serifmardinturkiyedetoplumvesiyaset.pdf

7/29/2019 SerifMardinTurkiyedeToplumveSiyaset.pdf

1/166


2/166


3/166


4/166


5/166


6/166


7/166


8/166


9/166


10/166


11/166


12/166


13/166


14/166


15/166


16/166


17/166


18/166


19/166


20/166


21/166


22/166


23/166


24/166


25/166


26/166


27/166


28/166


29/166


30/166


31/166


32/166


33/166


34/166


35/166


36/166


37/166


38/166


39/166


40/166


41/166


42/166


43/166


44/166


45/166


46/166


47/166


48/166


49/166


50/166


51/166


52/166


53/166


54/166


55/166


56/166


57/166


58/166


59/166


60/166


61/166


62/166

.M. - Orada da ayn ey oldu. Yani nce edebiyatta grdm konuyla ayn ey. Burada bbakalk olduunu grdm ve onu hafzama yerletirdim. Sonra siyaset felsefesi asndanHobbes, Locke... vb. asndan baktm zaman yine bir baka ey olduunu, aradaki farknuurumun daha byk olduunu anladm. Yani Hobbes, Locke125

bir tarafta, Namk Kemal baka bir tarafta, uurum devaml olarak byyor. Devaml olarauurum bydne gre, meseleyi iinden anlamaya almak lazm diye bir fikir hasl obende.A.B. - izin verirseniz daha zgl bir konuya gemek istiyorum. Yaklamnzn temelkstaslarndan birisi kukusuz sivil toplum konusu.Din ve ideoloji adl kitabnzda sivil toplumun yokluguyla betimlediiniz Osmanl toplumunda, bu ikincil yap ilevlerinin Islmm kurumtarikatlar tarafndan grldn vurguluyordunuz.Les Temps Mo-dernes'de yaynlanan "Leconcept de societe civil en tant qu'element d'approche de la societe Turque" balklmakalenizde ise, temelde ortodoks olan ve greli olarak merkezde odaklanan ulemaya, ulevakf ilikisi erevesinde bu ikinci yap ilevini daha ok tanyorsunuz. Osmanl toplumunbu temel ikincil yapnn saptanmasndaki alg biiminizde bir deiiklik mi szkonusu?.M. - Tabii bir farkllk var. Belki bilgilerimin artmasndan ileri gelen bir farkllk. Birincimodel tabii Montesquieu modeli, ilkel bir model kuruyorsunuz; Osmanl Imparator-luu'ndMontesquieu'nn dedii gibi baz ara kurumlarn olmadnn farkna varyorsunuz.Montesquieu'nn ablonunu Osmanl mparatorluu zerine koyduunuz zaman diyorsunuMontesquieu'den giderek bu i ne kadar aydnlatlabilir? Ama bu balang her eyi iyi izaetmiyor. Montesquieu'nn syledii gibi Osmanl sosyal yapsnn iinde her trden arakurumunun grlemeyecei tezine inanmadm. Yani ara yaplarn sfr olmasnn pek muhtolmadn dndm batan beri. Onun iin bu ara yaplarn fonksiyonunu, kimler nasl okyordu diye aradm zaman, ilk cevap bunu tarikatlar yapyordu eklinde idi. Bu belkidoruluunu muhafaza eden bir ey olabilir; Osmanl Imparatorluu'nun ekillenmedevirlerinde126

bunun daha ok geerli olduunu sylemek lazm belki. Yani ekillenme devirlerinde yle daha sonra din strk-trl, daha oturmu, daha kurumsal bir ierik ald zaman bunun uleasndan, ulemann yetimesi ve fikirleri asndan incelenmesi gerektiine inandm. Demburada bir zaman meselesi var. Birinci zamanda Fransz dncesinin kalplarndan kaynakbir etki sonradan ekil deitirmi.A.B. - izin verirseniz ayn erevede ulema, vakf ve tekke konusuna dnelim. H. HatemiMedeni Hukuk Tzel Kiileri adl kitabnda N. Berkes ve Ltfi Efendi'den hareketle vakf

tekkelerden szediyor. Tekke ile vakf arasnda bir iliki szkonusu mu? Tekke-vakf ilikineden ulema-vakf ilikilerinin ilevlerini yerine getirmedi?.M. - Vakf aslnda kapsayc bir kurum, tekkelerin zel bir kurulu olduu sylenemez. Y


63/166


64/166

dergi olarak geen kategorinin rnei olduu sylenebilir mi?.M. - Ben oradasubalterne derge 'den baka bir ey kastettim. Fakir, az bilgili imam, hoca,medresenin bizde ortaokul seviyesine tekabl eden ksmndan gemi kimseler. nk liseseviyesinden gemi olanlar artk belirli bir so-fistikasyona ve bir bilgiye km oluyorlarCami personeli falan gibi ok yaygn bir personel tipi de var. Bir de yle bir ey olabiliyor

Islmi bir bilgin olmadan bir kiiden tek bir kitab okuyabiliyorsunuz. Yani gidip belirli birkydeki bir eyh'den (douda bu byle oluyor) bir kitab reniyorsunuz ve size "bu kitabrenmitir" ya da "bu kitab retmeye icazetlidir" diye bir diploma veriliyor. Onun iinonlarn diplomalar bizimkilerden biraz farkl.'Subalterne clerge'den bunu kastediyorum, biriki kitab bilen, ondan daha fazlasn bilmeyen...A.G. - Ve tasavvuf erbab olmas da gerekmez. Olabilir de, olmayabilir de..M. - Olabilir de, olmayabilir de. Evet, yalnz tasavvuf erbab olarak tannmas iin etraftabiraz da bilgisini gstermi129

olmas lazm, meer ki kerameti olmasn. Eskiden beri frk vb. kimselere Osmanlmparatorluunda pek iyi nazarla baklmyor. Ancak bir kimse ok bilgili, yani kitabi bilgive ayn zamanda olaanst birtakm kudretler gsteriyorsa(healer 'ifa verici' dedikleriadamlar var ya, ba arsn geiriyor falan), ikisini birletiriyorsa, o zaman tasavvuf erbabolmasna kk bir ekstra ilave edilmi oluyor. Fakathealer olarak geinen kimseler ancakkylerde, bilgisi fazla gelimemi olan yerlerde, bir nevi aman fonksiyonunu grerekbulunuyorlar. Ulemadan olan kimseler ve okumu kimseler ise onlara daima byk bir pbakyorlar.A.B. - Ulema btn ve sf rgtlerinin (her ne kadar iice girme eilimi gsterseler de vher ne kadar belirleyicilikleri asndan eanlaml olmasalar da) ayr birer ikincil yap ilevgrmeleri yannda, dinsel blnme farkllklarn da ierdikleri gznne alnrsa, bu iki yaeklemlenmeleri, merkez d kltrel zerk btn diyebileceimiz alternatif sivil toplum yapsn nasl etkiledi, nasl bir sentez dodu? Sizin iki farkl vurgulamanz biraraya getirineler syleyebilirsiniz?.M. - Tabii biraraya getirmek lazm. nk birarada yaamlar, ve OsmanlImparatorluu'nda gryoruz ki birok okumu insanlar, yksek seviyede okumu insanlarzamanda tarikata da giriyorlar. Yani ok grlen bir ey, devlet adam, fakat tarikat erbab;ok sofistike ulema, ama ayn zamanda tarikatla ilgisi var, bunu ok gryoruz. Buna karolanlar var, yani birtakm fundamentalist Mslmanlar var, ama onlar hibir zaman bir ikinesilden fazla etkili olmamlar.A.B. - Ulema btnyle sfi rgtlerinin iice girmesi, iki tane ayr ikincil yap olumasnengelliyor mu?.M. - Yok ama, yle diyelim: ki dairenin kesimesi gibi bir ilikileri var.130

A.B. - Aradaki elikileri gznne alnrsa, bu kesime o alternatif sivil toplum diyeceim yapy nasl belirler?.M. - Bu sivil toplum konusunda ne demek istediinize bal bir ey.


65/166

A.B. - Ben yalnzca ikincil yap olarak, merkez d kltrel btn olarak vurgulamak isted.M. - kincil yap dediiniz zaman, ikincil yapnn ne yapt konusunda bir varsaymnz demektir.A.B. - Sizin yazdklarnzdan hareket ediyorum, ikincil yap ilevini gren btnler olarak.

.M. - Bir kere, en basit ve kaba ekliyle sylersek, devlet dnda geliebilir (Bu ekstrem'ar' bir ekil), bir de devletle ilikiyi kuran, kanal meydana getiren ikinci bir yn var.Devletin kanal olarak almas ayn sylemi kullanmaktan ileri gelen bir ey. Ayrlk mesegelince (tekkenin kendine zg birtakm dncelerin merkezi olmas asndan) bandanitibaren, tekkede okunan kitaplarla ulema iinde okunan kitaplar arasnda baz farklar var.Tekkede daha ok edebiyat okunuyor. Daha ok Farsa okunuyor. Daha ok speklatifmistiklerin, mesala Ibn-i Arabi'nin, kitaplar okunuyor. Ibn-i Arabi'nin kitaplar okunduuzaman ortodoks ulemann tehlikeli sayd ynlere gidilebiliyor (her ey Allah'tan olduungre ahlkszlk da Allah'tandr gibi). 19. ve 20. yzyldaki islm yenilikilerinin tekkeye kkoymalar biraz da bundan ileri geliyor. Bir bakma tekkenin iindeki gelimelerle, dier uliindeki gelimeler birdenbire aktivist bir mahiyet alyor; bu gelime ilk defa CemalettinAfgni gibi kimselerle ortaya kyor. imdi aktivizmden ne kastettiimi anlataym: islm' yalnz imanla ilgili olmayp, ayn zamanda enerjik bir sosyal atlm gerekletirmekle ilgiolduu fikri ortaya kyor ki, bu nisbeten yeni bir gelime. Bu ilgin kabuk deitirmenin sisteminin gelimesiyle il-131

gili olduuna inanyorum (Wallerstein anlamnda bir dnya sistemiyle), ama nasl intikal eonu bilmiyorum daha. Herhalde 19. yzylda btn dnyadaki tarikatlar (ekseriyeti diyelimpasif bir tutumdan aktif bir tutuma geiyorlar. Bu aktivist yaklam yava yava ncekimistisizmle olan edebi, ahlki ilikilerini koparmaya balyor. nk mistisizmde her eyAllah'tan geliyorsa, o zaman aktif bir intervention'a (giriim) ihtiya yok. Aktivist olunca ddiyorlar ki; mesela bn-i Arabi'nin felsefesinde her ey olur gibi bir hava var: "Aslnda her olmaz. yi ve doru vardr, bir de kt ve yanl vardr. Bizim bunlar birbirinden ayrmamlazm. Ama byle mistik, panteist, monist birtakm fikirler zerinde kalrsak hibir zamanaktivizme y-nelemeyiz." Onun iin 19. yzyldan itibaren o zamana kadar pasif olan birdnce tarz iki ynde de aktivist bir ekil almaya balyor. Bir tarafta ulema, slm'n birkltr olduu konusunda fikirler yaymaya balyor; slm artk yalnz bir din deil, bir klbtndr fikri yaylr. kincisi; tarikatlarn iindeki kimselerse "artk mistisizmi bir tarafabrakalm, iyiyle kt arasndaki farklarn ve Mslmana gereken sorumluluklarn anlatlmzaman gelmitir" demeye baladlar. imdi, sivil toplum konusuna dnersek, sivil toplumdediin zaman bir gelenei kastediyorum. O gelenek de bir protesto gelenei, devlete karprotesto edebilme geleneidir. Devlete kar protesto edebilme geleneinin Mslmanca bidayanann olmas ise eski bir gelenee dayanyor. Sivil toplumu, protesto etme imkn olgrrsek, bu bize bir sivil toplumun karakterlerinden birine kap ayor. Sivil toplumun iki

bir tarifi, hukuk bakmndan ilerin kendi bana yrtlebilecei (Hegel anlamna) ve devde karmamas gerektii bir alan eklinde yaplabilir. Bu anlamyla da alrsak gene slm'dsivil toplum esi var.


