saqartvelo-rusetis urtiertoba (1483 - 1921) · 2016. 1. 5. · mtlad nateli ar aris, tu ra...
TRANSCRIPT
1
vaxtang guruli
saqarTvelo-ruseTis
urTierToba
(1483 - 1921)
Tbilisi
2011
2
vaxtang guruli
saqarTvelo-ruseTis
urTierToba
(1483 - 1921)
Ggamomcemloba ,,universali”
Tbilisi
2011
3
Vakhtang Guruli
Tbilisi
2011
4
Вахтанг Гурули
Грузино-Россиское взаимоотношение
(1483-1921)
Тбилиси
2011
5
naSomis pirvel nawilSi gaSuqebulia saqarTvelo-
ruseTis urTierTobis istoria 1483-1801 wlebSi, xolo
meore nawilSi _ 1918-1921 wlebSi.Ggadasijulia rogorc
ruseTis imperiis, ise sabWoTa da Tanamedrove rusuli
istoriografiis Sexedulebani saqarTvelo-ruseTis
urTierTobis istoriis sakvanZo problemebze.
redaqtori profesori avTandil wowkolauri
6
winaTqma
saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri, samxedro da
politikuri urTierTobis istoria didi xnis manZilze
sagangebod yalbdeboda. istoriis gayalbeba daiwyo ruseTis
imperiis istoriografiam, gaagrZela sabWoTa
istoriografiam. dRes am tradicias saguldagulod icavs da
winamorbedTa saZraxis saqmes agrZelebs Tanamedrove rusuli
istoriografia. saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis
gayalbebas yovelTvis politikuri motivi edo safuZvlad.
unda aRiniSnos, rom Tanamedrove rusulma istoriografiam
saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis gayalbebis
saqmeSi ruseTis imperiisa da sabWoTa istoriografiis
warmomadgenlebsac ki gauswro. rusi istorikosebi didi
xania cdiloben ruseTi saqarTvelos dampyroblad ki ara
mxsnelad warmoaCinon. rus istorikosebs surT uaryon is
WeSmariteba, rom XVIII saukunis damdegidan ruseTi samxreT
kavkasiaSi movida ara rogorc mxsneli, aramed rogorc
mesame dampyrobeli, romlis mizani iyo regionidan iranisa
da osmaleTis gandevna, saqarTvelosa da mTeli kavkasiis
gadaqceva ruseTis imperiis ganuyofel nawilad,
adgilobrivi mosaxleobis asimilacia.
winamdebare naSromis mizania obieqturad gaaSuqos
saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoria, warmoaCinos
ruseTis, rogorc saqarTvelos dampyroblis, saxe.
profesori vaxtang guruli
25 Tebervali, 2011 weli.
7
nawili pirveli
saqarTvelo-ruseTis
urTierToba
(1483-1801)
Tavi I. saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri
da politikuri urTierTobebis dasawyisi
ruseTis mosvla samxreT kavkasiaSi da
qarTuli samefo-samTavroebis (qarTl-kaxeTis samefo,
imereTis samefo, samegrelos, guriisa da afxazeTis
samTavroebi) dapyroba (1801 _ 1810 ww.) didi xnis
ganmavlobaSi mzaddeboda rogorc diplomatiuri, ise
samxedro-strategiuli TvalsazrisiT. ruseTis
saxelmwifos daintereseba Crdilo da samxreT
kavkasiiT, neli, magram kargad gaazrebuli winsvla
kavkasiis mTavari qedis mimarTulebiT daemTxva
saqarTvelos saSinao da sagareo mdgomareobis uwyvet
gauaresebas. XV_XVI saukuneebis mijnaze qveynis
SigniT damRupveli procesebi ganviTarda. pirveli.
erTiani qarTuli monarqia qarTlis, kaxeTis, imereTis
samefoebad da samcxis samTavrod daiSala (mogvianebiT
maT ricxvs miemata samegrelos, guriis, afxazeTisa da
8
svaneTis samTavroebi); meore. qarTul samefo
samTavroebs Soris daiwyo xangrZlivi dapirispireba,
romelic xSirad omebSi gadaizrdeboda xolme; mesame.
samefo-samTavroebSi daiwyo saTavadoebis gaZliereba,
ramac Signidan daasusta calkeuli samefoebi da
samTavroebi; meoTxe. iyo cdebi saqarTvelos eklesiis
erTianobis darRvevisa; mexuTe. saqarTvelos
politikurma daSlam didi ziani miayena erovnul
cnobierebas. dapirispireba da omebi qarTul samefo-
samTavroebs Soris kidev ufro aRrmavebda am process.
saqarTvelos saSinao mdgomareobis
gauaresebas daemTxva saerTaSoriso urTierTobis
garTuleba. pirveli. saqarTvelos samxreTiT warmoiSva
ori Zlieri muslimuri saxelmwifo _ osmaleTi
(TurqeTi) da irani. 1453 wels osmalebma
konstantinepoli aiRes, bizantiis imperiam arseboba
Sewyvita. 1461 wels osmalebma qalaqi trapizoni
daikaves, xolo 1475 wels Crdilo SavizRvispireTic
daipyres. meore. 1514 wels omi daiwyo iransa da
osmaleTs Soris.1 am omis erT-erTi mizani, iseve
rogorc XVI-XVII saukuneebSi warmoebuli mravali
omisa, samxreT kavkasiaSi gabatoneba iyo. amasiis
zavidan (1555 w.) moyolebuli saqarTvelos teritoria
ramdenjerme ganawilda iransa da osmaleTs Soris;
mesame. saqarTvelos samxreTiT, kaspiis zRvidan Sav
1 Mm. svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000). Tbilisi, 2007, gv. 102-103.
9
zRvamde, iranisa da osmaleTis gabatonebis Semdeg am
orma islamurma saxelmwifom SeRweva iwyo kavkasiis
mTianeTSi, iranma _ kaspiis zRvispireTidan, osmaleTma
_ Savi zRvispireTidan. Crdilo kavkasiaSi daiwyo
islamis gavrceleba da iqauri mosaxleobis islamis
rjulze moqceva. qarTuli samefo-samTavroebi
muslimuri saxelmwifoebis rkalSi aRmoCndnen; meoTxe.
dasavleT evropis qveynebi evropaSi osmaleTis mzardi
agresiis pirobebSi samxreT kavkasiaSi ganviTarebul
movlenebSi ver ereodnen. garda amisa, evropis qveynebi
irans antiosmaluri koaliciis wamyvan Zalad
ganixilavdnen da saqarTvelos gamo masTan
urTierTobis gafuWebas eridebodnen. aseT viTarebaSi
qarTuli samefo-samTavroebis evropulma orientaciam
azri dakarga, realobas moklebuli aRmoCnda. swored
amitom dasavleT evropidan daxmarebis miRebis cdebi
(saqarTvelos mefis giorgi VIII-is elCoba evropaSi
1460-1461 wlebSi, qarTlis mefis elCoba evropaSi 1471
wels, kaxeTis mefis elCoba evropaSi 1471 wels)
uSedegod damTavrda;2 mexuTe. iranTan da osmaleTTan
uTanasworo brZolaSi mokavSiris gareSe darCenilma
saqarTvelom dakarga Tavisi istoriuli teritoriis
nawili: War-belaqani (saingilo) da kak-eniseli da
samcxe-saaTabago, aWara, afxazeTi, Savi zRvis
2 qarTuli diplomatiis istoria. Aakad. r. metrevelis redaqciiT. Tbilisi, 2003, gv. 374-383.
10
sanapiroze (samegrelosa da guriaSi) arsebuli
simagreebi.
ai, aseT umZimes saSinao da sagareo
viTarebaSi qarTuli diplomatiis istoriaSi gadaidga
sabediswero nabiji. qarTvelma diplomatebma miznad
daisaxes samxreT kavkasiaSi mimdanare movlenebSi
mesame Zalis _ ruseTis _ CarTva. prorusuli
orientaciis SemuSaveba pirvelad kaxeTis samefoSi,
mefe aleqsandre I-is (1476-1511) karze moxda.3 ras
emyareboda kaxeTis mefis Canafiqri? cxadia,
aleqsandre I-s kargad eqneboda gaanalizebuli
maxlobeli aRmosavleTis muslimur samyaroSi
Seqmnili viTareba. kaxeTis mefes aseve unda scodnoda
dasavleT evropis qveynebis pozicia samxreT kavkasiis
mimarT. mTlad naTeli ar aris, Tu ra warmodgena
hqonda aleqsandre I-s ruseTSi Seqmnili saSinao
viTarebasa da, rac mTavaria ,ruseTis sagareo
politikaze. unda vivaraudoT, rom kaxeTis samefo
kars Zalze zogadi, xSir SemTxvevebSi bundovani
warmodgena hqonda im qveynaze, romelsac daxmarebas
sTxovda. winaaRmdeg SemTxvevaSi, aleqsandre I Rrmad
unda yofiliyo darwmunebuli imaSi, rom ruseTis
daxmarebiT muslimuri saxelmwifoebis agresiisgan
Tavis dacva ararealuri iyo.
kaxeTis mefis aleqsandre I-is (1476-1511)
Tanamedrove ruseTis (moskovis) didi mTavari ivane III
3 iqve, gv. 389-390.
11
(1462-1505) qveynis marTvas sakmaod rTul viTarebaSi
Seudga. oqros urdos xani jer-jerobiT ruseTis
umaRles xelisuflad iTvleboda. marTalia, ruseTma
oqros urdosagan faqtobrivi damoukidebloba moipova,
magram es ukanaskneli sakmaod seriozul samxedro
Zalas flobda da SeeZlo ruseTisaTvis didi ziani
mieyenebina. ivane III sami wlis ganmavlobaSi (1477-1479
ww.) oms awarmoebda didi novgorodis SemoerTebis
mizniT. didi novgorodis ruseTis saxelmwifoSi
Sesvlas ewinaaRmdegeboda poloneT-litvis mefe
kazimir IV, romelic ruseTis winaaRmdeg oqros urdos
xanis ahmedis mimxrobas cdilobda. marTalia, ivane III-m
novgorodi SeierTa (1479 w.) da ruseTSi monRolTa
batonobasac bolo mouRo (1480 w.), magram male tveris
samTavros SemoerTbisaTvis mouwia brZola (1485 w.).
1492-1494 wlebSi ruseTi litvasTan iyo omSi Cabmuli.
am omma ruseT-litvis winaaRmdegoba ver gadaWra,
axali omi kars iyo momdgari.4
aseTi iyo saSinao da sagareo viTareba
ruseTSi, roca 1483 wels kaxeTis mefis elCebi
moskovSi Cavidnen. cxadia, imxanad ruseTis didi
mTavari ivane III kaxeTis samefos ara marto samxedro
daxmarebas ver aRmouCenda, aramed diplomatiur
mxadraWerasac ki ver dahpirdeboda. ruseTSi jer-
jerobiT ar arsebobda da arc SeiZleboda arsebuliyo
4 История России. Том I , С древнейших времен до конца XVIII века, Под
редакцей А. Н. Сахарова. Москва, 2003, стр. 314-328.
12
kavkasiaSi ruseTis SeRwevis gegmis monaxazic ki.
marTalia, oqros urdo daiSala, magram ruseTis
aqtiurobas kavkasiis mTavari qedis mimarTulebiT
zRudavda yirimis, yazanis da astraxanis monRoluri
saxanoebi. rasakvirvelia, yazanis, yirimisa da
astraxanis saxanoebis dapyrobis gareSe ruseTi verc
CrdiloeT da, miT umetes, verc samxreT kavkasiaSi
realur Zalad ver iqceoda.
qarTvelma diplomatebma prorusuli
orientaciis SemuSavebisas dauSves strategiuli
Secdoma. ruseTis samxreT kavkasiaSi mosvla niSnavda
ruseT-iranisa da ruseT-osmaleTis omebis dawyebas.
ruseTs iranTan da osmaleTTan omebi ar SeeZlo,
radgan daZabuli urTierToba hqonda evropis
saxelmwifoebTan. ruseTis saxelmwifos gaerTianebasa
da gaZlierebas (XV-XVI ss.), bunebrivia, mtrulad
Sexvdnen misi dasavleli da Crdiloeli mezoblebi:
poloneTi, litva, livoniis ordeni, Svecia. Aamis gamo
XV-XVI saukuneebis mijnaze ruseTi samxreTSi aqtiur
sagareo politikas ver awarmoebda. 1492-1494 wlebis
ruseT-litvis oms mohyva axali omebi litvasTan (1500-
1503 ww. da 1512-1514 ww.).
ivane III-sa (1462-1505) da vasili III-s (1505-1533)
politika cvlilebebs ganicdis ivane mrisxanis (1533-
1584) dros. ivane mrisxane umTavresad miiCnevda
ruseTis poziciebis ganmtkicebas Crdilo-dasavleTis
mimarTulebiT (baltiispireTSi), rac litvasTan,
13
poloneTsa da SveciasTan omis gareSe SeuZlebeli iyo.
am problemis gadaWras isaxavda miznad livoniis omi
(1558-1583 ww.). amave dros ivane mrisxanem SeZlo
yazanisa (1552 w.) da astraxanis (1556 w.) saxanoebis
dapyroba. miuxedavad imisa, rom ruseTma ver moaxerxa
yirimis saxanos daufleba, mainc xelsayreli pirobebi
Seiqmna Crdilo kavkasiaSi ruseTis gaaqtiurebisaTvis.5
Seqmnil viTarebaSi qarTvelma diplomatebma
kvlav cades ruseTis CarTva samxreT kavkasiaSi
mimdinare procesebSi, kerZod, - iranTan osmaleTis
dapirispirebaSi. iniciativa kvlav kaxeTis samefo karma
gamoiCina. qarTulma diplomatiam amjerad seriozuli
strategiuli Secdoma dauSva. ivane mrisxane
seriozulad iyo dainteresebuli Crdilo kavkasiiT.
viTareba ar Secvlila arc misi memkvidris mefe
Tevdores (1584-1598) dros. Tumca unda iTqvas, rom am
droisaTvis ruseTis dainteresebis sferos Crdilo
kavkasia Seadgenda da ara samxreT kavkasia. livoniis
omSi (1558-1583 ww.) damarcxebuli ruseTi, rasac
Crdilo-dasavleTiT (gansakuTrebiT baltiispireTSi)
ruseTis poziciebis Sesusteba mohyva, iranisa da
osmaleTis winaaRmdeg omSi ar Caebmeboda. Tu irani da
osmaleTi Crdilo kavkasiis barSi (da ara mTianeTSi)
ruseTis SeRwevas Seeguebodnen, am SemTxvevaSic ki
qarTvel diplomatTa gegmis realizeba mainc Zneli
iqneboda. Yyvela SemTxvevaSi, ruseTi samxreT
5 iqve, gv. 372-376.
14
kavkasiaSi ararealur Zalad darCeboda. swored aseTi
viTarebis Sedegi iyo kaxeTis samefoSi mefe levanis
(1518-1574) dros rusTa razmis Semosvla. ivane mrisxanem
mdinare Tergis xeobaSi cixe-simagreebis mSenebloba
daiwyo. Tu ruseTi SeZlebda kontroli daewesebina im
gzebze, romlebic mdinare Tergis xeobaSi arsebuli
cixe-simagreebidan kaxeTis samefoSi jaris
gadayvanisaTvis iyo aucilebeli, qarTveli
diplomatebis gegmis ganxorcielebac realuri
xdeboda. cxadia, Seqmnili safrTxe droulad SeniSnes
iranma da osmaleTma. ruseTi am qveynebTan
urTierTobis garTulebas moerida (osmaleTis
waqezebiT yirimis xani ruseTis sazRvrebSi SeiWra).
rusebma Tergis xeobaSi agebuli cixe-simagreebi
daangries. kaxeTSi myofi rusTa razmic Crdilo
kavkasiaSi dabrunda.6
ruseTis kavkasiuri politikis marcxi ver
gaiTvaliswines qarTvelma politikosebma. maT dauSves
kidev erTi strategiuli Secdoma. kaxeTis mefe
aleqsandre II (1574-1605) iranisa da osmaleTis agresiis
mogeriebas kvlav ruseTis daxmarebiT cdilobda.7
angariSs ar uwevda im garemoebas, rom ruseTma ara Tu
samxreT kavkasia, aramed Crdilo kavkasiac iran-
osmaleTis gavlenis sferod aRiara. cxadia, kaxeTis
6 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 9-10. 7 iqve, gv. 10-11.
15
samefo karma araferi icoda imis Taobaze, rom
livoniis omis (1558-1583 ww.) dasrulebis Semdeg ruseT-
Sveciis urTierToba kvlav daZabuli rCeboda. am
ukanasknels okupirebuli hqonda ruseTis teritoriis
nawili. mosalodneli iyo axali omi SveciasTan.
ruseTisa da kaxeTis samefos urTierToba
male saTanado dokumentebiTac gaformda. kaxeTis
mefem aleqsandre II-m ruseTis mefes miarTva “ficis
wigni”, xolo ruseTis mefem kaxeTis mefes uboZa
“wyalobis sigeli”. kaxeTis mefis aleqsandre II-is
(1574-1605) `ficis wignisa~ da ruseTis mefis Tevdore
ivanes Zis (1584-1598) `wyalobis sigelis~ arc
originalebi da arc aslebi mikvleuli ar aris. ufro
metic, CvenTvis ucnobia am dokumentebis dawvrilebiTi
Sinaarsic ki. dRemde mecnierebi eyrdnobian im mwir
masalas, romelic daculia rusi istorikosis sergei
belokurovis wignSi8.
1586 wlis 23 seqtembers ruseTis mefesa da
did mTavar Tevdore ivanes Zes astraxanis voevodam
Tevdore lobanov-rostovskim acnoba, rom astraxanSi
mividnen kaxeTis mefis aleqsandre II-is elCebi:
mRvdeli ioakime, beri kirile da Cerqezi yurSita.
dedaqalaqidan miRebuli brZanebis Tanaxmad,
astraxanis voevodam kaxeTis mefis elCoba moskovSi
8 Сношения России с Кавказом. Материалы, извлеченные из Московскаго главнаго архива Министерства иностранных дел Сергеем Белокуровым. Выпуск 1-й. 1578-1613. Москва, 1889`
16
gaistumra. 9 oqtombers ruseTis mefem kaxeTis mefis
elCebi miiRo. aRsaniSnavia, rom ruseTis mefesTan
miRebaze, iseve rogorc oficialur dokumentebSi,
rogorc wesi, kaxeTis mefe aleqsandre II `mefed~ ki ar
iwodeboda, aramed `aleqsandre mTavrad~ ("Александр
князь"). amave dros ruseTis mefe xazs usvamda Tavis
mefur Rirsebas: "Великий государь, царь и великий князь
Федор Иванович всеа Руси, Владимерский, Московский, Ноуго-
родцкий, царь Казанский и Астраханский и иных многих
земель государь и облаадатель восточных и западных и
северных стран".9 mxolod iSviaTad esmeboda xazi
aleqsandre II-is mefur Rirsebas: "Иверские земли
Александр царь". rogorc Cans, ruseTis mefis karze CaT-
vales, rom kaxeTis mefe Tavisi RirsebiT utoldeboda
Crdilo kavkasiis xalxebis mTavrebs.
kaxeTis mefis elCebma ruseTis mefes
miarTves aleqsandre II-is Txovna ("челобитная"): 1)
mfarvelobaSi mieRo kaxeTis samefo (" ... под своею
царскою рукою держати"). 2) daecva kaxeTis samefo
mtrebisagan (" ... царскою рукою... царском имяни...
обороняти... ото всяких... недругов").10
kaxeTis mefeAleqsandre II xazs usvamda imas,
rom qarTvelebsa da rusebs erTi religia _
qristianoba _ akavSirebdaT.
9 iqve, gv.11. 10iqve. gv.12.
17
ruseTis mefem, Tevdore ivanes Zem, kaxeTis
mefe aleqsandre II-is Txovna Seiwynara: kaxeTis
samefos mfarvelobaSi miRebasa da mtrebisagan
samxedro ZaliT dacvas dahpirda ("И мы грамоту твою
приняти велели есмя и ее выслушали милостивно и тебя,
Александра князя, и твою землю Иверскую по твоему
челобитью под свою царскую руку приняли есмя и держати
тебя и товю землю в своем царскою рукою хотим и оберегати
тебя и твою землю ото всяких твоих недругов").11
1587 wlis 3 aprils ruseTis mefem brZana
kaxeTis mefis elCebi samSobloSi gaestumrebinaT da
Tan gaeyolebinaT rusi elCebi: Tavadi rodion birkini,
petre pivovi da stefane poluxanovi. qarTveli elCebi
moskovidan 11 aprils gamoemarTnen, rusi elCebi ki
cota xans Seyovndnen. 3 ivliss qarTveli da rusi
elCebi astraxanidan erTad gamoemgzavrnen
saqarTveloSi.
ruseTis mefis Tevdore ivanes Zis elCebi
kaxeTis mefe aleqsandre II-m 1587 wlis 26 agvistos
miiRo. 29 agvistos rusma elCebma kaxeTis mefes
ruseTis mefis sigeli gadasces. sigelSi aRniSnuli
iyo: 1) ruseTis mefem Seiwynara kaxeTis mefis Txovna,
2) kaxeTis samefo miRebuli ruseTis mfarvelobaSi, 3)
ruseTi samxedro ZaliT daicavda kaxeTis samefos
mtrebisagan.12
11 iqve, gv.12. 12 iqve, gv.13.
18
1587 wlis 28 seqtembers kaxeTis mefe
aleqsandre II-m Tavis memkvidreebTan da samefo karis
moxeleebTan (TavadebTan) erTad rusi elCebis rodion
birkinisa da petre pivovis TandaswrebiT ruseTis
mefis Tevdore ivanes Zis erTgulebaze daifica.
daficebis Semdeg aleqsandre II-m sigels (`ficis
wigns~) xeli moawera, sigels beWedi dausves da
ruseTis mefis elCebs rodion birkinsa da petre
pivovs gadasces ("Да велел запис целовалную совершить... да
на той записи Александр князь и своими детми и с
чиновными людми за всю Иверскую землю перед Родивоном
да перед Петром государю правду дал, на записи крест
целовал и запись целовалную за своею рукою и за печатью
Родивону и Петру дал").13
rusma elCebma kaxeTis mefe aleqsandre II-is
sigeli (`ficis wigni~) moskovSi Caitanes da mefe
Tevdore ivanes Zes miarTves.
1588 wlis oqtomberSi moskovSi kaxeTis
mefis aleqsandre II-is kidev erTi elCoba Cavida,
romlis SemadgenlobaSi iyvnen Tavadi yaflan vaCnaZe,
beri kirile da Cerqezi yurSita. 31 oqtombers kaxeTis
mefis elCoba ruseTis mefem Tevdore ivanes Zem miiRo.
qarTvelma elCebma ruseTis mefes miarTves aleqsandre
II-is Txovna ("челобитная"). kaxeTis mefis saTxovari
igive iyo: mfarvelobaSi miReba da samxedro
daxmarebis aRmoCena. oficialur miRebaze qarTvel
13 iqve, gv.41.
