimit të të gjitha rezultateve, për të rekomanduar masat më efikase për eliminimin e ndotjes. 2.2.1 Vrojtimet fushore dhe provëmarrja

Vrojtimet fushore në rajonin Reps – Rubik, u përqëndruan në : • Vrojtimin e dambave të “sterileve”, të fabrikave të pasurimit të Repsit, të

Rrëshenit, si dhe ato të metalurgjisë dhe të uzinës së rafinimit të bakrit në Rubik, me qëllim vlerësimin e gjëndjes fizike të tyre dhe mundësinë e shplarjes dhe të përhapjes së tyre në mjedis.

• Vrojtimin e ujrave të Fanit të Vogël, dhe të përrenjëve ushqyes (Sefta e Spaçit, përroi i Lajit, si dhe prroi i Kullaxhiut, për të parë efektet e ndotjes së ujrave nga shplarja e stoqeve dhe e zonave të mineralizuara sulfure që rrjedhin nga vendburimet Spaç-Laj Reps dhe Kullaxhi.

• Për vlerësimin e përbërjes kimike të ujrave dhe të sedimenteve llumore të lumit të Fanit nga Repsi deri në Rubik, u përcaktuan 11 pika fikse, nga ku u muarën prova ujore dhe llumore në stinë të ndryshme të vitit, për përcaktime kimike, mineralogjike dhe vlerësimin e vlerave të pH në to.

• Vrojtimin e punimeve minerare në Spaç, në afërsi të Repsit, në Kodër Spaç, Mashtërkore, Laj Reps dhe Kullaxhi, me qëllim evidentimin e stoqeve të mundshme xeherore në hyrjet e galerive, dhe rrjedhjen e ujrave prej tyre.

• Vrojtimin e daljeve të zonave të mineralizuara sulfure në sipërfaqen e rajonit; Mashterkorë – Reps - Kullaxhiut, për të vlerësuar përmasat e tyre dhe mundësinë e shplarjes natyrale.

• Fotografime të dambave të “sterileve”, të ujrave rrjedhëse të tyre, si dhe të grykëdaljeve në sipërfaqe të punimeve minerare nëntokësore dhe të ambjentit për rreth tyre.

Provëmarrja :

Për të vlerësuar kimizmin dhe aspektin mineralogjik të mbetjeve teknologjike të fabrikave të pasurimit, gjatë vrojtimeve fushore u muarën mostra kampionesh në shllamet teknologjike, mjedisin për rreth dambave, në ujrat rrjedhëse të tyre, si dhe në disa pika të fiksuara (stacione), në të gjithë gjatësinë e



34

lumit të Fanit të Vogël nga Mashterkori deri në Fierzë të Rubikut (në afërsi të pikëtakimit të lumit të Fanit me Matin).

Në dherat e dambave (shllamet), mostrat e kampioneve për analizë kimike dhe mineralogjike u morën në prerje nga poshtë lart, për çdo dallim facial të depozituar (Fig. 9, Fig. 10, Fig. 11, Fig. 12). Në fillim, pasi përcaktohej vendi i provëmarrjes pastrohej nga shtresa e alteruar dhe në thellësi rreth 15-30 cm, merrej kampioni i shkriftë me peshë mesatare 1.5-2 kg, futej në qese pëlhure dhe etiketohej. Ndërkohë bëhet fotografimi dhe përshkrimi makroskopik i kampionit të marrë. Për të gjitha provat janë marrë kordinatat me GPS me sistemin GAUSS KRUGER, siç paraqiten në tabelat e mëposhtme (Tabela 1- Tabela 7).

Në pikat e fiksuara të provëmarrjes ujore në shtratin e lumit të Fanit, janë marrë 11 prova llumore me peshë mesatare 1.5-2 kg, për t’ju nënshtruar analizës kimike dhe mineralogjike. Në provat ujore pasi përcaktohet paraprikisht vendi i marrjes së mostrës, shpëlahet 2-3 herë shishja 1.5 litërshe, mbushet ajo me ujë, matet temperatura, pH dhe konduktiviteti, mbyllet mirë shishja, etiketohet dhe përcillet në laborator ku deri në analizim të saj, ruhet në temperaturë konstante në kushte frigoriferike. Matjet e pH, konduktivitetit dhe të temperaturës në momentin e marrjes së provës, në terren, janë kryer me pajisjen pH/Cond 340i dhe sondë TetraCon 325, dhe rezultatet e matjeve paraqiten në (Tabela 8). Tabela 1. Kordinatat e provëmarrjes në dambën nr. 1, Reps.

Nr. Provës X Y 3 4419492 4637864 4 4419489 4637851 5 4419486 4637837 6 4419428 4637874 7 4419560 4637823 8 4419549 4637821 9 4419538 4637821 10 4419528 4637821

Tabela 2. Kordinatat e provëmarrjes në dambën nr. 2, Reps.

Nr. Provës X Y 13/06 4419010 4637769 14/06 4419006 4637754 15/06 4419001 4637740 16/06 4419011 4637722 17/06 4419021 4637707 18/06 4419012 4637699

Tabela 3. Kordinatat e provëmarrjes në dambën Rrëshen.

Nr. Provës X Y 19/06 4405673 4627250 20/06 4405667 4627236



35

21/06 4405660 4627223 22/06 4405653 4627210 23/06 4405648 4627198 24/06 4405648 4627184

Tabela 4. Kordinatat e provëmarrjes në metalurgjinë Rubik.

Nr. Provës X Y 25/06 4398734 4627858 26/06 4398941 4627698

Tabela 5. Kordinatat e provëmarrjes në ujrat rrjedhëse të dambave.

Nr. Provës X Y Prova 1 (Damba nr. 3 Reps) 4418927 4637223 Prova 2 (Damaba Rrëshen) 4405609 4627092 Prova 3 (Metalurgjia Rubik) 4399006 4627608 Tabela 6. Kordinatat e provëmarrjes në tokë (jashtë territorit të dambave).

Nr. Provës X Y Steril 1, (Tek Ura e Repsit) 4418581 4637154 Steril 2, (Në afërsi të dambës Rrëshen 4405580 4627198 Tabela 7. Kordinatat e provëmarrjes në ujrat e luginës së lumit të Fanit.

Pikat e provëmarrjes (Stacioni) X Y 1 422833.21 4636236.3 2 420471.37 4635454.9 3 419650.52 4636043.3 4 419333.02 4635897.8 5 418489.33 4635058.4 6 416636.97 4633690.5 7 405586.95 4625331.9 8 405236.89 4625476.3 9 398836.98 4625766.4 10 398761.78 4624261.5 11 398679.27 4621382.8

Tabela 8 . pH dhe konduktiviteti në provëmarrjen ujore të lumit të Fanit (nëntor 2006). Stacioni nr. Vendndodhja pH i matur Temperatura Konduktiviteti 1. Mashtërkorë (mbi shkollën) 8.20 8.8 257 0 2. Ura Mashterkorë (Eksp. ) 8.52 8.2 252 0 3. Sefta e Spaçit 4.97 7.2 315 0 4. Damba nr. 1 Reps 7.05 8.7 295 0 5. Poshtë urës Repsit 100 m 7.88 8.4 273 0 6. Rrjedha e Dambës 3, Reps 6.81 14.2 850 0 7. Rrjedha dambës Rreshen, 6.87 11.9 1,180 0 8. Ura e Fanit Rrëshen 6.82 8.3 298 0 9. (Prova 2) Sheshi i dambës Rrëshen 3.05 10.3 1,129 0 10. (Prova 3) Metalurgjia Rubik 8.03 12.1 613 0 11. Uzina e Raf. Rubik 8.13 10.2 259 0 12. Poshtë fshatit Fierzë 7.96 10.3 268 0



36

Fig. 9. Vendet e provëmarrjes në dambën Nr. 1 të Repsit.

Fig. 10. Vendet e provëmarrjes në dambat Nr. 2 dhe 4 të Repsit.



37

Fig. 12. Vendet e provëmarrjes në metalurgjinë Rubik.

Fig. 11. Vendet e provëmarrjes në dambën Rrëshen.



38

2.2.2 Metodika e kryerjes së analizave kimike për materialet e ngurta Analizat kimike janë kryer në materialin e ngurtë shllamor në depozitimet e dambave, në llumrat e sedimenteve të shtratit të lumit Fanit dhe në ujërat e tij.

Për vlerësimin e kimizmit të dambave të Repsit, Rrëshenit dhe të mbetjeve teknologjike të metalurgjisë në Rubik, në pika të ndryshme të tyre u muarën 54 mostra kampionesh, të cilat ju nënshtruan përpunimit dhe analizimit për 10 elementë ; Cu, Zn, Pb, As, S, Cd, Mn, Ni, Co, dhe Fe. Ndërsa për vlerësimin e përmbajtjeve të elementëve në ujra, u muarën 25 analiza ujore.

Për analizimin e mostrave u përdor teknika e spektrometrisë së absorbimit atomik (A.A.S).

Spektrometria e absorbimit atomik Spektrometria e absorbimit atomik është një teknikë analitike e cila

bazohet në matjen e rrezatimit elektromagnetik që absorbohet apo emetohet nga përbërësit e një mostre. Gjatësia e valës së rrezatimit që absorbohet apo emetohet lidhet ngushtë me përbërjen cilësore të mostrës, ndërsa sasia e rrezatimit të absorbuar apo të emetuar varet nga përmbajtja sasiore e elementëve në mostrën që analizohet. Burimet termike që shfrytëzon kjo teknikë analitike për disocimin e molekulave në atome të lira dhe eksitimin e tyre, janë flaka dhe furra, ku temperatura arrin 3000°C. Kjo teknikë siguron kufij diktimi të ulët dhe preçision të lartë (0.2% R.S.D.).

Duhet theksuar kujdesi i veçantë që duhet patur gjatë operacioneve të përpunimit të mostrës për përcaktime me A.A.S, në menyrë që të evitohen ndotjet nga ambjenti, nga enët apo nga reagentët.

Parimi i metodës: Metoda e përcaktimit të CU me A.A.S. bazohet në matjen e sasisë së rrezatimit elektromagnetik të emetuar nga atomet e Cu me gjatësi vale “λ” 327.4 nm, të eksituar në flaken ajër - acetilen (A-A). Për analizim përdoren reagentë kimikë shumë të pastër dhe ujë i dejonizuar. Përmbajtja e elementëve sipas kërkesës shprehet në % ose në p.p.m (pjesë për milion). Metoda aplikohet si për mostra të ngurta ashtu edhe për të lëngëta.

Përcaktimi i Cu me A.A.S

Parimi i metodës: Metoda e përcaktimit të Zn me A.A.S bazohet në matjen e sasisë së rrezatimit elektromagnetik të emetuar nga atomet e Zn me gjatësi vale “λ” 213.9 nm, të eksituar në flaken ajër – acetilen (A-A). Për analizim përdoren reagentë kimikë shumë të pastër dhe ujë i dejonizuar. Përmbajtja e elementëve sipas kërkesës shprehet në % ose në p.p.m (pjesë për milion). Metoda aplikohet si për mostra të ngurta ashtu edhe për të lëngëta.

Përcaktimi i Zn me A.A.S



39

Parimi i metodës: Metoda e përcaktimit të Pb me A.A.S bazohet në matjen e sasisë së rrezatimit elektromegnetik të emetuar nga atomet e Pb me gjatësi vale “λ” 405.8 nm, të eksituar në flakën ajër – acetilen (A-A). Për analizim përdoren reagentë kimikë shumë të pastër dhe ujë i dejonizuar. Përmbajtja e elementëve sipas kërkesës shprehet në % ose në p.p.m (pjesë për milion). Metoda aplikohet si për mostra të ngurta ashtu edhe për të lëngta.

Përcaktimi i Pb me A.A.S

Parimi i metodës: Metoda volumetrike e përcaktimit të arsenikut bazohet në titullimin e arsenikut me tretësirë bromat kaliumi pas reduktimit të tij nga As

Përcaktimi i Arsenkut(As)

+5

në As+3

3 As

në mostrën e zbërthyer me acid sulfurik. Reaksioni që ndodh gjatë titullimit është ky:

+3 + BrO3 + 6H+ = 3 As+5+ Br –+ 3H2

Pika ekuivalente është momenti kur teprica e bromatit vepron me bromurin duke çliruar brom (sipas reaksionit) i cili çngjyros metiloranzhin.

O

KBrO3 + 5HBr + HCI = KCI + 3H20 +3Br

2

Gabimi i lejuar varion nga 0.01 deri 0.3% i përmbajtjes së As në kampionin e analizuar. Për përmbajtjet e vogla gabimi është më i madh si përqindje.

Përcaktimi i Hekurit (FeParimi i metodës: Metoda spektrofotometrike e përcaktimit të hekurit

bazohet në matjen e rrezatimit të absorbuar nga kompleksi me ngjyrë të verdhë që formojnë jonet Fe

)

+3 me acidin sulfosalicilik në ambjent amonjakal (pH=8-11). Matjet kryhen në spektrofotometër në gjatësi vale λ = 440 nm. Gabimi i lejuar varion nga 0.02 deri 0.6 %.

Parimi i metodës: Metoda e përcaktimit të Cd me A.A.S bazohet në matjen e sasisë së rrezatimit elektromagnetik të emetuar nga atomet e Cd me gjatësi vale “λ” 326.8 nm, të eksituar në flaken ajër – acetilen (A-A). Për analizim përdoren reagentë kimikë shumë të pastër dhe ujë i dejonizuar. Përmbajtja e elementëve sipas kërkesës shprehet në % ose në p.p.m (pjesë për milion). Metoda aplikohet si për mostra të ngurta ashtu edhe për të lëngëta.

Përcaktimi i Cd me A.A.S



40

Parimi i metodës: Metoda e përcaktimit të Mn me A.A.S bazohet në matjen e sasisë së rrezatimit elektromagnetik të emetuar nga atomet e Mn me gjatësi vale “λ” 403.1 nm, të eksituar në flaken ajër – acetilen (A-A). Për analizim përdoren reagentë kimikë shumë të pastër dhe ujë i dejonizuar. Përmbajtja e elementëve sipas kërkesës shprehet në % ose në p.p.m (pjesë për milion). Metoda aplikohet si për mostra të ngurta ashtu edhe për të lëngëta.

Përcaktimi i Mn me A.A.S

Parimi i metodës: Metoda e përcaktimit të Ni me AAS bazohet në matjen e sasisë së rrezatimit elektromagnetik të emetuar nga atomet e Ni me gjatësi vale “λ” 341.5 nm, të eksituar në flaken ajër – acetilen (A-A). Për analizim përdoren reagentë kimikë shumë të pastër dhe ujë i dejonizuar. Përmbajtja e elementëve sipas kërkesës shprehet në % ose në p.p.m (pjesë për milion). Metoda aplikohet si për mostra të ngurta ashtu edhe për të lëngëta.

Përcaktimi i Ni me AAS

Parimi i metodës: Metoda e përcaktimit të Co me AAS bazohet në matjen e sasisë së rrezatimit elektromagnetik të emetuar nga atomet e Co me gjatësi vale “λ” 345.4 nm, të eksituar në flaken ajër – acetilen (A-A). Për analizim përdoren reagentë kimikë shumë të pastër dhe ujë i dejonizuar. Përmbajtja e elementëve sipas kërkesës shprehet në % ose në p.p.m (pjesë për milion). Metoda aplikohet si për mostra të ngurta ashtu edhe për të lëngëta.

Përcaktimi i Co me A.A.S

Parimi i metodës: Metoda gravimetrike e përcaktimit të squfurit, bazohet në oksidimin e plotë të squfurit gjatë pjekjes së tij me përzjerje eshke dhe në precipitimin e mëtejshëm të tij në mjedis acid, me tretësirë BaCl

Përcaktimi i Squfurit

2 10% në formën e sulfatit të bariumit (BaSO4

Për marrjen e mostrave ujore janë përdorur shishe plastike. Paraprakisht ato janë pastruar në laborator me acid nitrik, janë shplarë 2-3 herë me ujë të distiluar dhe janë taposur. Në terren për çdo mostër janë marrë dy shishe uji; njera prej të cilave konservohet me 2 ml acid nitrik për çdo 1 litër mostër për t’u analizuar për metalet e rënda, ndërsa tek tjetra matet pH dhe konduktiviteti në terren dhe taposet. Menjëherë pas mbërritjes së mostrës në laborator, matet përsëri pH dhe konduktiviteti. Mostrat në laborator ruhen në temperaturën 4°C, për pak ditë, deri në momentin e kryerjes së analizës kimike.

). Metoda gravimetrike jep rezultate mjaft të sakta, por koha e analizimit është e gjatë. Gabimi i lejuar varion nga 0.003 - 0.4%.



41

2.2.3 Metodika e studimit të përbërjes mineralogjike të kampioneve Për studimin e përbërjes mineralogjike të kampioneve është përdorur

mikroskopia optike. Për studimin e shllameve të dambave janë përgatitur anshlife artificialë që janë studiuar me dritë të polarizuar dhe të reflektuar, ndërsa fraksionet e rënda të provave janë studiuar edhe me mikroskop binokular. Për marrjen e kampionit për analizë fillimisht është kryer kuartimi i provës dhe është veçuar një sasi prej 100 g për analizën e shlihove dhe rreth 10 g për përgatitjen e anshlifeve artificiale.

Duke qenë se kemi të bëjmë me kampione të shkrifët, ka qenë e nevojshme që fillimisht ato të thahen dhe më tej të solidifikohen. Tharja është bërë në temperaturë 40°C (temperatura normale në kohë me diell në sipërfaqe të dambës) në mënyrë që të evitohet çdo tjetërsim artificial i përbërjes së kampionit.

Përgatitja e anshlifeve artificiale

Për solidifikimin janë përdorur kallëpe cilindrike me diametër 1 inches (2.54 cm) dhe thellësi 0.7 cm prej gome, të cilat lyhen paraprakisht me vaj silikoni nga brenda, në mënyrë që kampioni i tharë të mos ngjitet me kallëpin.

Solidifikimi dhe kapërthimi i kampioneve të shkrifta

P`as kësaj është përgatitur solucioni çimentues Araldit, duke përzier mirë me lugë druri 3 masa ngjitës dhe 1 masë ngurtësues.

Solucioni çimentues hidhet në kallëpet me kampione deri sa ato të mbulohen (trashësia e preparatit ~ 4 ÷ 5 mm) dhe ato futen në furrë me vakum duke u lënë për t’u ngurtësuar për 2 orë në temperaturë 40°C dhe në presion –1 atm.

Kur ka mbaruar dalja e flluskave të ajrit dhe ngjitësi është ngurtësuar pak a shumë, mbi kampione hidhet përsëri një sasi solucioni ngjitës, i përgatitur si më parë deri sa të arrihet një trashësi ~ 0.7 cm.

Kampionet lihen kështu të ngurtësohen për 1 ditë dhe të nesërmen nxirren nga kallëpet. Anash kampioneve janë shkruar me gdhendje numrat e tyre.

Kampionet grupohen në grupe katërshe sipas (trashësisë dhe natyrës së kampionit) dhe vendosen në pajisjen e rrafshimit Georod mbi Mecapol P30.

Rrafshimi i anshlifeve

Rrafshimi bëhet mbi disk gize me pudër karburundi 9 µm dhe shpejtësi rrotullimi 100 rrot/minutë, deri sa të hiqet cipa e ngjitësit dhe kampioni të rrafshohet mirë nga ana që do të lustrohet. Pas ½ orë rrafshim, procesi ndërpritet dhe verifikohet mbarëvajtja e rrafshimit. Më pas kampionet pasi pastrohen në banjë me ultratinguj në temperaturë 30°C, rifuten për rrafshim edhe për ½ ore në mënyrë që rrafshimi të jetë i plotë.



42

Kampionet e rrafshuara janë poleruar në 4 stade në pajisjen Mecapol P30 me disqe ALMAG dhe tekstilet përkatëse të polerimit me suspensa diamanti me granulometri respektive 6 µm, 3 µm, 1 µm dhe ¼ µm (për rreth 1 orë për çdo stad). Pas çdo stadi është bërë pastrimi i kampioneve me ultratinguj.

Polerimi i anshlifeve

Për studimin e fraksionit të rëndë në binokular kampionet e shllameve janë trajtuar si shliho.

Përgatitja e shllameve për studim në binokular

Sasia prej rreth 100 g e kuartuar për këtë qëllim është shpëlarë me ujë të pastër për t’u hequr llumi shumë i imët (i cili nuk studiohet dot në binokular).

Materiali i pastruar koncentrohet me pjata dhe fraksioni i rëndë thahet në furnelë.

Më tej, materiali ndahet me elektromagnet në tre nënfraksione ; magnetik, elektromagnetik dhe mbetje. Pas këtij përpunimi, çdo nënfraksion ambalazhohet më vehte dhe studiohet në binokular.



43

KAPITULLI I TRETË

3 KARAKTERISTIKATKIMIKO–MINERALOGJIKE TË MBETJEVE TEKNOLOGJIKE TË DAMBAVE,

NË LUGINËN E FANIT Përbërja kimike e dambave nuk mund të shpjegohet qartë veçse e lidhur

ngushtë me përbërjen fazore të tyre. Për këtë arsye krahas analizave kimike, janë kryer edhe një sërë përcaktimesh mineralogjike në materialet e dambave dhe sedimentet llumore të lumit të Fanit të Vogël, rezultatet e të cilave paraqiten në këtë kapitull.

3.1 Kimizmi i dambave Në Reps, për depozitimin e sterileve të të dy fabrikave të pasurimit të

bakrit, në shpatet e lumit Fan i Vogël, u ndërtuan 4 damba, tre nga të cilat janë nën rrugën kombëtare Tiranë-Kukës-Prishtinë, ndërsa e katërta është ndërtuar në një luginë midis dy kodrave, mbi kuotën e fabrikës së pasurimit në juglindje të saj (Fig. 1). Transporti i shllameve të fabrikave të pasurimit drejt dambave është bërë me stacione pompimi. Damba nr. 1 e Repsit (Fig. 13), ndodhet afër ish rezervave shtetrore, përballë lagjes Shkorret të Repsit, nën kuotën e fabrikës së pasurimit. Shllamet e fabrikës së pasurimit, kanë filluar të depozitohen në këte dambë, në vitin 1970. Sasia e “sterileve” të mbetura është 551,460 ton. Siç shihet në (Fig. 14/a, b), gjendja e kësaj dambe nuk është mirë. Hulli të theksuara erozionale janë krijuar në pjesën ballore të saj në krahun lindor (Fig. 14/a). Në pjesën veriore të saj, materiali shllamor ka rrëshqitur buzë lumit të Fanit, duke u transportuar një sasi e konsiderueshme e saj. Në (Fig. 14/b), në një plan të përgjithshëm, vërehen hullitë erozionale të krijuara në shpatet e dambës 1 të Repsit, në periudhën e reshjeve të shiut. Në të dy fotot e mëposhtme, janë fiksuar dhe vendet e

Fig. 13. Skema e vendosjes së dambave të Repsit.

250

REPSI

300

350

400

450

Fani i Vogel

Sefta e

Spa

çit

Damba 1

Fabrika epasurimit

Damba 2

Damba 4

Damba 3

Ura e Repsit

250

Prroi i Lajit



44

provëmarrjes për analizat kimike dhe mineralogjike të shllameve të dambës. Në (Fig. 14/a), nga baza e dambës drejt tavanit të saj, radhiten provat nga 3 tek 5 (prova 6 në buzë të rrjedhës së lumit), ndërsa në Fig. 14/b, nga poshtë lart, fiksohen provat me nr. nga 7 deri tek 10. Kjo mënyrë e marrjes së provave, u diktua nga ndryshimet faciale të shllameve (alterimi në depozitimet e dambave), si dhe tipet xeherore të përpunuara në fabrikën e pasurimit. Kimizmi i dambave të Repsit shfaq variacione të rëndësishme lidhur me përmbajtjen e metaleve të rëndë si edhe të elementit squfur (S) (Tabela 9).

Duke patur parasysh heterogjenitetin e ndërtimit të dambave dhe mënyrën

e shkarkimit të mbetjeve “sterile” në dambë, këto variacione lidhen kryesisht me natyrën e xeherorit të përpunuar. Granulometria shumë e imtë (< 0.074mm) vështirëson mjaft identifikimin e mineraleve të pranishëm në dambë, ndërkohë që lehtëson mjaft alterimin e thellë të tyre nën kushtet e shplarjes acide. Për këtë arsye, interpretimi i kimizmit të dambës merr një rëndësi të veçantë edhe për vlerësimin e përbërjes fazore të saj. Tabela 9. Analizat kimike të dambës nr.1 të Repsit. Numri i provës pH

Përmbajta e elementëve në ppm Cu Zn Pb As Fe % S%

3 4.8 1,700.00 400.00 2,500.00 17,500.00 11.15 7.20 4 2.9 1,800.00 300.00 500.00 2,300.00 10.16 6.06 5 3.7 400.00 200.00 1,000.00 1,600.00 14.64 1.18 6 4.5 2,700.00 400.00 3,100.00 1,200.00 13.44 28.85 7 4.7 7,800.00 400.00 2,100.00 2,900.00 24.14 12.94 8 4.2 2,000.00 600.00 4,600.00 2,100.00 34.65 44.25 9 4.6 4,100.00 300.00 3,100.00 2,800.00 20.10 11.40 10 4.4 1,000.00 200.00 510.00 1,000.00 18.39 4.98

Reps 1* 1,320.00 705.00 650.00 0.00 17.37 6.20 Mes. 2,535.55 389.44 2,006.66 3,925.00 18.23 13.67

* Analiza e kryer nga ITNPM (Goskolli E. etj., 2003)

Fig. 14. Provëmarrja në dambën nr. 1, të Repsit (vendet e marrjes së provave dhe dukuri të çarjes së dambës për shkak të erozionit dhe rrëshqitjes.

6

5

4

3

a)

8

10

7

9

b)



45

Siç shihet nga (Tabela 9), përmbajtjet e Cu, As dhe Pb, janë disa herë më të larta se vlerat e lejuara.

Përmbajtjet e Cu luhaten në kufij relativisht të gjerë (0.04 deri në 0.78) gjë që lidhet me heterogjenitetin e mbetjeve të depozituara gjatë proceseve të ndryshme. Midis përmbajtjeve të Cu, Pb dhe Zn vërehet një korrelacion pozitiv, ndonëse i dobët, që me sa duket lidhet me natyrën e xeherorit të përpunuar (Fig. 15). Megjithatë, korrelacioni midis Zn dhe Pb, është më i dukshëm (Fig. 16/a) dhe kjo,

lidhet qartë me natyrën polimetalore (pirit – kalkopirit – sfalerit – galenit) të xeherorit të përpunuar në fabrikën e Repsit. Prania në provën 6 e përmbajtjeve të Pb që arrijnë në 0.31% (3100 ppm), lidhet me praninë e cipave të anglezitit (PbSO4). Në fakt tretshmëria e Pb ndryshon mjaft në funksion të aciditetit të tretësit. Pb është lehtësisht i tretshëm në një pH acid, ndërkohë që në kushte të një ambienti oksidues ai formon PbSO4

Fig. 14 që është një komponim praktikisht i pa

tretshëm (Keith e Vaughan, 2000). Pra, vendi i marrjes së provës 6 ( /a), me një pH relativisht më të lartë se ai ku shpërthenin ujrat nga damba, ka shërbyer edhe si grackë për të kapur Pb duke e precipituar atë në formën e cipave të anglezitit.

Në përgjithësi, nga analizat kimike, vërehet edhe një përmbajtje relativisht e lartë e arsenikut (As ≈0.2%). Madje, në provën 3, të marrë në bazë të dambës 1 (Fig. 14/a), vlera e As arrin në 1.75 %. Edhe origjina e As lidhet me përbërjen e xeherorit të përpunuar në fabrikë. Në fakt, përveç se në arsenopirit, studimet e kryera në mineralizimet sulfure të Mirditës Qendrore referojnë përmbajtje deri në 5% të As izomorf në pirit (FeS2

Fig. 14

) (Bezhani etj. 1995). Përqëndrimi i As në damba lidhet me sa duket me tendencën e tij, për t’u inkorporuar në ohret e Fe (Manceau A. 1995). I njëjti shpjegim vlen edhe për provat 7 dhe 9 ( /b). Vlerat e pH të provave 4 dhe 5 (Tabela 9), janë më të përshtatshmet për absorbimin e As nga ohret (okside-hidrokside të Fe) (Waychunas etj. 1993) dhe për rrjedhim, këto ambiente kanë shërbyer edhe si gracka për kapjen e arsenikut në damba.

Duke pasur parasysh përmbajtjet e elementëve të tjerë (Tabela 9), mund të dallohet një korrelacion i fshehur midis përmbajtjeve Cu dhe Fe (Fig. 16/b), i cili nuk bie në sy menjëherë në tabelën e analizave kimike. Kjo, me sa duket, vjen si rezultat i përmbajtjeve të oksideve të Fe, të cilat rrisin përmbajtjen e Fe, duke maskuar në këtë mënyre edhe korrelacionin Cu – Fe, që i dedikohet kokrrizave

Fig. 15. Përmbajtjet e Cu, Zn, Pb dhe As në dambën 1, të Repsit.



46

të kalkopiritit që i kanë shpëtuar procesit të pasurimit. Faktikisht vrojtimet mikroskopike, konfirmojnë praninë e kalkopiritit të pa përpunuar në bashkëshoqërim me pirit dhe magnetit apo okside hidrokside të tjera.

Në analizat e kryera (Tabela 9), rezulton se përmbajtjet e S variojnë në një diapazon shumë të gjerë (1.18 – 44.25%). Kjo shjegohet me praninë e komponimeve të shumta squfur mbajtëse në damba (Fig. 17/a).

Kështu në provën 8, ku prania e piritit është mjaft e lartë, përmbajtja e S

është 44.25% që shoqërohet me një përmbajtje të lartë edhe të hekurit (Fe = 34.65%), ndërsa në provën 6, ku takohen cipa të bardha të sulfateve, përmbajtja S = 28.85% është mjaft më e madhe se ajo që duhet, për të ekuivalentuar Fe = 13.44% si pirit. Në këtë rast, përmbajtja e tepërt e S i dedikohet pranisë së sulfateve të Pb dhe të Ca, gjë që përputhet edhe me ngritjen relative të vlerës së pH (≈4.5) (Fig. 17/b), i cili është më i lartë se në pikën e marrjes së provës 4 (pH = 2.9). Sulfatet e Ca kanë ndikuar, siç duket edhe në ngritjen e pH në pikën 3 (pH = 4.8) (Fig. 17/b). Krahas përmbajtjeve të larta të squfurit (S=44.25% në provën 8) në dambën 1, takohen edhe vlera shumë të ulta të squfurit (S = 1.18% në provën 5, dhe S=4.9% në provën 10). Përmbajtja e ulët e squfurit takohet jo

Fig. 16. Damba nr. 1 Reps: a) Korelacioni Zn/Pb; b) Trend i përmbajtjeve të bakrit (Cu) dhe të hekurit (Fe).

a) b)

Fig. 17. Damba nr. 1 Reps. a) Përmbajtjet e squfurit: b) Vlerat e pH.

a) b)



47

vetëm në bazën e dambës, por edhe në pjesën e sipërme të saj. Këto përmbajte lidhen me pjesët thellësisht të alternuara të materialit shllamor, ku sasia kryesore e S është larguar në trajtën e joneve sulfate dhe shllami i mbetur është kryesisht me përbërje okside-hidrokside të Fe.

