UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE BANJA LUKA FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE BANJA LUKA

SEMINARSKI RADPredmet: BIZNIS

EKONOMIJA I KORPORATIVNO UPRAVLJANJETema: UPRAVLJANJE

TROKOVIMA

Osmanbai Admirbr.indeksa: II1795/10

Doc.dr Dobrosav Radovanovi

Bijeljina, Januar 2011 godine.

SADRAJ 1. 2. 3. 4. strana UVOD............................................................................................................. 2 POJAM I ZNAAJ PROBLEMATIKE TROKOVA.................................. 2 VRSTE TROKOVA..................................................................................... 3 STANDARDNI TROKOVI......................................................................... 6 4.1. Vrste standardnih trokova...................................................................... 6 4.2. Standardizacija direktnih trokova........................................................... 7 4.3. Standardizacija indirektnih trokova........................................................ 8 UKUPNI I PROSJENI TROKOVI............................................................ 9 5.1. Ukupni i prosjeni polufiksni trokovi..................................................... 9 5.1.1. Remanentnost trokova................................................................. 10 5.1.2. Razgraniavanje polufiksnih trokova.......................................... 10 5.2. Ukupni i prosjeni fiksni trokovi............................................................ 12 5.3. Ukupni i prosjeni varijabilni trokovi..................................................... 12 GRANINI TROKOVI................................................................................ 13 6.1. Granini trokovi i poslovna politika........................................................ 14 UKUPNI, PROSJENI I GRANINI FIZIKI PROIZVOD........................ 15 REAGIBILNOST TROKOVA..................................................................... 16 DUGORONI TRETMAN TROKOVA...................................................... 17 9.1. Dugoroni tretman trokova u uslovima pojedinih oblika trita.............17 PRAG RENTABILNOSTI.............................................................................. 18 10.1. Stopa sigurnosti i stopa dobiti................................................................. 18 10.2. Utvrivanje dobiti, fiksnih trokova i marginalne dobiti........................ 19 TROKOVI ZALIHA..................................................................................... 19 11.1. Odreivanje koliine zaliha po jednoj narudbini.................................. 19 11.2. Sigurnosna zaliha.................................................................................... 20 11.3. Vrednovanje zaliha................................................................................. 20 ZAKLJUAK................................................................................................. 21 LITERATURA............................................................................................... 22

5.

6. 7. 8. 9. 10. 11.

12.

2

1. UVOD Korporativno upravljanje (engl. corporate governance) sustav upravljanja i kontrole korporacija, obuhvata strukturu i postupke upravljanja i kontrole trgovakih drutava. Strukturu korporativnog upravljanja odreuje raspodjela ovlasti i odgovornosti izmeu razliitih tijela u korporaciji. To su prije svega uprava, nadzorni odbor, veinski ili manjinski dioniari ili imaoci udjela (shareholders), a mogu biti i druge osobe koje su zainteresovane za uspjenost poslovanja drutva.Uz dioniare, odnosno udjelioce to mogu biti radnici, vjerovnici i sl. (stakeholders). Time je ujedno odreen nain postavljanja i ostvarivanja ciljeva preduzea te nadzor njihovog ispunjavanja.Teorija korporativnog upravljanja zasniva se na principima prava i jednakog tretmana svih dioniara/imaoca udjela (bez obzira na veliinu njihova udjela), transparentnog poslovanja i javnog objavljivanja podataka o poslovanju drutva i odgovornosti uprave. Dobro korporativno upravljanje pridonosi ekonomskom razvoju trgovakog drutva i omoguuje dotok svjeeg kapitala izvana.1 OECD Principi korporativnog upravljanja odobreni su od strane OECD ministara 1999.g. i od tada predstavljaju mjerilo za kreatore politike, investitore, korporacije i druge zainteresovane strane irom svijeta. Njima je unaprijeen program korporativnog upravljanja i obezbijeene posebne smijernice za zakonske i regulatorne inicijative kako u zemljama OECD-a tako i u zemljama van OECD-a. Forum za finansijsku stabilnost oznaio je Principe kao jedan od 12 kljunih standarda za valjane finansijske sisteme. Principi takoe pruaju osnovu za irok program saradnje izmeu zemalja OECD-a i onih koje su van njega, i ine podrku komponenti izvjetaja Svjetske banke o potovanju standarda i propisa vezanoj za korporativno upravljanje.2 U posljednjih nekoliko godina trokovi globalizacije poslovanja, rastue konkurencije i novih proizvodnih tehnolgija su jednostavno primorali mnoge kompanije u svijetu da ponovno preispitaju svoju poslovnu praksu.Preispitivanje dosadanje poslovne prakse rezultovalo je promjenama u filozofiji menadmenta i promjenama u poslovnim sistemima preduzea , koje su neizbijeno pokrenule pitanja ponovnog vrednovanja korisnosti inforamcija trokova.3Obzirom da je priroda proizvoda i usluga proizvedenih u razliitim preduzeima, bitno razliita i da su oni nastali u proizvodnim procesima irokog varijateta, ne postoji jedinstven sistem trokova koji e biti superioran u svim moguim situacijama.Prije bi se moglo rei da je ekonominost i efikasnost trokova odreena prirodom poslovnog procesa preduzea i vrstom inforamcija koje su potrebne njegovoj upravi.U vezi s prethodno reenim, namjera je da u nastavku kritiki preispitamo znaaj i problematiku trokova. 1. POJAM I ZNAAJ PROBLEMATIKE TROKOVA Trokovi su novano izraena troenja sredstava i rada koji su sastavni dijelovi cijene kotanja uinka. Za pojam trokova bitno je: - da su oni vezani za uinke koji se sreu u svakoj vrsti preduzea, a ne samo u proizvodnim, - sve to predstavlja element cijene kotanja, istovremeno predstavlja i troak, tako da izvan kalkulacije nema trokova. Trokovima se ne mogu smatrati izdaci i troenja sredstava sluajnog ili neredovnog rada. Kaliranje, kvar, rastur i lom iznad planiranog normalnog iznosa ne smatra se trokom, ve vanrednim rashodom. Samo unaprijed utvreni, planirani, ravnomijerno rasporeeni na cijelu godinu, normalni iznos kaliranja, kvara i loma poprima karakter trokova, jer je samo taj iznos integralni dio cijene kotanja uinka. U cijenu kotanja, odnosno, iznosu ukupnih trokova objedinjeni su cjelokupni napori preduzea u postizanju odreenog internog finansijskog rezultata.1 2

www.korporativno upravljanje.ba OECD Principi korporativnog upravljanja, 2004. 3 Milievi Mr Vlade, Raunovodstvo trokova i Poslovno odluivanje, Beograd, 2000. str.138.