19
elCebs ganucxades: 1) kaxeTis mefe aleqsandre II ukve
miRebulia ruseTis mefis mfarvelobaSi, mas
daficebuli aqvs ruseTis mefis erTgulebaze da xeli
aqvs mowerili sigelze (`ficis wignze~); 2) ruseTi
kaxeTis samefos daicavs mtrebisagan; 3) astraxanisa da
Tergis voevodebs nabrZanebi aqvT daRestanze
laSqroba da kaxeTSi mimavali gzis daRestnelTagan
gawmenda.14
1588 wlis 23 aprils ruseTis mefe Tevdore
ivanes Zem kaxeTis samefoSi axali elCobis gagzavna
brZana. elCobaSi Sediodnen: Tavadi simon
zvenigorodski, diaki torx antonovi, beri zakxei,
mRvdeli iosebi, mRvdeli bogdani, mRvdeli dimitri,
diakvani Teodosi, diakvani Tevdore da xatmwerebi.
ruseTis mefis elCebma 1589 wlis 6 agvistos
Crdilo kavkasiaSi CaaRwies da 8 seqtembers ukve
sunjaSi iyvnen. sunjidan elCoba saqarTveloSi
gamoemgzavra. 10 oqtombers rusi elCebi alaverdis
monasters ewvivnen, xolo 16 oqtombers isini
aleqsandre II-m miiRo. rusma elCebma kaxeTis mefes
gadasces ruseTis mefis `wyalobis sigeli~. es
dokumenti rusul wyaroSi asea moxseniebuli: "А се
такова жаловалная грамота з золотою печатью послана от
государя к Иверскому Александру царю с послы со князем
Семеном Звенигородцким да дияком с Торхом с Антоновым".15
14 iqve, gv.54-55. 15 iqve, gv.87.
20
ruseTis mefis Tevdore ivanes Zis `wyalobis
sigelSi~ aRniSnuli iyo, rom ruseTi kaxeTis samefos
mtrebisagan saimedod daicavda.
Tevdore ivanes Zis `wyalobis sigelis~
bolos aRniSnuli iyo, rom igi Seadgines moskovSi
qveynis gaCenidan 7097 wlis aprilSi (e. i. 1589 wlis
aprilSi).16
miuxedavad ruseTis mefis dapirebisa,
kaxeTis samefom ruseTisagan realuri samxedro da
politikuri mxardaWera ver miiRo.
kaxeTis samefos prorusuli orientacia
sabolood daasamara mefe Tevdores sikvdilis (1598 w.)
Semdeg ruseTSi dawyebulma SinaaSlilobam, didma
socialurma amboxma da JeC-pospolitasa (poloneT-
litvis saxelmwifos) da Sveciis agresiam (1603-1610 w.).
ruseTis poziciebis Sesusteba kargad gamoiyena iranis
Sahma abas I-ma da sastikad dasaja kaxeTis samefo
saxli _ 1605 wels aleqsandre II da misi vaJi giorgi
Sahma moakvlevina.
16 iqve, gv.89.
21
Tavi II. saqarTvelo-ruseTis
samxedro-politikuri urTierTobis dasawyisi.
SinaaSlilobis, did socialuri amboxisa da
JeC-pospolitasa da Sveciis agresiisgan dasustebuli
ruseTi nel-nela gaimarTa welSi da ukve mefe aleqsis
(1645-1676) dros seriozul Zalad iqca. Aam
periodisaTvis ruseTis umTavres amocanas ukrainidan
JeC-pospolitas gandevna da Sveciis agresiuli gegmebis
aRkveTa warmoadgenda. Uukrainis ruseTTan SeerTebas
(1654 w.) mohyva xangrZlivi omi JeC-pospolitasTan,
romelic 1667 wels dasrulda. aranakleb mZime iyo omi
SveciasTan (1656-1658 ww.). ruseTma saboloo mizans ver
miaRwia: JeC pospolitas mTeli ukraina ver daaTmobina,
xolo Svecias ver waarTva baltiis zRvis sanapiroebi.
yirimis saxano kvlav did safrTxes uqmnida ruseTis
samxreT regionebs. mefe aleqsis (1645-1676) karze ar
SemuSavebula arc CrdiloeT kavkasiasa da, miT
22
umetes, arc samxreT kavkasiaSi aqtiuri politikis
warmoebis gegma.17
aseT viTarebaSi qarTulma diplomatiam
morigi strategiuli Secdoma dauSva.18 mefe Teimuraz
I (gamefda kaxeTSi 1606 wels, qarTl-kaxeTis mefe gaxda
1625 wels, qarTlis taxti dakarga 1633 wels, kaxeTisa
_ 1648 wels) kvlav prorusuli politikiT cdilobda
qveynis gadarCenas. 1658 wels Teimuraz I moskovSi
Cavida daxmarebis saTxovnelad. am dros grZeldeboda
ruseT-JeC-pospolitis omi, xolo SveciasTan mxolod
droebiTi zavi iyo dadebuli. aseT viTarebaSi
Teimuraz I, cxadia, xelcarieli gamoistumres
saqarTveloSi.19
prorusuli orientaciis marcxma TavisTavad
gamoiwvia proiranuli orientaciis gaZliereba.
proiranul orientacias adgnen: erekle I (gamefda
qarTlSi 1688 wels, kaxeTSi _ 1703 wels), daviT II
(gamefda kaxeTSi 1709 wels), giorgi XI (pirvelad
gamefda qarTlSi 1675 wels, meored _ 1703 wels).
orsaukunovani prorusuli orientaciis
Sedegi aseTi iyo. iranma da osmaleTma 1555 wlis
amasiis zaviT, 1590 wlis stambolis zaviT, 1612 wlis
stambolis zaviT, 1618 wlis serafis zaviT, 1619 wlis
17 История России. Том I , С древнейших времен до конца XVIII века, Под
редакцей А. Н. Сахарова. Москва, 2003, стр. 394, 403-406, 424-453, 490-
496. 18v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 16-17. 19 iqve, gv.16-17.
23
stambolis zaviT, 1639 wlis zohabis zaviT
saqarTvelos teritoria ramdenjerme gadainawiles.
sabolood aseTi suraTi miviReT: qarTlisa da kaxeTis
samefoebi irans darCa, xolo imereTis samefo, guriis,
samegrelosa da afxazeTis samTavroebi _ osmaleTs.20
qarTveli diplomatebis mier prorusuli
orientaciis SemuSavebisa da misi realizebisaTvis
brZolis axali etapi iwyeba XVIII saukunis 10-iani
wlebis bolodan. es movlena qarTlis janiSinisa da
mefis vaxtang VI-isa (1703-1724 ww.) da ruseTis mefis
petre I-is (1696-1725 ww.) saxelebs ukavSirdeba.21
iranis Sahis mier 1703 wels qarTlis
janiSinad (mmarTvelad) daniSnuli, xolo 1716 wels
qarTlis mefed damtkicebuli vaxtang VI prorusuli
orientaciis aucileblobis aRiarebamde erTbaSad da
advilad ar misula. vaxtang VI-is winamorbedi mefeebi,
islamis aRmsarebeli giorgi XI iranis Sahis
samsaxurSi daiRupa (1709 w.). iranis Sahis samsaxurs
Seewira momdevno mefec, aseve islamis aRmsarebeli
qaixosro (1711 w.). amis Semdeg mefobis yvelaze
realuri kandidati vaxtang VI iyo, magram taxtze
asvlisaTvis aucilebeli iyo winamorbedi mefeebis
msgavsad qristianobis uaryofa da islamis miReba. 1712
20 Mm. vaCnaZe, v. guruli.Aamasiidan yarsamde. saqarTvelos teritoriis gadanawileba iran-osmaleT-ruseTs Soris. 1555-1921. Tbilisi, 2007, gv. 5-15. 21 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 17.
24
wels vaxtang VI iranSi gaemgzavra. rogorc Cans, igi
am periodisaTvis rusuli orientaciis miRebaze ar
fiqrobda, Tumca arc winamorbedi mefeebis, giorgi XI-
isa da qaixosros, proiranuli orientaciis
gagrZelebas apirebda. vaxtang VI cdilobda romis
papisa da dasavleT evropis didi qveynebis daxmarebiT
iranis batonobidan Tavis daxsnas. amrigad, vaxtang VI
Semdegi arCevanis winaSe idga: proiranuli
orientaciis SenarCuneba, prorusuli orientaciis
miReba, prodasavluri orientaciis miReba.22
vaxtang VI-s kargad hqonda gaazrebuli
proiranuli orientaciis damRupveli Sedegebi. XVII
saukunis istoria amis bevr magaliTs iZleoda. magram
es ar kmaroda proiranuli orientaciis uarsayofad.
vaxtang VI xedavda, Tu rogor sustdeboda irani, Sahi
risi vai-vaglaxiT axerxebda avRanelTa Semotevis
SeCerebas. yovelive aman vaxtang VI-s ubiZga, zurgi
Seeqcia iranisaTvis.23
vaxtang VI-is mier proiranuli orientaciis
uaryofa SeiZleba realobas mTlad moklebuli ar
Canda. samagierod, sruliad ararealuri iyo vaxtang
VI-is mier sulxan-saba orbelianis meTaurobiT
dasavleT evropaSi iranis winaaRmdeg daxmarebis
saTxovnelad diplomatiuri misiis mivlineba.
tradiciulad, evropaSi irans osmaleTis winaaRmdeg
22 iqve, gv.18. 23 iqve, gv.18.
25
brZolaSi mokavSired ganixilavdnen da qarTlis
samefos interesebisaTvis dasavleT evropis qveynebi
irans ar gaanawyenebdnen. asec moxda. 1715 wels sulxan-
saba orbeliani evropidan xelcarieli dabrunda.24
prodasavluri orientaciis marcxma vaxtang VI
iZulebuli gaxada 1716 wels islami mieRo. Sahma
vaxtang VI qarTlis mefed daamtkica, magram 1719
wlamde iranSi datova. ratom daayovna Sahma iranSi
vaxtang VI? Sahs amisaTvis seriozuli mizezebi hqonda.
cxadia, iranis Sahis kari Seityobda sulxan-sabas
dasavleT evropaSi vizitisa da iq gamarTul
molaparakebaTa Taobaze. raRa Tqma unda, SahisaTvis
cnobili iqneboda iranSi myofi vaxtangisa da Sahis
karze mivlenili ruseTis despanis artiom volinskis
saidumlo kontaqtebis Taobazec. es ori mizezi
savsebiT sakmarisi iyo imisaTvis, rom vaxtang VI-s
iranis Sahis ndoba daekarga.25
prorusuli orientaciis miRebas vaxtang VI
sabolood sulxan-sabas evropidan xelcarieli
dabrunebis Semdeg (1715 w.) gadawyvetda. aucilebeli
iyo qarTlSi dabruneba da ruseTTan kavSiris
damyareba. swored amiT iqneboda ganpirobebuli
oTxwliani yoymanis Semdeg vaxtang VI-is mier islamis
miReba (1716 w.). amis Semdeg Sahs vaxtang VI-is iranSi
dayovnebis mizezi aRar unda hqonoda. Tumca, rogorc
24iqve, gv.18-19. 25 iqve, gv.19.
26
aRvniSneT, Sahi vaxtang VI-s aRar endoboda da misi
iranSi yofna maqsimalurad gaaxangrZliva. 1719 wels
qarTlis mefe samSobloSi dabrunda da ruseTTan
samxedro-politikuri kavSiris damyarebisaTvis daiwyo
mzadeba.
amrigad, vaxtang VI-is mier prorusuli
orientaciis aRiareba warmoadgenda iZulebiT nabijs.26
aseTi sarisko gadawyvetileba ganpirobebuli iyo
iranis winaaRmdeg dasavleT evropidan daxmarebis
miuReblobiTa da piradad vaxtang VI-is Zlieri
antiiranuli ganwyobiT. mefes Rrmad swamda, rom
proiranuli orientacia samudamod daRupavda qveyanas.
marTalia, vaxtang VI-is prorusuli
orientacia iZulebiT nabijs warmoadgenda, magram misi
miReba mainc garkveul gaTvlebs emyareboda. qarTlis
mefis Canafiqrs hqonda rogorc realuri, ise
ararealuri safuZveli.
pirveli. vaxtang VI savsebiT sworad
miiCnevda, rom ruseTs samxreT-aRmosavleTi
kavkasiidan, kerZod qarTlidan da kaxeTidan, aseve
azerbaijanidan iranis gandevna SeeZlo.
meore. vaxtang VI-m ver gaiTvaliswina, rom
samxreT kavkasiaSi ruseTis SeWras ar dauSvebda
osmaleTi da ruseTs iranis gavlenis sferoebis xelSi
Cagdebas ar daanebebda.
26 iqve, gv.19.
27
mesame. vaxtang VI-m verc is gaiTvaliswina,
rom irani, da gansakuTrebiT ki osmaleTi, saWiroebis
SemTxvevaSi aqtiurad gamoiyenebdnen Crdilo kavkasiel
islamis aRmsarebel xalxebs, rac did sirTuleebs
Seuqmnida samxreT kavkasiaSi SeWril ruseTs.
meoTxe. marTalia, am droisaTvis (1719 w.)
CrdiloeTis omis msvlelobaSi (daiwyo 1700 w.)
mopovebuli warmatebebis Semdeg ruseTs praqtikulad
gadaWrili hqonda umTavresi geostrategiuli amocana
(baltiis zRvis sanapiroebis xelSi Cagdeba), magram
samxreT kavkasiaSi gabatoneba jer kidev ar iTvleboda
ruseTis sagareo politikis pirvelxarisxovan
amocanad. ruseTisTvis gacilebiT ufro mniSvnelovani
iyo CrdiloeT SavizRvispireTSi ganmtkiceba,
dunaispireTis xelSi Cagdeba da balkaneTSi SeWra. am
geostrategiuli amocanis gadaWra azovisa da
yubanispireTidan osmaleTis gandevniTa da yirimis
saxanos dapyrobiT unda dawyebuliyo. am rTuli
miznebis ganxorcieleba ki osmaleTTan omis gareSe
SeuZlebeli iyo. aRsaniSnavia isic, rom dunaispireTsa
da balkaneTSi ruseTis SeWris winaaRmdeg gamodiodnen
dasavleT evropis qveynebi. aseT viTarebaSi ruseTi
iranis winaaRmdeg did omSi ar Caebmeboda da qarTlis
samefos mokavSired ar gamoadgeboda.27
1722 wels ruseTis imperatorma petre I-ma
kaspiispireTSi laSqroba daiwyo da iranis winaaRmdeg
27 iqve, gv. 20-21.
28
omSi mokavSireoba mefe vaxtang VI-s SesTavaza. vaxtang
VI-m proiranul orientaciaze sabolood uari Tqva, 40-
aTasiani jari Sekriba da petre I-Tan molaparakebis
Tanaxmad ganjasTan dabanakda.28 amasobaSi avRanelebma
iranis dedaqalaqi ispahani aiRes. ruseTisa da
qarTlis samefos samxedro-politikurma kavSirma,
cxadia, SeaSfoTa osmaleTi. osmaleTis sulTanma
sworad Seafasa viTareba: imxanad (1722 w.) irans
qarTlisa da ruseTis erToblivi laSqrobis mogerieba
ar SeeZlo. ruseTis mier iranis damarcxebis
SemTxvevaSi osmaleTs samxreT kavkasiaSi Zlieri
konkurenti uCndeboda. qarTlisa da ruseTis samxedro-
politikuri kavSiris CaSlas osmaleTi imiT Seecada,
rom qarTlis mefe vaxtang VI-s mokavSireoba SesTavaza.
vaxtang VI-m sworad amoicno osmaleTis Canafiqri _
samxreT kavkasiaSi Zlieri ruseTis damkvidrebas
osmaleTs isev susti iranis SenarCuneba erCivna.
qarTlis mefis gadabireba osmaleTs swored iranis
gadarCenisTvis, anu ruseTis samxreT kavkasiaSi SeWris
Sesaferxeblad sWirdeboda. marTalia, osmaleTis
sulTnis Canafiqri vaxtang VI-m kargad amoicno, magram
is ki veRar gaTvala, rom osmaleTis sulTnis
SemoTavazebaze uaris TqmiT samomavlod iranTan
erTad osmaleTic gadaimtera. ufro zustad, vaxtang
VI politikaSi yovlad gaumarTlebel riskze wavida _
qarTlis bedi mxolod petre I-is mier iranis
28 iqve, gv. 21.
29
winaaRmdeg dawyebul laSqrobas daukavSira da ukan
dasaxevi gza, iranTan da osmaleTTan morigebis Sansi,
aRar daitova.29
vaxtang VI-is mier petre I-Tan is winaaRmdeg
samxedro politikuri kavSiris Sekvra (1722 w.)
strategiuli Secdoma iyo. proiranuli orientacia
aRmosavleT amierkavkasiaSi ruseTis imperiis pasiuri
politikis pirobebSi erTaderTi swori orientacia
iyo.30 vaxtang VI-s Tavis sasargeblod unda
gamoeyenebina avRanelebis Setevis Sedegad iranSi
Seqmnili umZimesi viTareba. qarTlis mefe ki piriqiT
moiqca. 1722 wlis martSi Sahma avRanelebTan brZolaSi
daRupuli rostomis (vaxtang VI-is Zmis) nacvlad Tavis
gvardiis sardlad vaxtangis vaJi baqari daniSna da
igi qarTlis jarTan erTad saswrafod iranSi daibara.
baqarma jari Sekriba da iranisken daiZra, magram
vaxtang VI-m Svils SahisaTvis daxmarebis aRmoCena
aukrZala. baqari mamas kompromisul variants
sTavazobda: qarTlis samefos jaris nawili, vaxtang
VI-isa da petre I-is molaparakebis Tanaxmad,
kaspiispireTSi SeWril ruseTis jars SeerTeboda,
xolo nawili avRanelebis winaaRmdeg iranis Sahs
miSveleboda. samefo darbazis wevrTa nawili
ruseTTan samxedro-politikur kavSirs saxifaTod
miiCnevda da proiranuli orientaciis SenarCunebas
29 iqve, gv. 21-22. 30 iqve, gv. 22.
30
uWerda mxars. vaxtang VI-m rCeva ar gaiTvaliswina.
mefes mtkiced hqonda gadawyvetili proiranuli
orientaciis erTxel da samudamod uaryofa. amasobaSi
avRavelebma ispahani aiRes, Tumca qarTlisaTvis amas
Sveba ar moutania. 1722 wlis miwurulsa da 1723 wlis
damdegs qarTlis mdgomareoba kidev ufro garTulda.
es ganpirobebuli iyo Semdegi mizezebiT: pirveli.
petre I-ma kaspiispireTSi dawyebuli laSqroba maleve,
1722 welsve, Sewyvita; meore. iranis Sahi vaxtang VI-is
dasasjelad jarebs agrovebda; mesame. ruseTis
gaaqtiurebiTa da petre I-isa da vaxtang VI-is
samxedro-politikuri kavSiriT SeSfoTebuli
osmaleTic qarTlis samefoSi SesaWrelad emzadeboda.
meoTxe. proiranuli orientaciis kaxeTis mefe
konstantine vaxtang VI-is winaaRmdeg sabrZolvelad
emzadeboda da iranis Sahis daxmarebiT qarTlis
taxtis xelSi Cagdebas gegmavda; mexuTe. TbilisSi
mdgarma iranis garnizonma Sahis brZanebiT qalaqs
cecxli dauSina; meeqvse. 1723 wlis gazafxulze iranis
Sahis TanadgomiT, lekTa, ganjisa da erevnis xanebis
jarebis daxmarebiT kaxTa mefe konstantinem Tbilisi
daikava; meSvide. 1723 wlis ivnisSi osmaleTis jarebi
Tbiliss moadgnen da qalaqi aiRes. kostantinem kaxeTs
Seafara Tavi.31
vaxtang VI-s prorusuli politikuri
orientaciis damRupveli Sedegebi saxeze iyo. 1724
31 iqve, gv. 22-23.
31
wels vaxtang VI ruseTSi gadaixvewa. petre I
amierkavkasiis axal mflobels swrafad mourigda. 1724
wlis 12 ivliss, rodesac vaxtang VI jer kidev
qarTlis samefos teritoriaze imyofeboda, stambolSi
ruseT-osmaleTis SeTanxmeba daido. ruseTma aRiara
osmaleTis uflebebi aRmosavleT amierkavkasiaSi.
ufro adre (1723 w.) ruseTi iransac mourigda.32
32 Mm. vaCnaZe, v. guruli.Aamasiidan yarsamde. saqarTvelos teritoriis gadanawileba iran-osmaleT-ruseTs Soris. 1555-1921. Tbilisi, 2007, gv. 19-31.
32
Tavi III. prorusuli orientaciidan
proiranuli orientaciisaken
qarTlis mefis vaxtang VI-is prorusuli
orientaciis kraxma umZimes mdgomareobaSi Caagdo ara
marto qarTli, aramed kaxeTic. islamuri samyaro
(irani, osmaleTi, Crdilo kavkasiis xalxebi) realuri
safrTxis winaSe dadgnen. ruseTis SemoWra samxreT
kavkasiaSi vaxtang VI-Tvis qarTlis gadarCenas
niSnavda, xolo islamuri samyarosaTvis uaRresad did
safrTxes warmoadgenda. avRanelebTan brZolaSi
dasustebuli irani ruseTs saWiro winaaRmdegobas ver
gauwevda, rac regionSi status kvos darRvevas
gamoiwvevda. irans ruseTTan omi ar SeeZlo. amitom iyo
rom teritoriuli daTmobebis xarjze, iranma
ruseTTan 1723 wels zavs miaRwia da mdgomareoba
droebiT ixsna. ruseT-iranis dazaveba qarTlis
gawirvas niSnavda. ruseTis warmatebam Zalze SeaSfoTa
osmaleTi. sulTanma 1724 wlis zaviT ruseTi aiZula
33
samxreT kavkasiaSi farTo dapyrobiT gegmebze xeli
aeRo. TavisTavad dauZlurebuli irani poziciebs mainc
ar Tmobda. ruseTisagan mitovebuli vaxtang VI-is
dasja iranis Sahma kaxeTis mefes, ruseTsa da iranSi
kargad cnobil erekle I nazar-ali-xanis Zes,
gamahmadianebul konstantines (mahmad-yuli-xans)
daavala. kaxeTis mefem 1723 wels lekTa jaris
daxmrebiT Tbilisi daikava. imave 1723 wels qarTlSi
osmalebi SemoiWrnen, qveyana daipyres da Tbilisic
daikaves. ase dawyo ,,osmaloba”, romelic 1735 wlamde
gagrZelda. Gvaxtang VI-is Zma, gamahmadianebuli iese
(ali-yuli-xani) osmalebs eaxla da morCileba
gamoucxada, risTvisac qarTlis mmarTveloba uboZes.
osmalTa winaaRmdeg brZolas ar wyvetda kaxeTis mefe
konstantine. 1723 wels osmalebma igi
mosalaparakeblad miiwvies da moRalaturad mokles.
qarTli da kaxeTi osmalebma da maTma mokavSire
lekebma aikles. osmalTa da lekTa TareSisagan
gaCanagebul qveyanas kidev ufro asustebda Sina
aSliloba _ Tavaduri partikularizmi. Seiqmna
umZimesi mdgomareoba. saxelmwifoebriobis kvdomis
procesi sul ufro Rrmavdeboda. am Znelbedobis Jams
qarTlisa da kaxeTis samefoebs mxsnelad moevlinen
kaxeTis samefos saxlis warmomadgenlebi _ erekli I
nazar-ali-xanis umcrosi Ze Teimurazi (momavali mefe
Teimuraz II) da misi Ze erekle (momavali mefe erekle
II). Teimuraz erekles Ze da erekle Teimurazis Ze
34
qarTlisa da kaxeTis gadarCenisaTvis brZolas samefo
taxtze asvlamde iwyeben. am brZolaSi mama-Svilma didi
diplomatiuri da mxedarmTavruli niWi gamoamJRavnes.33
XVIII saukunis 20-ian wlebSi sefianTa irani ise
dasustda, rom lamis iyo erT dros uZlieresi
saxelmwifos teritoria ruseTma da osmaleTma
gadainawiles. iranis dedaqalaqi avRanelebma aiRes da
erT-erTma avRanelma beladma Tavi iranis Sahad
gamoacxada. movlenebi ise viTardeboda, rom mTeli
samxreT-aRmosavleT kavkasia osmaleTsa da ruseTs
unda darCenodaT. viTareba kardinalurad Sescvala
samoRvaweo asparezze iranis samxedro ministris
nadir-xanis gamosvlam. Nnadir-xanma (1737 wels igi
iranis Sahi gaxda) avRanelebi sastikad daamarcxa,
Zlieri dartyma miayena osmaleTs da ruseTic aiZula
wina wlebSi dakavebuli iranis teritoriebi
daetovebina. 1735 wels nadir-xani samxreT kavkasiaSi
osmalTa erT-erT mTavar dasayrdens ganjis cixes
Semoadga. TbiliSi gamagrebuli osmalo faSa ganjis
garnizonis dasaxmareblad emzadeboda.
