1

SIGURIA NJERËZORE NË KOSOVË:ANË TJETËR E SIGURISË KOMBËTARE ?Prishtinë, Kosovë, Tetor 2016

HUMAN SECURITY IN KOSOVO:THE OTHER SIDE OF NATIONAL SECURITY ?Prishtina, Kosovo, October 2016

3

SIGURIA NJERËZORE NË KOSOVË:ANË TJETËR E SIGURISË KOMBËTARE ?Prishtinë, Kosovë, Tetor 2016

4 5

Titulli: Siguria njerëzore në Kosovë: anë tjetër e sigurisë kombëtare ?Përpiluar nga: Julie ColemanPërkthyer nga: Artan SadikuRedaktuar nga: Besa Kabashi-Ramaj, MPIAViti i botimit: Tetor 2016Dizajni dhe shtypi: RamaPrintKatalogimi në botim – (CIP) 343.21(496.51); Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës;Numri ndërkombëtar i standardizimit të librit ISBN 978-9951-640-08-4; Botim i Qendrës për Hulumtim, Dokumentim dhe Publikim (QHDP). Të gjitha të drejtat e rezervuara. Asnjë pjesë e këtij publikimi nuk guxon të riprodhohet, të ruhet në ndonjë sistem të ruajtjes së të dhënave apo të transmetohet, në asnjë formë apo mënyrë elektronike, mekanike, fotoko-pjuese, incizuese apo tjetër, pa pëlqimin paraprak me shkrim nga ana e botuesit.Botuar nga: Qendra për Hulumtim, Dokumentim dhe Publikim (QHDP);Rr. Garibaldi, Hyrja 2, Nr 17, 10000, Prishtinë, Republika e KosovësTel: +377 45 321 545; info@crdp-ks.org; www.crdp-ks.orgTirazhi i ekzemplarëve të botuar: 100

Title: Human Security in Kosovo: The other side of national security?Authors: Julie ColemanTranslated by: Artan SadikuEditor: Besa Kabashi - Ramaj, MPIAPublished: October 2016Design and Print: RamaPrintCataloging in publication – (CIP) 343.21(496.51); National and University Library of Koso-vo;ISBN 978-9951-640-08-4; A publication of the Centre for Research, Documentation andPublication (CRDP). All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the publisher.Published by: Centre for Research, Documentation and Publication (CRDP);Str. Garibaldi, Entrance 2, No.17, Prishtine, 10000, Republic of KosovoTel: +377 45 321 545; info@crdp-ks.org; www.crdp-ks.orgCirculation published: 100

Përmbajta e këtij publikimi pasqyron pikëpamjet dhe mendimet e autorëve që janë përgjegjës për faktimin dhe saktësinë e të dhënave të prezantuara këtu. Pikëpamjet dhe mendimet e shprehura këtu, nuk i paraqesin ato të “Komisionit Evropian”.

The content of this publication reflects the views and opinions of the authors, who are responsible for the facts and accuracy of the data present herein. The views and opinions expressed here do not necessarily represent those of the European Commission.

6 7

I. HYRJEPër këto 17 vite që nga fundi i konfliktit në Kosovë, fokusi i shumë prej përpjekjeve, si të akterëve vendas ashtu edhe të atyre të komunitetit ndërkombëtar kanë kaluar nga ndërtimi i paqes në ndërtimin e shtetit. Duke qenë fillimisht të zënë me nevojën urgjente për të ndaluar dhe për të parandaluar përsëritjen e konfliktit të dhunshëm, Kosova tani ka arritur një nivel të stabilitetit në zhvillimin e vet, ku konflikti i përhapur i dhunshëm nuk është më një kërcënim i menjëhershëm. Tani, vëmendja e akterëve në të gjitha nivelet është, dhe duhet të jetë, e përqëndruar në zhvillimin e Kosovës si shtet funksional: një shtet i aftë dhe i gatshëm për të përmbushur detyrat dhe obligimet e veta ndaj qytetarëve të vet.

mangësi të konsiderueshme nga ana e shtetit. Këto mangësi gërryejnë themelin e mirëqenies fizike, materiale dhe psikologjike të qytetarëve. Për më tepër, në shumë raste ato janë aq të zakonshme sa që edhe janë normalizuar. Qytetarët janë mësuar me status quo-në, sa që edhe kur qeveria e Kosovës nuk arrin të përmbushë detyrimet e saj, këto dështime shpesh shkojnë pa u vënë re. Si rezultat i të pavërejturit nga publiku, medias, shoqërisë civile dhe / ose nga vetë qeveria, mangësi të tilla nuk adresohen. Dështimi për t’i adresuar këto çështje nënkupton se nuk është arritur ndonjë zgjidhje, dhe problemet vazhdojnë të ndikojnë negativisht në jetën e qytetarëve dhe rritjen e Kosovës si shtet.

Pa dyshim se është bërë progres në zhvillimin e Kosovës, dhe një numër gjithnjë e në rritje i shteteve kanë njohur sovranitetin e Republikës së Kosovës.1

Kosova ka rindërtuar ose, në disa raste, ka themeluar institucionet vitale politike dhe ministritë e qeverisë. Tani është duke punuar drejt arritjes së sundimit të ligjit, duke eliminuar korrupsionin dhe në nxitjen e rritjes ekonomike.

Megjithatë, në një mori fushash, mbeten

Përmes punës së vet, QHDP ka bërë përpjekje të vazhdueshme për të tërhequr vëmendjen për fushat në të cilat qytetarët e Kosovës janë më të rrezikuar, fushat në të cilat siguria njerëzore e qytetarëve të Kosovës nuk ofrohet.

Puna e QHDP-së gjatë vitit të kaluar është fokusuar kryesisht në institucionet financiare, të sigurisë ekonomike, dhe të sigurisë shëndetësore në Kosovë. Mangësitë që ekzistojnë në këto fusha

1 Deri në korrik 2016, Republika e Kosovës është njohur nga 112 shtete anëtare të OKB-së.

8 9

qytetarët, është kostoja shumë e lartë e kujdesit shëndetësor. Kostoja e lartë e kujdesit shëndetësor, sidomos për ata që janë më të prekur nga ekonomia e dobët dhe mungesa e mundësive për punësim, dobëson edhe më tej popullsinë dhe ndikon negativisht në aftësinë e saj për të marrë pjesë në jetën politike, ekonomike apo sociale. Me kalimin e Ligjit për sigurim shëndetësor, Qeveria e ka pranuar se duhet të bëjë më shumë për të siguruar shëndetin e qytetarëve të saj. Megjithatë, debati publik dhe politik për kujdesin shëndetësor rrallë e vë këtë çështje në kornizën e lidhjes së saj me mënyrën se si ndikon kjo në sigurinë e përgjithshme njerëzore të shtetit, apo si ndikon kjo në rritjen ekonomike të Kosovës në veçanti.

Këto dhe sfida të tjera me të cilat përballet Kosova, janë identifikuar dhe pranuar si çështje që duhet të adresohen në mënyrë që Kosova të përmbushë detyrat e saj për qytetarët e vet, si shtet. Megjithatë, QHDP ka vërejtur se ka pak zëra, nëse ka, që kanë kërkuar të shqyrtojnë mënyrat në të cilat këto sfida të ndryshme të sigurisë njerëzore janë të ndërlidhura me njëra-tjetrën, dhe me sigurinë e përgjithshme kombëtare. Përmes punës së vet në këto çështje, QHDP është e përkushtuar që të avokojë për një qasje gjithëpërfshirëse dhe ndërdisiplinore për adresimin e pengesave me të cilat ballafaqohet Kosova.

Fokusi kryesor i QHDP-së ka qenë të shikojë elementet e sigurisë njerëzore. Siguria njerëzore, për dallim nga siguria kombëtare, fokusohet direkt në sigurinë e individit, dhe jo në atë të shtetit. Koncepti i sigurisë njerëzore inkorporon një numër faktorësh të ndryshëm, duke përfshirë sigurinë ekonomike, shëndetësore, ushqimore, politike, komunitare, mjedisore dhe atë personale. Edhe pse fokusi i sigurisë njerëzore ndryshon nga ajo e sigurisë kombëtare, të dyja janë të ndërlidhura në mënyrë të pandashme.

ndikojnë në ekzistencën e përditshme të qytetarëve të Kosovës, dhe aftësinë e tyre për të ushtruar të drejtat themelore që u sigurohen atyre me Kushtetutë dhe me instrumentet e shumta të së drejtës ndërkombëtare.

Dështimi i një qeverie për t’i plotësuar nevo-jat bazë të qytetarëve të saj minon aftësinë e qytetarëve për të çuar jetë produktive dhe të përmbushur. Por ajo gjithashtu minon sig-urinë e përgjithshme të shtetit. Dështimi i Kosovës për t’i adresuar çështjet kryesore që lidhen me sigurinë njerëzore pengon qytet-arët e saj nga kontributi i plotë në shoqëri dhe krijon dobësi të qenësishme të shtetit.

Në qasjen e këtyre dobësive, dhe në ofrimin e zgjidhjeve për çështjet e panumërta me të cilat përballet Kosova, shumë politikanë, ekspertë dhe akademikë, kanë adoptuar një qasje graduale. Një qasje e tillë shqyrton çdo çështje në mënyrë të izoluar, në vend se të kërkohen mënyra në të cilat pengesat me të cilat përballet Kosova të shihen si të ndërlidhura dhe, në shumë mënyra, vetë-përmbushëse.

Për shembull, 12 deri 18 muajt e fundit, në Kosovë i është kushtuar shumë vëmendje sigurisë kombëtare dhe parandalimit të radikalizmit dhe ekstremizmit të dhunshëm, veçanërisht në kontekstin e pjesëmarrjes së disa kosovarëve në konfliktin sirian. Në të njëjtën kohë, mungesa e rritjes ekonomike dhe mungesa e mundësive për qytetarët është shfaqur si një shqetësim i pamohueshëm për të ardhmen e shtetit të Kosovës. Megjithatë, qasja ndaj luftës kundër ekstremizmit të dhunshëm shpesh ka dështuar për të adresuar rolin që mungesa e mundësive ekonomike mund të luajë në proceset e radikalizmit dhe ekstremizmit të dhunshëm.

Një fushë tjetër të cilën qeveria e Kosovës e ka pranuar se është një çështje e rëndësishme me të cilën përballen

Siguria njerëzore është shumë relevante jo vetëm për mirëqenien e vendit, por gjithashtu për sigurinë kombëtare, stabilitetin e përgjithshëm dhe prosperitetin. Puna e QHDP-së gjatë viteve të fundit është fokusuar fillimisht në institucionet financiare, sigurinë ekonomike dhe sigurinë shëndetësore.