66/166

132

A.B. - Aktivizm ve gelenek dzeyinde bir sivil toplumun ereveledii yaplar devlet-bireybir flitraj mekanizmas grevini yerine getirdiler mi? Bu mekanizmalar, bu gelenein ne lkadar belirleyici unsurlardrlar? Bu sorularla unu vurgulamak istiyorum: Osmanl'da merbirey arasndaki bolua yerleen dnyevi nitelikli, ama dinsel biime sahip patronaj a v yaplar szkonusu mu? Bu a ve yaplar belirleyici mi?.M. - Bence, doru. Dnyevi nitelikli olduu u adan sylenebilir. Halkn problemleri, everaset, mal mlk edinme gibi.A.B. - Bunun yannda,Din ve deoloji kitabnzda "toplumsal seyyaliyet tkandnda tarikatlarbaz ilikileri vastasyla bu tkankl am, bu ilevi stlenmilerdir" diyordunuz. Bu birkliental mekanizma deil midir? Osmanl byle tanmlanabilir mi?.M. - Evet tanmlanabilir. Yalnz, buna bir ey eklemek lazm. Bu gene aprak bir meselnk, Osmanl mpa-ratorluu'nda umumiyetle birka tane piramit var. O piramitlerden btanesi devlet piramidi (en bandaki memurlarla, sadrazamlarla falan). Onun yannda bir ulpiramidi var. Bir de ilikileri var. Piramitlerin tepesinde olan kiilerin birbirleriyle ilikileriAma bunlarn hepsinin patronaj ilikileri var: Sadrazamn patronaj ilikisi var, ulemannpatronaj ilikisi var, eraf ile ayann var. imdi denklem kurduunuz zaman bu ok bilinmebir denklem haline geliyor. nk en azndan drt k noktas var. O drt k noktasnnbaka baka gelenekleri var, her birine giden baka baka insan tipleri var. Bu durumda on kareli bir denklemle alyoruz demektir. Bu ereve iinde kalmak artyla evet derim busoruya.A.B. - Ben u anlamda sormutum. Gelenek olarak sivil toplumun temel ilevleri klientalizetrafnda m ekilleniyor?133

.M. - Evet muhakkak klientalizm etrafnda ekilleniyor da, biraz Hegelien bir ekilde alrsiki ayr esprit atmas da var burada, isterseniz iki ayr tin atmas var diyebiliriz. Birtaraftan sivil toplumun beraberinde getirdii (bilmiyorum Hegel'e ne dereceye kadar ihaneediyorum burada) tinin bir grn var sivil toplum olarak Osmanl'da. Bir de devletinoluturduu bir btn var. O adan sizin sylediiniz doru da, daha soyut bir analiz yaptzaman patronaj ilikilerinin transformasyon srecinde baka ekillerde grlmesi mmknkonusu var.A.B. - Bu kliental zellikler sizin vurguladnz ynleriyle, yaplar arasnda da szkonusuolabilir mi? rnein merkez/ulema, merkez/tekke, tekke/ulema vs. gibi?.M. - Evet yaplar arasnda da var. imdi yeni bir ablon dnyorum... Buradaki nite,dediiniz gibi, ok nemli bir nite: Yani patronaj ilikileri. Yalnz patronaj ilikilerinin alt

kavramlatrmalarn alrsanz, orada kiiden balamak lazm. nk patronaj bir kii ilikiimdi Osmanl Imparatorluu'nun ileyiinin tmn (insanlarn kendilerine rehber aradkzaman, kii ilikileri asndan, kendi kiiliklerini gelitirirken doruyu, yanl baka kiil


67/166

bakarak gelitirmeleri eklinde) ok aprak, fakat hepsinin iinde kiinin muhtelif soyutlve somutluk tabakalarnda grld bir sistem olarak grmek mmkn. Fakat bu adan s"patronaj" dediiniz kurumun yerine ok daha ayrntl bir sre geiyor.A.B. - zin verirseniz bu konuda son bir soru yneltmek istiyorum. Szn ettiiniz yapla(merkez, ulema, tekke, eraf vs.) genelde nasl bir kutuplatrmaya tabi tutabiliriz? Bir

anlamda bu erevede bugne dein yazdklarnz, savlarnz btncl olarak nasldeerlendiriyorsnuz?.M. - Bu birimlerden birinin devlet olduunu biliyorum. Polaritelerden (kutuplardan) bir tdevlet ise dier po-134

lariteler neler? Devletin bir i yapma tr var ki bu, benim daha nce ileri srm olduumkiilere bal olan byk an karsnda olan bir hadise. nk devlet kiiyi ne kadar kabude Osmanl Imparatorluu'nda kii tesinde birtakm kurumlar kuruyor. Evet dorudur.Osmanl Imparatorluu'nda ilerlemek iin bir daireye, bir kaleme giriyorsunuz ve oradakendinize bir patron seiyorsunuz (sosyolojik anlamda bir patron). O dorudur. Ama devlekalemi yrtt zaman (kalemlerin btn) birok Islm devletten farkl olarak bir bakagibi yrtyor diyemiyorum (Weber'in brokrasi ablonuna tam manasyla yaklam bir deil), fakat birok dier Islm kurumdan farkl olarak oraya bir gidi var, ii bir bakanlkhaline getirme istei var. Ben Tanzimat'n bu kadar abuk rn vermi olmasn, ancak devkursanda byle bir eyin kalm olmasyla; devletin potansiyelinde bu ekle daha ok yaklatrmak isteinin olmasyla aklyorum. Eskiden beri Osmanl Imparatorluu'nda"Weberlemeye" doru bir gidi var. Bu her ne kadar gdk kaldysa bile bir eilimdir; fakbunun karsnda "byk a" adn verdiim insan aras ilikilerden teekkl eden sre-ku

mevcut. Binaenaleyh ikinci polariteyi aradnz zaman, kabaca, devletle evre arasndakiilikilerde buluruz. Bunu, ileri kiiler zerine kurulmu olan topluluk, yani her anlamyla ortaya karan toplulukla, bir bloklar toplumu kurmak isteyen devlet arasndaki kutuplam(eer "the negation of the person" (kiinin olumsuzlanmas)) eklinde grebiliriz.A.B. - B. Badie'ninCulture et Politique balkl kitabnda islm'da toplumsal ilikileri belirleyenunsurun "toplumsal szlemenin komnoter (cemaati) nitelikli olup, kiiler aras olmamaseklinde bir sav var!.M. - Evet komnoter dedii zaman gene bu baka bir ey. evrenin komnoter yapya saolduunu syleyebi-

135liriz. Bu ilgin bir ey. Fakat bunu yapmak oryantalizmin koymu olduu bir kavram kullaoluyor. Bunun tesine geebilir miyiz acaba? O zaman polariteleri daha iyi grebiliriz (bilhTanzimat'taki polariteyi). imdi, Tanzimat, nizam, tanzim, bunlarn hepsi birlikte olan ve bereve kurmak isteyen eyler. Mesela erleri talim ettirdikleri zaman Bat'dan gelensubaylarn ok kzdklar durumlardan bir tanesi u: Subaylarla erler arasnda otoriteilikilerinin iinde baka bir imaj aklma gelmiyor. Oryantal terliin prtsm hatrlatan bisamimiyet var; subayla er arasnda samimiyet olan bir ordu yrmez diyorlar. imdi subayarasndaki bu ilikiyi, kii ilikilerinin subay otoritesinin iine bir envazyonu olarak

gsterebiliriz. Tanzimat'n yapt eylerden bir tanesi bu envazyonu kesmektir. Neferediyor- ki "Sen subaynla byle laubali olamazsn." Subaya da diyor ki "brak byle dost arkolmay, sen kumandan olarak tamamen baka bir yerdesin. Sen paket tayamazsn, sen etr


68/166

beyaz eldivenle dolaacaksn ve aranzda bir mesafe olacak ki senin subayln onun erliiortaya ksn." Bu ok modern bir ey. Foucault'nun syledii bir eye ok benziyor;gnmzde kurumlarn bir nevi kafesleyici fonksiyonlarn ok iyi anlatyor.A.B. - ktidarn mikro fizii olarak ilevi?.M. - Evet, bir mikro fizii olarak ilevi. Gene polariteye gelelim. Osmanllar ok abuk kkuruyorlar. nk yapmak istedikleri kursaklarnda kalm, o devlet asndan yaplmasgereken iyi bir ey kla kurmak. Buradaki polari-te, devletin kurumlar arzu ettii trde ynetmesiyle, daha yumuak, laubali unsurlar arasnda daha kolay geiler olan sistemarasndaki polarite. Onun iin bu polariteden bahsedildii zaman Badie'nin dedii doruduAma Ba-die"nin dediinin altnda yatan sreci de "disagregate" et-memiz lazm. O yalnzcgzel bir adm. Ama komnoter136

dediimiz zaman aslnda atmalar nerede yatyor? imdi sorunuza cevap vermi oluyoruatmalar bir bakma her zaman, bildiimiz gibi gruplar arasnda, eraf ve onu kabul etmedevlet arasnda. Polariteyi A ve B ekline indirgemek isterseniz, temeldeki polariteyiisterseniz, bir taraftan devletin devlet kurmak isteiyle insanlar aras ilikinin zerine kuruolmasnn polaritesi gibi grnyor bana. Bu polarite CHP'nin de tutumunu ok iyi anlatr.A.B. - Bat'da sk sk "slm toplumu" eklinde genellemelerle karlayoruz. Ancak dinsesylemle toplumsal tarih arasndaki belirleyicilik ilikileri gznne alnrsa, Os-manl-Ttoplumsal yap ve geleneklerinin dinsel syleme ekledii unsurlardan ve belirleyiciliklerinlde szedebiliriz?.M. - Trklerin Orta Asya'dan getirmi olduklar bu devlet ve gelenekleri, kltr bakmndnceki baz slm! geleneklerle pek iyi pekimiyor. Topluluun ynlendirilme ekliyleOsmanllar'n bu Orta Asya gelenekleri arasnda baya atma var.A.B. - Buna karn slm'n mlkiyet yapsyla Osmanl iktisad sisteminin benzetii ilerisrlyor..M. - Benziyor ama, slm dnrleri iinde "Trkler de hi beenmediimiz yeni eylergetirdi" diyenler ok. bn-i Teymiyye de onlarn arasnda. Trkler demiyorlar, Moollardiyorlar; onun iin Anadolu'da geerli bir ey vardr, Cengiz zulm diye. Bu, u demek aslgayri-slm birtakm eyler getirilmitir, bunlar slm'a uymaz, bunlar Moollar'dan, OrtaAsya'dan gelme eylerdir.

A.B. - Bu ikilii deerlendirme zerine bir sorum var. "islm'n monist" yapsnn temelde yaplarn domasna engel olduu syleniyor. Buna karlk Osmanl'da (sizin szn ettigeleneksel) sivil toplum ise daha ok Isl-m dzeydeki rgtlenmeler dzeyinde anlamkazanm.137

Bu ikilii bu adan deerlendirecek olursak; Osmanl pat-rimonyal sistemi unsurlarnn bisentezin domasnda ya da etkileimde daha belirleyici olduu sylenebilir mi?.M. - Daha nce sylediim bir noktay baka bir ekilde syleyeyim. Osmanllarn kursakaldn sylediim ey. Bir sentez yaplmtr. Ama o sentezin, Osmanl mpa-ratorluu'niinde iki ayr kkeni varm gibi grnyor. Biri devlet iin yaplmas gereken eyleringelenei. Bence demokrasiye, demokratik ilkelere ballk, devletin ve halkn yararn korukartlnn uzun zaman atmasndan ve gelitirdii siyas tecrbeden geliyor olabilir.


69/166

1950'de halk arasnda bu kadar abuk rgtlenme olmasnn sebebi, bence, devletle halkarasndaki bu diyalektiin zaman iinde onlara Mslman lkelerde, iki ey birden eksik. Btanesi devlet mekanizmas. Dieri halkn kendini savunma gelenei. Osmanl'da bunlar devolarak atma, pay etme halinde olduklar iin ikisi de bilenmi. Yani devlet bilenmi birekilde ortaya kyor. Halkn kendi menfaatlerini korumas da bilenmi bir ekilde ortaya

kyor. Etrafmzdaki Arap memleketlerindeki eksiklikler biraz da oradan geliyor. Buparadoksal (elikili) bir ey aslnda, ite bu basky yapmadr ki halkn kendi menfaatlerinbilinmesini dourmutur.A.B. - Sizin de belirttiiniz gibi Osmanl'da cemaat yaps ve Osmanl patrimonyal sistemiolarak iki temel btn sz-konusu. Bunlar eklemlenmi ve farkl bir btn ortaya km bu btne tamamen farkl bir toplumsal gelimenin, Bat devlet modelinin eklemlenmesinisomut sonular neler oldu? Gerek kurumlarn olumasnda, gerek dinsel yapnn gelimesigerekse insan davranlarnn temelinde... nasl yorumluyorsunuz?.M. - imdi devlet gelimesi bakmndan orada bir "art" var. u adan ki Tanzimat'a

baktmz zaman, Tanzi-138

mat ok kanun yapc, nizam, talimatname koyucu bir ekilde gelmitir. Zaten, kanunkoleksiyonuna, dstura bakarsanz (19. yzyln ortasndan beri byle bir kanun koleksiyonvar), neyin, nasl yaplacana dair, o zamandan beri gayet ayrntl eyler konmu olduungrrsnz. Onun iin devletin kurulmasnda Tanzimat bir "art." Nizamname, talimatnambugn ne kadar brokrasi varsa Tanzimat'la ortaya km. O da devletin gelimesinikolaylatrm. Jn Trkler zamannda da, Atatrk devrinde de. Fakat devletle halknbirlemesi veya bulumasnda, o eklenmelerin olmasnda byk bir kopukluk olduu muhaKopukluk u adan: dinin btn bu fonksiyonlar (nceki fonksiyonlar) ortadan kaldrly yerine baka bir anlay ve baka bir gnlk hayat ablonu ortaya konuyor. Bunun dorudadoruya filmi kopartmakla ilgili olduunu sanmyorum. Olabilirdi; yani filmi koparmak, inkolunu koparmas gibi bir ey olabilirdi. Ama ondan daha baka bir ey var. Her eye ram

19. ve 20. yzyln banda Trkiye'de en geri yrelere bile biraz ilkokul gitmi, ordu gitmkyller askere gitmiler; bir dnyaya al var. Ve bu dnyaya aln beraberinde getirdbizim ok zaman tefsir ettiimiz ekilde tarada bir "medeniyet" aleyhtarl, bir geriye git yok. Dnya bir kzn boynuzunun zerinde durur, kimse bunun karsnda bir ey diyemdiye bir reaksiyon yok. Reaksiyon yle oluyor: bizim kitaplarmz, dnyann bir kznboynuzlar zerinde durduunu syler. Ama ilkokul kitab bunu sylemiyor. Dnyann boolduunu sylyor. Acaba doru olan nedir? imdi, islm'n yeni gelimesine baktmz zbyle bir durumdan kldn kabul etmek lazm. Yani bir aknlk var. Genel bir aknlmodellerin hangisi geerlidir diye samimi bir aray var. Bu konuda ok kat olan yerler, yaAnadolu olduka ak.139Problem bu araytan ileri geliyor. Birisi size unu soruyor, bize okul kitaplar diyor ki dn