Teimurazma da ereklem zustad Seafases samxreT-
aRmosavleT kavkasiaSi Seqmnili ZalTa axali
Tanafardoba da proiranuli orientacia irCies. mama-
Svilma Tbilisidan ganjis garnizonis dasaxmareblad
mimavali osmalTa jari gafantes da nadir-xans
33 M v. guruli. saqarTvelo da ruseTi. mfarvelobidan aneqsiamde. Tbilisi, 2010, gv. 83.
35
ganjis aRebaSic daexmarnen. ganjidan nadir-xani
Tbilisisaken daiZra. Teimurazma da ereklem iranis
sardals mefuri miReba mouwyves. vaxtang VI-s
antiiranuli politikiT ganrisxebuli iraneli
sardlisaTvis Teimurazisa da erekles saqcieli
albaT moulodnelic iyo. Nnadir-Sahma kargad uwyoda,
rom ruseTi samxreT kavkasiaSi SemoWras kvlavac
ecdeboda. swored amitom iranisaTvis Zalze
mniSvnelovani iyo vaxtang VI-is prorusuli
politikuri orientaciis mowinaaRmdegeebis
Teimurazisa da erekles _ mimxroba. proiranuli
orientaciis Teimurazisa da erekles daxmarebas
nadir-SahisaTvis gadamwyveti mniSvneloba hqonda
samxreT kavkasiaSi aramarto ruseTis SemoWris
SemTxvevaSi, aramed daRestnis dasamorCileblad
warmoebul omSi.34 yovelive es kargad gaiTvaliswina
nadir-Sahma. 1744 wels man Teimurazi qarTlis, xolo
erekle kaxeTis mefed daamtkica. moulodneli iyo is,
rom iranis Sahs taxtze asvlis pirobad Teimurazisa
da ereklesaTvis islamis miReba ar wamouyenebia.
cxadia, es daTmobac politikuri mizniT iyo
nakarnaxevi. miuxedavad iranis Sahis Canafiqrisa, erTi
ram cxadia: nadir-Sahma SesaZleblad miiCnia samxreT
kavkasiaSi saxelmwifoebriobis (qarTlisa da kaxeTis
samefoebis) arseboba qristiani bagrationebiT
saTaveSi.
34 iqve, gv. 84.
36
Tavi IV. proiranuli orientaciidan
prorusuli orientaciisaken
Teimuraz II da erekle II imTaviTve mixvdnen,
rom qarTveli mefeebis mier War-belaqnis dakaveba
iranisa da osmaleTis interesebSi ar Sedioda.
daRestnelebis gamudmebuli Tavdasxmebi kaxeTisa da
qarTlis samefoebze zemoqmedebis, maTi dasustebis
saSualebad ganixileboda iransa da osmaleTSi.
daRestnelTa TareSis aRkveTas Teimurazi da erekle
ruseTis daxmarebiT Seecadnen. 1752 wels ruseTSi
svimon mayaSvilsa da aTanase Tbilelis sagangebo
elCobac gaigzavna, magram uSedegod. ruseTis
saimperatoro karma ara marto jaris gamogzavnaze
ganacxada uari, aramed fuladi daxmarebac
SeuZleblad miiCnia.35 peterburgSi swori daskvna
gaakeTes: War-belaqanSi (saingiloSi) ruseTis jaris
35 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 28.
37
Sesvla Zalze gaamwvavebda ruseT-iranisa da ruseT-
osmaleTis urTierTobebs.
XVIII saukunis 50-iani wlebis miwurulidan
da 60-iani wlebis damdegidan dasrulda Teimuraz II-
isa da erekle II-is proiranuli orientacia. daiwyo
axali, prorusuli orientaciis SemuSaveba. Ees
umniSvnelovanesi gadawyvetileba xangrZlivi fiqrisa
da gansjis Sedegi iyo. prorusuli orientacia Semdeg
mosazrebebs emyareboda: pirveli. Teimurazica da
ereklec, cxadia, grZnobdnen, rom iranSi nadir-Sahisa
da qerim-xanis politika SeiZleba nebismier momentSi
Secvliliyo da qarTlsa da kaxeTs Tavs dastexoda
sefiani Sahebisdroindeli agresia. meore. mefeebi
imasac grZnobdnen, rom iranis mbrZaneblebs sulac ar
siamovnebdaT qarTlisa da kaxeTis mefeebis diqtati
iranul saxanoebze (ganjaze, erevanze, naxWevansa da
yarabaRze). rogorc ki iranSi centraluri
xelisufleba Zalas moikrebda, Teimurazisa da
erekles morCili saxanoebi, Saq-Sirvanis xanis haji-
Calabis msgavsad, qarTlisa da kaxeTisaTvis saSiS
Zalad iqceodnen. mesame. daRestnelTa amaoxrebeli
Semosevebis mogerieba qarTlisa da kaxeTis samefoebs
Tavisi ZalebiT ar SeeZloT. saWiro iyo War-belaqnis
(saingilos), kak-eniselis dakaveba da daRestnelTaTvis
kaxeTSi SesaWrelad xelsayreli placdarmis
warTmeva. es ki ruseTis daxmarebis gareSe SeuZlebeli
iyo. mexuTe. Tu iranSi SinaaSliloba ar
38
dasruldeboda da centraluri xelisufleba ver
gaZlierdeboda, dasustebuli irani osmaleTs ver
gaumklavdeboda da gamoricxuli ar iyo, rom
qarTlisa da kaxeTis samefoebs osmaluri agresiis
safrTxe SeeqmnebodaT.36
Teimuraz II-sa da erekle II-s surdaT
ruseTis imperiis daintereseba, raTa mas samxreT-
aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi) iranis adgili
daekavebina. Tu ruseTi darubandidan baqomde kaspiis
zRvis sanapiros daipyrobda ,qarTlisa da kaxeTis
samefoebi or mizans miaRwevdnen _ daRestnelTa
TareSi samudamod aRikveTeboda da iranis agresiac
saSiSi aRar iqneboda. iranuli saxanoebi (ganja,
erevani, naxWevani, yarabaRi). iZulebuli gaxdebodnen
proqarTuli orientacia eRiarebinaT. ganwiruli
rCeboda Saq-Sirvanis saxanoc. ruseTiT
zurggamagrebuli qarTlisa da kaxeTis mimarT
axalcixis faSac damTmobi unda gamxdariyo.37
Teimuraz II-isa da erekle II-is gaTvlebi
samxreT kavkasiiT ruseTis imperiis dainteresebisa da
mis mier samxreT-aRmosavleT kavkasiis (kaspiispireTis)
dakavebis Taobaze ararealuri aRmoCnda. yovel
SemTxvevaSi, ruseTSi Teimuraz II-is elCobis
periodisavis (1760-1762 ww.) ruseTs sul sxva
geostrategiuli amocanebi hqonda dasaxuli: pirveli.
36 iqve, gv. 28-29. 37iqve, gv. 29-30.
39
prusia, romelsac zurgs umagrebda inglisi,
cdilobda ruseTis gamodevnas baltiispireTidan.
marTalia, Svidwliani omi (1757-1763 ww.) prusiis
marcxiT damTavrda, magram inglisis antirusuli
politika amiT ar dasrulebula. meore. evropis didi
saxelmwifoebi emzadebodnen dasustebuli poloneTis
gadasanawileblad. cxadia, poloneTis xarjze ruseTis
gaZliereba miuRebeli iyo evropis didi qveynebisTvis.
poloneTis sakiTxs SeiZleba seriozulad daeZaba
ruseT-evropis urTierToba. gamoricxuli ar iyo
ruseTis Sejaxeba evropis saxelmwifoTa
koaliciasTan, romlis Seqmnas saguldagulod
cdilobda inglisi. mesame. evropaSi pozicebis
SenarCunebisa da ganmtkicebis paralelurad
ruseTisaTvis umniSvnelovanes geostrategiul
amocanas warmoadgenda osmaleTis gandevna CrdiloeT
Savi zRvispireTidan (yirimis saxanos likvidacia),
dunaispireTis xelSi Cagdeba da balkaneTSi SeWra.
aseTi rTuli amocanis gadaWra osmaleTTan omisa da
evropis did saxelmwifoebTan (avstria, prusia,
inglisi, safrangeTi) urTierTobis garTulebis gareSe
SeuZlebeli iyo. am SemTxvevaSic SeiZleboda ruseTi
evropul koalicias dapirispireboda. yovelive
zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, SegviZlia davaskvnaT:
samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi)
damkvidreba XVIII saukunis 50-iani wlebis miwurulsa
da 60-iani wlebis damdegs ruseTis uaxloes
40
geostrategiul amocanas ar warmoadgenda da amdenad,
Teimuraz II-isa da erekle II-is prorusul orientacias
ganxorcieleba ar ewera. Teimuraz II-m es cxadad
igrZno peterburgSi yofnisas.38
xuTi wlis ganmavlobaSi (1763-1768 ww.)
erekle II unda mimxvdariyo, rom ruseTi samxreT-
aRmosavleTi kavkasiis mimarT interess ar iCenda. imis
gamo, rom iranSi iseTi sagangaSo araferi xdeboda,
qarTl-kaxeTis mefe mainc lodins amjobinebda. 1768
wels ruseT-osmaleTis omis dawyebam erekle II-s
prorusuli orientaciis realizebis imedi Causaxa.
erekle II-m amjerad ukve meore strategiuli Secdoma
dauSva.39 ruseT-TurqeTis omi (1768-1774 ww.) ruseTis
brwyinvale gamarjvebiTac rom damTavrebuliyo,
ruseTi samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi)
mainc ver damkvidrdeboda, radgan samxreT-
aRmosavleTi amierkavkasia iranis gavlenis sfero iyo
da iq fexis mokidebisaTvis iranis damarcxeba iyo
saWiro. osmaleTTan omis paralelurad ki ruseTi,
cxadia, iranTan oms ar wamoiwyebda.
erekle II imdenad iyo dainteresebuli
prorusuli orientaciis realizebiT, rom ruseTis
imperiasTan naklebadmomgebian samxedro-politikur
kavSirsac dasTanxmda. osmaleTTan omis pirobebSi
imperatori ekaterine II (1762-1796) iranis vasalur
38 iqve, gv. 30-31. 39 iqve, gv. 31.
41
qveyanaSi jars ar gamogzavnida. ruseTis, qarTl-
kaxeTisa da imereTis SeTanxmebis safuZvelze gadawyda,
rom oficialurad ruseTis jari imereTis samefoSi
gaigzavneboda (imereTis samefo osmaleTis gavlenis
sferod iTvleboda da ruseTi, cxadia, iq jaris
gagzavnisgan Tavs ar Seikavebda), Semdeg es jari
imereTis samefos jarTan erTad aRmosavleT
saqarTveloSi gadavidoda da ruseTis, qarTl-kaxeTisa
da imereTis jarebi erTad daiZvrebodnen samcxe-
javaxeTis (awyuris, aspinZis, axalcixis, axalqalaqis)
osmalTa batonobisagan gasaTavisufleblad.40
ras igebdnen ruseT-imereT-qarTl-kaxeTis
samxedro-politikuri kavSiridan ekaterine II, solomon
I da erekle II? ekaterine II samxreT kavkasiaSi
sabrZolo moqmedebebis dawyebiT garkveul mizans
aRwevda _ osmaleTi iZulebuli gaxdeboda samcxe-
javaxeTSi jarisa da artileriis nawili daetovebina.
solomon I-s Sansi eZleoda imereTSi osmaleTis
gavlena an saerTod moespo, an seriozulad
Seesustebina. erekle II-s SesaZlebloba eZleoda,
samcxe-javaxeTi daebrunebina. erekle II-is moqmedeba ar
iyo bolomde zustad gaTvlili: pirveli. iranis
vasali qarTl-kaxeTis samefo omSi ebmeboda osmaleTis
winaaRmdeg, rac seriozulad gaarTulebda iran-
osmaleTis urTierTobas. osmaleTi irans urCi vasalis
(erekle II-is) dasjas mosTxovda. meore. samcxe-
40 iqve, gv. 31-32.
42
javaxeTidan osmaleTis gandevnis Semdeg vis unda
gadascemoda es teritoria? cxadia, samcxe-javaxeTi
qarTl-kaxeTs unda rgdeboda. aseT gadawyvetilebas
sazavo molaparakebaze osmaleTis protesti
mohyveboda. osmaleTisTvis samcxe-javaxeTis qarTl-
kaxeTis samefosaTvis gadacema am teritoriis iranis
mflobelobaSi gadasvlas niSnavda, radgan osmaleT-
iranis urTierTobaSi qarTl-kaxeTis samefo iranis
vasalad ganixileboda. amrigad, samcxe-javaxeTis
qarTl-kaxeTis samefosaTvis gadacemiT (Tuki es mainc
moxdeboda) erekle II samomavlod osmaleTs
upirispirdeboda. sabolood ki qarTl-kaxeTis samefo
samcxe-javaxeTs mainc ver SeinarCunebda. ver
SeinarCunebda ara marto osmaleTTan mosalodneli
omis SemTxvevaSi, aramed manamdec. aRsaniSnavia, rom
War-belaqanSi, (saingiloSi) mokalaTebuli
daRestnelebis mier qarTl-kaxeTis Zarcvasa da iqidan
adamianebis gatacebas mxolod maSin hqonda azri, Tu
isini naZarcvsa da tyveebs axalcixis gziT osmaleTSi
gahyiddnen. ase rom, awyuris, xerTvisis, axalcixisa da
axalqalaqis cixeebSi qarTl-kaxeTis jaris CayenebiT
(zogadad, mdinare mtkvris xeobis nawilze qarTl-
kaxeTis samefos kontrolis dawesebiT) daRestnelebi
gasaRebis bazris gareSe rCebodnen. axalcixis gziT
tyveTa bazris momaragebiT osmaleTi Zalian iyo
dainteresebuli. es ki imas niSnavda, War-belaqnisa da
samcxe-javaxeTis problema erT problemad iqceoda da
43
erekle II-s did Tavsatexs uCenda. samcxe-javaxeTis
SenarCunebisTvis aucilebeli ekonomikuri saxsari da
jari qarTl-kaxeTis samefos ar gaaCnda. am teritoriis
SenarCuneba verc rusTa mcire razmiT (1000-2000 kaci)
iqneboda SesaZlebeli. mesame. samcxe-javaxeTis
SemoerTebis SemTxvevaSi erekle II sxva didi
problemis winaSec dgeboda: qarTl-kaxeTis samefo
oficialurad xdeboda ori didi saxelmwifos _
iranisa da osmaleTis _ dainteresebis, anu agresiis
obieqti. amrigad, ruseTTan samxedro-politikuri
kavSiri warmatebis SemTxvevaSic qarTl-kaxeTis
samefos sasikeTos arafers moutanda.41
41 iqve, gv. 32-33.
44
Tavi V. saqarTvelos okupaciis
warumatebeli cda
CrdiloeT Savi zRvispireTiTa da
balkaneTis naxevarkunZuliT ruseTi jer kidev XVII
saukunis bolosa da XVIII saukunis damdegs
dainteresda. marTalia, petre I-ma (1696-1725) am
regionebis dapyroba ver moaxerxa, magram ruseTis
saimperatoro kari ukan daxevas ar apirebda. am
droidan dawyebuli ruseTisa da osmaleTis
urTierToba mudmivad daZabuli iyo. XVIII saukune
ruseT-osmaleTis omebis seriiT aRiniSna. erT-erTi
omi, kerZod, 1768-1774 wlebis omi, saqarTvelosac Seexo.
am omSi ruseTis mizans Seadgenda yirimis saxanos
likvidacia, CrdiloeT Savi zRvispireTis dapyroba da
balkaneTis naxevarkunZulze SeWrisaTvis placdarmis
momzadeba. ruseTis saimperatoro karma omSi
mokavSired osmaleTis mier dapyrobili qristiani
xalxebisa da saxelmwifoebis gamoyenebis gegma
SeimuSava. rusi politikosebisa da diplomatebis
azriT, imereTis mefis solomon I-is momxroba advili
iqneboda, radgan imereTis mefe sulTnis vasali iyo da
45
osmaleTs didi xania ebrZoda. qarTl-kaxeTis mefis
erekle II-is osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma rusebs
saeWvod miaCndaT, radgan qarTl-kaxeTsa da osmaleTs
Soris mSvidobiani urTierToba arsebobda.42
ruseTis saimperatoro kari saqarTveloSi
jaris gamogzavnisgan omis dasawyisSi Tavs ikavebda.
sabolood gadawyda, rom imereTis mefis solomon I-
Tvis jari gaegzavnaT. 1769 wlis 27 ivniss
saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio korpusis
,,mTavar meTaurad” dainiSna ruseTis imperatoris
samsaxurSi myofi germaneli grafi gotlib-kurt-henrix
totlebeni. saeqspedicio korpusi arcTu
mravalricxovani iyo: 3 aseuli (411 kaci) da 6 qvemexi.43
cxadia, mcirericxovani saeqspedicio korpusi imereTis
mefes saWiro daxmarebas ver aRmouCenda. 1769 wlis
martSi peterburgSi Casuli solomon I-is elCi
quTaTeli mitropoliti maqsime abaSiZe ruseTis
saimperatoro kars imereTSi 5 aTasiani jaris
gagzavnas Txovda.44 imereTis samefoSi ruseTis jaris
gamoCena Zalze gaaRizianebda osmaleTis sulTans.
ufro damafiqrebeli iyo is, rom saeqspedicio
korpusis meTaurad dainiSna saxelgatexili generali
g. totlebeni. Svidwliani omis (1753-1763 ww.) dros g.
42იქვე, გვ. 36-37. 43 v. maWaraZe. Mmasalebi XVIII saukunis meore naxevris ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisaTvis. nawili III. nakveTi I. Tbilisi, 1988, gv. 79. 44 iqve, gv. 77-78.
46
totlebeni ruseTis imperatoris samsaxurSi
imyofeboda da ruseTis armiis erT-erT korpuss
meTaurobda. 1761 wels igi prusiis sasargeblod
jaSuSobis braldebiT Seipyres, gaasamarTles da
sikvdiliT dasjis ganaCeni gamoutanes. imperatorma
ekaterine II-m moRalate Seiwyala da ruseTidan
gaZeveba akmara. 1769 wels g. totlebenma ruseTSi
dabruneba iTxova. Txovna Sewynarebul iqna da male
generali saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio
korpusis meTaurad dainiSna.45
marTalia, ruseTis saimperatoro kars
qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is osmaleTis
winaaRmdeg omSi Cabma saZnelo saqmed eCveneboda,
magram rusebi Secdnen. 1769 wlis aprilSi omSi
neitralitetis dacvis TxovniT TbilisSi myof
osmaleTis elCebTan ereklem molaparakeba Sewyvita da
elCebi qveynidan gaaZeva, imavdroulad sagangebo
saidumlo misiiT TbilisSi Camosul ruseTis
warmomadgenels osmaleTis winaaRmdeg omSi
monawileobaze qarTl-kaxeTis mefem Tanxmoba
ganucxada. 1769 wlis maisSi solomon I TbilisSi
Camovida. mefeebi osmaleTis winaaRmdeg erTobliv
moqmedebaze SeTanxmdnen.46
ra iyo mizezi imisa, rom prouli
orientaciis erekle II ase naCqarevad, didi fiqrisa da
45 iqve, gv. 81-82. 46 iqve, gv. 92-93.
47
gansjis gareSe, Caeba osmaleTis winaaRmdeg omSi? am
movlenas erTaderTi axsna aqvs. erekle II-m igrZno, rom
ruseT-imereTis samxedro-politikuri kavSiri qarTl-
kaxeTis gareSec Sedgeboda. isic cxadi iyo, rom
ruseTisa da imereTis gaerTianebuli jari samcxe-
saaTabagoze ilaSqrebda _ awyuris, xerTvisis,
axalcixisa da axalqalaqis dakavebas Seecdeboda.
erekle II miiCnevda, rom samcxe-saaTabago qarTl-
kaxeTis samefos nawili iyo da Tu es teritoria
osmaleTis batonobisagan gaTavisufldeboda, igi
qarTl-kaxeTis samefos SemadgenlobaSi unda
Sesuliyo. erekle II-m isic kargad icoda, rom ruseTis
saimperatoro kars misi prouli orientacia ar
moswonda. qarTl-kaxeTis neitraliteti ruseTis
imperators kidev ufro gaaRizianebda da gamoricxuli
ar iyo, rom omSi warmatebis SemTxvevaSi samcxe-
saaTabago ekaterine II-s imereTis mefisaTvis
eboZebina.47
ruseT-osmaleTis 1768-1774 wlebis omSi Cabma,
rogorc imereTis mefis solomon I-is, ise qarTl-
kaxeTis mefis erekle II-is mxridan, didi strategiuli
Secdoma iyo. qarTl-kaxeTisa da imereTis samefoebis
osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma gamarTlebuli
iqneboda mxolod im SemTxvevaSi, Tu ruseTi samxreT
47 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 37.
48
kavkasiaSi did samxedro Zalas gadmoisroda da
regionidan osmaleTis gaZevebas daisaxavda miznad.
erekle II-sa da solomon I-s unda egrZnoT, rom ruseTi
samxreT kavkasiaSi didi omis warmoebas ar apirebda.
amis damadasturebeli cnobebi orive mefes sakmaoze
meti hqondaT. ruseTis mxareze omSi CabmiT erekle II-m
da solomon I-ma mZime mdgomareobaSi Caigdes Tavi.48
solomon I-s omis dasawyisisaTvis ukve mogvarebuli
hqonda urTierToba osmaleTTan (imereTis mimarT
osmaleTis damTmobi politika ruseT-osmaleTis omis
dawyebiTac iyo ganpirobebuli). omSi neitralitetiT
imereTis mefe osmaleTis sulTnis keTilganwyobilebas
daimsaxurebda. kidev ufro didi Secdoma dauSva
erekle II-m. Tbilisidan gaZevebulma osmaleTis elCebma
Seityves, rom omSi neitralitetis Taobaze
molaparakebis Sewyvetisa da maTi qveynidan gaZevebis
mizezi TbilisSi ruseTis warmomadgenlis Camosvla
iyo. aseTi moqmedebiT erekle II-m osmaleTTan
urTierToba gairTula. umTavresi ki is iyo, rom
qarTl-kaxeTis samefos ruseTis mxareze osmaleTis
winaaRmdeg omSi Cabma did SeSfoTebas gamoiwvevda
iranSi da daZabavda ara marto qarTl-kaxeTisa da is
urTierTobas, aramed -osmaleTis urTierTobasac. arc
solomon I-s da arc erekle II-s 1769 wels ar SeiZleba
codnodaT umTavresi: riT damTavrdeboda ruseT-
osmaleTis omi. omSi gamarjvebis SemTxvevaSi osmaleTi
48 iqve, gv. 37-38.