Sa i përket institucioneve financiare në Kosovë, QHDP ka shqyrtuar nivelet e besimit të qytetarëve të Kosovës në institucionet financiare. Pas gjetjes se nivelet e besimit në institucione të tilla në Kosovë është e ulët, QHDP ka analizuar shkaktarët dhe zgjidhjet për këtë problem. QHDP pastaj ka hulumtuar lidhjen në mes mungesës së besimit në institucionet financiare dhe mungesës së sigurisë ekonomike.

Me shqyrtimin e mëtutjeshëm të çështjes së sigurisë ekonomike, QHDP ka analizuar sigurinë ekonomike si një të drejtë të njeriut. Duke u mbështetur mbi një raport të vitit 1994 të Zhvillimit Njerëzor të UNDP dhe trashëgiminë e Presidentit Franklin D. Roosevelt, një nga arkitektët kryesorë të sistemit të OKB-së, QHDP pohon se siguria ekonomike është e drejtë njerëzore.

Qeveria e Kosovës dhe institucionet e saj publike aktualisht nuk sigurojnë mbrojtje të mjaftueshme për të drejtën në sigurinë ekonomike. Kosova vuan nga një nivel jashtëzakonisht i lartë i papunësisë dhe ekonomia e saj është e pazhvilluar. Mungesa e mundësive ekonomike në Kosovë në mënyrë të pabarabartë ndikon tek gratë dhe grupet e tjera minoritare. Por të gjitha grupet vuajnë pasojat negative të mungesës së sigurisë ekonomike. Qytetarët e Kosovës vuajnë nga mungesa e mundësive të punësimit, mungesa e sigurisë në punë dhe mungesa e mjeteve financiare për të siguruar që nevojat e tyre themelore (ushqimi, strehimi, veshmbathjet, qasja në arsim dhe

shëndetësi, etj.) janë përmbushur.

Kërcënimet ndaj sigurisë ekonomike në Kosovë janë përkeqësuar më tej nga dështimi i shtetit për të siguruar qasje adekuate në kujdesin shëndetësor për qytetarët e Kosovës. Edhe pse janë bërë përmirësime në vitet e fundit, në kërkim të gjendjes së kujdesit shëndetësor në Kosovë, QHDP ka gjetur se ka një numër të pengesave që shumica e qytetarëve duhet të përballen kur kërkojnë kujdes mjekësor. Kryesorja në mesin e këtyre janë pagesat e larta nga xhepi për kujdesin shëndetësor.

Qeveria e Kosovës deri tani ka dështuar në zbatimin e Fondit për sigurimin shëndetësor, dhe rreth 85% e qytetarëve janë aktualisht pa sigurim shëndetësor. Fillimisht për ata në margjinat e varfërisë, pagesa e shpenzimeve të papritura shëndetësore ka të ngjarë që të ketë një efekt shkatërrues varfërues.

Kostoja e lartë e kujdesit shëndetësor së bashku me pengesat tjera në dhënien e kujdesit të mjaftueshëm shëndetësor, e bëjnë Republikën e Kosovës të pambrojtur. Standardi i ulët shëndetësor mund të ndërlidhet me ekonominë e dobët dhe rrjedhimisht, me një popullatë që është më pak në gjendje të ushtrojë të drejtat tjera.

Këto tri fusha që QHDP ka ekzaminuar janë të gjitha shumë të rëndësishme për sigurinë njerëzore të Kosovës dhe për këtë arsye, edhe për sigurinë e saj kombëtare. Megjithatë, këto çështje të rëndësishme shpesh nuk kanë marrë vëmendjen e duhur, pasi fokusi kryesor i qeverisë së Kosovës, bashkë me pjesën më të madhe të bashkësisë ndërkombëtare, është zhvendosur drejt trajtimit të problemit të radikalizmit dhe ekstremizmit të dhunshëm në të gjithë vendin.

Në shekullin njëzet e një, luftimi i ekstremizmit të dhunshëm është

10 11

padyshim një detyrë jetike për shtetet në të gjithë botën. Kosova nuk është e ndryshme dhe nuk duhet ta injorojë kërcënimin që mund të paraqitet nga ekstremizmi i dhunshëm. Por qasja që ka marrë Kosova, nuk duket se adreson në mënyrë adekuate komponentët e sigurisë njerëzore që mund të jenë shkaqet themelore të vet radikalizimit që çon në ekstremizëm të dhunshëm.

Faktorët që çojnë në ekstremizëm të dhunshëm janë padyshim kompleks dhe të ndryshëm. Fatkeqësisht nuk ka zgjidhje të lehtë për këtë problem për asnjë shtet, duke përfshirë edhe Kosovën. Megjithatë, politika e sigurisë kombëtare apo “Luftimii ekstremizmit të dhunshëm” që nuk arrin të shqyrtojë potencialin e rreziqeve të sigurisë njerëzore që manifestohet si ekstremizëm i dhunshëm, ka shumë mundësi të jetë dritëshkurtër dhe dështon t’i kuptojë plotësisht rrënjët e problemit.

QHDP fuqimisht rekomandon një qasje më gjithëpërfshirëse në trajtimin e luftimit të ekstremizmit të dhunshëm. Një qasje që shikon radikalizmin dhe ekstremizmin e dhunshëm nëpërmjet thjerrzës së sigurisë njerëzore. Aktualisht, Kosova nuk ka indeks të sigurisë njerëzore. Kjo nënkupton që Kosova nuk ka asnjë mënyrë për të përcjellë kushtet e sigurisë shëndetësore, ushqimore, politike, komunitare, mjedisore dhe atë personale brenda vendit. Pa mbledhjen dhe analizën e saktë të këtyre të dhënave, qeveria e Kosovës rrezikon të ketë një politikë më pak efektive në parandalimin e radikalizimit të qytetarëve të saj dhe nga pjesëmarrja në ekstremizmin e dhunshëm, qoftë kjo në vend apo jashtë vendit.

Gjatë vitit të ardhshëm, QHDP synon të fokusohet në kryerjen e hulumtimeve në tërë Kosovën për të përcaktuar nivelin e të gjithë komponentëve të sigurisë njerëzore, dhe të diskutojë më tej lidhjet në mes

sigurisë njerëzore, sigurisë kombëtare, dhe ekstremizmit të dhunshëm.

II. Aktivitetet e QHDP-së gjatë vitit 2016

Besimi në institucionet financiare

Ekonomia e Kosovës vuan nga mungesa e zhvillimit dhe papunësia e lartë. Duke vënë në dukje se industria bankare ka një ndikim të rëndësishëm në të gjithë ekonominë, QHDP ka bërë hulumtimet paraprake mbi nivelin e besimit të qytetarëve në institucionet financiare, dhe efekti që kjo ka për sigurinë e tyre ekonomike.

Si pikënisje, QHDP vë në dukje se industria bankare në Kosovë dominohet nga dy banka të mëdha komerciale. Këto dhe bankat e tjera komerciale që operojnë në Kosovë duket se miratojnë politika kryesisht që evitojnë rrezikun, duke e bërë të vështirë për qytetarët për të marrë kredi.

Pamundësia e qytetarëve për të marrë kredi ka kontribuar në stagnimin ekonomik; qytetarët nuk janë në gjendje të investojnë në shanse ekonomike dhe rritja e sektorit privat ka qenë e dobët. Ky cikël ka çuar në nivele të larta të mosbesimit ndaj bankave dhe institucioneve të tjera financiare.

Për shkak se industria bankare në Kosovë është parësore, në mos i vetmi burim për financimin e një përqindje të madhe të konsumit privat dhe investimeve të biznesit, mungesa e besimit të qytetarëve veçanërisht në sektorin bankar është e dëmshme.

Studimet e rasteve të kryera nga QHDP kanë treguar se mungesa e besimit ndikon në sjelljen e konsumatorit në disa mënyra. Qytetarët duket se kanë më pak gjasa të hapin llogari të kursimeve, më pak gjasa të bëjnë depozita në bankë, dhe si rezultat,

Programi për Zhvillim i OKB-së (UNDP) ka deklaruar se siguria ekonomike kërkon “sigurimin e një të ardhure themelore” nga puna apo nga sistemi i mirëqenies publike.4 Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq sigurinë ekonomike e përcakton si “aftësinë e individëve, familjeve apo komuniteteve për të mbuluar nevojat e tyre themelore në mënyrë të qëndrueshme dhe me dinjitet”.5

Çfarë kërkohet nga siguria ekonomike mund të ndryshojë në varësi të faktorëve të tilla si: “nevojat fizike të një individi, mjedisi dhe standardet mbizotëruese kulturore”6, por në përgjithësi ekziston një pajtueshmëri që individët duhet të jenë në gjendje të fitojnë mjaftueshëm për të pasur qasje në ushqim, strehim, veshmbathje, kujdes shëndetësor, dhe arsimim, në mënyrë që të konsiderohen ekonomikisht të sigurt.

Hulumtimi i QHDP-së vë në dukje se Kosova përballet me shumë sfida në garantimin e sigurisë ekonomike për të gjithë qytetarët: Kosova është vendi më i varfër në Evropë me BPV-në më të ulët në rajon. Ajo vuan nga varësia e lartë nga importet, niveli i ulët i eksportit, papunësia dhe problemet serioze me korrupsionin. Banka Botërore ka parashikuar një rritje ekonomike prej 4.1% në vitin 2018, por vetëm nëse Kosova mund t’i rrisë investimet e huaja direkte (IHD), të zgjerojë eksportet e saj dhe të rrisë kërkesën vendore për produkte. 7

2 UNDP, Raporti i zhvillimit njerëzor 24 (1994), në dispozicion tek http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/255/hdr_1994_en_complete_nostats.pdf.3 Roosevelt, Franklin D., Porosia e Shtetit të Unionit për Kongresin (1944), në dispozicion tek http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=165184 UNDP, Raporti i zhvillimit njerëzor 25 (1994), në dispozicion tek http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/255/hdr_1994_en_complete_nostats.pdf.5 ICRC, Ç’është siguria ekonomike?18 qershor 2015, në dispozicion tek https://www.icrc.org/en/document/introduction-economic-security6 ICRC, Ç’është siguria ekonomike?18 qershor 2015, në dispozicion tek https://www.icrc.org/en/document/introduction-economic-security7 Shih, p.sh., Banka botërore, Kosova: Të dhënat, në dispozicion tek http://data.worldbank.org/country/kosovo

ekonomia në përgjithësi ka vuajtur nga mungesa e rritjes së sektorit privat.