70/166

bir kzn boynuzlar zerinde durmuyor. Nedir sizin cevabnz? Cevap verenler de diyorlbu metaforik bir anlamdr, bu aslnda cazibe kuvvetinin baka bir ifadesidir. Ama cazibekuvvetini kabul ediyoruz. Yani Newton veyahut da Galile dnyasnn mevcut olup olmadilgili bir konu ve buna bir cevap verilebiliyor. nk, gnein bu sistemin merkezi olduusylemekte slmiyet'e aykr hibir ey yok ve hemen bunu syleyiveriyorlar adamlar. Bu

arayn ok ho bir ifadesini buldum bir yerde; Anadolu'nun epey ierlerinde olan bir beldsorulan bir soru. Ve o soruyu soran kimsenin gerekte Newtoncu gr kabul ettiianlalyor; diyor ki bu dnya ile cehennem arasndaki mesafenin ok byk olduunu biliYzbinlerce, milyonlarca, milyarlarca kilometre. Nasl oluyor da insanlar gnahlarn ykkadar uzun bir mesafe zerlerinde tayabiliyorlar? imdi bu soru tam manasyla Newtoncsoru; bunu 16. yzylda bir Mslman sormazd. Birok Islm dnr ise Newtoncu grkarlamakta bir mahzur grmyor. Fakat karlanamayan sorular var. Karlanamayan sorudaha ok gnlk hayat, sosyal hayat, evlilik, arkadalk, kadn-erkek vb. meseleleri ile ilgiTrkiye'de kadn-erkek mnasebetleri ok merkez, ok nemli olduu iin bu konuda soruvar adamlarn. Diyorlar ki peki biz kadnlarmza hakim olmayacak myz? imdi soru bu

sorulduu zaman onu cevaplandrmak ok daha zor. nk Newton'u anlattmz zaman yerekimi diyorsunuz; sins, kosins, vb. diyorsunuz, bunlar da matematikten km olaneyler diyorsunuz. Ulema da biliyor ki matematik diye bir bilim var. Bunu oraya yerletirebiliyorsunuz, ama kadnlarmza hakim olamayacak myz gibi bir soru tr asndan bakasoru. Atatrkln140

o konuda bu kadar anlaml, bu kadar detayl, bir cevap verdiini syleyemeyiz. Yani Newtfiziinin verdii eyler ok detayl, ok anlaml; matematii var, vs.'si var. FakatAtatrkln cevaplandrlmasn gerekli grmedii buna benzer ok soru var. Gnlk h

ilgili olan ve bunlarn yalnz yzeyde olan bir tanesini sylyorum.nsanlar aras ilikilerin meydana getirdii topluluun ok daha dipte olan Atatrk tarafndcevab detayl olarak verilmemi olan sorular var. Yani bugn bile gremediimiz birtakmeyler var. Sanyorum, Trkiye'de en ok satlan kitaplardan biri,Mrid-i Mteehhiln diye1870'lerdeki kadlardan birinin yazm olduu kk bir brordr. imdi bu bror ne diyBir Mslman centilmen, kadnlarla olan ilikisinde nasl hareket eder? imdi bu var milkokulda? Bunu ok dz bir ekilde, ok yerde olan bir seviyede anlatyor. Daha yeni yeniokullara cinsel eitim gibi eyler koyalm diyorlar; ama bu da herhalde byle birtakm ok yuvarlak kavramlarla falan anlatlacak. Mftnn anlatt ise ok ak seik bir mesele,cinsellik, Trk toplumunda kadn erkek ilikileri. Ama bizim, zerinde durabileceimiz, bubenzer baka eyler de var. Mesela ticaret, faizle ilgili olarak birtakm konular. Bunlar dafevkalade nemli olan konular. Ama demiyorum ki bu Trkiye'de yaayan herkesin dnmolduu konular onun iin de bu cevaplar, bu Islmca cevaplar bu kimseler iin nemli oluyA.B. - Ayn erevede ele alacak olursak,Din ve deoloji kitabnzda mmet dnya gr vepozitivizmin ayn yrngede olduunu, mmeti yapnn pozitivizmin yorumunu belirledisylyorsunuz. Bu yorumun olumasnda resm cumhuriyet ideolojisi ve Batllama eilimetkili olmad m?.M. - nsanlar bir eyi ne kadar deitirmek isterlerse istesinler, tevars ettikleri

kavramlarla i grmek mecburiye-141tindeler. Bu kavramlar olduu gibi kullandklar kavramlar olmayabilir. mmeti grle


71/166

pozitivizm arasndaki ban altn belki bugnlerde bu kadar izmek istemem. Meseleninayrntlarn rendike konuyu daha baka bir konumda grmeye balyorum. Pozitivizm Osmanl devlet adamlarnda olan bir e. Tanzimat'a gemi olan bir ey. Tanzimat'tan daAtatrk'e gemi olan bir ey ve onun da buna getirdii yenilikler var. Ama bugnk haldebunun mmetilikle bann altnn izilmesinde yarar grmyorum. Yani o ilikiyi grm

A.B. - Gene ayn erevede ileri srdnz bir nokta; "slm dininin Trkiye'de ok ilevnitelikte olmasnn farkllamayla giderilebilecei" eklinde bir yargnz var. Bugn ise dinformel ya da enformel eylem gruplar ortaya ktn gryoruz, toplumsal farkllama,syleminin deimedii bir siyasal farkllamay ereveliyor. Bu, sizin sylemi olduunudzlemde irrasyonel bir iliki oluturmuyor mu?.M. - Yanlm olabilirim...A.B. - Bunu nasl yorumlayabilirsiniz? rnein bugn ortaya kan formel-enformel Islmeylem gruplarnn gdlenmelerini, k noktalarn. Kukusuz gruplarn hem dnyevi, henitelikli biimlenmeleri szkonusu.....M. - imdi, zamanmzda eylem gruplarnn mikro seviyede almas btn dnyada ggenel bir gelime ve alt kltrlerin (genlik kltrleri gibi eitli alt kltrlerin), kltrgruplarnn ortaya ktna ahit oluyoruz. Bu Islm tekilatlanma herhalde onun bir ynolabilir; nk bir genel Islm eilim diye bir ey var, bir de iiler var; iiler'in iinde gruvar; Fundamentalistler var, Fundamentalistle-rin iinde Tekfir ve Hicre grubu var, MslmKardeler var, yani ok eitli alt dilimler teekkl etmeye balad Bana yle geliyor ki bu dnya eilimi. Bunun Trkiye ile il-142

gisi nedir? Onu bilmekte zorluk ekiyorum. Yalnz unu ak olarak syleyeyim, dorusungrmediim bir e bu topluluklarn paralanmas esi. Bizim imdiye kadar kafamzdentegre toplum imajn deitirmeye doru giden bir gelime. Ben bundan rahatszm. Belktevars ettiim eylerden bir tanesi topluluun nisbi bir uyum iinde olma istei olduu gibtopluluun kendisinin de byle alt fikridir. Bu konu beni rahatsz ediyor. undan dolabir kere bu paralanmann nerede duracan bilmek ok zor. Yeni bir din grup kt zam(mesela Amerika'daki Moon Grubu gibi) bazan baya, beyin ykayc ve insanlarn iine gahsiyetine hkmedici bir nitelikle karmza kyor. imdi biz Moon Grubu'nun meruiyekabul edecek miyiz, etmeyecek miyiz. Bylece bir problemle kar karya kalyoruz. Bir vmeselesi dolaysyla Moonlar'n balarndaki kii hapse atld ama, ondan daha derin konul

var, yani yarn ok daha baskc, ok daha insann ahsna hkmedici bir din grup karsa, yahut da herhangi bir grup ortaya karsa hangi kriterlerle biz bunu yasak edeceiz. Hangikriterlerle "buraya kadar gittiler, ama bundan sonra yoktur" diyeceiz. Bana yle geliyor kiadan hrriyetin felsef esaslar ile ilgili olarak bir problem ortaya kyor. Bundan dolay,ne kadar uzun zamandan beri Locke gibi kimselere gzatmadysam da, nmzdeki yllarbtn dnya iin en nemli meselelerinden bir tanesi, bir grup ortaya kt zaman o grubumeruiyetini snayacak olan felsef kriterlerin neler olduu sorunu olacak. Bunu dnmeybalamamz lazm. Bu bana gelecein bir sosyal biliminin son derece nemli bir yn gibigeliyor. Bir toplumsal mekanizmann nasl altn zmek (nk bu, bir saatin iindekzemberekleri filan ayrp da tekrar koymak gibi bir ey) ok zevkli ama, ben artk bir ahlkzorunluluk olarak bu ok sevdiim iten belki de uzaklaacam, belki de yapamayaca 43m bir ii ele almak zorunda olduumu hissediyorum. Bugnk artlar altnda hrriyet ne


72/166

ahsn hrriyetinin snrlar nedir diye bir konuyu anlamann gerektiine inanyorum ve hekadar etik, ar, zor saydm bir konuysa da, bu konularda maalesef okumalara balamdurumdaym.A.B. - Bu gelimeleri Bat homo economicus'undan kaynaklanan evrimci paradigmalarnsarslmas olarak deerlendirebilir miyiz?..

.M. - Tabi, yani eminim ki onunla ilgili, o paradigma ile ilgili olduu gibi, felsefemizin yeolmadn da gsteren bir gelime.A.B. - Dinsel blnmeler konusunda baka bir ynden, ilevleri asndan bakacak olursakbiimin egemen olduunu, ancak dnyevi nitelikli patronaj ilikilerinin gelitii btnlerinbulunduunu sylemek mmkn. Toplumsal gelime-farkllama ve dinsel yaplarn bununbantl biimlenmesinin k noktalar, sonular neler?....M. - Her eyin kudret ve iktidarla ilikisi vardr. Yani her insan grubunun olumasnn kuve iktidarla bir ilikisi vardr. Bu siyaset eklini alabilir. Drt kii ile birlikte, kudret-iktidarilikilerinin dzenlenmesi eklinde olabilir. Yani bir kk grup iinde kimin ba olduu, kkarar verecei ve kimin kimi dinleyecei eklinde olabilir. Onun iin btn insanimanifestasyonlarn iinde bir kudret ilikisi olduuna inanyorum. Bu byle ise, dinsel gruiinde bir kudret-iktidar boyutu her zaman olacaktr. Bizim iin nemli olan taraf, gnlk,siyaset dediimiz alanla bann kurulmasdr ve burada tabii patronaj ilikileri vardr. Patrilikileri olmas bana tabii geliyor.A.B. - u anlamda soruyorum, biim olarak dinsel yapnn korunmas, fakat onun iinde odnyevi birtakm patronaj ilikilerinin olumas... Yani bir tr farkllamann dinsel yapylabirlemesinin meydana getirdii bir sentez var. Bu,

144

1zannediyorum az nce szn ettiiniz konuyu, yani dinsel eylem gruplarnn ortaya kaz ok belirliyor.,.M. - Ben zaten oradan, yani onu varsayarak yryordum. Siz aslnda unu demekistiyorsunuz, dinsel niteliini kaybeder mi, kaybetmez mi o duruma getii zaman?..A.B. - Onu demek istemiyorum aslnda, kaybetmiyor; biim ayn kalyorsa da, ierikdeitirerek sryor. Bu ok ilgin bir gelime....M. - Bence, kudret ilikileri daima olmutur. Yalnz bizim zamanmzda bir alan domakKamu alan diyebileceimiz bir ey. Eskiden kamu yasalar vard. imdi kamunun tanm ddaha dorusu, kamunun bnyesi deiti. Kamu eskiden devlet ve yaptklaryla ilgili bir eydemekti. Ama modern endstri toplumunda bir kamu alan olutu ki, devletle bir deil. Kam

alan ok daha aprak bir ey ve eskiden ak olmad kiilere ak, demokrasi yoluyla,gazeteler yoluyla, yayn aralar yoluyla, kitle iletiimi yoluyla. imdi, eskiden mikro sevikalabilecek bir grup bugn o kamu alannn alm olmas dolaysyla, doal olarak bnye


73/166

deitiriyor. nk modern dnyada kamuya girmek bir i yapma tarz. Bunu ahs olarak yapyoruz, grup olarak yapyoruz. Onun iin bu galiba modernlikle ilgili bir strktrdeiikliinin beraberinde getirmi olduu, herkese ve btn gruplara vurduu yeni bir damBu kanlmaz gibi geliyor bana. Yani spor faaliyetlerinin bile, o kamu alan doduktan sonbaka bir ekil almalar zorunlu geliyor bana.

nsan-bilim Asndan Bir AyraA.G.- Bu siyaset-bilim arlkl olarak tasarlanm syleide, ben sizin yaklamnzn insabilimi (antropolojiyi) ilgilendiren ynne bir ayra koymak istiyorum. Bu adan da en negrdm noktalardan bir tanesi, sizin yaklamn-145

zn sanyorum olduka zgn bir yan olan "daemon" sorunu. Sanyorum konumada da bikez eiine geldik. Soruyu yle soraym, resm slm'n, bu daemon'un eytanla, er'lezdeletirilip, maskelenip, bastrlmasnda, dier tek-tanrc dinlere gre daha ayrc, dahbelirgin zellikleri ya da mekanizmalar olduu sylenebilir mi?,M. - Bence var. O mekanizma kesin olarak var. Her topluluk veya her kltr bu konu ile trl baeder diyelim. Konunun tmn anlamak iin de daemon'un bir tarafndan bastrlmolduunu kabul ettikten sonra, o kltrde bu eyle baetme yollarnn ne olduunu anlamlazm. Ben bunu bildiimi syleyemem. nk gelimemi bir aratrma alan ve u anda bbulunmayan baz bilgileri gerektiriyor. Freudcu veyahut da Jungcu bir yetimeyi gerektiriy

Bence bu da nmzdeki yllarda ok ilgin bir aratrma konusu olarak belirginleecek. Bnokta. Yani benim tesbit ettiim bir nokta. Ama bu noktann etrafnda birok ayrntlar vareminim. O ayrntlarn yava yava ortaya kmas lazm, islm topluluklarndaki cinsel haayrntlar zerinde aratrmalarn yaplmas gerekiyor. Ben bu konuyu bilmiyorum, ama dahakkndaki yazy yazmamn nedeni bakalarn tevik etmek oldu; bu konuya daha yatkn kimselerin, rnein psikologlarn konuyu ele alp, biraz almalarn salamak iin oldu. Bburada ufukta bir nokta grdm. Sanyorum o nokta var. Ama bu iin ok daha ayrntl,aprak bir btn etrafnda olutuuna inanyorum.A.G. - Sanyorum bu, modern yaklam ieren ve Trkiye'de almay dnen insan-biliiin ok nemli bir ipucu, yani Trk insannn btncl kavrannda yar bilinli olarak, sibiimde gzard edilen bir yannn aratrlmas ok nemli olacak. Sizce tasavvuf hanginoktaya kadar esneklik iinde kalabilmitir? Bu konuda ya da in-146sann daemonic yann ne noktaya kadar merulatrabil-mitir?.M. - Tasavvuf, aslnda bence btn bu almalar mmkn klacak olan bir yaklamniteliiyle, gerek sosyolojik hogr, gerek psikoloji ve psikanaliz asndan bu konulara eolan bir dnce tarz. Ama "ne dndn" bilmediimiz bir dnce tarz. Biz bu kongirmeden nce tarihilerin ve slm' iyi bilen sosyologlarn bu iin btnn ortaya karmlazm. Ondan sonra psikologlarn da bu btnn ne anlama geldiini ileri srmeleri lazm.A.G. - Bu aamada daha ziyade tarih arlkl bir almann yararl olduunu...