49
imereTs sastikad aaoxrebda, kargi dRe arc qarTl-
kaxeTs daadgeboda. ase, rom mefeebi yovelmxriv
gaumarTlebel riskze midiodnen.49
1769 wlis agvistoSi ruseTidan
saqarTvelosken daiZra saeqpedicio korpusi _ 480 kaci
da 4 qvemexi. 1769 wlis 12 agvistos generali g.
totlebeni asiode kaciTa da ori qvemexiT mozdokidan
saqarTvelosken gamoemgzavra (jaris ZiriTadi nawili
cota mogvianebiT daiZra mozdokidan). mas Tan axlda
ruseTis warmomadgeneli saqarTveloSi anton
mouravovi (1769 wlis 11 oqtombrisaTvis saqarTveloSi
myof ruseTis saeqspedicio korpusSi iricxeboda 480
kaci. arasworia cnoba, romlis mixedviTac ruseTidan
saqarTveloSi gamoigzavna 3767 kaciani saeqspedicio
korpusi).50
1769 wlis 29 agvistos erekle II, kaTolikos-
patriarqi anton I, giorgi da levan batoniSvilebi
didebulebTan erTad sofel xodaSi, saxeldaxeloT
mowyobil banakSi, didi zarzeimiT Sexvdnen general g.
totlebensa da a. mouravovs. 30 agvistos g totlebenma
ukve Tavis banakSi miiRo erekle II, kaTolikos-
patriarqi anton I da levan batoniSvili. Sexvedraze
ganixiles osmaleTTan omSi qarTl-kaxeTis samefos
49 iqve, gv. 37-38. 50 v. maWaraZe. Mmasalebi XVIII saukunis meore naxevris ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisaTvis. nawili III. nakveTi I. Tbilisi, 1988, gv. 102-103.
50
Cabmis sakiTxi. erekle II-m imereTTan erTad osmaleTis
winaaRmdeg omSi Cabmis pirobad wamoayena: ruseTs
saqarTveloSi unda gamoegzavna 5 aTasiani korpusi; Tu
es jari zamTris dadgomamde ver moaxerxebda
saqarTveloSi Semosvlas, maSin zamTramde misi nawili
(1500 kaci) mainc unda gamogzavniliyo, xolo danarCeni
(3500 kaci) momaval wels unda SeerTeboda
saqarTveloSi myof ruseTis saeqspedicio korpuss.51
erekle II-is gaTvla absoluturad zusti iyo. ruseTis
5 aTasiani saeqspedicio korpusi, qarTl-kaxeTisa da
imereTis laSqarTan erTad savsebiT sakmarisi iyo
samcxe-saaTabagos strategiuli simagreebidan
(awyuridan, xerTvisidan, axalcixidan, axalqalaqidan)
osmalTa gansadevnad. (1770 wlis martSi erekle II-m 7
aTasiani jari Sekriba, 2 aTasi kacis Sekrebas mefe
kidev eloda, xolo 4 aTasi kaci yarabaRis xanis
dasaxmareblad hyavda gagzavnili. ase rom qarTl-
kaxeTSi SesaZlebeli iyo 12-13 aTasiani jaris Sekreba.
Tu imereTis mefe amis naxevars mainc Sekrebda,
qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli jaris raodenoba
23-24 aTass miaRwevda). erekle II-m TiTqmis miaRwia
mizans. 1769 wlis 22 oqtombers ekaterine II-m
saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio korpusis
raodenoba 3767 kaciT gansazRvra.52 qarTvelTa da
rusTa gaerTianebuli jari, erekle II-is, solomon I-isa
51 iqve, gv. 96-97. 52 iqve, gv. 103.
51
da g. totlebenis SeTanxmebisamebr, mtkvris xeobiT
axalcixisaken unda daZruliyo. am laSqrobaze bevri
ram iyo damokidebuli. 1770 wlis 2 martidan 24
martamde g. totlebeni daaxloebiT 1200 kaciT suramSi
idga. 17 marts erekle II-c 7 aTasi kaciTa da 3 qvemexiT
suramSi dabanakda. suramidan qarTvelTa da rusTa
gaerTianebuli laSqari 24 marts qviSxeTSi gadavida,
xolo 14 aprils sadgerTan (borjomis axlos)
dabanakda. 17 aprils qarTvelTa da rusTa jari
awyuris cixes miadga. awyurTan g. totlebens hyavda
daaxloebiT 600-700 kaci (danarCeni jari generalma
sadgerTan datova), Tan hqonda 8 qvemexi. 17 aprilsave
daiwyo awyuris cixis alya. 18 aprils generali g.
totlebeni Tavisi jariT ukan gamobrunda da erekle II
qarTvelTa laSqarTan erTad mters Seatova xelSi.
mefi Txovnis miuxedavad g. totlebenma gadawyvetileba
ar Secvala. erekle II-m awyuris cixes alya moxsna. 1770
wlis 20 aprils aspinZasTan gamarTul brZolaSi
erekle II-m sastikad daamarcxa osmalTa da lekTa
gaerTianebuli laSqari da javaxeTis gziT
gamarjvebuli dabrunda TbilisSi.53
dRemde sapolemiko sakiTxad rCeba generali
g. totlebenis moqmedeba awyuris cixesTan 1770 wlis 18
aprils. g. totlebenis moqmedebis axsnisas
istorikosebma oTxi versia wamoayenes. g. totlebeni
moqmedebda: pirveli. TviTneburad, piradi
53 iqve, gv. 117-118.
52
SexedulebiT; meore. ucxo qveynebis (inglisis, prusiis,
osmaleTis) dazvervis mier SeTavazebuli gegmiT;
mesame. qarTlis Tavadebis waqezebiTa da maTi
TanadgomiT; meoTxe. ruseTis saimperatoro karis
gegmis Tanaxmad. Cven mxars vuWerT versias, romlis
mixedviTac generali g. totlebeni moqmedebda ruseTi
saimperatoro karis gegmis Tanaxmad. g. totlebens
davalebuli hqonda qarTlis Tavadebis mxardaWeriT
taxtidan Camoegdo erekle II da moexdina qveynis
okupacia.54
awyuridan dabrunebulma g. totlebenma
qarTlis mosaxleobis ruseTis imperatoris
erTgulebaze daficeba daiwyo. es iyo saxelmwifo
gadatrialebis mcdeloba. g. totlebenis mizans
qarTl-kaxeTSi samefo xelisuflebis gauqmeba da
qveynis ruseTis imperiis iurisdiqciaSi Seyvana
Seadgenda. g. totlebensa da mis mxareze myof qarTlis
Tavadebs imedi hqondaT, rom erekle II awyuridan
cocxali veRar dabrundeboda, qarTvelTa laSqaric
ganadgurdeboda da samefo xelisuflebis gauqmebas
win veRaravin aRudgeboda. ruseTis saimperatoro
karis mier Cafiqrebuli gegma g. totlebenma ver
ganaxorciela, radgan erekle II-m aspinZis brZolaSi
gaimarjva da laSqarTan erTad swrafad dabrunda
54 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 40-41.
53
TbilisSi. amave mizeziT saxelmwifo gadatrialebis
gegmis bevri mniSvnelovani detali dRes CvenTvis
ucnobia.55
sadReisod Cvens xelT arsebuli masalidan
ruseTis saimperatoro karis mier Cafiqrebuli
saxelmwifo gadatrialebis Taobaze Semdegi daskvnebis
gakeTeba SeiZleba:
1. qarTlis mefis Teimuraz II-isa da kaxeTis
mefis erekle II-is prouli orientacia, mefeebis kargi
urTierToba nadir-SahTan, adil-SahTan, qerim-xanTan,
cxadia, xels ar aZlevda ruseTis saimperatoro kars.
proul orientacias erekle II arc Teimuraz II-is
gardacvalebis (1762 w.) Semdeg cvlida. marTalia,
erekle II ruseTis winaSe zogierT daTmobebze
midioda, magram 1765 wels mefe sastikad gausworda
ruseTis waqezebiTa da TanadgomiT organizebul
qarTlis Tavadebis SeTqmulebas (paata batoniSvilis
SeTqmulebas), romlis mizans qarTlSi rusuli
orientaciis bagrationebis (qarTlis bagrationebis)
dabruneba warmoadgenda.
2. ruseT-osmaleTis omis dawyebis
droisaTvis (1768 w.) erekle II-is politika imdenad
aSkarad prouli iyo, rom rusi politikosebi da
diplomatebi osmaleTis winaRmdeg omSi qarTl-kaxeTis
samefos Cabmas saeWvod, saZnelo saqmed miiCnevdnen.
saqme is iyo, rom osmaleTis winaRmdeg omSi qarTl-
55 iqve, gv. 41.
54
kaxeTis samefos Cabma, rac ruseTTan samxedro-
politikuri kavSiris dadebas niSnavda, did
ukmayofilebas gamoiwvevda Si.
3. ruseTis saimperatoro kari SiSobda, rom
prouli orientaciis qarTl-kaxeTis mefes imereTis
mefe solomon I ar daerwmunebina osmaleTis winaRmdeg
omSi Cabmidan momdinare did safrTxesa da
neitralitetis dacvis gonivrulobaSi. Tu erekle II
da solomon I osmaleTis winaRmdeg omSi ar
Caebmebodnen, osmalebs saSualeba miecemodaT samxreT
kavkasiaSi ganlagebuli jarisa da artileriis nawili
CrdiloeT SavizRvispireTSi gadaesrolaT, sadac omis
bedi wydeboda.
4. 1768-1769 wlebisaTvis Seqmnil viTarebaSi
qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is taxtidan Camogdebis
Taobaze ruseTis saimperatoro karis mier miRebul
gadawyvetilebaSi araferi iyo moulodneli da
aralogikuri. am xelsayrel moments, cxadia, ruseTi
xelidan ar gauSvebda _ jaris Semoyvana saqarTveloSi
yovelTvis xom ar iqneboda SesaZlebeli.
5. erekle II-m ruseTis saimperatoro karis
gegmebi ver amoicno, Tumca daeWvebisaTvis faqtebi
sakmoze meti hqonda.
6. g. totlebenis, erekle II-isa da solomon
I-is SeTanxmebiT qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli
laSqari mtkvris xeobiT unda daZruliyo axalcixis
dakavebis mizniT. axalcixis dakaveba strategiuli
55
TvalsazrisiT yovelmxriv gamarTlebuli iyo. erekle
II-isTvis axalcixis dakaveba imitomac iyo xelsayreli,
rom War-belaqanSi (saingiloSi) Cabudebul da kaxeTsa
da qarTlSi moTareSe lekebs TavSesafari aRar
eqnebodaT. amasTan erTad, erekle II-m Secdoma dauSva
axalcixeze laSqrobis marSrutis SerCevisas. umjobesi
iqneboda axalcixeze laSqroba imereTidan samcxeSi
mimavali gzebis gamoyenebiT momxdariyo. imereTSi
rusis jaris dabanakeba da iqedan osmaleTis winaRmdeg
saomari operaciebis dawyeba daaSinebda guriisa da
samegrelos mTavrebs, romlebic imereTis mefes
eurCebodnen. 1768-1770 wlebisTvis solomon I-is
mdgomareoba imdenad meryevi iyo, rom 1770 wlis mart-
aprilSi mefem erekle II-isa da g. totlebenis
dasaxmareblad qarTlSi jari ver gamoagzavna. aseT
mZime viTarebaSi imereTSi ruseTis jaris Sesvlas da
imereTidan axalcixeze galaSqrebas didi politikuri
mniSvneloba eqneboda. Tu maincadamainc aucilebeli
iyo axalcixeze aRmosavleT saqarTvelodan laSqroba,
maSin gacilebiT ukeTesi iqneboda qarTvelTa da
rusTa gaerTianebuli jari Tbilisidan javaxeTis
gavliT SeWriliyo samcxeSi da daekavebina axalqalaqi,
xerTvisi, axalcixe da awyuri. imereTidan an
javaxeTidan samcxeSi SeWra xels ar aZlevda g.
totlebens, mas erekle II-is winaaRmdeg qarTlis
Tavadebis mxardaWeris imedi hqonda.
56
7. vin uWerda mxars g. totlebens qarTlis
Tavadebidan zustad cnobili ar aris.
dadasturebulia, rom erekle II-is winaaRmdeg
SeTqmulebaSi aqtiurad iyo CarTuli ori Tavadi _
daviT qsnis erisTavi da zaal orbeliani. 1770 wels
aspinZis brZolaSi gamarjvebis Semdeg, erekle II-m
ruseTSi elCoba miavlina. elCobis erT-erT wevrs
zaal orbelians, rodesac Seutyvia, rom ekaterine II
ukmayofilo iyo erekle II-is politikiT, ruseTis
sagareo saqmeTa kolegiaSi ganucxadebia: ,,Tu mefe
(ekaterine II _ v.g.) erekles uwyreba, an russ visme
uboZos qveyana an solomonsao.” rogorc vxedavT zaal
orbeliani erekle II-is taxtidan Camogdebis uSedego
mcdelobis Semdegac ki ar wyvetda brZolas.
8. ruseTis saeqspedicio korpusis oficrebma
generali g. totlebenis moRalaturi moqmedeba
imTaviTve SeniSnes da protesti gamoTqves. amaSi
moulodneli araferi iyo _ g. totlebenis saqcieli
seriozuli eWvebis aRmZvreli iyo. oficrebis
protests Sedegi ar mohyolia, radgan g. totlebeni
ruseTis saimperatoro karis mier SemuSavebuli gegmis
mixedviT moqmedebda, oficrebma ki, cxadia, es ar
icodnen.
9. erekle II-s pirveli eWvi g. totlebenis
mimarT sadgerSi gauCnda. erekles rCevis miuxedavad g.
totlebenma rusuli saeqspediqio korpusis naxevari da
eqvsi qvemexi sadgerSi datova. awyurTan rusebs sul 8
57
savele qvemexi hqondaT. es qvemexebi sadgeridan
awyurisaken qarTvelebma gadaitanes. ratom datova g.
totlebenma jaris naxevari da eqvsi qvemexi sadgerTan?
cxadia, g. totlebeni awyuris cixis aRebas arc
apirebda. mis mizans Seadgenda erekle II-isa da
qarTvelTa laSqris mtkvris xeobaSi Setyueba, awyuris
aRebisTvis brZolis dawyeba da Semdgom qarTvelTa
brZolis velze mitoveba. g. totlebens sakmaod kargi
sabrZolo gamocdileba hqonda, man SesaniSnavad icoda
Tu ra mZime mdgomareobaSi aRmoCndeboda rusTagan
moulodnelad mitovebuli qarTvelTa laSqari. g.
totlebenis gegmis mixedviT, erekle II brZolaSi unda
daRupuliyo, unda ganadgurebuliyo qarTl-kaxeTis
laSqris ZiriTadi nawili. amis Semdeg rusis jari
advilad daikavebda qarTlis strategiul punqtebs da
moRalate Tavadebis daxmarebiT mosaxleobas ruseTis
imperatoris erTgulebaze daaficebda. Crdilo
kavkasiidan saqarTveloSi gadmosasvleli gza am
droisaTvis ukve gaxsnili iqneboda da saWiroebis
SemTxvevaSi damatebiTi jaris gadmoyvana ar
gaWirdeboda.
10. sadReisod Cvens xelT arsebuli
masalebidan ar dgindeba ra gegmebi hqonda ruseTs
qarTl-kaxeTSi SeTqmulebis warmatebis SemTxvevaSi _
qarTl-kaxeTis samefo uqmdeboda da uSualod
uerTdeboda ruseTs, Tu erekle II-is nacvlad taxtze
rusuli orientaciis bagrations (qarTlis bagrations)
58
aiyvandnen. ar iyo gamoricxuli qarTlis Tavadebis
ocnebis asrulebac _ qarTlis kvlav calke samefod
gamoyofa.
11. ruseTis saimperatoro karis gegma ver
ganxorcielda _ SeTqmuleba CaiSala. aspinZis
brZolidan dabrunebulma erekle II-m g. totlebenis
moqmedeba aRkveTa. ruseTis saeqspedicio korpusi
imereTSi gadavida.
12. erekle II-is winaaRmdeg mowyobil
SeTqmulebas ukvalod mainc ar Cauvlia. erTis mxriv,
erekle II mixvda, rom proul orientacias ruseTi aRar
apatiebda da xelsayreli momentis dadgomisTanave misi
taxtidan Camogdebas isev Seecdeboda. Tu erekle II
mefobas saerTod ar dakargavda, qarTlis kvlav calke
samefod gamoyofa da iq ruseTis erTguli
bagrationebis (qarTlis bagrationebis) gamefeba is
dasustebis SemTxvevaSi ruseTs ar gauWirdeboda.
meores mxriv, erekle II SiSobda, rom qarTl-kaxeTis
samefos ruseTis imperiasTan samxedro- politikuri
kavSiriT ganawyenebuli irani da osmaleTi qarTl-
kaxeTis mefes aRar endobodnen. erekle II-s arCevani
cudsa da uaress Soris unda gaekeTebina.56
1770-1771 wlebi gardatexis periodia qarTl-
kaxeTis samefosa da saerTod mTeli saqarTvelos
(mTeli kavkasiisac!) istoriaSi. erekle II-m prorusuli
56 iqve, gv. 41-46.
59
orientacia arCia da misi realizebis gzebis Ziebas
Seudga.
60
Tavi VI. georgeevskis traqtati
qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperiis
xelSekruleba (georgievskis traqtati) momzadda da
daido imxanad moqmedi saerTaSoriso normebis sruli
dacviT.
ruseTis imperiis mfarvelobaSi qarTl-
kaxeTis samefos miRebis sakiTxi ekaterine II-is winaSe
erekle II-m oficialurad 1771 wels daayena.
1771 wlis 30 dekembers qarTl-kaxeTis mefem
erekle II-m umniSvnelovanesi gadawyvetileba miiRo. am
dRes mefem TbilisSi xeli moawera ruseTis imperator
ekaterine II-Tvis gasagzavn dokuments _
xelSekrulebis proeqts, romlis mixedviTac qarTl-
kaxeTis samefo ruseTis imperiis mfarvelobaSi
Sesvlas iTxovda. qarTl-kaxeTis samefo, ruseTis
imperiis mfarvelobaSi Sesvlisas, sxva pirobebTan
erTad, umaRlesi saero da saeklesio xelisuflebis
,,ucvalebelad” da ,,mouSlelad” SenarCunebas iTxovda.
samefo xelisuflebis Taobaze xelSekrulebis
proeqtSi vkiTxulobT: ,,kualad viTac Zvelad yofila
Cvenis Camomavlobis mefoba, viTxovT Tqvenisa
didebulebis mowyalebisa gamo, egreTve saukunod
61
ucvaleblad egos...” peterburgSi xelSekrulebis
proeqtis es adgili ase Targmnes: ,,Из давных еще лет
предки наши восприяли царское достоинство и находились
царями. Из милосердия Вашего Величества всенижайше прошу
дозволить и нам на вечныя времена находиться на таком же
основании …“57 aseve mkafio da savsebiT naTeli iyo
erekle II-is Txovna umaRlesi saeklesio xelisuflebis
SenarCunebis Taobaze: ,,msgavsadve kaTolikozica
wessave Tvissa egos mouSlelad”. (rusul TargmanSi:
,,Каталикос оставатсья имеет всегда в своем достоинстве без
всякой перемены”).58 rogorc vxedavT qarTl-kaxeTis
mefe iTxovda bagrationTa dinastiiT saTaveSi samefo
xelisuflebis ucvlelad SenarCunebas, aseve
samociqulo marTlmadidebeli eklesiis umaRlesi
ierarqis _ kaTolikos-patriarqis Tavis uflebebSi
ucvlelad datovebas.
ruseTis mfarvelobaSi Sesvlis pirobad
erekle II aseve ayenebda: 1) qarTl-kaxeTis samefos
dacvis mizniT, rusTa oTxi aTasiani korpusis
gamogzavnas; 2) yirimis saxanos teritoriaze osmalTa
tyveobisagan Tavdaxsnil qarTvelTa samSobloSi
Tavisuflad dabrunebis uzrunvelyofas; 3) qarTl-
kaxeTis jaris Sesanaxavad ruseTis imperiis xazinidan
sesxis micamas; 4) ruseT-osmaleTis omis (igulisxmeba
57 v. maWaraZe. Ggeorgievskis traqtati. gamokvleva. dokumnetebi. fotopirebi. Tbilisi, 1983, gv. 59, 61. 58 iqve, gv. 59, 61.
62
imxanad mimdinare 1768-1774 wlebis omi) damTavrebis
Semdeg zavis dadebisas ,,axalcixis qveyana” (e.i. samcxe-
saaTabago) ar unda darCeniliyo osmaleTis
SemadgenlobaSi, ,,vinaidgan saqarTvelos miwa aris da
qarTuli ena aqusT da mravalni qristianeni arian
imaTSi, da sxuanica axalni gardaqceulni arian
mahmadianobazed.” (rusul TargmanSi: ,,ибо сия провинция
принадлежит Грузии и на грузинской земле лежит, обыватели
тамошние имеют грузинской язик, и многие из них поныне
христианами находятся, а некоторыя не в давных временах
зделались магометанами.”)59
1722 wlis 6 ianvars, anu xelSekrulebis
proeqtze xelmoweridan erTi kviris Semdeg, mcxeTaSi
xelmoweril iqna meore dokumenti _ qarTl-kaxeTis
samefo saxlis piroba ruseTis imperators.
xelSekrulebis proeqtisgan gansxvavebiT, romelsac
xels mxolod erekle II awerda, samefo saxlis
pirobas xels awerdnen: mefe erekle II, dedofali
darejani, kaTolikos-patriarqi anton I, batoniSvilebi:
giorgi, levani, iuloni da vaxtangi. qarTl-kaxeTis
samefo saxli pirobas debda, rom ruseTis imperatoris
mfarvelobaze uars arasodes ityoda, ris Taobazec
fics debda: ,,es yovlad Zliersa RmerTsa da
cxovelmyofelsa jvarsa da wmindasa saxarebasa zeda
ficiT damimtkicebia da TviT xeliTa CemTa damiweria
da egreTve saxleulTa CemTa xelmoweriT da
59 iqve, gv. 60, 62.
63
dabeWdviT mtkice miyofia.” (rusul TargmanSi: ,,и
утверждаем клятвою нашею пред всемогущим богом, пред
святым евангелем и пред животворящим его крестом, и
собственною мою рукою писал я сие прошение, и как я, так и
все из фамилии моей каждой порознь своеручно свое имя
подписали и порознь каждой приложили к сей присяге
чернильную печать с изображением наших имян”).60
xelSekrulebis proeqti qarTl-kaxeTis
samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlis
Taobaze (1771 wlis 30 dekemberi) da qarTl-kaxeTis
samefo saxlis piroba ruseTis imperators (1772 wlis
6 ianvari) peterburgSi 1772 wels Caitanes kaTolikoz-
patriarqma anton I-ma da levan batoniSvilma.
imavdroulad ruseTis imperators mfarvelobaSi
miRebas sTxovda imereTis mefe solomon I.
ruseTis saimperatoro karze didxans
ifiqres erekle II-isa da solomon I-is Txovnaze. 1782
wlis miwurulsa da 1783 wlis damdegs (zusti TariRi
ucnobia) ekaterine II-is mdivanma (1775 wlidan) da
imperiis sagareo-politikuri uwyebis faqtobrivma
xelmZRvanelma (1783 wlidan) aleqsandre bezborodkom
kavkasiis xazis ufross grigol potiomkins
werilobiT acnoba ekaterine II-is azri qarTl-kaxeTisa
da imereTis samefoebTan dasadebi xelSekrulebebis
(traqtatis) Taobaze. evropis saxelmwifoebTan
poloneTis teritoriis, xolo osmaleTTan CrdiloeT
60 iqve, gv. 63, 64.