3

Objedinjujui sve trokove, cijena kotanja predstavlja taku ispod koje prodajna cijena ne bi trebalo da se sputa, jer ispod te take nastaje faza gubitka. Trokovi su jedan od najbitnijih faktora rezultata rada preduzea. Efikasno sniavanje trokova, sigurno i neposredno poveava dohodak, fondove preduzea i line dohotke radnika. Ostvareno sniavanje trokova u jednom periodu omoguuje njihovo dalje sniavanje u iduim periodima. S druge strane, zbog poveanja trokova dolazi do smanjenja dohotka, a vrlo esto oteava i cjelokupni rad preduzea. Prouavanje trokovne problematike otpoelo je vjerovatno s tekim uslovima privreivanja, koje su nametnule najprije velike svjetske krize krajem prolog vijeka. Na razvitak problematike trokova, uveliko su uticali takoe i zaotravanje konkurentske borbe, rast veliine preduzea, razvitak literature iz oblasti ekonomije preduzea itd. 3. VRSTE TROKOVA U literaturi se susreu brojne podjele trokova u kojima su trokovi grupisani s razliitih aspekata. Razliita grupisanja trokova motivisana su po pravilu svrhom kojoj treba da slue odreene grupacije. Postoje: 1. Prirodne vrste trokova 2. Ekonomski i ne ekonomski trokovi 3. Direktni i indirektni trokovi 4. Trokovi po mjestima i nosiocima 5. Ukalkulisani, realizovani i naplaeni trokovi 6. Stvarni, planski i standardni trokovi 7. Apsorbovani, preapsorbovani i neapsorbovani trokovi 8. Kratkoroni i dugoroni trokovi 9. Trokovi koji se mogu kontrolisati i trokovi izvan kontrole 10. Trokovi proizvodnje i trokovi prometa 11. Fiksni, varijabilni i polufiksni trokovi 12. Ostale podjele i grupacije trokova4 1. PRIRODNE VRSTE TROKOVA Podjela trokova po njihovim vrstama smatra se prirodnom ili osnovnom podjelom trokova. Ovakvom podjelom se omoguuje utvrivanje za koju su svrhu napravljeni odreeni trokovi, odnosno za koju vrstu potreba su nastali. Osnovne ili prirodne grupe (vrste) trokova su: - trokovi materijala - trokovi stalnih sredstava amortizacija - trokovi rada ukalkulisani lini dohodci - kalkulativni doprinosi drutvenoj zajednici - trokovi usluga U trokove materijala spada vrijednost utroenog materijala, nabavljene energije, utroenog goriva i maziva, sitnog inventara, ambalae, kao i vrijednost drugih vrsta materijala. U trokove stalnih sredstava spada amortizacija odnosno vrijednosni izraz utroka stalnih sredstava. U trokove rada spadaju predviene naknade za rad radnika, zajedno sa doprinosima iz linog dohotka. Kalkulativni doprinosi drutvenoj zajednici predstavljaju trokove kamata na kredite za stalna sredstva, kamate na kredite za obrtna sredstva, lanarine komorama i drugim strunim udruenjima i sl. U trokove usluga spadaju izdaci za popravke koje su obavile druge organizacije i lica, izdaci za transportne usluge, trokovi platnog prometa, putni trokovi, potanski, telegrafski i telefonski trokovi, trokovi osiguranja, izdaci za reklamu i propagandu i sl.4

Markovski Dr Slobodan, Trokovi u poslovnom odluivanju, Beograd, knjiga 1.

4

2. EKONOMSKI I NEEKONOMSKI TROKOVI U ekonomske trokove spadaju trokovi sredstava i rada. To su trokovi bez kojih se ne bi mogao dobiti proizvod ili izvriti odreena usluga. U neekonomske trokove spadaju izdaci koji poprimaju karakter trokova na bazi zakonskih propisa. U ovu vrstu trokova spadaju kamate na kredite za stalna i obrtna sredstva, a takoe i doprinosi i lanarine komorama i drugim strunim udruenjima. 3. DIREKTNI I INDIREKTNI TROKOVI Podjela trokova na direktne i indirektne izvrena je prema mogunosti ukljuenja u cijenu kotanja. Direktni trokovi (pojedinani ili neposredni trokovi) su neposredno obuhvaeni cijenom kotanja pojedinih proizvoda. Mogu direktno da se razvrstavaju po proizvodima odnosno uslugama. Primjer: trokovi materijala izrade. Indirektni trokovi (opti ili reijski trokovi) se ne mogu neposredno razgraniavati na pojedine proizvode i usluge pri njihovom nastajanju. To su zajedniki trokovi jednog mjesta, pogona, faze ili su zajedniki za cijelo preduzee. Oni se za nosioce vezuju posredno putem odabranih kljueva alokacije (npr. asovi izrade), pa se stoga zovu indirektni trokovi. Primjer: trokovi ostalog materijala, goriva i energije, amortizacija, trokovi odravanja, trokovi osiguranja. 4. TROKOVI PO MJESTIMA I NOSIOCIMA Mjesto trokova je organizaciona jedinica ili njen dio u okviru preduzea za koji se vri obraun i alokacija trokova. U praksi se vri razvrstavanje trokova po sektorima, grupama radnih mjesta, pogonima, odjeljenjima i sl. Trokovi koji su jednom razvrstani po mjestima, kasnije se razgraniavaju po proizvodima i uslugama odnosno nosiocima trokova. Nosilac trokova je proizvod ili usluga namijenjena tritu. Pri raspodjeli trokova po mjestima u savremenoj praksi polazi se od potrebe njihovog prethodnog razgraniavanja na opte varijabilne i opte fiksne trokove.Podjela trokova na ove dvije grupe ujedno predstavlja jednu od pretpostavki za standardizaciju optih trokova. 5. UKALKULISANI, REALIZOVANI I NAPLAENI TROKOVI Trokovi dobijaju karakter ukalkulisanih trokova odmah nakon njihovog nastajanja, odnosno evidentiranja u knjigovodstvu preduzea. Suma ukalkulisanih trokova ukazuje koliko je ukupno nastalo trokova u odreenom periodu po razliitim osnovama. Iznos ukalkulisanih trokova djelimino je sadran u nedovrenoj proizvodnji, djelimino u zalihama proizvoda, djelimino u iznosu prodatih proizvoda koji su ve naplaeni od kupaca. Trokovi sadrani u realizovanoj proizvodnji obuhvataju samo one trokove koji sainjavaju cijenu kotanja prodatih proizvoda. Trokovi sadrani u naplaenoj realizaciji jesu dio ukalkulisanih trokova i to onaj koji je inkorporiran u proizvodima ne samo prodatim, ve i naplaenim. 6. STVARNI, PLANSKI I STANDARDNI TROKOVI Stvarni trokovi su izraz istinitih, stvarno nastalih troenja u jednom periodu. Dobijaju se u knjigovodstvu na kraju odreenog obraunskog perioda. Planski trokovi su predvieni trokovi za odreeni period (najee godinu dana). Kao osnova za predvianje ovih trokova mogu posluiti stvarni trokovi prolih perioda, ali isto tako i predvianja o kretanju trokova u periodu na koji se oni odnose. U odsustvu standardnih trokova planski trokovi pokazuju koliko e iznositi trokovi, odnosno koliko e normalno iznositi stvarni trokovi, ako se ostvare uslovi na osnovu kojih su oni predvieni. Planski trokovi su veoma pogodno sredstvo kontrole stvarnih trokova. Razlike koje se javljaju izmeu planskih i stvarnih trokova, tretiraju se kao odstupanje od normale. Standardni trokovi su takoe unaprijed utvreni trokovi. Bitna odlika je to to se oni utvruju na bazi svestrane naune studije (naunih metoda, naunih predvianja). I oni predstavljaju najtanije mjerilo postignute ekonominosti.

5

7. APSORBOVANI, PREAPSORBOVANI I NEAPSORBOVANI OPTI TROKOVI Potreba da se ubrza postupak u vezi utvrivanja cijene kotanja doprinijela je da se ona utvruje na bazi stvarnih direktnih trokova i planskog iznosa optih trokova. Iznos optih trokova, ukljuen u cijenu kotanja na osnovu planske stope, naziva se apsorbovani troak. Kada se u odreenom periodu utvrdi stvarni iznos optih trokova, vri se njihovo uporeivanje sa planskim iznosom. Ukoliko je suma planskih trokova, koja je ukljuena u cijenu kotanja na bazi planske stope, vea od stvarnog iznosa optih trokova, onda ta razlika predstavlja iznos preapsorbovanih trokova. U protivnom e razlika predstavljati neapsorbovane opte trokove. 8. KRATKORONI I DUGORONI TROKOVI Kad se trokovi posmatraju na krai rok, oni se mogu podijeliti na fiksne i varijabilne. Prema tome, podjela trokova na varijabilne i fiksne implicitna je kratkoronom tretmanu trokova. U dugom roku nema fiksnih trokova, ve samo varijabilnih. 9. TROKOVI KOJI SE MOGU KONTROLISATI I TROKOVI IZVAN KONTROLE Podjela je izvrena prema nadlenosti pojedinih organa preduzea u nastajanju pojedinih trokova. Odreene radne jedinice u okviru preduzea svojim radom mogu uticati u smislu snienja ili poveanja odreenih vrsta trokova, dok su druge vrste trokova za te jedinice u cjelini objektivne, tako da na njih one ne mogu uticati.