Damba nr. 2 e Repsit, ndodhet rreth 400 m, më në jugperendim të dambës nr. 1 (Fig. 13, Fig. 18). Pas mbushjes me depozitime të mbetjeve teknologjike të fabrikës së pasurimit, kuota e saj ka arritur në 273 m. Edhe në kete dambë, ka vepruar erozioni duke krijuar çarje dhe hulli te thella (Fig. 18).

Nga matjet markshejderike të kryera (Goskolli E. etj., 2003), sasia e

“sterileve” të depozituara është 693,238 ton dhe pesha volumore është 1.82 t/m3

Fig. 18. Në këtë dambë, u muarën 6 mostra për analizë kimike për elementët : Cu,

Zn, Mn, Fe, Ni, Co, Pb, As, Cd. Vendmarrja e provave është treguar në ( ) dhe rezultatet e analizave paraqiten në (Tabela 10).

Tabela 10. Analizat kimike të dambës nr. 2 të Repsit. Numri provës

Përmbajtjet e elementëve në ppm Cu Zn Mn Fe% Ni Co Pb As Cd

13/06 212.887 99.38414 205.1016 20.14844 14.94807 1.703965 0.268739 54.09259 <0.1 14/06 187.602 154.8573 375.3146 13.04714 25.45225 3.416677 0.895029 93.90783 <0.1 15/06 692.156 113.7638 439.7043 13.21993 14.00493 5.435663 1.327586 128.8599 <0.1 16/06 120.774 171.6451 641.764 9.14869 256.248 5.054243 0.403979 125.1926 <0.1 17/06 141.08 130.5325 716.87 9.731247 135.7404 3.10192 0.327133 77.75535 <0.1 18/06 307.745 195.4822 736.5571 14.83829 210.3365 3.525283 2.765442 92.00175 <0.1 Mes. 277.04 144.2700 519.2186 13.35 109.455 3.706 0.997 95.301 <0.1

Steril 1* 125.9 167.75 589.15 3.87 182.89 5.13 0.75 124.1 0.18

*Kjo provë është marrë jashtë territorit të dambave, tek Ura e Repsit.

Fig. 18. Dambat nr. 2 dhe 4 Reps, si dhe vend i marrjes së provave.

14/06

16/06 17/06 18/06

13/06

15/06 Damba 2

Damba 4



48

Nga shqyrtimi i përmbajtjeve elementare të dambës 2 (Tabela 10), mund të dallohen korelacionet: Zn/As, Zn/Ni, Ni/Co dhe Co/Pb. Në kampionin 3 vërehet një çrregullim në korelacionet Zn/As dhe Ni/Co, që me sa duket vjen nga përzierja e xeherorëve me natyrë të ndryshme (Fig. 19, Fig. 20).

Megjithatë, korelacioni Zn/As në tërësi është mjaft i qartë (Fig. 19/a). Mospërputhjet në provën 3, tregojnë se, përmbajtjet e Zn nuk lidhen vetëm me bashkëshoqërimin polimetalor, por edhe me mineralizimet me bashkëshoqërime të kalkopiritit (CuFeS2), sfaleritit (ZnS), pentlanditit (Fe,Ni)8S9

Fig. 40

, arsenopiritit (FeAsS) dhe të kobaltinës (CoAsS) që janë tipike për vendburimet kuarc-sulfure, siç konfirmohet edhe nga vrojtimet mikroskopike ( /a).

Meqenëse Cu është elementi kryesor që është vjelur nga fabrika e pasurimit, përmbajtjet e tij në dambë nuk shfaqin korrelacione të qarta me elementët e tjerë.

Korelacioni i përmbajtjeve të Zn me Ni, tregon se kemi një lidhje të qartë

me depozitimet e “sterileve” të përpunimit të xeherorit me pirotinë e pantlandit të vendburimeve kuarc-sulfure të Kurbneshit dhe të Thirrës (Fig. 19/b).

Edhe korelacioni i përmbajtjeve të Ni dhe Co (Fig. 20/a), tregon se këta elementë kanë lidhje me bashkëshoqërimet e sipërpërmendura në depozitimet e “sterileve” të të xeherorëve të përpunuar kuarc-sulfurë të vendburimeve Thirrë, Gjazuj dhe Kurbnesh.

Mospërputhja në provën 3, me sa duket, vjen nga variacioni i tipit të këtyre xeherorëve. Ndërsa korelacioni Co/Pb (Fig. 20/b), tregon qartë hedhjen në një shesh depozitimi të mbeturinave të xeherorëve polimetalorë dhe atyre kuarc-sulfurë të vendburimeve të përmendura më sipër.

Fig. 19. Damba nr. 2 Reps. a) Korelacioni Zn/As; b) Korelacioni Zn/Ni.

a) b)



49

Damba nr. 3 Reps, ndodhet mbi kuotën e fabrikës së pasurimit të Repsit. Ajo është ndërtuar në një luginë, midis dy kodrave në juglindje të fabrikës së pasurimit. Kuota bazë e argjinaturës është 260 m, ndërsa kuota maksimale e sipërfaqes së tavanit të dambës është 300 m. Damba paraqitet e dëmtuar, me depozitime që kanë rrishqitur drejt lumit të Fanit dhe me kanalet anësore të bllokuara. Sasia e mbetjeve të depozituara në këte dambë është 662,689 ton, ndërsa përmbajtja mestare e elementëve varion : Cu 960 – 1,950 ppm, Zn 520 – 860 ppm, Fe2O3

Damba nr. 4 Reps, është e ndërtuar më poshtë në drejtim të rrjedhjes së Fanit, në krahasim me dambën 2 të Repsit, pothuajse në shtratin e lumit dhe është plotësisht e pa mbrojtur (

- 17.38%, dhe S 49,600 – 71,200 ppm (Goskolli E. etj. 2003).

Fig. 21). Kuota fillestare e dambës ishte 235 m. Gjëndja e kësaj dambe shihet dhe në (Fig. 19), ku pothuajse ka mbetur vetëm shtrati i lumit, ndërsa materiali i dambës është shplarë plotësisht nga erozioni.

Sasia e “sterileve” të mbetura në këte dambë është 37,239 ton. Tabela 11. Analizat kimike të dambës nr.4 të Repsit. Numri provës


11/06 796.064 160.8308 888.6882 14.75687 359.6038 5.850291 0.468073 138.6892 <0.1 12/06 504.522 76.57405 448.3459 9.413844 173.7663 3.609279 0.276901 87.58835 <0.1 Mes. 650.293 118.702 668.517 12.085 266.6850 4.729 0.3724 113.1387 <0.1

Fig. 20. Damba nr. 2 Reps. a) Korelacioni Ni/Co; b) Korelacioni Co/Pb.

a) b)

Fig. 21. Damba nr. 4 Reps. Gërryerja e saj nga lumi i Fanit.

Damba 1 Damba 2 Damba 4



50

Sikurse duket edhe nga analizat kimike, potenciali toksik i depozitimeve të kësaj dambe, veçanërisht për As, Cu dhe Ni është mjaft i lartë, krahasuar me normat e lejuara.

Damba Rrëshen, ndodhet poshtë fabrikës së pasurimit mbi rrugën Tiranë – Rrëshen, rreth 2 km para hyrjes në qytetin e Rrëshenit. Kuota e argjinaturës është 475 m, ndërsa pas mbushjes me sedimentet e shllameve të pasurimit, kuota e saj ka arritur në 498 m. Nga matjet markshejderike (Goskolli E. etj. 2003), sasia e materialit të depozituar është 304,431 ton.

Për vlerësimin e kimizmit të kësaj dambe, u morën provat në taracimet e saj (Fig. 22). Siç duket dhe në (Fig. 53/b), në sipërfaqen e kësaj dambe, është krijuar një pellg uji acid (pH=3.05), ç’ka do të thotë se, kanalet e drenazhimit të saj nuk funksionojnë.

Tabela 12. Analizat kimike të dambës së Rrëshenit. Numri provës


19/06 233.23 105.4337 277.1036 16.50095 191.6956 1.819429 1.108978 58.94886 <0.1 20/06 343.852 131.2793 244.2925 16.15376 561.4402 2.135156 2.122766 70.74637 <0.1 22/06 1,530.74 106.955 21.4065 19.08381 20.20279 6.054572 4.160406 142.6066 <0.1 23/06 341.364 130.9244 24.38414 16.79385 29.06906 1.630217 4.901027 60.9866 <0.1 24/06 536.349 139.4066 119.6109 16.64183 412.8259 0.17187 4.867724 17.38698 <0.1 Mes. 597.106 122.799 137.359 17.034 243.046 2.362 3.432 70.135 <0.1

Steril 2* 213.6 111.83 564.21 8.59 3489.92 2.34 2.66 65.46 <0.1

*Kjo provë është marrë jashtë territorit të dambës së Rrëshenit.

Korelacioni As/Cu/Zn është mjaft i dukshëm në dambën e Rrëshenit. Kjo dëshmon për natyrën polimetalore të xeherorëve të përpunuar në këte fabrikë, ndërsa As, lidhet kryesisht me xeherorët kuarc-sulfurë të ardhur nga Kurbneshi. Vetëm në provën 5 (Fig. 23/a), korelacioni Cu/As prishet, gjë që tregon se xeherori kuarc-sulfur i futur në përpunim ka qenë më i varfër me arsenopirit.

Fig. 22. Pamje e dambës në Rreshen tek Ura e Fanit dhe vendmarrja e provave.



51

Devijimin e vetëm në korelacionin Cu/Zn, e ka prova 3 (Fig. 23/b), ku “sterili” vjen me sa duket, nga një xeheror i pasur me tenantit dhe i varfër në sfalerit. Identifikimi i prustitit në dambën e Rrëshenit (prova 22/06, Fig. 40/b) mbështet përbërjen polimetalore të xeherorëve të përpunuar që vinë nga vendburimi i Gurth Spaçit.

Origjina e Ni dhe Mn, nuk lidhet me xeherorët e depozituar në dambë,

por me shkëmbinjtë rrethues vullkanogjenë që ndërtojnë “shtratin” e dambës.. Korrelacioni shumë i mirë i përmbajtjeve të Mn dhe Ni (Fig. 24/a), shprehin rrugën e përbashkët të tyre gjatë alterimit të dambës dhe ndoshta dhe i mineraleve të përbashkët. Grafiku (Fig. 24/b), shpreh një devijim të korelacionit Zn/Pb në provat e marra në pjesën e poshtme të dambës, ku kemi një rikoncentrim të Zn, si rezultat i infiltrimit, ndërkohë që Pb është fiksuar në formën e anglezitit (PbSO4

Nga analizat kimike të kryera në të gjitha dambat e Luginës së Fanit të Vogël (

të pa tretshëm).

Tabela 13), rezulton një përmbajtje mjaft e lartë e elementëve metalorë dhe e squfurit që janë të predispozuar të kalojnë në mjediset ujore dhe tokat

Fig. 24. Damba Rrëshen. a) Korelacioni Mn/Ni; b) Korelacioni Zn/Pb.

a) b)

Fig. 23. Damba Rrëshen. a) Korelacioni Cu/As; b) Korelacioni Cu/Zn. a) b)



52

përreth. Krahas përmbajtjeve mesatare në secilën dambë, në këtë tabelë jepet edhe përmbajtja e mesatarizuar e çdo elementi në të gjitha dambat. Tabela 13. Përmbajtjet mesatare të elementëve të dambave të luginës së lumit të Fanit (rajoni Reps-Rubik.

Dambat Përmbajtja mesatare të elemntëve në ppm Cu Zn Mn Fe% Ni Co Pb As Cd

Damba 1, Reps 2,535.55 389.44 18.23 2006.7 3,925.00 Damba 2, Reps 277.04 144.27 519.219 13.35 109.46 3.706 0.997 95.301 <0.1 Damba 3, Reps* 1,300.00 712.00 17.38 Damba 4, Reps 650.293 118.702 668.517 12.085 266.685 4.729 0.3724 113.1387 <0.1 Damba Rrëshen 597.106 122.799 137.359 17.034 243.046 2.362 3.432 70.135 <0.1 Mes. ponteruar 1,181.8 368.34 412.26 16.21 154.41 3.347 698.81 1,422.5 <0.1 Metal. Rubik 1161.789 982.603 620.161 37.128 22.782 5.175 0.659 122.378 0.447 * Analiza të kryera nga ITNPM (Goskolli E. etj., 2003) Duke krahasuar rezultatet e analizave të mësipërme të përmbajtjes së mesatarizuar të dambave, me vlerat e intervenimit të përdorura në tokat standarde në Hollandë si në tabelën e mëposhtme (Tashko A., 2006) arrihet në këto konkluzione: Tabela 14. Limitet e intervenimit të disa metaleve (Sipas Tashko A. 2006) dhe normalizimi rezultateve. Elementi Vlera e intervenimit (në ppm) Normalizimi me vlerën e intervernimit Cd 12 - As 55 1.3 – 71.3 herë Cu 190 1.5 – 13.4 herë Ni 200 0.5 – 1.33 herë Pb 530 – 3.8 herë Zn 720 – 1.4 herë Përqëndrimi i Cu në të gjitha rastet është 1.5 – 13.4 herë më e lartë vlera e

intervenimit.

Përqëndrimi i Ni është 0.5 – 1.33 herë më i lartë se vlera e intervenimit.

Përqëndrimi i Pb në dambën nr. 1 të Repsit është 3.8 herë më i lartë se vlera e intervenimit.

Përqëndrimi i Zn në metalurgjinë e Rubikut është 1.4 herë më i lartë se vlera e intervenimit.

Përqëndrimi i As, ka në të gjitha rastet vlera të larta deri në shumë të larta. Duke i krahasuar ato me vlerat e intervenimit të përdorura në Hollandë, përmbajtjet e tij janë deri 71.3 herë më të larta se ato.

Sipërfaqja industriale e ndotur me metale të rënda në dambat e Repsit dhe të Rrëshenit është 302,300 m2, ose 30.23 ha, dhe përfaqëson një zonë të hapur dhe krejtësisht të pa mbrojtur.



53

3.2 Mineralet e pranishëm në dambat e luginës së lumit të Fanit

Një aspekt i veçantë dhe i rëndësishëm i këtij punimi, është studimi mineralogjik i xeherorëve të përpunuar të industrisë së bakrit në sektorin Reps-Rubik.

Në dambat e luginës së Fanit, janë depozituar mbetje teknologjike të fabrikave të pasurimit dhe të shkritoreve (Rubik). Këto mbetje kanë veçori në përbërjen fazore të tyre që lidhen me proceset e përpunimit. Kështu, në dambat e Repsit dhe të Rrëshenit janë depozituar kryesisht shllamet e proceseve të flotimit, ndërkohë që në Rubik, buzë lumit të Fanit janë depozituar mbetje të metalurgjisë së shkrirjes dhe përpunimit të mëtejshëm të bakrit.

Sqarimi i gjendjes fazore të elementëve të evidentuar nga analizat kimike në dambat e luginës së Fanit, ka qenë edhe synimi kryesor i studimit mineralogjik. Po ashtu, vëmendje e veçantë i është kushtuar edhe evidentimit të karakteristikave fazore të depozitimeve me origjinë të ndryshme siç është flotimi apo proceset metalurgjike të shkrirjes.

Vështirsia në realizimin e studimit mineralogjik, konsistonte në faktin se, materiali që merrej për studim ka qenë i bluar, produkt shllamor i fabrikave të pasurimit, ku rrallë vrojtoheshin kristale të plota të mineraleve. Në mostrat llumore janë gjetur edhe kristale të mineraleve të ndryshme, që duhet të vinë nga shplarja natyrale e zonave sulfure të ekspozuara në sipërfaqe. Për kryerjen e studimit mineralogjik, u analizuan 30 mostra kampionesh dhe u ndoq kjo radhe pune: Në stacionet e provëmarrjes ujore të luginës së Fanit, përveç mostrave ujore, u muarën për analizë kimike dhe mineralogjike 11 mostra llumore (mungon mostra 6) si në (Tabela 15) dhe për sejcilën prej tyre u përgatit një anshlif. Në 4 mostra llumore u analizua materiali shlihor i ndarë në 3 fraksione. Tabela 15. Analizat kimike të llumrave në stacionet e provëmarrjes ujore (rajoni Reps-Rubik). Stacionet/ Nr. provës


1 40.29 68.73 469.47 4.38 65.84 4.15 0.19 103.23 <0.1 2 65.93 68.64 513.59 5.75 50.93 4.17 0.14 105.91 <0.1 3 749.00 139.61 1008.55 9.25 27.64 4.25 1.25 107.42 <0.1 4 318.30 146.69 386.84 8.11 44.15 3.73 0.37 90.88 <0.1 5 267.30 2097.52 1058.18 11.39 50.05 4.79 1.81 118.16 <0.1 7 409.12 178.17 403.05 15.13 27.92 3.55 1.60 89.81 <0.1 8 91.17 187.84 705.06 4.90 61.01 4.07 0.14 103.38 <0.1 9 3,134.87 1425.80 726.57 16.81 37.04 4.87 0.30 114.38 0.83 10 147.9693 171.0288 758.0035 5.87139 76.1307 4.93 0.53 120.46 <0.1 11 119.6823 171.1813 763.2414 5.19802 73.3406 4.72 1.175 117.01 <0.1

* Numri i stacioneve është si në (Fig. 60) dhe përkon me numrin e provës llumore.



54

Përveç kësaj, në sedimentet e shllameve të dambave të Repsit, Rrëshenit dhe të metalurgjisë në Rubik, u muarën për analizë mineralogjike 3 mostra përfaqësuese (Tabela 16). Në total u realizuan 30 analiza mineralogjike. Tabela 16. Analizat kimike (përfaqësuese) të dambave të luginës së Fanit (rajoni Reps-Rubik).

Nr. Provës Vendmarrja

Përmbajtjet e elementëve në ppm

Cu Zn Mn Fe% Ni Co Pb As Cd 11/06 D. 4, Reps 796.06 160.83 888.68 14.76 359.60 5.85 0.47 138.69 <0.1 22/06 D. Rrëshen 1530.73 106.95 21.40 19.08 20.20 6.05 4.16 142.60 <0.1 26/06 Metal. Rubik 2111.61 1760.71 370.03 68.07 16.47 5.16 0.26 120.82 0.80

Nga të dhënat e analizave kimike të llumrave të lumit të Fanit (Tabela 15) dhe të “sterileve” shllamore të dambave (Tabela 16) , vërehen përmbajtje të larta të disa elementëve si; Cu, Zn, Mn, Fe, dhe As. Nga analiza mineralogjike (anshlife dhe binokular) të mostrave të mësipërme, janë identifikuar një sërë mineralesh që mbartin elementët e evidentuar nga analizat kimike. Nga të dhënat në vrojtimet mikroskopike rezulton se elementët e sipërpërmendur, lidhen me një sërë mineralesh primare. Mineralet hekur-mbartës

Mineralet Fe-mbartës të takuar gjatë studimit mineralogjik të kampioneve janë piriti, kalkopiriti, magnetiti, hematiti dhe gëtiti. Piriti, takohet në formën e kokrrizave përgjithësisht pak deri mjaft të alteruara në gëtit (Fig. 25, Fig. 26). Megjithatë, ka edhe mjaft raste kur kokrrizat e piritit shfaqen pothuajse të pa alteruara (Fig. 26, Fig. 27). Ai paraqitet me trajta kubike me përmasa 0.05 mm deri 0.15 mm dhe shpesh i ndërprerë nga fraktura. Tjetërsimi i tij fillon kryesisht nga pjesët periferike dhe nga zonat e frakturuara (Fig. 25).

Përveç kristaleve me forma të rregullta kristaline, piriti takohet edhe me forma të pa rregullta (Fig. 27, Fig. 28/a). Piriti takohet edhe si kokrriza të pa çliruara në agregat me minerale jo xeherore (Fig. 28/b). Magnetiti, është mjaft i pranishëm në të gjithë kampionet e shkrifta të marra nga dambat e luginës së Fanit. Ai përfaqësohet kryesisht nga kokrriza pa formë të rregullt (Fig. 28/a,b; Fig. 30) dhe rrallë takohen edhe kokrriza magnetiti me forma oktaedrike (Fig. 30/a). Magnetiti mund të jetë edhe si pjesë e xeherorit e pa çliruar (Fig. 30/b,c). Hematiti, takohet më rrallë në depozitimet e shkrifta (Fig. 30/d). Në fakt, duke qenë në një mjedis thellësisht të hidratuar (siç janë dambat) kokrrizat e hematitit janë kthyer kryesisht në hidrokside (gëtit etj.). Përveç mineraleve të Fe të përmendur më sipër, në damba takohen edhe sfera hekurore (Fig. 30/b) që duhet të jenë me origjinë metalurgjike.



55

200µm

Fig. 26. Kristale kubikë të piritit në kampionin 4, të dambat e Repsit, mikroskop me dritë të polarizuar, n.p. a) Kristale piriti pak të alterara. Me zmadhim të vogël nuk vërehen pothuajse fare gjurmët e alterimit. b) (detaj i fotografisë së majtë) vërehet se alterimi ka filluar kryesisht në periferinë e sipërme të kokrrizës.

a) b) 50µm

Fig. 25. Alterimi i kristaleve të Piritit. a)Kokrrizë kubike e Piritit e alteruar në gëtit. Në qendër të kristalit ka ende relike të pa alteruara. Damba Reps, Kampioni 4a, n.p. b) e njëjta zonë e fotos “a” por me nikole kryq. Dallohen reflekset e brendshme të kuqe të gëtitit. c) Pirit i alteruar. Në qendër të fragmenteve më të mëdha kanë mbetur relikte të piritit ende të pa alteruara. Reps, kampioni 1, n.p. d) alterimi i piritit fillon nga periferia dhe frakturat. Reps, Kampioni 2, n.p.

a) 50µm

b) 50µm

d) 50µm c) 20µm



56

200µm a) 200µm b) Fig. 29. Pamje e ohreve në mikroskop. a) Oolit me unaza reaksioni dhe dejza hematiti Kamp. 8_8, n.p.; b) Konkrecion gëtit me kapërthime piriti dhe kalkopiriti. Kamp. 8_8, n.p.

0,2mm b)

Py

Mgn

0,2mm a)

Py

Fig. 28. Kokrriza piriti në fraksionin e rëndë të dambave Reps, kampioni 11_06, foto binokular. a) kokrriza me formë të pa rregullt të piritit, fraksioni mbetje: b) Kokrrizë e paçliruar e piritit me klorit dhe magnetit si edhe kokrriza magnetiti, fraksioni magnetik.

Magnetit

Py

a) 200µm

Magnetit Py

b) 200µm

Fig. 27. Minerale të vrojtuara në mikroskop me dritë të polarizuar dhe të reflektuar në mostrat llumore të lumit Fanit. a) Pirit (FeS2), dhe magnetit (FeFe2O4), Reps, kamp. 1.1, np.; b) Pirit (FeS2) dhe magnetit (FeFe2O4), Reps, kamp. 5-2, n.p.



57

Hidroksidet e Fe, janë përbërësit kryesor të dambave të luginës së Fanit. Ato formojnë teksturat oolitike (Fig. 29/a,b, Fig. 31) që janë të përhapura në të gjitha dambat. Përbërësi kryesor i hidroksideve të Fe është gëtiti (FeOOH) që dallohet qartë falë aftësisë reflektuese të tij dhe reflekseve të brendshme të kuqe (Fig. 31/f). Gëtiti paraqitet me një teksturë me kavitete të mbushura nga minerale jo metalore (kryesisht gips). Duke u nisur nga teksturat e formuara mund të thuhet se shumica dërmuese e sasisë së gëtitit është dytësore, e ardhur nga alterimi i sulfureve ose e formuar gjatë trajtimit metalurgjik. Ndër mineralet e rëndësishme hekur mbartëse mund të përmendim edhe kalkopiritin i cili takohet në disa raste ende i pa tjetërsuar. Përshkrimi i tij do të jepet më poshtë, në kuadrin e mineraleve bakërmbajtës.

Fig. 30. Minerale të fraksionit të rëndë (magnetik) në dambat e Repsit dhe të Rrëshenit. a) Grumbullim kristalesh magnetiti (FeFe2O4), kamp. 11/06; b) Magnetit dhe sferë hekurore metalurgjike, kamp. 22/06; c) Zinxhirë magnetiti dhe mineralesh jo metalore me inkluzione magnetiti, kamp. 22/06; d) Kristal hematiti (Fe2O3), fraks. elektro, kamp. 22/06.

0,2mm a)

Mgn

0,2mm b)

0,2mm c)

0,2mm d)

Hematite



58

100µm c)

200µm d)

100µm f )

200µm e)

200µm a)

200µm b)

Fig. 31. Bashkëshoqërime të mineraleve në ohret e dambës Rrëshen. a) Oolit jo metalor, kamp. 7_3, n.p.; b) Pamje e pergjithshme e ooliteve jometalore, kamp. 7_6, n.p.; c) Gëtit me zgavra kamp. 7_5, n.p.; d) Magnetit dhe oolite hekurore, kamp. 8_7, n.p.; e) Gëtit kamp. 7_4, n.p.; f) Reflekse të brendshme të gëtitit, kamp. 8_6, n.k.



59

0,2mm

Fig. 33. Minerale të bakrit në dambat e luginës së Fanit. a) Pirit, kalkopirit, magnetit në dambën e Rrëshenit. n.p., kamp. 7_1.; b) Kokrrizë bakri e tjetërsuar në mallahit. Foto në binokular, kampioni 26/06, Uzina Rubik.

b) 100µm

Py Cp

Mgn

a)

Mineralet bakër-mbartës Mineralet kryesorë Cu-mbartës janë kalkopiriti CuFeS2, dhe produkte të alterimit të tij si pizaniti (Cu,Fe)(SO4)·7H2

Kalkopiriti, është i pranishëm në dambat e sterileve ndonëse pjesa kryesore e tij është rikuperuar për nxjerrjen e Cu.

O etj.

Forma e kokrrizave të tij është e pa rregullt (Fig. 33/a, Fig. 34, Fig. 35), kryesisht në formë ashklash, gjë që vërteton se kemi të bëjmë me fragmente të dala nga procesi i thërmimit të xeherorit. Megjithatë, takohen edhe relike të kristaleve të rregullta, ndonëse të alteruara, të kalkopiritit (Fig. 32/b). Madhësia e kokrrizave të kalkopiritit varion nga 0.1 në 0.3 mm. Ai shoqërohet me pirit, magnetit dhe minerale jometalore (Fig. 33/a). Në disa raste kalkopiriti paraqitet i tjetërsuar në pizanit (Fig. 32/a,b) apo në mallahit (Fig. 33/b).

50µm b)

Fig. 32. Relike të mineraleve sulfure. a) Kalkopirit (CuFeS2), pjesërisht i tjetërsuar në pizanit me inkluzion piriti (FeS2) dhe magnetit (rrathët e kuq), n.p., kamp. 3_4 (Reps); b) Relike të një kristali tetraedrik të kalkopiritit (CuFeS2), n.p., kamp. 8_13 (Rrëshen).

50µm a)



60

a) b) 50µm

Fig. 36. Bakër nativ a) Formim ovoidal i Cu nativ në stokun e galerisë Mashtërkorë, kamp. 1, n.p.; b) Bakër nativ në mbetjet e metalurgjisë Rubik, kamp. 9, n.p.

Fig. 35. Pamje të mineraleve të fraksionit mbetje në binokular. a) Kokrriza kalkopiriti (CuFeS2) dhe piriti (FeS2), damba 2, Reps, kampioni 11/06; b) Kalkopirit (rrethi i kuq) dhe pirit (rrethi blu) në dambën Rrëshen, kampioni 22/06.

0,2mm a) b) 0,2mm

Fig. 34. Fragmente kokrrizash kalkopiriti. a) Fragment kristali kalkopiriti (CuFeS2), kamp. 11/06, Reps.; b) Fragmente kristalesh kalkopiriti, kamp. 22/06, Rrëshen.

0,2mm a)

0,2mm b)



61

Përveç mineraleve bakër mbartës të përmendur më sipër në mbetjet industriale të luginës së Fanit takohet edhe bakër nativ. Në stoqet e galerive ka raste që takohet edhe bakër nativ në ovoidesh apo sferash bakër mbartëse (Fig. 36/a) i cili me sa duket lidhet me zonën e pasurimit dytësor të mineralizimeve sulfure. Në depozitimet e mbetjeve të metalurgjisë së Rubikut takohet edhe bakër metal, së bashku me produkte të tjera metalurgjike (Fig. 36/b). Mineralet zink-mbartës Përmbajtja e zinkut në kampionet e marra në dambat e luginës së Fanit, lidhet me sfaleritin (Fig. 37/a) dhe smitsonitin (Fig. 37/b). Sfaleriti takohet kryesisht në formë të kokrrizave të pa rregullta shpesh edhe si mikroinkluzion në mes të mineraleve shkëmbformues.

Fakti që takimet e sfaleritit janë mjaft të rralla ndërkohë që përmbajtjet e tij në xeherorin primar janë të konsiderueshme, tregon se sasia më e madhe e sfaleritit është alteruar në smitsonit dhe në sulfat zinku, ky i fundit pak i qëndrueshëm në natyrë.

Në fakt, analizat e marra në llumrat me cipa të bardha, në rrëzë të dambave, buzë lumit, japin përmbajtje të rëndësishme të zinkut. Kështu në provën 20 të marrë pranë cipave të bardha në dambën e Rrëshenit (Fig. 38) përmbajtja e Zn arrin në 136 ppm (Tabela 12).

Po ashtu, më poshtë në (Fig. 39), duken cipat e bardha të sulfatit të Zn, të cilat treten në zonat me ujë më të bollshëm dhe kanë mbetur si precipitate në pellgjet e cekët. Smitsoniti është takuar vetëm në materialet llumore. Forma tetraedrike e kokrrizave të smitsonitit tregon për origjinën e tij si pseudomorfozë e sfaleritit.