64
SavizRvispireTisa da balkaneTis gamo garTulebuli
mdgomareobis pirobebSi ekaterine II-s sifrTxile
gamouCenia da ubrZanebia: ,, ... daidos qarTvel
mefeebTan samokavSireo traqtati, nu uwodebT maT
qveSevrdomebs, uwodeT _ mokavSireebi, romlebic
imyofebian ruseTis imperiis mfarvelobaSi” (dedanSi: ,,
... заключить с Грузинскими Царями союзный трактат, не
именуя их подданными, но союзниками, от Империи
всероссииской покровительствуемыми.”) imavdroulad,
ekaterine II kategoriulad moiTxovda ereklesa da
solomons SeewyvitaT urTierToba avstriis
imperatorTan, aseve sxva qristianul saxelmwifoebTan
(dedanSi: ,,Откллонить всякое их знакомство с
императором (igulisxmeba avstriis imperatori _ v.g..) и с
другими христианскими державами”) ekaterine II
sagangebod mianiSnebda, rom erekle II-sa da solomon I-
s avstriis imperatorisaTvis werilic ki ar unda
gaegzavnaT (dedanSi: ,,да и писем к императору не
посылать”).61 amrigad, ekaterine II-m mfarvelobiTi
xelSekrulebis dadebis pirobad wamoayena iseTi
moTxovna, romelic laxavda qarTl-kaxeTisa da
imereTis samefoebis suverenitets _ erekle II-sa da
solomon I-s avstriis imperatorTan da sxva qristian
xelmwifeebTan diplomatiuri urTierToba (mimowerac
ki!) aekrZalaT.
61 iqve, gv. 64-65.
65
sainteresoa ekaterine II-is kidev erTi
piroba: g. potiomkins unda daemyarebina mSvidoba
qarTl-kaxeTis mefe erekle II-sa da imereTis mefe
solomon I-s Soris. mefeebs Soris kvlav uTanxmoebis
warmoSobis SemTxvevaSi arbitris roli ruseTs unda
Seesrulebina (dedanSi: ,,Ея Величество изволила
примечать, не нужен ли под вашим руководствам мир между
царями Ираклием и Соломоном постановить ясный и точный,
учиняя себя как ручателем оного, так и арбитром в случае
взаимных вновь жалоб”).62 am pirobis wamoyenebis mizani
sruliad naTelia: ruseTi ecdeboda erekle II-isa da
solomon I-is uTanxmoebis gamZafrebas da Semdeg
amRvreul wyalSi Tevzis daWeras _ qarTvel mefeTa
dapirispirebaSi arbitris rolis Sesrulebas.
a. bezborodkos mier g. potiomkinisadmi
gagzavnili werilidan irkveva, rom ekaterine II-s azri
ar gamoiuTqvams qarTl-kaxeTis samefoSi eklesiisa da
kaTolikos-patriarqis uflebrivi mdgomareobis
Taobaze. samagierod, am sakiTxs Seexo a. bezborodko.
igi g. potiomkins werda: qarTl-kaxeTis kaTolikosi
ruseTis eklesiis umaRles ierarqTa Soris daikavebs
adgilso (dedanSi: ,,архиепископа же католикоса _ то ему
соборнаго, поставить степенем в Российской церкви между
первыми”).63 am SemTxvevaSi yuradRebas ipyrobs
,,siaxle” kaTolikos-patriarqis, uZvelesi
62 iqve, gv. 64. 63 iqve, gv. 64-65.
66
avtokefaluri eklesiis saWeTmpyroblis, moxseniebaSi:
,, архиепископа же католикоса.” es imas niSnavda, rom
mcxeTis uZvelesi sapatriarqo taxtis mpyrobeli,
samociqulo marTlmadidebeli eklesiis umaRlesi
ierarqi arqiepiskoposs (mTavarepiskoposs) gautoles.
es a. bezborodkos SemTxveviT ar gaukeTebia. imave
werilSi a. bezborodko aRniSnavda, rom qarTveli
samRvdeloebis ruseTis eklesiis sinodisaTvis
daqvemdebarebiT moixsneboda saqarTveloSi
kaTolikuri eklesiis samisionero moRvaweobidan
momdinare safrTxe (dedanSi: ,,Когда по духовенству они
привязяны будут к Синоду, то по сему примеру и римское
духовенство от России же получать будет, а сим кончится
сношение с императором, (Австрийским _ В. Г.) которому
причиною мисионарии”).64 a. bezborodko am SemTxvevaSic
srulad garkveul mizans isaxavda. ruseTis
saimperatoro karisaTvis da ruseTis eklesiis
sinodisaTvis kargad iyo cnobili kaTolikos-patriarq
anton I-is evropuli orientaciis Taobaze, mis axlo
urTierTobaze saqarTveloSi myof kaTolike
misionerebTan. cxadia, ruseTi dainteresebuli iyo
saqarTveloSi kaTolikuri eklesiis misiebis
SewyvetiT. es garkveulwilad Seaferxebda dasavleT
evropaSi samxedro-politikuri mokavSiris Ziebis
saqmes, saqarTveloSi evropuli ganaTlebisa da
mecnierebis miRwevebis gavrcelebas.
64 iqve, gv. 65.
67
1783 wlis 24 ivliss Crdilo kavkasiis
rusuli simagre georgievskSi daido traqtati
(xelSeruleba) ruseTis imperiasa da qarTl-kaxeTis
samefos Soris. preambulis mixedviT traqtati iyo
,,megobrobiTi xelSekruleba” (,,дружественный договор”),
qarTl-kaxeTis samefo cnobda ruseTis imperatoris
,,umaRles xelisuflebasa da mfarvelobas” (,,верховную
власть и покровительство”).65
georgievskis traqtatis pirveli muxlSi
aniSnulia: erekle II misi da memkvidreebis saxeliT
sazeimod acxadebda, rom amieridan samudamod uars
ambobda ecno iranis an romelime sxva qveynis
xelmwifis uzenaesi xelisufleba da mfarveloba,
garda ruseTis imperatorisa da misi memkvidreebisa.
(,,что он не признает над собою и преемниками иннаго
самодержавия, кроме верховной власти покровительства Ея
Императорскаго Величества и Ея Высоких наследников и
преемников престола”)66
traqtatSi asaxva ver pova ekaterine II-is
kategoriulma moTxovnam avstriis imperatorTan da
sxva qristian xelmwifeebTan qarTl-kaxeTis samefos
mxridan urTierTobis gawyvetis Taobaze. rogorc Cans,
sabolood ekaterine II moerida aseTi moTxovnis
xelSekrulebaSi Setanas, radgan qristian
65 iqve, gv. 67, 73-74. 66 iqve, gv. 68, 74.
68
xelmwifeebTan urTierTobisas igi uxerxul
mdgomareobaSi Caagdebda ruseTis saimperatoro kars.
traqtatis meore muxlSi aRniSnulia, rom
ruseTis imperatori misi da memkvidreebis saxeliT
pirobas debda samudamo mfarveloba gaewia qarTl-
kaxeTis samefosaTvis da qveynis teritoria daecva
gareSe mtrebisagan (,,Ея Величество дает Императорское
свое ручательство на сохранение целости настоящих владении
Его светлости Царя Ираклия Теймуразовича”).67
traqtatis mesame muxli adasturebda, rom
ruseTis mfarvelobaSi Sesul qarTl-kaxeTis samefoSi
SenarCunebul iqneboda erekle II-isa da misi
memkvidreebis mefoba. axali mefis taxtze asvlas
samefo niSnebis (investituris) gamogzavniT
adasturebda ruseTis imperatori. (,,постановлено, что
помянутые Цари, вступая наследственно на царство их, имеют
тотчас извещать о том Российскому Императорскому Двору,
испрашивая чрез посланников своих Императорскаго на
царстве подтверждения с инвеститурою”)68
traqtati ar exeboda erekle II-is uflebas
qveSevrdomebze, centralur da adgilobriv
mmarTvelobas, qarTuli samarTlisa da sasamarTlo
sistemas, zoma-wonis erTeulebs, jaris organizacias
da a.S. qarTl-kaxeTis mefis qveSevrdomi ar xdeboda
67 iqve, gv. 68, 74. 68 iqve, gv. 68, 74.
69
ruseTis imperiis qveSevrdomi. traqtatis meeqvse
muxlSi aRniSnulia, rom ruseTis imperatori:
,,Sinagansa xelmwifebisa da mmarTvelobisa Tana
SeuRlvilsa msjavrsa da samarTalsa da Sekrebasa
misacemelisa xarkisa daanebes missa
uganaTlebulesobasa mefesa srulsa Sina nebasa”
(Власть, со внутренным управлением сопряженную _ суд и
расправу и збор податей предоставить его светлости царю в
полную его волю и пользу”).69 ruseTis imperatori aseve
valdebulebas iRebda, rom misi samxedro da
samoqalaqo moxeleebi ar Caereodnen qarTl-kaxeTis
saSinao saqmeebSi (,,зарещая своему военному и
гражданскому начальству вступатсья в какой-либо
распоряжения”).70 am TvalsazrisiT sainteresoa aseve
traqtatis meSvide muxli. qarTl-kaxeTis mefes
moxelis Tanamdebobaze daniSvnisas unda
gaeTvaliswinebina kandidatis damsaxureba ruseTis
winaSe: _ ,,raTa usakuTresad aCuenosmca udidesobai
msaxurebisaTvis ruseTis imperiisa” (,,оказывать
уважение на заслуги пред Всероссийскою Империею”).71
cxadia, am moTxovnis traqtatSi Setana politikuri
mosazrebiT iyo nakarnaxevi. ruseTis saimperatoro
karze kargad uwyodnen, rom erekle II-is qveSevrdomTa
(TavadTa da aznaurTa) Soris yvela prorusuli
69 iqve, gv. 69, 75. 70 iqve, gv. 69, 75. 71 iqve, gv. 69, 75.
70
orientaciis ar iyo. traqtatis meSvide muxli ruseTis
saimperatoro kars garantias aZlevda, rom qarTl-
kaxeTis samefo karze ar dawinaurdebodnen prorusuli
orientaciis mowinaaRmdegeni. meSvide muxli, cxadia,
zRudavda qarTl-kaxeTis mefis suverenul uflebebs.
georgievskis traqtatSi ver aisaxa erekle II-
is mier SemuSavebul xelSerkulebis proeqtSi (1771
wlis 30 dekemberi) Setanili moTxovna kaTolikos-
patriarqis uflebebis ucvlelad (,,mouSlelad”)
datovebis Taobaze. traqtatis merve muxli, romelic
qarTl-kaxeTis eklesiasa da kaTalikos-patriarqs
exeba, TiTqmis mTlianad a. bezborodkos mosazrebis
mixedviT Camoyalibda. mcxeTis uZvelesi sapatriarqo
taxtis mpyrobeli, kaTolikos-patriarqi anton I
xdeboda ruseTis marTlmadidebeli eklesiis
uwmidesi sinodis wevri da sinodis wevr
mRvdelmTavarTa Soris ikavebda merve adgils
tobolskis arqiepiskoposis Semdeg. merve muxlSi
vkiTxulobT: ,,inebebs misi igi didebulebai, viTarmed
kaTolikozsa anu umTavressa arxiepiskopossa maTsa,
raTa aqundes adgili ricxuTa Soris ruseTisa
mRvdelT-mTavaTasa merues Sina xarisxsa, ese igi aris
Semdgomad tobolskisa” (чтоб католикос, или
начальствующий архиепископ их, состоял местом в числе
российских архиереев в осьмой степени, именно после
71
тобольскаго”).72 1700 wlidan 1817 wlamde ruseTis
eklesias patriarqi ar hyavda, sinodis wevrebi mxolod
mRvdelmTavrebi (episkoposebi, arqiepiskoposebi,
mitropolitebi) iyvnen. imxanad, anton I-is rangis
saeklesio ierarqi ruseTs ar hyolia. uZvelesi
avtokefaluri eklesiis saWeTmpyrobeli sinodis
wevrebs _ rigiT mRvdelmTavrebs _ gautoles. amasTan
Svidi mRvdelTmTavari sinodSi anton I-ze didi
pativiT sargeblobda. es ki imas niSnavda, rom Seilaxa
kaTolikos-patriarqis Rirseba. ruseTis saimperatoro
karze kargad uwyodnen, rom saqme hqondaT uZveles
samociqulo marTlmadidebel eklesiasTan da mis
saWeTmpyrobelTan. amitom iyo, rom, merve muxlis
ZaliT, ori qveynis eklesiaTa Soris urTierToba unda
garkveuliyo calke xelSekrulebiT: ,,amisTvis ukue
daiwerebis sxua artikuli” (,,о том составится особливый
артикул”). aseTi xelSekruleba aRar dadebula.73
traqtatis ZiriTad teqstTan (preambula da
cameti muxli) erTad damoukidebel dokumentad
gaformda (calke moewera xeli) saidumlo muxlebs
(oTx muxls) anu, ,,separatisa artikulebs” (,,сепаратные
артикулы”).74
aRsaniSnavia, rom pirvel separatul (calke)
anu saidumlo muxlSi asaxva hpova ekaterine II-is
72 iqve, gv. 69, 75. 73 iqve, gv. 69, 75. 74 iqve, gv. 70-71, 76-77.
72
moTxovnam. erekle II megobrul urTierTobaSi unda
darCeniliyo solomon I-Tan, xolo mefeebs Soris
uTanxmoebis warmoSobis SemTxvevaSi, arbitris rols
Seasrulebda ruseTis imperatori, romlis
gadawyvetilebasac erekle II unda damorCileboda
(,,ныне и впредь признает ея императорское величество
совершенным арбитром, подвергая распри и недорозумения
между двумя владетелями, паче свякаго чаяния происходящия,
ея верховному решению”).75 cxadia, pirveli separatuli
muxli laxavda, rogorc erekle II-is, ise solomon I-is
suverenul uflebebs da amave dros ruseTs
saSualebas aZlevda Careuliyo qarTl-kaxeTisa da
imereTis samefoebis urTierTobaSi.
meore separatuli muxli gvauwyebs:
,,dacvisaTvis samflobeloisa qarTlisa da kaxeTisa
yovliT kerZo Sexebisagan mezobelTasa da
simtkicisaTvis mxedrobisa misisa uganaTlebulesobisa
mefisa, didebuleba imperatorebisa misisa aRuTqUams
Senaxuad samflobeloTa Sina mefisaTa orsa srulsa
batalionsa queiTsa oTxiTa zarbazniTa” (,,Для
охранения владении картлинских и кахетинских от всякаго
прикасновения со стороны соседей и для подкрепления войск
Его Светлости Царя на оборону Ея Императорское Величество
обещает содержать в областях Его два полные баталиона
пехоты с четырьмя пушками”).76
75 iqve, gv. 70, 76. 76 iqve, gv. 71, 77.
73
mesame separatuli muxlis ZaliT ruseTi
valdebuli iyo omis SemTxvevaSi damatebiTi daxmareba
aRmoeCina qarTl-kaxeTis samefosaTvis da misi mteri
orive qveynis mtrad Seeracxa: ,,dasduas hazri
SewevnisaTvis TqmulTa maT queyanaTa da win-aRdgomisa
mterTasa moqmedebisaTvis, romelica ara sxuebr,
aramed viTarca saerTod mtrad Seracxuad saTanado
ars” (,,согласить и положить на мере о защищении
означенных земель и о действии против неприятеля, который
не инако как за общаго врага разумеем быть должен”).77
meoTxe separatuli muxlis ZaliT ruseTi
valdebuli iyo omis SemTxvevaSi (igulisxmeboda omebi
iranTan da osmaleTTan) qarTl-kaxeTis samefos
daxmareboda iaraRiT, amasTan erTad, sazavo
molaparakebis dros, unda ecada raTa qarTl-kaxeTis
samefosaTvis daebrunebina winaT mterTagan warTmeuli
teritoriebi: ,,raTa drosa brZolisasa ixmarosca
yoveli SemZleblobai mecadinobisa RoniTa
saWuruelisaTa, xolo drosa mSvidobisasa dazavebisa
mier ukmo-qcevisaTvis queyanasa da adgilTa mterTagan
qonebulTa da Zueladve samefoisa mimarT qarTlisa da
kaxeTisa SeracxilTa, eseni ukue daSTebian
samflobelod muneburTa mefeTa” (,,в случае войны
употребить всевозможное старание пособием оружия, а в случае
мира настоянием о возврвщении земель и мест, издавна
77 iqve, gv. 71, 77.
74
царству карталинскому и кахетинскому принадлежавших, кой
и останутся во владении царей тамошних”).78
georgievskis traqtatTan erTad aseve calke
damoukidebel dokumentad gaformda ficis nimuSi
(saxe), romelic erekle II-s unda mieRo traqtatis
ratifikaciis Semdeg. dokumenti iwyeba ase: ,,saxe,
romlisaebr uganaTlebulesoba misi mefe qarTlisa da
kaxeTisa irakli TeimurazoviCi hyofs ficiTsa
aRTqmasa erTgulebasa zeda misisa imperatorebis
didebulebisasa TviTmpyrobelisa yovlisa ruseTisasa
da aRsarebasa mfaruelobisa da uzenaesisa
xelmwifebisa imperatorTasa mefeTa zeda qarTlisa da
kaxeTisaTa” (,,Образец, по которому Его Светлость Царь
Карталинский и Кахетинский Ираклий Теймуразович учинит
клятвенное обещание на верность Ея Императорскому
Величеству Самодержаще Всероссийской и на признание
покровительства и верховной власти всероссийских
Императоров над царями карталинских и кахетинских”).79
amrigad, ficis nimuSSic (saxeSic) dadasturebulia
qarTl-kaxeTis mefeebisa (da, cxadia, samefos) arseboba.
georgievskis traqtati daido imxanad
saerTaSoriso urTierTobebSi miRebuli yvela wesis
dacviT (mxareebis mier traqtatis proeqtebis Sedgena
da ganxilva, traqtatis teqstis momzadeba,
sruluflebiani delegaciebis daniSvna, molaparakeba,
78 iqve, gv. 71, 77. 79 iqve, gv. 71-72, 77-78.
75
traqtatis saboloo teqstis SeTanxmeba da xelmowera,
traqtatis ratifikacia da gamoqveyneba). am
TvalsazrisiT sainteresoa traqtatis meTormete
muxli. marTalia traqtati ,,saukunod” samudamod (,,на
вечныя времена”)80 ideboda, magram Tu masSi
urTierTsasargeblo cvlilebebis Setana iqneboda
saWiro, es unda momxdariyo orive mxaris TanxmobiT:
,,ukeTu ganxilul iqmnes raime saWirod Secualebad,
anu darTuad urTierTisaTvis sargeblisa, aqus mas
adgili orTave kerZoTa Tanxmobisa” (,,оное да возымеет
место по обостороннему соглашению”).81
1783 wlis agvistos Sua ricxvebSi elCebi
saqarTveloSi dabrundnen. imave wlis 20 agvitos
ereklem traqtatze xelmoweris aRsaniSnavad sazeimo
ceremoniali gamarTa, zeimze polkovniki sergei
burnaSovic miiwvia. 9 saaTze xalxi sionis taZarTan
Seikriba, xolo 11 saaTze mefe ufliswulebiTa da
didebulebiT movida. wirva gadaixades. Semdeg mefem
wveuleba gamarTa, misces saluti. 1783 wlis agvistoSi
traqtatis dedani peterburgSi Caitanes. igi moiwones
da gankarguleba gasces teqstis dabeWdvis Taobaze.
traqtatis ZiriTadi teqsti _ 13 muxli _ male
stamburi wesiT daibeWda rusulad `qveyanaSi
gamosacxadeblad~. igi ruseTis saelCoebsac
gaugzavnes ucxoeTSi. 1783 wlis 21 seqtembers ekaterine
80 iqve, gv. 70, 76. 81 iqve, gv. 70, 76.
76
II-m moaxdina georgievskis traqtatis, anu, rogorc igi
werda, `megobrobis xelSekrulebis~ ratifikacia da
dokumenti saqarTveloSi gamogzavnes. 1783 wlis
oqtomberSi ruseTis jaris ori batalioni, rogorc es
traqtatiT iyo gansazRvruli, saqarTveloSi Semovida.
1783 wlis dekemberSi polkovniki v. tamara
peterburgidan georgievskSi Cavida, saidanac 26
dekembers generalma pavle potiomkinma igi traqtatis
ratificirebuli rusuli teqstiT, samefo niSnebiTa da
saCuqrebiT Tbilisisaken gamoistumra. 1784 wlis 17
ianvars polkovniki v. tamara TbilisSi Camovida da 22
ianvars erekles warudga. 24 ianvars erekle II-m
traqtatis ratifikacia moaxdina (saratifikacio
sigels xeli moawera), 25 ianvars rusi moxeleebis (s.
burnaSovisa da v. tamaras) TandaswrebiT ruseTis
erTgulebis ficic miiRo, ris Semdeg vaxtang
batoniSvilma da polkovnikma v. tamaram saratifikacio
sigelebi gacvales, xolo i. bagrationma da g.
WavWavaZem damatebiTi muxli gaucvales polkovnik v.
tamaras.82
saqarTveloSi adre gamogzavnili
polkovniki sergei burnaSovi, romelmac 1783 wlis
noemberSi ruseTis jaris 2 batalionic Caibara, 1784
wlis 25 ianvridan oficialurad Seudga saqarTveloSi
ruseTis mTavrobis warmomadgenlis funqciis
Sesrulebas. 1784 wlis 29 ianvars erekle II-m qarTl-
82 iqve, gv. 21-22.
77
kaxeTis samefos warmomadgenlad ruseTis samefo
karze Tavadi garsevan WavWavaZe daniSna.83
georgievskis traqtatiT dasrulda ruseTis
xangrZlivi urTierToba qarTul samefo-samTavroebTan.
esaa umniSvnelovanesi mijna saqarTvelo-ruseTis
urTierTobis istoriaSi. traqtatis Sedegebi
damRupveli aRmoCnda. erekle II-m ver amoicno, rom
ruseTi georgievskis traqtatis pirobebis Sesrulebas
ar apirebda. cxadia, ruseTis saimperatoro karis
samoqmedo gegma, maT Soris traqtatis arSesrulebis
gadawyvetilebac, imxanad umniSvnelovanes saxelmwifo
saidumlos warmoadgenda da misi amocnoba qarTveli
diplomatebisaTvis Zalze Zneli, praqtikulad
SeuZlebeli iyo. sabolood traqtatma muslimuri
samyaros gaRizianeba gamoiwvia da ruseTisagan
mitovebuli qarTl-kaxeTis samefo ukiduresad mZime
mdgomareobaSi aRmoCnda. swored amis gamo
georgievskis traqtati savsebiT samarTlianad aRiqmeba,
rogorc didi strategiuli Secdoma. saxelmwifos
sagareo-politikuri kursi fasdeba realuri SedegiT.
es Sedegi ki qarTl-kaxeTis samefosaTvis damRupveli
aRmoCnda.84
83 iqve, gv. 22. 84 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 50-59; v. guruli. saqarTvelo da ruseTi. mfarvelobidan aneqsiamde. Tbilisi, 2010, gv. 100-105.
78
Tavi VII. qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba
erekle II-m, rogorc aRvniSneT, veRar gauZlo
ruseTis farul Tu aSkara brZolas da xangrZlivi
fiqris Semdeg, 1770-1771 wlebSi, prorusul orientacias
daadga. prorusuli orientaciis realizaciis
procesSi erekle II-m bevri ram ver gaiTvaliswina.
umTavresi is iyo, rom erekle II-m praqtikulad uari
Tqva proiranul da prorusul orientaciebs Soris
lavirebaze da qarTl-kaxeTis xsna mxolod prorusul
orientacias daukavSira. es iyo is, razec ocnebobda
ruseTis saimperatoro kari, rusuli diplomatia. 1771
wlidan 1783 wlamde ruseTis imperias TiTic ar
gaunZrevia qarTl-kaxeTis dasacavad. amis miuxedavad,
erekle II-s erTxelac ar ugrZnobinebia ekaterine II-
Tvis, rom Tu ruseTi qarTl-kaxeTs ar daicavda, igi
iZulebuli gaxdeboda politikuri orientacia
Seecvala. piriqiT, 1783 wels qarTl-kaxeTi yovelmxriv
kompromitirebuli ruseTis mfarvelobaSi Sevida da
isedac SeSfoTebuli muslimuri samyaro sabolood
79
aimxedra.85 erekle II-s arc georgievskis traqtatis
(1783 w.) dadebis Semdeg gamouCenia sifrTxile. piriqiT,
georgievskis traqtati erekle II-m Tavis damsaxurebad
miiCnia da ruseTis aRmosavlur politikaSi
mniSvnelovani rolis Sesruleba gadawyvita. ruseTi
erekle II-is gegmebs moCvenebiTi yuradRebiT epyroboda,
rac qarTl-kaxeTis mefes damatebiT stimuls aZlevda.
erekle II-is miswrafeba, ruseTi rac SeiZleba male
Semosuliyo kavkasiaSi, SeumCneveli ar rCeboda iransa
da osmaleTs.86 orive islamuri saxelmwifo qarTl-
kaxeTis dasasjelad emzadeboda. irani da osmaleTi
mxolod Sesaferis dros elodnen. male cxadi gaxda,
rom ruseTis imperia geoergievskis traqtatis
pirobebis Sesrulebaze arc ki fiqrobda. 1786 wels
erekle II-m prorusuli orientaciis Secvla
gadawyvita, magram sabolood Tavi Seikava. ruseTis
inertulobiT SeSfoTebuli erekle II dasavleT
evropis saxelmwifoebSi, kerZod avstriis imperiaSi,
eZiebda mokavSires. prodasavlur orientacias mxars
uWerda kaTolikos patriarqi anton I. qarTl-kaxeTis
samefo karis prodasavluri orientacia imdenad
seriozuli iyo, rom ruseTis mTavrobis rezidentma
sergei burnaSovma saqmis kursSi Caayena ruseTis
85 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 61-62. 86 iqve, gv. 62.