10. OBAVEZNI I PROGRAMIRANI TROKOVI Kad se govori o obaveznim trokovima imaju se u vidu fiksni trokovi koji su rezultat posjedovanja nekretnina i opreme preduzea. Takvi su trokovi npr. amortizacija, porezi na imovinu, osiguranje, kamate na kredite za stalna sredstava i sl. Programirani trokovi su periodini trokovi, obino planirani do odreenog maksimalnog iznosa i njihov se efekat na prihod ne moe mjeriti. Ovakvi trokovi su npr. trokovi reklame, kolovanje kadrova, trokovi istraivanja i razvoja, itd. 11. FIKSNI, VARIJABILNI I POLUFIKSNI TROKOVI Fiksnim trokovima nazivamo one trokove koji u ukupnom iznosu ostaju isti nezavisno od promjene obima proizvodnje. Oni ostaju isti ak i kada je proizvodnja maksimalno poveana, a i u sluaju kada nema proizvodnje. Fiksni trokovi su uslovljeni postojanjem preduzea, odnosno njegovom spremnou da obavlja odreenu proizvodnju. U fiksne trokove spadaju trokovi stalnih sredstava (opreme, zemljita), izdaci za zakupninu, trokovi osiguranja, trokovi istraivanja i razvoja, lini dohoci rukovodeeg i drugog osoblja itd. Varijabilni su oni trokovi koji u njihovoj ukupnosti variraju prije svega s promjenom obima proizvodnje. Ti se trokovi poveavaju s poveanjem i smanjuju sa smanjenjem obima proizvodnje. Znai, varijabilni trokovi su jednaki nuli, ako nema proizvodnje. U varijabilne trokove spadaju trokovi materijala, rada na proizvodnji i dr. Polufiksnim i poluvarijabilnim trokovima nazivaju se oni trokovi koji se ne mijenjaju srazmjerno poveanju ili smanjenju obima proizvodnje. 12. OSTALE PODJELE I GRUPACIJE TROKOVA U inostranoj literaturi susreemo jo i podjele trokova na: one koji se mogu izbjei i trokove koji su neizbjeni. Poznata je takoe i podjela na odloene i neodloene. U literaturi zapadnih zemalja prihvaen je pojam tzv. alternativnih trokova koji se nazivaju jo i trokovima oportuniteta. Alternativni ili Oportunitetni troak je nastao usljed toga to odreeni faktor proizvodnje nije koriten u najprofitabilnijoj alternativnoj aktivnosti. Svakom faktoru se pripisuje oportunitetni 6

troak, poto svaki faktor ima alternativnu upotrebu. Nasuprot ovom troku je eksplicitni troak. Oportunitetni troak se ne pojavljuje u finansijskim izvetajima zato to iznosi vezani za ove trokove, rezultat su transakcija koje su se mogle desiti, ali se faktiki nikad nisu desile. Trokovi prometa uobiajeno je da se dalje podijele na trokove nabavke i trokove prodaje. Slino pojmu trokova prodaje, danas se u domaoj, a naroito u inostranoj literaturi sree pojam distributivnih trokova. U ovu grupu trokova spadaju: trokovi trgovakih putnika, putni trokovi, skladitenja, isporuke, lagerovanja, reklame, provizije i sl. Znai, trokovi distribucije su oni trokovi koji nastaju od momenta kad proizvodi budu osposobljeni za prodaju. 4. STANDARDNI TROKOVI Standardni trokovi su unaprijed utvreni trokovi na bazi svestrane naune studije i provjere njihove realnosti u praksi. Od planskih trokova, standardni trokovi se razlikuju veom preciznou predvianja koliko stvarni trokovi treba da iznose u datim uslovima poslovanja. Poveanjem veliine radnih organizacija i irenjem djelokruga njihovog rada nametnula se potreba za utvrivanjem adekvatnih mjerila ekonominosti u svrhe kontrole trokova. Kao takva mjerila vremenom su se afirmisali standardni trokovi. Standardni trokovi razvili su se iz tehnikih standarda utroka materijala i vremena rada, kao i cjenovnih standarda takoe za materijal i utroen rad. Znaaj standarda danas je viestruki. Standardni trokovi koriste se ne samo za kontrolu trokova, ve svojim prednostima poprimili su odgovarajuu ulogu na vie od desetak podruja rada u preduzeima: u raunovodstvu, u planiranju, u voenju tekue poslovne politike, vrednovanju zaliha, itd. Standardi pojednostavljuju knjigovodstveni postupak i ine ga ekonominijim. Mogu se unaprijed knjiiti, tako da se po zavretku procesa proizvodnje, moe raspolagati standardnim trokovima za proizvodnju, stvarnim trokovima i odstupanjima. U praksi su poznati sluajevi primjene metode predrauna iskljuivo na bazi standarda. Osim kao instrument predrauna i kontrole trokova, standardi su potvrdili svoju ulogu i u kontekstu utvrivanja prodajne cijene. Pojednostavljivanje knjigovodstvenog postupka doprinosi sa svoje strane i njegovom ubrzanju. Standardi doprinose razvijanju inicijative za ekonominije poslovanje. Dobro postavljeni standardi predstavljaju neku vrstu cilja kome se tei. Standardi imaju vanu ulogu na podruju vrednovanja zaliha, takoe u vezi sa planiranjem trokova i prihoda. U preduzeima u kojima su standardi uhodani, oni predstavljaju osnovicu finansijskog plana. Raspolaganje standardima daje mogunost za realnije i relevantnije planiranje. Uporeivanje stvarnih sa standardnim trokovima utvruju se razlike koje prije svega znae ekonominiji ili manje ekonomian rad. Meutim, razlike ili kako se one u praksi nazivaju odstupanja od standarda, vrlo esto ukazuju i na uzroke, kao i na mjere koje treba preduzeti u cilju otklanjanja propusta i stimulisanja pozitivnih kretanja. Standardi kao pokazatelji uporedivosti pruaju jo jednu pozitivnost, a to je njihova karakteristika da omoguavaju pravilno usmjeravanje napora ka ekonominijem radu. 4.1. VRSTE STANDARDNIH TROKOVA Treba razlikovati individualne i grupne standarde. Individualni standardi se utvruju za linu kontrolu trokova na pojedinim radnim mjestima. Npr. za radnike na pojedinim neposrednim radnim mjestima (trgovaki putnik, magacioner, i sl.). Standarde ove vrste treba utvrditi za svakog pojedinca, nezavisno od strukture kojoj radnik pripada i radnog mjesta na kojem se nalazi. Kod grupnih standarda obino su u pitanju aktivnosti vezane za odreenu fazu u reprodukciji ili poslovnoj funkciji. Kod grupnih standarda takoe postoji odreena odgovornost za nastajanje trokova koja se vezuje za poslove koje obavlja grupa radnika. U proizvodnoj fazi neizostavno treba razlikovati koliinske i cjenovne standarde. U proizvodnu fazu svakako spadaju i standardi utvreni za opte trokove proizvodnje (pogonska reija). Na analogni nain utvruju se standardni 7