Fig. 37. Sfalerit nga dambat e Repsit. a) inkluzione të imta sfaleriti në mineral jometalor, mikroskop me dritë të polarizuar, kamp. 5_8, n.p.; b) kristal tetraedrik i sfaleritit i tjetërsuar në smitsonit Zn[CO]3, foto në binokular, fraksioni elektro, kamp. 11/06.

0,2mm b) 100µm

a)



62

Mineralet Arsenik-mbartës Ndër mineralet ku As është element kryesor, në dambat e luginës së Fanit, janë takuar arsenopiriti dhe prustiti (Fig. 40/a, b). Por, përveç këtyre mineraleve, arseniku lidhet izomorfikisht edhe me piritin, apo me ohret e hekurit. Arsenopiriti (FeAsS), takohet në formë të kokrrizave të pa rregullta në dherat e dambave dhe lidhet me sa duket me përbërjen primare të xeherorit. Sidoqoftë, gjetjet e rralla të arsenopiritit në mbetjet teknologjike të rajonit tregojnë se në

Fig. 39. Cipa të sulfatit të Zn në rrëzë të dambës nr. 2, Reps.

Fig. 38. Cipa të bardha të sulfateve të Zn në Dambën e Rrëshenit.

Prova 20

ZnSO4



63

shumicën dërmuese të rasteve kokrrizat e grimcuara imët të arsenopiritit janë tjetërsuar dhe më tej janë tretur duke kaluar As në solucion. Prustiti (Ag3AsS3

), është një mineral tjetër i arsenikut por që është takuar vetëm në një provë në dambën e Rrëshenit. Edhe ky mineral duhet të jetë i lidhur me xeherorët polimetalor të Gurthit, të cilët janë përpunuar pjesërisht edhe në fabrikën e Rrëshenit.

Megjithatë, përmbajtjet e shpeshta të As, lidhen me sa duket me

absorbimin e tij në ohret e Fe, siç takohet rëndom në këto lloj formimesh (Manceau, 1995). Ohret e Fe janë gjerësisht të pranishëm në të gjitha dambat e lumit Fan, apo në depozitimet e materialeve të galerive (Fig. 41/a,b).

a) b) Fig. 41. Ohre të hekurit të formuara nga aktiviteti minerar në luginën e Fanit. a) Ohret e Fe në dambën e Rrëshenit; b) Ohret e Fe në stokun e galerive të Spaçit.

b)

0,2mm a)

Fig. 40. Arsenopiritit në dambat e Repsit dhe të Rrëshenit. a) Arsenopirit, në dambën 2 Reps, kamp. 11/06; b) Prustit, në dambën e Rrëshenit kamp. 22/06.

0,2mm b)



64

Mineralet Mangan-mbartës

Mineralet e manganit takohen pothuajse në të gjitha kampionet e analizuara, si në dambat, ashtu edhe në provat lumore të marra në shtratin e lumit. Kjo shpjegon edhe përmbajtjene lartë të Mn në analizat kimike (Tabela 10). Mineralet më të përhapur të manganit janë manganiti dhe piroluziti.

Madhësia e grimcave të mineraleve të manganit varion nga shumë të imta deri në 1 mm (në zgjatje). Si mineral primar duket se kemi të bëjmë me manganit (Fig. 42/a), i cili shpesh takohet edhe i transformuar në piroluzit (Fig. 43/a). Piroluziti, takohet kryesisht në forma kollomorfe që dallohen qartë si në mikroskop me dritë të polarizuar (Fig. 43/a) ashtu edhe në binokular (Fig. 43/b).

a) 200µm

b) 200µm

Fig. 42. Minerale të manganit: a) Manganit MnO(OH) dhe sfalerit në dambat e Repsit, kamp. 5_4, n.p.; b) Fragment piroluziti kollomorf në dambën e Rrëshenit, kamp. 8_12, n.p.;

a)

Py

b) 0,2mm

Fig. 43. Minerale të manganit: a) Manganit i shndërruar në pirolyzit nga depozitimet e galerisë Mashtërkorë, kamp. 1. n.p.; b) Piroluzit (në rreth të kuq) ku dallohet relievi veshkëlor kollomorf dhe një kub piriti në rrjedhën e Seftës së Spaçit, kamp. 3, foto binokular.



65

Minerale të tjerë Përveç mineraleve metalorë të përshkruar më sipër, në sedimentet e lumit të Fanit, nën galeritë e Mashtrëkorit është takuar edhe një kokrrizë Au nativ, i cili lidhet me sa duket me kapelet e hekurit, të shumta në shpatin e Kodër-Spaçit.

Kokrriza e arit paraqitet afërsisht izometrike (Fig. 44) me përmasa rreth 100 µm në diametër. Duhet pasur parasysh se edhe alterimi natyral i mineralizimeve sulfure, që janë përbërës të daljeve të shumta sipërfaqësore në këtë zonë, ka kontribuar jo pak, nëpërmjet shpëlarjes acide të shkëmbinjve (ARD) në rritjen e aciditetit të ujrave të Fanit, ndonëse shpesh, kloritet natyrale e kanë frenuar atë.

Fig. 44. Kokrrizë Ari nativ nën galeritë e Mashtërkorës, kamp.1, n.p.



66

KAPITULLI I KATËRT

4 NDOTJA NGA INDUSTRIA E BAKRIT NË RAJONIN REPS-RUBIK

4.1 Ndotja nga mbetjet “sterile” të punimeve minerare dhe

shplarja sipërfaqësore e zonave të mineralizuara sulfure Ndotja kimike e industrisë minerare lidhet kryesisht me ndikimin që kanë

më mjedis karrierat, punimet nëntokësore të kërkim-zbulimit ose të shfrytëzimit (galeritë), si dhe stoqet xeherore dhe mbetjet e sterileve në grykat e galerive të kërkim-zbulimit ose të shfrytëzimit. Në mënyrë të drejtpërdrejtë në ndotjen e luginës së Fanit, ndikojnë kryesisht punimet minerare të shfrytëzimit të vendburimit të Spaçit. Më pak ndikojnë ato të Gurth Spaçit (më në veri), të Laj-Repsit (në jug), ato të Lgjinit (më në lindje), si dhe ato të Kullaxhiut në ekstremin jug-perëndimor të zonës (Fig. 45).

Fig. 45. Harta gjeologjike e rajonit te Repsit me zonat e mineralizuara sulfure (të paraqitura në hartë me ngjyrë portokalli).



67

Vendburimi i bakrit Spaç, i cili ka edhe ndikimin më të madh në ndotjen e ujrave të Fanit, ka filluar të shfrytëzohet në vitin 1966. Në këtë vendburim janë kryer gjithsejt 129,896 ml. punime minerare dhe janë nxjerrë në sipërfaqe 1,215,800 m3

Vendburimi Kullaxhi është vënë në shfrytëzim në vitin 1983 dhe ka vazhduar shfrytëzimin deri në vitin 1990. Në këte vendburim, janë kryer 4,350 ml. punime minerare dhe janë nxjerrë në sipërfaqe rreth 40,700 m

sterile (Demi G. etj. 2004).

3

Zonat e mineralizuara sulfure të ekspozuara në sipërfaqe, në shpatet e venburimit të Spaçit, të Kodër Spaçit dhe të Lgjinit, që shplahen nga ujrat e shiut, zënë rreth 0.7 km

sterile (Demi G. etj. 2004). Ndonëse ky vendburim ka qenë jo shumë i madh, është i pozicionuar në buzë të Fanit dhe kontribuan në mënyrë direkte në ndotjen e tij.

2

Të gjitha këto, kanë ndikuar ndjeshëm në ndotjen e mjedisit të këtij rajoni, jo vetëm me elementët e rëndë që çlirohen nga shpërbërja e sulfureve, por dhe nga lëngjet larës (argjilat), që janë përdorur në procesin e shpimit të puseve, me ndikim të drejtpërdrejtë në varfërimin me elemente jetësorë të tokave vegjetale.

, të sipërfaqes së rajonit të Repsit. Në këte rajon, janë kryer më shumë se 40 galeri zbulimi dhe shfrytëzimi, mbi 1000 puse shpimesh, me qindra kanale dhe puse minerare kërkim-zbulimi.

Nga vrojtimet në punimet minerare (galeritë) dhe zonat e mineralizuara sipërfaqësore për rreth Repsit, vihen në dukje konstatimet e paraqitura më poshtë :

Në galerinë nr.1 në Mashtërkorë (Fig. 46/a), rreth 200 m larg lumit të Fanit, e hapur për qëllime kërkimi nga ekspedita gjeologjike e Mashtërkorit, në hyrje të saj, vërehen sterile të përfaqësuara nga vullkanite të ndryshuara kryesisht të kloritizuara, pak të kuarcizuara, të karbonatizuara dhe të limonitizuara. Në copa të veçanta vërehen pikëzime të imta piriti, ndërsa nuk gjënden copa me mineralizim masiv.

Në daljen sipërfaqësore të zonës së mineralizuar në hyrje të galerisë së mësipërme, vërehet mineralizim sulfur në kapelen hekurore, i përfaqesuar nga piriti kokërrimet me shpërndarje të shrregullt dhe me dëndësi të vogël deri në mesatare. pH i matur në ujin që rrjedh nga galeria rezulton të jetë 7.5, ndërsa përmbajtjet e Cu dhe të Zn në ujrat e lumit të Fanit, poshtë kësaj galerie, arrijnë vlera nga më të lartat, respektivisht; 0.547 mg/l, dhe 0.295 mg/l.

Vlera të tilla afro neutrale të pH do të shpjegoheshin me praninë e rëndësishme të kloriteve në shkëmbinjë vullkanikë të zonës. Në fakt, sipas Nesbitt and Jambor (1998), kloritet hyjnë në reaksion me solucionet acide duke i neutralizuar ato nëpërmjet formimit të sulfateve të magnezit dhe precipitimit të gëtitit (αFeOOH).



68

Në shpatet e kodrave të Spaçit numrohen 12 galeri disa prej të cilave të hapura nga gjeologjia në fazën e kërkim-zbulimit të vendburimit dhe të tjerat nga punimet e shfrytëzimit të minierës. Në disa prej galerive rrjedhin ujra acide (Fig. 46/b, Fig. 47/a), gjë e cila shprehet me vlerat e ulta të pH (3.8 në 4.5) të matura në këto rrjedhje. Gjithashtu vihet re, se të gjitha këto ujra që rrjedhin nga galeritë në shpatin perëndimor të kodrave të Spaçit, dhe ato të zonave sipërfaqësore, shkarkohen në prroin e Seftës së Spaçit (Fig. 47/b).

Në hyrjet e galerive të shfrytëzimit të minierës (Fig. 48), vërehen stoqe të “sterileve” të hematitizuara, të kaolinizuara dhe të piritizuara, nuk vërehen stoqe të xeherorëve masive pirit-kalkopirit, por copra të veçanta të tyre edhe takohen.

Zonat e mineralizuara sulfure, në sipërfaqen e vendburimeve të mësipërme, paraqiten të alteruara, kryesisht të limonitizuara, më pak të kloritizuara, të kuarcizuara dhe të kaolinizuara, të ngopura shpesh me pikëzime të dendura dhe të imta sulfuresh. Duke qenë përgjithësisht produkte

Fig. 47. a) Ujrat acide që rrjedhin nga një galeri e minierës Spaçit; b) Sefta e Spaçit nën ndikimin e ujrave acide që rrjedhin nga galeritë e shfrytëzimit të minierës.

a)

b)

Fig. 46. a) “Sterilet” në hyrje te galerisë nr. 1, në Mashterkorë; b) Ujra acide që rrjedhin nga galeritë e vendburimit të Spaçit.

b)

a)



69

të alterimit sipërfaqësor, ato janë lehtësisht të shplashme nga ujrat sipërfaqësore, duke ndikuar në shtimin e aciditetit të tyre.

Daljet sipërfaqësore të zonave të mineralizuara sulfure, në rajonin e Repsit, zënë një sipërfaqe të konsiderueshme rreth 0.7 km2 Fig. 45 ( ). Ato përfaqësohen nga kapele të fuqishme hekurore, intensivisht të limonitizuara, më pak të kloritizuara dhe të kaolinizuara, me pikëzime të rralla të piritit, kalkopiritit, shumë rrallë sfaleritit. Prezenca e mallahitit është më e shpeshtë.

Punimet e kerkim-zbulimit, kanë konturuar në thellësi trupa xeherore të bakrit, zinkut, piritit me elementët e tyre shoqerues. Këto përqendrime xeherore kanë formuar vendburime të rëndësishme si Gurth Spaçi, Spaçi, Maja e Madhe, Laj Repsi, Repsi, Mashtërkori dhe Kullaxhiu. Ato janë shfrytëzuar për vite të tëra dhe mund të vazhdojnë të shfrytëzohen dhe të zgjerojnë më tej konturet e tyre, me punime kërkim-zbulimi. Punimet minerare, tashmë të kryera në këto vendburime (shpime, galeri, puse etj.) vazhdojnë të mundësojnë shpëlarjen e xeherorit dhe prej tyre rrjedhin ujra acide dhe përmbajtje të larta të elementëve të rëndë.

Në sipërfaqen e vendburimit të Gurthit dhe të Spaçit (Fig. 49, Fig. 50), takohen zona me trashësi 50-100 m deri 200 m, të cilat ndiqen në shtrirje deri në 1200-1500 m, të lokalizuara në lavat jastëkore bazaltike shpesh të ndryshuara nga kloritizimi dhe kuarcizimi. Prezenca e mineralizimit të piritit favorizon mjaft shpëlarjen acide, ndërsa terreni i pjerrtë i ndodhjes së tyre, ndihmon shpëlarjen natyrale dhe rrjedhjen e tyre në përroin e Seftës së Spaçit (Fig. 47/b).

Fig. 48. Stoqe “sterilesh” të minierave. a) Nga miniera Laj Reps; b) Një stok “sterilesh” nga miniera Spaç.

b) a)



70

Fig. 49. a) Zonat sipërfaqësore dhe ujrat që rrjedhin nga stokimet e minieres së Gurth Spaçit; b) Ekspozimi në sipërfaqe i zonave sulfure në vendburimin e Spaçit.

b) a)

4.2 Gjëndja e damabave të “sterileve” në Reps, Rrëshen dhe

Rubik dhe ndotja e lumit të Fanit, nga shplarja dhe rrëshqitja e tyre

Nga vrojtimet në dambat e sterileve, u konstatuan se:

Nuk ekziston asnjë pritë për ndalimin e rrjedhjes dhe shpërndarjes së pudrës shllamore të mbetjeve teknologjike të dambave që ndodhen buzë lumit të Fanit. Terreni i pjerrtë i vendosjes së tyre, sidomos në rastet e reshjeve të shiut favorizon rrjedhjen e materialit të imtë drejtpërsdrejti në lumë (Fig. 51/a,b).

Në brendësi të dambave vihen re brazda të thella të shkaktuara nga erozioni dhe reshjet, si dhe rrëshqitje të masave të “sterileve” drejt lumit të Fanit si në

Fig. 50. a) Stoqe “sterilesh” të galerive të minierës së Gurth Spaçit; b) Kapela hekurore dhe stoqe “sterilesh” të minierës së Spaçit.

b) a)



71

rastin e dambave të Repsit dhe në dambën e skorjeve të metalurgjisë në Rubik. (Fig. 52/a, b).

Në mënyrë të veçantë, në dambën nr. 1 dhe 2 të Repsit, vërehen shtresëzime të sedimenteve me ngjyrë të bardhë, të kuqërremtë dhe gri (Fig. 52/a, Fig. 53/a). Me sa duket, bashkëveprimi midis mineraleve ka sjellur formimin e mineraleve të rinj sulfate. Prezenca e piritit është shumë e dukshme, gjë kjo që vihet re në limonitizim intesiv të dambave (me formimin e hematit, të gëtitit etj.).

Janë të bllokuar dhe nuk funksionojnë kanalet e drenazhimit të dambave, gjë e cila dëshmohet nga krijimi i pellgjeve të thella ujore në sipërfaqen e tyre si në dambën Rreshen (Fig. 53/b).

a)

Fig. 52. a) Rrëshqitje të dambës nr. 1 të Repsit dhe shtresëzime të sedimenteve me ngjyrë të bardhë (allunit ?); b) Hulli erozionale të krijuara në dambën nr. 2 të Repsit.

b)

Fig. 51. a) Damba nr. 2 e Repsit, e pa mbrojtur nga muret mbështetëse; b) Rrëshqitje dhe gërryerje nga lumi i Fanit, i dambës nr. 4 të Repsit.

a) b)



72

Një situatë e tillë me pellgje uji vihet re dhe në sipërfaqen e sheshit të dambës 2 në Reps dhe në skorjet e metalurgjisë dhe në stokimet e minierës në Rubik.

Nga vrojtimet në ujrat e lumit të Fanit të Vogël, të prroit të Seftës dhe të Laj Repsit, u konstatuan : Veshje hekurore intensive e shtratit të lumit në periferinë e vendosjes së

dambave (Fig. 54/a). Një shtresë e bardhë, me cipa sulfatesh të anglezitit (PbSO4

Fig. 54

), që shoqërojnë mineralet hekurore dhe sedimentohen kryesisht rreth e rrotull poplave dhe zajeve të lumit ( /b, Fig. 55/a).

Në dambën e skorjeve të uzinës së shkrirjes së bakrit në Rubik, krahas limonitizimit intensiv në materialin e stokuar, vërehen edhe çarje dhe rrëshqitje të dambës drejt shtratit të lumit të Fanit (Fig. 55/b).

Ujrat e prroit të Lajit në jug lindje të qytetit të Repsit, rrjedhin të bardha dhe zajet e poshtështruara kanë po këtë ngjyrë (Fig. 56).

Fig. 53. a) Ndërthurje shtesëzash të bardha dhe të gjelbërta në blu (allunit, jarozit, pizanit) në dambën nr. 2 të Repsit; b) Pellgje ujore të krijuara në sipërfaqen e dambës në Rrëshen, si pasojë e mos funksionimit të kanaleve të drenazhimit.

b) a)

b)

Fig. 54. a) Veshje hekurore intensive në periferinë e vendosjes së dambave në buzë të lumit; b) Krijimi i një cipe sulfatesh anglezit (PbSO4), në afërsi të dambës nr. 2 Reps.

a)



73

4.3 Tjetërsimi i sulfureve dhe produktet e tyre Duke u mbështetur në shkallën e reaktivitetit të propozuar nga, Keith e Vaughan (2000), sulfuret e sipërpërmendur mund të rreshtohen si më poshtë, duke treguar rritjen e reaktivitetit : galeniti – sfaleriti → piriti – arsenopiriti → kalkopiriti Le të shohim sjelljen e këtyre mineraleve në kushtet e shplarjes acide. Piriti Studimet e kryera deri tani tregojnë se Fe në pozicionet sipërfaqësore (faqet e piritit) dhe S në lidhjet e thyera S – S, janë shumë reaktivë. Duke marrë pjesë në reaksionet e oksidoreduktimit, këto elementë shpien në formimin e fazave të reja sipërfaqësore mbi kokrizat e piritit. Sidoqoftë kujtojmë se

Fig. 55. a) Veprimi i ujrave acide në shtratin e lumit të Fanit. (damba nr. 2, Reps); b) Rrëshqitje të skorjeve nga damba e metalurgjisë Rubik dhe veshjet me hekurore.

a) b)

Fig. 56. a) Stoqet e “sterileve” të galerive të Laj-Repsit dhe prroi që i shplan ato; b) Cipat sulfate që kanë veshur zajet e prroit të Lajit në verilindje të Repsit.

a) b)



74

granulometria shumë e imët e dambave të Repsit dhe të Rrëshenit, shpie lehtësisht në tjetërsimin e plotë të kokrrizave të imta. Oksidimi i piritit shkon detyrimisht në drejtim të formimit të sulfateve të Fe2+ dhe Fe3+. Fe2+ kthehet në Fe3+ ndërsa S formon acidin sulfurik. Oksidimi i Fe2+ intensifikohet nën veprimin e bakterieve (p.sh. Thiobacillus ferrooxidans e rrit 106 herë intensitetin e oksidimit të Fe2+

Oksidimi i piritit zhvillohet nëpërmjet dy etapave kryesore. Etapa e parë është ajo e krijimit të sulfateve të hekurit dhe përqëndrimit të joneve H

në kushtet e një pH acid; Singer e Stumm, (1970).

+, ndërsa e dyta është oksidimi i plotë i Fe2+ në Fe3+

Për etapën e parë u fol në paragrafin paraardhës. Megjithatë, mekanizmat e reaksioneve rezultojnë mjaft më të komplikuar se sa ato të paraqitura më sipër. Kështu, oksidimi i piritit nëpërmjet oksigjenit të tretur në ujë rezulton se fillon me absorbimin e oksigjenit në sipërfaqen e mineralit, dhe më tej oksidimin nga uji duke formuar peroksidin e hidrogjenit H

dhe formimi i ohreve të hekurit.

2O2

Oksidimi i piritit nën veprimin e Fe

. Pas kësaj, oksidimi i piritit kontrollohet nga peroksidi.

3+ (4.3) presupozon absorbimin e Fe3+

Studime elektrokimike (Kelsall etj. 1996) tregojnë se gjatë reagimit të piritit me hidroksidet e hekurit, në sipërfaqe të piritit krijohen faza komplekse si FeS

, transferimin e elektroneve, disocimin e kompleksjoneve sipërfaqësore dhe shpërbërjen në solucion.

2H apo FeS2(OH)2+

Teknikat moderne po sjellin gjithnjë e më shumë të dhëna të reja për të saktësuar mekanizmat e tjetërsimit të piritit.

.

Etapa e dytë, konsiston në kalimin e Fe2+ të tretur në solucion, në prani të oksigjenit, në Fe3+. Ky i fundit, precipiton pjesërisht në formën e hidroksideve Fe(OH)3

, ndërsa pjesa që mbetet në solucion në prani të joneve hidroksile ndikon shumë në oksidimin e mëtejshëm të piritit.

200 µm 100 µm

Fig. 57. Ohre të hekurit. a) Thupra ilmeniti dhe gëtit; b) Ilmenit me ndërtim kristalor.

b)

a)



75

Ky varg reaksionesh vazhdon për aq kohë sa gjenerohen jone Fe2+

Fig. 58

. Kjo gjë sjell formimin e një mjedisi me një pH tepër acid dhe precipitimin e hidroksideve ferrike në formën e ohreve limonite. Agregatet porozë janë përgjithësisht të rendit 0.3 – 0.5 mm, por mund të takohen edhe formime më të mëdha ( , Fig. 57).

Përdorimi i gjerë i ksantateve të kaliumit (Etil ksantat kaliumi - KS2COC2H5 dhe Butil ksantat kaliumi - KS2COC4H9), në proceset e pasurimit, na shtyn të mendojmë se prania e shpeshtë e cipave të bardha apo të zverdhura në dambat e Repsit, lidhet edhe me praninë e allunitit KAl3(SO4)2(OH)6, ndërsa nuancat e gjelbëra-blu duhet të lidhen me jarozitin KFe3(SO4)2(OH)6 apo pizanitin (Cu,Fe)(SO4)·7H2

O (ky i fundit varietet bakërmbajtës i melanteritit).

Galeniti Studimet e sipërfaqes së galenitit tregojnë se shpërndarja e atomeve në sipërfaqe nuk ndryshon shumë nga ajo në brendësi të kristalit. Përsa i përket gjendjes energjetike, pozicionet S (pozicionet pranë brinjëve apo shkallëve të shpetëzimit) janë mjaft më aktive se sa ato F (pozicionet në mes të faqeve). Orbitalet elektronike të S, midis të cilave ato me aktivet janë të tipit 3p, janë pergjegjëse për transferimin elektronik drejt një agjenti oksidues siç është O2

Në sipërfaqen e grimcave të imta të galenitit vërehen cipëza të holla të bardha që duhet të jenë anglezit (PbSO

.

4). Angleziti është një mineral mjaft i qëndrueshëm në kushte atmosferike dhe veshja e kokrizave të galenitit me cipa angleziti bën që kalimi i Pb në solucion të frenohet. Angleziti precipiton edhe së bashku me ohret e hekurit duke shkaktuar shpërndarjen e shrregullt të përmbajtjeve të Pb.

200 µm 200 µm

Fig. 58. Hidrokside të hekurit në formën e ohreve limoni tike. a) Oolit me ndërtim zonal dhe dejza ilmeniti, kamp. 8_8, n.p.; b) Pirit i shndërruar në gëtit, kamp. 7_4, n.p.

a)

b)



76

Sfaleriti Studime të detajuara të sipërfaqeve të shpetëzimit të sfaleritit tregojnë se ato riorganizohen nga një lëvizje e atomeve të Zn në drejtim të brendesisë së kristalit që shoqërohet nga lëvizja e atomeve të S në drejtim të sipërfaqes. Në kushte sipërfaqesore, sfaleriti është me rezistent se piriti, pirotina apo galeniti. Nga oksidimi i tij formohen drejtpersedrejti sulfate të Zn (zinkozit ZnSO4, guningiti ZnSO4·H2O ose hoslarit ZnSO4·7H2

Në ndryshim nga sulfatet e Pb, sulfatet e Zn janë lehtësisht të tretshëm dhe shplahen shpejt, duke zbuluar gjithnjë sipërfaqe të freskët të sfaleritit.

O). Megjithate, duhet theksuar se në terren galeniti shfaqet me rezistent se sfaleriti, me sa duket si rezultat i veshjes së galenitit me cipa angleziti.

Kalkopiriti Kalkopiriti ka nje strukturë të ngjashme me sfaleritin por në vend të Zn kemi një numër të barabartë atomesh Cu dhe Fe. Vetitë sipërfaqësore të kalkopiritit nuk janë studiuar aq thellë sa ato të sfaleritit por ngjashmëria strukturore e ketyre dy mineraleve të shtyn të mendosh se edhe vetitë sipërfaqsore të tyre janë mjaft të ngjashme. Shpesh grimcat e kalkopiritit të kapërthyera në pirit vishen me cipëza të gjelbëra-blu, që duhet të jenë formime të antleritit Cu3SO4(OH)4 dhe brokantitit Cu4SO4(OH)6. Prania e tyre me sa duket lidhet me vlerat e pH në sipërfaqe të shpateve (~4) që me sa duket ka ndikuar në shplarjen e halkantitit CuSO4•5H2

Arsenopiriti

O (të qëndrueshëm në pH shumë acid).

Strukturat e arsenopiritit ndërtohen nga grupanione në formen e ganteleve si tek piriti por gantelet e arsenopiritit përbëhen nga As – S. Ndonëse për këtë mineral studimet ende nuk kanë shkuar shumë larg, mund të thuhet se arsenopiriti oksidohet shumë shpejt në pH acid ndërsa përqëndrimi i S në sipërfaqe varet nga komponentët kimikë të pranishëm. Gjatë një dite ekspozimi në sipërfaqe, përqëndrimi i As dhe O në sipërfaqen e kristaleve rritet mjaft. Në një thellësi prej 20 – 30 Å nga sipërfaqja, rreth 35% e As shfaqet në formën e oksideve të As3+ dhe As5+, ndërkohë që oksidohet vetëm një pjesë e Fe2+ ne Fe3+. S depërton nga sipërfaqja drejt një thellësie prej 100 Å dhe mbetet i pa oksiduar. Sidoqoftë në prani të ujit vërehen edhe tretje oksiduese dhe takohet Fe3+

Në kushte të një uji sipërfaqesor (të ajrosur mirë), oksihidroksidet e Fe janë produkti mbizotërues midis komponimeve hekurore të sipërfaqes, ndërsa jonet e arsenikut me valencë pozitive (As

si oksid apo hidroksid, si edhe S në formën e sulfureve, polisulfureve dhe më pak të sulfateve.

5+, As3+, As+), janë po aq të pranishëm sa ato të As-. Përgjithësisht, në ajër As oksidohet më shpejt ndërsa S më ngadalë.



77

Në ujrat e ajrosura, As- dhe Fe2+ oksidohen me të njejtin ritëm me njeri tjetrin, por shumë më shpejt se sa S. Në fakt, arseniku gjatë oksidimit difuzon nga brendësia e mineralit drejt sipërfaqes. Pra, njëkohësisht me oksidimin e As ndodh edhe shlirimi i sasive të mëdha të arsenikut në solucion në formën e joneve (AsO3)3+ që janë mjaft toksike. Ka mundësi që efekte të tilla të vërehen edhe për piritin arsenifer (Fe(S,As)2) (Sinojmeri A., 2003).



78

4.4 Shplarja acide dhe efektet e saj në mjedis 4.4.1 Potenciali ndotës i dambve të luginës së Fanit

Dambat e fabrikave të pasurimit në Reps dhe në Rrëshen (Fig. 13, Fig. 22), vazhdojnë të qëndrojnë të ekspozuara ndaj agjentëve atmosferikë që prej disa dhjetra vjetësh, ndonëse aktiviteti i fabrikave është ndërpërerë që prej më shumë se 20 vjetësh. Këto damba vazhdojnë të jenë një burim intensiv ndotje dhe për rrjedhojë, do të ndalemi në mënyrë të veçantë në karakteristikat e këtij burimi të shplarjes acide dhe të ndotjes.

Midis mineraleve të shumtë, dy prej tyre piriti (FeS2) dhe pirrotina (Fe1-xS) janë përgjegjësit kryesorë për acidifikimin e ujrave të drenazhimit. Por në vende të caktuara, një influencë të madhe në zvogëlimin e pH, kanë edhe sulfure të tjere hekurore si markaziti (FeS2

Tjetërsimi i sulfureve të hekurit dhe formimi i tretësirave acide

- rombik) apo arsenopiriti (FeAsS), sidomos në rastet kur këto janë përbërësit kryesor të xeherorit, apo shoqëruesit kryesor të piritit dhe pirrotinës. Proceset tipike që zhvillohen në një mjedis sulfuror që i nënshtrohet oksidimit janë :

Tretja e sulfureve të tjera nga acidet e pa neutralizuara. Një rol të rendësishem në degradimin e mjedisit, shpesh edhe me të madh

se sa vetë pH i ulët i ujrave, luajnë edhe elementët e tretur në to. I tillë është për shëmbull, arseniku i çliruar nga tretja e arsenopiritit apo sulfureve të tjerë arsenik mbajtes, i cili mund të transportohet nga ujrat e drenazhimit edhe kur pH i këtyre solucioneve (që janë edhe pergjëgjesit e shplarjes) tashmë është ngritur. Midis elementeve që konsidrohen si ndotës toksikë të mundshëm që vijnë nga mbeturinat minierare veçohen përgjithësisht Zn, Pb, Cu, Ni, Cd, Hg, Mo dhe As. Por edhe elementë të tillë si Cr, Co dhe Se, mund të përbëjnë ndotje të rëndësishme në zona të veçanta.