80
saimperatoro kari.87 samwuxarod, erekle II-is
prodasavlur orientacias ganxorcieleba ar ewera.
XVIII saukunis 80-90-ian wlebSi dasavleT evropis
saxelmwifoebi samxreT kavkasiaSi realur Zalas ar
warmoadgendnen. ruseT-dasavleT evropisa da osmaleT-
dasavleT evropis urTierTobebi ise ganviTarda, rom
samxreT kavkasia iranis, osmaleTisa da ruseTis
dapirispirebis regionad darCa. am dapirispirebaSi
dasavleT evropis qveynebi ar ereodnen. dasavleT
evropis qveynebis mxridan daxmarebis miRebis
SeuZleblobaSi darwmunebuli erekle II iZulebuli
iyo isev ruseTis daxmarebiT ecada qarTl-kaxeTis
dacva muslimuri samyaros agresiisagan. es ki imas
niSnavda, rom erekle II-s wagebuli TamaSi bolomde
unda eTamaSa.88
georgievskis traqtatis dadebis Semdeg
qarTl-kaxeTis samefos mdgomareoba sul ufro
uaresdeboda. es ganpirobebuli iyo Semdegi mizezebiT:
pirveli. saqarTveloSi myofi ruseTis jari imdenad
mcire iyo, rom igi CrdiloeT kavkasiis mTielTa
Tavdasxmebis aRsakveTadac ar kmaroda. 1785 wels
xunZaxis batonma omar-xanma qarTl-kaxeTi sastikad
aaoxra. meore. iranis gaerTianebisaTvis brZolaSi
warmatebas aRwevda erekle II-is prorusuli
87 iqve, gv. 62 88 iqve, gv. 62-63.
81
orientaciis aSkara mowinaaRmdege aRa-mahmad-xani.
iranis mbrZanebelma didi laSqars (daaxloebiT 70 000
kacs) mouyara Tavi, riTac realuri safrTxe Seeqmna
qarTl-kaxeTis samefos. mesame. 1787 wels daiwyo
ruseT-osmaleTis morigi omi. omis dawyebisTanave
ruseTma qarTl-kaxeTidan jaris is mcire kontingentic
gaiyvana, romelic georgievskis traqtatis Tanaxmad
unda mdgariyo qarTl-kaxeTSi. ruseTis jari qarTl-
kaxeTSi osmaleTTan omis dasrulebis (1791 w.) Semdegac
aRar dabrunebula. meoTxe. erekle II kargad grZnobda
iranisagan momdinare did safrTxes da ruseTs
mfarvelobaSi miRebuli qveynis dacvas sTxovda.
miuxedavad erekle II-is mravalgzis daJinebuli
Txovnisa ekaterine II qarTl-kaxeTis samefoSi
seriozuli samxedro Zalis gamogzavnisagan Tavs
ikavebda. mexuTe. aRa-mahmad-xani waaxalisa ruseTis
saimperatoro karis politikam. iranis mbrZanebelma
did laSqars mouyara Tavi da somxeTisa da
azerbaijanis saxanoebis damorCileba daiwyo.89
qarTl-kaxeTs sasikvdilo safrTxe daemuqra.
aSkara iyo, rom Tu irani qarTl-kaxeTis samefos
winaaRmdeg omsa daiwyebda ruseTisagan mitovebuli
qveyana umZimes mdgomareobaSi aRmoCndeboda. qarTl-
kaxeTis samxedro-ekonomikuri potenciali bevrad
Camouvardeboda iranis samxedro-ekonomikur
potencials. erekle II-s SeeZlo calkeul brZolebSi
89 iqve, gv. 63.
82
gamarjveba moepovebina, magram sabolood omi iranTan
mainc qarTl-kaxeTis damarcxebiT damTavrdeboda.
qarTl-kaxeTis samefos gadarCena imxanad mxolod
ruseTis diplomatiuri, politikuri da samxedro
mxardaWeriT iyo SesaZlebeli. es kargad esmodaT
erekle II-s, ekaterine II-s da aRa-mahmad xans.90
1795 wlis seqtemberSi aRa-mahmad-xanma
krwanisis brZolaSi ruseTisagan mitovebuli qarTl-
kaxeTis samefos laSqari daamarcxa da qveyana
sastikad aaoxra. krwanisis brZolaSi marcxs erekle II-
is mxridan daSvebul Secdomebs miaweren, cxadia, omis
organizebisa da mimdinareobis procesSi Secdomebi
daSvebuli iqna, magram am Secdomebs brZolis bedi ar
gadauwyvetiaT. brZolis bedi gadawyvita mtris
ricxobrivma upiratesobam. erekle II-m rogorc
sardalma, SeiZleba iTqvas, saswauli moaxdina da
mteri karga xniT SeaCera Tbilisis misadgomebTan.
xazgasmiT unda aRiniSnos: krwanisis brZolaSi erekle
II-is damarcxeba gapirobebuli iyo ruseTis mxridan
aRebuli valdebulebis SeusruleblobiT, ufro
zustad RalatiT. imodena samxedro ZalasTan
gamklaveba qarTl-kaxeTis samefos mxolod Tavisi
ZalebiT ar SeeZlo. ruseTs aRa-mahmad-xanis laSqrobis
aRsakveTad samxedro Zalis gamoyenebac ki ar
dasWirdeboda. am laSqrobis Tavidan acileba ruseTs
90 iqve, gv. 63-64.
83
diplomatiuri gziTac SeeZlo. imxanad aRa-mahmad-xans
ruseTTan urTierTobis garTuleba xels ar aZlevda,
ris gamoc ruseTis mfarvelobaSi Sesuli qveynis
winaaRmdeg oms ver gabedavda. aRa-mahmad-xanis
gadawyvetileba qarTl-kaxeTis winaaRmdeg laSqrobis
Taobaze swored imisi Sedegi iyo, rom ruseTi arc
diplomatiuri da arc samxedro saSualebebiT ar
Seecada qarTl-kaxeTis samefs dacvas.91
qarTl-kaxeTis ukanasknel mefes giorgi XII-s
(1798-1800) mamamisis, erekle II-is, arc niWi da arc
SemarTeba ar gaaCnda. erekle II-is gardacvalebiT (1798
w.) moispo is ukanaskneli dabrkoleba, romelic xels
uSlida qarTl-kaxeTis samefos gauqmebas.92 cxadia,
ruseTis imperators erekle II-is sicocxleSic SeeZlo
samefos gauqmeba, magram es gacilebiT advili da
umtkivneulo iqneboda misi memkvidris _ giorgi XII-is
dros. rusma diplomatebma da samxedroebma kargad
uwyodnen, Tu ra umZimes viTarebaSi aRmoCndeboda
qarTl-kaxeTis samefo dedinacvalTan (darejan
dedofalTan) da ZmebTan dapirispirebuli, avadmyofi
giori XII-is mefobis pirveli xanebidanve. mefobis
dasawyisSive, gansakuTrebiT ki janmrTelobis
mdgomareobis gauaresebis Semdeg, giorgi XII
martodmarto datoves Zmebma da Svilebma, taxtis
memkvidre daviTmac ki. yvela emzadeboda im
91 iqve, gv. 64-65. 92 iqve, gv. 65.
84
droisaTvis, roca avadmyofi mefe gardaicvleboda da
taxtisaTvis brZolis Sansi miecemodaT. am viTarebiT
SesaniSnavad isargebles rusma diplomatebma da
samxedroebma. giorgi XII maTi mudmivi zemoqmedebisa da
SantaJis qveS imyofeboda.93
1799 wlis noemberSi qarTl-kaxeTis samefoSi
georgievskis traqtatiT (1783 w.) gaTvaliswinebuli
ruseTis jaris batalioni Semovida. jars sardlobda
generali ivane lazarevi. ruseTis jars Tan axlda
qarTl-kaxeTis samefos karze ruseTis warmomadgenlad
daniSnuli ministri petre kovalenski. am droidan
rusi diplomatebi da samxedroebi kontrols uwevdnen
giorgi XII-is moqmedebas. gamoricxuli ar aris, rom
swored maT urCies qarTl-kaxeTis mefes samefos
SenarCunebis sanacvlod Tavisive iniciativiT
SeezRuda suverenuli uflebebi. giorgi XII-m rusi
diplomatebisa da samxedroebis rCeva gaiziara da 1799
wels ruseTis imperators Sesabamisi Sinaarsis
`Txovnac~ gaugzavna.94 giorgi XII-is gadawyvetileba _
SeezRuda suverenuli uflebebi _ ucnobi iyo TviT
taxtis memkvidrisaTvisac ki. daviT giorgis Zem mamis
mier ruseTis imperatorisaTvis gagzavnili werilis
Sinaarsi mxolod mamis sikvdilamde ramdenime dRiT
adre Seityo.
93 iqve, gv. 65. 94 Грамоти и другие исторические документы, относящиеся до Грузии.
Том II. Выпуск I . С 1768 по 1801 год. Под редакцией А.А. Цагарели.
СПб., 1898. стр. 186-187.
85
1799 wlis 7 seqtembers giorgi XII Tavis
elCebs avalebda, `mTlianad gadaecaT~ samefo ruseTis
imperatorisaTvis: ,,da daudeviT ara Tu mfarvelobasa
qveSe udidebulessa didsa ruseTisa saimperatorosa
taxtsa, aramed daanebeT srulsa nebasa da
mzrunvelobasa maTsa, raTa amieridgan daidvas samefo
qarTlisianTa saimperiod ruseTisad wesiTa miT
viTarca sxvani igi ruseTsa Sina pyrobilni
provinciani sargebloben“.95
suverenul uflebaTa SezRudvis sanacvlod
qarTl-kaxeTis mefe ruseTis imperatorisagan iTxovda
misi StamomavlobisaTvis mefobis SenarCunebas:
,,viTarca saxlsa Sina Cemsa ara aRayenos mefeni, garna
oden amefos memkvidriTi-memkvidred viTarca winaparni
Cemni“.96 giorgi XII ruseTis imperators pavle I-s
sTxovda misTvis da misi SvilebisaTvis ruseTSi
mamulebis boZebas: ,,yovlisa ruseTisa imperiasa Sina
saSesabamo agarakni CemTvis da ZeTa CemTaTvis
sabolood da samkvidrod, romlisaca boZeba iqmnebis
CemTvis umwvervalesisa Sekrulebisa niSnad.“97
1800 wlis 24 ivniss giorgi XII-m xeli
moawera e. w. `saTxovar punqtebs~ (notas). ruseTis
imperatoris pavle I-dmi mefis saTxovari SemdegSi
mdgomareobda:
95iqve, gv. 187. 96 iqve, gv.187. 97 iqve, gv.187-188.
86
1) giorgi XII ruseTis mfarvelobaSi miRebas
iTxovda piradad misi, memkvidreebis, samRvdeloebis,
didebulebisa da yvela qveSevrdomis saxeliT (" ...
навсегда принять подданство всероссийской Империи...").
qarTl-kaxeTis mefe Seasrulebda ruseTis imperatoris
yvela kanonsa da brZanebas, xolo ruseTis imperators
qarTl-kaxeTSi miiRebdnen, rogorc memkvidre
xelmwifesa da TviTmpyrobels ("как наследственнаго
(природного) своего государя и самодержца").
2) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis
mfarvelobaSi Sesvlis Semdeg giorgi XII unda
darCeniliyo qarTl-kaxeTis mefed, samudamod unda
SenarCunebodaT samefo taxti mis memkvidreebs.
3) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis
mfarvelobaSi Sesvlis sanacvlod giorgi XII-s
ruseTis imperatorisagan unda mieRo jamagiri da
soflebi ruseTSi (" ... содержанье деньгами и деревни в
России").
4) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis
mfarvelobaSi miRebamde dauyovnebliv unda
gazrdiliyo qarTl-kaxeTSi ganlagebuli ruseTis
jaris raodenoba (" ... немедленно увеличть войска").98
amasTan erTad, giorgi XII ayenebda misi
`saTxovari punqtebis~ (notis) ganxilvisa da droulad
damtkicebis sakiTxs. giorgi XII-s ganzraxuli hqonda
98 Акты собранные Кавказскою Археографическом коммиссиею. Том I.
Под редакцией Ад. Бержсе. Тифлис, 1866, стр. 180.
87
`saTxovari punqtebis~ damtkicebis Semdeg ruseTis
imperatorisaTvis waredgina kidev ramdenime dokumenti
(Txovna).
qarTl-kaxeTis mefis giorgi XII-is 1800 wlis
24 ivnisis `saTxovar punqtebs~ (notas) ruseTis
saimperatoro karze seriozulad moekidnen. 1800 wlis
18 dekembrisaTvis Sedgenili iqna imperator pavle I-is
manifesti qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiasTan
SeerTebis Sesaxeb. sxvadasxva garemoebaTa gamo
manifesti cota mogvianebiT gamoqveynda.
giorgi XII-is gauazrebelma prorusulma
sagareo politikam daaCqara qarTl-kaxeTis samefos
aRsasruli.
qarTl-kaxeTis mefe giorgi XII-is `saTxovari
punqtebi~ (1800 wlis 24 ivnisi) ruseTis saimperatoro
kars naTel warmodgenas uqmnida qveyanaSi Seqmnili
umZimesi mdgomareobis Sesaxeb. amasve adasturebda
saimperatoro karisadmi rusi diplomatebisa da
samxedroebis moxsenebebi.99
imperatorma pavle I-ma (1796-1801) giorgi XII-
is `saTxovari punqtebi~ 1800 wlis 19 noembers
ganixila. amaze ukeTes dros ruseTis imperatori ver
daelodeboda _ qarTl-kaxeTis mefe Tavisi nebiT
iRebda xels suverenul uflebebze. 1800 wlis 18
dekembers peterburgSi ukve mzad hqondaT manifesti
99 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 68.
88
qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTis
imperiasTan SeerTebis Sesaxeb. imavdroulad qarTl-
kaxeTis samefos elCebi (giorgi avaliSvili da revaz
falavandiSvili) peterburgidan saqarTveloSi
gamoistumres. peterburgSi darCa garsevan WavWavaZe.
elCebs Tan mohqondaT imperator pavle I-is mier
damtkicebuli giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~.100
peterburgidan 1800 wlis 18 dekembris
manifestis teqsti, romelic jer saidumlod unda
daculiyo, gadaugzavnes kavkasiis xazis ufross
general karl knorings. ufro adre karl knorings
miRebuli hqonda aseve saidumlo brZaneba giorgi XII-is
gardacvalebis Semdeg qarTl-kaxeTSi samefo
xelisuflebis gauqmebis Sesaxeb. Crdilo kavkasiidan
qarTl-kaxeTSi damatebiT SehyavdaT ruseTis jari.
peterburgidan karl knorings miRebuli hqonda
miTiTeba imis Sesaxeb, rom samefos gauqmeba mefisa da
didebulebis `TanxmobiT~ unda momxdariyo.
peterburgSi SemuSavebuli gegma CaSala giorgi XII-is
naadrevma gardacvalebam. 1800 wlis 28 dekembers mefe
ise gardaicvala, rom verc peterburgidan momavalma
elCebma CamoaRwies da verc generalma karl knoringma
moaswro samefos gauqmebis Sesaxeb mefisagan Tanxmobis
miReba. 101
100 iqve, gv. 68. 101 iqve, gv.68-69.
89
qarTl-kaxeTis samefos elCebi
peterburgidan TbilisSi dabrundnen da Tan Camoitanes
pavle I-is mier damtkicebuli giorgi XII-is `saTxovari
punqtebi~. swored `saTxovari punqtebis~ safuZvelze
gamocxadda giorgi XII-is ufrosi vaJi daviT XII
`saqarTvelos memkvidred da mmarTvelad~. Tanaxmad
`saTxovari punqtebisa~, daviT XII qarTl-kaxeTis mefed
ruseTis imperators unda daemtkicebina. pavle I-gan
dasturis misaRebad daviT XII-m qarTl-kaxeTis samefos
elCebi isev peterburgSi gaabruna. arc qarTvelma
elCebma da, cxadia, arc qarTl-kaxeTis samefo karma
araferi icodnen imis Sesaxeb, rom peterburgSi ukve
gadawyvetili iyo maTi samefos bedi.102
1801 wlis 18 ianvars peterburgSi gamoqveynda
imperator pavle I-is manifesti qarTl-kaxeTis samefos
gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis Taobaze (zemoT
aRvniSneT, rom manifestis teqstis Sedgena dasrulda
jer kidev 1800 wlis 18 dekembers).103
pavle I-is 1801 wlis 18 ianvris manifestSi
qarTl-kaxeTis samefos nacvlad vxvdebiT terminebs:
"царство Грузинское" da "Грузия".
imperatori pavle I acxadebda:
102 iqve, gv.68-69. 103 qarTuli samarTlis Zeglebi. tomi II. gamosca prof. i.
doliZem. Tbilisi, 1965, gv. 549-552
90
1) qarTl-kaxeTis samefo samudamod
uerTeboda ruseTis imperias;
2) qarTl-kaxeTis mosaxleobas
SeunarCundeboda yvela ufleba da upiratesoba, aseve
qoneba;
3) qarTl-kaxeTis mosaxleoba daculi
iqneboda gareSe mtreTagan da Sinagani
areulobisagan.104
1801 wlis 20 ianvris imperatoris brZanebis
safuZvelze qarTl-kaxeTis samefo saxlis yvela wevrs
peterburgSi iwvevdnen. Tbilisidan peterburgSi
gaigzavna qarTl-kaxeTis ukanaskneli mefis giorgi XII-
is samefo gvirgvini da kverTxi.
1801 wlis 6 marts peterburgSi damtkicda
qarTl-kaxeTis gauqmebuli samefos mmarTvelobis
wesebi. 11 marts qarTl-kaxeTis general-gubernatorad
dainiSna generali karl knoringi.
1801 wlis 11-12 marts, RamiT, SeTqmulebma
mokles imperatori pavle I. qarTl-kaxeTSi rusuli
mmarTvelobis damyareba droebiT Seferxda.
imperatorma aleqsandre I-ma mamamisis,
imperator pavle I-is, saSinao da sagareo politika
seriozulad gadasinja. bevri ram uaryofili iqna,
bevri ram xelaxali Seswavlisa da msjelobis sagani
gaxda. aseTive bedi ewia imperator pavle I-is 1801 wlis
104 iqve, gv. 549-552
91
18 ianvris manifests qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis
Taobaze. aleqsandre I-ma qarTl-kaxeTis samefos
sakiTxis xelaxla ganxilvis gadawyvetileba miiRo.
1801 wlis 11 aprils ruseTis imperiis saxelmwifo
sabWom mxari dauWira qarTl-kaxeTis samefos ruseTTan
SeerTebas. saxelmwifo sabWos mosazreba emyareboda
Semdegs: 1) qarTl-kaxeTis mefis, giorgi XII-is
gardacvalebis Semdeg samefo ojaxis wevrebs Soris
dawyebuli uTanxmoeba isedac sust samefos daRupviT
emuqreboda; 2) ruseTis imperiam ukve sajarod
daadastura qarTl-kaxeTis samefos mfarveloba,
amitomac imperiis prestiJis dacva aucilebels xdida
qarTl-kaxeTis SeerTebas ruseTTan; 3) qarTl-kaxeTis
samefos SeerTeba uzrunveyofda ruseTis imperiis
sazRvrebis dacvas da aRkveTda kavkasiis mTielTa
TviTnebobas. amasTan erTad, saxelmwifo sabWom
aucileblad CaTvala: a) qarTl-kaxeTis samefoSi
ruseTis jaris datoveba; b) qarTl-kaxeTis droebiTi
mTavrobis Seqmna; g) viTarebis adgilze gacnobis
mizniT kavkasiis xazis ufrosis, general karl
knoringis qarTl-kaxeTis samefoSi mivlineba.105
1801 wlis 8 agvistos ruseTis imperiis
saxelmwifo sabWom moismina general karl knoringis
moxseneba. aseve gaecvnen imperator aleqsandre I-sadmi
graf voroncovisa da graf koCubeis mier wardgenil
105 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 70-71.
92
moxsenebebs. grafi koCubei da grafi voroncovi
winaaRmdegni iyvnen qarTl-kaxeTis samefos ruseTTan
SeerTebisa. miuxedavad amisa, saxelmwifo sabWom mxari
dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi
Sesvlas.106 saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas
daeTanxma imperatori aleqsandre I. 1801 wlis 12
seqtembers aleqsandre I-ma xeli moawera manifests
qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan
SeerTebis Taobaze.107 1801 wlis 12 seqtembris
manifestSi, iseve rogorc sxva oficialur
dokumentebSi, qarTl-kaxeTis samefos nacvlad
ixmareboda cnebebi `saqarTvelo~ da `saqarTvelos
samefo~ ("Грузия", "царство Грузинское").
1801 wlis 12 seqtembris manifestSi ruseTis
imperatori aleqsandre I acxadebda:
1) qarTl-kaxeTis samefos mfarveloba da
dacva xdeboda ruseTis monarqebis movaleoba.
2) 1796 wels imperatoma ekaterine II-m qarTl-
kaxeTis samefos gadasarCenad gagzavna jari, romelmac
qarTl-kaxeTi ixsna safrTxisagan, Tumca am jaris
moulodnelma ukan gawvevam gaacrua qarTvelTa
imedebi.
3) ruseTis jaris gawvevis Semdeg qarTl-
kaxeTis samefos Tavs daatyda mravali ubedureba:
106 iqve, gv.71. 107Акты собранные Кавказскою Археографическом коммиссиею. Том I .
Под редакцией Ад. Бержсе. Тифлис, 1866, стр.
93
urwmunoTa Tavdasxmebi, qalaqebisa da soflebis
gaCanageba, adamianebis gataceba da bolos
dapirispireba samefo ojaxis wevrebs Soris.
4) mtrebi mzad iyvnen Tavs dasxmodnen da
sabolood moespoT qarTl-kaxeTis samefo.
5) mTel aziaSi cnobili qarTvelTa
simamacec ki ver ixsnida qveyanas daRupvisagan.
6) ruseTis jaris Semosvlam qarTl-kaxeTis
samefoSi (1799 w. _ v. g.) da omar-xanis damarcxebam
ixsna qveyana ganadgurebisagan.
7) ruseTma SeZlo qarTl-kaxeTis samefos
mtrebis daokeba, Sewyda dapirispireba qveynis SigniT.
aseT viTarebaSi qarTl-kaxeTma iTxova (igulisxmeba
giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~ _ v. g.) qveyanaSi
uSualod rusuli mmarTvelobis damyareba (" ... и все
вы, единодушно и торжественно воззвали власть
российскую управлять вами непосредственно").