Mungesa e besimit në sektorin bankar komercial në Kosovë ka pasur një efekt të dëmshëm në rritjen ekonomike në Kosovë, dhe përkeqëson pasigurinë ekonomike me të cilën përballet një numër i madh i kosovarëve. Qeveria e Kosovës dhe Ministria e Financave duhet të shikojnë sjelljen e bankave komerciale të Kosovës për të adresuar barrierat që pengojnë besimin e qytetarëve dhe të ndërveprojë me bankat, si dhe të përdorin këto ndërveprime për të nxitur rritjen ekonomike.

Siguria ekonomike si e drejtë e njeriut

Puna e QHDP-së mbi sigurinë ekonomike bazohet në parimin themelor se qeveritë kanë rol parësor në sigurimin e mirëqenies dhe dinjitetit të popullatës;

ata kanë për detyrë të sigurojnë që qytetarët e tyre janë të lirë edhe nga frika edhe nga skamja.2

Ka disa komponentë të kërkesës që shteti të ofrojë sigurinë njerëzore për popullsinë, por kryesorja në mesin e tyre është ofrimi i sigurisë ekonomike. Presidenti i SHBA-ve Franklin D. Roosevelt së pari dha idenë se ‘’ liria e vërtetë individuale nuk mund të ekzistojë pa siguri ekonomike dhe pavarësi.”3

12 13

Dështimet e qeverisë për të përmbushur nevojat e sigurisë njerëzore janë akute sidomos kur flitet për papunësinë e të rinjve. Raportet shfaqin se papunësia në Kosovë arrin 61% në mesin e të rinjve. 8

Ky problem do të përkeqësohet në të ardhmen, pasi popullata e të rinjve në moshë pune do të rritet shpejt duke pasë parasysh se Kosova ka popullatën më të re në Evropë. Shkallët e papunësisë tregojnë dallime të mëdha në mes gjinish në tregun e punës: gratë vuajnë nga shkallë edhe më të larta papunësie sesa burrat në të gjitha kategoritë e moshave. Përgjithësisht, 42.6% e grave në Kosovë janë të papunësuara, krahasuar me 33.1% e burrave.9

Sfidat madhore në punësim dhe në sigurinë e përgjithshme ekonomike janë më të mëdha për gratë, minoritetet, të rinjtë dhe punëtorët më të vjetër. Gratë në veçanti vuajnë jo vetëm nga nivelet e larta të papunësisë, por edhe nga nivelet e larta të pasigurisë në vendin e punës (sidomos për gratë në moshën e lindjes). Ligji i punës në Kosovë në përgjithësi në të shkruar është në përputhje me standardet e BE-së, por në praktikë keqpërdoret gjerësisht.

Pushimi i lehonisë, në mënyrë të veçantë, krijon një pengesë të madhe; ligji ka për qëllim të mbrojë gratë, por zakonisht rezulton në ndërprerjen e kontratave të punëtorëve shtatzëna ose dështon në rend të parë të punësojë punonjëse femra. Problemi kryesor mbetet mungesa e zbatimit të ligjit të punës dhe mungesa e politikave të sektorit privat që janë të favorshme edhe për rritjen e biznesit e gjithashtu edhe për përfshirjen e grave në fuqinë punëtore.

QHDP ka avokuar që Kosova të nxisë politika që u sigurojnë qytetarëve të saj nevojat e tyre themelore, që ofrojnë siguri më të lartë në punë, arsim dhe kujdes shëndetësor të cilësisë më të lartë. Siguria ekonomike mund të arrihet vetëm në një shtet ekonomikisht të qëndrueshëm, ku ekonomia është mjaft e fortë për të siguruar mundësi për njerëzit, duke i lejuar ata që të përmbushin nevojat e tyre, si dhe të kenë siguri më të lartë në punë dhe rrjedhimisht siguri ekonomike.

Kushtetuta e Republikës së Kosovës duhet të përfshijë Konventën ndërkombëtare për të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore (KNDESK)10, e cila është ratifikuar nga

Shkalla e punësimit të personave nga 20 deri 64 vjeç si përqindje e fuqisë punëtore (2014)

8 Banka botërore, Rezultatet nga Anketa e forcës së punës në Kosovë 2014, 22 (2015), në dispozicion tek http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2016/03/18/090224b082ff4883/1_0/Rendered/PDF/Results0of0the0labour0force0survey0.pdf.9 Banka botërore, Rezultatet nga Anketa e forcës së punës në Kosovë 2014, 22 (2015).10 Konventa ndërkombëtare për të drejtat ekonomike, shoqërore dhe kulturore (1966), në dispozicion tek http://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CESCR.aspx.

E drejta për shëndet është një e drejtë themelore e njeriut. Ajo është e mishëruar në dokumente të tilla si Deklarata

kryesorë, QHDP vë në dukje se sistemi i kujdesit shëndetësor i Kosovës përballet me një numër sfidash që pengojnë atë nga

71 shtete deri më tani. Kjo Konventë, në përputhje me Deklaratën universale të të drejtave të njeriut, thekson se një qenie njerëzore e lirë nuk mund të gëzojë lirinë e tij / saj të plotë nëse nuk ka kushte ku të gjithë mund të gëzojnë të drejtat e tij / saj ekonomike, shoqërore, kulturore, civile dhe politike. KNDESK gjithashtu pohon se njohja e dinjitetit të lindur, barazisë dhe të drejtave themelore të individëve është themeli i lirisë, drejtësisë dhe paqes.

Në përgjithësi, në mënyrë që të ofrojë siguri më të mirë ekonomike, qeveria e Kosovës duhet të marrë në konsideratë zbatimin e marrëveshjeve ndërkombëtare që ofrojnë një kornizë për marrjen parasysh edhe të sigurisë njerëzore gjatë miratimit të politikave ekonomike, duke krijuar kështu një ekuilibër në mes politikave strategjike për zhvillimin ekonomik dhe sigurisë njerëzore të qytetarëve dhe të komuniteteve të Kosovës.

Siguria shëndetësore

universale për të drejtat e njeriut, Pakti ndërkombëtar mbi të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore, si dhe Kushtetuta e Organizatës Botërore të Shëndetësisë.

E drejta në shëndet ofron “të drejtën për standardin më të lartë të arritshëm të shëndetit,”11 e cila ofron lirinë e personit për ta kontrolluar shëndetin, si dhe detyrën e shtetit për të themeluar një sistem të kujdesit shëndetësor që ofron qasje të barabartë për qytetarët e vet.12

E drejta për shëndet është e rëndësishme në vetvete dhe për vetvete, por gjithashtu sepse lidhet ngushtë me mundësinë e ushtrimit të të drejtave tjera, siç janë e drejta në arsimim, punë, jo-diskriminim dhe pjesëmarrje.13

Qëllimi përfundimtar i çdo sistemi të kujdesit shëndetësor duhet të jetë të siguruarit që qytetarët mund të kenë qasje në cilësinë e kujdesit, të nevojshme për të ruajtur dhe për të përmirësuar shëndetin e tyre. Nëpërmjet hulumtimit dhe diskutimeve nga ana e akterëve

11 OKB Konventa ndërkombëtarë për të drejtat ekonomike, shoqërore dhe kulturore, neni 12 (1966).12 Organizata botërore e shëndetësisë, Shëndeti dhe të drejtat e njeriut, në dispozicion tek http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs323/en/13 Ibid.14 Instituti i politikave shëndetësore, Kosova: Rishikim i shkurtër i sistemit shëndetësor, në dispozicion tek http://www.hpi.sk/en/2013/11/kosovo-brief-health-system-review/.

14 15

përmbushja e qëllimit përfundimtar, që konsiston në ofrimin e kujdesit cilësor të arritshëm për qytetarët.

Si një shtet në zhvillim, burimet financiare të Kosovës janë të kufizuara, por Kosova shpenzon më pak për kujdesin shëndetësor sesa çdo shtet tjetër në Ballkan.14 Shumat e ulëta të shpenzuara për kujdesin shëndetësor kanë pasur ndikime të rëndësishme negative në popullatë; cilësia e kujdesit mbetet e ulët, jetëgjatësia është dhjetë vjet më e ulët se në pjesën tjetër të Evropës, dhe qytetarët shpesh paguajnë kosto të lartë për të kërkuar ndihmë mjekësore në institucionet private apo jashtë Kosovës, pasi alternativat tjera shpesh nuk janë në dispozicion.Korrupsioni ekziston në sektorin e kujdesit shëndetësor, dhe janë marrë pak hapa (apo asnjë) për ta trajtuarkëtë problem.15

Pengesat në realizimin e të drejtës për shëndet, si dhe mundësisë së qasjes në kujdes shëndetësor në Kosovë, shpesh janë të ndërlidhura me sfidat ekonomike të Kosovës. Sipas Bankës Botërore, Të ardhurat kombëtare bruto të Kosovës ishin $3,990 në vitin 2014, me rreth 30% të popullsisë në ose nën kufirin e varfërisë.16 Rreth 35% të popullsisë (dhe më shumë se 60% e atyre të moshës 15-24) janë të papunë.17 Pagesat nga xhepi për të

marrë trajtim (ose për të ashtuquajturat pagesat ‘joformale’ për punëtorët shëndetësorë) mund të jenë shpenzime të papërballueshme për shumë kosovarë.

Për ata që janë në gjendje të paguajnë për kujdesin shëndetësor, këto pagesa janë treguar të kenë lidhje të dukshme me rrit-jen e varfërisë – që shpesh i shtyn familjet e varfëra në varfëri të thellë18.Përpjekjet për të mënjanuar shpenzimet e kujdes-it shëndetësor nga xhepi përmes krijimit të sistemit të sigurimeve shëndetësore është ballafaquar me pengesa të njëpasn-jëshme; edhe pse tani ka një Ligj për sig-urimet shëndetësore19, zbatimi efektiv i këtij ligji vazhdon të jetë i përcjellur me vështirësi.