74/166

.M. - Evet. Tarih arlkl, evet, yani kltr tarihi arlkl almann gerekli olduunainanyorum. Bunun, imdiye kadar yaplmaynn sebepleri de var. Birok kimse bu medeiinde olan kiileri krmak istemiyor. nk ok hassas bir konu. Cinsel konular daima okhassas konular olduu iin, bu konularla uraan kimselerin amura bulanmalar ok olaaey ve bilgi lazm, cesaret lazm, bunun altn tekrar izmek istiyorum. Eminim ki, slm k

tarihinde bu konulara deinmi olan ve bir nevi sentezinin nasl ktn anlatan birtakmdnceler var. Ama biz o dnceleri daha bilmiyoruz.A.G. - Belki, ayn noktaya bir baka giri biimi de volk slm'n gnmzdeki etki ve ileincelenmesinden geebilir mi? nk sanyorum bu daemonic yn, belki aman inanlarnkalan, bir biimde halkn belli bir pratik ve sis-temlememi inanlar sisteminin ierisindenemli olabilir..M. - Halkn gnlk davranlarnda eminim ki bu da-emon'a yer veren bir e var. Ama n yer veriyorlar, onu bilmiyorum. Daha dorusu onu aratrmadk. Halk kltr bu konulardbildiimizden daha zengin ve ben burada

147

baskc bir eyden, ortodoksiden bahsediyorum. ki alanda aratrmalar bu konu iin nembiri kltr tarihi aratrmalar, ikincisi de etnolojik aratrmalar.A.G. - Deinmiken, volk slm kavramnn kapsad olgularn incelenmesinde sizce hangolgularn ncelikle aratrlmasnda yarar var? Bunu amlayabilir miyiz?.M. - Folklor konusunda Trkiye'de ok aratrma var. Ama folklorun ne demek olduukonusunda ok daha az aratrma var. Orada bir kaynak var. Toplanm olan folklorun bir nanalizi ve izah lazm bize. Orada byk bir aratrma alan alm.A.G. - Belki, ortaya konan verilerin incelenmesi bile, rnein smet Zeki Eybolu'nun cinbyler derlemesinin sistemletirmesi gibi....M. - Veyahut da Boratav'n toplad masallarn iindeki temalardan ok ey karlabilirdaha yaplmad.A.G. - nsan-bilim asndan bir soru daha ekleyeceim.Din ve deoloji'nin ikinci basksna yazdnz nszde, sembolik sistemlerin kitapl dinlerde ileyii asndan Levi-Strauss

ynteminin pek yeterli olamayacan belirtiyorsunuz. Bunun gerekelerini, Arkoun'un venerdiiniz alternatif yaklamn ana izgilerini ksaca aklayabilir misiniz?-,M. - imdi, strktralistlerin bence bir hatas var. O da insanlarn iinde, benim gerekte


75/166

olduuna inandm bir eilimi gzard etmeleri. Baz strktrlerin bir nevi lineaire (izgisbir sisteme gre altn kabul edelim. Ama bu insanlarn dine olsun, baka bir eye olsu"engagement"nn (balanma) anlatamyor. Ben LeviStrauss'un bir mitos'u belki izahedebileceini anlyorum. Tabii birok kimse gene de bir ey izah etmeyeceini sylemitirizah edebileceine inanyorum. Fakat bir iirin nasl meydana gelebileceini, insann hayat

iirselliin kaynan anlatabileceini sanmyorum. Oysa bence insanlarn hayatndaki iirsok148

nemli bir ey ve iirsellik dediim zaman, ite, iirin iinde grdmz, ama insanlarn ki bnyelerinde olan bir eyi kastediyorum, yani iirden daha geni bir ey kastediyorum.nsanlarn bir spritel eilimi olduuna inanyorum. Benim yaptm din aratrmalarnda bbaka trl bir izah olabileceini grmyorum. Yani hep byle izah edilmemi bir noktayavaryorsunuz aratrmada. Ama bu kendini ok baka ekillerde de gsterebilir. Ululukta oveyahut da baka bir noktada toplanabilir. Yani Max Weber'in dedii gibi dini anlamak iingerekli olan (daha dorusu anlamak iin gerekli olduunu sylemiyor, fakat dine kar mzolma diye bir eyden bahsediyor), bu mzikali tenin hibir zaman Levi-Strauss tarafndananlatlamayacana inanyorum. Biliyorum ki Levi-Strauss'un sistemi insanlarn gyabndabir sistemdir. Ama bu da bana ok ey sylemiyor. Insanlarn gyabnda alan bir sistembence insanlarn kzgnlklar, sevgileri, tutkular falan hakknda bir ey sylemiyor. Oysa hisler gnlk hayatmzda ok nemli. Bunun Levi-Strauss'un anlatt kadar yksek vesofistike bir tarzda izah edilmesine ihtiya yok. Daha kaba bir izah tarz olsun da bana bunanlatsn. nk din iinde olan insanlarda, samimi olarak dine giren insanlarda iki ey grddaima. Ama bu iki ey birbirinden daima ayr ve birbiriyle birletiremiyorum bunlar. Bir tanlalr bir dnya ablonu meydana getirmeye alr, yani dnya anlalabilsin, daha dor

kinat anlalabilsin. Ama bunun yannda insann baz spritel eilimlerini tatmin eden birda olsun. Bu iki k noktas birbirinin ayn deil. Biri Descartes'in yapaca bir ey. (ben dibinde belki bir Jung'un yapabilecei bir ey. kisi ayn deil gibi geliyor bana.A.B. - Bu grleriniz nszde belirttiiniz gibi, yalnzca kitapl dinler iin mi szkonusu,genelde mi?....M. - Btn din davranlar kastediyorum.149

A.G. - Koyduunuz ekinceyi daha da geniletmi oluyorsunuz. Arkoun'u ksaca nasldeerlendirirsiniz?.M. - imdi Arkoun'a geleyim. Tabii ki bu bir gerei nasl tahlil ettiinize ait bir ey. Budiscours (sylem) konusu da gerein bir kesiti olarak nemli bir ey ve ben ona ok nemveriyorum. Belirli bir discours insann bu spritel eilimlerini nasl bir ereve iindeereveleyeceini anlatyor. Fakat spritel eilimin discours'dan geldiine inanmyorum. Ootonom bir ey olduuna inanyorum. Dolaysyla bu eilim, onu ereveleyen discours, onsonra da ortodoksi diyelim, bunlar dini incelediiniz zaman ayr kesit, ama o ayr kesde bir meruluu olduuna, yani metodolojik bir meruluu olduuna inanyorum. Arkounmetodunun altn iziyorum. Bir discours'un meydana getirilmesi, bir sylemin ortayakarlmas bence nemli.A.G. - Sanyorum, nszde ok ksa geilmi olan nokta bu kez biraz daha alm oldu.A.B. - Sylem kavram zerine... kltrel kodl kavram yerine sylem kavramn yeledii


76/166

sonucunu karabilir miyiz? rnein kltrel kodlarn kurumlarna, sreleri zerineetkilerinden szedebilir miyiz?.M. - Evet, yani, gene kod ara bir kavramdr. Sylem, kodun daha incelikli bir eklidir. Oniin bana yle gelir ki muhtelif sylemleri bulmaya almak lazm. Kod houma gitmedi dolarak. Kod bir ara kavramyd. Sylem daha gelimi bir ey.

A.B. - Dorudan kurumlar karlamayan, ama onlarn alt yapsnda bulunan bir etkileme bzaman sylem..M. - Evet.A.B. - Daha nce konutuumuz sivil toplum yaklamnza bu kez baka bir adan deinmistiyorum.Temps Modernes'deki makalenizde, sivil toplum kavrammn genelde Bat dnyasnbir rn olduunu, sivil toplunn yoklu-150

unun Osmanl toplumsal yapsn aklamada belirleyici bir kavram olmadn sylyorsDaha artan oranda bir tarihsel-sosyolojik eilim iinde olduumuz sylenebilir mi? Bundasonraki almalarnzda sivil toplum (ya da toplumsuzluk) yaklamnz ikinci planda m o.M. - yle, gene Montesquieu ve Hegel. Bu konuyu ilk incelemeye baladm zaman biMontesquieu, biraz Hegel biliyordum. Sivil toplumun olup olmad da benim iin nemli eydi. nk bu filozoflar buna nemli diyorlar. Dier taraftan, onlarn modellerine gre stoplum var demi olmalarnn, onun varolduu anlamna gelmediini grdm. nsan ablontatbik ettii zaman arpk bir ekilde ona benzeyen ama tam olmayan bir ey buluyor. Yaniunu gstermek istedim ki, gene Bat'nn kavramlar o kadar geerli deil...Bizim topluluumuz iin o kadar geerli deilse, o zaman Bat'nn dncesi de kendi zerbir monologdan ibaret midir? Yani bu dnce Bat kurumlarnn Batllarca anlalmas iionlarn yaptklar bir monologdan ibaret midir, diye dnmeye balyor insan.A.B. - Bu soruyu sormamn nedeni belli bir evrede yaklamnzn sivil toplum merkezli odncesinin srmesi. Aslnda siz, aratrmalarnzda daha farkllam; ve daha zgn bir geldiinizi sylyorsunuz..M. - Evet. O bir ara yerdi. Dediin gibi insana en ok rettii eylerden bir tanesi deMontesquieu'nun dndklerinin o kadar niversal olmad.

A.B. - Bununla balantl bir ey sormak istiyorum. Bat'da son yllarda gelimeci ve yeni-davran paradigmalar aan tarihsel-sosyolojik bir akm egemen. Bu akmn en nemlizelliklerinden birisi de makro btnlere dn yapmas. Sizin bu gelimelerden etkilenme ya da onlarla eklemlenmeniz szkonusu oldu mu?1151

.M. - Yok, deil. Aksi istikamette gidiyorum zannediyorum. Mesela bu spritalite denileneyin ne olduunu ben tam anlam deilim. Ama anlamak isterim. nsanlarn blok yaplar yaplar arasndaki ilikinin ne olduunu merak ediyorum.A.B. - zin verirseniz bu noktay biraz aalm. Yazdklarnz ve sylediklerinizdeerlendirildiinde, Bat toplumlarn snf olgusu, Dou toplumlarnn ise kii ilikileritarafndan belirlendii ortaya kyor. Bu ereveyi doru kabul edersek...


77/166

.M.-Evet...A.B. - Bu ereve Osmanl-Trk toplumunun anlalmasnda, gelitirilmesi gereken bir kikuramnn nemini vurgulamaz m? Byle bir kuram olmakszn btncl bir aklama ola.M. - imdi kiilik iki anlamda olabilir, hangisini kastettiinizi anlayalm...