8) roca me taxtze avedi, ukve gamocemuli
iyo 1801 wlis 18 ianvris manifesti qarTl-kaxeTis
samefos gauqmebis Taobaze.
9) me msurda, gamego, Tu SeiZleboda qarTl-
kaxeTis samefos pirvandeli pirobebiT ruseTis
imperiis mfarvelobaSi darCena (igulisxmeba
georgievskis traqtatis pirobebi _ v. g.). gairkva, rom
qarTl-kaxeTis samefoSi SeuZlebeli iyo rogorc
saSinao, ise sagareo usafrTxoebis uzrunvelyofa.
qveyana daRupvis piras iyo da igi aucileblad
94
daiRupeboda, Tu mas ruseTi ar SeierTebda ("столь
кратно вовлекало вас в бездну золь, на краю коей и ныне
вы стоите и в которую, по всем соображениям, должны бы
будете низвергнуться, если мощная рука справедливой
власти от падения сего вас не удержит").
10) am viTarebam da qarTveli eris Txovnam
gadagvawyvetina, dagvecva erTmorwmune qveyana.
11) Tqveni imedebi gamarTldeba, Tqven
motyuebulni ar darCebiT.
12) qarTl-kaxeTis samefos marTva Cven
imitom ki ar gadavwyviteT, rom isedac uzarmazari
imperiis teritoria gagvefarToebina, aramed imitom,
rom, Cveni wmidaTawmida movaleobidan gamomdinare, yu-
rad viReT wamebulTa xvewna-mudara.
13) qarTl-kaxeTSi SemoRebulma mmarTve-
lobam qveyanaSi unda uzrunvelyos marTlmsajuleba,
piradi da qonebrivi usafrTxoeba, kanonis dacva.
14) general-leitenant karl knorings
davavaleT qarTl-kaxeTis mmarTvelobis organizeba da
igi davniSneT mTavarmmarTvelis ("главноуправляющий")
Tanamdebobaze.
15) aRdgeba gaCanagebuli soflebi da
qalaqebi.
16) qarTl-kaxeTis yvela mcxovrebs
SeunarCundeba misi wodebrivi mdgomareoba,
aRmsarebloba (religia) da piradi usafrTxoeba.
95
17) ufliswulebs SeunarCundebaT
saufliswulo mamulebi, mamulebidan miRebuli
Semosavali yovelwliurad miecemaT fulis saxiT, Tu
isini ar daarRveven dadebul fics.
18) am manifestis aRiarebis (miRebis) niSnad
qarTl-kaxeTis mosaxleobam unda daificos
TandarTuli ficis nimuSis mixedviT. samRvdeloebam,
rogorc sulierma moZRvrebma, daficebisas magaliTi
unda misces xalxs.
19) qarTl-kaxeTis mosaxleoba Seityobs
keTili mmarTvelobis fass: qveyanaSi damkvidrdeba
mSvidoba, marTlmsajuleba, piradi da qonebrivi
usafrTxoeba; aRikveTeba TviTneboba; Seiqmneba
pirobebi piradi, sazogadoebrivi keTildReobisaTvis;
ganviTardeba miwaTmoqmedeba, rewva, vaWroba. kanoni
yvelas erTnairad daicavs.
20) ruseTis imperatori qarTl-kaxeTis
mosaxleobas aRuTqvamda, rom rusuli mmarTvelobis
SemoReba maTTvis jildo iqneboda ("Избытки и
благоденствие ваше будет приятнейшею и единою для вас
наградою").108
108Акты собранные Кавказскою Археографическом коммиссиею. Том I .
Под редакцией Ад. Бержсе. Тифлис, 1866, стр.132-133; qarTuli samarTlis Zeglebi. tomi II. gamosca prof. i. doliZem. Tbilisi, 1965, gv. 552-559.
96
ase gaTela ruseTis imperatorma aleqsandre
I-ma fexqveS georgievskis traqtatiT garantirebuli
qarTl-kaxeTis samefo saxlis, bagrationTa samefo
dinastiis uflebebi. ase dasrulda saqarTvelo-
ruseTis mravalsaukunovani urTierTobis istoria.
A
97
Nnawili meore
saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1918-1921)
Tavi 1. brest-litovskis sazavo xelSekruleba
(1918 wlis 3 marti)
XIX saukunis damdegs ruseTis damkvidrebam
samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) da ruseTTan
omebSi osmaleTis (TurqeTis) da iranis marcxma XIX
saukunis pirvel mesamedSi cxadi gaxada, rom regionSi
status qvo dairRva. am movlenam dauyovnebliv
gamoiwvia dasavleT evropis didi qveynebis (inglisis,
safrangeTis, avstria-ungreTis) mkveTrad uaryofiTi
reaqcia. miuxedavad amisa, samxreT kavkasiaSi ruseTis
damkvidrebas, rac maxlobel aRmosavleTSi
gaWrisaTvis placdarmis momzadebasac niSnavda,
dasavleT evropis qveynebma xeli ver SeuSales. 1877-
1878 wlebSi ruseTsa da osmaleTs Soris gaCaRebul
omSi kvlav ruseTma gaimarjva. san-stefanos
xelSekrulebiTa (1878 wlis martSi) da berlinis
kongresis gadawyvetilebiT (1878 wlis ivlisSi)
98
damarcxebulma osmaleTma aWara ruseTs dauTmo. 1903
wels aWaris teritoriis administraciuli mowyoba
baTumis olqis SeqmniT damTavrda. baTumis olqi,
romelic baTumisa da arTvinis okrugebisagan
Sedgeboda, administraciuli TvalsazrisiT quTaisis
gubernias dauqvemdebares (ruseTis imperiis
administraciul sistemaSi calke erTeulebs
warmoadgenda artaanisa da yarsis okrugebi).109
pirveli msoflio omis dawyebis Semdeg (1914 w.)
samxreT-dasavleTi saqarTvelo kvlav moeqca didi
politikis yuradRebis centrSi. pirveli msoflio omis
dasawyisisaTvis ruseTi antantis samxedro-politikuri
blokis wevri iyo, xolo osmaleTi _ samTa kavSirisa.
amrigad, samxreTi kavkasia da, maT Soris, samxreT-
dasavleTi saqarTvelo frontispira regionad iqca.
osmaleTis armiis cdebi _ daekavebina Tbilisi da
baTumi _ ruseTis kavkasiis armiam 1914-1915 wlebSi
warmatebiT aRkveTa, xolo Semdeg sakuTriv osmaleTis
teritoriis nawili (aRmosavleT anatolia) daikava.110
samxreT kavkasiaSi viTareba kardinalurad
Seicvala ruseTis 1917 wlis Teberval-martis
revoluciis Semdeg. ruseTis droebiTma mTavrobam
Tavisi arsebobis periodSi (1917 wlis marti-oqtomberi)
SeZlo samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) Tavisi
109 j. karaliZe. aWara 1878-1903 wlebSi. baTumi, 2009, gv. 41-44. 110 saqarTvelos istoria XX saukune. Pprof. v. gurulis redaqciiT. Tbilisi, 2003, gv. 43.
99
iurisdiqciis SenarCuneba. bolSevikebis mier droebiTi
mTavrobis damxobis Semdeg (1917 wlis oqtomberSi)
xelisuflebis saTaveSi mosulma sabWoTa ruseTis
mTavrobam ki samxreT kavkasiaSi iurisdiqcia veRar
SeinarCuna _ saqarTvelos, azerbaijanisa da somxeTis
politikurma Zalebma sabWoTa ruseTTan yovelgvari
kavSiri gawyvites da 1917 wlis noemberSi Seqmnes
samxareo xelisuflebis organo _ amierkavkasiis
komisariati (Tavmjdomare evgeni gegeWkori).111
miuxedavad sabWoTa ruseTisagan Camocilebisa,
amierkavkasiaSi damoukidebeli saxelmwifo ar
Seqmnila, ris gamoc saerTaSoriso asparezze
amierkavkasia (samxreT kavkasia) isev ruseTis
teritoriad aRiqmeboda. Tumca iyo erTi metad
mniSvnelovani faqtori: ruseTis kavkasiis armia
sabWoTa ruseTis mTavrobas ar cnobda, mis
gankargulebebs ar asrulebda da regions osmaleTis
agresiisagan icavda.
umZimes mdgomareobaSi Cavardnil sabWoTa
ruseTs omis gagrZeleba aRar SeeZlo. v. lenini
xelisuflebis dakargvis realuri safrTxis winaSe
idga. aseT viTarebaSi sabWoTa ruseTma gadawyvita,
germaniasa da mis mokavSireebTan (avstria-ungreTsa,
osmaleTsa da bulgareTTan) separatiuli zavi daedo.
zavs 1918 wlis 3 marts brest-litovskSi moewera xeli.
111 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии.
Тифлис, 1919. стр. 7-8.
100
zavis sanacvlod sabWoTa ruseTma didi teritoria
daTmo. es Seexo samxreT kavkasiasac. brest-litovskis
zavis meoTxe muxlSi aRniSnuli iyo: “Россия сделает все
от нее зависящее, чтобы обеспечить скорейшее очищение
провинций Восточной Анатолии и их упорядоченное
возврашение Турции”. es rac Seexeboda sakuTriv
osmaleTis teritorias, romelic zavis dadebis
momentisaTvis ruseTis jarebs ekavaT. imave, meoTxe
muxlis bolo abzaci ukve ruseTis teritorias
exeboda. kerZod, masSi naTqvamia: “Округа Ардагана, Карса
и Батума также незамедлительно очищаются от русских войск.
Россия не будет вмешиваться в новую организацию
государственно–правовых и международно–правовых
отношений этих округов, а предоставит населению этих
округов установить новый строй в согласии с соседними
государствами, в особенности Турцией”.112 rogorc vxedavT,
faqtobrivad, saqme exeboda baTumis, ardaganisa
(artaanisa) da yarsis okrugebis teritoriaze
mosaxleobis nebis gamosavlenad referendumis
Catarebas. isic cxadi iyo, rom regionSi ruseTTan
SedarebiT osmaleTma upiratesoba miiRo. 1918 wlis
martSive brest-litovskis sazavo xelSekrulebis
ratifikacia moaxdina sruliad ruseTis sabWoebis IV
yrilobam.
amierkavkasiis komisariatma ar cno brest-
litovskis sazavo xelSekrulebis muxli, romelic
112 Документы внешней политике СССР. Том 1. Москва. 1957, стр. 121.
101
baTumis, artaanisa da yarsis okrugebs exeboda. am
sakiTxTan dakavSirebiT 1918 wlis martSi q.
trapizonSi gaimarTa osmaleTsa da amierkavkasiis
komisariatis delegaciaTa molaparakeba. trapizonis
konferenciaze osmaleTi brest-litovskis sazavo
xelSekrulebis meoTxe muxlis upirobo Sesrulebas
iTxovda da amierkavkasiis delegaciis (meTauri akaki
Cxenkeli) moTxovnebs or Zlier arguments
upirispirebda: 1) amierkavkasia ar iyo brest-litovskis
sazavo xelSekrulebaze xelis momweri mxare; 2)
amierkavkasia ar iyo damoukidebeli saxelmwifo, igi
ruseTis nawils warmoadgenda. trapizonis konferencia
Sewyda da osmaleTma baTumis, artaanisa da yarsis
okrugebis dakavebis mizniT saomari moqmedebebi
daiwyo. 1918 wlis mart-aprilSi osmaleTma mTeli
aWara daipyro. marTalia, 1918 wlis aprilSi
amierkavkasiis seimma axali damoukidebeli
saxelmwifos _ amierkavkasiis demokratiuli
federaciuli respublikis Seqmna gamoacxada, magram
aman saqmes mainc ver uSvela. 1918 wlis maisSi
osmaleTisagan okupirebul baTumSi erTmaneTs
Sexvdnen amierkavkasiisa da TurqeTis delegaciebi.
baTumis konferenciaze osmaleTma moTxovnebi kidev
ufro daamZima (brest-litovskis sazavo
xelSekrulebis pirobebs maT kidev erTi daumates:
102
omis SemTxvevaSiosmaleTs unda miscemoda
amierkavkasiis rkinigziT jarebis gadayvanis ufleba).113
aseT viTarebaSi 1918 wlis 26 maiss gamocxadda
saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukidebloba. am
dRisaTvis aWara osmaleTis mier iyo okupirebuli.
mZime mdgomareobaSi myofi saqarTvelos demokratiuli
respublikis mTavroba iZulebuli gaxda, aWara
osmaleTisaTvis daeTmo. 1918 wlis 4 ivniss baTumSi
saqarTvelos demokratiul respublikasa da TurqeTs
Soris daido xelSekruleba. xelSekrulebis meore
muxlSi aRniSnuli iyo, rom sazRvari osmaleTs da
saqarTvelos Soris mdinare Coloqze gadioda.114
osmaleTi mopovebuli upiratesobis ganmtkicebas
Seudga. 1918 wlis ivlisSi mis mierve okupirebuli
baTumis, artaanisa da yarsis okrugebis teritoriaze
osmaleTma referendumi Caatara da gamoacxada, rom am
okrugebis mosaxleobam TurqeTis SemadgenlobaSi
gadasvla isurva. es iyo didi sicrue, radgan
referendumi uxeSi Zalmomreobisa da SantaJis
pirobebSi Catarda. amis Semdgom movlenebi
osmaleTisaTvis araxelsayrelad warimarTa. pirvel
msoflio omSi damarcxebulma osmaleTma mudrosis
zaviT (1918 wlis oqtomberi) baTumi da mTeli aWara
datova. aWara inglisis saokupacio zonad gamocxadda.
inglisis samxedro kreiserebi baTumSi 1918 wlis
113 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии.
Тифлис, 1919. стр. 107-184, 268-316. 114 iqve, gv. 343-365.
103
dekembersa da 1919 wlis ianvarSi Semovidnen.
ingliselebi aWaraSi 1920 wlis ivlisamde darCnen.115
115 saqarTvelos istoria XX saukune. Pprof. v. gurulis redaqciiT. Tbilisi, 2003, gv. 70.
104
Tavi 2. saqarTvelo-ruseTis moskovis
xelSekruleba
(1920 wlis 7 maisi)
1920 wlis 7 maiss moskovSi saqarTvelos
demokratiul respublikasa da ruseTis socialistur
federaciul sabWoTa respublikas Soris daido
xelSekruleba. saqarTvelo-ruseTis xelSekruleba
momzadda da daido urTules samxedro-politikur
viTarebaSi.
saqarTvelos damoukideblobis saerTaSoriso
aRiarebisaTvis brZolaSi gadamwyveti mniSvneloba
eniWeboda sabWoTa ruseTis pozicias. 1918 wlis 26
maiss saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis
aRdgenas ruseTi aSkarad mtrulad Sexvda. umZimes
samoqalaqo omSi Cabmul ruseTs imxanad ar SeeZlo
saqarTvelos winaaRmdeg samxedro an diplomatiuri
sanqciebi gamoeyenebina. amas, garkveulwilad, unda
gaeadvilebina saqarTvelos damoukideblobis
saerTaSoriso aRiareba. miuxedavad amisa, qarTuli
diplomatiis mcdelobas, gaerRvia mojadoebuli wre,
warmateba ar mohyolia. 1918 wlis 11 noembers germania
105
pirvel msoflio omSi damarcxda da saqarTvelos
demokratiuli respublika mokavSiris gareSe darCa.
amieridan saqarTvelos damoukideblobis aRiareba ukve
omSi gamarjvebul antantaze iyo damokidebuli.
antantaSi wamyvan rols inglisi asrulebda, inglisis
mxridan keTilganwyobis imedi ki progermanul
orientaciaze mdgom saqarTvelos ar unda hqonoda.116
1918-1920 wlebSi, samoqalaqo omis periodSi,
CrdiloeT kavkasiaSi, CrdiloeT kaspiispireTsa da
CrdiloeT Savi zRvispireTSi sabWoTa ruseTis
iurisdiqcia Sewyda. CrdiloeT kavkasiasa da
CrdiloeT SavispireTs didi xniT daepatrona
moxaliseTa armia (sardali generali anton denikini).
1920 gazafxulisaTvis wiTelma armiam moxaliseTa
armia daamarcxa. moxaliseTa armiam yirimis
naxevarkunZuls Seafara Tavi. CrdiloeT kavkasiaSi
sabWoTa xelisuflebis aRdgenam da saqarTvelos
sazRvrebTan wiTeli armiis moaxloebam kardinalurad
Secvala antantis politika. antantis qveynebi a.
denikinis moxaliseTa armiis saboloo damarcxebas
aRarc ki daelodnen da 1920 wlis 12 ianvars de-faqto
cnes saqarTvelos demokratiuli respublika. inglisi
saswrafod Seudga baqo-baTumis navTobsadenis dacvis
SesaZlo variantebis damuSavebas im SemTxvevisaTvis,
Tu samxreT kavkasiaSi sabWoTa ruseTi SeiWreboda.
116 v. guruli. saqarTvelo da ruseTi. mfarvelobidan aneqsiamde. Tbilisi, 2010, gv. 150.
106
antantis politikis Secvla winaswarve igrZno sabWoTa
ruseTis diplomatiam. ruseTmac diplomatiur manevrs
mimarTa. jer kidev antantis mier saqarTvelos de-
faqto cnobamde, 1920 wlis 6 ianvars, sabWoTa ruseTma
saqarTvelos demokratiul respublikas a. denikinis
winaaRmdeg samxedro xelSekrulebis dadeba SesTavaza.
saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobam,
neitralitetis momizezebiT, samxedro xelSekrulebis
dadebaze uari ganacxada, Tumca ruseTTan politikuri
urTierTobis mogvarebis mizniT molaparakebis dawyeba
mizanSewonilad miiCnia.117
inglisis mzadebas baqo-baTumis navTobsadenis
dasacavad praqtikuli Sedegebi ar mohyolia. sabWoTa
ruseTma ki ar daayovna da TurqeTTan winaswari
SeTanxmebis Semdeg 1920 wlis 28 aprils wiTelma
armiam baqo daikava. azerbaijanis damoukidebelma
saxelmwifom arseboba Sewyvita. es antantis politikis
seriozul marcxs moaswavebda.118
saqarTvelos demokratiuli respublikis
mTavroba darwmunda, rom antantis dapirebis imedad
darCena saxifaTo iyo. aucilebeli gaxda sabWoTa
ruseTTan politikuri urTierTobis mogvareba, rasac,
pirvel rigSi, ruseTis mier saqarTvelos
damoukideblobis aRiareba unda mohyoloda.119
117 iqve, gv. 151. 118 iqve, gv. 151. 119 iqve, gv. 151.
107
saqarTvelos demokratiuli respublika,
sabWoTa ruseTTan molaparakebas rom iwyebda, ori
miznis miRwevas cdilobda: pirveli. Tu samxreT
kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) antantis poziciebi
Sesustdeboda, saqarTvelos prodasavluri
orientaciiT gaRizianebul ruseTTan Cvens qveyanas
urTierTobis mogvareba aRar gauWirdeboda da
samxedro dapirispirebis (omis) Tavidan acilebasac
SeZlebda; meore. Tu am xelSekrulebiT sabWoTa
ruseTi saqarTvelos damoukideblobas cnobda, amas
gadamwyveti mniSvneloba eqneboda msoflios qveynebis
mier saqarTvelos demokratiuli respublikis de-iure
aRiarebisaTvis.120
garda zemoT aRniSnulisa, saqarTvelo-
ruseTis xelSekrulebis dadeba ganapiroba kidev erTma
faqtorma. parizis konferenciaze (gaixsna 1919 wlis
ianvarSi) saqarTvelos damoukideblobis de-iure
aRiareba ar Sedga. antantis qveynebma (inglisma,
safrangeTma) saqarTvelos delegacias pirdapir
ganucxades, rom saqarTvelos de-iure cnoba
SesaZlebeli gaxdeboda mas Semdeg, rac sabWoTa
ruseTi de-iure scnobda saqarTvelos
damoukideblobas. saqarTvelos delegacias aseve
ganucxades, rom parizis konferencias SeeZlo
saqarTvelos mxolod de-faqto cnoba. amrigad,
sabWoTa ruseTTan molaparakebaze saqarTvelos
120 iqve, gv. 151-152.
108
demokratiul respublikas ubiZga parizis sazavo
konferenciam. gamomdinare zemoT Tqmulidan mcdaria
mosazreba imis Taobaze, rom TiTqos saqarTvelos
demokratiuli respublikis mTavroba ruseTTan
xelSekrulebis dadebiT omis Tavidan acilebas
eswrafoda. saqarTvelos demokratiuli respublikis
mTavrobaSi kargad esmodaT, rom xelSekruleba
saqarTvelos ruseTis agresiisagan ver daicavda,
xelSekruleba, rogorc aRvniSneT, aucilebeli iyo
evropis qveynebis mier saqarTvelos damoukideblobis
de-iure aRiarebisaTvis.121
sabWoTa ruseTis politikuri xelmZRvanelobis
nawili mxars uWerda azerbaijanis Semdeg saqarTvelos
dapyrobas. miuxedavad amisa, v. leninma CaTvala, rom
Seqmnil viTarebaSi omi saqarTvelosTan saxifaTo
iqneboda. arc sagareo da arc saSinao viTareba
omisaTvis xelsayreli ar iyo. oms saqarTvelos
winaaRmdeg SeiZleboda antantasTan da, kerZod,
inglisTan urTierTobis gamwvaveba mohyoloda.
gamoricxuli arc omis dawyeba iyo. anton denikinis
moxaliseTa armiis damarcxebis miuxedavad, samoqalaqo
omi ruseTSi kvlav grZeldeboda. 1920 wlis martSi
samxreT ruseTSi darCenil moxaliseTa armias
saTaveSi Caudga generali petre vrangeli. wiTelma
armiam p. vrangelis armiis yirimis naxevarkunZulze
Sekaveba ver SeZlo. p. vrangelis pirvelma warmatebebma
121 iqve, gv. 152
109
samxreT ruseTSi kvlav seriozuli safrTxe Seuqmna
sabWoTa wyobilebas. daZabuli viTarebiT isargebla
poloneTma. 1920 wlis 17 aprils poloneTis armiam
kievze Seteva wamoiwyo. polonelebTan erTad sabWoTa
ruseTis winaaRmdeg omSi Caeba ukrainis direqtoriis
armia simon petluras sardlobiT. ukrainaSi
ganlagebuli wiTeli armiis nawilebi md. dneprisaken
ixevdnen. 6 maiss polonelebma kievi daikaves da
brZolebi dnepris marcxena napirze gadaitanes.
sabWoTa ruseTs sabolood poloneTis armiis
damarcxeba ar gauWirdeboda, magram moskovs aSinebda
poloneTisadmi antantis samxedro-politikuri
mxardaWera, romlis masStabebis amocnoba imxanad
SeuZlebeli iyo. aseT viTarebaSi sabWoTa ruseTi
iZulebuli gaxda saqarTvelos demokratiul
respublikasTan molaparakebas dasTanxmeboda da
droebiT uari eTqva samxreT kavkasiaSi dapyrobiTi
omis gagrZelebaze. 122
saqarTvelosa da ruseTs Soris miRweuli
SeTanxmebis safuZvelze or qveyanas Soris
molaparakebebi moskovSi daiwyo. saqarTvelos
demokratiuli respublikis saxeliT molaparakebas
awarmoebda damfuZnebeli krebis wevri grigol
urataZe, xolo ruseTis sabWoTa federaciuli
socialisturi respublikis saxeliT _ sagareo saqmeTa
saxalxo komisris, giorgi CiCerinis, moadgile lev
122 iqve, gv. 153.