Duke patur parasysh natyrën e xeherorit të përpunuar në kohë të caktuara nga fabrikat e pasurimit të Repsit dhe Rrëshenit, si edhe kimizmin e dambave të tyre, do të veçojmë mineralet kryesorë, bartës të elementëve të pranishëm në dambë, dhe do të bëjmë një paraqitje të shkurtër të mënyrës së tjetërsimit të tyre në kushtet e shplarjes acide.

Në bazë të të dhënave të grumbulluar mbi natyrën e xeherorëve të përpunuar në Reps dhe Rrëshen (paragrafi 1.4.4), rezulton se bartësi kryesor i Cu në xeherorët e përpunuar, është kalkopiriti, ndërkohë që minerale të pasur të Cu si bakri nativ, borniti, tenantit-tetraedriti, enargiti, kalkozina, kovelina, kupriti, mallahiti, azuriti etj., kanë qenë në sasira shumë të vogla. Nga ana tjetër, kalkopiriti, jo vetëm ka qenë përbërs deri në 50 % i xeherorit që është përpunuar në këto fabrika, por është edhe minerali kryesor që takohet si mikroinkluzion në pirit (përbërësi kryesor i materialeve të shkarkuar në damba) dhe për rrjedhojë,



79

duhet të jetë edhe mbartësi kryesor primar i Cu në dambë. Kjo bën që ne të analizojmë në mënyrë të veçantë sjelljen e kalkopiritit nën shplarjen acide. Duke qenë se përbërësi kryesor i materialit të shkarkuar nga fabrikat e pasurimit është piriti, atëherë edhe sjellja e këtij minerali në kushtet e oksidimit sipërfaqësor do të trajtohet në mënyrë të veçantë.

Minerali kryesor, bartës i Zn, në xeherorin e përpunuar në Reps dhe Rrëshen rezulton sfaleriti. Përmbajtjet e Zn deri në disa përqind në tenantit, nuk mendojmë se kanë ndikuar në kimizmin e dambës, meqenëse përmbajtja e tenantitit në sasinë e përgjithëshme të xeherorit nuk e kalon 0.n %. Pra, burimi kryesor i Zn në dambë mbetet sfaleriti.

Në listën e mineraleve që hyjnë në fabrikën e pasurimit, i vetmi mineral Pb-bartës është galeniti, i cili është takuar në përmbajtje të konsiderueshme vetëm në xeherorët e Gurthit dhe ato të Gjazujt. Përqendrimi i Pb në pjesë të ndryshme të dambave, me sa duket, lidhet me vendet e shkarkimit të mbeturinave të përpunimit të xeherorëve nga këto dy vendburime.

Përmbajtjet e ngritura të As në dambë mund të lidhen me tjetërsimin e disa mineraleve primarë. Natyrisht, As është përbërës kryesor i arsenopiritit (FeAsS), që takohet me shumicë në xeherorët e Gjazujt dhe Thirrës, apo i kobaltinës (CoAsS), që është takuar në Thirrë, por ai takohet në sasira të konsiderueshme edhe në tenantit-tetraedrit (deri 15%), pirit (deri 5%) etj. Megjithatë, vetëm arsenopiriti dhe piriti kanë përmbajtje të konsiderueshme në xeheror, aq sa të ndikojë në përmbajtjen e dambës.

4.4.2 Gjenerimi i shplarjes acide

Të dhënat e fabrikave të pasurimit dhe përmbërja minerale e xeherorëve të përpunuar, konfirmuar edhe nga analizat dhe vrojtimet fushore, tregojnë se faktori primar për gjenerimin e aciditetit në dambat e luginës së lumit të Fanit, është oksidimi i piritit, i cili përbën mbi 90 % të sulfureve të dambës. Ky oksidim kryhet nën ndikimin direkt dhe indirekt të bakterieve, prej të cilave, më mirë njihen Thiobacillus Thiooxidans (oksidimi i S0 dhe S2– dhe formimi i joneve sulfate) dhe Thiobacillus ferrooxidans (oksidimi i Fe2+ në Fe3+

Gjenerimi i aciditetit nën ndikimin e drejtëpërdrejtë të bakterieve sulfurngrënëse Thiobacillus Thiooxidans ilustrohet me relacionin e mëposhtëm (Torma, 1988) :

).

Palencia etj. (1991), propozon edhe një reaksion tjetër që përfundon përveç sulfateve edhe me oksidimin e Fe2+ në Fe3+

, i cili zhvillohet nën ndikimin e drejtpërdrejtë të bakterieve Thiobacillus ferrooxidans :

(4.1) bakterie

2FeS2 + 7O2 + 2H2O → 2FeSO4 + 2H2SO4

(4.2) bakterie

4FeS2 + 15O2 + 2H2O → 2Fe2(SO4)3 + 2H2SO4



80

Piriti vazhdon të atakohet nga jonet Fe3+

FeS duke formuar squfur nativ :

2 + Fe2(SO4)3 → 3FeSO4 + 2S0

i cili, reagon me sulfatin ferrik për të dhënë sulfat ferror dhe acid sulfurik : (4.3)

2S0 + 6Fe2(SO4)3 + 8H2O → 12FeSO4 + 8H2SO4

Reaksione të tilla që shpien në krijimin e një aciditeti të lartë (p.sh. 16H (4.4)

+ për një molekulë FeS2

Tabela 9 në reaksionin 4.3 + 4.4) janë përgjegjëse për vlerat mjaft të

ulta të pH ( ), duke gjeneruar kështu shplarjen acide të dambës. Mbështetur në të dhënat topomarkshejderike të studimit “Monitorimi i

dambave dhe mbetjeve sterile” për dambat e Repsit dhe të Rrëshenit (Fig. 13, Fig. 22), Goskolli E. etj. (2003), rezultojnë këto tregues fizikë dhe përmbajtjet mesatare të squfurit (Tabela 17): Tabela 17. Të dhenat topomarkshajderike të dambave të Repsit dhe të Rrëshenit.

Emërtimi i Dambës

Volumi në m Pesha volumore (ton/m

3 3Sasia në ton e

"sterileve" ) Mesatarja e S

% Damba nr. 1, Reps 303,000.00 1.82 551,460.00 13.67 Damba nr. 2, Reps 380,900.00 1.82 693,238.00 7.54 Damab nr. 3, Reps 364,115.00 1.82 662,689.30 6.209 Damba nr. 4, Reps 20,461.00 1.82 37,239.02 8.52 Damba Rrëshen 167,270.00 1.82 304,431.40 11.65 Totali : 1,235,746.00 1.82 2,249,057.72 9.223

Shplarja acide konsiston në : oksidohen sulfuret → prodhojnë SO4

2 FeS

→ krijohet mjedis acid. Duke ditur që gjeneruesit kryesorë të aciditetit janë sulfuret (sidomos piriti), mund të llogaritet potenciali acid:

2 + 15/2 O2 + 7 H2O → 2 Fe(OH)3 + 4H2SO4

Një mol sulfur hekuri (pirit) prodhon një mol acid sulfurik, d.m.th. 32.066 g squfur prodhojnë 98.08 g acid sulfurik (1 g squfur prodhon 3.059 g acid).

.

Potenciali acid (PA) i një prove në mbetjet e minierave ose në dambat e sterileve të fabrikave të pasurimit, përcaktohet duke llogaritur sasinë teorike të acidit që mund të prodhohet nëse e gjithë sasia e squfurit oksidohet dhe prodhon acid sulfurik. Me qenëse si njësi e potencialit acid (PA) merret CaCO3

PA në kg H

për ton, atëhere për 1 ton material llogaritet:

2SO4/ton = (përmbajtja e S, % ) x 1000 kg /100) x (100,09 /32,7) = (përmbajtja e S, % ) x 10 kg) x ( 3,0608) = përmbajtja e S, % x 30,6 pra PA në kg H2SO4

Ku PA → është potenciali acid, vlera 100.09 → është pesha molekulare e CaCO

/ton = 30.6 * S% (Tashko A. 2003, 2006).

3, ndërsa vlera 32.7 → eshtë masa atomike e squfurit.



81

Një pjesë e këtij acidi mund të neutralizohet nga vetë shkëmbinjtë rrethues (ose përbërs të dambave) në vartësi të përbërjes së tyre. Kapaciteti neutralizues i shkëmbinjëve matet praktikisht duke atakuar provat me acid sulfurik/klorhidrik standart dhe duke titruar pastaj për të parë sasinë e acidit të mbetur. Ky kapacitet shprehet në kg H2SO4

PRA = 30.6*%S – kg H/T. Potenciali real acid (PRA), vlerësohet si diferencë:

2SO4

ku kg H/T (Tashko A. 2003, 2004),

2SO4

Për përcaktimin e kapacitetit neutralizues të shkëmbinjëve janë marrë tre prova në dherat e dambave të Repsit dhe janë analizuar në laboratorin e Shërbimit Gjeologjik Shqiptar. Matja e kapacitetit neutralizues të dherave të dambave, është analizuar duke atakuar një provë të mesatarizuar me acid sulfurik dhe duke titruar pastaj për të parë sasinë e acidit të mbetur. Kapacitet i matur rezultoi: 3.3 kg H

/T, është kapaciteti neutralizues i shkëmbinjëve.

2SO4

Atëherë potenciali real acid (PRA) i bazuar në matjen e mësipërme është: /T .

PRA= Pacid kg/t – 3.3 kg H2SO4

ku 3.3 kg H/T,

2SO4Tabela

18

/T → është koefiçienti i kapacitetit neutralizues i shkëmbinjëve (Kkn). Mbështetur në formulat e mësipërme, në tabelën e mëposhtëme (

), është llogaritur potenciali real acid (PRA), për të gjitha dambat e luginës së Fanit. Tabela 18. Potenciali real acid i dambave të luginës Fanit.

Dambat %S PA kg/t (30.6 x 2)

PRA (3-Kkn*)

Ton material (sterile)

Ton acid (5 x 4)/1000

1 2 3 4 5 6 Reps 1 13.67 418.302 415.002 551,460.00 228,857.00 Reps 2 7.54 230.724 227.424 693,238.00 157,658.96 Reps 3 6.209 189.995 186.695 662,689.30 123,720.78 Reps 4 8.52 260.712 257.412 37,239.02 9,708.00 Rrëshen 11.65 356.490 353.190 304,431.40 108,526.75 Total : 2,249,057.72 628,471.49

Kkn* → Koefiçienti i kapacitetit neutralizues të shkëmbinjëve

Siç e përmendëm dhe më lart, një pjesë e këtij acidi mund të neutralizohet nga vetë shkëmbinjtë rrethues, në vartësi të përbërjes së tyre. Një rëndësi të veçantë për neutralizimin e aciditetit nga shkëmbinjtë rrethues kanë mineralet mafikë, mjaft të përhapur në rajon. Kloritet magneziale, gjerësisht të përhapur në vullkaniket e Repsit, duket se kanë luajtur një rol të rëndësishëm në këtë drejtim (sikurse duket në galeritë e Mashterkorit). Kloritet, në prani të ujrave acide, shpërbëhen sipas reaksionit të mposhtëm (Nesbitt and Jambor, 1998):

(Mg,Fe)5Al[AlSi3O10](OH)8 + 2H2SO4 +2O2

→ 3Mg →

2+ +3SO42– + 2FeOOH +Al2Si2O5(OH)4 +SiO2 +3H2O



82

Në reaksion është përdorur formula e peninit që është edhe një klorit, gjë që përputhet mjaft mirë me përcaktimet petrografike të kryera më parë në vullkaniket e Mirditës Qendrore (Bezhani V. etj., 1980). Sipas këtij reaksioni, Mg i kloritit është neutralizuesi kryesor i aciditetit të solucioneve ujore dhe precipitimi i FeO(OH) kompleton reaksionin. Pra neutralizimi i aciditetit përmbyllet me formimin e limoniteve. Përveç hidroksideve të hekurit, në këto mjedise mund të precipitojnë edhe minerale sekondare të Al, siç janë gibsiti apo jaroziti. Sikurse u theksua në kimizmin e dambve të luginës së Fanit, As shpesh absorbohet nga ohret e hekurit, por edhe hidroksisulfatet e hekurit dy dhe tre valent, mund të inkorporojnë arsenikun në pH acid (Nishimura e Robins, 2000). Përmbajtjet mesatare të elementëve dhe sasitë e metaleve dhe të (S) të llogaritura të shliruar nga sulfuret, sipas proceseve të diskutuara më sipër, për dambat e Repsit dhe ate të Rrëshenit, paraqiten si në tabelat e mëposhtme (Tabela 19, Tabela 20): Tabela 19. Përmbajtjet mesatare të elementëve në dambat e Repsit dhe të Rrëshenit.

Dambat Përmbajtja mesatare e elemntëve në ppm Cu Zn Mn Fe% Ni Co Pb As Cd S

Damba 1, Reps 2535.6 389.44 18.23 2006.7 3925 13.67 Damba 2, Reps 277.04 144.27 519.219 13.35 13.35 3.706 0.997 95.301 <0.1 7.54 Damba 3, Reps* 1300.00 712.00 17.38 6.209 Damba 4, Reps 650.29 118.702 668.517 12.085 266.69 4.729 0.3724 113.139 <0.1 8.52 Damba Rrëshen 597.11 122.799 137.359 17.034 243.05 2.362 3.432 70.135 <0.1 11.65

*Analizat e squfurit për dambat nr. 2, 3 dhe 4 të Repsit, sipas Goskolli E. etj. (2003). Tabela 20. Sasitë e metaleve që mund të shlirohen nga dambat e Repsit dhe e Rrëshenit. Emërtimi Dambës

“Sterilet” në ton

Sasia e metalit në ton Cu Zn Mn Fe Ni Co Pb As S

Damba 1 551,640 1,398.71 214.83 - 100,564 - - 1,106.95 2,165.19 75,409 Damba 2 693,238 192.05 100.01 359.9 92,547 75.88 2.57 0.69 66.07 52,270 Damba 3 662,689 861.50 471.83 - 115,175 - - 0.00 0.00 41,146 Damba 4 37,239 24.22 4.42 24.89 4,500 9.93 0.18 0.01 4.21 3,173 D. Rrëshen 304,431 181.78 37.38 41.82 51,858 73.99 0.72 1.04 21.35 35,466 Total : 2,249,238 2,658.26 828.47 426.7 364,644 159.8 3.47 1,108.69 2,256.82 207,465

4.5 Ndotjet nga shkrirja dhe përpunimi i xeherorëve të bakrit në

metalurgjinë dhe uzinën e rafinimit të bakrit në Rubik

Për të mbyllur ciklin e industrisë së bakrit në zonën e Mirditës, u ndërtuan

Uzina e shkrirjes së bakrit (Metalurgjia), nga e cila në maj të vitit 1946 merret prodhimi i parë 47 ton bakër blister, ndërsa në mars të vitit 1968 u bë inaugurimi



83

zyrtar i Uzinës së Rafinimit të bakrit në Rubik, e cila realizonte bakrin katodik 99.95% - 99.97%, ndërsa në shllam mbeteshin metalet e çmuara në trajtë llumi anodik (Au, Ag, Pb, Se, etj.). 4.5.1 Mbi çlirimin e gazeve helmues në metalurgjnë dhe uzinën e

rafinimit të bakrit në Rubik

Në periudhën kur ishte në aktivitet metalurgjia e shkrirjes së bakrit në Rubik, në atmosferë shkarkoheshin sasi të konsiderueshme të dioksidit të squfurit SO2

Dioksidi i squfurit (SO, si dhe okside të tjera të arsenikut dhe të zinkut.

2), është forma mbizotëruese që gjendet në në pjesën e poshtme të atmosferës. Ai është një gaz pa ngjyrë, që mund të zbulohet nga shija dhe era kur përmbajtjet e tij i kalojnë 1 – 3 mg/m3. Në përqendrime mbi 10 mg/m3

Dioksidi i Squfurit në kontakt me lagshtirën në atmosferë formon aerosole sulfate (H

, ai ka një erë të athët, dhe të pakëndshme.

2SO3) i cili më tej konvertohet në acid sulfurik (H2SO4). Një tjetër oksid i squfurit, është trioksidi squfurit (SO3), i cili konvertohet me shpejtësi në acid sulfurik (H2SO4). Sipas (Marku N. (2011), përmbajtja e SO2 e matur në atmosferën e qytetit të Rubikut arrinte deri në 50-70 mg/m3, ndërkohë kur norma e lejuar është 13 mg/m3

Tek puntorët në atë periudhë u vrejtën këto shqetësime; kollë me sekrecione dhe me gjak, rrufë, ngjirje zëri, shëmbje gjoksi, lotim, gjak nga hundët, mavijosje, paralizë të aparatit të frymëmarrjes dhe shpesh herë gjëndje “shoku”, ndërkohë që oksidet e arsenikut (As) dhe të zinkut (Zn), ishin gjithmonë prezente.

.

Arseniku si bashkëshoqërues me mineralet e bakrit, gjatë shkrirjes një pjesë e konsiderueshme e tij shkarkohej me tymin në atmosferë duke rrezikuar jetën e punonjësve dhe banorëve përreth. Marrja e dozave të vogla për një kohë të gjatë, shkaktonte dëme të pariparueshme në veshka, gastrointestinal dhe në lëkurë. Në këte uzinë, janë vrojtuar për 10 vjet rrjesht këto efekte tek disa punëtorë (Nikoll Marku, kimist - komunikim personal). Doza ditore e lejuar pa dëmtime serioze ishte 1mg/kg të peshës trupore të punëtorit e gazit të marrë nga goja dhe 1mg/m3

Gjatë shkrirjes në furra të xeherorit të bakrit, shfaqej oksidi i zinkut (ZnO). Klinikat e helmimit me Zn, e sidomos me ZnO, njiheshin me emrin “Ethet e minatorit”.

të marrë nga organet e frymëmarrjes.

Punëtorët e repartit të prodhimit të tunxhit në uzinën e rafinimit të bakrit, kishin ankesa të shumta nga veprimi i avujve të zinkut në mushkëri. Shpesh tek ato shfaqeshin dridhje, të vjella, humbje gjykimi, dhimbje kyçesh, dobësi trupore etj. dukuri këto jo normale.

Në repartin e prodhimit të bronxit, punonjësit ishin në kontakt me bakrin, zinkun, kallajn dhe plumbin. Oksidet e plumbit futeshin në organizëm nëpërmjet



84

organeve të frymëmarrjes, duke sjellur çrregullime të përgjithshme në mëlçi, veshka, kocka e sidomos në sistemin nervor, gjak etj. Dukuritë më të zakonshme ishin anemitë, paralizë të pleksusit të krahut dhe nervit të dëgjimit. Norma e lejuar pa efekte të dëmshme, ishte 3.6 mg/kg peshë trupore.

Në uzinën e rafinimit të bakrit, reparti i petëzimit (larja e shiritave të tunxhit), reparti i elektrolizës dhe i shllamit, hidhnin në lumë një sasi të konsiderueshme “mbetje elektroliti” me përmbajtje acidi, bakri dhe ndoshta edhe kromi 6+ nga vaskat e prodhimit të shiritit të tunxhit me K2CrO4

Reparti i rafinimit kishte pluhurat dhe gazrat e furrës. Reparti i elektrolizës ishte i ndotur nga avujt e acidit sulfurik. Këtu shfaqeshin dëmtime në sy, nekroza të lëkurës, djegje të forta në ezofag, dhimbje stomaku etj. Në repartet e fabrikës së shkrirjes, sidomos tek salla e kompresorëve, bëhej shumë zhurmë. Punonjësit paraqisnin kriza, marrje mendësh, çrregullime të ekuilibrit, ulje dëgjimi dhe zhurma në veshë.

. Hedhja në lumë e këtyre solucioneve, erdhi nga mos montimi i linjës teknologjike. Përpara se këto solucione të kalonin në lumë, futeshin në gropën e neutralizimit. Këto ujra përveç bakrit, kromit përmbanin dhe acid. Solucioni i bikromatit, ishte mjaft shqetsues për punonjësit që e përdornin. Megjithëse përdornin maska tek hundët dhe doreza, u shfaqën dëmtime lëkure dhe ngacmime të forta në hundë, bronkite shpesh astmatike.

Po ashtu në shumë reparte ishte prezent dhe vibracioni. Në shumë puntorë u shfaq zbehja e gishtrinjëve, dhimbje kyçesh, enjtje, ashpërsim, dhimbje në shpatull e në brryl, paralizë të fleksuseve të krahut, dridhjeve osteoartrite etj. Nga mungesa e ventilimit të ndotjeve, në repartin e shllamit kishte HCL, H2SO4, HNO3

Në laborator në proçesin e shkrirjes të Pb, Se, etj. ndotjet nga avujt e tyre kalonin disa herë kufirin e lejueshmërisë, që bëheshin shkaku kryesor për sëmundjet profesionale. (Komunikim personal me Nikoll Markun, kimist në Uzinën e bakrit të Rubikut).

, ndërsa gjatë shkrirjes nga avujt çliroheshin oksidet e metaleve të rënda si dhe të durometalit (Au + Ag) etj.

Metalurgjia dhe uzina e rafinimit të bakrit në Rubik, kanë derdhur një sasi

të konsiderueshme mbetjesh teknologjike në brigjet e lumit të Fanit. Sipërfaqja industriale që zë kjo industri përpunuese është 16.32 ha, ose e thënë ndryshe 16, 320 m2

Ndotjet nga industria përpunuese e bakrit në sektorin e Rubikut, ka tërhequr vëmendjen e shumë studjuesve ambjentalistë, për riskun e lartë të ndotjes me metale të rëndë pas mbylljes së aktivitetit të saj.

, me një depozitim mbetjesh në teknologjike më shumë se 100,000 ton, duke e përcaktuar Rubikun si një “Hot Spot” të ndotjeve në luginës e Fanit.

Qendra Eden në Shqipëri (një Shoqatë Mjedisore) në bashkpunim me “Arnika” në Çeki e (zyrë e UNEP-it), në vitin 2000, paraqet një raport të shkurtër dhe disa analiza kimike për vlerësimin e ndotjes me metale të rëndë në



85

mbetjet teknologjike dhe ujrat rrjedhëse të Uzinës së shkrirjes së bakrit në Rubik ku, nga ananlizat e kryera rezulton :

a) Përmbajtjet e metaleve të rëndë në skorjet është: As <10 mg/kg; Sb < 10

mg/kg; Cr → 492 mg/kg; Cu → 1,696 mg/kg; Pb → 99 mg/kg; Cd < 10 mg/kg,

b) ndërsa në ujrat rrjedhëse; As < 0.02 mg/l, Sb < 0.02 mg/l, Cr → 0.04 mg/l, Cu → 22.46 mg/l Pb - < 0.02 mg/l dhe Cd → 0.012 mg/l. (UNEP, 22 shtator 2000).

Studimi i kryer nga (Tashko A., 2003), jep këto të dhëna për ndotjet me metale të rëndë në Metalurgjinë e Rubikut : Në provën 1 Cu → 140 – 10,000 ppm; Zn → 100 – 7700 ppm; As → 30 – 660 ppm; Pb → 50 – 890 ppm; Në provën 2 Cu → 2 – 20 ppm; Zn → 7 ppm; dhe As → 9.9 ppm. Në ujin e minierës : Cu → 0.9, Zn → 2.5 ppm. Në myshk : Cu = 1.85%, Zn = 1.7%.

Të dhëna të rëndësishme paraqesin Sidrit Peza dhe Vladimir Peza (2011) për ndotjen e theksuar të mjedisit me metale të rëndë në sektorin e Rubikut.

Sipas këtyre autorëve, në pikat rreth pusit të minierës në Rubik, përqëndrimi i bakrit është mesatarisht 3,040 mg/kg në thellësinë nga 0-30 cm, dhe 4,660 mg/kg në thellësinë 30-60 cm, pra 25-35 herë mbi kufirin e lejuar nga BE. Mesatarisht kur largohesh nga qendra rreth 1 km, përqëndrimet e Cu ulen në kufijtë 231 dhe 246 mg/kg, duke qëndruar përsri mbi vlerat e lejuara. Përqëndrimi i Ni lëviz në kufijtë 630 deri në 1,146 mg/kg, pra 10-15 herë më i lartë se vlera e lejuar.

Me përqëndrime shume të larta rezulton Co (658 - 684 mg/kg), Cr në vlerat 384 - 495 mg/kg, është dy herë më i lartë se vlerat e lejuara; Zn me vlerat 2,270 - 4,100 mg/kg, dhe Pb 127 - 450 mg/kg. Sipas këtyre autorëve, përqëndrimet mjaft të larta të metaleve të rënda në këte zonë, përbëjnë një shqetsim serioz për ndotjen e ujrave nëntokësore, kontaminimin e tokës dhe mobilitetin e saj dhe transmetimin e ndotjeve në zinxhirin ushqimor të formave të tretshme të këtyre metaleve. Në kuadër të këtij punimi, në sheshin e Metalurgjisë Rubik, u muarën dhe u analizuan për elementë të rëndë dy prova, rezultatet e të cilave paraqiten në (Tabela 21) dhe në (Fig. 59/a,b).



86

Tabela 21. Analizat në skorjet dhe stokimet e minierës (Metalurgjia Rubik).

Nr. Nr. mostres

Elementët e analizuar në ppm Cu Zn Mn Fe% Ni Co Pb As Cd

1 25/06 211.97 204.49 870.29 6.18 29.09 5.19 1.06 123.93 <0.1 2 26/06 2,111.61 1,760.72 370.03 68.07 16.46 5.16 0.26 120.83 0.795

Siç shihet në tabelën e mësipërme, përmbajtjet e Cu, Zn, Fe dhe të Cd, në stokimet e mbetjeve të metalurgjisë (prova 26/06), rezultojnë më të larta se ato në stokun e minierës, gjë që i bën ato, në kushte të veçanta, një burim të pa neglizhueshëm ndotjeje.

Në stokun e minierës së Rubikut ngjitur me skorjet e metalurgjisë, vërehen përmbajtje më të larta të Mn, Ni, Co, Pb, dhe Arsenikut. Prezenca më e lartë e Mn, dhe Ni, mund të lidhet me shkëmbinjtë bazaltikë xeherorëmbajtës (pirit-kalkopirit) të formacionit vullkano sedimentar, ndërsa përmbajtjet më të larta të Pb, Co, dhe As, me sa duket lidhet me vetë natyrën e xeherorit të këtij vendburimi (Fig. 59/a,b).

Përveç kësaj, në ujrat rrjedhëse të metalurgjisë së Rubikut, është marrë një provë uore për analizë kimike, ku Cu rezulton 0.31 mg/l, dhe Zn – 0.387, vlera këto në kufijtë e normës së lejuar.

Rezultatet analitike të paraqitura më lart, konfirmojnë se, mbejet teknologjike dhe shkarkimet e lëngëta industriale të metalurgjisë së shkrirjes dhe uzinës rafinimit të bakrit në Rubik, edhe sot kur ato nuk punojnë, janë një burim potencial ndotje me metale të rënda; për ujrat, sedimenetet, dhe tokat për rreth, duke kaluar përmes zinxhirit ushqimor deri tek njeriu.

Impakti negativ në shtimin e sëmundjeve jo vetëm profesionale, por dhe në jetëgjatësinë e banorve të zonës së Rubikut, zhdukjen e bimësisë në kodrat e qytetit dhe të faunës në ujrat e lumit të Fanit, dëshmojnë aktualisht për pasojat dramatike që kishte kjo industri e pa mbrojtur, në ekosistemin dhe mjedisin e zonës në tërësi.

a) Fig. 59. a) Përqëndrimi i disa elementëve në skorjet e metalurgjisë Rubik; b) Përmbajtja e disa elementëve në stokimet e minierës Rubik.

b)



87

KAPITULLI I PESTË

5 KIMIZMI I UJRAVE TË LUMIT TË FANIT TË VOGËL DHE TRANSPORTI I ELEMENTËVE

NDOTËS Lumi i Fanit të Vogël, buron në verilindje të rrethit të Mirditës, në Qafë

Kumbull në afërsi të Tuneleve të Autostradës, Tiranë-Kukës-Prishtinë. Rrjedha sipërme e tij, pasi del nga shkëmbinjtë ultrabazikë të Qafë Kumbullës, kalon nëpër formacionet gabro-plagjiogranitike deri në afërsi të Shtrungajt në juglindje të rajonit (ose në verilindje të Repsit), ku më pas shtrati i lumit vazhdon nëpër formimet vullkanogjene të Mirditës Qendrore, kryesisht të përbërjes bazalto-bazltoandezitike.

5.1 Kimizmi i ujrave të Fanit të Vogël (Rajoni Reps – Rubik)

Ujrat nëntokësorë dhe të sipërfaqes, përbëjnë mjedisin ku rritet biota akuatike dhe kanë një përdorim të gjerë në industri, bujqësi, si dhe përbëjnë burimin kryesorë të ujit të pijshëm. Për këte arsyje, ndotja e ujrave është një problem serioz. Zhvillimi i ndustrisë së bakrit në luginën e lumit të Fanit, ka një ndikim të drejtpërdrejtë në ndotjen e ujrave me metale të rëndë. Kur përmbajtja e tyre i kalon vlerat e lejuara, ato përbëjnë një risk serioz në ujra. Kjo përmbajtje, varet nga mjedisi që shplajnë ujrat, si dhe nga tretshmëria e komponimeve të mineraleve të ndryshme që gjenden në to. Një faktor i rëndësishëm në tretjen ose jo të metaleve në ujra, është vlera e pH (Artan Tashko, 2003). Në tabelën e mëposhtme jepen vlerat e pH, në të cilat fillon precipitimi i disa joneve nga ujrat (Tabela 22).

Tabela 22. Vlerat e pH në të cilat fillon precipitimi i joneve nga ujrat (Tashko A., 2003, 2006). Joni (< 3 mg/l) Fillimi i precipitimit (Vlerat e pH) Cd 9 – 9.5 +2 Ni 7.8 – 9.3 +2 Zn 7.5 – 8.2 +2 Cu 5.9 – 7.1 +2 Cr 5.5 – 6.3 +3 Fe 2.8 – 3.2 +2

Për vlerësimin e kimizmit të ujrave të Fanit të Vogël paraprakisht u

fiksuan 11 stacione të marrjes së provave ujore, duke filluar nga Mashtërkori në ekstremin më verilindor të rajonit deri në Rubik në skajin jugprendimor të tij (Fig. 60). Këto ujra, janë ndikuar nga ujrat rrjedhëse të zonave të mineralizuara sulfure me dhe pa dalje në sipërfaqe të Gurth Spaçit, Spaçit, Kodër Spaçit, Shëmrisë dhe Lgjinit në rajonin e Repsit, ndërsa në sektorin më jugperendimor të



88

rajonit, ndikimet janë nga damba e fabrikës së pasurimit të bakrit në Rrëshen, si dhe metalurgjia dhe uzina e rafinimit të bakrit në Rubik. Provat ujore u muarën në dy stinë të ndryshme, me maksimum dhe minimum reshjesh. Në muajin maj, pas reshjeve të shiut që kishin vijuar për disa ditë me radhë, u muarën mostrat e para në të gjitha stacionet, ndërsa për herë të dytë, provat ujore u muarën në kohë të thatë, në fillim të nëntorit para se të fillonin shirat e vjeshtës.