trokovi i za opte trokove uprave i prodaje. Standardni trokovi mogu se razlikovati i u zavisnosti od stepena eljene ekonominosti. Tako se mogu utvrivati: (1) standardi za teoretsku, maksimalnu ili idealnu ekonominost, (2) standardi uspijene, dostine ekonominosti i (3) standardi prosjene ekonominosti. Standardi druge vrste imaju najveu praktinu primjenu za kontrolu trokova. Ovi standardi predstavljaju i cilj koji se normalno moe ostvariti pa se zbog toga smatraju kao adekvatno mjerilo ekonominosti, a odstupanje stvarnih trokova od standarda ove vrste definitivno se mogu tretirati kao rezultat zalaganja ukoliko su pozitivna ili nedovoljnog zalaganja ukoliko su negativna. Takoe postoji podjela i na bazine, tekue i idealne. Bazini standardi slue iskljuivo kao mjerilo ili normala kojom se porede planski i stvarni trokovi. Ti se trokovi po pravilu ne mijenjaju, osim u sluaju izmenjenih uslova poslovanja (promjene proizvoda, promjena postrojenja i sl.). Tekui standardi se smatraju najrealnijim. Pri utvrivanju tekuih standardnih trokova polazi se od postojeih uslova poslovanja. Idealni standardni trokovi utvruju se na bazi idealnih uslova rada optimalno korienje kapaciteta, maksimalno zalaganje radnika, idealne organizacije i sl. Idealni standardni trokovi predstavljaju uvijek najnie trokove u okviru datih tehnikih, ekonomskih, organizacionih i drugih uslova poslovanja. Njihov znaaj je u tome to pokazuju cilj kome preduzea treba da tee da bi ga ostvarile. 4.2. STANDARDIZACIJA DIREKTNIH TROKOVA Postupak primjene standardizacije: Najprije se vri programiranje svih poslova koje treba obaviti u skladu s proizvodnim i drugim ciljevima za odreene vremenske intervale. Zatim se determinie koje vrste i koliko e iznositi trokovi svake pojedinane aktivnosti za odreeni posao, proizvod ili uslugu. Za pripremu tehnikih, fizikih standarda (koliinski utroak) nadleni su tehniki kadrovi, koji su kompetentni za tehniku stranu proizvodnje i operativno izvrenje proizvodnih zadataka. Treba imati u vidu standarde za realnu, dostinu, ipak uspijenu ekonominost, jer bi prestrogi standardi vjerovatno bili nedovoljno stimulativni, a samim tim i neznaajni za kontrolu trokova. Ne samo kod trokova direktnog materijala, ve i direktni trokovi u cjelini, kao i uopte kod utvrivanja standardnih trokova namee se potreba za usaglaavanjem miljena u pogledu visine trokova dvije ili vie meusobno uslovljenih organizacionih jedinica. Kvalitet standarda nuno pretpostavlja njihovu provjeru u odreenom vremenskom intervalu. Testiranje standarda moe se vriti ee ili rjee u zavisnosti od brojnih inilaca, ali u svakom sluaju veoma je znaajno blagovremeno vriti korekciju kad god su u pitanju promjene u metodama proizvodnje. Logino je oekivati da se revizija standarda za koliinski utroak materijala vri onog momenta kada nastaju promjene tehnike, tehnoloke ili organizacione prirode koje povlae promjenu koliinskog utroka. Praksa je pokazala da se korekcije standarda vre obino po isteku kalendarske godine, kada se inae priprema godinji obraun trokova. Standardizacija direktnih linih dohodaka, misli se na standardizovanje vremena za izradu odreenog proizvoda ili obavljanje odreenog posla odnosno aktivnosti. Kompleksnost standardizovanja vremena usko je povezan sa uslovima obavljanja rada. Vei ili manji utroak rada normalno zavisi od uslova koje prua oprema, radno mjesto, kvalitet materijala, energije, intenziteta zalaganja kao veoma znaajan faktor troenja rada itd. Zbog toga, standardizovanje utroenog vremena rada predstavlja vrlo odgovoran posao. Iznos standardnih direktnih trokova dobija se mnoenjem standardne koliine materijala sa standardnom cijenom, odnosno standardnog utroka vremena sa standardnom isplatnom osnovom. Kada je rije o standardizaciji cijene materijala, obino se ima u vidu oekivana, a ne neka ekonomina ili eljena cijena kao to je to sluaj sa standardnim utrokom koliine materijala. Mnoenjem koliinske razlike izmeu stvarnog i standardnog utroka kod pojedinih vrsta materijala sa standardnom cijenom dobija se tzv. trokovno odstupanje zbog veeg ili manjeg 8

utroka materijala. Mnoenjem razlike izmeu stvarne i standardne cijene s koliinom stvarnog utroka materijala dobija se tzv. cjenovno odstupanje. Standardna isplatna osnova koja se u inostranoj literaturi susree pod nazivom standardne tarife, kao pandan standardnoj cijeni materijala, predstavlja vrednovanje ivog rada u preduzeu. 4.3. STANDARDIZACIJA INDIREKTNIH TROKOVA Postupak standardizacije i kontrole indirektnih trokova je veoma kompleksan. Pored nejednakog reagovanja na promjene obima proizvodnje, visina ovih trokova je ponekad i pod uticajem poslovne politike preduzea, kao i zakonskih regulativa. U cjelini uzevi, indirektni trokovi su uglavnom periodini trokovi i po pravilu su vezani za odreeno mjesto nastajanja trokova. Standardizacija ovih trokova je u prilinoj mjeri pod uticajem trokova minulih perioda. Vezivanje optih trokova za odreena trokovna mjesta, prua mogunost za identifikaciju ovlaenih i odgovornih za nastajanje trokova, tako da standardizovanje poprima odgovarajui oblik kontrole, jer se moe utvrditi mogui uticaj radnika na visinu trokova. Kontrola optih trokova vri se prevashodno po mjestu nastajanja trokova. Stvarni trokovi svake vrste, uporeuju se sa standardnim na svakom trokovnom mjestu. Utvrena odstupanja predmet su analitikog ispitivanja, odnosno pronalaenja uzorka za negativne i pozitivne razlike, kao i za predlaganje adekvatnih mjera radi otklanjanja propusta i stimulisanja pozitivnih kretanja. Ukupni opti trokovi mogu se standardizovati i grupisanjem u vee grupacije, kao to je sluaj u naoj praksi, npr. u opte trokove proizvodnje i opte trokove uprave i prodaje. Kada je standardizacija optih trokova u pitanju, razgraniavanje trokova prema nainu njihovog reagovanja na promjene obima proizvodnje jeste na fiksnu i varijabilnu komponentu. Uzorni instrument za razgraniavanje optih trokova predstavlja fleksibilni plan trokova u kojem su razgraniene varijabilna i fiksna komponenta optih trokova. Fleksibilni plan trokova Fleksibilni plan trokova predstavlja praktian instrument za standardizaciju optih trokova. Prije pojave fleksibilnog plana trokova, u praksi je primjenjivan fiksni plan trokova. Kod fiksnog plana pretpostavlja se odreena fiksirana taka data koliina proizvodnje na bazi koje se predviaju pojedinani i ukupni indirektni trokovi. Fleksibilni plan trokova omoguuje utvrivanje standardnih optih trokova za svaki stvarno mogui obim proizvodnje. Fleksibilni plan trokova se pravi za pojedina odeljenja, a isto tako i za cijelo preduzee. Izrada fleksibilnih planova pojedinih odjeljenja prethodi izradi planova radne organizacije kao cjeline. Priprema fleksibilnog plana odreenog odjeljenja otpoinje izradom pregleda pojedinih vrsta optih trokova koji se tiu iskljuivo datog odjeljenja. Na bazi ovog pregleda pristupa se razgraniavanju trokova na fiksne i polufiksne. Iako su opte prihvaene, sve metode za razgraniavanje polufiksnih trokova, karakteriu se jednim nedostatkom koji je poprimio inherentno obiljeje. Ovaj nedostatak proizilazi iz injenice da se prilikom razgraniavanja polufiksnih trokova dobijena fiksna komponenta tretira kao da su u pitanju apsolutno fiksni trokovi, a utvrena varijabilna komponenta, kao da je rije o stopostotno proporcijalnim trokovima. 4.4. ODSTUPANJA OD STANDARDNIH TROKOVA Obino se u odreenim vremenskim intervalima (obraunskim periodima) uporeuju stvarni trokovi sa standardnim i pri tome e se utvrditi razlike koje znae efikasan, ekonomian ili neadekvatan ili neekonomian rad. Odstupanja stvarnih u odnosu na standardne trokove predmet su analitikog ispitivanja, i to ne samo u cilju kvantifikacije razlika u postignutoj ekonominosti, ve i zbog utvrivanja uzroka odstupanja, kao i u cilju preduzimanja potrebnih mjera za poboljanje ekonominosti i spreavanje neeljenih trendova u troenju sredstava i rada. U literaturi vremenom je postala uobiajena sistematizacija odstupanja od standardnih trokova:

9

1) odstupanje zbog veeg ili manjeg utroka direktnih asova rada (odstupanja zbog produktivnosti), 2) odstupanje zbog promjene isplatne osnove kod direktnih linih dohodaka, 3) odstupanje zbog veeg ili manjeg koliinskog utroka direktnog materijala (koliinskog odstupanja), 4) odstupanje zbog promjene cijena direktnom materijalu (cjenovno odstupanje), 5) trokovno odstupanje optih varijabilnih trokova, 6) asovono odstupanje optih varijabilnih trokova, 7) trokovno odstupanje optih fiksnih trokova, 8) odstupanje zbog veeg ili manjeg obima proizvodnje kod optih fiksnih trokova. Prva etiri odstupanja odnose se na direktne trokove, a preostala etiri odstupanja na opte trokove. Kod direktnih trokova moe se praviti razlika izmeu tzv. koliinskih odstupanja i cjenovnih odstupanja. Koliinska odstupanja pokazuju efekte zbog veeg ili manjeg utroka asova rada ili koliine materijala. Ova se odstupanja dobijaju mnoenjem razlike izmeu stvarne i standardne koliine s istom, standardnom cijenom. Cjenovna odstupanja pokazuju efekte promjene cijena i dobijaju se mnoenjem stvarnog koliinskog utroka razlikom izmeu stvarne i standardne cijene. Odstupanja kod optih trokova dijelimo na odstupanja kod optih varijabilnih i odstupanja kod optih fiksnih trokova, koja se mogu grupisati po slinom kriterijumu kao i kod direktnih trokova, na asovna i trokovna odstupanja. U okviru datih ovlaenja, svaki je radnik odgovoran za stvarno nastale trokove, koje je prouzrokovao svojim radom. Naravno da via stepenica u organizacionoj strukturi povlai vea ovlaenja i ire podruje za kontrolu trokova. Informisanje o odstupanjima i uzrocima njihove pojave Uzroci odstupanja mogu biti razliiti. Kod direktnog materijala, npr. cjenovna odstupanja mogu biti prouzrokovana neadekvatno procijenjenim uslovima nabavke nabavne cijene, termina isporuke, koliina nabavke i sl. Koliinska odstupanja mogu se javiti kao rezultat korienja neadekvatnog materijala i substituta, odgovarajue ili neodgovarajue opreme i sl. asovno odstupanje zbog produktivnosti moe biti prouzrokovano brojnim uzrocima, npr. neadekvatni materijal koji zahtijeva vei ili manji utroak rada, neadekvatna oprema, nepodesni uslovi na poslu, zamor radnika, itd. Takoe treba pomenuti da esto i u velikim iznosima pojavljenih odstupanja treba provjeriti i po potrebi korigovati same standarde, jer i netanost standarda moe biti pravi uzrok odstupanja. Jednom utvreni uzroci odstupanja mogu se kasnije grupisati prema odgovornosti lica ili odjeljenja koja su ovlaena za troenje odgovarajuih sredstava i rada. Izvetaji o odstupanjima treba da budu klasifikovana po mjestima nastajanja, po uzrocima i po proizvodima, posebno za svaki vremenski interval. Informisanje o standardnim trokovima i njihovoj primjeni treba da se odlikuje kontinuitetom, fleksibilnou, efikasnou i racionalnou. 5. UKUPNI I PROSJENI TROKOVI 5.1. UKUPNI I PROSJENI POLUFIKSNI TROKOVI Ukupni polufiksni trokovi u okviru odreenih zona ostaju nepromijenjeni (pokazuju apsolutno fiksne karakteristike), meutim pri prelasku u sljedeu zonu, oni biljee skokovit rast (varijabilne karakteristike). Uzevi u cjelini, ukupni polufiksni trokovi pokazuju fiksne i varijabilne karakteristike. Ovi trokovi se vrlo esto nazivaju zonskim trokovima, zbog toga to se esto kreu u zonama. Sljedea tri razloga uglavnom uslovljavaju postojanje polufiksnih trokova: a) potreba postojanja minimuma organizacije i minimuma opreme, b) nain evidentiranja trokova u raunovodstvonoj praksi, c) nemogunost nabavke i angaovanja proizvodnih faktora u infinitezimalnim veliinama. Prosjeni polufiksni trokovi

10

Kada se iznos ukupnih polufiksnih trokova podijeli sa koliinom dobijenih proizvoda (P), dobijaju se polufiksni trokovi po jedinici proizvoda, odnosno prosjeni polufiksni trokovi (T pf), tj. Tpf = TPF/P Poto se ukupni iznos polufiksnih trokova mijenja u zavisnosti od promjene pojedinih zona zaposlenosti, pri emu dolazi i do promjene koliine proizvedenih proizvoda, sasvim razumljivo dolazi i do promjene prosjenih polufiksnih trokova. Prelaskom u veu zonu prosjeni polufiksni trokovi e se poveati nezavisno od poveanja koliine proizvoda. Ovo je zbog toga to se prelaskom u viu zonu ukupna masa polufiksnih trokova poveava u znatno veoj srazmjeri u poreenju sa poveanjem poetnih koliina proizvodnje nove zone. 5.1.1. REMANENTNOST TROKOVA Smanjenje obima proizvodnje nema za posljedicu uporedno smanjenje polufiksnih trokova. Njihovo smanjenje nije istovjetno, ve zaostaje u poreenju sa smanjenjem obima proizvodnje. Procenat smanjenja trokova je nii u poreenju sa procentom smanjenja obima proizvodnje, te je ova pojava u literaturi nazvana remanentou trokova.Uzrok remanentnosti trokova je u uslovljenosti polufiksnih trokova. Polufiksni trokovi su u velikoj mjeri vezani za odreenu organizaciju odjeljenje, radnu jedinicu ili bilo koju vrstu organizacionog oblika. Kada se u jednoj organizacionoj jedinici suprostavi znaajnije poveanje obima rada, onda ona nastoji da dopunski rad savlada intenzifikacijom rada ili prekovremenim radom, nastojei da sprijei promjene postojeeg organizacionog oblika. Meutim, dalje poveavanje obima rada, ranije ili kasnije e sigurno dovesti do odgovarajue reorganizacije i do pojave novog organizacionog oblika, to e manifestovati u skokovitom porastu trokova. Slian je sluaj i sa smanjenjem obima rada. Smanjeni obim rada ne povlai odmah reorganizaciju, ve e postojei organizacioni oblik nastojati da se odri, ali nakon dueg vremena e morati da se privikne na neiskoriteni kapacitet, da otpusti dio radnika, smanji nabavku i sl. 5.1.2. RAZGRANIAVANJE POLUFIKSNIH TROKOVA Neophodnost za razgraniavanje fiksne od varijabilne komponente polufiksnih trokova namee se ne samo zbog primjene savremenih metoda obrauna, ve i za potrebe brojnih izraunavanja efekata mnogih poslovnih poduhvata u tekuem voenju poslovne politike preduzea.Vremenom su kreirane razliite metode razgranienja, ija je bitna karakteristika aproksimativnost podjela koja je rezulta primjene naela srazmjernosti. Eventualna nepreciznost rezultata koji se dobijaju primjenom ovih metoda nikako ne znai da se osporava u cjelini njihova uloga. Postoje sljedee metode razgranienja polufiksnih trokova: 1. metoda najvieg i najnieg stepena zaposlenosti, 2. metoda interpolacije, 3. metoda linije trenda, 4. metoda najmanjih kvadrata, 5. metoda procjene. 1. Metoda najvieg i najnieg stepena zaposlenosti Naziv ove metode pokazuje da se trokovi dijele na fiksne i varijabilne komponente na bazi podataka o najviem i najniem stepenu zaposlenosti. Postupak razgranienja po ovoj metodi bio bi sljedei: - na bazi podataka dobijenih iz raunovodstva o ukupnim polufiksnim trokovima po pojedinim obraunskim periodima, utvruje se iznos poveanja trokova u zavisnosti od poveanja obima proizvodnje. Time se ujedno izraunavaju varijabilni trokovi po pojedinim obraunskim periodima; - mnoi se koliina proizvoda sa varijabilnim trokovima po jedinici proizvoda, ime se dobija iznos ukupnih varijabilnih trokova 11