A.B. - Soruyu sizin almalarnz erevesinde tartlan noktalardan biri olduu iinsoruyorum. Sizin, Trk insann btn olarak anlamaya ynelirken, bu insana ilikin bir kikuramnn aray iinde olduunuz ileri srlyor. Ayrca rnein kitabnzda kullandnErikson modeli var....M. - Anladm. Yok o yanl, yani yle bir ey dnmyorum. Kii dediim zaman unu koymak lazm (belki bunu en iyi Birds Geertz ortaya koymu): topluluu anlamann iki ekSosyal strktr olarak anlayabilirsiniz veyahut da sosyal ilikiler olarak anlayabilirsiniz. Bislm', Osmanl'y ele aldm zaman sosyal ilikiler olarak incelemenin bana daha ok eyanlattn gryorum. Sosyal strktr olarak yaklamann pek tabii bir faydas var ama, soilikiler as insann daha derine gitmesini mmkn klyor. Strktr insan bir yerde tutuyimdi,152sosyal strktrn kiiler zerinde bal olduunu syleyebilirsiniz. Ama sosyal ilikilerin kbal olmas, o kiinin bir kiilie sahip olmas anlamn tamaz. Ben burada bir ilikiler abahsetmek istiyorum. Yoksa, bir Trk iisi, bir Trk kltr gibi eylerle kesinlikle ilgim A.B. - Ek olarak, benim de ok merak ettiim bir konu.Din vedeoloji kitabnzda kullandnzve "kimlik gelitirmede nemli bir model temin ettiini" sylediiniz Erikson modeli hakkbugn ne dnyorsunuz? Tekrar yazsaydnz, ayn eyi mi yazardnz?.M. - yle; biraz cesaret etmiim onu kullanmakla. Ampirik olarak Trkiye'de bu

bunalmlarn ne kadar merkez olduunu o zaman da bilmiyorduk, imdi de bilmiyoruz. O benzetmedir. Ama elde baka imknlar olmad iin yaplm olan bir benzetmedir. Eriksoii anlatt iin belki benzeyebilir diye yaplm bir benzetmedir. Dorusu ondan daha ie yarar bir model bulamamtm o zamanlar.A.B. - Bu kaygunun arkasnda davranlk postlalar yatmyordu yleyse....M. - Hayr, ben davranlktan ok, kiinin topluma katlmasnn gznnde tutulmasgerektiini sylyordum ki, bu ok farkl bir ey. Benim aradm psiko-dinamik Erikson'dpsiko-dinamikten daha farkl, daha insann iinden gelen bir ey. Yani da uyum konusuylaz ilgili olan, insann kendi kiiliini gelitirmesini oluturma-syla ilgili bir ey. nsannkltrnden gelen ve belki de are tipal bir olay...; ok bilmiyorum doru mudur, yanl mYani biraz zayf buluyorum o arketip kavramn ama,, insann kendi kltrnden gelensylemiyle, o sylemden yararlanarak bir kiinin gelime srecini dnyorum. Erikson imeseleyi bir toplumun iine sokulan, bir durumun iine sokulan bir insann zaman zamankarlat bunalmlar gibi gryor. Bu bana anlaml geliyor. Fakat benim153iim daha ok insann kendisini kltrnden ald aralarla nasl insan yapt.A.B. - "Some Aspects of Middle East Sociology" balkl makalenizde Trk toplumbilimin

deerlendiriyorsunuz ve en nemli zelliklerden birisinin pozitivizm ve etkilerinin dourderekilik olduunu ileri sryorsunuz. 1960'lar sonras fonksiyonalist okuldan kaynaklananbirtakm paradigmalarn bu yapya eklemlenmesi nasl bir sonu dourdu? Bu ekoln katk


78/166

ileri srld gibi erekilikten bir kopukluk oluturdu mu?.M. - Trkiye'de insanlar genellikle fonksiyonalizmi ok seviyorlar. nk fonksiyonalizkullandklar zaman kendilerini rahatsz eden birtakm problemleri cevaplandrmadan toplukonusunu cevaplandrabiliyorlar. Kendini rahatsz edebilecek olan problemlere el atmadan yani tamamen mekanik bir ekilde. Trkler ok iyi mhendis karyorlar. Akll sosyalbili

de Trkiye'deki akll mhendisler gibi i yapyorlar. lgin olan taraf u: Herhalde toplumiinde insanlarn kendi zerlerine inmelerine engel olan birtakm dnce kalplar da var.A.B. - Bu erevede, Bimbaum'un yapt ayrm, tanrsal dzeyde belirlenen iktidar-otoritesiyasal yaam dzeyinde belirlenen iktidar-g ayrm ne lde kullanlabilir? Bu ayrmdakaynaklanan belirleyici sylem toplumbilimde derinlie inmemizi engelleyici bir unsur olagsterilebilir mi? Ayn ekilde Trkiye'de toplumbilimdeki dnce retiminin daha ok bsylemin izin verdii atmalar ayla snrl olduu sylenebilir mi?.M. - Bu bir cevap deil ama, bir balang cevab olabilir. nk hep yle "pratik" insangryorum Osmanl'da da, Cumhuriyet aydnlarnda da. Pratik insanlarn ok gl bir taravar. Baz eyleri grrler, stne gidip onun iin bir reete ararlar. Mesela Osmanl devletadamlar eraf ve ya-154

nn ne gte olduunu ok iyi anlamaya alyorlar. Kabilelerin, muhtelif din gruplarnn nzaman harekete geecekleri konusunda dosya falan tutuyorlar... Eskiden beri bu ileri ok ibiliyorlar ve bilgi var ellerinde ve bu ilerin hemen stne gidiyorlar. ok iyi pratik bir siybilgileri var. Yalnz bunun yannda bir merak azl var. Btn bu ok akll pratik insanlardiin esas nedir, bunun dibindeki temel eler nasl alr" gibi sorulara inmek yok. Osmandevlet adamlarnda siyasal zek, iin pratiini ok iyi bilme, beraberinde ok derin bir siyafelsefe anlay getirmiyor. imdi sosyal bilimlerde de yle Trkiye'de; belirli bir paradigmile ok yksek deerde i yapan sosyalbilimcilerimiz var. Ama merak unsuru yok ou zamYani bu paradigma aslnda ne kadarn izah ediyor, ne kadarn sakl tutuyor merak yok. Bparadigmay veri olarak kabul edip, o paradigmaya gre ok stn seviyede bir cevap bulmvar. Bu merak azl bana bizim zel karakterimizden biri gibi geliyor.A.B. - Buna Bat/Dou, irrasyonel/rasyonel ayrmn katmak gerekir mi?.M. - ite bal birbirine bunlar.A.B. - Yine ayn makalede saysal gstergeler zerinden hareket eden, daha ok ampirik biokul olan ve olgucu po-zitivistler diye deerlendirdiiniz bir evre var. Bu evre makalenizbu yana olduka etkinlik gsterdi. Bugn nasl deerlendiriyorsunuz?.M. - Tabii bir sosyal hadiseyi anlamak iin saysal verilerin kullanlmasnn zorunlu kldalanlar var. Trkiye'nin nfusundan balamak zere, saysal almalarn bence ok byk nemi var ve Trkiye'de o konuda ok iyi almalar yaplyor. Mesele mekanizmalarn nasiledii noktasna gelince, orada mevcut paradigmalar, buralar izah etmeye kf gelmiyor, defa olarak bir mekanizmann nasl altna kar Marksizmle bir merak uyand ve155


79/166

Ibaz izah denemeleri yaplmaya alld. Baz baarl izahlar oldu bence. Ama az sayda. Yde Trk Marksizmi dnyann en s Marksizmi demeyeceim ama, dnyadaki s Marksiziinde yeraldn sanyorum.A.B. - Bu, Bat "homo economicus"n kaynak alan Marksizmin Osmanl-Islm potas iinerimesinin (ya da erimemesinin) sonucu olabilir mi?.M. - Buna benzer, ama daha basit bir ey var. Yani Ba-t'da olup bitenleri anlamak iin zaazl liseden balyor. Trkiye'de lise eitimi diye bir ey yoktur. Hele felsefe anlamnda h yoktur. Fransa'da lise reniminden gemi olan bir kimseye nazaran niversiteyegeldiimizde, iki yl gerideyiz. Marksizmi anlamak iin bence yalnz kitap okumak yeterli bir de genel kltr olmas lazm.A.B. - Trk siyasal biliminde son 15-20 yln temel zelliklerinden birine deinmek istiyor"Amerikan sosyolojisi olarak adlandrlan egemen akmn nemli lde Par-sons'un Webe yorumuna dayal olduunu biliyoruz. Ancak Parsons'un Weber yorumu olduka tartmal yorum. rnein tarihsel enin tmyle dland ileri srlyor, baka deyile bir yabanclama szkonusu, Trkiye'de zellikle 60'l yllardan sonra bu akm glenmeye baancak Amerika'daki yapsnn dnda bir yap kazanarak. Sonuta, bu akmn Trkiye'ye

ulamas bir ifte yabanclama erevesinde oldu....M. - Evet ok doru...A.B. - Bunun Trk siyasal bilimi zerindeki etkisi, sonular, neler oldu?.M. - imdi geri kalma var. Ge kalma var. Sosyal bilimlerde de ge kalma diye bir ey vade bilimin yapl tarznn Trkvar bir ekli var, ilmiye'den gelen geleneksel biimde.Trkiye'de bilim mutlak olan bilmektir. Ve bir ey vardr, o bilinir, soru iaretleriyle gelmeikincisi "research156

papers" gibi yaz tipleri yoktur, geleneksel islm ve Osmanl kltrnde arenada kar karargman teati edilir. Birok zamanlar padiahlar bir eyin hakikatini bilmek istedikleri zamiki ayr reasearch papers okutmuyorlar. Adamlar getirip orada mnakaa ettirtiyorlar, bylbir gelenek var. imdi bu gelenein iyi taraf da var, fakat yozlam ekli de var. Gelenei yozlam ekli u: Ben senden daha iyi bilirim. Trkiye'de bilim "ben senden daha iyi bilidemek iin yaplyor. Trkiye'de bilim "yapma"nn bu iki zelliini yanyana getirdiiniz zabelli bir mzakere ve mnakaann daha uzun srmesi ihtimali var. Daha uzun srmesi ihtivar, nk birtakm kiisel faktrler ortaya kyor. Yani bu bir burun srtme eklini alyorburnu srtlen adam da, "yaa, ben de senin burnunu srterim..." eklinde tepkisi ortaya ko da aksini iddia etmekten ileri gidemiyor. Yani Amerika'ya gidip de belirli bir kuakta belbir ey renmi olan bir kimse, onu ters evirip, yani tersyz edip yeniden bambaka bir renmek istemez. Ama bunun yannda bir de meslek bir resistance var. insan etrafndabirok insanlar yetitiriyor, bir kere girmi o dngnn iine; insanlar yetitirecek, doktor


80/166

yazdracak. Bir de biraz inatlama konusuna gelince, ona daha da sert bir ereve izilmioluyor. Her ey de gittike daha abuk deiiyor: kald ki Trkiye'de kitap satn almak o kapahal ki, bu izah en basit ynnden alsanz, Trk bilim davrannn niteliini ortayakarabilir. Yani olacak ey deil, ben braktm kitap satn almay. Arkadalardan ngiliz KHeyeti'nin bilmem ingiltere'den getirip de mikro filmini alyoruz. Ondan sonra be tane mi

film yapyoruz. Her birimize 800 TL.'ye falan geliyor. Uramak lazm kitap okumak iin.A.B. - Bildiiniz gibi ilk kitabmzda sizin "evre-Merkez ilikileri" balkl makalenizi yaymlyoruz. Bugn, yazlndan 12 yl sonra bu yazy nasl deerlendiriyorsunuz?157

.M. - imdi maalesef benim btn makalelerim program-matik oluyor. Programatik'ten ukastediyorum: Bir konuyu ortaya atyorum ve ondan sonra o konunun daha da incelenerek iin byle olup olmadnn bakalar tarafndan irdelenmesini bekliyorum. O adan fazla gelmedi, insanlar kullanmaya baladlar bunu ama; bu incelemenin daha ayrntl, incelikli modele falan sokulmasn bekliyordum. O tipte teorik bir alma grmedim imdiye kadar

Ama, ou zaman bir meseleyi ortaya attm zaman bu konu yzde yz byledir, diyednmyorum, yani ok endielerim de oluyor: Belirli bir konuda acaba bunun ne kadar idi, bunun yzde ka on sene sonra, yirmi sene sonra, doru olacak gibi. O konunun dahaayrntsna gidilip almasn bekliyorum. Sanyorum ki bu almay nasl amaya altanlattm. Orada kendime bir ereve kurdum, o birinci istasyon hakknda, bundan sonrakiistasyonlarda daha ayrntl neler syleyebileceimi anlatmaya altm.A.B. - Bununla birlikte evre-merkez yaklamnn temel dinamikleri zerinde grlerinizbyk deiiklik yok diyebilir miyiz?.M. - Hl nemli olduuna inanyorum. Her ikisinin de mesela bir dnya sistemi iinde

deerlendirilmesi, yeni bir a salard. Onun da yaplmas gereken bir ey olduuna inanyAma dnya sistemi zerine alan kimseler, mesela direkt olarak dnya sisteminin mevcubu oyunun kurallarn nasl deitirdi? Onu grmek isterdim. Biraz yanl anlamalara yolaeyler yazdm biliyorum. Dogmatik okuyor. Ama sizin kuaklarnz daha baka eyler yapacaklar.Ali Bayramolu - Ahmet Gngren,Dn ve Bugn Felsefe,Kitap 1, Bilim/Felsefe/Sanat Yaynlar, 1985, s. 140-166158

Atatrk veTrk Devrimi ATATRK DEVRMLERN HAZIRLAYAN FAKTRLER (SYAS BATILILAMAMIZDA ENGEL)Atatrk devrimlerini ve genel olarak dncesini ele almann bir ekli de, bunlara, daha ntartlm, fakat halledilememi baz sorunlara getirilen yeni zm yollar olarak bakmakBugnk konumamzdaki amacn Atatrk'n muhtelif sorumlara getirdii zm yollarzerinde durmak deildir. Aksine burada Atatrk'n zdsorunlarn mzminliini belirtmek istiyorum. Bu sorunlar kendinden nce hi kimse tarafndan zlmedikleri iind