Tabela 23. Vlerat e pH dhe konduktivitetit të provave ujore të lumit të Fanit (nëntor, 2006).

Stacioni nr.

Vendndodhja pH i matur

Temperatura Konduktiviteti

1. Mashtërkorë (mbi shkollën) 8.2 8.8° 257 2. Ura Mashterkorë (Eksp. ) 8.52 8.1° 252 3. Sefta e Spaçit (afër derdhjes) 4.97 6.6° 315 4. Damba nr. 1 Reps 7.05 8.4 295 0 5. Poshtë urës Repsit 100 m 7.88 8.6 273 0 6. Rrjedha e Dambës 3, Reps 6.81 14.2 850 0 7. Rrjedha dambës Rreshen, 6.87 12.3 1180 0 8. Ura e Fanit Rrëshen 6.82 7.7 298 0

(Prova 2) Sheshi i dambës Rrëshen 3.05 9.9 1129 0 (Prova 3) Metalurgjia Rubik 8.03 11.8 613 0

11. Uzina e Raf. Rubik 8.13 9.8 259 0 12. Poshtë fshatit Fierzë 7.96 10.3 268 0

Në stinën e thatë (nëntor 2006), në çdo stacion u bënë matje të pH, të

temperaturës dhe të konduktivitetit. Siç shihet nga tabela e mësipërme (Tabela 23), pH i matur është rreth vlerave normale, me përjashtim të sheshit të dambës tek ura e Fanit në Rrëshen, ku gjendet një pellg uji me aciditet të lartë, me vlera të pH = 3.05. (Fig. 61). Nuk ka një korelacion të shprehur qartë midis vlerave të

Fig. 60. Pamje e përgjithshme e lumit të Fanit të Vogël (rajoni Reps – Rubik), me stacionet e provëmarrjes ujore dhe llumore.



89

pH dhe të konduktivitetit, ndërsa midis vlerave të temperaturës dhe të pH, korrelacioni është shumë i dukshëm, ç’ ka do të thotë që temperaturat e larta favorizojnë tretjen në një mjedis reduktues. Ky korelacion i dobët që vërehet midis pH dhe konduktivitetit, prishet në pikat 6,7,8,9, ndërsa një pH me vlera të ulta (3.05) shprehet me një konduktivitet të lartë në stacionin 9 (1,129). (Prova 2, Rrëshen, Tabela 12).

Siç e kemi përmendur dhe më lart, provat ujore, u analizuan për elementët: Cu, Zn, Co, Fe dhe jonin SO-

4Tabela 24

, rezultatet e të cialve paraqiten në tabelën e më poshtëme ( ). Tabela 24. Rezultatet e analizave ujore të lumit të Fanit në (mg/l) (periudha maj, nëntor 2006).

12* - Damba nr. 3, Reps; 13** - Damba Rrëshen; 14*** - Metalurgjia Rubik

Në periudhën e ujrave të shumta (në maj), prurjet zbehin ndotjet që vijnë nga galeritë e Mashtrëkorit dhe shtojnë përmbajtjet që shplahen nga stoqet e minierës së Spaçit (prova 3). Në këte periudhë, theksohen edhe ndotjet në ujrat rrjedhëse të dambës së Rrëshenit (prova 7), por që zbehen menjeherë, kur ato

Stacioni Nr.

Maj Nën Maj Nënt Maj Nënt Maj Nënt Maj Nën Maj Nënt. pH pH Cu Cu Zn Zn Co Co Fe Fe SO4 SO- 4

1. -

8.09 7.09 - - - - - - - - 1.646 6.17 2. 7.99 7 - 0.547 - 0.295 - 0.109 - - 12.76 4.53 3. 4.3 5.18 0.31 0.08 0.4 0.052 0.022 - 0.22 0.95 222.62 124.3 4. 6.64 6.79 0.004 0.007 0.159 0.166 - - 1.12 6.26 37.45 31.69 5. 7.67 6.64 0.003 0.012 0.005 0.057 - - 0.22 0.44 12.75 30.04 6. 7.24 6.12 0.007 - 0.017 - 0.022 0.05 - 11.93 - 7. 7.46 5.9 0.003 0.002 0.036 0.02 - - 1.93 32.5 343.6 553.8 8. 8.28 7 0.002 0.003 - 0.008 0.022 - 0.12 0.42 15.64 35.39 9. 8.39 6.42 0.002 0.002 - 0.004 - - 0.42 0.53 16.05 23.04 10. 8.34 7 0.007 0 0.015 0.004 - - 0.12 0.54 16.46 20.58 11. 8.48 7.18 0.002 0 0.002 0 - - 0.017 0.53 19.75 21.4 12* 6.17 0.004 0.015 - 58.3 387.2 13** 3.21 - - - 13.7 495.5 14*** 7 0.31 0.387 0.022 0.32 141.2

Fig. 61. a) Pellg uji në sheshin e dambës Rrëshen; b) Vlerat e pH, të temperaturës dhe të konduktivitetit në stacionet e provëmarrjes ujore të Fanit të Vogël (rajoni Reps – Rubik).

Prova 2

b) a)



90

përzihen me ujrat e Fanit të vogël (prova 8), ndërsa prova 10, reflektojn ndotjet që vijnë nga metalurgjia e Rubikut (Fig. 62/a).

Në periushën e ujrave të pakta (nëntor), përmbajtjet e Zn dhe Cu në ujrat e Fanit, tregojnë një korrelacion mjaft të mirë. Ndotjet fillojnë që nga galeritë e Mashtrëkorit (tab. 16, stacioni 2) dhe më tej ujrat ndoten sërisht nga dambat e Repsit (stacionet 4-5), dambat Rrëshen (stacioni 7) dhe metalurgjia në Rubik (stacioni 14), (Fig. 62/b).

Matjet e kryera në periudha të ndryshme kohore, tregojnë një përqendrim

më të madh të joneve SO-4 në periudhën më të thatë të vitit 2006 (nëntor),

përkundrejt periudhës me prurje më të shumta të ujit në muajin maj. Përjashtim vërehet, vetëm për ujrat e Seftës (stacioni 3), ku ndotja vjen për shkak të ujrave që rrjedhin nga galeritë dhe zonat minerale sipërfaqësore të vendburimit të Spaçit. Vlerat e pH reflektojnë qartë tretshmërinë e joneve SO4 në periudha të ndryshme të vitit (siç u përshkrua edhe më sipër) dhe janë mjaft më të ulta në

Fig. 30. Vlerat e pH në muajt maj dhe nëntor 2006

Fig. 63. a) Përmbajtjet e joneve SO4, në muajt maj dhe nëntor 2006; b) Vlerat e pH në muajt maj dhe nëntor 2006.

a) b)

a)

Fig. 62. a) Korrelacioni Cu/Zn, (maj 2006); b) Korrelacioni Cu/Zn, (nëntor 2006)

b)



91

periudhën e thatë (nëntor), përkundrejt asaj më të lagësht, në muajin maj (Fig. 63/a,b). Kimizmi i ujrave rrjedhëse të dambave të mbetjeve teknologjike të industrisë së bakrit në luginën e Fanit të Vogël

Për vlerësimin e kimizmit të ujrave rrjedhëse të dambave të luginës së Fanit të Vogël dhe të Seftës së Spaçit, u muarën disa prova ujore të cilat u analizuan për elementët; Fe, Cu, Zn, Ni, Co, SO4

-

Nga të dhënat analitike të ujrave rrjedhëse të shkarkimit të dambave (

.

Tabela 25), vërehet një përqëndrim shumë i lartë i elementëve Cu, Zn, Ni, Fe si dhe i joneve SO4

-

, sidomos në shkarkimet e dambave të Repsit, ndërsa në dambën e Rrëshenit, vlerat e përmbajtjes së Fe arrijnë deri në 13.68%. Vlerat e pH, lëvizin nga 3.12 që dëshmon për një mjedis shumë acid, deri në vlerën normale 7. Siç shihet nga dambat, me përjashtim të asaj të Rrëshenit dhe Metalurgjisë së Rubikut, rrjedhin ujra mjaft acide, të cilat favorizojnë tretjen dhe transportin drejt lumit të elementëve metalorë. Ndoshta neutralizimi i pH drejt vlerave normale, ndodh për shkak të prezencës së kloriteve në “sterilet” e disa dambave, gjë e cila varet nga tipet xeherore të përpunuara dhe shllamet e tyre të depozituara në to.

Tabela 25. Analizat kimike të ujrave të shkarkimit të dambave (Rajoni Reps – Rubik).

Vendmarrja e Provës Përmbajtja e elementeve në mg/l pH Fe Cu Zn Ni Co SO4

Sefta e Spaçit (Pr. nr. 3) -

5.18 0.95 0.08 0.052 - 124.30 Damba nr. 1 Reps* 3.12 16.9 200 480.000 1.30 800.00 Damba nr. 2 Reps* 4.15 48 520.00 Damba nr. 3, Reps 6.17 58.28 0.004 0.015 - 387.20 Damba Rrëshen (sheshi) 3.21 13.68 - - - 495.45 Damba Rrëshen 7.00 0.42 0.003 0.008 - 35.39 Metalurgjia Rubik 7.00 0.32 0.31 0.387 0.022 141.14 Metalurgjia Rubik* 3.00

22.46

*Analiza të kryera nga ITNPM (Goskolli E. etj. 2003). *Analizë e kryer nga United Nations Environment Programme (UNEP) (22 shtator, 2000).

Duke i krahasuar vlerat e përmbajtjes së metaleve (Tabela 25), me ato të lejuarat, vërejmë se bakri Cu, Zn, Fe, Ni, si dhe jonet SO-

4

, janë shumë herë më të larta se vlerat e lejuara sipas Vendimit të Këshillit të Ministrave Nr. 177, datë 31.03.2005 “Për normativat e lejuara të shkarkimeve të lëngëta dhe kriteret e zonimit të mjediseve ujore pritëse”. Komentet lidhur me këto përmbajtje duke i përballur me tabelën e vlerave të lejuara, do të bëhen në kapitullin e “Analiza e Riskut Mjedisor”.



92

Kimizmi i sedimenteve të rrjedhjeve ujore në shtratin e lumit të Fanit

Sedimentet, janë një mjedis ku akumulohen ndotsit nga ujrat. Risku i sedimenteve lidhet me jetën e biotës akuantike, ndotjen e ujrave nëntokësore dhe të tokave që mund të formohen nga ato. Ndotësit mund të akumulohen në sedimentet si jone të adsorbuara, të shkëmbyeshëm, të lidhura me karbonatet, të lidhura me oksidet, dhe hidroksidet e Fe/Mn; të lidhura me lëndën organike ose si përbërs të mineraleve (Tashko A., 2006). Meqense lumi i Fanit të Vogël, karakterizohet si një lum dinamik, roli i tij në transportimin e metaleve të rënda është i rëndësishëm.

Për vlerësimin e kimizmit të sedimenteve në shtratin e lumit të Fanit të Vogël, në vendmarrjet e provave ujore, u muarën edhe 11 kampione për analizë kimike dhe mineralogjike. Numri i provës llumore korespondon me numrin e “stacionit” siç e kemi quajtur, meqense provat ujore janë marrë në të njejtin vend dy herë në stinë të ndryshme, me qëllim monitorimin e efektit ndotës me metale të rëndë. Rezultatet analitike të këtyre kampioneve paraqiten në tabelën e mëposhtme.

Tabela 26. Përqënrdrimi i metaleve të rënda, në sedimentet llumore të lumit të Fanit të Vogël. Stacionet/ Nr. provës


1 40.29 68.73 469.47 4.38 65.84 4.15 0.19 103.23 <0.1 2 65.93 68.64 513.59 5.75 50.93 4.17 0.14 105.91 <0.1 3 749.00 139.61 1,008.55 9.25 27.64 4.25 1.25 107.42 <0.1 4 318.30 146.69 386.84 8.11 44.15 3.73 0.37 90.88 <0.1 5 267.30 2,097.52 1,058.18 11.39 50.05 4.79 1.81 118.16 <0.1 7 409.12 178.17 403.05 15.13 27.92 3.55 1.60 89.81 <0.1 8 91.17 187.84 705.06 4.90 61.01 4.07 0.14 103.38 <0.1 9 3,134.87 1,425.80 726.57 16.81 37.04 4.87 0.30 114.38 0.83 10 147.9693 171.0288 758.0035 5.87139 76.1307 4.93 0.53 120.46 <0.1 11 119.6823 171.1813 763.2414 5.19802 73.3406 4.72 1.175 117.01 <0.1

Nga të dhënat e tabelës së mësipërme (Tabela 26), vërehet se sedimentet e

lumit të Fanit, janë shumë të ndotura. Burimi i kësaj ndotje janë ujrat rrjedhëse që shplajnë zonat e mineralizuara sulfure të ekspozuara në sipërfaqe në shpatet e kodrave të Spaçit, të Repsit dhe të Kullaxhiut, ujrat që rrjedhin nga punimet minerare nëntokësore të shfrytëzimit të xeherorëve sulfurë të bakrit dhe stokimet e tyre në hyrje të galerive, ujrat rrjedhëse të damabave të fabrikave të pasurimit, të skorjeve të metalurgjisë së shkrirjes dhe të uzinës së rafinimit të bakrit në Rubik.

Vlerat e disa metaleve si; As, Cu, Zn, Ni, Fe, rezultojnë disa herë më të larta se normat e lejuara (G. A. Burton, Jr., 2001), duke shkaktuar zhdukjen e gjallesave ujore.



93

5.2 Transporti i metaleve të rëndë dhe i jonit sulfat nga ujrat e

lumit të Fanit të Vogël Lumi Fani i Vogël, kalon mes përmes rajonit të Repsit në periferinë veriore

të ish fabrikës së pasurimit të bakrit, shllamet e së cilës hidheshin në dambat buzë lumit, ku ndodhen edhe sot. Rreth 1.75 milion ton “sterile” të mbetjeve teknologjike të xeherorëve të pasuruar të bakrit, rezultojnë të shplara nga lumi i Fanit të Vogël që nga koha e fillimit të punës së fabrikës së Repsit. Për problemin e ndotjeve, në vitin 1998-1999 nga “SWECO International”, siç e kemi trajtuar në paragrafin 2.1., është kryer një studim monitorues me disa stacione, përgjatë lumit të Fanit, ku nga analizat ujore të kryera, rezultojnë përmbajtje relativisht të larta të elementeve Cu, Zn, Fe, S, dhe As. Nga ky grup studimor, janë matur dhe debitet e prurjeve në sejcilin stacion në stinë të ndryshme të vitit. Në kuadër të këtij studimi, gjatë vitit 2006 në muajt maj dhe nëntor në 11 stacione të paracaktuara (Fig. 60), u muarën prova ujore për analiza kimke, rezultatet e të cilave janë paraqitur në (Tabela 24). Përcaktimi në të njejtin vend i provëmarrjes ujore me ate të “Sweco International 1999”, është bërë me qëllim për të shfrytëzuar debitet e matura në stacionet e monitorimit nga ky projekt. Transporti i metaleve të rëndë, është llogaritur për 3 grup damabash; damabat e Repsit, të Rrëshenit dhe ato të metalurgjisë dhe uzinës së rafinimit të bakrit në Rubik. Në sektorin e dambave të Repsit (Fig. 64), bazuar në të dhënat e analizave kimike të kryera në pikat 2, 4 dhe 5, është llogaritur transporti metaleve të rëndë (Cu, Zn, Fe), si dhe i jonit sulfat (SO4-). Në pikën 2, prova ujore u muar jashtë ndikimit të dambave të Repsit, por, në shpatet e luginës së lumit të Fanit të Vogël, ku shplahen zonat minerale sulfure (kapelat hekurore) të Mashtërkorit. Prova 4 u muar në drejtimin e dambës 2, ndërsa 5 u muar më poshtë, jashtë dambave të Repsit, në dalje të tyre rreth 1 km. Analizat kimike të këtyre provave paraqiten në tabelën më poshtë (Tabela 27). Sasitë e metaleve të rëndë të transportuara nga lumi i Fanit të Vogël, në rajonin e dambave të Repsit

Dambat e Repsit ndodhen në skajin më verilindor të lugunës së lumit të Fanit të Vogël, aty ku fillon dhe ndotja e këtij lumi nga industria përpunuese e mineraleve të bakrit.

Duke ju referuar debiteve të prurjeve të matura nga (“SWECO International” gjatë viteve 1998-1999 në stacionet nr. 17, 18 dhe 19, të cilat

Fig. 64. Stacionet e provëmarrjes ujore në sektorin e Repsit.

Fani i Vogel

Fabrika epasurimit

Prroi i Lajit

Ura eRepsit

Damba 3

Damba 4

Damba 2250

450

400

350

Damba 1

300

Sefta e

Spa

çit

250

Repsi

4

5Fani i Vogel

2

46 3744 18

46 38

44 19 44 20



94

përkojnë me provëmarrjen ujore të këtij studimi në pikat (2, 4 dhe 5), debiti mesatar vjetor në këto pika i përdorur në këte studim, është si në (Tabela 28).

Transporti llogaritet me formulat si më poshtë :

Përmbajtja në mg/l e elementit x 10-3 x (debitin vjetor të rrjedhjes në m3) / 10-3

= ton/vit metal i transportuar.

Tabela 27. Analizat kimike të mostrave ujore 2, 4 dhe 5 në rajonin e Repsit.

Tabela 28. Debiti mesatar vjetor në stacionet 2, 4, 5, (sipas “SWECO International” 1999).

Numri i Stacioneve

Debiti mesatar rrjedhjes (m3 Debiti vjetor i rrjedhjes (m/s) 3

(17)* 2

/vit)

7.7 242,827,200.00 (18)* 4 13.4 422,582,400.00 (19)* 5 13.1 413,121,600.00

(17)*....janë stacionet e monitorimit dhe matjet të kryera nga “SWECO International” 1999).

Sasitë e metaleve të rëndë, të transportuar gjatë një viti në rajonin e Repsit pasqyrohet në (Tabela 29). Tabela 29. Sasitë e metaleve (Cu, Zn dhe Fe), si dhe i jonit sulfat (SO4

-

).

Atëherë, duke u mbështetur në të dhënat e tabelave të mësipërme, transporti i metaleve të rëndë në ujrat e Fanit të Vogel në dalje të Repsit gjatë një viti, është : Cu → 3.09 ton, Zn → 12.80 ton, Fe → 136.33 ton dhe SO4

-

→ 8,838.74 ton.

Transporti i metaleve të rëndë tek Ura e Fanit (Rrëshen) Mbështetur në analizat e kryera si në tabelën e mëposhtme, llogariten

sasitë e metalit të transportuar nga lumi i Fanit të Vogël, tek Ura e Fanit në Rrëshen.

Nr. Provës pH mesatar

Cu mg/l Zn mg/l Fe mg/l SO4-

2

mg/l

7.49 0.273 0.1475 8.645 4 6.71 0.0055 0.1625 3.69 34.57 5 7.15 0.0075 0.0310 0.33 21.395

Stacionet Cu /mg/l Zn /mg/l Fe /mg/l SO4-

Stacioni 2 /mg/l

kg/m3 0.273*10 0.1475*10-3 -3 8.645*10ton/vit

-3 66.29 35.81 2,099.24

Stacioni 4 kg/m3 0.0055*10 0.1625*10-3 3.690*10-3 34.570*10-3 ton/vit

-3 2.32 68.67 1,559.33 14,608.67


-3 3.09 12.80 136.33 8,838.74



95

Tabela 30. Rezultatet e analizave në stacionin 8 (Ura e Fanit – Rrëshen, Maj-Nëntor 2006). Nr. Provës

Maj Nëntor Maj Nëntor Maj Nëntor Maj Nëntor Maj Nëntor pH pH Cu

mg/l Cu mg/l

Zn mg/l

Zn mg/l

Fe mg/l

Fe mg/l

SO4- SO4 mg/l

-

8

mg/l

8.28 7.00 0.002 0.003 - 0.008 0.12 0.42 15.64 35.39 Përmbajtjet e mesatare të elementeve në stacionin 8, (Ura e Fanit, Rrëshen), jepen në tabelën e mëposhtme (Tabela 31). Tabela 31. Përmbajtja e mesatarizuar analizave të kryera në stacionin 8 (Ura e Fanit, Rrëshen). Nr. Provës pH mesatar Cu /mg/l Zn /mg/l Fe /mg/l SO4

-

8 /mg/l

7.64 0.0025 0.004 0.270 25,515 Tabela 32. Debiti mesatar vjetor (m3

Stacioni /s) sipas (Sweco international, 1999).

Prill, 1998 m3

Janar, 1999 /s m3

Prill, 1999 /s m3

Dhjetor, 1999 /s m3

Mes. Vjetore /s m3

Debiti vjetor /s (m3

23 /vit)

50 12 11 4.3 19.32 609,433,200

Sasitë e metaleve (Cu, Zn dhe Fe), si dhe i jonit sulfat (SO4-

), që transportohen nga Fani i Vogël në stacionin 8 (Ura e Fanit), jepen në tabelën e mëposhtme:

Tabela 33. Sasitë e metaleve dhe e jonit sulfat në stacionin nr. 8 tek “Ura e Fanit, Rrëshen.

Tek Ura e Fanit në Rrëshen, brenda një viti transportohen nga ujrat e Fanit të Vogël; 1.52 ton Cu, 2.43 ton Zn, 164.504 ton Fe, dhe 15,545.66 ton “joni sulfat” SO4

-

Transporti i metaleve të rëndë në ujrat e Fanit (Metalurgjia Rubikut) .

Tabela 34. Përmbajtjet e elementëve në stacionet 9 dhe 10, metalurgjia dhe rafineria e bakrit në Rubik, (periudha maj-nëntor 2006). Nr. Provës

Maj Nëntor Maj Nëntor Maj Nëntor Maj Nëntor Maj Nëntor pH pH Cu

mg/l Cu

mg/l Zn

mg/l Zn

mg/l Fe

mg/l Fe

mg/l SO4- SO4 mg/l

-

9

mg/l

8.39 6.42 0.002 0.002 - 0.004 0.42 0.53 16.05 23.044 10 8.34 7 0.007 0 0.015 0.004 0.12 0.54 16.46 20.58 Tabela 35. Përmbajtjet mesatare të elementëve në pikat 9 & 10, metalurgjia Rubik. Stacionet pH Cu /mg/l Zn /mg/l Fe /mg/l SO4-

Stac. 9 (Metalurgjia) /mg/l

7.4 0.002 0.002 0.475 19.547 Stac. 10 (Raf. Rubik) 7.67 0.0035 0.0095 0.330 18.520 Tabela 36. Debiti mesatar vjetor (m3/s), sipas (Sweco international, 1999). Stacioni Prill, 1998

m3Janar, 1999

/s m3Prill, 1999

/s m3Dhjetor, 1999

/s m3Mes. Vjetore

/s m3Debiti vjetor

/s (m3

9 /vit)

30 37 47 5.5 29.87 941,980,320 10 33 54 77 22 46.5 1,466,424,000

Stacioni 8 Cu Zn Fe SO4

kg/m3 -

0.0025*10 0.004*10-3 0.27*10-3 25.515*10-3 ton/vit

-3 1.52 2.44 164.55 15,549.69



96

Atëhere, bazuar në tabelat e mësipërme, u llogaritën sasitë e metaleve të Cu, Zn, Fe, si dhe i jonit sulfat (SO4

-

Tabela 37

), që transportohen lumi i Fanit në pikat 9 dhe 10 në afërsi të Metalurgjisë dhe uzinës së Rafinimit të bakrit në Rubik ( ). Tabela 37. Sasitë e metaleve që transportohen në një vit (stacionet 9, 10, metalurgjia Rubik.

Në dalje të Metalurgjisë dhe të Rafinerisë së bakrit në Rubik, sasia e

metaleve që transportohen nga lumi i Fanit në një vit është : Cu → 5.13 ton, Zn → 13.93 ton, Fe → 483.91 ton, joni SO4

-

Kjo sasi e metaleve të rëndë që rezulton nga përllogaritjet e mësipërme, konfirmon ndotjen e ujrave të lumit të Fanit në zonën e Rubikut, të shkaktur nga industria e përpunuese e bakrit.

,158.17 ton.

Transporti i këtyre metaleve, përbën një risk për ndotjen e sedimenteve dhe të tokave bujqësore të fashtrave Fierzë e Fang që ndodhen buzë lumit të Fanit deri në grykëderdhjen dhe bashkimin e tij me lumin e Matit, ku për shkak të prurjeve të mëdha të ujit të këtij të fundit, tresirat hollohen dhe intensiteti i ndotjes fillon të shuhet.

Stacionet Cu Zn Fe SO4

Stacioni 9 -

kg/m3 0.002*10 0.002*10-3 0.475*10-3 19.540*10-3 ton/vit

-3 2.93 2.93 696.55 28,653.92


-3 5.13 13.93 483.92 27,158.17



97

KAPITULLI I GJASHTË

6 ANALIZA DHE VLERËSIMI I RISKUT MJEDISOR

Industria e bakrit e instaluar për më shumë se 40 vjet në luginën e Fanit, kryesisht në rajonin Reps – Rubik, ka qenë dhe mbetet burimi kryesor i ndotjes kimike me metale të rëndë.

Siç e kemi përmendur dhe më lart, në rajonin e Repsit në pjesën veriore dhe jugore të tij, është kryer një volum i konsiderueshëm punimesh minerare. Vetëm në dy minierat që lidhen drejtpërsdrejti me luginën e Fanit në Reps, që përbëjnë dhe pikën më të nxehtë të ndotjeve nga industria e bakrit në rajon, janë kryer më shumë se 40 galeri kërkim – zbulimi dhe shfrytëzimi me dalje të grykave në sipërfaqe, nga të cilat janë realizuar 134,246 ml. punime nëntokësore shfrytëzimi dhe janë nxjerrë në sipërfaqe 1,256,500 m3 “sterile”. Për kërkim zbulimin e mineralit të bakrit dhe shoqëruesve të tij në këte rajon, përveç punimeve minerare sipërfaqësore e nëntokësore të kërkim-zbulimit, janë kryer gjithashtu edhe 1000 shpime gjeologjike me sonda, në shpatet e maleve për rreth dhe në zallishten e lumit të Fanit në sektorin Reps - Mashterkorë. Nga fabrikat e pasurimit të xeherorëve të bakrit në Reps dhe Rrëshen, janë depozituar në dambat e tyre rreth 3.98 milion ton mbetje teknologjike “sterile”, ndërsa në metalurgjinë e shkrirjes dhe uzinën e rafinimit të bakrit në Rubik, janë depozituar mbi 135,000 ton mbetje teknologjike, duke kontaminuar me metale të rëndë, një sipërfaqe të përgjithshme industriale prej 46.56 (ha) ose 465,600 m2

Risku, nënkupton mundësinë e ndodhjes së ndotjes dhe pasojave të saja, nëqoftëse kjo mundësi realizohet. Për të gjykuar më saktë për nivelin e ndotjes kimike, dhe problemeve të tjera të ndërhyrjes në mjedis, është e rëndësishme të bëhet vlerësimi sasior i riskut. Për të evidentuar risqet që vijnë nga ndotjet kimike rekomandohen një sërë normash që tregojnë kufijtë e lejueshëm të përmbajtjeve të elementëve kimikë në mjedise të ndryshme. Në këte mënyrë, risku mund të shprehet qartë dhe në mënyrë konçize duke përdorur termin risk, kur përmbajtjet janë rreth normave dhe risk i lartë, kur përmbajtjet kalojnë ndjeshëm kufinjtë e normave të lejuara (Tashko A., 2003, 2006).

.

Në ekosistemin e luginës së Fanit, ndërhyrjet në mjedis për qëllime industriale kanë qenë të shumta. Ato shprehen me dëmtimin e sipërfaqes së tokës nga sheshet dhe shpimet gjeologjike të kryera, hapjen e grykave të galerive dhe punimeve të tjera minerare sipërfaqësore, depozitimin e stoqeve të sterileve të punimeve minerare të shfrytëzimit, depozitimin e shllameve të fabrikave të pasurimit, hapjen e themeleve dhe gropave për infrastrukturën industriale të zonës, si dhe ajo që është më kryesorja, ndotja kimike me metale të rëndë, nga përpunimi i xeherorëve të bakrit dhe shoqëruesve të tij.



98

Në vijim, do të analizojmë dhe do të vlerësojmë riskun e këtyre ndërhyrjeve në mjedis, në rajonin e prekur nga industria nxjerrëse dhe përpunuese e mineraleve të bakrit.

6.1 Risku i shpyllëzimit dhe erozionit, nga shpimet gjeologjike

Siç e përmendëm dhe më lart, në luginën e Fanit, kryesisht në rajonin e

Repsit, janë kryer mbi 1000 shpime gjeologjike, për çdo shpim është hapur një shesh me sipërfaqe minimalisht 30 m2, që në total llogariten 30,000 m2 shpyllëzim dhe dëmtim terreni. Nëse i shtojmë kësaj shifre dhe qindra km rrugë të përdorura për transportin e sondave, dëmtimi i sipërfaqes së pyllëzuar arrin në mbi 50,000 m2

. Nga vrojtimet e kryera në terren, konstatojmë se në shumicën e shesheve të shpimit ka vegjetacion të kufizuar, por megjithate, gjurmët e shesheve dhe erozioni që ka vepruar në disa prej tyre, duken qartë, edhe pas kaq vitesh kur ato janë kryer. Përveç dëmtimit të zonave të gjelbëra, në këtë rajon kemi një risk të lartë për humbjen dhe rrëshqitjet e tokave pyjore.

6.2 Risku nga rrëshqitjet e stoqeve të sterileve të minerave

Stoqet e sterileve të minierave të bakrit, duke qenë tërsisht të pa sistemuara dhe të pa mbrojtura me mure mbështetës, rrëshqasin nga lartësitë e shpateve dhe rrjedhin drejt e në lumin e Fanit dhe përrenjtë ushqyes të tijë. Midis tyre shpesh herë takohen edhe copra xeherorësh sulfurë pikëzimorë deri në masivë, të cilët pasi oksidohen dhe në kontakt me ujrat rrjedhëse, favorizojnë shpëlarjen acide. Përveç kësaj, materiali i imtë xeherorëmbajtës transportohet nga rrjedha ujore dhe shpërndahet në sedimentet dhe tokat bujqësore për rreth, duke rritur aciditetin e tyre.