2005 2006 2007 2008 2009Totali i shpenzimeve shëndetësore (€, mil.) 107.80 115.05 121.21 136.15 158.22

Shpenzimet publike 71.40 71.80 67.43 78.39 89.28

Private nga xhepi 30.80 42.81 52.81 56.64 62.01

Shpenzimet publike në shëndetësi - - - - -

Si % eBPV-së 2.9 2.3 2.0 2.0 2.3

% e totalit të ShQ 9.7 10.0 10.2 8.3 7.6

Trendet e shpenzimeve shëndetësore në Kosovë, nga Instituti i politikave shëndetësore. Burimet: Të dhënat nga thesari; Anketa e buxhetit familjarë të Kosovës; Ministria e shëndetësisë; ShQ= shpenzimet qeveritare

15 NDP dhe USAID, Dokument veprimi mbi kujdesin shëndetësor në Kosovë: Kënaqshmëria me shërbimet shëndetësore dhe perceptimet mbi praninë e korrupsionit, nëntor 2013, faqe 23, në dispozicion tek http://www.ks.undp.org/content/dam/kosovo/docs/publicpulse/DokumentiPerVeprim_Anglisht.pdf; shih gjithashtu, p.sh., Arta Uka, Të kuptuarit e pagesave joformale të pacientëve në sistemin shëndetësor kosovar, Instituti i shëndetit publik, në dispozicion tek http://www.hpi.sk/cdata/Publications/HPI_UKA_Understanding_informal_patient_payments_in_Kosovo.pdf; Shih gjithashtu, p.sh., UNDP, Vlerësimi i rrezikut të korupsionit në sektorin shëndetësor në Kosovë, 2014, faqe 16, në dispozicion tek https://www.researchgate.net/publication/273710349_Corruption_Risk_Assessment_in_the_Health_Sector_in_Kosovo.16 Banka botërore, Kosova: Të dhënat, në dispozicion tek http://data.worldbank.org/country/kosovo.17 UNDP,Mbi Kosovën,në dispozicion tek http://www.ks.undp.org/content/kosovo/en/home/countryinfo.html.18 Caryn Bredenkamp, Mariapia Mendola, dhe Michele Gragnolati, Efektet katastrofike dhe varfëruese të shpenzimeve shëndetësore: Evidenca të reja nga Ballkani perëndimor, Oxford University Press, gusht 2011, faqe 349, në dispozicion tek http://heapol.oxfordjournals.org/content/26/4/349.full.pdf+html?sid=70b27352-10ae-46f1-9e1f-13792ac12c8d.19Ligji i sigurimeve shëndetësore, Ligji Nr. 04/L-249, në dispozicion tekhttp://www.kuvendikosoves.org/common/docs/ligjet/04-L-249%20a.pdf

Është pothuajse instinktive të kuptuarit se sa më e lartë përqindja e shpenzimeve në kujdesin shëndetësor që mbulohet nga pagesat nga xhepi, aq më i lartë rreziku nga vështirësitë financiare dhe varfërimi. Që nga vitit 2008, Banka Botërore ka vlerësuar se 50% e shpenzimeve të kujdesit shëndetësor në Kosovë vjen nga pagesat nga xhepi. Kjo është dukshëm më e lartë se në pothuajse të gjitha shtetet e Bashkimit Evropian, dhe vë një barrë shumë të lartë për individët dhe familjet që kërkojnë shërbime të kujdesit shëndetësor.

Në Kosovë, kjo barrë ndikon në mënyrë disproporcionale në segmentet më të varfra të shoqërisë: edhe pse të varfrit dhe të pasurit shpenzojnë afërsisht të njëjtën sasi parash në kujdesin shëndetësor, të varfrit janë më pak të aftë për të absorbuar këto shpenzime pa e rritur varfërinë e tyre.22 Për shembull, për një familje në gjendje relativisht të mirë financiare, shpenzimi i 13% të të ardhurave (shuma mesatare e të ardhurave të shpenzuara në kujdesin shëndetësor nga kuintili më i varfër i popullsisë në Kosovë)23 për kujdesin shëndetësor nuk do ta sjellë atë në kufirin e varfërisë; për një familje tashmë në vijën

e varfërisë, shpenzimi i 13% të të ardhurave për kujdesin shëndetësor ka të ngjarë të jetë varfëruese. Duhet të theksohet se pjesa më e madhe e pagesave nga xhepi shkon për blerjen e barnave dhe në kujdesin shëndetësor të sektorit privat.24

QHDP inkurajon Qeverinë në zbatimin e plotë të Ligjit për sigurimet shëndetësore, për të krijuar një sistem universal të sigurimeve shëndetësore për qytetarët e Kosovës, me qëllim të zbutjes së rrezikut që shpenzimet e paparashikuara mjekësore të kontribuojnë në ciklin e varfërisë.

Përveç kësaj, korrupsioni në sistemin e kujdesit shëndetësor mund të marrë forma të ndryshme; më së shumti, ai manifestohet si pagesa ‘joformale’ (mito) për punonjësit e kujdesit shëndetësor. Qëllimi i pagesave të tilla joformale mund të jetë për të kapërcyer pengesat burokratike, të tilla si vendosja në listën e pritjes për shërbime, ose nga ndjenja se kjo është e nevojshme për të siguruar cilësi të mirë të kujdesit. Korrupsioni është endemik në të gjitha institucionet publike në Kosovë, dhe kjo paraqet një numër rreziqesh të veçanta në kontekstin e kujdesit shëndetësor.

20 Caryn Bredenkamp, Mariapia Mendola, dhe Michele Gragnolati, Efektet katastrofike dhe varfëruese të shpenzimeve shëndetësore: Evidenca të reja nga Ballkani perëndimor, Oxford University Press, gusht 2011, faqe 350, në dispozicion tek http://heapol.oxfordjournals.org/content/26/4/349.full.pdf+html?sid=70b27352-10ae-46f1-9e1f-13792ac12c8d.22 Id. tek 352.23 Id. tek 355.24 Instituti i politikave shëndetësore, Kosova: Rishikim i shkurtër i sistemit shëndetësor, në dispozicion tek http://www.hpi.sk/en/2013/11/kosovo-brief-health-system-review/.25 Instituti i politikave shëndetësore, Kosova: Rishikim i shkurtër i sistemit shëndetësor, në dispozicion tek http://www.hpi.sk/en/2013/11/kosovo-brief-health-system-review/.26 Ibid.

16 17

Problemi kryesor me korrupsionin në kujdesin shëndetësor është se ajo ndikon në mundësinë e njerëzve që të kenë qasje të barabartë në kujdes shëndetësor cilësor. Ata që janë në gjendje ta përballojnë pagesën e mitos mund ta bëjnë këtë pa e rrezikuar sigurinë e tyre financiare ose pa u vënë vetë në rrezik nga varfëria. Për ata që edhe ashtu kanë burime të kufizuara financiare, pagesa e mitos rrit varfërinë e tyre. Dhe ata që nuk paguajnë mito për të marrë shërbime të kujdesit shëndetësor zakonisht duhet të presin më gjatë për të marrë trajtim, marrin më pak vëmendje nga punëtorët e kujdesit shëndetësor, apo marrin cilësi më të ulët të kujdesit.25

Përtej këtij problemi të rëndësishëm, kor-rupsioni në kujdesin shëndetësor ka edhe efekte të tjera kumulative në sistem. Për shkak se këto pagesa janë joformale, d.m.th. jashtë sistemit të taksave, këto pagesa nuk regjistrohen dhe taksat për këto të ardhura të punëtorëve të kujdesit shëndetësor nuk paguhen.16 Rrjedhimisht, taksat që do të mblidheshin nga këto pag-esa në qoftë se do bëheshin përmes kana-leve formale, nuk riinvestohen në sektorin e kujdesit shëndetësor, e as nuk kontribuo-jnë në Fondin e Sigurimeve Shëndetësore.

QHDP ka rekomanduar që institucionet dhe trupat profesionale duhet të adoptojnë dënime më të rrepta për punonjësit e kujdesit shëndetësor, nga mjekët dhe klinicistët e deri te personeli mbështetës, që zbulohen se kanë qenë fajtorë në angazhimin në praktika të korruptuara (duke pranuar mito, duke siguruar favore për miqtë, etj.). Përveç kësaj, Ministria e shëndetësisë duhet të zhvillojë fushata të informimit publik dhe strategji të tjera për të krijuar kanale për raportimin e korrupsionit, në mënyrë anonime nëse është e nevojshme, dhe të vë në dijeni publikun për kanale të tilla. Institucionet

shëndetësore publike duhet të marrin parasysh adoptimin e pagesave që shpërblejnë performancën më të mirë nga profesionistët e kujdesit shëndetësor, gjë që do të minimizonte pagesat joformale dhe do të lejonte këto struktura të tatohen.

III. Lidhjet në mes sigurisë njerëzore dhe ekstremizmit të dhunshëm

Ekstremizmi i dhunshëm është një fenomen relativisht i ri në Kosovë. Kjo është në kundërshtim me praktikat tradicionale të myslimanëve të moderuara të Kosovës dhe shpesh është e lidhur me konfliktin në Siri dhe shfaqjen e Shtetit islamik.

Se si të luftohet ekstremizmi i dhunshëm në mënyrë efektive është një pyetje që aktualisht rëndon mbi vendet në të gjithë Evropën dhe botën. Është e qartë se nuk ka zgjidhje të lehtë për zhdukjen e rrezikut të radikalizmit dhe ekstremizmit të dhunshëm.

27 Siguria njerëzore, Ndërtuesit e paqes kolektiv dhe UNOY, 8 praktika udhërrëfyese për luftimin e ekstremizmit të dhunshëm nga perspektiva e sigurisë njerëzore dhe paqebërësve të rinj (2015), në dispozicion tek ispozicion tek https://data.unhcr.org/syrianrefugees/download.php?id=10125.28Siguria njerëzore, Ndërtuesit e paqes kolektiv dhe UNOY, 8 praktika udhërrëfyese për luftimin e ekstremizmit të dhunshëm nga perspektiva e sigurisë njerëzore dhe paqebërësve të rinj (2015).

Në të njëjtën kohë, strategjitë e sigurisë kombëtare dhe ato kundër terrorizmit në pesëmbëdhjetë vitet e fundit kanë treguar se një politikë që kërkon të trajtojë vetëm efektin (vetë ekstremizmin e dhunshëm) dhe jo shkakun apo shkaqet themelore, në rastin më të mirë do të jetë i paefektshëm. Për të adresuar më mirë problemin e ekstremizmit të dhunshëm, “qasja e sigurisë njerëzore, e cila është tërësore, specifike sipas kontekstit dhe me njerëzit në qendër, është një domosdoshmëri.”27

Një qasje e sigurisë njerëzore do të çojë në politika që mbrojnë “liritë themelore, sigurinë, identitetin dhe dinjitetin njerëzor të të gjithë njerëzve”28, e cila është e mundshme të zvogëlojë tendencën dhe incidencën e ekstremizmit të dhunshëm.