- oduzima se utvreni iznos varijabilnih trokova od iznosa ukupnih polufiksnih trokova, ime se dobija iznos fiksne komponente trokova po pojedinim obraunskim periodima. Iznos fiksnih trokova uvijek poprima apsolutno fiksni karakter, dok varijabilni trokovi poprimaju apsolutno proporcionalan karakter. Imajui u vidu injenicu da u praksi, po pravilu, nema apsolutne proporcionalnosti varijabilnih trokova, ni apsolutne nepromenljivosti fiksnih trokova, precizna adekvatnost kretanja trokova i obima proizvodnje ovom se metodom ne moe obezbijediti. Ali se priblino ipak trokovi mogu podijeliti, to je i svrha postojanje svih metoda razgranienja. 2. Metoda linearne interpolacije Postoji mnogo sluajeva u praksi kada je vrlo teko povezati kretanje trokova sa proizvedenom koliinom proizvoda. Tada nije iskljueno da se reagovanje, odnosno njihov varijabilitet odreuje ne na bazi proizvedene koliine nekog proizvoda, ve na bazi utvrenog stepena korienja kapaciteta. Eventualna razlika izmeu ove metode i metode najvieg i najnieg stepena zaposlenosti predstavljala bi polazna pretpostavka pri razgraniavanju trokova a to je utvrivanje varijabilnih trokova za 1% iskorienja kapaciteta. Razgraniavanje polufiksnih trokova na njihovu fiksnu i varijabilnu komponentu bio bi na slian nain: - utvruje se iznos varijabilnih trokova za 1% korienja kapaciteta, tako to e se dijeliti razlika u polufiksnim trokovima izmeu dva perioda sa razlikom u procentima korienja kapaciteta, - mnoi se procenat korienja kapaciteta sa dobijenim iznosom varijabilnih trokova za 1% korienja kapaciteta. Ovaj iznos predstavlja varijabilnu komponentu polufiksnih trokova; - od ukupnih polufiksnih trokova oduzima se utvreni iznos varijabilnih trokova ime se dobija fiksni dio polufiksnih trokova. 3. Metod linije trenda Metoda linije trenda se jo naziva i metodom statistikog skategrafa. Fiksna komponenta razgraniava se po ovoj metodi od varijabilne iskljuivo na bazi dijagramske tehnike. Knjigovodstveni podaci o optim, polufiksnim trokovima pojedinih obraunskih perioda obiljeavaju se takama u odgovarajuem koordinatnom sistemu. Apscisa na dijagramu oznaava proizvedni obim proizvoda, dok se na ordinati ita iznos polufiksnih trokova za dati obim proizvodnje. Zatim se izmeu unijetih taaka polufiksnih trokova na koordinatnom sistemu povlai kosa linija sa sjeveroistoka prema jugozapadu, pri tome se nastoji da ova kosa linija bude povuena tako da ispod nje ostane isti broj taaka koliko i iznad. Taka presijecanja kose linije ukupni polufiksni trokovi s ordinatom, predstavlja ujedno i iznos fiksnih trokova. Poto se pretpostavlja apsolutna nepromijenjenost fiksne komponente, od te se take povlai horizontalna linija koja oznaava fiksne trokove za svaki obim proizvodnje. 4. Metoda najmanjih kvadrata Cilj ove metode sastoji se u povlaenju tanije linije trenda, a time i obezbjeivanje tanijeg razdvajanja fiksne od varijabilne komponente polufiksnih trokova. Polazna pretpostavka u razgraniavanju ovih dviju komponenti trokova jeste poznata linearna funckija: y = ax + b gdje je: y - iznos polufiksnih trokova, a - iznos varijabilnih trokova po jedinici proizvodnje odnosno varijabilni koeficijent, x - koliina proizvoda, b - iznos fiksnih trokova. Navedena jednaina pokazuje da je masa polufiksnih trokova jednaka zbiru iznosa varijabilnih trokova po jedinici proizvodnje pomnoen koliinom proizvodnje i mase fiksnih trokova. 5. Metoda procjene

12

esto se deava da podjela trokova po bilo kojoj od pomenutih metoda ne odgovara stvarnom kretanju varijabilne i fiksne komponente trokova u radnoj organizaciji, pa se razgraniavanje moe vriti i putem procjene koja se obino naziva analitikom metodom. Korienje metode procjene pretpostavlja utvrivanje prije svega varijabiliteta odreene vrste trokova, odnosno promjene procenta visine trokova u odnosu prema promjenama obima proizvodnje. Na bazi iskustva iz minulih perioda i strune ocjene postojeeg stvarnog kretanja trokova odreuje se varijabilitet trokova. Kada se utvrdi stepen varijabiliteta pojedinano za sve vrste polufiksnih trokova, moe se izraunati stepen varijabiliteta ukupnih polufiksnih trokova. Kada se od ukupne sume polufiksnih trokova oduzme zbir svih pojedinano utvrenih fiksnih komponenti, dobija se iznos varijabilne komponente, koja podijeljena sa sumom ukupnihh polufiksnih trokova daje koeficijent varijabiliteta. Prednosti ove metode su jednostavnost i laka primjenljivost. Nedostatak kao i kod svih pretpostavka o apsolutne proporcionalnosti varijabilnih i apsolutne nepromjenljivosti fiksnih trokova, kao i mogunost greke zbog subjektivne procjene varijabiliteta. 5.2. UKUPNI I PROSJENI FIKSNI TROKOVI Fiksni trokovi su stalni, neizmijenjeni trokovi za odreeno razdoblje. Oni su izazvani troenjem fiksnih faktora u preduzeu. Budui da se fiksni faktori nakon odreenog vremena mogu zamijeniti, bilo zbog istroenosti ili potrebe prilagoavanja (rekonstrukcije i sl.), lako je shvatiti da i ovi trokovi posmatrani na dugi rok postaju varijabilni. Osim kao rezultat troenja fiksnih faktora, fiksni trokovi nastaju jo i u obliku stalnih mjesenih ili godinjih izdataka u neizmijenjenom iznosu. To su periodini izdaci razliite vrste (kamate, takse, najamnine za prostorije i sredstva i dr.). Prema tome postoje dvije vrste fiksnih trokova: 1) fiksni trokovi koji su rezultat amortizacije fiksnih faktora, koji ne moraju da povlae i novana izdavanja i 2) fiksni trokovi u obliku fiksnih izdataka. Poto je suma ukupnih fiksnih trokova data kao neizmijenjena veliina, to se javlja opadanje prosjenih fiksnih trokova (degresija trokova) ukoliko se poveava broj proizvedenih jedinica. Fiksni trokovi po jedinici proizvoda odnosno prosjeni fiksni trokovi ( Tf ) mogu se izraunati na sljedei nain: Tf =TF/P gdje su: - Tf prosjeni fiksni trokovi; TF - ukupni fiksni trokovi; P - koliina proizvoda.