81/166

kendisinin bu meseleleri zebilmi olmas nemlidir. Atatrk devrimlerinin arkasnda yatzlmesi zor sorunlar, belki de Atatrk'n getirdii hal arelerinin de neminin bir daha, ybir adan, belirtilmesini mmkn klacaktr.Ele alacam sorunlarn birincisi geleneksel fikr kalplarn dnce zerindeki etkisiyle ilgKonusu, Osmanl kltrnde insan iradesinin snrlar hakknda beslenen inanlarn Osman

aydmlarnn dnya grn nasl etkilediidir. Bu etkinin de gelimemize engel olan tarafzerinde duracam. Ele alacam ikinci sorun Osmanl mparatorluu'na iktisad faaliyetteneler anlald noktasnda161

ok geen kuram, Islm bir grten mlhemdi. Bu gr asnn bize tesir etmi olan birrneini 11. asr slm dnr Ibn-i Sina'da bulabiliriz. bn-i Sina'nn bu konudaki fikirledaha sonra 15. asrda Celleddini Devvan ve nihayet 17. asrda Trk ahlks Kmalzdekanalyla Osmanl kltr lemine yaylmt. bn-i Sina'nnKitab-l-lrt Vet-tenbiht adleserinde grlen bu kuramn ana ilkeleri unlard: Dnya zerindeki btn olaylar meydan

getiren Allah'n iradesidir, bu irade yeryznn dnda teekkl eder, fakat bir "varlklarzinciri" vastasyla yeryzne balanr. Bu varlklar zinciri Allah'n iradesinin bu varlklarkademe kademe etkileyerek, yeryzne inmesini salar. Bu zincirin halkalarndan biri gkvarlklar, son halkas da insandr. Tpk irade ile olduu gibi anlama kabiliyeti, zek da Allainsanlara ayn ekli alan bir zincirle intikal etmektedir.1

imdi bu ekildeki bir zincirin en belirgin niteliklerinden biri insana iradesini kullanma imtamamen inkr etmemesidir. Zira, insan Allah'n iradesine dorudan doruya deil, fakatdolaysyla, kendi stndeki varlklarn araclyla baldr.Fakat, kuramn asl tehlikeli taraf istendii takdirde ok dar bir mnda yorumlanabilmesiZincirin ucunda bulunan insann kontrol altna alabilecei saha istendii zamandaraltlabiliyordu. Bu kurumda insan iradesinin tesirli olan ksmndan bahsetmek iin kullateknik felsef terim "irade-i cz'iyye" idi.Genel olarak Osmanl mparatorluumda kullanlan din kitaplar "irade-i cz'iyye"ye oldukgeni bir yer ayryorlard. Fakat 18.. asrda Ulemann bozulmas neticesinde, taassubun vecehaletin medreseye girmesiyle bu saha zaman-1700-

TT n Wk2- : erf Mardn' " The Mnd of the Turkish Re , The V/estem Humanities Review (No. 4, 1960), ss. 413-436.163

la daraltld. Bu davrann arkasnda saklanan fikir uydu: Osmanllar dnya ilerini ihmalettiklerinden dolay deil, din ilerini ihmal ettikleri iin gerilemilerdi. Byle gittike nfuolan Ulema ideolojik planda da nfuzunu kuvvetlendirmek istiyordu. Irade-i cz'iyyenin sadaraltld derecede Ulemann sz sahibi olduklar saha geniliyordu. Yeni ve dar gre gasl nemli olan, insann Allah'la olan mnasebetleri idi. Bu gibi bir gelimenin pratik nembilhassa asker slhat konusunda izlemek mmkndr.Mesela, 18. asrn sonuna doru Avrupa'dan gelen bir asker yardm ve askerleri Bat usullegre yetitirme teklifi, devrin padiah tarafndan kendi "uzmanlarndan Vak'a Nvis (SaraTarihisi) Vasf Efendi'ye gnderildii zaman, Vasf Efendi red cevab verilmesini tavsiyeetmiti. Vasf Efendi bu teklif hakkndaki dncelerini yle izah etmiti: Avrupal dn


82/166

Allah'n "umur-u cz'iyyede" hi eli olmadna inanrlar, bundan baka, onlara gre savafaaliyeti "umur-u cz'iyyeye" dahildir. Bundan dolay Avrupallar en iyi harp aralarn satarafn sava kazanacana inanrlar. Biz ise bunun byle olmadn ve muharebede galibiimana bal olduunu biliyoruz.2

Burada hemen bir soru ile karlayoruz, bu soruyu yle ifade edebiliriz: Irade-i cz'iyyedaralmasna sebep Ulemann bozulmas idiyse, belki dnceye bir kabahat yklemek, zkuramda aramak doru deildir. Belki de Ulema bozulmasayd ayn kuram daha liberal biranlamda kullanlabilirdi. Byle bir dnceyi hemen reddetmek mmkndr, zira "irade-icz'iyye" gibi bir kavramda belirli olarak dine ynelmi bir kltrn izi apaktr. Bu itibarbir dnce kalb olarak bile temin ettiii imknlar snr-2 Bkz.: Mardin,W.H.R.(1960), 418.164

ldr. "Irade-i cz'iyye" kavramnn zerinde bina edilebilecek dnceler mahduttur. Her ramen insann evresi zerindeki kontrol snrldr. Bu kavramn, insan tabiat zerindeegemen klan Renaissance dncesinden ve daha sonra Bat'da ortaya kan rasyonalizm

akmnn havasndan ne kadar uzak olduunu hatrlarsak, bizzat dnce kalbnn kendi banasl geriye itici bir kuvvet olarak tesir gsterdiini anlarz.Dnce kalbnn kendi bana nasl tesir gsterebileceinin belki en bariz bir rneini, SuII. Mahmud'un ok nemli bir zamanda gstermi olduu bir davrannda grebiliriz.Sultan Mahmud, Osmanl padiahlar arasnda devletin gerilemesini durdurmak iin en okdidinmi padiahlardan biri idi. Kendi iradesini zorlayarak ve bazan da ksa zamanda bir neelde etmek iin zecri tedbirlere bavurarak imparatorlua yeniden can katmaya almt.1828-29 Osmanl-Rus harbinin balamasndan nce divanda yaplan mzakerelerde, kendiharbe girmenin artk zamannn gelmi olduu tezini savunanlarn grn kabul etmiti. karlk, bar taraftarlar ordunun bir harbe girmek iin hazrlkl olmadn ileri sryorlaSultan Mahmud'un bu fikirlere kar dikkate deer cevab, aradaki farkn Allah'n gcnegvenerek kapatlabilecei olmutu. Bunun zerine yenici gruptan izzet Molla, "Bu devlet devleti midir yoksa akl devleti midir?" diye balayan ve ve "gh er'i devleti, gh akl devolmak tenakuzdur" diye devam eden mehur cevabn vermiti. zzet Molla'nn tarafdinlenmedi ve bilinen neticelerle harbe girildi.3

te btn 19. asr boyunca, messeseler ynnden olduu kadar, fikir ynnden de "gh gh akl devleti" ol-3 ihsan Sungu, "Mahmud H'nin zzet Molla ve Askir-i Mansure Hakknda Bir Hatt",Tarih Vesikalar I (1941), 170.

165

mann mahzurlar devam etti. Osmanl devlet adamlarnn bir ara 19. asrn ortasnda bahiskonusu olduu gibi, Fransz kod sivilinden mi mlhem olacaklar yoksa slm hukukunu


83/166

dergileme faaliyetlerine mi girimeleri lazm geldii eklindeki tereddtleri bunun birbelirtisidir.Namk Kemal'in kuramlarnda slm felsefesine ayrd yer dolaysyla zaman iin Batllen ileri bir rneini veren eserlerinde bile grlen elimeler bunun bir neticesidir. 19. asrdnrlerimiz iinde akl en nemli kural olarak ele alan ve fikirlerini "akl" etrafnda

billrlatran bir tek dnr vardr, o da brahim inasi Efendi'dir. Bylece 18. asrdaAvrupa'da aydnlk devrinin zn tekil eden rasyonalizm akmnn bizde 19. asrda bir tegerek temsilcisi olduunu gryoruz.Profesr Mehmet Kaplan, "inasi'nin Trk iirinde Yaratt Yenilik" isimli, Trk Dili veEdebiyat Dergisi'nde 1947'de kan makalesinde bunu gstermitir. Profesr Kaplan'n bumakalede ileri srd tez, inasi'nin iirlerine tamamen yeni ve derin mnda Batl bir dgr getirdiidir. Profesr Kaplan, tezini, geleneksel gr temsil eden Nef i ile inasiarasndaki farklar belirterek gstermitir."Nef'i gecenin gndz olmasnn insana her eyin fni olduunu ihtar eder. inasi ise aksinhillin kamer olmasnn insana mrnden bir gn daha kaybettiini haber verdiini yazar. Nbu lemin bir ryaya benzediini, bir gz yumup ancaya kadar getiini yazar. inasi isegzel kinatn bir yalan olduundan pek emin deildir. Nef'i Tanr inayeti olmadka hibireyin fayda vermeyeceini syler, inasi ise insann mahiyetini ispat eden eyin i ve eserolduunu yazar."44 Mehmet Kaplan, "inasi'nin Trk iirinde Yaratt Yenilik",Trk Dili ve Edebiyat Dergisi 7/ (1947), 37-38.166

inasi'nin dnda Avrupa'nn Rasyonalizm akmna kat-labilenlerin says, hatta II.Merutiyet'in ilnndan sonra bile yok denecek kadar azd. Abdullah Cevdet gibi bir dnbunun istisnalarndan birini tekil eder.ite Atatrk, Bat dncesinin esasnda yatan Rasyona-lizm'i ve kendi evresine hkim biinsan gr kabul etmekle bu ikilie bir son vermitir ve dnce kalplarnn o zamana kgemleyici zelliklerinden bizi kurtarmtr. Atatrk'n insann kendi evresine hkim olmaen yksek insanlk belirtileri ortaya kard inancn kendi davrannda ve demelerininhemen hepsinde grmek mmkndr. Genlie hitab belki bunun en belirgin rneklerindebirini tekil etmektedir. Atatrk devrimlerinin en derin ksmn tekil eden bu grnmemleketimizde yerlemesiyle de Batl davran da kendimize maletmeyi en kuvvetli tembalam bulunduk.

imdi bugn incelemek istediim sorunlarn ikincisine, Osmanl mparatorluu'nda "verimmefhumunun yerinin aranmasna geiyorum.Bilindii zere Osmanl mparatorluu'nun gerilemesi ile beraber gelmi olan unsurlardan mparatorluun gelir kaynaklarnn kurumas ve devletin fakirlemesiydi. Bu fakirlemeyi,genel anlamda, Osmanl imparatorluu'nun, kapitalizm ismini verdiimiz, ok belirgin niteolan bir gelimeye itirak etmemi olmas eklinde kymetlendi-rebiliriz. Avrupa'da ticaretgeliirken, byk ticar rgtler teekkl ederken, Osmanl imparatorluu'nda i ve d ticanemini kaybetmiti. Avrupa 18. asrn sonlarndan itibaren endstri devrimi ismini verdiibir oluun iine girmiken, Osmanl imparatorluu'nda aksine mevcut mamul eya yapan imesseseler zamanla ortadan kalkmt. Osmanl mparatorluu bylece yalnz hammaddekayna olarak fonksiyon gryordu. Osmanl lmparatorlu-167


84/166

gu'nun bu vetireye itirak edemeyii daha aydnlanmam bir konudur. Ancak genel olarak akma itirak etmeyiimizin sebepleri hakknda eldeki ipular bu iktisad gerilemeyi baznoktalara dayandrmamz mmkn klyor.Osmanl Imparatorluu'nun muhtelif messeselerini birbirine kenetleyen ve onlar ayaktatutan har, gaza ideolojisi, devletin snrlarn mmkn olduu kadar geniletme abasyd.itibarla, mparatorlukta iktisadi faaliyet konusunda hkim zihniyet "verimi arttrmaya" deklcnn hakkyla yeni gelir kaynaklar elde etmeye ynelmiti. Bundan dolaydr ki, Osmaiin harpte malp olmak ve toprak kaybetmek bir gelir azalmas mnsna geliyordu. Ditaraftan, Renaissance'dan sonra Avrupa'da asker g yeni ekiller almt. Bu yeni belirendisiplinli piyade ve topu birliklerine kar koymak iin gene ayn tipte asker birliklere ihtvard. Askerlerin Bat yntemleriyle yetitirilmesi, daim olarak talim ettirilmesi ve kendilmaa verilmesi iin de yeni gelir kaynaklar bulmak icabediyor-du. Baka bir ifade ile birtaraftan devletin gelirleri azalrken, dier taraftan da giderleri oalyordu. Devletin bu zor

durum karsnda arad hal areleri yukarda bahis konusu ettiimiz iktisat bilgisi eksikliaklamas bakmndan ilgi ekicidir. Zira, mracaat edilen usuller olduka mahduttu ve hal aresi tarafnda toplanyordu: Osmanl mparatorluu'nda bir zamanlar iyi ileyen ve astemini ile yakndan ilintili olan toprak sistemini eski haline getirmek, para basmak veya ve ykn arttrmak. Fatih Sultan Mehmet zamannda, Profesr Inalck'n5 bulduu zere, yeniaskere ihtiya hasl olduu zaman, Padiah, sipahilerin adedini arttrmaya gitmiti. Sipahilasker hiz-5 Halil nalck, "Osmanl Imparatorluu'nun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiye'nin iktisadi Vaziyeti zerinde Bir TetkikMnasebetiyle",Belleten,No. 60, (1951),s.656v.d.168

metlerinin karl ise nakit olarak deil, fakat kendilerine verilen bir vergi toplama imtiyaile veriliyordu. BunaTimar sistemi deniyordu. Osmanl Imparatorluu'nun bir zelliimparatorluun gerilemesini anlayanlarn bile uzun zamanTimar sistemini yeniden yrrlekoymaktan baka bir are teklif edememi olmalardr. Gerek Kou Bey, gerekse Ktip elnakit karl hizmet gren askerlerin artnn zarur olduunu anlamamlar, bu gibiaskerlerin adedinde bir ksnt yaplmasn tavsiye etmilerdir. Bu gibi slhat taraftarlararasnda bir para ekonomisine kar, onu anlamamaktan ileri gelen derin bir korku seziliyoDurumu, bugn kullandmz iktisad tabirlerle kymetlendirirsek, Osmanl Imparatorluuiktisat politikasnda "verimi" mefhumuna hemen hemen hi ehemmiyet verilmediinisyleyebiliriz. Rasyonel iletme, almaya nem verme ticareti tevik etmek iin tedbirlealma, ilkel de olsa Bat devletlerinin artk iyice kullandklar bir para ve altn politikas tatbetme, bunlar Osmanl Imparattorluu'nda bilinmeyen eylerdi.Yeni usullere ve Avrupa'da grlen ak iktisadi gelimelere Osmanl mparatorluu'nda bderece yabanc kalnm olmasnn sebepleri hakknda bildiklerimiz ok azdr, fakat geneburada da Osmanl sisteminde devletin toprak sistemine ve bu kanalla iktisad hayata hkimoluu mhim bir roloynama benziyor. Genel olarak diiyebiliriz ki Osmanl toplumunun ttarz, devletle fert arasndaki mnasebetler, ferdin Bat'da olduu kadar serbestegelimesini engellemi olan bir unsurdu. Bilhassa Bat'da byk ehirllerin kendilerine eholarak verilmi baz imtiyazlar sayesinde gelimelerinin Osmanl imparatorluu'nda benzerrastlanmamaktadr. Osmanl iktisadi sisteminin bir neticesi de iktisadi "verim" mefhumunuanlalmam olmasyd.