Qytetarët, veçanërisht të rinjtë, të cilët janë të privuar nga këto dinjitete dhe të drejtat themelore mund të jenë më të cenueshëm ndaj rekrutimit nga grupet ekstremiste. Ata kanë më shumë gjasa të ndjejnë më pak pronësi mbi shoqërinë e tyre (apo edhe jetën) dhe mund të jenë të prirur ndaj izolimit shoqëror apo tjetërsimit.

QHDP ka vërejtur se strategjia e tanishme e Kosovës për luftimin e ekstremizmit të dhunshëm është e fokusuar në miratimin e legjislacionit dhe politikave policore për të kriminalizuar luftën në shtetet e huaja, si dhe shtypjen dhe ndjekjen e aktiviteteve ‘terroriste’ në vend. Edhe pse një strategji efektive duhet të ketë një komponent të fortë ligjor dhe të sundimit të ligjit, kjo qasje trajton vetëm efektin (radikalizmin dhe ekstremizmine dhunshëm) dhe kjo mund të mos jetë e mjaftueshme për të trajtuar shkaqet rrënjësore.

Lufta kundër ekstremizmit të dhunshëm pa dyshim kërkon një qasje shumë-dimensionale, por strategjia e tanishme e Kosovës mund të tjetërsojë edhe më

tej individët të cilët mund të jenë më të rrezikuarit nga ideologjitë ekstremiste në rend të parë, duke kriminalizuar mendimet dhe besimet e tyre, pa iu ofruar atyre mundësi që do t’i kanalizonte ata larg radikalizmit.

Me përmirësimin e kapaciteteve insti-tucionale për të trajtuar sigurinë njerëzore, duke përfshirë atë ekonomike, shënde-tësore, politike, komunitare dhe sigurinë personale, Kosova mund të trajtojë më mirë shkaqet rrënjësore të ekstremizmit të dhunshëm - qoftë ai i manifestuar në individë që shkojnë për të luftuar në konf-liktet e huaja, ose duke kryer sulme etnike ose fetare në Kosovë.

Nën-sekretarja për siguri civile, demokraci dhe të drejta të njeriut e Shteteve të Bashkuara ka bërë thirrje që shtetet duhet të shkojnë përtej qasjes ushtarake për ta luftuar ekstremizmin e dhunshëm; shtetet, ashtu si Kosova, duhet të sigurojnë që ata janë “duke mbrojtur të drejtat, duke siguruar mundësi ekonomike, mentoruar të rinjtë, duke i kërkuar llogaridhënie forcave të sigurisë dhe duke mbështetur familjet.”29

Puna e QHDP-së në avokimin për aspekte të ndryshme të sigurisë njerëzore ka treguar se të drejtat e njeriut dhe të sigurisë nuk përjashtojnë njëra-tjetrën. Një shtet nuk ka nevojë të sakrifikojë liritë dhe të drejtat e veta themelore në mënyrë që të ketë siguri më të madhe. Në fakt, shpesh është e kundërta: shtetet që fuqizojnë qytetarët dhe që mbrojnë të drejtat e qytetarëve, si ato politike ashtu edhe ato socio-ekonomike, mund të jenë shumë më efektive në parandalimin e radikalizimit që çon në ekstremizëm të dhunshëm.

Shumë institucione, duke përfshirë USAID-in, kanë filluar të njohin të njëjtin

29 Sarah Sewall, Nën sekretare e sigurisë qytetare, demokracisë dhe të drejtave të njeriut, Luftimi i ekstremizmit të dhunshëm: Si ndihmojnë të drejtat e njeriut dhe qeverisja e mirë në parandalimin e terorizmit (2016), në dispozicion tek http://www.state.gov/j/remarks/253870.htm.30 USAID, Përgjigja zhvillimorendaj ekstremizmit të dhunshëm dhe rebelimit, 1 (2011), në dispozicion tek https://www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1870/VEI_Policy_Final.pdf.

18 19

të papunësisë dhe mungesës së rritjes ekonomike. Siguria shëndetësore është e kërcënuar nga kostoja e lartë, dështimi për të implementuar sistem të sigurimeve shëndetësore, dhe pengesa të tjera. Siguria politike, komunitare dhe personale rrezikohen edhe nga një numër faktorësh.

Promovimi i sigurisë njerëzore në Kosovë duhet të jetë një qëllim përfundimtar në vetvete. Përmirësimi i sigurisë njerëzore do të rrisë mirëqenien e përgjithshme të popullsisë, do të forcojë autonominë e Kosovës, dhe do të forcojë legjitimitetin e Kosovës si komb sovran, duke mbështetur të gjitha detyrat që një shtet i ka borxh qytetarëvetë vetë.

Por përtej të qenit një qëllim përfundimtar, përmirësimi i sigurisë njerëzore mund të jetë mjet për të arritur qëllimin; që nënkupton, arritjen e sigurisë më të madhe kombëtare. Përqëndrimi në sigurinë njerëzore do të ndryshonte fokusin e luftimit të ekstremizmit të dhunshëm nga ndëshkimi në parandalim. Parandalimi është një mjet më i qëndrueshëm dhe më efektiv në luftimin e ekstremizmit të dhunshëm, dhe roli i sigurisë njerëzore në parandalim nuk duhet të nënvlerësohet.Për ta vlerësuar plotësisht situatën e sigurisë njerëzore në Kosovë, dhe se si ajo ndërthuret me sigurinë kombëtare, do të ndërmerret një studim i hisedarëve relevantë. Pastaj, të dhënat do të përdoren për të krijuar një Indeks të sigurisë njerëzore. Një indeks i tillë do t’i lejojë institucioneve qeveritare, publikut dhe akterëve të shoqërisë civile që të përcjellin përparimin e Kosovës. Të dhënat do të japin një pamje kuptimplote të Kosovës, në mënyrë që çdo rregullore në lidhje me luftimin e ekstremizmit të dhunshëm të jetë e përgjegjshme dhe e rëndësishme për gjendjen aktuale në terren. Duke e bazuar luftën e ekstremizmit të dhunshëm në këtë, do të ndihmojë në ofrimin e një strategjie më efektive dhe një popullsi më të sigurt dhe më pak të cenueshme.

QHDP ka për qëllim të udhëheq përcjelljen e këtyre të dhënave, pasi QHDP vazhdon

të kryej hulumtime, shkrime dhe publikime për të adresuar çështje tjera të sigurisë njerëzore me të cilat ballafaqohet Kosova.

V. PërfundimQHDP fillimisht u krijua me mandat të përqendruar kryesisht në drejtësinë tranzicionale dhe ballafaqimin me të kaluarën. Pasi që Kosova ka ecur përpara në periudhën e pasluftës, edhe fokusi i QHDP-së ngjashëm ka kaluar tek një fokus më i gjerë në hulumtimin dhe promovimin e të drejtave të njeriut në Kosovë dhe rajon. QHDP në punën e vet ka adoptuar një qasje të qendërsuar në sigurinë njerëzore, pasi shteti duhet të sigurojë se i mbron dhe përmbush të drejtat themelore të të gjithë qytetarëve të saj.

Hulumtimi i QHDP-së ka treguar se qytetarët e Kosovës përballen me sfida të rëndësishme për sigurinë e tyre ekonomike dhe shëndetësore. Qeveria e Kosovës duhet të bëj më shumë për të nxitur rritjen ekonomike dhe zhvillimin në mënyrë që të gjithë qytetarët të mund të përmbushin nevojat themelore të ushqimit, strehimit, higjienës dhe arsimit. Kjo përfshin miratimin e legjislaturës dhe politikave për të nxitur rritjen ekonomike, avancimin e përfshirjes së grave dhe të rinjve në fuqinëpunëtore, si dhe eliminimin e korrupsionit.

Lidhur ngushtë me nevojën për siguri ekonomike është nevoja për sigurimin shëndetësor. Aktualisht, kujdesi shëndetësor në Kosovë është shumë i shtrenjtë, por dhe procedura të caktuara nuk janë fare të disponueshme për shkak të mungesës së pajisjeve ose ekspertizës. Kosova duhet të punojë për të siguruar që të gjithë qytetarët të mund të përballojnë kujdes shëndetësor cilësor, pa i rrezikuar ata dhe familjet të thellohen më tej në varfëri.

Në ecjen përpara, QHDP kërkon që qeveria të marrë parasysh të drejtat e qytetarëve të saj, meqë ajo trajton cenueshmërinë e sigurisë njerëzore në vend. Kosova nuk

ka nevojë të sakrifikojë këto të drejta për “siguri kombëtare” më të madhe, në mënyrëqë të parandalojë ekstremizmin e dhunshëm. Përkundrazi, plotësimi i nevojave të sigurisë njerëzore ka shumë gjasa që të jetë një faktor i rëndësishëm që kontribuon në uljen e ekstremizmit të dhunshëm. Është gjithnjë e më e qartë se ekstremizmi i dhunshëm, dhe aftësia për të parandaluar shfaqjen e tij, është e lidhur me aftësinë e shtetit për të plotësuar nevojat bazë të qytetarëve të vet. Miratimi i një qasjeje të qendërsuar në sigurinë njerëzore, do të japë përfitime të shumta: do të plotësojë nevojat e qytetarëve, që është një detyrë dhe obligim i shtetit në vetvete, dhe gjithashtu është e mundshme t’i eliminojë shkaqet që çojnë në radikalizëm në rend të parë.

Përmes kësaj qasjeje, qytetarët e Kosovës do ta kenë më mirë. Ata do të jenë në gjendje që të angazhohen më shumë në jetën qytetare dhe të kontribuojnë në shoqëri, duke i bërë ata më pak të cenueshëm nga një sërë faktorësh, duke përfshirë propagandën ekstremiste dhe rekrutimin.

Puna e QHDP-së do të vazhdojë të përqëndrohet në nevojat e sigurisë njerëzore të qytetarëve të Kosovës, duke treguar natyrën e tyre të ndërlidhur dhe se si, me përmbushjen e këtyre nevojave të sigurisë njerëzore, Kosova do të jetë në gjendje të arrijë edhe siguri më të madhe kombëtare.

përfundim në të cilin ka arritur QHDP, që

“faktorë të tillë si pabarazitë socio-ekonomike, shtypja, korrupsioni dhe qeverisja e dobët, shpesh krijojnë një mjedis të përshtatshëm për radikalizëm dhe ekstremizëm të dhunshëm.”30

Është gjithnjë e më e qartë se radikalizimi dhe ekstremizmi i dhunshëm kanë shkaqe komplekse themelore; vetëm varfëria shpesh nuk çon një individ të strehohet tek ekstremizmi i dhunshëm. Por varfëria mundet, në rastse kombinohet me një ndjenjë frustrimi në dështimet e shtetit për të përmbushur nevojat themelore, si dhe mungesën e sigurisë personale ose ndjenjën e përjashtimit apo tjetërsimit nga jeta publike. Dhe çfarë mund të çojë një qytetar në Francë, Belgjikë, apo Turqi drejt radikalizimit, mund të jetë shumë e ndryshme nga ajo çfarë e radikalizon dikë në Kosovë.