5.3. UKUPNI I PROSJENI VARIJABILNI TROKOVI Varijabilni trokovi u njihovoj ukupnosti poveavaju se sa poveanjem stepena zaposlenosti i smanjuju se sa njegovim smanjenem. Prema nainu reagovanja na poveanje i smanjenje stepena zaposlenosti, varijabilni trokovi se dijele na proporcionalne, degresivne i progresivne. Proporcionalni trokovi su oni trokovi koji se poveavaju i smanjuju u direktnoj srazmjeri sa poveanjem ili smanjenjem stepena zaposlenosti. Udvostruenje obima proizvodnje znai i udvostruenje proporcionalnih trokova. Npr. materijal za izradu, lini dohoci izrade, kao i neki drugi trokovi obino se u literaturi navode kao ilustracija proporcionalnih trokova. Ukupni proporcionalni trokovi su u apsolutnoj zavisnosti od obima proizvodnje.Prosjeni proporcionalni trokovi su uvijek isti nezavisno od stepena zaposlenosti, sem kada nema proizvodnje. Progresivni trokovi su takvi varijabilni trokovi koji se karakteriu veim porastom u odnosu prema porastu obima proizvodnje. Npr. porast obima proizvodnje za 20% imae za posljedicu poveanje progresivnih trokova za vei procenat od 20%. 13

Degresivni trokovi su takvi varijabilni trokovi koji rastu u manjem obimu u odnosu prema porastu obima proizvodnje. Npr. porast obima proizvodnje za 20% imae za posljedicu poveanje degresivnih trokova za manji procenat od 20%. Moe se zakljuiti da ima pojedinih vrsta varijabilnih trokova sa proporcionalnim obiljejem, sa progresivnim obiljejem, kao i sa degresivnim obiljejem. Kada se govori o ukupnim varijabilnim trokovima, treba imati na umu da se misli na sve vrste varijabilnih trokova tj. na zbir svih vrsta trokova ija je opta karakteristika da se mijenjaju (bilo kakvim intenzitetom) u zavisnosti od promjene obima proizvodnje. Prosjeni varijabilni trokovi zavise od sume ukupnih varijabilnih trokova i od koliine dobijenih proizvoda. Izraunavaju se kao kolinik ukupnih varijabilnih trokova i koliine proizvoda. 6. GRANINI TROKOVI Granini trokovi su dodatni trokovi za novoproizvedenu koliinu proizvoda. Budui da je rije o dopunskim trokovima, polazei od pretpostavke da se fiksni trokovi tretiraju kao apsolutno fiksni, granini trokovi mogu biti samo varijabilni.5 Od prosjenih varijabilnih trokova se razlikuju po tome to se granini trokovi odnose samo na dopunsku koliinu proizvoda. Prosjeni varijabilni trokovi pak predstavljaju prosjek varijabilnih trokova za cjelokupnu koliinu proizvoda na odreenom stepenu zaposlenosti. U osnovi su to varijabilni trokovi, koji se dobijaju dijeljenjem diferencijalnih trokova sa graninim proizvodom. Diferencijalni trokovi predstavljaju apsolutnu razliku u trokovima izmeu dva sukcesivna stepena zaposlenosti. Kada se diferencijalni trokovi podijele sa graninim proizvodom, dobijaju se granini trokovi, tj. Tg=TD/PG Najpreciznija formula za utvrivanje graninih trokova jeste: Nabavna cijena faktora/Granini proizvod gdje nabavna cijena faktora predstavlja iznos dopunskih trokova, a granini proizvod mora uvijek postojati izmeu dva stepena zaposlenosti, bez obzira na to to se on moe poveati ili smanjiti ili ostati isti. Kretanje graninih trokova je u vrlo uskoj vezi sa kretanjem prosjenih varijabilnih trokova. Ovo je zbog toga to potpuno isti elementi determiniu prosjene varijabilne trokove i granine trokove, tj. fiziki proizvod, koliina angaovanog faktora i njihove nabavne cijene. U apsolutnoj veliini, kretanje graninih trokova razlikuje se od kretanja prosjenih varijabilnih trokova. Naime, - kada prosjeni varijabilni trokovi opadaju, granini trokovi moraju biti nii od njih. - kada prosjeni varijabilni trokovi rastu, granini trokovi moraju rasti veim tempom, i - kada prosjeni varijabilni trokovi ostaju isti, neizmijenjeni, onda se granini trokovi izjednaavaju sa prosjenim varijabilnim trokovima. Vrlo slina kretanja mogu se zabiljeiti u kretanju graninih i prosjenih ukupnih trokova. Kada se prosjeni ukupni trokovi smanjuju, granini trokovi su nii od njih. Prosjeni ukupni trokovi su najnii na onom stepenu zaposlenosti na kojem su izjednaeni sa graninim trokovima.

6.1. GRANINI TROKOVI I POSLOVNA POLITIKA Granini trokovi, vrlo esto u savremenoj poslovnoj politici nalaze i praktinu primjenu. Oni se s uspjehom koriste: 1) radi stimulisanja potronje i poveanja obima proizvodnje, 2) radi diferenciranje cijena i dampinga, 3) za odluivanje u vezi sa proizvodnjom ili nabavkom dijelova ili proizvoda, 4) za odluivanje u vezi sa promjenom organizacije (uvoenje nove smjene) i dr.5

Markovski Dr Slobodan, Trokovi u poslovnom odluivanju, Beograd, knjiga 1.

14

Stimulisanje potronje i poveanje obima proizvodnje Kada se posmatra na dugi rok, preduzee mora nastojati svojom realizacijom i prihodima daobezbijedi pokrivanje svih trokova varijabilnih i fiksnih. U dugom roku, u preduzeu se mora obezbijediti reprodukcija svih proizvodnih faktora varijabilnih i fiksnih, meutim, u kratkom roku, to se bar obima proizvodnje tie, radna organizacija moe da prodaje svoje proizvode i ispod cijene kotanja, pod uslovom da se podmiri bar iznos varijabilnih trokova. Pri tome se ima na umu mogunost da se nepodmireni fiksni trokovi u jednom periodu, mogu nadoknaditi u nekom drugom kratkom periodu. Ako je prodajna cijena iznad prosjenih varijabilnih trokova, onda se moe poveanom prodajom obezbijediti pokrivanje i veeg dijela fiksnih trokova. Kada preduzee obustavi svaku proizvodnju, cjelokupna suma fiksnih trokova za njega predstavlja gubitak. to znai, da ako je prodajna cijena na nivou prosjenih varijabilnih trokova, gubitak je jednak sumi ukupnih fiksnih trokova. Tek ako su prodajne cijene odreene na nivou ispod prosjenih varijabilnih trokova, tako da preduzee svojom realizacijom ne uspijeva da podmiri iznos ukupnih varijabilnih trokova, gubitak e pored sume fiksnih trokova biti uvean i za iznos nepokrivenih varijabilnih trokova. Pri tome svakako treba voditi rauna da granini trokovi mogu biti povoljni kao determinanta prodajnih cijena, ako su vii od prosjenih varijabilnih trokova. Diferenciranje cijena Odreivanje razliitih prodajnih cijena za razliite kupce moe se omoguiti realizacija vee mase profita ili smanjenje gubitka. Granini trokovi mogu uspijeno da budu korieni za odreivanje razliitih cijena za razliite kategorije potroaa to predstavlja diferenciranje cijena. Uslov da se sprovede diferenciranje cijena predstavlja svakako mogunost da se izvri podjela kupaca. Faktor vremena se veoma esto koristi kao osnova za sprovoenje diferenciranja cijena. Npr. sezonski artikli ija se realizacija vri prema sezoni proizvoda.Pored diskriminacije cijena, javlja se i pojam diskriminacija kupaca, ije znaenje u literaturi nailaze na podvojena miljenja. Neki autori smatraju da prodajne cijene nisu diskriminatorske kada su odreene na bazi trokova preduzea. Ovi autori smatraju da su cijene diskriminatorske ak i kad su jednake za istu vrstu i kvalitet robe, ako je razliita udaljenost kupaca trokovi dopreme robe. Diskriminacija kupaca jedino se moe izbjei ako su prodajne cijene odreene na bazi graninih trokova. Podvajanje trita treba shvatiti kao prodaju istog proizvoda, na dva razliita trita, po razliitim cijenama. Veoma pogodnim sredstvima za podvajanje trita radi diferenciranja cijena smatraju se rabat i neki drugi oblici popusta. Granini trokovi esto su korieni kao veoma efikasan instrument za diferenciranje cijena i diskriminaciju kupaca u inostranoj praksi. Dampingovane cijene na inostranim tritima predstavljaju karakteristian oblik diferenciranja cijena korienjem graninih trokova kao instrument obrauna radi poveanja finansijskog rezultata. Preduzea koja odreuju dampinke cijene na inostranim tritima, praktino pokrivaju cjelokupne fiksne trokove na domaem tritu, zbog ega se u poloaju diskriminacije nalaze kupci na domaem tritu.