85/166

169

18. asrn sonundan itibaren Avrupa'y tetkike giden devlet adamlarnn tesiriyle OsmanlImparatorluu'nda yanl bir yol tutulduu ve devletin fertleri vergi iin saan ezici birmekanizma olmamas gerektii inanc yerleti. Fakat, birka asrdan beri Avrupa'da yerlemolan bu fikir Osmanl Imparatorluu'na ok ge geldi. Durum bir daha deimiti: Avrupal

artk faaliyet sahalarn geniletmilerdi. Ortadou'da kesif bir iktisad nfuz etme siyasetibalamt. Bat, Osmanl Imparatorluu'na mallarn satmak ve karlnda ucuz hammadalmak istiyordu. Bylece Osmanl Imparatorluu'nun iktisad gelimesi lzumu artk kabuedilmiti. imdi bu amaca varmak iin daha ucuz mamul eya vaadeden Bat kapitalizmiylibirlii mi yapmak lazmd, yerli iktisad faaliyeti ziraat sahasna m mnhasr klmak laz yoksa yerli sanayii korumak ve tevik etmek mi lazmd?II. Mahmud ve Abdlmecid zamannda giriilen bu sanayileme teebbs ksa zamanda ifetti. Osmanl devlet adamlar, bundan dolay, uzun zaman bir sanayileme hareketine girmcesaretini kendilerinde bulamadlar. Bylece d borlara girimek fikri ortaya kt. Fakatgene de yaplan borlarn memleketin iktisadiyatn gelitirme yolunda sarfedilmesisalanamad. Osmanl Imparatorluu'nda byle bir iin zorluu kabul edilmelidir. Bununlaberaber btn bu bocalamalarn altnda iktisad faaliyetin mekanizmas hakknda en iptidabilgilerden yoksun olmann, vatandan nasl verimli hale getirileceinin anlalmamasnnbir yer tuttuuna phe yoktur. Baka bir ifade ile Osmanl Imparatorluu'nda iktisad gerilemenin yanbanda onu arttrm olan bir unsur, bir iktisad kltr eksiklii olmutur.kltr eksikliinin bir neticesi de iktisad teebbsn ne olduunun bilinmemesi idi. Bununneticesinde Osmanl Imparatorluu'nda iktisad faaliyet aznlklara braklmt.170

19. asrn banda muvaffakiyetsizlie uram bir endstrileme teebbsnden ve arka arkgelen faydasz ve zararl istikrazlardan sonra Namk Kemal'in ve siyas Batllama urundaba gstermi ilk teekkl olan Yeni Osmanl Cemiye-ti'nin memleketin ilerlemesiyle elealdklar sorunlardan biri de buydu. Onlar devletin iktisad politikasndan da ikyet ediyorve Trklerin ziraat, ticaret ve sanayide almalarn mmkn klacak messeselerinkurulmasn istiyorlard.Namk Kemal'in kendi szleriyle:"Biz ne zaman ibretbin olmaa balayacaz? Biz ne zaman netaic-i itibarmz fiile karmalacaz?

Bir fabrikamz yok. Mlkmzde san'at ne ile ileri gider?Bir irket tesisine muvaffak olamadk. Ticaret byle mi terakki bulur? Bir Mslman bankvar m? Beynimizde servet nasl vcuda gelir?iyice bilmeliyiz ki biz, hl, ecdadmz olan abal kabal Trklerin, mevki gibi, ahlk gibi egeen miraslar, sayesinde yayoruz. Osmanl an, terakki fikri bunu mu iktiza eder?"6

Dikkat edilirse buradaki esas tema devleti iktisad sahaya mdahaleye davet deil, fertlerialmaya davet etmektir. Btn mesele iktisad faaliyeti ciddiye alan ve iktisadn kurallargre kymet yaratan bir Osmanl insan tipinin yaratlmasdr. Bunun daha kesin bir ekliniNamk Kemal'in bir dier makalesinde grmek mmkndr. Bu makalede Namk Kemal uuzadya Londra'daki ticar hayatn canllndan bahsettikten sonra u ifadeyi kullanyor."Ya bizde necabet umuma ait bir vasf olduu iin hi kimsede bir imtiyaz- maddi hasl


86/166

etmemi ve ilamaallah- ta-6 Mustafa Nihat zn,Namk Kemal ve bret Gazetesi (stanbul, 1938), s. 41.

171

ala hibir vakit hasl etmeyecektir, ya bizdeki tefavt- istifadeyi mucip olan vesait zatenmenolunmu ve bu mem-nuiyetin tesiri karnen bade karnin herkese tevars eden melekt-fikriye ile gnllerde yerlemitir."Namk Kemal'den sonra Ahmet Mithat Efendi'nin yazlar da gene Osmanl vatandalarniktisad faaliyetlere sokmaya ynelen almalar olarak deerlendirilebilir. Yukardasylediklerimden u sonucu karmak mmkndr: Osmanl mparatorlugu'nun 19. asrdakarlat iktisad durum iki ynde gelimeyi icabettiriyordu: bir taraftan devletin, Bat'niktisad nfuz etme politikas karsnda baz tedbirler almas gerekiyordu, ayn zamanda dferdin iktisad faaliyette yeralmas iin ferdin tevik edilmesi gerekiyordu. Bu zm yollarnn ikisinin birden tatbiki hemen hemen imknszd. Devletin mdahalesi ferdi tevietmek iin bavurulan yollarda mecburen ksntlar meydana getirecekti, ferdin teviki iinkendisine tannmas gereken geni zgrlk ve mecburen bir yerde devletin menfaati ileatacakt. Btn bunlarn arkasnda yatan ise Bat'nn uzun zamandan beri kullanmayabalad bir sistemin ve beraberinde getirdii kavramlarn Osmanl mparatorlu-u'na ok yava yerlemi olmasyd.Daha nce ele aldmz birinci sorunda olduu gibi ferde mi yoksa devlete mi iktisad gelimede ncelik tannmas lazm gelecei eklindeki mnakaalar 19. asrdan sonra II.Merutiyet devrinde de srp gitti. 19. asrda ve gene ittihat ve Terakki Partisi saflarnda I.Dnya Harbi'nin sonuna doru bir "mill iktisat" temayl belirmekle beraber, mesele dahazlmemiti.

Atatrk'n iktisad sahaya getirdii grler, yukarda zerinde durduumuz hem devletikuvvetlendirme ve hem de Trk' verimli klma, ona iktisad rasyonellik unsurunu172

alama probleminin bir hal aresi olarak kymetlendiril-melidir. Bir kere Atatrk'niktisadiyata verdii kymeti biliyoruz. Bu kymet verme kendi bana bir devrimdi. Kendiifadesiyle:"Yeni Trkiye devleti, temellerini sng ile deil, sngnn dahi istinad ettii iktisadiyatlakuracaktr. Yeni Trkiye devleti cihangir bir devlet olmayacaktr, fakat yeni Trkiye devletiktisad bir devlet olacaktr."Bu ifadesiyle bile Atatrk, Osmanl iktisad hayat anlayndan derin uurumlarla ayrlyorDier taraftan Atatrk'n devletilik ismi altnda ortaya kan bir sistemi benimsemiolmasnn asl ve derin sebebi yukarda belirttiimiz "fert mi, devlet mi" tartmalarna birzm yolu getirmi olmasndand. Bu sistem altnda devletin iktisaden kuvvetlenmesi imkdahiline girecek, fakat bu kuvvetlenme olurken de ferdin iktisad gerekleri anlamas veiktisad hayata girmesi temin edilecekti. Devletilikte ferde tannan yerin derin nedeni buduBylece devletiliin de yalnz zamannn deil, tarihin zlmemi sorunlarna, teklif edihal aresi olduunu gryoruz.

imdi de incelemek istediim nc konuya, Trkiye'de yakn tarihimizde "hrriyet"kelimesine verilen baz anlamlara ve bu anlamlarn etkisine geiyorum.Cevdet Paa, tarihinin bir blmnde, Sultan II. Mahmud zamannda halk arasnda dolaan


87/166

dedikodularn tartlmas iin toplanan bir divandan bahsediyor. Bu divanda devrin devletadamlar dedikodularn yaylmasn nlemek iin ne yaplmas gerektiini konuurken, SulMahmud devrinin mehur simalarndan Halet Efendi yle bir hal aresi teklif etmi: "imkularba'ndaki berberin ba kesilsin. Saire havf ve dehet gelir ve ercifin arkas kesi-173

lir." Ancak divanda olanlardan birisinin "Aman o benim berberimdir" demesi zerine HaleEfendi: "yle ise bakasnn ba kesilsin" diye buyurmular. Bu hdise, Osmanlmparatorluu'nda eriat'n teorik olarak temin ettii garantilerin yannda, tatbikatta devletadamlarnn insan varlna ne kadar az ehemmiyet verdiklerini anlatr. Genel olarak "hrrimefhumu, Bat'da asrlardan beri geliirken, Osmanl Imparatorluu'na girdii zamanOsmanllarn kafalarnda ok ak bir ekilde mnlandrabildikleri bir mefhum deildi. Ha"hrriyet" mefhumunun Osmanl-cada ifade edilmesi iin ne gibi bir kelimenin kullanlacakarar klnamamt. Geri, eriat'n emrettiklerinin yerine getirilmesi, herkese hakknnverilmesi mnsnda "adalet" mefhumu Osmanl leminde messir olmu olan bir mefhumfakat daha ok esirlerin esaretten karlmas iin o zamana kadar kullanlan "hrriyetin"anlam ak deildi. Sonradan 19. asrn ortalarna doru yeni ortaya kan Batl Osmanldnrlerinin, Yeni Osmanllarn, bir muvaffakiyeti de bu tbirin aydnlar arasnda yerlemesini salamalar oldu. Ancak "hrriyet" mefhumu o zamanlar Trkiye'ye yerlemeberaber ok zel bir anlamla yerleti. Bu zelliin en nemli yn "hrriyetin" Roman-tizmizlerini tamasyd. Bu kelimenin bugn bile dilimizde beraberinde getirdii armlardaromantikliin devamn grmek mmkndr."Hrriyet" mefhumunun Yeni Osmanllar tarafndan kullanlndaki romantik "hava"dan kastediyorum, hrriyetten "ne efsunkr imisin h ey didar- hrriyet" diye bahsetmek,hrriyetin ele alnnda her ada bavurulmu bir yntem deildir. Her siyas dnrhrriyetten bylesine heyecanl bir ekilde bahsetmez. Hrriyetten bahsederken, mesel,ingiliz yazar ve filozofu Hu-me gibi:174

"Hrriyet, insann bir hareket tarzn bir dierine tercih etmesinden ibaret deildir. Hrriyeinsann tercih ettii ekilde hareket etmesidir" gibi bir ifade kullanlabilir. (Liberty does noconsist in man's freedom to choose one act rather than another but in his freedom to act ashe cho-oses.)Bu ikinci, kupkuru, fakat dndrc, tarifin iaret ettii dnce iklimi, Namk Kemal'incmlesinin yaratt iklimden bir hayli farkldr. Genel olarak diyebiliriz ki "hrriyet"mefhumunun Trk kamu efkrna romantik ekliyle intikal edii, bu mefhumun ilk defaedebiyatlar tarafndan (ve Fransz romantiklerinin tesiri altnda kalm edebiyatlartarafndan) bize maledilmi olmasndan ileri gelmektedir.Buna ramen, Yeni Osmanllarn ortaya kardklar "hrriyet" mefhumunun tamamen havkalmamasn temin eden bir unsur mevcuttu. Yeni Osmanllar "hrri-yet"ten bahsettiklerizaman ayn zamanda bunun arkasna bir sosyal muhteva yerletiriyorlard. Yeni Osmanllabeenmedikleri ve "hrriyet" fikirlerine muhteva veren bu unsur neydi? Bunu ksaca yletarif edebiliriz: Yeni Osmanllar Glhane Hatt- Hmayununun ilnndan beri Reit Paa'nnderliini yapt, Tanzimat devlet adamlarndan teekkl eden sekinler zmresine karkoymaya alyorlard. Yeni Osmanllar bu brokratik sekinler idaresinin bir nevi istibdameydana getirdiini anlatmaya alyorlard. Onlara gre Bab- Ali'de idareyi ele alan bu sAvrupac "st tabaka" memlekete yalnz zarar getirmiti, memleketin bu ekilde bir idareci


88/166

aristokrasisi tarafndan idare edilmesi ancak kt neticeler verebilirdi. 19. asrn ortalarndaOsmanllarn bu tehislerinde yanl-madklarn gsteriyor. Hakikaten, Tanzimat, devletidaresini elinde tutan yeni bir memur zmresinin devletin im-175

knlarndan faydalanarak bir nevi "st tabaka" meydana getirdikleri bir zamand. Bu durumYeni Osmanllarn istedii bu gibi bir aznln idaresinin yerine ounluun idaresini getirusul- mevereti memlekette salam temellere oturtmak, parlamenter sistemin yerlemesintemin etmekti.Bylece Yeni Osmanllarn ileri srdkleri olduka romantik bir hrriyet mefhumunun aslbir hayli somut sosyal bir tahlile dayandrldn gryoruz. Yeni Osmanllar hrriyettenbahsederken belki biraz fazla romantik bir eda ile kavram ele alyorlard, fakat "hrriyef'tene kas-dettiklerini kesin olarak biliyorlard: onlar iin "hrriyet" li ve Fuat Paa'nn banbulunduklar brokratik sekinler zmresinin basksndan kurtulmak ve onun yerine seilmmeclisi getirmek mnsna geliyordu.