Ajo që është e sigurt është se ende nuk ka pasur një studim të plotë të kushteve të sigurisë njerëzore në Kosovë që kërkon të adresojë problemin e radikalizmit që çon në ekstremizëm të dhunshëm. Deri sa institucionet publike dhe akterët privatë, të tilla si shoqëria civile, të jenë në gjendje të kuptojnë plotësisht dhe të vlerësojnë se si faktorë të sigurisë njerëzore në Kosovë ndikojnë së bashku me sigurinë kombëtare, një politikë efektive për t’iu kundërvënë ekstremizmit të dhunshëm do të vazhdojë të jetë e pakapshme.

IV. Hapat e ardhshëmQHDP beson fuqimisht se Qeveria e Republikës së Kosovës duhet t’i japë prioritet mbrojtjes dhe promovimit të sigurisë njerëzore të qytetarëve të saj.

Të gjitha shtetet, duke përfshirë edhe Kosovën, e kanë për detyrë dhe obligim të promovojnë mirëqenien e popullit të vet. Aktualisht, siguria njerëzore e qytetarëve të Kosovës është në rrezik në disa fronte. Siguria ekonomike e qytetarëve është e kërcënuar nga normat e larta

21

HUMAN SECURITY IN KOSOVO:THE OTHER SIDE OF NATIONAL SECURITY ?Prishtina, Kosovo, October 2016

22 23

I. INTRODUCTIONIn the 17 years since the end of the conflict in Kosovo, the focus of much of the efforts of both domestic actors and the international community has shifted from peace building to state building. Once occupied with the exigent need to halt and prevent the recurrence of violent conflict, Kosovo has now reached a level of stability in its development where widespread violent conflict is no longer an immediate threat. Now, the focus of stakeholders at all levels is, and should be, focused on the development of Kosovo as a functioning state: a state capable and willing of fulfilling its duties and obligations to its citizens.

Nonetheless, there remain significant shortcomings by the State in a variety of areas. These shortcomings undermine the physical, material, and psychological well-being of citizens. Moreover, in many cases they are so commonplace that they have become normalized. Citizens have become used to the status quo, so much so that even when the Kosovo government fails to meet its obligations, these failures often go unnoticed. As a result of being unnoticed by members of the public, the media, civil society, and/or by the government itself, such shortcomings are not addressed. Failing to address these issues means that solutions are never reached, and the

Undoubtedly, progress has been made in Kosovo’s development, and an ever increasing number of states have recognized the sovereignty of the Republic of Kosovo. Kosovo has rebuilt or, in some cases, established vital political institutions and government ministries. It is working towards achieving rule of law, eliminating corruption, and promoting economic growth.

problems continue to negatively affect the lives of citizens and the growth of Kosovo as a state.

Through its work, CRDP has made sustained efforts to draw attention to the areas in which Kosovo citizens are most vulnerable, the areas in which the human security of Kosovar citizens is not assured.

1As of July 2016, the Republic of Kosovo has been recognized by 112 UN Member States.

24 25

high cost of healthcare. The high cost of healthcare, especially for those who are most affected by the weak economy and lack of employment opportunities, further weakens the population and negatively affects its ability to participate in political, economic, or social life. The government has acknowledged, through its passage of the Law on Health Insurance, that it must do more to ensure the health of its citizens. Yet the public and political debate on healthcare rarely frames the issue in relation to how it affects the overall human security of the state , or how it affects Kosovo’s economic growth more specifically.

These and other challenges facing Kosovo have been identified and acknowledged as issues that must be addressed in order for Kosovo to fulfill its duties to its citizens as a state. Yet CRDP has observed that few, if any, voices have sought to examine the ways in which these various human security challenges are linked with one another, and to the overall security of the nation. Through its work on these issues, CRDP is committed to advocating for a comprehensive and interdisciplinary approach to addressing the obstacles that face Kosovo.

CRDP’s overarching focus has been to look at elements of human security. Human security, in contrast to national security, focuses directly on the security of the individual, rather than that of the state. The concept of human security incorporates a number of different factors, including economic, health, food, political, community, environmental, and personal security. And although the focus of human security differs from that of national security, the two are inextricably linked.

Human security is highly relevant to not only the well-being of the country, but also to its national security, overall stability,

CRDP’s work over the past year has primarily focused on financial institutions, economic security, and health security in Kosovo. The shortcomings that exist in these areas affect the day-to-day existence of Kosovo’s citizens, and their ability to exercise the fundamental rights ensured to them by the Constitution and numerous instruments of international law.

A government’s failure to meet the basic needs of its citizens undermines citizens’ ability to lead productive, fulfilling lives. But it also undermines the overall security of the state. Kosovo’s failure to address key issues related to human security prevents its citizens from fully contributing to society and creates inherent vulnerabilities of the state.

In approaching these vulnerabilities, and coming up with solutions for the myriad issues facing Kosovo, many—politicians, experts, and academics alike—have adopted a piecemeal approach. Such an approach examines each issue in isolation, rather than looking at the ways in which the obstacles facing Kosovo are all interlinked and, in many ways, self-perpetuating.

For instance, much of the focus on Kosovo over the past 12 to 18-months has been centered on national security and the prevention of radicalization and violent extremism, particularly in the context of Kosovars taking part in the Syrian conflict. At the same time, the lack of economic growth and the dearth of opportunities for citizens has emerged as an undeniable concern for the future of the Kosovo state. Yet the approach to countering violent extremism has often failed to address the role that the lack of economic opportunities may play in the processes of radicalization and violent extremism.

Another area in which the Kosovo government has acknowledged is a pressing issue facing citizens is the prohibitively

and prosperity. CRDP’s work over the past year has primarily focused on financial institutions, economic security, and health security.

Regarding financial institutions in Kosovo, CRDP looked at the levels of trust among Kosovo citizens in financial institutions. Finding that levels of trust in such institutions in Kosovo was low, CRDP examined the underlying causes of and solutions to this problem. CRDP then explored the correlation between a lack of trust in financial institutions and a lack of economic security.

Scrutinizing the issue of economic security even further, CRDP has examined economic security as a human right. Drawing upon a 1994 UNDP Human Development Report and the legacy of President Franklin D. Roosevelt, one of the chief architects of the UN system, CRDP asserts that economic security is a human right.

The Kosovo government and its public institutions are not currently ensuring sufficient protection for the right to economic security. Kosovo suffers from an extremely high level of unemployment and its economy is underdeveloped. The lack of economic opportunities in Kosovo disproportionately affects women and other minority groups. But all groups suffer the negative ramifications of not having economic security. Kosovo’s citizens suffer from a lack of employment opportunities, a lack of job security, and a lack of the financial means to ensure that their basic needs (food, shelter, clothing, access to education and healthcare, etc.) are met.

The threats to economic security in Kosovo are further exacerbated by the failure of the State to provide adequate access to health care for Kosovar citizens. Although improvements have been made in recent

years, in looking at the condition of health care in Kosovo, CRDP found that there are a number of obstacles that a majority of citizens must face when seeking medical care. Chief among them is the high out-of-pocket cost of health care.

Kosovo’s government has so far failed to implement the Health Insurance Fund, and around 85% of citizens are currently without health insurance. For those on the margins of poverty to begin with, paying for unexpected health care costs is likely to have a devastating impoverishing effect.

The high cost of healthcare in conjunction with other obstacles to obtaining sufficient health care renders the Republic of Kosovo vulnerable. The lower standard of health may be linked to a weaker economy, and a population that is less able to exercise other rights.

These three areas that CRDP has examined are all highly relevant to Kosovo’s human security and therefore, in turn, its national security. Yet these important issues have often received insufficient attention, as the primary focus of the Kosovo government, in conjunction with much of the international community, has shifted towards addressing the problem of radicalization and violent extremism throughout the country.

In the twenty-first century, countering violent extremism is undoubtedly a vital task for states throughout the world. Kosovo is no different and should not ignore the threat that violent extremism may pose. But the approach being taken in Kosovo does not seem to adequately address the human security components that may be underlying causes of radicalization leading to violent extremism.

The factors that lead to violent extremism are undeniably complex and varied. There

26 27

is unfortunately no easy solution to this problem for any state, including Kosovo. Yet a national security or ‘Countering Violent Extremism’ (CVE) policy that fails to examine the potential for human security risks to be manifested as violent extremism is likely to be shortsighted and to not fully grasp the root of the problem.

CRDP strongly recommends a more comprehensive approach to CVE be taken. One that looks at radicalization and violent extremism through a human security lens. At present, Kosovo has no human security index. That is, Kosovo has no way to track the economic, health, food, political, community, environmental, and personal security conditions within the country. Without accurate collection and analysis of this data, the Kosovo government risks having a CVE policy that is less effective in preventing its citizens from being radicalized and taking part in violent extremism, either at home or abroad.

Over the coming year, CRDP intends to focus on conducting research throughout Kosovo to determine the level of all human security components, and to further discuss the links between human security, national security, and violent extremism.

II. CRDP Activities in 2016

Trust in Financial Institutions

Kosovo’s economy suffers from underde-velopment and high unemployment. Not-ing that the banking industry has a signif-icant impact on the entire economy, CRDP conducted preliminary inquiries into the level of citizens’ trust in financial institu-tions, and the effect this has on their eco-nomic security.

As a starting point, CRDP notes that the banking industry in Kosovo is dominated by two large commercial banks. These

and other commercial banks operating in Kosovo seem to largely adopt risk averse policies, making it difficult for citizens to obtain credit.

The inability of citizens to obtain credit has contributed to economic stagnation; citizens are unable to invest in economic opportunities and private sector growth has been weak. This cycle has led to high levels of distrust of the banks and other financial institutions.

Because the banking industry in Kosovo is the primary, if not the only, source for financing a large percentage of private consumption and business investment, the lack of citizen trust in the banking sector is particularly detrimental.