6.3 Risku nga rrëshqitjet e dambave të fabrikave të pasurimit të

Repsit, të Rrëshenit dhe të Metalurgjisë së Rubikut

Të gjitha dambat e luginës së Fanit, siç i kemi përshkruar në kapitullin e katërt (paragrafi 4.2) të këtij studimi të shoqëruara me një material të mjaftueshëm fotografik, janë të pa mbrojtura nga rrëshqitjet drejt shtratit të lumit të Fanit të Vogël. Në asnjerën prej tyre nuk duket argjinatura e tyre, apo kanalet e drenazhimit.

Në damaba duhet të jenë depozituar 3.98 milion ton mbetje teknologjike (Bazhella Gj., 2004). Në fakt, nga matjet markshajderike të kryera nga Goskolli E. etj. (2003), në këto damaba aktualisht gjënden 2,250,000 ton mbetje. Diferenca prej 1.73 milion ton e këtyre mbetjeve, me sa duket, ka kaluar drejt e në lumin e Fanit, ku një pjesë e tyre ka sedimentuar në shtratin e tij, ndërsa pjesa tjetër është transportuar dhjetra km larg nga dambat. Kjo sasi “sterilesh” e



99

konsiderueshme, ka ndikuar në aciditetin e ujrave duke shfarosur faunën ujore dhe shterpëzuar tokat për rreth luginës.

Një situatë e tillë dramatike, me “sterile” të shumta, inerte dhe ujra acide, paraqitet edhe sot në ish mjediset e uzinës së shkrirjes së bakrit në Rubik (Fig. 65).

Për të ilustruar këto fakte, në figurën e mëposhtme (Fig. 66), paraqesim se si duhet të ishte një dambë në standartet teknike të saj, dhe si janë aktualisht ato.

Fig. 65. Sterile dhe inerte në metalurgjinë Rubik

D. 2

D. 4

6

1. Mbathja me gurë e argjinaturës2. Argjinatura prej argjile3. Sipërfaqja e pjerrtë e dambës4. Sipërfaqja horizontale e nënkatit të dambës5. Argjinatura e përkohshme prej sterili6. Ulluku i furnizimit me sterile7. Sipërfaqja e pasqyrës së ujit të dambës8. Sipërfaqja e dambës9. Kolektori i shkarkimit të ujit

1

2

3

4

5 8 79

a) b)

Fig. 66. a) Paraqitja skematike e elementëve të dambës sipas (Goskolli E. etj. 2003); b) Gjëndja aktuale e dy prej dambave të Repsit (damba nr. 2 dhe damba nr. 4 në shtratin e lumit të Fanit); c) Damba nr.1, Reps; d) Damaba e skorjeve të metalurgjisë në Rubik.

c) d)



100

6.4 Risku nga ndotjet kimike të xeherorëve të përpunuar të

industrisë së bakrit a) Nga stoqet e minierave të mbyllura

Ndotja kimike nga minierat, lidhet kryesisht me ndikimin që kanë në mjedis, punimet minerare të kërkim-zbulimit dhe sidomos ato të shfrytëzimit të xherorëve sulfurë si; kanalet, puset minerare sipërfaqësore, shpimet gjeologjike dhe në mënyrë të veçantë, punimet nëntokësore (galeritë e ndryshme etj.) të shfrytëzimit minierës me depozitimet e stoqeve të tyre.

Trupat xeherorë sulfurë të këtij rajoni industrial, janë me natyrë polimetalore (Cu, Zn, Pb, Au, Ag, Cd, Se, etj) dhe si të tillë, ato janë një burim i sigurtë ndotje, sepse ujrat nëntokësorë vazhdojnë të rrjedhin nga grykat e galerive edhe sot, kur në fakt, aktiviteti minerar është mbyllur. Shplarja acide është karakteristike për minierat që shfrytëzojnë këto xeherorë. Në të tilla raste, punimet minerare krijojnë mundësinë e oksidimit të xeherorëve të cilët në kontakt me ujin, krijojnë acidin sufurik, i cili rrit shplarjen dhe mobilizon transportin e metaleve të rëndë (Tashko A. 2006). Metalet e sipërpërmendura bëhen të dëmshëm për njeriun dhe lëndën e gjallë rrethuese, duke u përqëndruar në mjedis dhe në produktet ushqimore. Në kapitullin e 4-të, paragrafi 4.1, në (Fig. 46/b, Fig. 47/a, b,), dallohen qartë ujrat acide që rrjedhin nga galeritë e minierës Spaç. Në daljen e galerisë kryesore të kësaj miniere, vlera e matur e pH është 2.1, ndërsa përqëndrimi i metaleve të rëndë në ujrat rrjedhëse të saj, janë si në (Tabela 38), (Sweco internacional, 1999).

Tabela 38. Përqëndrimi i metaleve në ujrat rrjedhëse të galerisë kryesore të minierës Spaç.

Elementi Përqëndrimi i elementit në mostrën ujore (ppm)

Norma sipas VKM nr. 177, datë 31.03.2005

Normalizimi me vlerën e lejuar

pH 2.1 6-9 3-4 (herë) Cu 33 0.1 330 As 1.9 0.1 19 Zn 4.2 1.0 4.2 Fe 3,000 3.5 857

Siç shihet në tabelën e mësipërme, vlera 2.1 e pH, dëshmon për rrjedhje të

ujrave me aciditet shumë të lartë, ndërsa përqëndrimi i metaleve të rëndë si; Cu, As, Zn dhe Fe në këto ujra, përbën një risk shumë të lartë për të gjithë organizmat e gjalla.

Në provën ujore të Seftës së Spaçit (prova nr. 3), aty ku ajo derdhet në lumin e Fanit, që është 5.3 km larg nga burimi i ndotjes nga galeritë e minierës, vlera e pH - 4.3, tregon për aciditetin e lartë të ujit të Seftës, ndërsa përqëndrimi i Cu në vlerën 0.31 ppm, është 3.1 herë më e lartë se norma e lejuar, që përbën një risk të lartë për të gjitha organizmat e gjalla.



101

b) Nga dambat e fabrikave të pasurimit, të metalurgjisë dhe të uzinës rafinimit të bakrit në Rubik Mbetjet teknologjike të fabrikave të pasurimit, janë një burim potencial

ndotje me metale të rëndë, për më tepër, kur këto mbetje janë produkt i përpunimit të xeherorëve polimetalorë siç janë vendburimet e bakrit të rajonit të Repsit. Siç e kemi përshkruar dhe në paragrafin 1.5.1, mineralet e bakrit që nxirreshin nga minierat, i nënshtroheshin coptimit dhe bluarjes në fabrikat e pasurimit, deri në madhësinë e kokrrizave 0.074 mm dhe kjo pudër e imtë xeherore, i nënshtrohej procesit të flotimit nga ku përftohej koncentrati i bakrit dhe i piritit. Mbetjet “sterile” hidheshin në damaba. Një material kaq i imtë, rrit në mënyrë të ndjeshme sipërfaqen aktive të mineraleve që grumbullohen në këto “sterile” të depozituara. Përveç kësaj, në këto mbeturina depozitoheshin dhe reagentë si; gëlqere (deprimues), vaj pishe (shkumbëzues), ksantate (mbledhës) dhe acid sulfurik (aktivizues).

Prezenca e bakterieve të tilla si, Thiobacillus ferrooxidans, të cilat kanë aftësi të oksidojnë mineralet sulfure, influencojnë ndjeshëm në intensitetin e shplarjes acide. Ulja e pH, rrit aktivitetin e këtyre bakterieve. Shplarja acide rrit tretshmërinë e elementëve të tillë si; Cu, Zn, As, Sb, Co, Ag, Hg, Mn, Mo, Ni, Se etj. Si acidet dhe metalet e tretura shkaktojnë ndotje të mjedisit ujor deri në disa dhjetra kilometra larg burimit.

Fig. 67. Impakti mjedisor i mbetjeve industriale (sipas Tashko A., 2006).



102

Në largësi të mëdha nga burimi i ndotjes, ujrat neutralizohen, dhe përqëndrimi i metaleve bie për shkak të hollimit, adsorbimit dhe precipitimit të tyre në sedimentet lumore. Në figurën e mësipërme (Fig. 67), paraqitet impakti mjedisor i mbetjeve industriale sipas prof. Artan Tashko (2006).

Sipas matjeve të kryera në këte studim, rezulton se dambat e luginës së Fanit në rajonin Reps – Rubik, zënë një sipërfaqe të përgjithshme industriale 46.56 (ha), që sipas objekteve, dhe me sasitë e mbetjeve të depozituara në to, paraqiten si në (Tabela 39).

Tabela 39. Sipërfaqet industriale sipas objekteve dhe sasia e “sterileve” të depozituara. Emërtimi i objektit Sipërfaqja në "ha" Sasia e sterileve ne "ton" Damabat 1, 2, 4, Reps 26.03 1,944,627.00 Damaba Rrëshen 4.21 304,431.00 Metalurgjia Rubik 8.01 100,000.00 Uzina e bakrit Rubik 8.31 35,000.00 Total : 46.56 2,384,058.00

Të dhënat e analizave kimike dhe studimi i përbërjes minerale të mbetjeve

teknologjike të fabrikave të pasurimit, dëshmojnë se faktori primar për gjenerimin e aciditetit në dambat e luginës së të Fanit, është oksidimi i piritit, i cili përbën rreth 90 % të sulfureve të dambave.

Shplarja acide, siç e kemi trajtuar dhe në paragrafin 4.4.2., konsiston në : oksidimin e sulfureve → prodhojnë SO4

2 FeS

→ dhe krijohet mjedis acid. Meqense gjeneruesi kryesor i aciditetit është piriti, mund të llogaritet potenciali acid sipas reaksionit :

2 + 15/2 O2 + 7 H2O → 2 Fe(OH)3 + 4H2SO4

.

Ky oksidim kryhet nën ndikimin direkt dhe indirekt të bakterieve, prej të cilave, më mirë njihen Thiobacillus ferrooxidans (oksidimi i Fe2+ në Fe3+) dhe Thiobacillus Thiooxidans (oksidimi i S0 dhe S2–

Nga llogaritjet e kryera, bazuar në të dhënat për përmbajtjen mesatare të squfurit në damaba, duke zbritur diferencën e acidit të neutralizuar nga vetë shkëmbinjtë (koefiçienti i neutralizimit = 3.3 kg/ton), rezulton se potenciali real acid (PRA) i dambave të luginës Fanit është 628,471.49 ton acid sulfurik.

dhe formimi i joneve sulfate).

Gjithashtu, mbështetur në të dhënat e analizave kimike të kryera, është llogarirur se në damabat e luginës së lumit të Fanit, përqëndrohet një sasi e konsiderueshme metalesh si; Cu – 2,655 ton; Zn – 828 ton; Mn – 427 ton, Fe – 364,646 ton; Ni – 160 ton; Co – 3.5 ton; Pb – 1,108 ton; As – 2,017 ton, si dhe 207,471 ton S (jo metalor). Ky potencial metalesh të rënda, që mbajnë damabat e “sterileve” të industrisë përpunuese të bakrit, nën efektin e vazhdueshëm të shplarjes acide, përbën një risk të lartë për biotën akuantike, tokat bujqësore, bimësinë e kësaj zone dhe për vetë njerzit.



103

6.5 Risku nga ndotja kimike e ujrave rrjedhëse të dambave të

mbetjeve teknologjike të industrisë së bakrit Ujrat rrjedhëse të dambave të fabrikave të pasurimit të metalurgjisë dhe të

fabrikës së rafinimit të bakrit në Rubik, të pasura me metale të rëndë, shkarkohen drejtpërsdrejti në lumin e Fanit të Vogël, duke shkaktuar ndotje të ujrave të tij. Vlerat e matura të pH, tregojnë për karakterin acid dhe shumë acid (pH=3) të këtyre rrjedhjeve ujore, të cilat favorizojnë dhe rrisin tretjen e metaleve të rëndë si; Cu, Zn, Pb, Fe, Co, Ag, Mn, Se, Sb etj, karakteristike për xeherorët polimetalorë të përpunuar në fabrikat e pasurimit dhe në uzinën e shkrirjes dhe të rafinimit të bakrit në Rubik. Niveli i ndotjes së këtyre ujrave përcaktohet duke i krahasuar ato, me normativat limit të lejuara për elemntë të veçantë. Për Shqipërinë, sipas Vendimit të Këshillit të Ministrave Nr. 177, datë 31.03.2005, janë përcaktuar normativat e lejuara si në tabelën e mëposhtme: Tabela 40. Normativat e lejuara të shkarkimeve të lëngëta nga industria përpunuese e bakrit në (mg/l), (sipas VKM. Nr. 177, datë 31.03.2005). Vlerat e (pH) të lejuar Cu Zn Ni Fe

6 - 9 0.50 1.00 0.50 3.50

Nga analizat kimike të kryera (Tabela 41), rezulton se disa nga përmbajtjet e tyre janë shumë të larta. Tabela 41. Vlerat e pH dhe përqëndrimi i metaleve dhe i joneve SO-

4

Vendmarrja e provës

në ujrat rrjedhëse të dambave të luginës së Fanit të Vogël, në (mg/l).

pH Fe Cu Zn Ni Co SO4

Sefta e Spaçit (Pr. nr. 3) -

5.18 0.95 0.08 0.052 - 124.30 Damba nr. 1 Reps 3.12 16.9 200 480.000 1.30 800.00 Damba nr. 2 Reps 4.15 48 520.00 Damba nr. 3, Reps 6.17 58.28 0.004 0.015 - 387.20 Damba Rrëshen (sheshi) 3.21 13.68 - - - 495.45 Metalurgjia Rubik 7.00 0.32 0.31 0.387 0.022 141.14 Metalurgjia Rubik 3.00

22.46

Tabela 42. Vlerat krahasuese me normën e lejuar për nivelin e Cu, në ujrat rrjedhëse të damabave në (mg/l).

Vendmarrja e Provës

Vlera e pH të matur

Vlera e pH të lejuar

Pëqëndrimi i Cu

Vlera e lejuar për Cu


Damba nr. 1 Reps 3.12 6-9 200 0.5 400 Damba nr. 2 Reps 4.15 6-9 48 0.5 96 Metalurgjia Rubik 3 6-9 22.46 0.5 44.92 Tabela 43. Vlerat krahasuese me normën e lejuar për nivelin e Zn, në ujrat rrjedhëse të damabave në (mg/l).




Pëqëndrimi i Zn

Vlera e lejuar për Zn


Damba nr. 1 Reps 3.12 6-9 480 1.00 480 Metalurgjia Rubik 3 6-9 0.387 1.00 0.387



104

Tabela 44. Vlerat krahasuese me normën e lejuar për nivelin e Fe, në ujrat rrjedhëse të damabave në (mg/l).




Pëqëndrimi i Fe

Vlera e lejuar e Fe


Damba nr. 1 Reps 3.12 6-9 16.90 3.50 4.83 Damba nr. 3 Reps 6.17 6-9 58.30 3.50 16.66 Damba Rrëshen 3.21 6-9 13.70 3.50 3.91 Tabela 45. Vlerat krahasuese për nivelin e Ni me normën e lejuar, në ujrat rrjedhëse të damabës nr. 1 të Repsit në (mg/l).




Pëqëndrimi i Ni

Vlera e lejuar e Ni


Damba nr. 1 Reps 3.12 6-9 1.30 0.50 2.60

Duke krahasuar përmbajtjet e Cu me vlerën e lejuar (Tabela 42), shohim se në dambën nr. 1 të Repsit përqëndrimi i tij në rrjedhën ujore është 400 herë më i lartë se norma e lejuar, në dambën nr. 2, është 96 herë më i lartë, ndërsa në metalurgjinë Rubik është 45 herë më i lartë. Vetëm në dambën nr.1 të Repsit, vlerat e Zn janë 480 herë më të larta se norma e lejuar, Ni eshtë 2.6 herë më i lartë, Fe eshtë 4.8 herë, ndërsa jonet SO4

Përqëndrimet e Fe, paraqiten shumë të larta në dambën nr. 3 të Repsit dhe në dambën e Rrëshenit, përkatësit 16.6 dhe 3.9 herë përkundrejt vlerave të lejuara. Të dhënat e mësipërme konfirmojnë riskun e lartë të ndotjes kimike me metale të rëndë të ujrave rrjedhëse të këtyre dambave.

arrijnë në vlerën 800 mg/l.

6.6 Risku nga ndotja e sedimenteve të ujrave rrjedhëse të lumit

Fan i Vogël Sedimentet, siç e kemi shprehur në (paragrafin 5.3), janë një mjedis ku

akumulohen ndotësit nga ujrat. Risku i sedimenteve lidhet me jetën e gjallesave ujore, ndotjen e ujrave nëntokësore dhe të tokave që mund të formohen nga ato. Ndotësit mund të akumulohen në sedimentet si jone të adsorbuara, të shkëmbyeshëm, të lidhura me karbonatet, oksidet, hidroksidet e Fe/Mn, si dhe të lidhura me lëndën organike ose si përbërs të mineraleve (Tashko A., 2006).

Sipas G. A. Burton, Jr. (2001), të Institutit për Cilësinë Mjedisore të Ohaios në SHBA, jepet kjo tabelë e efektit ekstrem të metaleve të rëndë në sedimentet e ujrave të ëmblave në (mg/kg ose ppm).

Tabela 46. Efekti ekstrem i cilësisë së sedimenteve për metalet, sipas G. A. Burton, Jr., (2001). SQG As Cd Cr Cu Pb Hg Ni Zn TET 17 3 100 86 170 1 61 540 SEL 33 10 110 110 250 2 75 820 SQG, Sediment quality guideline; TET, toxic effect threshold; SEL, severe effect level. (SQG, Udhëzues për cilësinë e sedimenteve; TET, pragu i efektit toksik; nivel i efektit të rëndë).



105

Në tabelën e mëposhtme (Tabela 47), jepen të dhënat e analizave kimike të

kryera për vlerësimin e përqëndrimit të metaleve të rëndë në sedimentet e ujrave të Fanit. Provat u muarën në të gjithë gjatësinë e segmentit të studjuar (Reps – Rubik) në 11 stacione si në (Fig. 60).

Tabela 47. Përqëndrimi i metaleve të rëndë, në sedimentet e ujrave të lumit të Fanit të Vogël. Stacionet/ Nr. provës


1 40.29 68.73 469.47 4.38 65.84 4.15 0.19 103.23 <0.1

2 65.93 68.64 513.59 5.75 50.93 4.17 0.14 105.91 <0.1

3 749.00 139.61 1008.55 9.25 27.64 4.25 1.25 107.42 <0.1

4 318.30 146.69 386.84 8.11 44.15 3.73 0.37 90.88 <0.1

5 267.30 2097.52 1058.18 11.39 50.05 4.79 1.81 118.16 <0.1

7 409.12 178.17 403.05 15.13 27.92 3.55 1.60 89.81 <0.1

8 91.17 187.84 705.06 4.90 61.01 4.07 0.14 103.38 <0.1

9 3,134.87 1425.80 726.57 16.81 37.04 4.87 0.30 114.38 0.83

10 147.9693 171.0288 758.0035 5.87139 76.1307 4.93 0.53 120.46 <0.1

11 119.6823 171.1813 763.2414 5.19802 73.3406 4.72 1.175 117.01 <0.1

Në tabelat e mëposhtme, pasqyrohen përqëndrimet e disa prej elementëve të analizuar në sedimentet e lumit të Fanit të Vogël, dhe krahasohen ato, me pragun dhe nivelin e rëndë të efektit toksik, për metalet; As, Cu, Zn dhe Ni, sipas (G. A. Burton, Jr., 2001). Tabela 48. Vlerat krahasuese për nivelin e As, në sedimentet e ujrave rrjedhëse të Fanit Vogël.

Numri provave/stacioni

Përqëndrimi i As në prova

TET, (pragu i efektit toksik)

SEL, (niveli i efektit të rëndë)

Normalizimi me (TET)

Normalizimi me (SEL)

1 103.23 17 33 6.07 3.13 2 105.91 17 33 6.23 3.21 3 107.42 17 33 6.32 3.26 4 90.88 17 33 5.35 2.75 5 118.16 17 33 6.95 3.58 7 89.81 17 33 5.28 2.72 8 103.38 17 33 6.08 3.13 9 114.38 17 33 6.73 3.47 10 120.46 17 33 7.09 3.65 11 117.01 17 33 6.88 3.55

Tabela 49. Vlerat krahasuese për nivelin e Cu, në sedimentet e ujrave rrjedhëse të Fanit Vogël. Numri

provave/stacioni Përqëndrimi i Cu në prova





1 40.29304 86 110 0.47 0.37 2 65.93407 86 110 0.77 0.60



106

3 749.0022 86 110 8.71 6.81 4 318.297 86 110 3.70 2.89 5 267.3003 86 110 3.11 2.43 7 409.1167 86 110 4.76 3.72 8 91.17286 86 110 1.06 0.83 9 3134.865 86 110 36.45 28.50 10 147.9693 86 110 1.72 1.35 11 119.6823 86 110 1.39 1.09

Tabela 50. Vlerat krahasuese për nivelin e Zn, në sedimentet e ujrave rrjedhëse të Fanit Vogël.


Përqëndrimi i Zn në prova





1 68.7325 540 820 0.13 0.08 2 68.63597 540 820 0.13 0.08 3 139.6147 540 820 0.26 0.17 4 146.6941 540 820 0.27 0.18 5 2097.524 540 820 3.88 2.56 7 178.171 540 820 0.33 0.22 8 187.8393 540 820 0.35 0.23 9 1425.796 540 820 2.64 1.74 10 171.0288 540 820 0.32 0.21 11 171.1813 540 820 0.32 0.21

Tabela 51. Vlerat krahasuese për nivelin e Ni, në sedimentet e ujrave rrjedhëse të Fanit Vogël.


Përqëndrimi i Ni në prova





1 65.84362 61 75 1.08 0.88 2 50.92593 61 75 0.83 0.68 3 27.63958 61 75 0.45 0.37 4 44.15401 61 75 0.72 0.59 5 50.05005 61 75 0.82 0.67 7 27.92414 61 75 0.46 0.37 8 61.00537 61 75 1.00 0.81 9 37.03704 61 75 0.61 0.49 10 76.13071 61 75 1.25 1.02 11 73.34067 61 75 1.20 0.98

Siç shihet në tabelat e mësipërme, nga përballja e rezultateve të analizave

kimike për disa nga elementët më kryesorë, në të gjithë gjatësinë e e lumit të Fanit (rajoni Reps – Rubik), rezulton : a) Risk shumë i lartë i ndotjes së sedimenteve të lumit Fan me As, duke filluar

nga vlera 2.72 deri në 3.65 herë, më shumë se pragu i ndotjes së nivelit të rëndë toksik (SEL).

b) Risk i lartë dhe shumë i lartë i ndotjes së sedimenteve të lumit Fan me Cu, duke filluar nga vlera 1.09 deri në 28.5 herë, më shumë se pragu i ndotjes së nivelit të rëndë toksik (SEL).



107

c) Risk i lartë i ndotjes së sedimenteve të lumit Fan me Zn, në dalje të dambave të Repsit - prova 5, me 2.56 herë më shumë dhe në afërsi të Metalurgjisë Rubik - prova 9, me 1.74 herë shumë se (SEL).

d) Risk i lartë i ndotjes së sedimenteve të lumit të Fanit me Ni, në disa nga pikat e tij si : Në Mashterkorë (prova 1), me (TET) 1.08; tek ura e Fanit (prova 8) në afërsi të dambës së Rrëshenit me (TET) 1.00; si dhe në dalje të Rubikut (uzina e rafinimit të Bakrit) me përmbajtjet 1.25 dhe 1.20, herë më shumë se pragu i efektit toksik (TET).

6.7 Risku nga ndotja kimike e ujrave të lumit të Fanit të Vogël Ndotja e ujrave nëntokësorë dhe të sipërfaqes, është një problem serioz,

sepse ato përbëjnë burimin e ujit të pijshëm dhe janë mjedisi ku rritet biota akuatike. Efektet toksike shkaktohen nga metalet e rëndë, kur përmbajtja e tyre kalon vlerat e lejuara. Biota akuatike, e përbërë nga mikroorganizmat, bimët dhe kafshët e ujit, ka efekte të ndjeshme në trasportimin e ndotësve. Së pari mikroorganizmat absorbojnë metalet në sipërfaqet e tyre. Së dyti, mikroorganizmat dhe bimët ujore, i marrin elementët në organizmin e tyre shpesh duke ndryshuar dhe formën e tyre kimike, siç është metilimi. Normat që përdoren lidhur me vlerësimin e ujrave si mjedis për gjallesat ujore, tregojnë përqëndrimet e elementëve mbi të cilat jeta në ujra rrezikohet.

Toksiciteti akut për një ujë me fortësi 150 mg/l, sipas Clark Fork (Tashko A., 2006) është paraqitur në (Tabela 52). Kur uji është i fortë (mbi 150 mg/l CaCO3

), metalet tolerohen më shumë nga organizmat.

Tabela 52. Vlerat akute të toksicitetit të disa metaleve në ujra në (mg/l) sipas (Clark Fork – Tashko A., 2006).

Al As Cd Cu Fe Ni Zn 0.10 0.36 0.004 0.018 1.0 1.4 0.12

Duke ju referuar analizave të kryera në mostrat ujore të lumit të Fanit në stinën e thatë (nëntor - 2006), kur ujrat ishin të pakta dhe për rrjedhojë dhe tretsirat më të pasura me elementë metalorë (Tabela 24), shohim se në disa prova si në (Tabela 53), përmbajtjet e metaleve i kalojnë kufijtë e toksicitetit akut për biotën akuantike.

Tabela 53. Përqëndrimi i metaleve; Cu, Zn, Fe, dhe Al, në ujrat e lumit të Fanit (mg/l).

*Analizë kimike e kryer në shtator të vitit 1999, nga (Sweco International, 1999).

Numri i Provës/Stacioni Cu (mg/l)

Zn (mg/l)

Al (mg/l)

Fe (mg/l)

2 (Në afërsi të dambave të Repsit) 0.547 0.295 - 3 (Tek derdhja e Seftës në Fan) 0.08 0.052 0.95 4 (Në qendër të damabave të Repsit) 0.007 0.166 6.26 5 (Në dalje të dambave të Repsit) 0.012 0.057 0.44 7 (Në afërsi të Urës Fanit, damba Rrëshen) 0.002 0.02 32.48 8 ( Në dalje të uzinës rafinimit të bakrit në Rubik* 0.14 0.017 18.00 22.00



108

Në tabelat e mëposhtme, bëhet krahasimi i përmbajtjes së elementëve Cu, Zn dhe Fe, me vlerat akute të toksicitetit (sipas Clark Fork – Tashko A. 2006). Tabela 54. Vlerat krahasuese për elementin Cu, me vlerat e toksicitetit akut (mg/l).

Numri i Provës/Stacioni Përqëndrimi në mostrën ujore

Vlera akute e toksicitetit

Normal. me vleren akute

2 (Në afërsi të dambave të Repsit) 0.547 0.018 30.389 3 (Tek derdhja e Seftës në Fan) 0.08 0.018 4.444 4 (Në qendër të damabave të Repsit) 0.007 0.018 0.389 5 (Në dalje të dambave të Repsit) 0.012 0.018 0.667 7 (Në afërsi të Urës Fanit, damba Rrëshen) 0.002 0.018 0.111 8. Në dalje të uzinës rafinimit të bakrit në Rubik 0.14 0.018 7.778 Tabela 55. Vlerat krahasuese për elementin Zn, me vlerat e toksicitetit akut (mg/l).




2 (Në afërsi të dambave të Repsit) 0.295 0.12 2.458 3 (Tek derdhja e Seftës në Fan) 0.052 0.12 0.433 4 (Në qendër të damabave të Repsit) 0.166 0.12 1.383 5 (Në dalje të dambave të Repsit) 0.057 0.12 0.475 7 (Në afërsi të Urës Fanit, damba Rrëshen) 0.02 0.12 0.167

Tabela 56. Vlerat krahasuese për elementin Fe, me vlerat e toksicitetit akut (mg/l).




3 (Tek derdhja e Seftës së Spaçit në Fan) 0.95 1.0 0.950 4 (Në qendër të damabave të Repsit) 6.26 1.0 6.260 5 (Në dalje të dambave të Repsit) 0.44 1.0 0.440 7 (Në afërsi të Urës Fanit, damba Rrëshen) 32.48 1.0 32.480 8. Në dalje të uzinës rafinimit të bakrit në Rubik 22.00 1.0 22.000 Tabela 57. Vlerat krahasuese për elementin Al, me vlerat e toksicitetit akut (mg/l)




8. Në dalje të uzinës rafinimit të bakrit në Rubik 18.00 0.10 180.000

Nga analiza e ballafaqimit të rezultateve të disa provave ujore me normat e lejuara, duket qartë që ujrat e Fanit të Vogël, në të gjithë hapsirën e shtrirjes së tyre, nga Mashterkori në skajin më verilindor të rajonit e deri në dalje të qytetit të Rubikut në ekstremin më jugperëndimor të tij, janë të ndotura nga metalet e rënda Cu, Zn, Al, dhe Fe, të cilët përbëjnë një risk të lartë për biotën akuantike.

Vlerat e Cu duke u krahasuar me ato të vlerave toksite akute, varijojnë nga 4.4 deri në 30.4 herë më të larta, ato të Zn nga 1.4 deri në 2.4 herë më të larta, të Fe varijojnë nga 0.95 deri në 32.4 herë në afërsi të Urës Fanit, ndërsa vlerat e Al në dalje të uzinës rafinimit të bakrit në Rubik janë 180 herë më të larta se norma akute e toksicitetit.



109

6.8 Masat për reduktimin e ndotjes Ndotja nga xeherorët e përpunuar të industrisë së bakrit, shkaktohet nga oksidimi i sulfureve nëpërmjet oksigjenit (O2),

Tokat ndoten nga ujrat, ajri dhe sedimentet që bëhen toka, ndërsa ajri ndotet nga pluhurat, gjë që evidentohet nga pH i matur i ujit të shiut. Bazuar në këtë studim, mund të përcaktohen disa drejtime për ndërhyrjen me qëllim minimizimin e ndotjes në ujra, sedimente dhe toka. Këto ndërhyrje mund të kryhen në drejtim të zvogëlimit të mundësisë së oksidimit të sulfureve, izolimit të produkteve të shplarjes acide dhe neutralizimit të elementëve toksikë.

të ujrave sipërfaqesore dhe të ajrit. Sikurse u paraqit më sipër, gjatë procesit të oksidimit, formohen produkte të tretshme të cilat ndotin si ujrat sipërfaqesore dhe ato nëntoksore ashtu edhe sedimentet e tokat. Ujrat ndoten dhe nga elementët e rëndë që shlirohen për efekt të shplarjes acide.