Namk Kemal ve dier Yeni Osmanllarn 1860 ve 1870'lerde yazlaryla yerletirmeyemuvaffak olduklar "hrriyet" mefhumunun bundan sonraki etkilerini izlemek bir hayli ilgNamk Kemal'in srgne gnderilmesinden ve 1876'da iln edilen ilk Kanun-u Esasi SultanAbdlhamid tarafndan yrrlkten kaldrlmasndan sonra, Kemal'in yaymaya muvaffak o"hrriyet" anlaynn birok genleri galeyana getirdiini gryoruz.Zaman zaman onlar da, tpk Namk Kemal gibi bir Me-sajeri vapuruna binip Avrupa'da soalmlardr. Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1889 tarihindeki kuruluundan ok dahnce balayan bu protesto hareketlerinin hemen hepsi istibdadn romantik gzlklerle kymlendirilmesinden domu davranlardr. Gen bir aydn, okuldaVatan yahut Si/istre'yi veNamk Kemal'in dier eserlerini ele geiriyor, bu eserleri okuyarak kendini yetitiriyor, dahsonra elinde grlen bir hrriyeti kitap veya176

bunlarn tesiri altnda yaynlad bir yaz dolaysyla jurnal ediliyor ve Avrupa'ya kayor.Memleket dna katktan sonra, gene, tpk Namk Kemal ve Yeni Osmanllarn yapt g"hrriyet" idealini savunan bir gazete karmaya teebbs ediyor.1895 senesinden itibaren memleket dna kamaya balayan ttihat ve Terakki Cemiyetimensuplarnn hareketleri de bu modele uymaktadr. Bylece, Abdlhamid'in tahta getii

1876 ylndan 20. asrn bana kadar Avrupa'da saysz hrriyeti neriyat kyor. imdi, bneriyatn balca zelliklerinden biri hrriyetin romantik ifadesinden teye geememiolmasdr. Btn Jn Trk neriyatn tararsanz bu yazlarn byk ounluunun bo, yuvlaflarla dolu, romantik, santimental, gereklerle ok az ilgisi olan, uzun vadede son dereceskc basit bir feryattan ibaret olduunu grrsnz.Abdlhamid devrinin gen aydnlarnn protestolarnn bu kadar bo olmasnn sebebi neydBunu yle ifade edebiliriz: Bu protestolar sosyal muhtevadan yoksundu. Hrriyet fikri1880'lerde bir fikir olarak yaayabilmi, fakat bir toplum gereine balanamamt. Yaplaikyetlerin ve yazlan makalelerin toplum sorunlaryla ilgisi yoktu. Hrriyet fikri madd gereklerin zerine bina edilmemi, mphem bir arzu olarak muallakta kalmt. Baka bir ile Yeni Osmanllarn hrriyet arzusunun ancak ekl unsuru 1880'lere intikal edebilmiti.Bunun da bir sebebi Yeni Osmanllar zamannda bir sorun olarak ortaya kan asl meselen


89/166

ortadan kalkm olmasyd. II. Abdlhamid'in devlet ilerinin yrtlmesine el koymas ileTanzimat devrinin zelliklerinden biri olan siyas sekin grubun elinden siyas yetkilerialnmt.Dier taraftan, Abdlhamid'in saltanatnn ilk yllar ekonominin eskisine nisbetle daha iyiolduu bir devirdi. O za-177

manlar nisb bir refah ve bolluk vardr. Bu iktisad dzelmenin bir neticesi okumuvatandalarn byk bir ksmnn ve bu arada aydnlarn kolayca i bulabilmeleriydi. Bubakmdan Padiah Anayasann yrrlkten kaldrlmas, Mithat Paa'nn ldrlmesi gibihdiseleri unutturabilmiti. Durum bu ekilde devam ettike Padiaha kar ynelenprotestolarn, ayn zamanda bir sosyal dayana olmas zordu. Zamanla byle bir sosyal ort yaratacak gelimeler yava yava belirdi. Bu gelimeler taradan stanbul'a bir akmla ilgilSultan Hamid zaman Osmanl Imparator-luu'nda o zamana kadar kendi iine kapal kalmtarann stanbul'a aknn balangcn tekil eder. Bu arada asker okullarda parasz olara

okuyan talebeler arasnda da tarallarn adedi artmt. Okullarda birtakm imtiyazlar eldeetmi, Tanzimat'tan beri zenginleen Tanzimat ricalinin ocuklaryla, beyzadelerle, taraocuklar arasnda bu sralarda bir ikilik grmek mmkndr. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nkurucusu brahim Temo'ya inanacak olursak bu geimsizlik bazen meydan kavgalar halinialabiliyordu. Bu itibarla, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurucularnn taral olmas dikkatayan bir olaydr. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde zamanla kuvvetlenen bu taral grubu ii"hrriyet" artk somut bir anlama geliyordu. Onlar iin "hrriyet" stanbullu devlet erknntannan imknlar memleketin her tarafna temil etmekti. Bunun iindir ki ttihat ve Terakkiktidara geldii zaman yapt ilk ilerden biri saray erknnn ocuklarndan olduu iin asokullardan kolayca diploma alabilmi, diploma aldktan sonra yldrm hzyla ykselmi ortbelerini indirmek oldu. ttihat ve Terakki'nin bu istikamette bir dier ilemi fakir halliocuklara ve taral ocuklara eitim imknlar salamak iin parasz yatl retmen okullkurmak olmutur. Bylece ttihat ve Terakki zamannda "hrriyet"in mnsnn178

yava yava "halkla" doru kaydn gryoruz. Artk "hrriyet" sosyal bir dayanakbulmutu, fakat bu hrriyetin gene de Bat mnsnda kasdedilen ahs hrriyetini teminataltna alma anlamndan uzak olduuna phe yoktur. Btn halklk balanglarna ramettihat ve Terakki memlekette siyas bir diktatorya tesis etmi, kendi karlarna ]yaradzaman siyas dmanlarn paral katillere l-dr-tmekten, tedhi usullerine bavurmaktan

ekinmemitir. Bu itibarla gene o zamanlar "hrriyett" kavramnn memleketimizde anlalolduunu iddia* etmek mm-krn deildir.Bu noktada da Atatrk'n daha nce halledilememi bir sorunu ortadan kaldrmak iin yentasavvuru ortaya attn gryoruz. Atatrk'n "Hrriyet"in Bat anlamndaki eklinimemlekette kkletirmek iin bavurrduu are, Bat'nn ferdi gaye bilen hukuk normlarnTrkiye'de yerle-mesini mmkn klacak olan deiiklii meydana getirmek olmutur. Bikimselerin gremedii bir noktay Atatrk sezmiti: "hrriyetin" hakiki mnsnda yerlemiin halk bir politika takip etmek yeterli deildi. Hangi politika (olursa olsun insan hak vhrriyetlerine hrmeti temin iin muayyen kurallara uymak zorundadr. Bu da ancak

memlekette bu ana kurallarn iler durumda bulunduu belirli, bir hukuk nizamn yerletirsuretiyle olacaktr. Zamanla, Bat hukuk sisteminin yerletirilmesi neticesinde, Bat hukuknormlar iinde dnmeye alan, baka trl dnemeyen bir nesil ortaya kacaktr. Bu


90/166

neslin artk benimsedii normlar da hrriyet mefhumunun Batl bir er-eve ileerevelenmesini mmkn klacakt. Bu bakmdan Atatrk'n Bat hukuki sistemlerinimemleketimizde yerletirme abas ou zaman zerinde durulmayan derin bir mnatamaktadr.Zaman, zannedersem, Atatrk'n bu dncelerini doru179karmtr. 1961 Anayasas'nn hazrlanmasnda, derin mnsnda Batl bir gr hkimolabilmise, bunda Bat hukuk normlarn anlayabilmi bir neslin yetimi olmasnn rol genitir.eitli Cepheleriyle Atatrk-Seri Konferanslar,

Robert Kolej, School of Engineering,Talebe Cemiyeti Kltrel Organizasyon Komisyonu,Ankara, 1964, s. 50-63180

ATATRKLN KKENLERAtatrklk, Cumhuriyet Trkiye'sinde, Osmanl Impara-torluu'ndan kalma baz temel yapsal unsurlar deitirip, onlarn yerine dnya uygarlna gidite ilk adm saylan Batuygarlndan esinlenmi bir topluluu kurmak amacna ynelen grtr. Bu dnya grbirka odak noktasnda toplayarak bir devlet politikas ekline dntren Mustafa KemalAtatrk olduundan, yaklama onun ad verilmitir. Atatrk, kendi salnda, bu odaknoktalarn cumhuriyetilik, milliyetilik, halklk, devletilik, laiklik ve inklplk (devolarak vasflandrm, bunlar "Kemalizm yolu" olarak adlandrmtr (Kongar, 1981, 419:

Cumhuriyet Halk Partisi Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas,Ankara, 1935,54'ten).Bu grn bir "reti" olmayp esnek bir ilkeler btn oluturduu, konuyu inceleyenlerounluunca ifade edilmitir (Tahsin Ycel,Atatrklk Nedir? 1965, 185; Atatrk'n Y. K.Karaosmanolu'na bu konudaki szleri ve . S. Aydemir'in fikirleri iin bkz: Kongar, 1981420).Atatrkl salt bir Bat'ya yneli, ya da saydmz181

Iamalar uygulama olarak grmek konunun yalnz bir ynn anlatr. Konuyu tam olarakaydnlatabilmek iin Trkiye Cumhuriyeti'nde ama edinilen yapyla Osmanl Imparator-luu'nun yapsn karlatrmak gerekir. Bu karlatrma yapldnda imparatorluun u yapsal zelliklerini grrz:1. Osmanl mparatorluu bir "monari"dir. lkenin siyasal meruiyet kayna "padiah" vsllesidir. Zamanla padiahn yetkilerinin kslm olmasna ramen, o lkenin banda bukiidir. Padiahlk rejimini yalnz bu kamu rejimi zellikleriyle hatrlamak da eksik kalr.

mparatorlukta, teb'a padiaha (ve onun gcn temsil eden kiilere) ahsi balarla bald(Ubudiyet).2. Osmanl mparatorluu, bir kltrler, dinler ve yresel kmelenmeler mozaiiydi. Din


91/166

bakmndan imparatorluk 19. yzyl ortalarnda Mslman, Rum, Ortodoks, Gregor-yen, YKatolik, Sryani, Nasturi, Keldani ve hatta daha kk cemaatlerden oluuyordu. Mslmaarasnda da nemli ayrlklar vard (Snnilik-Alevilik). Konuulan dillerin en mhimleri arTrke, Arapa, Krteyi saymak gerekir. Kltr grubu olarak Trkler, Araplar, er-kezlerLazlar, Pomaklar, Tatarlar grnr. Bu gruplarn iinde 20. yzyln ilk on ylna kadar Tr

yalnz kk bir st tabaka okumular aznl, ayr bir tarihlerinin olduu bilincindedir,geleceklerinin Osmanllar'nkinden farkl olabilecei konusunda bir dnce daha gelimem(Bu bilin 1890'larda gelimeye balar).3. Osmanl imparatorluunun temel felsefesi halkn idareye katlmas deildir. Klasik Osmdevlet idaresi dncesine gre sekinler -eitim grm kimseler ve soylarnda devletinemanet edilebileceini gstermi kiiler- devletin idaresini ellerinde tutmaldrlar. Geri1876'da bir Anayasa kabul edilmi, parlamento toplanmtr. Fakat II. Abdlhamid bu mecfeshetmitir. 1908'den sonra Jn182

Trkler Anayasa'y tekrar uygulama alanna koydular. Fakat onlar temsil eden ittihat veTerakki Partisi, "halk" deyimini kullanmakla birlikte, ilkenin uygulama eklinin ne olacahibir zaman ak olarak gstermedi.4. Osmanl mparatorluunun banda bulunan padiah hem kamu dzeninin hem de dinin saylyordu. Din adamlar(Ulema) bu kurumsal iliki dolaysyla devlet idaresinde merkez birrol oynuyorlar,

serifmardinturkiyedetoplumvesiyaset.pdf

Documents