Case studies conducted by CRDP revealed that the lack of trust affects consumer behavior in a number of ways. Citizens appear to be less likely to open savings accounts, less likely to make deposits at the bank, and overall the economy has suffered from a lack of private sector growth as a result.CRDP’s case studies also have revealed that in addition to the general distrust by many of the commercial banks, many Kosovar citizens are frustrated that members of the public in neighboring states do not seem to face the same challenges in obtaining credit.

The lack of trust in the commercial banking sector in Kosovo has had a detrimental effect on economic growth in Kosovo, and exacerbates the economic insecurity that a large number of Kosovars face. The Kosovo Government and Ministry of Finance need to look at the behavior of Kosovo’s commercial banks to address the barriers that are preventing citizens from trusting and engaging with the banks, and from using those interactions to stimulate economic growth.Economic Security as a Human Right

to have access to food, shelter, clothing, health care, and education in order to be considered economically secure.

CRDP’s research notes that Kosovo faces many challenges in providing economic security for all citizens: Kosovo is the poorest country in Europe with the lowest GDP in the region. It suffers from high dependency on imports, a low level of export, unemployment and a significant corruption problem. The World Bank has predicted economic growth of 4.1% by 2018, but only if Kosovo can increase foreign direct investments (FDI), expand its exports and increase domestic demand for products.7

2 UNDP, Human Development Report 24 (1994), available athttp://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/255/hdr_1994_en_complete_nostats.pdf.3 Roosevelt, Franklin D., State of the Union Message to Congress (1944), available athttp://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=165184 UNDP, Human Development Report 25 (1994), available athttp://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/255/hdr_1994_en_complete_nostats.pdf.5 ICRC, What is Economic Security? 18 June 2015, available athttps://www.icrc.org/en/document/introduction-economic-security6 ICRC, What is Economic Security? 18 June 2015, available athttps://www.icrc.org/en/document/introduction-economic-security7See, e.g., World Bank, Kosovo: Data, available athttp://data.worldbank.org/country/kosovo

CRDP’s work on economic security is based on the foundational principle that governments have a primary role in ensuring the well-being and dignity of their population;

they have a duty to ensure that their citizens are both free from fear and free from want.2

There are several components to the requirement that the state ensure the human security of its population, but chief among them is providing economic security. U.S. President Franklin D. Roosevelt pioneered the idea that ‘’true individual freedom cannot exist without economic security and independence.” 3

The UN Development Program (UNDP) has stated that economic security requires “an assured basic income” from either employment or a public welfare system.4 The International Committee of the Red Cross defined economic security as “the ability of individuals, households or communities to cover their essential needs sustainably and with dignity”.5

What is required of economic security may vary according to different factors such as “an individual’s physical needs, the environment and prevailing cultural standards,”6 but it is generally agreed that individuals must be able to earn enough

28 29

The failings of the government in meeting the economic security needs of its citizens are particularly acute when it comes to youth unemployment. Reports indicate that unemployment in Kosovo reaches 61% among youth.8 This problem will be exacerbated in the future, as the size of the young working age population in Kosovo will grow rapidly given that Kosovo has the youngest population in Europe. Unemployment rates show a large difference between genders in the labour market: women suffer from even higher rates of unemployment than men in all age categories. Overall, 42.6% of women in Kosovo are unemployed, compared to 33.1 % of men.9

Major challenges in employment and overall economic security are greatest for women, minorities, youth and older workers. Women in particular suffer not only from high levels of unemployment in the first place, but from high levels of insecurity in the work place (particularly for women of child-bearing age). The Labour Law in Kosovo generally complies with EU standards as written, but is widely abused in practice.

Maternity leave, in particular, creates a significant obstacle; the law is intended to protect women, but commonly results in the termination of the contracts of pregnant workers or a failure to hire female employees in the first instance. The main problem remains a lack of labor law enforcement and a lack of private sector policies that are conducive both to business growth and also to the inclusion of women in the work force.

CRDP has advocated that Kosovo foster policies to ensure its citizens have their basic needs met, have higher job security, higher quality education and health care. Economic security can only be achieved in an economically sustainable state, where the economy is strong enough to provide opportunities for people, hence allowing them to meet their needs as well as have higher job security and therefore economic security.

The Constitution of the Republic of Kosovo should include the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights(ICESCR),10 which has been ratified by 71 states so far. This Covenant, in accordance with the Universal Declaration

Employment Rates of Persons Aged 20-64 as a Percentage of the Labor Force (2014)

8 World Bank, Results of the Kosovo 2014 Labour Force Survey, 22 (2015), available athttp://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2016/03/18/090224b082ff4883/1_0/Rendered/PDF/Results0of0the0labour0force0survey0.pdf.9 World Bank, Results of the Kosovo 2014 Labour Force Survey, 22 (2015).10 International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (1966), available athttp://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CESCR.aspx.

The right to health is a fundamental human right. It is enshrined in documents such as the Universal Declaration of Human Rights, the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, and the Constitution of the World Health Organization.

citizens with quality, accessible care.

As a developing state, Kosovo’s financial resources are limited—but it spends less on healthcare than any other state in the Balkans.14 The low amounts spent on health care have had significant negative impacts on the population; the quality of

of Human Rights, emphasizes that a free human being cannot enjoy his/her total freedom unless there are conditions where everyone can enjoy his/her economic, social, cultural, civil and political rights. The ICESCR also proclaims that the recognition of the inherent dignity, equality and basic rights of individuals is the foundation of freedom, justice and peace.

Overall, in order to provide better economic security, the government of Kosovo must consider implementing international agreements that provide a framework for factoring in human security when adopting economic policies, creating a balance between strategic policies for economic development and the human security of Kosovar citizens and communities.

Health Security

The right to health grants “the right to the highest attainable standard of health,”11

which grants both the freedom to control one’s health and the duty of the state to establish a healthcare system that provides equal access to its citizens.12 The right to health is important not only in and of itself, but also because it is closely linked to the ability to exercise other rights, such as the rights to education, work, non-discrimination, and participation.13

The fundamental goal of any health care system should be to ensure that citizens can access the quality of care required to maintain and improve their health. Through research and discussion by key stakeholders, CRDP notes that Kosovo’s health care system faces a number of challenges that are preventing it from meeting the ultimate goal of providing

11 UN International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, Art. 12 (1966).12 World Health Organization, Health and Human Rights, available athttp://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs323/en/13 Ibid.14 Health Policy Institute, Kosovo: Brief Health System Review, available athttp://www.hpi.sk/en/2013/11/kosovo-brief-health-system-review/.

30 31

care remains low, life expectancy is ten years lower than in the rest of Europe, and citizens often incur high costs in seeking medical care in private institutions or outside of Kosovo, as alternatives are often unavailable. Corruption exists within the health care sector, and few (if any steps) have been taken to route out this problem.15

The barriers to fulfillment of the right to health, and the ability to access healthcare, in Kosovo are often linked to Kosovo’s economic challenges. According to the World Bank, Kosovo’s Gross National Income (GNI) was $3,990 in 2014, with around 30% of the population at or below the national poverty line.16 Around 35%

of the population (and more than 60% of those aged 15-24) are unemployed.17 The out-of-pocket expense incurred to access treatment (or to make so-called ‘informal’ payments to healthcare workers) can be prohibitively expensive for many Kosovars.

For those who are able to pay for healthcare, such payments have been shown to have a significant link to increased poverty-often pushing impoverished families deeper into poverty.18 Attempts to offset the out-of-pocket expense of healthcare in Kosovo through establishing an insurance system faced repeated setbacks, and although there is now a Law on Health Insurance,19 the effective implementation of this law continues to be beset with difficulties.

2005 2006 2007 2008 2009

Total health expenditures(€, mil.) 107.80 115.05 121.21 136.15 158.22

Public spending 71.40 71.80 67.43 78.39 89.28

Private Out-of-Pocket 30.80 42.81 52.81 56.64 62.01

Public spending on health - - - - -

In % of GDP 2.9 2.3 2.0 2.0 2.3

In % of total GE 9.7 10.0 10.2 8.3 7.6

Trends in Health Expenditure in Kosovo, from the Health Policy Institute. Sources: Treasury data; Kosovo household budget survey; Ministry of Health; GE = government expenditures15 UNDP and USAID, Action Paper on Healthcare in Kosovo: Satisfaction with Healthcare Services and Perceptions on Presence of Corruption, November 2013, page 23, available athttp://www.ks.undp.org/content/dam/kosovo/docs/publicpulse/DokumentiPerVeprim_Anglisht.pdf; See also, e.g., Arta Uka, Understanding Informal Patient Payments in Kosovo’s Health Care System, Public Health Institute, available at http://www.hpi.sk/cdata/Publications/HPI_UKA_Understanding_informal_ patient_payments_in_Kosovo.pdf; See also, e.g., UNDP, Corruption Risk Assessment in the Health Sector in Kosovo, 2014, page 16, available at https://www.researchgate.net/publication/273710349_Corruption_Risk_Assessment_in_the_Health_Sector_in_Kosovo.16 World Bank, Data: Kosovo, available at http://data.worldbank.org/country/kosovo.17 UNDP, About Kosovo, available at http://www.ks.undp.org/content/kosovo/en/home/countryinfo.html.18 Caryn Bredenkamp, Mariapia Mendola, and Michele Gragnolati, Catastrophic and Impoverishing Effects of Health Expenditure: New Evidence from the Western Balkans, Oxford University Press, August 2011, page 349, available at http://heapol.oxfordjournals.org/content/26/4/349.full.pdf+html?sid=70b27352-10ae-46f1-9e1f-13792ac12c8d.19Law on Health Insurance, Law No. 04/L-249, available at http://www.kuvendikosoves.org/common/docs/ligjet/04-L-249%20a.pdf

It is instinctive to understand that the larger the percentage of expenditure on health care that is financed through out-of-pocket expenditures, the greater the risk of financial hardship and impoverishment. 20

As of 2008, the World Bank estimated that 50% of health care expenditure in Kosovo comes from out-of-pocket payments.21 This is significantly higher than in virtually all of the states in the European Union, and places a very high burden on individuals and families seeking health care services.

In Kosovo, this burden disproportionately affects the poorest segments of society: although the poor and the wealthy spend roughly the same amount of money on healthcare, the poor are less able to absorb these costs without it increasing their poverty.22 For instance, for a relatively well-off household, spending 13% of one’s income (the average amount of income spent on health care by the poorest quintile of the population in Kosovo)23 on health care would not bring them to the poverty line; for a household already on the poverty line, spending 13% of one’s income on health care is likely to be impoverishing. It should be noted that the highest portion of out-of-pocket spending goes towards the purchase of drugs and private sector health care.24

CRDP strongly encourages the Government to fully implement the Law on Health Insurance, to establish a system of universal health insurance for Kosovar citizens, in order to alleviate the risk that unforeseen medical expenses will contribute to the cycle of poverty.