Odluke u vezi sa nabavkom ili proizvodnjom Dodatni varijabilni odnosno granini trokovi, ponekad se koriste kao osnova u analitikim procjenama o tome da li je povoljnije da preduzee odreene dijelove, poluproizvode ili gotove proizvode nabavlja ili proizvodi. Normalno je oekivati da e se preduzee radije odluiti za nabavku jednog dijela proizvoda i sl, ako je nabavka ekonominija od proizvodnje i obrnuto. Odluka o nabavci ili proizvodnji ne moe se donositi jedino na bazi direktnih trokova. Pri donoenju odluka u vezi s tim, bitno je razgraniiti da li fiksni trokovi koji bi bili ukalkulisani u vezi s odlukom o proizvodnji postoje i bez obzira da li se taj dio proizvodi. Takoe, treba imati na umu i druge faktore, prilikom donoenja odluke o proizvodnji, npr. iskustvo u odreenoj 15

djelatnosti, mogunost snabdijevanja materijalom i sl. Ne treba isputati iz vida ni tzv. trokove oportuniteta, tj. eventualni prihod koji bi preduzee moglo ostvariti kad bi sredstva angaovana umjesto za proizvodnju eventualno upotrijebio u nekom drugom poduhvatu. Oportuniteni trokovi se obino definiu kao proputena korist koja je izgubljena ili rtvovana kada izbor jednog zahtijeva naputanje drugog alternativnog smijera aktivnosti.6 Sve to treba obuhvatiti prilikom donoenja odluka u vezi sa nabavkom ili prodajom, ime se ukupni trokovi proizvodnje odreenog dijela ili poluproizvoda uporeuju sa nabavnom cijenom tog dijela ili poluproizvoda. Jer, veoma esto se moe desiti da sopstvena proizvodnja ima prednost u odnosu na nabavku. Odluke u vezi sa promjenom organizacije (uvoenje nove smjene) U sluaju promjene organizacije u smislu poveanja smjena, kad se mijenja ne samo iznos varijabilnih trokova ve i iznos fiksnih trokova, preduzea se esto nalaze pred dilemom, da li potrebe poveanja obima proizvodnje zadovoljiti postojeom organizacijom, time to bi se dodatni obim proizvodnje obezbijedio prekovremenim radom, ili uvoenjem nove smjene. Kao to je poznato, prekovremeni rad povlai progresiju trokova, zbog toga to se skuplje plaa (obino 50% vie), zatim se takvim radom moe oekivati manja ekonominosti zbog mogunosti veeg rastura, manje produktivnosti i slino. S druge strane, uvoenje nove smjene nuno stvara itav kompleks dopunskih trokova fiksnog karaktera rukovodilac smjene, trokovi odravanja, uvanja i sl. vezani za novu smjenu. Pri uvoenju nove smjene, nestae prekovremeni rad, ali e se poveati dopunski fiksni trokovi kojih ne bi bilo pri zadravanju postojee organizacije. Zakljuak je da, uporedivi obje varijante, u sluaju manjeg obima valja uvesti prekovremen rad, dok se vii nivo organizacije isplati ako se obezbijedi odgovarajui volumen proizvodnje,odnosno plasman vee koliine proizvoda. 7. UKUPNI, PROSJENI I GRANINI FIZIKI PROIZVOD Izraz fiziki proizvod oznaava koliinu proizvoda koja se dobija angaovanjem odreenih jedinica fiksnih i varijabilnih faktora. Pri poveanju stepena zaposlenosti vrlo slino se moe ponaati i fiziki proizvod, tj. on moe da pokazuje porast, konstantnost i opadanje.U ekonomskoj teoriji postoji nekoliko tzv. zakona o kretanju broja proizvedenih jedinica pri poveanju stepena zaposlenosti od kojih su najpoznatiji: 1) zakon rastueg prinosa, ijim djelovanjem nastaje zona porasta prosjenog fizikog proizvoda, 2) zakon konstantnog prinosa, ijim se djelovanjem prosjeni fiziki proizvod ne mijenja, 3) zakon opadajueg prinosa, ijim djelovanjem prosjeni fiziki proizvod opada. Koliina proizvoda koja se dobija kao rezultat angaovanja odreenog kvantuma faktora naziva se ukupan fiziki proizvod. Kada se ukupni fiziki proizvod podijeli sa koliinom angaovanih faktora dobija se prosjeni fiziki proizvod. Granini fiziki proizvod predstavlja apsolutnu razliku fizikog proizvoda izmeu dva sukcesivna stepena zaposlenosti. Naime, imamo da: 1 - kada se prosjeni proizvod poveava, kriva graninog proizvoda (PG) nalazi se iznad krive prosjenog proizvoda (Pp) to praktino znai da se granini proizvod poveava brim tempom od prosjenog proizvoda. 2 kada prosjeni proizvod ostaje isti, granini proizvod se mora sa njim izjednaiti, 3 kada prosjeni proizvod opada, granini proizvod mora opadati brim tempom, 4 kada ukupni fiziki proizvod ostaje na istom nivou, granini proizvod mora biti nula (0), 5 kada se ukupni fiziki proizvod smanjuje, granini proizvod mora biti negativan, 6 kada ukupni fiziki proizvod ostaje isti, neizmijenjen, prosjeni proizvod mora opadati. 8. REAGIBILNOST TROKOVA6

Milievi Mr Vlade, Raunovodstvo trokova i Poslovno odluivanje, Beograd, 2000. str.71.

16

Reagovanje pojedinih oblika i vrsta trokova u odnosu na promjenu obima proizvodnje nazvano je reagibilnost trokova. Stepen reagibilnosti pokazuje za kakav procenat su poveani ili smanjeni trokovi u sluaju kada se proizvodnja poveava za jedan procenat. Ako stepen reagibilnosti obiljeimo sa r , tada je: r = %DT/%DP Stepen reagibilnosti od 1, pokazuje da su se trokovi poveali srazmjerno sa poveanjem obima proizvodnje, dok stepen reagibilnosti vei od 1 znai poveanje trokova za vei procenat od procenta poveanja proizvodnje. Kod proporcionalnih trokova, imaemo koeficijenat reagibilnosti 1. Kada imamao stepen reagibilnosti vei od 1, rije je o progresivnim trokovima, dok je kod degresivnih trokova stepen reagibilnosti manji od 1. Mogu se utvrditi sljedee vrste stepena reagibilnosti trokova: 1) Stepen reagibilnosti ukupnih trokova (rTU): rTU=%DTU/%DP Stepen reagibilnosti ukupnih trokova je manji od 1 u fazi degresije UT, jednak 1 u fazi konstantnosti UT, dok je vei od 1 u fazi progresije UT. 2) Stepen reagibilnosti ukupnih varijabilnih trokova (rTV): rTV=%DTV/%DP Stepen reagibilnosti ukupnih varijabilnih trokova TV je slian kao kod ukupnih trokova. 3) Stepen reagibilnosti ukupnih fiksnih trokova (rTF): rTF=%DTF/DP Stepen reagibilnosti kod ukupnih fiksnih trokova FT je uvek jednak nuli, tj. fTF=%D0/%DP=0 4) Stepen reagibilnosti prosjenih ukupnih trokova (rTu): rTU=%DTu/%DP Stepen reagibilnosti prosjenih ukupnih trokova Tu, u fazi degresije je manji od nule (negativan), u fazi proporcionalnosti stepen reagibilnosti kod prosjenih ukupnih trokova iznosi nula, a u fazi progresije, stepen reagibilnosti e biti vei od nule ( tj. vei od 1 ukoliko je procenat poveanja trokova vei od procenta poveanja proizvodnje ili manji od 1 u suprotnom sluaju). 5) Stepen reagibilnosti prosjenih varijabilnih trokova (rTv): rTv=%DTv/%DP Kao i kod prosjenih ukupnih trokova, u fazi degresije manji od nule, u fazi proporcionalnosti stepen reagibilnosti e iznositi nula, dok u fazi progresije stepen reagibilnosti e biti vei od nule. 6) Stepen reagibilnosti prosjenih fiksnih trokova (rTf): rTf=%DTf/%DP

17

Budui da prosjeni fiksni trokovi biljee stalnu degresiju kod poveanja obima proizvodnje, stepen reagibilnosti ovih trokova je stalno manji od nule, odnosno uvijek je negativna veliina,tj. rTf=%DTf/%DP