Për minimizimin e oksidimit dhe të shplarjes nga ujrat sipërfaqësore duhen marrë këto masa:

1. Mbulimin me membranë të të gjitha depozitimeve të dambave të Repsit dhe të Rrëshenit dhe mbi to, hedhjen e një shtrese argjile, me qëllim izolimin e tyre.

2. Pastrimin e kanaleve anësore të dambave dhe të kanaleve të drenazhimit, me qëllim largimin në një kohë sa më të shkurtër të ujrave rrjedhëse nga depozitimet e dambave.

3. Plugimin dhe mbjelljen e shpateve të dambave për të kontrolluar dhe frenuar erozionin.

Për izolimin e produkteve të shplarjes acide mendojmë të punohet në dy drejtime:

1. Për izolimin e produkteve në damba, gjë që do të arrihej duke reduktuar në maksimum shplarjen nëpërmjet masave të rekomanduara më sipër.

2. Për izolimin e ujrave rrjedhëse që dalin nga dambat dhe që janë mbartëse të produkteve toksike, nëpërmjet rezervuarëve që do të pengojnë shkarkimin e tyre direkt në lumë.



110

Për neutralizimin e produkteve toksike, mund të ndiqen këto rrugë:

1. Rrethimi me mur gelqerorë i depozitimeve të dambave dhe rezervuarëve të ujrave rrjedhëse, me qëllim reduktimin e aciditetit dhe precipitimin e Cu në trajtë karbonatesh të pa tretshme (mallahit, azurit). Kjo zgjidhje na ofrohet natyrshëm, kur ne shohim copa dhe blloqe gëlqerorësh të veshur me cipa karbonatesh të Cu. Një shembull shumë i mirë i përdorimit efektiv të kësaj teknike konstatohet në minierën e arit, Martha (Zelandë e Re) (Gurung etj., 2000). Sidoqoftë një mur i tillë, duhet rinovuar periodikisht sepse siç vërehet në Martha, mbas një farë kohe, copat gëlqerore vishen plotësisht nga produktet e reaksionit duke bllokuar efektin.

2. Drenazhimi i ujrave rrjedhëse nëpërmjet një filtri kloritesh. Sikurse është trajtuar në paragrafin 4.4.2 të këtij punimi, efektet e kloriteve duken qartë në neutralizimin e pH të ujrave që rrjedhin nga galeritë e hapura në shkëmbinj vullkanikë të kloritizuar. Kloritet janë silikate shtresore, qëndrueshmëria e të cilëve është mjaft e ndjeshme ndaj aciditetit të ambientit (Hamer etj., 2003 ; Tashko, 2003, 2006). Këto minerale neutralizojnë H2SO4

3. Drenazhimi i ujrave rrjedhëse nëpërmjet një filtri ceolitesh. Aftësia absorbuese dhe kationoshkëmbyese e ceoliteve është e mirënjohur (Kirov etj. 1997). Qëllimi i përdorimit të tyre është absorbimi i Pb, Zn, Cd, Cu etj. Sikurse rezulton edhe nga studimi i ceoliteve të tipit stelerit dhe stilbit të Munellës (Sinojmeri A. Beqiraj E. 2002; Beqiraj E. etj. 2004), ato kanë aftësi të mira absorbuese ndaj këtyre kationeve. Përdorimi i tyre bëhet edhe më interesant për arsye se këto minerale kanë një efekt përmanent.

duke hyrë në reaksion me të.



111

KAPITULLI I SHTATË

7 PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME Dambat e fabrikave të pasurimit të Luginës së lumit të Fanit (rajoni Reps

– Rubik), me një volum të përgjithshëm prej 1,250,000 m3

Nga të dhënat e analizave kimike të mbetjeve teknologjike të dambave, përmbajtja e elementëve metalorë në to, varion : Cu 120 – 7,800 ppm, As 17.38 – 17,500 ppm, Zn 76.57 – 705 ppm, Pb varion nga 0.30 – 4,600 ppm, Fe - 9.1- 20.14%, Mn 21.40 – 888.68 ppm, Ni 20.20 – 561.4 ppm, Co 0.17 – 6.05 ppm, ndërsa S arrin deri në 44.25%. Në skorjet dhe llumrat e metalurgjisë Rubik, Cd varion nga 0.79 - 0.83 ppm.

ose 2,384 milion ton “sterile” të mbetura, përbëjnë pikën më të “nxehtë” të rajonit, për sa i përket problemit të ndotjes me metale të rëndë.

Kjo ngarkesë elementare vjen kryesisht nga përmbajtja në damba e mineraleve të piritit, kalkopiritit, sfaleritit, galenitit, piroluzit, arsenopiritit etj.

Ajo lidhet ngushtë me natyrën e xeherorit të përpunuar në periudha të ndryshme kohore dhe me vendin e depozitimit të tyre.

Përmbajtjet e Pb dhe Zn, lidhen me depozitimet e mbetjeve teknologjike të përpunimit të xeherorëve polimetalorë.

Përmbajtjet e As përqendrohen në ohret e hekurit, ndërsa Pb përqendrohet në cipat sulfate (anglezit), që veshin zajet në pjesët bazale të dambës.

Përdorimi i gjerë i ksantateve të kaliumit në proceset e pasurimit, ka sjellë formimin e allunitit KAl3(SO4)2(OH)6 që shprehet me cipa të bardha, ndërsa nuancat e gjelbëra-blu duhet të lidhen me jarozitin KFe3(SO4)2(OH)6 apo pizanitin (Cu,Fe)(SO4)·7H2

Nga vrojtimet në mikroskop, takohen disa minerale dytësorë, të cilët shfaqen si shndërrime të mineraleve primarë të tilla si : pizaniti apo mallahiti që takohen si alterime të kalkopiritit; sfaleriti shndrrohet në smitsonit, i cili është pak i qëndrueshëm në kushte atmosferike gjë që vështirëson gjetjen e tij në damba; galeniti vishet nga cipa angleziti (mineral shumë i qëndrueshëm në natyrë), gjë që e frenon kalimin e Pb në solucionet ujore; manganiti në piroluzit; dhe hematiti në gëtit.

O (ky i fundit varietet bakërmbajtës i melanteritit).

Piriti rezulton përgjegjësi kryesor për krijimin e shplarjes acide.



112

Damabat e luginës Fanit, kanë një potencial acid të konsiderueshëm. Nga ato mund të shlirohen 628,471 ton acid sulfurik (H2SO4

Si pasojë e shplarjes acide, nga dambat e luginës së Fanit, mund të shlirohen : rreth 2,655 ton Cu, 2,017 ton As, 1,108 ton Pb, 828 ton Zn, 160 ton Ni, 427 ton Mn, 3.5 ton Co, 364,646 ton Fe, dhe 207,471 ton S. Këto shifra flasin për potencialin toksik të jashtëzakonshëm të këtyre dambave.

), që ndihmon dhe mobilizon tretjen e metaleve të rënda Cu, As, Zn, Pb, Cd, etj.

Në sedimentet e ujrave rrjedhëse të lumit të Fanit, përqëndimi i metaleve të rëndë varion : Cu 40 – 3,135 ppm, As 91 – 120.46 ppm, Zn 68.73 – 2097.52 ppm, Pb 0.14 – 1.81 ppm, Mn 387 – 1008.55 ppm, Ni 27.64 – 76.1 ppm, Co 3.55 – 4.93 ppm, ndërsa Fe varion në kufijtë 4.38 – 16.31%. Këto përmbajtje të metaleve të rëndë në sedimente, janë rezultat i shplarjes acide të dambave dhe i transportit të shllamit të tyre. Disa prej elementëve i kalojnë disa herë vlerat e lejuara, duke paraqitur risk të lartë për jetën e gjallesave ujore dhe të sedimenteve që ndotin tokat për rreth luginës së Fanit.

Disa nga elementët e mësipërm metalorë, transportohen në distanca të largëta nga lumi i Fanit. Mbështetur në kimizmin e këtyre ujrave, është llogaritur ngarkesa e transportuar nga lumi i Fanit, për disa metale të rëndë dhe jonin SO4

-

a) Në dalje dambave të Repsit, në një vit transportohen : 3.09 ton Cu, 12.8 ton Zn, 136 ton Fe dhe 8,839 ton SO4-,

;

b) ndërsa në dalje të qytetit të Rubikut transportohen : 5.13 ton Cu, 13.93 ton Zn, 484 ton Fe dhe 27,158 ton jon sulfat (SO-

4

Nga analiza dhe vlerësimi i riskut mjedisor, rezulton se ekosistemi i luginës së Fanit në rajonin Reps – Rubik, është i dëmtuar rëndë nga industria nxjerrëse dhe përpunuese e bakrit, si në tjetërsimin e mjedisit nga një mjedis natyror në industrial, me ndikim të dhunshëm antropogjen, ashtu dhe në ndotjen nga metalet e rëndë. Përmbajtjet e tyre i kalojnë disa herë vlerat e lejuara në mjediset në të cilat ato përqendrohen si;

).

a) Përmbajtja e Cu, në dambat e luginës së Fanit, është deri në 13.4 herë më i lartë se vlera e intervenimit (ndërhyrjes), në ujrat rrjedhëse të minierave deri në 330 herë mbi vlerën e lejuar, në ujrat rrjedhëse të dambave deri në 400 herë më e lartë se vlerat e lejuara, në sedimentet e lumit të Fanit deri në 28 herë mbi vlerën e lejuar, dhe në ujrat e Fanit deri në 30.4 herë mbi vlerën e lejuar.

b) Përmbajtja e As, në dambat e luginës së Fanit, është deri në 71.3 herë më i lartë se vlera e intervenimit, në ujrat rrjedhëse të minierave deri në 19 herë mbi vlerën e lejuar, në sedimentet e lumit të Fanit deri në 3.65 herë mbi vlerën e lejuar.



113

c) Përmbajtja e Zn, në dambat e luginës së Fanit, është deri në 1.4 herë më i lartë se vlera e intervenimit, në ujrat rrjedhëse të minierave deri në 4.2 herë mbi vlerën e lejuar, në ujrat rrjedhëse të dambave deri në 480 herë mbi vlerën e lejuar, në sedimentet e lumit të Fanit deri në 2.56 herë mbi vlerën e lejuar, ndërsa në ujrat e Fanit përqendrimet e tij arrijnë deri në 2.4 herë mbi vlerën e lejuar.

d) Përmbajtja e Pb, në dambat e luginës së Fanit, është deri në 38 herë (damba nr.1 e Repsit) më i lartë se vlera e intervenimit, ndërsa Al arrin deri në 180 herë mbi vlerën e lejuar në uzinën e rafinimit të bakrit në Rubik.

Në tjetërsimin e mjedisit dhe prishjen e ekulibrave jetësorë të botës së gjallë bimore dhe shtazore, arrihet në këto konkluzione :

a) Janë mbi 50,000 m2

b) Në ekosistemin e kësaj lugine, janë 46.56 ha sipërfaqe industriale e kontaminuar me metale të rëndë, me ndikim të vazhdueshëm në ndotjen e mjedisit, e pa rehabilituar.

sipërfaqe e shpyllëzuar nga shpimet gjeologjike të kryera në rajonin e Repsit që favorizojnë shembjet dhe erozionin, në gjëndje të pa rehabilituar.

c) Rreth 1.73 milion ton “sterile”, të dambave të fabrikave të pasurimit, kanë rrëshqitur drejt e në lumin e Fanit, duke u bërë pjesë e sedimenteve të shtratit të tij.

Mbulimi me membranë i depozitimeve të dambave do të sjellë reduktimin e oksidimit të tyre, dhe minimizimin e shplarjes acide.

Pastrimi i kanaleve anësore të dambave si edhe i atyre të drenazhimit do të reduktonte shplarjen acide dhe do të zvogëlonte rrëshqitjen e materialit shllamor drejt lumit.

Krijimi i rezervuarëve për ujrat që përshkojnë dambat dhe kufizimi i tyre me mure prej gëlqerorësh, do të pengonte shkarkimin e një pjese të elementëve toksikë direkt në lumin e Fanit dhe fiksimin e “Cu” si mallahit.

Filtrimi i ujrave rrjedhëse të rezervuarëve nëpërmjet kloriteve dhe ceoliteve natyrale (gjerësisht të pranishëm në zonën e Mirditës), do të reduktonte akoma më shumë elementët toksikë në ujrat e Fanit, në sedimentet dhe tokat për rreth luginës me një kosto mjaft të ulët.

Për mbjelljen e shpateve të damabve, paraprakisht duhet të neutralizohet aciditeti, pasi në tokat acide, bimësia zhvillohet me ritme shumë të ngadalta.

Mbjellja e shpateve të dambave, duke penguar errozionin, jo vetëm do të pengojë shkarkimin e drejtpërdrejtë të masave shllamore direkt në lumë, por do të kufizonte mjaft edhe ekspozimin rishtas të materialeve të freskëta të dambave ndaj oksidimit.



114

8 LITERATURA 1. Bezhani V., Çakalli P., Turku I., Kati P., Avxhiu R., Zajmi A., Hoxha

L., Deda T., Daci A. (1980) - Studim tematiko- përgjithësues për përcaktimin e prognozës bakërmbajtese të vullkaniteve të Mirdites Qendrore - Veriore, në rrethet Mirditë – Pukë - Kukës. (AQGj, Tiranë).

2. Bazhella Gj. – Kultura minerare në Mirditë. 2004, 134 – 137. 3. Beqiraj E., Touray J.C., Muller F., Sinojmeri A. – Karakterizimi

mineralogjik i Ceoliteve të Munellës., Nafta Shqiptare. Nr. 2, 2004, 29 – 34. 4. Çina A. – Siezhenit, hedleit, kobaltin dhe alloklazit në mineralizimet

hidrotermale të brezit ofiolitik të Albanideve. Bul. Shk. Gjeol., Nr. 2, 1985, 67 – 91.

5. Daci A. - “Perspektiva e mineralizimeve sulfure të bakrit dhe shoqëruesve të tij, jashtë vendburimeve të zbuluara në rajonin Mushtë-Gurth Spaç-Spaç”. A. Q. Gj., Tiranë, 2004.

6. Deda T. (Disertacion) – Analizë metalogjenike e mineralizimeve sulfure të brezit të mineralizuar Qafe Mali Munellë- Reps. Fakulteti Gjelogji Miniera Tiranë, 2004.

7. Demi G. etj. (2004) – “Dambat e fabrikave të pasurimit dhe stoqet masive të sterileve në zonat minerare. Gjendja dhe hartimi i kuadrit ligjor për dambat”. (Arkivi i ITNPM, Tiranë).

8. Eden Center and Arnika (2002) – “Former copper plant, Rubik, Albania”, Toxics and Waste Programme. Chlumova 17, CZ-130 00 Praha 3, Czech.

9. Fani River Enviromental Rehabilitation Programme (Projekt shqiptaro-suedez) grup autoresh (1999) – (Arkivi i ITNPM, Tiranë).

10. Goskolli E. etj. (2003) – “Monitorimi i dambave të fabrikave të pasurimit dhe stoqeve masive sterile, sterileve të minierave në territorin e vendit tonë dhe hartimi i kuadrit ligjor për dambat”. – (Arkivi i ITNPM, Tiranë).

11. G. A. Burton, Jr. (2001) – “Sediment quality criteria in use around the world”. Institute for Environmental Quality, Wright State University, Dayton, Ohio 45435, USA.

12. Gurung S.R., Stewart R.B., Gregg P.E.H., Bolan N.S. (2000) – “An assesment of requirements of neutralizing materials of partially oxydised pyrite mine waste rock.” Ast. J. Soil Res., nr. 38, ff 329 – 344.

13. Gjata K., Shtjefanaku D., et.al (1979) – Rezultatet e punimeve komplekse në rajonin Livadhez – Derven – Shkopet. (AQGj, Tiranë).



115

14. Gjeografia fizike e Shqiperise, Grup autoresh (1991) – Botim i Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqiperisë, - (Qendra e Studimeve Gjeografike, Tiranë 1991).

15. Harta gjeologjike e Shqipërisë – grup autorësh, botim i ShGjSh, FGjM dhe INF, 2002, 412.

16. Hamer M., Graham R. C., Amrhein C., Bozhilov K. N. (2003) – “Dissolution of Ripidolite (Mg, Fe-Chlorite) in Organic and Inorganic Acid Solutions”. Soil Science Society of America Journal, nr.

17. Legisi M., Shtjefanaku D. Dr. Ded Kolndreu, N. Ndreca, Gj. Kaza (2000) - Harta gjeologjike dhe e pasurive minerale të rrethit Mirditë në shkallë 1:50,000 dhe teksti sqarues (AQGj, Tiranë).

67, ff 654-661.

18. Kati P., Çarçani T., Deda T., Sinoimeri A., Pjetri N. –

19. Kati P.

Mineralogjia dhe kimizmi i xeheroreve te Munellës, (Arkivi i ISPGJ, Tiranë, 1987, 172).

–

20. Kirov G., Filizova I., Petrov O.

Disa veçori kimiko-mineralogjike te mineraleve kryesore te pasurimit dytesor te bakrit ne vendburimet e Mirdites. Buletini i Shkencave Gjeologjike nr 3, 1988, ff. 67-74.

–21. Keith C.N. and Vaughan D. J. (2000) – “Sulphide oxidation in relation to

acid rock drainage”, in Environmental mineralogy : Microbial interactions, Anthropogenic influences, Contaminated land and Waste management. Eds. Cotter-Howells J.D., Campbell L.S., Valsami-Jones E., Batchelder M.

Natural Zeolites, Sofia, 1997

22. Kelsall G. H., Yin Q., Vaughan D. J. England K. E. R. (1996) – Electrochemocal oxydation of Pirite (FeS2

23. Kirov G., Filizova I., Petrov O. (1997) – Natural Zeolites, Sofia 1995.

) in acidic aqueous electrolytes. Mineral and Metal processing, nr. 96, ff. 131 – 142.

24. Manceau, A. (1995) – “The Mechanism of Anion Adsorption on Iron Oxides: Evidence for the Bonding of Arsenate Tetrahedra on Free Fe(O,OH)6

25. Nesbitt H.W. and Jambor J. L. (1998) – “Role of mafic minerals in neutralizing ARD, demonstrated using a chemical weathering methodology” in Modern approach to Ore environmental Mineralogy, vol 27, eds. Cabri L. J. and Vaughan D. J., Ottawa, Ontario 1998, ff. 403 – 421.

Edges.” Geochimica et Cosmochimica Acta, 59, ff. 3647-3653,

26. Nishimura T. Robins R. G. (2000) – Removal of Arsenic in the Gold-Cyanide Process. In : Minor Metals 2000. Ed. Young C. A. SME, Littleton CO, ff. 135 – 140,

27. Palencia I. R., Wan W., Miller J. D. (1991) – The electronical behaviour of a semiconducting natural pyrite in the presence of bacteria. Metall. Trans. B22, ff. 765 – 774.



116

28. Peza S., Peza V., (2011) – Një vlerësim mbi ndotjen mjedisore nga metalet e rënda. Konferenca Shkencore “Potencialet e burimeve natyrore, bazë për një zhvillim të qëndrueshëm”, Tiranë, 28-29 tetor 2011, fq. 319-324.

29. Prela M., Chiari M., and Marcucci M., (2000) – Jurasic radiolarian biostratigrafy of the sedimentary cover of the ophiolites in the Mirdita area (Albania); New data. Ofioliti, 25 (1), 55-62.

30. Qirinxhi A., Bezhani V., Uçi M., Mustafa F., Lula P. – Kushtet e lokalizimit te mineralizimit sulfur te bakrit dhe orjentimet e mëtejshme të kërkimit të tij, në rajonin Qafë Mali-Reps-Kalur. (AQGj, Tiranë, 1973).

31. Singer P. C., Stumm W. (1970) – Acide mine drainage : rate determining step. Science, 167, ff. 1121 – 1123.

32. Sinojmeri A. – Minéralogie et paragenèses du gisement volcanogène à Cu, Zn, Pb, Au, de Munelles, Mirdita Qendrore. Shqiperi. (Disertacion). Orléans, France. 1990, 144.

33. Sinojmeri A. (2003) – Mineralogjia e mjedisit (Leksione të shtypura për pasuniversitarët)

34. Sinojmeri A., Beqiraj E. (2002) – “Ceolitet e Munellës dhe karakterizimi i tyre” në Simpoziumi II – Materialet dhe përdorimi i tyre, Tiranë. F. 6.

35. Tashko A. (2003) – “Biogjeokimia dhe Mjedisi” (Fakulteti i Gjeologjisë dhe i Minierave, Leksione të përgatitura për pasuniversitarët).

36. Tashko A. (2006) – Gjeokimia. Ligjësi dhe zbatime. ((Fakulteti i Gjeologjisë dhe i Minierave, Departamenti i Shkencave të Tokës).

37. Torma A. E. (1988) – Leaching of metals. Biotechnology, 6B, ff. 367 – 390. VCH. Verlagsgesellschaft, Weinheim, Germany.

38. Waychunas, G.A. Rea, B.A. Fuler, C.C. and Davis, J.A. (1993) Surface Chemistry of Ferrihydrite: I EXAFS Studies of the Geometry of Coprecipitated and Adsorbed Arsenate. Geochimica et Cosmochimica Acta, 57, ff. 2251-2269.

39. Zaçaj M., Shallo m., Deda T., Daci A. Çina A. Alliu I. (2001) – Studimi monografik “Gjeologjia dhe metalogjenia e mineralizimeve sulfure të bakrit të Shqiperisë”, Arkiva e Institutit të Kërkimeve Gjeologjike, Tiranë.



117

ANEKS

9 MATERIALI FAKTIK I STUDIMIT

1. Kordinatat e vendmarrjes së provave në dambat e Repsit, të Rrëshenit, në Metalurgjinë dhe Uzinën e Rafinimit të bakrit në Rubik.

2. Analizat kimike të dambave. 3. Përmbajtja mestare të elementëve në dambat e luginës së lumit Fan i Vogël. 4. Volumet fizike të dambave dhe sasia e “sterileve” në ton. 5. Sasia e metalit në ton në dambat e luginës së Fanit 6. Kordinatat e provëmarrjes në stacionet e monitorimit në ujrat e lumit të Fanit

dhe në provat jashtë dambave 7. Analizat kimike të ujrave rrjedhëse të dambave dhe të ujrave të Fanit të Vogël

(rajoni Reps – Rubik). 8. Matjet e pH, të temperaturës dhe të konduktivitetit në stacionet e

provëmarrjes ujore (3 - 4 nëntor 2006). 9. Normativat e lejuara të shkarkimeve të lëngëta sipas VKM nr. 177, datë

31.03.2005 10. Studimi Mineralogjik a) Studimi dhe përshkrimi i anshlifeve (i shoqëruar me foto mikroskopike) b) Përshkrimi i kampioneve nga studimi në binokular (i shoqëruar me foto

mikroskopike).



118

1. Kordinatat e vendmarrjes së provave në dambat e Repsit, të Rrëshenit, në Metalurgjinë dhe Uzinën e Rafinimit të bakrit në Rubik

Tabela 1. Kordinatat e provëmarrjes damba nr. 1, Reps.

Nr. Provës X Y 3 4419492 4637864 4 4419489 4637851 5 4419486 4637837 6 4419428 4637874 7 4419560 4637823 8 4419549 4637821 9 4419538 4637821 10 4419528 4637821

Tabela 2. Kordinatat e provëmarrjes damba nr. 2, Reps. Nr. Provës X Y

13/06 4419010 4637769 14/06 4419006 4637754 15/06 4419001 4637740 16/06 4419011 4637722 17/06 4419021 4637707 18/06 4419012 4637699

Tabela 3. Kordinatat e provëmarrjes damba nr. 4, Reps. Nr. Provës X Y

11/06 4418877 4637685 12/06 4418878 4637665

Tabela 4. Kordinatat e provëmarrjes dambën Rrëshen. Nr. Provës X Y

19/06 4405673 4627250 20/06 4405667 4627236 21/06 4405660 4627223 22/06 4405653 4627210 23/06 4405648 4627198 24/06 4405648 4627184

Tabela 5. Kordinatat e provëmarrjes në Metalurgjinë Rubik.

Nr. Provës X Y 25/06 4398734 4627858 26/06 4398941 4627698



119

2. Analizat kimike të dambave

Tabela 6. Analizat kimike të provave të dambës nr. 1, Reps.

Numri i provës Përmbajta e elementëve në % Cu Zn Pb As S Fe

3 0.17 0.04 0.25 1.75 7.2 11.15 4 0.18 0.03 0.05 0.23 6.06 10.16 5 0.04 0.02 0.1 0.16 1.18 14.64 6 0.27 0.04 0.31 0.12 28.85 13.44 7 0.78 0.04 0.21 0.29 12.94 24.14 8 0.2 0.06 0.46 0.21 44.25 34.65 9 0.41 0.03 0.31 0.28 11.4 20.1 10 0.1 0.02 0.051 0.1 4.98 18.39

Reps 1* 0.132 0.0705 0.065 - 6.20 17.37 Mesatarja në % 0.25 0.039 0.2006 0.348 13.67 18.23

*Analiza të kryera nga ITNPM (2003)

Tabela 7. Analizat kimike të provave të dambës nr. 2, Reps. Numri i provës Elementët e analizuar në ppm

Cu Zn Mn Fe% Ni Co Pb As Cd 13/06 212.8867 99.3841 205.1016 20.1484 14.9481 1.7040 0.2687 54.0926 <0.1 14/06 187.6018 154.8573 375.3146 13.0471 25.4523 3.4167 0.8950 93.9078 <0.1 15/06 692.1557 113.7638 439.7043 13.2199 14.0049 5.4357 1.3276 128.8599 <0.1 16/06 120.7744 171.6451 641.7640 9.1487 256.2480 5.0542 0.4040 125.1926 <0.1 17/06 141.0803 130.5325 716.8700 9.7312 135.7404 3.1019 0.3271 77.7554 <0.1 18/06 307.7451 195.4822 736.5571 14.8383 210.3365 3.5253 2.7654 92.0018 <0.1

Mes. në ppm 277.0407 144.2775 519.2186 13.3500 109.4450 3.7062 0.9979 95.3017 Mesatarja në % 0.0277 0.0144 0.0519 13.3500 0.0109 0.0004 0.0001 0.0095 <0.1

Tabela 8. Analiza kimike të provave të dambës nr. 4, Reps.

Numri i provës

Elementët e analizuar në ppm Cu Zn Mn Fe% Ni Co Pb As Cd

11/06 796.0644 160.831 888.688 14.75687 359.6038 5.850291 0.468073 138.6892 <0.1 12/06 504.5223 76.5741 448.346 9.413844 173.7663 3.609279 0.276901 87.58835 <0.1

Shuma : 1300.587 237.405 1337.03 24.170714 533.3701 9.45957 0.744974 226.27755 Mes. në ppm 650.2934 118.702 668.517 12.0853 266.6851 4.7297 0.3724 113.1388 Mes. në % 0.065029 0.01187 0.06685 12.0853 0.02666 0.000473 3.724E-05 0.011314

Tabela 9. Analiza kimike të provave të dambës së Rrëshenit. Nr. Provës Elementët e analizuar në ppm

Cu Zn Mn Fe% Ni Co Pb As Cd 19/06 233.2303 105.4337 277.1036 16.5010 191.6956 1.8194 1.1090 58.9489 <0.1 20/06 343.8520 131.2793 244.2925 16.1538 561.4402 2.1352 2.1228 70.7464 <0.1 22/06 1530.7380 106.9550 21.4065 19.0838 20.2028 6.0546 4.1604 142.6066 <0.1 23/06 341.3639 130.9244 24.3841 16.7939 29.0691 1.6302 4.9010 60.9866 <0.1 24/06 536.3489 139.4066 119.6109 16.6418 412.8259 0.1719 4.8677 17.3870 <0.1 Mes. në ppm 597.1066 122.7998 137.3595 17.0348 243.0467 2.2935 3.4322 70.1351 <0.1 Mes. në % 0.0597 0.0123 0.0137 17.0348 0.0243 0.0002 0.0003 0.0070



120

Tabela 10. Analiza kimike e provës nr. 25 (stoku i minierës Rubik). Elementët Përmbajtja në ppm Përmbajtja në % Cu 211.9684 0.02120 Zn 204.4923 0.02045 Mn 870.2935 0.08703 Ni 29.09824 0.00291 Co 5.190917 0.00052 Pb 1.0607 0.00011 As 123.9311 0.01239 Cd <0.1

Tabela 11. Analizë kimike e provës nr. 26 (skorjet e metalurgjisë Rubik). Elementët Përmbajtja në ppm Përmbajtja ne % Cu 2111.61 0.21116 Zn 1760.714 0.17607 Mn 370.0298 0.03700 Ni 16.4663 0.00165 Co 5.16042 0.00052 Pb 0.257791 0.00003 As 120.8264 0.01208 Cd 0.795018 7.95018E-05

3. Përmbajtja mestare e elementëve në dambat e luginës së lumit Fan i Vogël

Tabela 12. Përmbajtja mesatre të elementëve në dambat e Repsit dhe të Rrëshenit. Damba Përmbajtja mesatare e elemntëve në %

Cu Zn Mn Fe Ni Co Pb As S Damba 1 0.2409 0.0386 16.9245 0.1733 0.3925 13.4709 Damba 2 0.027704 0.014428 0.051922 13.35 0.010945 0.000371 0.000099 0.00953 Damba 3 0.13 0.071 17.38 6.21 Damba 4 0.065029 0.01187 0.06685 12.0853 0.02666 0.000473 0.00003724 0.011314 D. Rrëshen 0.027704 0.014428 0.051922 13.35 0.010945 0.000371 0.000099 0.00953 Mes. % 0.117 0.0373 0.0524 15.81 0.0115 0.00037 0.0698 0.127 10.078

4. Volumet fizike të dambave dhe sasia e “sterileve” në ton Tabela 13. Volumet fizike* dhe rezervat në ton “sterile” të dambave të Repsit dhe Rrëshenit.

Emërtimi i Dambës Volumi në m Pesha volumore ton/m

3 Sasia në ton e “sterileve” 3

Damba nr. 1, Reps 303,000.00 1.82 551,460.00 Damba nr. 2, Reps 380,900.00 1.82 693,238.00 Damab nr. 3, Reps 364,115.00 1.82 662,689.30 Damba nr. 4, Reps 20,461.00 1.82 37,239.02 Damba Rreshen 167,270.00 1.82 304,431.40 Totali : 1,235,746.00 1.82 2,249,057.72

*Volumet fizike sipas Goskolli E. etj. (2003)



121

5. Sasia e metalit në ton në dambat e luginës së Fanit

Tabela 14. Sasitë e metalit në ton, të llogaritura për dambën nr. 1 të Repsit.