Additionally, corruption within the health care system may take several forms; most notably, it is manifested as ‘informal’ payments (bribes) to health care workers. The objective of such informal payments may be to overcome bureaucratic hurdles, such as being placed on a waiting list for services, or out of a sense that it is required to ensure better quality of care. Corruption is endemic throughout all public institutions in Kosovo, and it poses a number of unique risks in the health care context.

The primary problem with corruption in health care is that it affects people’s ability to equally access quality health care. Those who are able to afford to pay bribes may do so without it jeopardizing their financial security or putting them at risk of poverty. For those who have limited financial resources to begin with, the payment of bribes increases their poverty. And those who do not pay bribes to obtain health care services normally have to wait longer to receive treatment, are paid less attention by health care workers, or receive lower quality of care.25

Beyond this significant problem, corrup-tion within health care also has other cu-mulative effects on the system. Because these payments are informal, i.e., outside of the tax system, these payments are not recorded and taxes are not paid on these earnings by health care workers.26 The tax-es that would be collected on these pay-ments if they were made through formal channels therefore do not get reinvested in the health care sector, nor do they con-tribute to the Health Insurance Fund.

20 Caryn Bredenkamp, Mariapia Mendola, and Michele Gragnolati, Catastrophic and Impoverishing Effects of Health Expenditure: New Evidence from the Western Balkans, Oxford University Press, August 2011, page 350, available at http://heapol.oxfordjournals.org/content/26/4/349.full.pdf+html?sid=70b27352-10ae-46f1-9e1f-13792ac12c8d.21 Id. at 352. 22 Id. at 352.23 Id. at 355.24 Health Policy Institute, Kosovo: Brief Health System Review, available athttp://www.hpi.sk/en/2013/11/kosovo-brief-health-system-review/.25 Health Policy Institute, Kosovo: Brief Health System Review, available athttp://www.hpi.sk/en/2013/11/kosovo-brief-health-system-review/.26 Ibid.

32 33

CRDP has recommended that Institutions and professional bodies should adopt stronger punishments for health care workers, from doctors and clinicians to support staff, found to be guilty of engaging in corrupt practices (accepting bribes, providing favors for friends, etc.). Additionally, the Ministry of Health should develop public outreach campaigns and other strategies to create channels for reporting corruption, anonymously if need be, and make the public aware of such channels. Public health care institutions should consider adopting pay incentives to encourage better performance by health care professions, which will minimize informal payments and allow for structures that can be taxed.

III. The Links Between Human Security and Violent Extremism

Violent extremism is a relatively new phenomenon in Kosovo. It is at odds with Kosovo’s traditionally moderate Muslim practices and is often linked to the conflict in Syria and the emergence of the Islamic State.

How to effectively counter violent extremism is a question that is currently plaguing countries throughout Europe and the world. It is clear that there is no easy solution to eradicating the risk of radicalization and violent extremism.

At the same time, national security and counter-terrorism strategies from the past fifteen years have shown that a policy that seeks to only treat the effect (the violent extremism itself) and not the underlying cause(s) will be ineffective at best. To better address the problem of violent extremism, “a human security approach which is holistic, context-specific and people-centred is a necessity.”27 A human security approach will lead to policies that protect the “essential freedoms, safety, identity and human dignity of all people,”28 which in turn is likely to reduce the appeal and incidence of violent extremism.

Citizens, especially young citizens, who are deprived of these fundamental dignities and rights may be more vulnerable to recruitment by extremist groups. They are more likely to feel less ownership of their own societies (or even lives) and may be prone to societal isolation or alienation.

CRDP has observed that Kosovo’s current CVE strategy is focused on adopting legislative and policing policies to criminalize fighting in foreign states, and repressing and tracking ‘terrorist’ activities

27 Human Security Collective and UNOY Peacebuilders, 8 Guiding Practices for Countering Violent Extremism from a Human Security and Young Peacebuilders’ Perspective (2015), available athttps://data.unhcr.org/syrianrefugees/download.php?id=10125.28Human Security Collective and UNOY Peacebuilders, 8 Guiding Practices for Countering Violent Extremism from a Human Security and Young Peacebuilders’ Perspective (2015).

domestically. Although an effective CVE strategy must have a strong legislative and law enforcement component, this approach only tackles the effect (radicalization and violent extremism) and may not do enough to tackle the root causes.

The fight against violent extremism undoubtedly requires a multi-pronged approach, but Kosovo’s current strategy may further alienate the individuals who may be most vulnerable to extremist ideology in the first place by criminalizing their thoughts and beliefs, without providing them with opportunities that may channel them away from radicalism.

By improving institutional capacity to address human security, including economic, health, political, community, and personal security, Kosovo can better tackle the root causes of violent extremism—whether it is manifested in individuals leaving to fight in foreign conflicts, or perpetrating religious or ethnic attacks in Kosovo itself.

The Under Secretary for Civilian Security, Democracy, and Human Rights of the United States has urged that states must go beyond a military-centred approach to counter violent extremism; states, like Kosovo, must ensure that they are “protecting rights, providing economic opportunity, mentoring youth, holding security forces accountable, supporting families.”29

CRDP’s work on and advocacy for different aspects of human security have demonstrated that human rights and security are not mutually exclusive.

A state does not need to sacrifice its freedoms and fundamental rights in order to have greater security. In fact, it is often the opposite—states that empower citizens and protect citizens’ rights, both political and socio-economic, may be far more effective in preventing radicalization that leads to violent extremism.Many institutions, including USAID, are beginning to recognize the same conclusion that CRDP has reached:

that “factors such as socioeconomic inequalities, repression, corruption, and poor governance often create an enabling environment for radicalization and violent extremism.”30

It is increasingly clear that radicalization and violent extremism have complex underlying causes; poverty alone does not often lead an individual to resort to violent extremism. But poverty, combined with a sense of frustration at the failures of the state to provide for basic needs, and lack of personal security or a sense of exclusion or alienation from public life might. And what might lead a citizen to be radicalized in France, Belgium, or Turkey may very well be different from what leads to radicalization in Kosovo.

What is certain is that as of yet there has not been a comprehensive survey of the human security conditions in Kosovo that seeks to address the problem of radical-ization leading to violent extremism. Until public institutions and private actors, such as civil society, are able to fully understand and appreciate how human security fac-tors in Kosovo work together with national security, an effective policy to counter vio-lent extremism will continue to be elusive.

29 Sarah Sewall, Under Secretary for Civilian Security, Democracy, and Human Rights, Countering Violent Extremism: How Human Rights and Good Governance Help Prevent Terrorism (2016), available athttp://www.state.gov/j/remarks/253870.htm.30 USAID, The Development Response to Violent Extremism and Insurgency, 1 (2011), available athttps://www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1870/VEI_Policy_Final.pdf.

34 35

IV. Next StepsCRDP strongly believes that the government of the Republic of Kosovo must prioritize the protection and promotion of its citizens’ human security.

All states, including Kosovo, have the duty and obligation to promote the well-being of its people. At present, the human security of Kosovo’s citizens is at risk on a number of fronts. Citizens’ economic security is threatened by the high rates of unemployment and lack of economic growth. Health security is threatened by high costs, a failure to implement a health insurance system, and other obstacles. Political, community, and personal security are also threatened by a number of factors.

The promotion of human security in Kosovo should be an end goal in and of itself. Improved human security will increase the overall wellbeing of the population, will strengthen Kosovo’s autonomy, and will reinforce Kosovo’s legitimacy as a sovereign nation by upholding all of the duties a State owes to its citizens.

But beyond being an end goal, improvements to human security may also be a means to achieve an ends; that is, to achieve greater national security. Focusing on human security will shift the CVE focus from punishment to prevention. Prevention is a more sustainable and more effective means of countering violent extremism, and the role of human security in prevention should not be underestimated.

To fully gauge the human security situation in Kosovo, and how it interplays with national security, a survey of relevant stakeholders must be undertaken. The data should then be used to establish a Human Security Index. Such an index will allow government institutions, members

of the public, and civil society actors to track Kosovo’s progress. The data will provide a meaningful picture of Kosovo, so that any policies regarding CVE are responsive and relevant to the actual situation on the ground. Basing CVE on this will help to ensure a more effective strategy and a safer, less vulnerable population.

CRDP aims to lead the tracking of such data, as it continues to conduct research, writing, and publications to address other human security issues facing Kosovo.

V. ConclusionCRDP was initially established with a mandate primarily focused on transitional justice and dealing with the past. As Kosovo has moved forward in its post-war period, CRDP’s focus has similarly shifted towards a broader focus on researching and promoting human rights in Kosovo and the region. CRDP has adopted a human security-centric approach in its work, as the state must ensure that it protects and fulfills the basic rights of all of its citizens.

CRDP’s research has demonstrated that the citizens of Kosovo face significant challenges to their economic and health security. The government of Kosovo must do more to foster economic growth and development so that all citizens can meet the basic needs of food, shelter, hygiene, and education. This includes adopting legislature and policies to promote economic growth, advance inclusion of women and youth in the work force, and eliminating corruption.

Closely linked to the need for economic security is the need for health security. Presently, health care in Kosovo is prohibitively expensive—or certain procedures not available at all due to a lack of equipment or expertise. Kosovo must

work to ensure that all citizens can afford quality healthcare, without it posing a risk of driving individuals and families further into poverty.

And in moving forward, CRDP urges the government to take into account the rights of its citizens as it addresses the human security vulnerabilities in the country. Kosovo does not need to sacrifice these rights for greater “national security” in order to prevent violent extremism. In contrast, meeting human security needs is likely to be a significant contributing factor to reducing violent extremism. It is increasingly apparent that violent extremism, and the ability to prevent its occurrence, is linked to the state’s ability to meet the basic needs of its citizens. Adopting a human security-centered approach will yield multiple benefits: it will meet the needs of citizens, which is a duty and obligation of the state in and of itself, and it is also likely to undermine the causes that lead to radicalization in the first place.

Through this approach, Kosovo citizens will be better off. They will be more able to engage in civic life and contribute to society, making them less vulnerable to a variety of factors, including extremist propaganda and recruitment.

CRDP’s work will continue to focus on the human security needs of Kosovar citizens, showing their interconnected nature and how, by meeting these human security needs, Kosovo will also be able to achieve greater national security, as well.