Elementët Përmbajtja në % “Sterilet” në ton Ton/metal

Cu 0.24091 551,460.00 1,328.52 Zn 0.03864 551,460.00 213.08 Pb 0.17327 551,460.00 955.51 As 0.3925 551,460.00 2,164.48 S 13.4709 551,460.00 74,286.63

Fe 16.9245 551,460.00 93,331.85

Tabela 15. Sasitë e metalit në ton, të llogaritura për dambën nr. 2 të Repsit.


Cu 0.027 693,298.00 187.19 Zn 0.014 693,298.00 97.06 Mn 0.052 693,298.00 360.51 Fe 13.35 693,298.00 92,555.28 Ni 0.011 693,298.00 76.26 Co 0.00037 693,298.00 2.57 Pb 0.000099 693,298.00 0.69 As 0.00953 693,298.00 66.07 Cd < 0.00001 693,298.00 < 0.069

Tabela 16. Sasitë e metalit në ton*, të llogaritura për dambën nr. 3 të Repsit.


Cu 0.13 662689.3 861.49609 Zn 0.071 662689.3 470.509403 Fe 17.38 662689.3 115175.4 S 6.21 662689.3 41153.0055 *Analizat kimike të kësaj dambe sipas Goskolli E. etj. (2003)

Tabela 17. Sasitë e metalit në ton*, të llogaritura për dambën nr. 4 të Repsit.


Cu 0.065 37,239.02 24.21 Zn 0.011 37,239.02 4.10 Mn 0.067 37,239.02 24.95 Fe 12.08 37,239.02 4,498.47 Ni 0.026 37,239.02 9.68 Co 0.00047 37,239.02 0.18 Pb 3.724E-05 37,239.02 0.01 As 0.011 37,239.02 4.10 Cd < 0.00001 37,239.02 < 0.0037



122

Tabela 18. Sasitë e metalit në ton*, të llogaritura për dambën e Rrëshenit.


Cu 0.0597 304,431.40 181.75 Zn 0.012 304,431.40 36.53 Mn 0.014 304,431.40 42.62 Fe 17.03 304,431.40 51,844.67 Ni 0.024 304,431.40 73.06 Co 0.00023 304,431.40 0.70 Pb 0.000343 304,431.40 1.04 As 0.00701 304,431.40 21.34 Cd < 0.00001 304,431.40 < 0.0304

Tabela 19. Kordinatat e provëmarrjes në ujrat rrjedhëse të dambave.

Nr. Provës X Y Prova 1 (Damba nr. 3 Reps) 4418927 4637223 Prova 2 (Damaba Rrëshen) 4405609 4627092 Prova 3 (Metalurgjia Rubik) 4399006 4627608

6. Kordinatat e provëmarrjes në stacionet e monitorimit në ujrat e lumit të Fanit dhe

në provat jashtë dambave

Tabela 20. Kordinatat e provëmarrjes në ujrat e lumit të Fanit (stacionet e monitorimit). Stacioni X Y

1 422833.21 4636236.3 2 420471.37 4635454.9 3 419650.52 4636043.3 4 419333.02 4635897.8 5 418489.33 4635058.4 6 416636.97 4633690.5 7 405586.95 4625331.9 8 405236.89 4625476.3 9 398836.98 4625766.4 10 398761.78 4624261.5 11 398679.27 4621382.8

Tabela 21. Kordinatat e provëmarrjes në tokë, jashtë territorit të dambave. Nr. Provës X Y Steril 1, (Tek Ura e Repsit) 4418581 4637154 Steril 2, (Në afërsi të dambës Rrëshen 4405580 4627198

7. Analizat kimike të ujrave rrjedhëse të dambave dhe të ujrave të Fanit të Vogël

(rajoni Reps – Rubik)

Tabela 22. Analizat kimike të ujrave rrjedhëse të dambave.

Numri i Provës Përmbajtja e elementeve në mg/l pH Fe Cu Zn Co SO4

Stacioni 3 (Sefta e Spaçit) -

5.18 0.95 0.08 0.052 - 124.3



123

Prova 1 (Damba 3, Reps) 6.17 58.28 0.004 0.015 - 387.2 Prova 2 (Damaba Rrëshen) 7 0.42 0.003 0.008 - 35.39 Prova 3 (Metalurgjia Rubik) 7 0.32 0.31 0.387 0.022 141.14

Tabela 23. Rezultatet e provave të analizave ujore të marra më datë 25.05.2006 (Fani i Vogël)

Nr. Numri proves

Permbajtja e elementeve ne mg/l Fe Cu Zn Co Ni Pb Cd Cr SO4- pH

1 1 - - - - - - - - 1.646 8.09 2 2 - - - - - - - - 12.76 7.99 3 3 0.22 0.31 0.4 0.022 - - - - 222.62 4.30 4 4 1.12 0.004 0.159 - - - - - 37.45 6.64 5 5 0.22 0.003 0.005 - - - - - 12.75 7.67 6 6 0.05 0.007 0.017 0.022 - - - - 11.93 7.24 7 7 1.93 0.003 0.036 - - - - - 343.60 7.46 8 8 0.12 0.002 - 0.022 - - - - 15.64 8.28 9 9 0.42 0.002 - - - - - - 16.05 8.39 10 10 0.12 0.007 0.015 - - - - - 16.46 8.34 11 11 0.017 0.002 0.002 - - - - - 19.75 8.48

Tabela 24. Rezultatet e provave të analizave ujore të marra më dt. 3-4.11.2006 (Fani i Vogël).

Nr. Numri provës Permbajtja e elementeve ne mg/l Fe Cu Zn Co Ni Pb Cd Cr SO4- pH

1 1/06 - - - - - - - - 6.17 7.09 2 2/06 - 0.547 0.295 0.109 - - - - 4.53 7.00 3 3/06 0.95 0.08 0.052 - - - - - 124.30 5.18 4 4/06 6.26 0.007 0.166 - - - - - 31.69 6.79 5 5/06 0.44 0.012 0.057 - - - - - 30.04 6.64 6 7/06 32.48 0.002 0.02 - - - - - 553.88 5.9 7 8/06 0.42 0.003 0.008 - - - - - 35.39 7.00 8 9/06 0.53 0.002 0.004 - - - - - 23.044 6.42 9 10/06 0.54 - 0.004 - 0.03 - - - 20.58 7.00 10 11/06 0.53 - - - - - - - 21.40 7.18 11 Rreps D.3-1/06 58.28 0.004 0.015 - - - - - 387.20 6.17 12 Rreshen Pr.2 13.68 - - - - - - - 495.45 3.21 13 U.Rubik Pr.3 0.32 0.31 0.387 0.022 - - - - 141.14 7.00

Tabela 25. Rezultatet e analizave kimike në pikat jashtë dambave

Nr. Nr. Provës Elementët e analizuar në ppm Cu Zn Mn Fe% Ni Co Pb As Cd

1 Steril 1 125.87 167.75 589.15 3.87 182.89 5.13 0.75 124.10 0.18 2 Steril 2 213.57 111.83 564.21 8.59 3489.92 2.34 2.66 65.46 <0.1 8. Matjet e pH, të temperaturës dhe të konduktivitetit në stacionet e provëmarrjes

ujore (3 - 4 nëntor 2006) Tabela 26. Matjet e pH dhe të konduktivitetit në stacionet e provëmarrjes ujore në luginën e Fanit (3-4 nëntor 2006) Stacioni nr. Vendndodhja pH i matur Temperatura Konduktiviteti



124

1. Mashtërkorë (mbi shkollën) 8.2 8.8 257 0 2. Ura Mashterkorë (Eksp. ) 8.52 8.1 252 0 3. Sefta e Spaçit (afër derdhjes) 4.97 6.6 315 0 4. Damba nr. 1 Reps 7.05 8.4 295 0 5. Poshtë urës Repsit 100 m 7.88 8.6 273 0 6. Rrjedha e Dambës 3, Reps 6.81 14.2 850 0 7. Rrjedha dambës Rreshen, 6.87 12.3 1180 0 8. Ura e Fanit Rrëshen 6.82 7.7 298 0 (Prova 2) Sheshi i dambës Rrëshen 3.05 9.9 1129 0 (Prova 3) Metalurgjia Rubik 8.03 11.8 613 0 11. Uzina e Raf. Rubik 8.13 9.8 259 0 12. Poshtë fshatit Fierzë 7.96 10.3 268 0

9. Normativat e lejuara të shkarkimeve të lëngëta sipas VKM nr. 177, datë 31.03.2005 Tabela 27. Normativat e lejuara të shkarkimeve të lëngëta dhe kriteret e zonimit të mjediseve ujore pritëse sipas V.K.M. nr. 177 dt. 31.03.2005. Elementët pH Norma e lejuar Bakri 6-9 0.5 mg/l Zinku 6-9 1.0 mg/l Hekuri 6-9 3.5 mg/l



125

10. Studimi Mineralogjik

Anshlifet e përgatitura sipas stacioneve të provëmarrjes ujore, përfaqësojnë provat llumore të marrë në këto stacione.

a) Studimi dhe përshkrimi i anshlifeve :

Stacioni nr.1, anshlifi 1: Në coprat shkëmbore kryesisht vërehen; gabro, gabro diabaze dhe vullkanite, kanë kokrriza kryesisht me madhësi që varion nga 0.1 – 0.2 mm e më shumë, por ka dhe me dimensione më të vogla. Shpesh coprat e vullkaniteve përmbajnë pikëzime sulfuresh, ndërsa 0.5% të kampionit e zë magnetiti dhe magnetit - ilmeniti (titanomagnetiti). Magnetiti shpesh paraqitet i tjetërsuar në gëtit. Mineralet sulfure përbëjnë një sasi më të vogël të kampionit se sa magnetiti, ato përfaqësohen kryesisht nga piriti, rrallë ndonjë copë kalkopiriti, kur ajo është në përmasa të mëdha. Madhesia e kokrrizave të sulfureve varion nga 0.05 – 0.2 mm. Në fragmentet shkëmbore, takohen dhe kaërthime të mineraleve të manganit, thellësisht të alteruara, anizotropi e fuqishme dhe formimet relativisht të zgjatura tregojnë se kemi të bëjmë me Manganit (γ - MnO(OH), i cili është alteruar në një mineral kriptokristalor, që e zëvëndson ate sipas plasaritjeve dhe çarjeve me reflekse të brendshme të shumta kafe të errët, anizotrop, karakteristike qe tregon se kemi të bëjmë me piroluzit. Vërehen mikrosfera të bakrit nativ me përmasa 30 mikron. Foto 1-7, Kokrrizë mangani në shkëmb, obj. 10X, np. Foto 1-8, Vihet re anizotropia e manganit, obj. 10X, nk. Foto 1-9, Anizotropia e manganit, obj. 20X, nk. Foto 1-10, idem me 1-7 por me obj. 20X, np. Foto 1-11, Pirit i alteruar, obj. 20X, np. Foto 1-12, obj. 20X, me np. – Au. Foto 1-13, obj. 50X, me np. Cu-nativ. Stacioni nr.2, anshlifi 2: Shkëmbi paraqitet shumë i tjetërsuar. Kokrrizat e magnetitit janë rreth 0.1mm, po ashtu dhe sulfuret të përfaqësuara nga piriti takohet i tjetërsuar në gëtit, më rrallë takohet kalkopiriti etj. (Në këte anshlif takohet dhe një kokrrizë ari). Takohen gjithashtu copa titanomagnetiti të cilat zënë rreth 1% të masës së kampionit. Kokrrizat e piritit kanë madhësi që varion nga 0.1 – 0.2 mm. Takohen dhe kokrriza ilmeniti. (Shtohen dhe nr. e fotove).



126

Stacioni nr.3, anshlifi 3: Në këte kampion, përmbajtja e sulfureve është më e madhe se tek kampionet 1 dhe 2 të përshkruara si më sipër. Përmasat e coprave të piritit janë 0.2 – 0.5 mm, por përveç kokrrizave të lira të piritit, takohen dhe mikrokristale shpesh kubike të piritit, të kapërthyera në copa shkëmbore (ndoshta vullkanite), por në këte rast, madhësia e tyre është më e vogël se 0.1 mm. Kalkopiriti takohet në kokrriza të veçanta me përmasa rreth 0.2 mm, por i kapërthyer në shkëmb. Kokrrizat e magnetitit kanë përmasa që shkojnë deri në 0.5 mm dhe përfaqësohen kryesisht titanomagnetiti me teksturë rrjetore, kokrrizat janë gjysëm të rrumbullakosura, shpesh paraqiten me forma trekëndore me qoshe të rrumbullakosura, që me sa duket ju korespondon kristaleve fillestare të magnetitit. Kampioni 3-4, kalkopirit me inkluzion piriti të alteruar, np, obj. 20X, ka dhe sfalerit. Stacioni nr.4, anshlifi 4: Ka përmbajtje deri në 2% sulfure të masës së kampionit. Copat e shkëmbit janë të mëdha dhe dalin nga fusha e mikroskopit. Kokrrizat e piritit varijojnë nga 0.1 – 0.5 mm. Janë të shpërndara pothuajse uniformisht në të gjithë masën e kampionit. Ato paraqiten nga të patjetërsuara, në shumë të tjetërsuara, ndërkohë që në këte kampion kokrrizat e magnetitit janë bërë shumë të rralla. Stacioni nr.5, anshlifi 5: Në këte kampion sulfuret janë shumë të pakta, dallohen disa kokrriza të veçanta magnetiti dhe titanomagnetiti. Kokrrizat e sulfureve duken mjaft të alteruara, duket sikur ka mbetur vetëm zemra e tyre e pa prishur. Kokrrizat e pirirtit kanë përmasa që varijojnë nga 0.1 – 0.5 mm. Copat shkëmbore janë të mëdha dhe dalin jashtë fushës së objektivit. Në këto copa takohen kryesisht ilmenit dhe okside të Fe, kokrrizat më të mëdha të sulfureve takohen në materialin çimentues të kokrrizave shkëmbore. Kryesisht takohet pirit dhe më pak manganit e sfalerit, ky i fundit i alteruar pjesërisht në ZnSO4Foto 5-3, manganit anizotrop, obj. 5X.

.

Foto 5-4, manganit anizotrop, dhe sfalerit me nk, dhe obj. 5X. Foto 5-5, 10X, np. Foto 5-6, manganit anizotrop, obj. 10X, nk. Foto 5-7, Pirit i alteruar, gëtit. Foto 5-8, mikroinkluzione sfaleriti në një copë shkëmbore, np.



127

Stacioni nr.7, anshlifi 7: Kampioni është i mbushur me pikëzime mjaft të imta sulfuresh, kryesisht pirit me përmasa 0.05 mm, duket mjaft i grimcuar por pak i alteruar. Përveç piritit vërehen dhe kokrriza kalkopiriti, me përmasa shumë të imta dhe ky mjaft i fragmentuar. Takohet dhe ndonjë grimcë piriti me dimensione më të mëdha (0.1 mm). Pra, Py varion nga 0.05 – 0.1 mm. Kalkopiriti vërehet në kokrriza shumë të imta. Takohet dhe gëtit. Në kampion vërejmë dhe mjaft oolite të formuara gjatë precipitimit në dambë të produkteve të alterimit. Kalkopiriti është transformuar në kalkozinë. Foto 7-7, kalkopirit i alteruar, obj. 20X, np, (kalkozinë ?). Cpy i alteruar (∞0.015 mm). Stacioni nr.8, anshlifi 8: Ka kokrriza titanomagnetiti me thupra ilmeniti (në copat shkëmbore), kokrriza kalkopiriti dhe piriti. Takohen dhe fragmente kokrrizash kollomorfe të piroluzitit. Copat e piroluzitit arrijnë deri në 0.35 mm në zgjatje dhe 0.1 mm, në gjerësi. Foto 8-12, piroluzit kollomorf, obj. 20X, np. Foto 8-13, Pamje e kristalit tetraedrik të kalkopiritit, obj. 20X, np. Stacioni nr.9, anshlifi 9: Në materialin skorje të metalurgjisë së Rubikut, takohen inkluzione sterile të bakrit nativ. Ndonjëherë bakri nativ shfaqet i alteruar, vende vende takohen fragmente skorje, ku copat jo metalore (silicore), çimentohen nga material i pasur me bakër. Në disa raste format e bakrit nativ, ndjekin formën e shkrirjes.



128

Stacioni 1, kampioni nr. 1

Kampioni 1.1. Pirit – Magnetit, (obj. 5x). Kampioni 1_2. Kokrrize magnetiti e alteruar (pa analizator), (obj. 10x).

Kampioni 1_4, (obj. 10x).

Kampioni 1_1a. Ilmenit i gërryer (10x).

Kampioni 1_6. Ilmenit me ndërtim kristalor

Kampioni 1_5 Ilmenit i alteruar, (obj. 10x).



129


Kampioni 2_1. Pirit i transformuar në gëtit. (obj. 10x) Kampioni 2_2. Pirit i transformuar në gëtit. (obj. 20x)

Kampioni 1_9. Manganit i zëvendësuar nga piroluzit me nikole kryq. Shenja 50 µmm

Kampioni 1_10. Manganit i zëvendësuar nga piroluzit me nikole paralele. Shenja 50 µmm

Kampioni 1_12 Au nativ. me nikole paralele Shenja 50 µmm

Kampioni 1_11a. Pirit i alteruar me nikole paralele Shenja 50 µmm



130



Kampioni 4_1. Kokrriza piriti të alteruara. (obj. 5x) Kampioni 4_2. Kokrriza piriti me alterim të

ndryshëm (obj. 5x)

Kampioni 3_3. Kokrriza piriti. (inkluzione). (obj.10x)

Kampioni 3_1. Disa kokrriza piriti. (obj. 5x) Kampioni 3_2. Titanomagnetit i alteruar. (obj. 10x)

Kamp. 3_4 Kalkopirit me inkluzion Py, të alteruar dhe me mikrokristale sfaleriti (rrethuar), np.Shenja 50 µmm



131

Stacioni 4, kampioni nr. 4a

Kampioni 4a_2. Kubik piriti me nikole kryq. (obj. 20x)

Kampioni 4a_3. Hematit – Ilmenit, me nikole kryq, (obj. 20x)

Kampioni 4_5. Kube te alteruara piriti. (obj. 10x)

Kampioni 4_3. Ne një cope të madhe shkëmbi gjënden kube piriti (obj. 5X)

Kampioni 4_4. Kub i alteruar piriti. (obj. 20x)

Kampioni 4a_1. Kubik piriti i alteruar (i kthyer në gëtit), (obj. 20x)



132


Kampioni 5_2. Pirit dhe magnetit. (Obj. 5X) Kampioni 5_3. Manganit (anizotrop) + Sph, (obj. 5x). nk.

Kampioni 5_5. Manganit, (obj. 10x), np. Kampioni 5_6. Manganit anizotrop, (obj. 10x), nk.

Kampioni 4a_4. Pa nikole kryq (hematit-ilmenit) Kampioni 4a_5. Titanomagnetit, me nikole kryq (obj. 10x) Kampioni 1 4 Obj



133


Kampioni7_1. Pirit, kalkopirit, magnetit, (obj.10x) Kampioni 7_2. Pirit, kalkopirit, magnetit, (obj. 20x)

Kampioni 7_3. Oolit jometalor, (obj.5x) Kampioni 7_4. Gëtit në qendër, (obj.5x)

Kampioni 5_7 Pirit i alteruar, Obj. 20x. np. Kampioni 5_8. Mikroinkluzione Sph. në një cope shkëmbore (obj. 10x), np.



134


Kampioni 8_2. Thupra ilmeniti dhe gëtit Kampioni 8_3. Thupra ilmeniti, pirit dhe Cp, (obj. 5x)

Kampioni 7_6. Pamje e përgjithshme, (obj.5x) Kampioni 7_5. Gëtit me zgavra, (obj.10x)

Kampioni 7_7. Kalkopirit i alteruar. (Obj. 20X), np. Kampioni 8_1. Pirit dhe thupra ilmeniti (obj.5x)



135

Kampioni 8_6. Reflekset e brendshme të gëtit, (obj.10x)

Kampioni 8_5. Konkrecion gëtiti + Py + Cp, (obj.5x)

Kampioni 8_4. Pirit dhe kalkopirit (obj.5x)

Kampioni 8_7. Pamje e përgjithëshme, (obj.5x)

Kampioni 8_8. Oolit me unaza reaksioni +dejza ilmeniti, (obj.5x)

Kampioni 8_9. Hidrokside Fe + hematite, (obj. 10x)



136


Kampioni 9_1. Baker (Cu) nativ në skorie, (Obj.20X)

Kampioni 9_2 Sfera Cu nativ në skorie, (obj. 5x)

Kampioni 8_12. Piroluzit kollomorf. (obj.20x).

Kampioni 8_10. Ndërtim zonal në hidrokside, (obj.5x)

Kampioni 8_11. Alterim i hematitit në hidrokside të Fe, (obj.10x)

Kampioni 8_13. Prerje e kristalit tetraedrik te kalkopiritit (obj.20x), np.



137

b) Përshkrimi i kampioneve nga studimi në binokular Kampioni 11/06 Damba Reps) : Në damba kemi minerale magnetikë, të cilat formojnë zingjirët e magnetitit dhe të mineraleve jo metalorë me inkluzione magnetite. Fraksioni Magnetik : Kampioni 11/06, foto 1 – Fraksioni magnetik, (obj. 32X), zinxhir kromiti me magnetit te kromitizuar dhe zingjir i formuar nga minerale jo metalor me inkluzione magnetiti. Kampioni 11/06, foto 2 - Fraksioni magnetik, (obj.32X), kuarc gri me mikroinkluzione magnetiti dhe një inkluzion kalkopiriti. Kampioni 11/06, foto 3 – Pirotinë, magnetit dhe kuarc me inkluzione magnetiti, (obj. 32X). Fraksioni Elektro : Vërehen minerale shkëmbformuese, midis tyre ka dhe smitsonit (karbonat zinku) dhe kalkopirit. Foto 4, fraksioni elektro, (obj. 32X), kalkopirit. Foto 5, fraksioni elektro, (obj.32X), arsenopirit. Foto 6, fraksioni elektro, (obj. 32X), smitsonit i zhvilluar në faqen tetraedrike të një sfaleriti. Foto 7, fraksioni elektro, (obj. 32X), smitsonit. Fraksioni Mbetje (i rëndë) : Foto 8, fraksioni mbetje i rëndë, (obj. 32X), kokrriza piriti. Foto 9, fraksioni mbetje i rëndë, (obj. 32X), kokrriza kalkopiriti. Foto 10, fraksioni mbetje i rëndë, (obj. 32X), kokrriza piriti (dy kube Py).

Kampioni 9_3. Cu native dhe metale në skorie, (obj.5x)

Kampioni 9_4. Copa skorieje të çimentuara nga material i pasur me Cu, (obj.5x)



138

Foto 11, njësoj me 10, kamer e zbërthyer. Foto 12, kamer e zbërthyer, kalkopirit ksenomorf. Foto 13, fraksioni magnetik, (obj. 32X), magnetite (grumbuj kokrrizash magnetiti). Kampioni 22/06 (Damba Rrëshen): Fraksioni Magnetik : Foto 14, fraksioni magnetik, (obj. 32X), zingjir magnetiti. Foto 15, Me kaer të zbërthyer, magnetite dhe një kokrrizë shkëmbformuese me pirotinë dhe sferë magnetike. Fraksioni Elektro : Foto 16, fraksioni elektro, (obj. 32X), pirotinë. Foto 17, fraksioni elektro, (obj. 32X), kalkopirit. Foto 18, fraksioni elektro, (obj. 32X), kalkopirit. Foto 19, fraksioni elektro, (obj. 32X), hematit. Foto 20, fraksioni elektro, (obj. 32X), prustit (mineral i argjendit). Foto 21, Me kamer të zbërthyer, Prustit (As, Ag, S), (obj.32X). Foto 22, fraksioni elektro, (obj. 32X), kromit dhe ngjitur një kokrrizë piriti. Fraksioni Mbetje : Foto 23, fraksioni mbetje, (obj. 32X), arsenopirit. Foto 24, fraksioni mbetje, (obj. 32X), kalokopirit + pirit. Foto 25, fraksioni mbetje, (obj. 32X), kalkopirit + pirit + realgar. Metalurgjia Rubik Fraksioni Magnetik : Foto 26, fraksioni magnetik, (obj. 32X), sfera metalurgjike hekurore. Fraksioni Elektro : Foto 27, fraksioni magnetik, (obj. 12.5X), fragmente skorie. Fraksioni Mbetje : Foto 28, (obj. 12.5X), forma rrjedhëse skorie



139

Stacioni 9, Kampioni nr. 9 : Fraksioni Magnetik : Foto 29, (obj. 20X), një copë skorie e veshur me mallahit. Foto 30, (obj. 32X), mallahit. Fraksioni Elektro : Foto 31, fraksioni elektro. (obj. 32X), agregat kristalesh piriti. Foto 32, (obj. 20X), agregat kristalesh piriti. Foto 33, (obj. 32X), sfera metalurgjike me cipë mallahiti. Foto 34, (obj. 32X), sfera metalurgjike. Stacioni 3, Kampioni nr. 3 : Fraksioni Elektro : Foto 35, (obj. 32X), kokrriza piriti + kalkopiriti. Fraksioni Mbetje : Foto 36, (obj. 32X), pirit + piroluzit. Agregat piroluziti dhe kristal kubik piriti. Foto 37, idem 36, (obj. 20X). Stacioni 5, Kampioni nr. 5 : Fraksioni Magnetik : Foto 38, (obj. 20X), zingjir magnetitesh. Fraksioni Elektro : Foto 39, (obj. 32X), granat, kromit dhe pirit. Fraksioni Mbetje : Foto 40, (obj. 32X), pirit (kub oktaedrik). Foto 41, (obj. 32X), pirit (kub oktaedrik). Foto 42, (obj. 32X), kalkopirit në mes të piritit. Stacioni 7, Kampioni nr. 7 : Foto 43, fraksioni elektro, (obj. 32X), pirit. Foto 43, fraksioni mbetje, (obj. 32X), pirit. Shënim : Kampionet nr. 9, 3, 5, dhe 7, përfaqësojnë material shlihor nga llumrat e stacioneve të provëmarrjes ujore.



140

Kampioni 11/06, damba Reps

Kamp. 11_06, foto 1, fraksioni magnetik, zinxhirë magnetiti (djathtas) dhe mineralesh jometalorë me inkluzione magnetiti (majtas).

0,2mm

Kamp. 11_06, foto 2, fraksioni magnetik, magnetit me inkluzione piriti..

0,2mm

Kamp.11/06, foto 3, fraksioni magnetik, fraksion shkëmbor me pirit dhe magnetit

0,2mm

Kamp. 11/06, foto 4, fraksioni elektro, fragment kristali kalkopiriti

0,2mm

Kamp. 11/06, foto 5, fraksioni elektro, arsenopirit

0,2mm

Kamp. 11/06, foto 6, fraksioni elektro, smitsonit Zn[CO]3 mbi tetraedër sfeleriti.

0,2mm



141

Kamp. 11/06, foto 7, fraksioni elektro, smitsonit Zn[CO]3

0,2mm

Kamp.11/06, foto 8, fraksioni mbetje, fragmente kristalesh piriti

0,2mm

0,2mm

Kamp. 11/06, foto 9, fraksioni mbetje, kokrriza piriti dhe kalkopiriti midis mineraleve jometalorë

Kamp. 11/06, fraksioni mbetje, foto 10, agregatë kristalesh kubikë të piritit

0,2mm

Kamp. 11_06, foto 11, fraksioni mbetje, agregate kristalesh kubikë të piritit

Kamp. 11_06, foto 12, fraksioni mbetje, kalkopirit ksenomorf.

0,15mm



142

Kampioni 22/06, damba Rrëshen

Kamp. 22/06, foto 14, fraksioni magnetik, zingjirë magnetiti dhe mineralesh jometalorë me inkluzione magnetiti.

0,2mm

Kamp. 22/06, , foto 15, fraksioni magnetik, magnetit dhe sfere hekurore

0,2mm

0 2m

Kamp. 22/06, foto 16, fraksioni elektro, pirotinë

0,2mm

Kamp. 22/06, foto 17, fraksioni elektro, fragment kristali kalkopiriti.

0,2mm

Kamp. 22/06, foto 18, fraksioni elektro, fragment kristali kalkopiriti

0,2mm

Kamp. 22/06, foto 19, fraksioni elektro, hematit

0,2mm



143

Kamp. 22/06, foto 20, fraksioni elektro, prustit

0,2mm

Kamp. 22/06, foto 21, fraksioni elektro, prustit

0,15mm

Kamp. 22/06, foto 22, fraksioni elektro, fragmente kristalesh kromiti

0,2mm

Kamp. 22/06, foto 23, fraksioni mbetje, fragmente kristalesh kromiti

0,2mm

Kamp. 22/06, foto 24, fraksioni mbetje, fragment kalkopiriti (rrethi i kuq) dhe piriti (rrethi blu)

0,2mm

Kamp. 22/06, foto 25, fraksioni mbetje, fragment kalkopiriti (rrethi i kuq) dhe piriti (rrethi blu)

0,2mm



144

Kampioni 26/06, metalurgjia Rubik

Shkalla obj. 32x Shkalla obj. 12.5x

Kamp. 26/06, foto 26, fraksioni mbetje, zinxhir i formuar nga sfera hekurore magnetike, (obj. 32x)

0,2mm

Kamp. 26/06, foto 27, fraksioni elektro, skorie metalurgjike, (obj. 12.5x)

0,5mm

Kamp. 21/06, foto 28, fraksioni mbetje, skorie metalurgjike Rubik (obj. 12.5x)

0,5mm

Shkalla objektiv 32 x, kamer e zbërthyer



145

Kampionet nr. 3, 5, 7, 9 (të stacioneve të provëmarrjes llumore)

Kamp.3, foto 35, fraksioni elektro, Py + Cpy, (obj. 32x).

Py

Cpy

Kamp. 3, foto 36, fraksioni mbetje, Py + Piroluzit, (i rrethuar me te kuq), (obj 32x).

Py

Kamp. 3, foto 37, fraksioni mbetje, Py + Piroluzit, (obj. 20x).

Kamp. 5, foto 38, fraksioni magnetik, zinxhir magnetiti, (obj 20x).

Kamp. 5, foto 39, fraksioni elektro, Cr+Gr+Py, (obj 32x).

Kamp. 5, foto 40, fraksioni mbetje, Py kuboktaedrik, (obj 32x).



146

Kamp. 7, foto 44, fraksioni mbetje, pirite, (obj. 32x)

Kamp. 5, foto 42, fraksioni mbetje, Cpy në mes te piriteve, (obj. 32x).

Kamp. 5, foto 43, fraksioni elektro, pirite, (obj. 32x).

Kamp. 9, foto 30, fraksioni magnetik, mallahit, (obj. 32x)

size: 9.04 mb

Documents