110
karaxani (karaxaniani). grigol urataZe moskovSi 1920
wlis aprilis bolos Cavida da winaswari
konsultaciebis Semdeg 1920 wlis 28 aprils
oficialuri molaparakebac daiwyo. 6 maiss
molaparakeba damTavrda, xolo 7 maiss grigol
urataZem da lev karaxanma xeli moaweres
xelSekrulebas. 123
saqarTvelo-ruseTis molaparakeba moskovSi
daiwyo im dros, roca samxreT kavkasiaSi
(amierkavkasiaSi) didi qveynebis (inglisis, osmaleTis,
ruseTis) interesebi gamijnuli ar iyo. antantasa da
pirvel msoflio omSi damarcxebul TurqeTs Soris
dadebuli mudrosis zaviT (1918 wlis oqtomberi)
samxreT kavkasia (amierkavkasia) inglisis saokupacio
zonad gamocxadda. saqarTvelos demokratiuli
respublikis teritoriaze inglisis jarebi 1918 wlis
dekembridan ganlagdnen da imTaviTve aqtiurad daiwyes
Careva rogorc saqarTvelos, ise somxeTisa da
azerbaijanis saSinao saqmeebSi. anton denikinis
moxaliseTa armiis damarcxebis Semdeg ruseTma arad
Caagdo mudrosis zavis pirobebi da 1920 wlis aprilis
bolos azerbaijani daipyro. ruseTis SeWras
azerbaijanSi win ar aRudga mudrosis zaviT
ukmayofilo osmaleTi. azerbaijanis daTmobis
sanacvlod osmaleTma ruseTisagan antantis
123Gguram SaraZe, giorgi SaraZe. istoriuli relikviebis dabruneba. 1918-1921. Tbilisi, 2001, gv. 74-106.
111
winaaRmdeg mosalodnel omSi Tanadgomis garantia
miiRo. gamoricxuli ar iyo, rom antantis winaaRmdeg
mxardaWeris sanacvlod osmaleTs ruseTisaTvis
saqarTveloc daeTmo. gasarkvevi iyo mxolod inglisis
pozicia. inglisis pozicia ki manamde ar gairkveoda,
sanam ar damTavrdeboda omi general petre vrangelis
armiasa da wiTel armias Soris, sanam ar
gamoikveTeboda gamarjvebuli ruseT-poloneTis omSi.
124
saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis
xelSekruleba Sedgeba preambulisa da Teqvsmeti
muxlisagan. xelSekrulebaze xelmoweris dResve, 1920
wlis 7 maiss, g. urataZem da l. karaxanma xeli
moaweres dokuments _ “Особое секретное дополнение к
договору между Россией и Грузией”, romelic ori
muxlisagan Sedgeboda. ramdenime dRis Semdeg, 1920
wlis 12 maiss, xelmowerili iqna kidev erTi dokumenti
_ “Дополнительное соглашение к мирному договору между
Россией и Грузией от 7 мая 1920 года”, romelic
preambulisa da sami muxlisagan Sedgeboda. orive
dokumenti 1920 wlis 7 maisis xelSekrulebis
ganuyofel nawilad iqna gamocxadebuli.125 amrigad,
1920 wlis 7 maisis xelSekruleba orive damatebasTan
erTad Sedgeba ocdaerTi muxlisagan. samive dokuments
124 v. guruli. saqarTvelo da ruseTi. mfarvelobidan aneqsiamde. Tbilisi, 2010, gv. 152-154. 125 Gguram SaraZe, giorgi SaraZe. istoriuli relikviebis dabruneba. 1918-1921. Tbilisi, 2001, gv. 107-121.
112
g. urataZem da l. karaxanma xeli cal-calke
moaweres.126
saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebis pirveli
muxli uaRresad mniSvnelovani iyo saqarTvelos
demokratiuli respublikisaTvis, qveynis saerTaSoriso
aRiarebisaTvis. xelSekrulebaSi aRniSnulia: “Россия
безоговорочно признает независимость и самостоятельность
Грузинского Государства и отказывается доброволно от всяких
суверенных прав, кои принадлежали России в отношении к
грузинскому народу и земле”.127 ra Sefaruli miznebic
unda hqonoda xelSekrulebis dadebis momentSi
ruseTs, yovelive amis aRiareba mainc qarTuli
diplomatiis did gamarjvebad unda miviCnioT.
qarTuli diplomatiis udavo warmatebad
aRiqmeba aseve xelSekrulebis meore muxlic: “Россия
обязуется отказаться от всякого рода вмешательства во
внутренние дела Грузии”.128
molaparakebis procesSi ruseTs saqarTvelos
mimarT mniSvnelovani teritoriuli pretenziebi ar
wamouyenebia. saxelmwifo sazRvari ruseTsa da
saqarTvelos Soris xelSekrulebis mesame muxlis
pirveli paragrafiT ase ganisazRvra: “Государственная
граница между Грузией и Россией проходит от Черного моря по
реке Псоу до горы Ахахча, через гору Ахахча и гору Аганета и
126 iqve, gv. 107-121. 127 iqve, gv. 111. 128 iqve, gv.112.
113
по северной границе бывших губерний Черноморской,
Кутаисской и Тифлисской до Закатальского округа и по
восточной границе этого округа до границы с Армений”.129
Tu zogadad SevafasebT, xelSekrulebis mesame
muxli, kerZod, misi meore, mesame da meoTxe
paragrafebi saqarTvelosaTvis garkveul safrTxes
Seicavda. kerZod, mesame muxlis meore punqtiT
saqarTvelos ekrZaleboda kavkasionis
gadasasvlelebis gamagreba: “Все перевалы на означенной
пограничной линии до первого января тысяча деватьсот
двадцать второго года признаются нейтральными. Они не
могут быть занимаемы войсками ни одной из обеих
договаривающихся сторон и не могут быть ни одной из них
укрепляемы”.130 kavkasionis gadasasvlelebidan yvelaze
mniSvnelovanis _ darialisa da mamisonis –
gadasasvlelebis Sesaxeb xelSekrulebis mesame
muxlis mesame punqtSi aRniSnuli iyo: “На Дарьяльском
перевале указанная в пункте 2 настоящей статьи
нейтрализация будет распространена на протяжении перевала
от Балты до Коби, на Мамисонском перевале от Зарамага до
Они, а на всех прочих перевалах на пятиверстие в обе стороны
от пункта прохождения границы расстояния”.131 rogorc
vxedavT, xelSekrulebis mesame muxlis meore da mesame
punqtebis wyalobiT ruseTTan omis SemTxvevaSi
saqarTvelo Zalze mZime mdgomareobaSi aRmoCndeboda _
129 iqve, gv. 112. 130 iqve, gv. 112. 131 iqve, gv. 112.
114
ruseTis armia kavkasionis gadasasvlelebs, maT Soris
strategiulad arsebiTi daniSnulebis mqoneT, advilad
gadmolaxavda.
xelSekrulebis mesame muxlis meoTxe punqti
garkveulwilad aqarwylebda imave muxlis pirvel
punqts ruseTsa da saqarTvelos Soris saxelmwifo
sazRvris dadgenis Taobaze. meoTxe punqti ruseTsa da
saqarTvelos Soris saxelmwifo sazRvris gavlebis
mizniT Sereuli komisiis Seqmnas iTvaliswinebda:
“Точное проведение государственной границы между обоеми
договаривающимися сторонами будет произведено особой
смешанной пограничной комиссией с одинаковым числом
членов от обеих сторон. Результаты работы этой комиссии
будут закреплены в особом договоре между обоеми
договаривающимися сторонами”.132 cxadia, ruseTi
ecdeboda saxelmwifo sazRvris dadgenis periodSi
garkveuli pretenziebi wamoeyenebina saqarTvelosaTvis
da ukan waeRo is, rac daTmo xelSekrulebis mesame
muxlis pirveli punqtiT.
saqarTvelosaTvis Zalze xelsayreli iyo
xelSekrulebis meoTxe muxli, romlis pirveli
punqtis ZaliTac “Россия обязуется признать безусловно
входящими в состав Грузинского государства, кроме
отходящих к Грузии в силу пункта I статьи III настоящего
договора частей Черноморской губернии, нижеследеующие
губернии и области бывшей Российской Империи –
132 iqve, gv. 112.
115
Тифлисскую, Кутаисскую и Батумскую со всеми уездами и
округами, составляющими означенный губернии и области, а
также округа Закатальский и Сухумский”.133 ZirZveli
qarTuli teritoria, War-belaqani (saingilo), igive
zaqaTalis okrugi, saqarTvelos kuTvnil teritoriad
cxaddeboda, rasac sabWoTa azerbaijanis mxridan
sastiki protesti mohyva.
aranakleb mniSvnelovani iyo meoTxe muxlis
meore paragrafic, romelic samxreT kavkasiis
teritoriis xarjze saqarTvelos teritoriis gazrdis
SesaZleblobas iZleoda. kerZod, meoTxe muxlis meore
punqtSi aRniSnuli iyo: “Впоследствии, по мере выяснения
взаимоотношений между Грузией и другими кроме России
государственными образованиями, существующими или
имеющими создаться и сопредельными с Грузией по другим
границам, чем та, которая описана в предшествующей статье
III настоящего договора, Россия выражает готовность признать
входящими в состав Грузии те или иные части бывшего
Кавказского Наместника, которые отойдут к ней на основании
заключенных с этими образованиями договоров”.134
Zalze araxelsayreli, saSinlad mZime iyo
saqarTvelosaTvis xelSekrulebis mexuTe muxli,
romeliT aTi punqtisagan Sedgeboda. mexuTe muxli
saqarTvelos avaldebulebda: 1) saqarTvelos
demokratiuli respublikis mTavrobas dauyovnebliv
133 iqve, gv. 113. 134 iqve, gv. 113-114.
116
unda daepatimrebina da sakoncentracio banakebSi
moeTavsebina xelSekrulebis dadebis momentisaTvis
saqarTvelos teritoriaze myofi sabWoTa ruseTis
mTavrobisamdi mtrulad ganwyobili da ruseTSi
arsebuli xelisuflebis damxobis mosurne samxedro
da samxedro-sazRvao nawilebi, aseve im politikur da
samxedro ZalTa warmomadgenlebi, romlebic Tavs
acxadebdnen ruseTis mTavrobad, an ruseTis romelime
nawilis mTavrobad; 2) saqarTvelos demokratiuli
respublikis mTavrobas dauyovnebliv unda
ganeiaraRebina saqarTvelos navsadgurebSi myofi
sabWoTa ruseTis mTavrobisadmi mtrulad ganwyobili
samxedro da politikur ZalTa kuTvnili gemebi, xolo
ekipaJis wevrebi sakoncentracio banakebSi
moeTavsebina; 3) saqarTvelos demokratiuli
respublikis mTavrobas dauyovnebliv, yovelgvari
pirobis gareSe unda gadaeca ruseTisaTvis
saqaTrvelos teritoriaze ganiaraRebuli sabWoTa
ruseTisadmi mtrulad ganwyobili samxedro da
politikur ZalTa mTeli qoneba, maT Soris samxedro
qonebac (samxedro gemebi, artileria, aviacia da sxv.);
4) ruseTi pirobas debda, rom sikvdiliT ar dasjida
saqaTrvelos demokratiuli respublikis mTavrobis
mier ruseTisaTvis gadacemul pirebs; 5) saqarTvelos
xelisuflebas qveynis teritoriidan unda gaeZevebina
yvela saxis samxedro SenaerTi, romelic ar Sedioda
qarTuli jaris SemadgenlobaSi; 6) saqarTvelos
117
demokratiuli respublikis mTavrobas momavalSic ar
unda daeSva Tavisi qveynis teritoriaze iseTi
samxedro SenaerTebis arseboba, romlebic ar
Sediodnen qarTul jarSi; 7) saqarTvelos
demokratiuli respublikis mTavrobas qarTul jarSi
ar unda mieRo, maT Soris moxalisedac, saqarTvelos
teritoriaze arsebuli da sabWoTa ruseTisadmi
mtrulad ganwyobili samxedro SenaerTebSi momsaxure
pirebi, radgan isini erovnebiT qarTvelebi ar iyvnen; 8)
saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas
Tavisi qveynis teritoriaze ar unda gaeCerebina iseTi
Zalebi, romlebic miznad isaxavdnen sabWoTa ruseTSi
arsebuli wyobilebis damxobas. amasTan erTad, am
ZalebisaTvis ar unda mieca ufleba, saqarTvelos
teritoria gamoeyenebinaT im tvirTis gadasatanad,
romelic ruseTTan omSi iqneboda gamoyenebuli; 9) is
jgufebi da pirebi, romlebic ar Seasrulebdnen merve
punqtiT gansazRvrul pirobebs, saqarTvelos
demokratiuli respublikis mTavrobas unda
daepatimrebina; 10) mexuTe muxlis mexuTe punqtis
Sesruleba saqarTvelos demokratiuli respublikis
mTavrobas unda daewyo dauyovnebliv da rac SeiZleba
male daesrulebina.135
xelSekrulebis mexuTe muxli, garda imisa, rom
uxeSad Telavda fexqveS qveynis suverenitets,
saqarTvelos mTavrobas aiZulebda Tavisi qveynis
135 iqve, gv. 115.
118
teritoriaze farTomasStabiani sadamsjelo
RonisZiebani gaetarebina.
im uzarmazari valdebulebebis sanacvlod,
rac xelSekrulebis mexuTe muxlma saqarTvelos
daakisra, ruseTi meeqvse muxliT Zalze zogad
valdebulebas kisrulobda: “Россия обязуется не
допускать на своей территории пребывания и деятельность
всякого рода групп и организаций, претендующих на роль
правительства Грузии или части ее, а также всякого рода групп
и организаций, имеющих свеой целью низвержение
правительства Грузии. Россия обязуется оказать все свое
влияние из союзные ей государства с целью недопушения на их
территории указанных в настоящей статье групп и
организаций”.136
xelSekrulebis mecxre muxli exeboda
moqalaqeobis sakiTxs. mecxre muxlis pirvel punqtSi
aRniSnuli iyo: “Лица грузинского происхождения,
проживающие на территории России и достигшие
восемнадцати лет от роду, вправе оптировать Грузинское
гражданство. Равным образом лица негрузинского
происхождения, проживающие на территории Грузии и
достигшие указанного возраста, вправе оптировать российское
гражданство”.137
xelSekrulebis meaTe muxli ukve aSkarad
xelyofda saqarTvelos demokratiuli respublikis
136 iqve, gv. 116. 137 iqve, gv. 116.
119
suverenitets da saqarTvelos ayenebda metad mZime
mdgomareobaSi. kerZod, meaTe muxli ase gamoiyureboda:
“Грузия обязуется освободить от наказания и от
дальнейшего преследования, судебного или
административного, всех лиц, подвергшихся на территории
Грузии таковому преследованию за деяния, совершенные в
пользу Российской Социалистической Федеративной
Советской Республики или в пользу Коммунистической
партии.
Прим.: “Грузия обязуется немедленно осовободить
лиц, находящихся в тюремном заключении за деяния
указанного выше рода”.138 xelSekrulebis meaTe muxli
praqtikulad Zaladakargulad acxadebda
xelSekrulebis meore muxls, romlis ZaliTac ruseTi
pirobas debda, rom ar Caereoda saqarTvelos saSinao
saqmeebSi.
xelSekrulebis meTormete muxli or qveyanas
Soris ekonomikur urTierTobebs exeboda da
TavisTavad xelsayreli iyo saqarTvelosaTvis:
“1. Обе договаривающиеся стороны в основу
торговых взаимоотношений кладут принцип наибольшего
благоприятствования.
2. Товары, идущие из или по назначению одной из
договаривающихся сторон не должны облагаться другой
138 iqve, gv. 117.
120
стороной никакими транзимтными пошлинами или
сборами”.139
xelSekrulebis meToTxmete muxlis ZaliT
saqarTvelosa da ruseTs Soris umokles vadaSi unda
damyarebuliyo diplomatiuri da sakonsulo
urTierToba.
xelSekrulebis meTxuTmete muxli
iTvliswinebda ormxrivi komisiis Seqmnas, romlis
kompetenciaSi Sedioda:
“1. Составление торгового договора и иных
соглашений экономического характера.
2. Разрешение вопросов относительно выдела из
бывших центральных учреждений архивов и делопроизводства
судебных и административных депозитов и актов гражданского
состояния.
3. Определение вопроса о порядке пользования,
владения и распоряжения нефтепроводом Батум-Баку, в той
части его, которая в силу статьи IV настоящего договора будет
находиться на территории Грузии. Вопрос этот будет закреплен
затем путем особого соглашения между обеими
договаривающимися сторонами”.140
saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis
xelSekruleba, rogorc meTeqvsmete muxlSi iyo
aRniSnuli, ZalaSi Sedioda xelmoweris dRidan da
ratifikacias ar saWiroebda. cxadia, am muxliT
139 iqve, gv. 118. 140 iqve, gv. 118.
121
ruseTi Tavs izRvevda, radgan xelSekrulebis
ratifikacias saqarTvelos damfuZnebel krebaSi
SeiZleboda didi vnebaTaRelva mohyoloda. 141
1920 wlis 7 maissve g. urataZem da l. karaxanma
xeli moaweres xelSekrulebis saidumlo damatebas,
romelic ori muxlisagan Sedgeboda. saidumlo
damatebis pirveli muxli kidev erTxel Telavda
fexqveS saqarTvelos demokratiuli respublikis
suverenitets. pirveli muxli ase iyo Camoyalibebuli:
“Грузия обязуется признать за находящимися на
территории Грузии коммунистическими организациями право
свободного существования и деятельности, в частности, право
свободного устройства собраний и право свободного
издательства (в том числе органов печати).
Вовсяком случае не могут быть принимаемы никакие
репрессии ни против частных лиц, как судебные, так и
административные, вытекающие лишь из публичной
пропаганды и агитации за коммунистическую программу или
деятельности лиц и организаций, основанных на
коммунистической программе”.142 saidumlo damatebis
meore muxli am damatebas ZiriTadi xelSekrulebis
ganuyofel nawilad acxadebda.
saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis
xelSekrulebis saidumlo damateba xelyofda
saqarTvelos suverenitets, qveyanaSi akanonebda
141 iqve, gv. 118. 142 iqve, gv. 121.
122
ruseTis mexuTe kolonas da mas saqarTvelos
saxelmwifos winaaRmdeg legaluri ZirgamomTxreli
saqmianobis warmoebis uflebas aZlevda. es ufleba
ruseTis mexuTe kolonam kargad gamoiyena da
yvelaferi gaakeTa imisaTvis, rom ruseTs saqarTvelo
advilad daepyro.
1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis
xelSekrulebis saidumlo damatebac ZalaSi
ratifikaciis gareSe Sedioda xelmoweris momentidan.
igi saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis ZiriTadi
xelSekrulebis ganuyofeli nawili iyo. 143
1920 wlis 12 maiss g. urataZisa da l. karaxanis
mier xelmowerili damatebiTi SeTanxmeba miznad
isaxavda saqarTvelo-azerbaijanis saxelmwifo
sazRvris dadgenas. damatebiTi SeTanxmebis pirvel
muxlSi aRniSnuli iyo: “Вопрос о спорных местностях на
границе между Грузией и Азербаиджаном и в Закатальском
округе передается на разрешение смешанной Комиссии,
образуемой из представителей Правительств Азербайджана и
Грузии в равном количестве, под председетельством
представителя Р.С.Ф.С.Р. Все решения этой Комиссии будут
признаваться для себя обязательными Правительствами
Азербайджана и Грузии”.144 cxadia, Sereuli komisiis
muSaobis periodSi sabWoTa ruseTi sabWoTa
azerbaijans dauWerda mxars da sasazRvro xazic
143 iqve, gv. 119-120. 144 iqve, gv. 119.
123
azerbaijanis sasargeblod dadgindeboda. sabWoTa
ruseTs rom aseTi survili ar hqonoda, maSin 1920
wlis 12 maiss damatebiT SeTanxmebas xeli arc
moewereboda, radgan ZiriTadi xelSekrulebis meoTxe
muxliT zaqaTalis okrugi (saingilo) sabWoTa ruseTma
saqarTvelos teritoriad cno da am sakiTxis
xelaxali ganxilva saWiro aRar iyo. aseTi daskvnis
gakeTebis uflebas gvaZlevs is, rom 12 maisis
damatebiTi SeTanxmeba azerbaijanis protestis Semdeg
gaformda. sul male, sabWoTa ruseTis mier
saqarTvelos dapyrobisTanave (1921 wels), zaqaTalis
okrugi (saingilo) moskovis moTxovniT azerbaijans
gadaeca.
amrigad, saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7
maisis xelSekruleba, 7 maisis saidumlo damatebiTi
da 12 maisis damatebiTi SeTanxmebiT ar SeiZleba
erTmniSvnelovnad Sefasdes. xelSekrulebis
mniSvnelobas gansazRvravda ori momenti:
pirveli. ruseTis mier saqarTvelos
demokratiuli respublikis de-faqto da de-iure cnoba
iyo uaRresad didi mniSvnelobis movlena da xels
uwyobda saqarTvelos damoukideblobis saerTaSoriso
aRiarebas;
meore. xelSekruleba ruseTs saSualebas
aZlevda: 1) saqarTvelos demokratiul respublikasTan
omis SemTxvevaSi didi winaaRmdegobis gareSe
gadaelaxa kavkasionis uReltexilebi da moepovebina
124
strategiuli upiratesoba. igive upiratesobiT ver
isargeblebda saqarTvelo, radgan igi ruseTis
dasapyrobad ar emzadeboda da, rac mTavaria, arc
amisi SesaZlebloba gaaCnda; 2) saqarTvelos
demokratiul respublikasTan omis SemTxvevaSi
aqtiurad gamoeyenebina mexuTe kolona, romlis
xelSeuxeblobis garantias xelSekruleba iZleoda.
1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis
xelSekrulebas saqarTvelosaTvis hqonda kidev erTi
gansakuTrebuli mniSvneloba. Tu ruseTi saqarTvelos
daipyrobda, mis mierve de-faqto da de-iure cnobili
qveynis dapyrobiT samomavlod saerTaSoriso
asparezze bevr uxerxulobas Seiqmnida, xolo
saqarTvelos damoukideblobis aRdgenisaTvis
brZolaSi es dokumenti Zlieri samarTlebrivi
argumenti iqneboda.
125
Tavi III. yarsis xelSekruleba
(1921 wlis 13 oqtomberi)
saqarTvelos demokratiuli respublika sabWoTa
ruseTis pirispir marto darCa. es ukve cxali Seiqmna
1920 wlis miwurulisa da 1921 wlis damdegs. 1921 wlis
11-12 Tebervals RamiT daiwyo sabWoTa ruseTis agresia
saqarTvelos demokratiuli respublikis winaaRmdeg. 25
Tebervals ruseTis me-11 wiTelma armiam Tbilisi
daikava. manamde saqarTvelos demokratiuli
respublikis damfuZnebeli kreba da mTavroba baTumSi
gadavida. saqarTvelo-ruseTis omis paralelurad
moskovSi mimdinareobda sabWoTa ruseTisa da
osmaleTis molaparakeba, rac 1921 wlis 16 marts
dadebuli xelSekrulebiT dasrulda. sabWoTa
ruseTisa da osmaleTis molaparakebas ori principuli
SeTanxmeba daedo safuZvlad. pirveli. osmaleTi uars
ambobda samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) yovelgvar
teritoriul pretenziaze; meore. ruseTi aRar iTxovda,
rom osmaleTs Crdilo-aRmosavleTi sazRvari
126
berlinis kongresis (1878 w.) mier dadgenil sasazRvro
xazamde gadaewia.145
saqarTvelos demokratiuli respublikis
delegacia moskovis molaparakebebSi ar monawileobda.
miuxedavad amisa, 1921 wlis 16 martis ruseT-osmaleTis
moskovis xelSekrulebis pirvel muxlSi osmaleTis
Crdilo-aRmosavleT sazRvris Sesaxeb aRniSnuli iyo:
“Северо–восточная граница Турции определяется: линией,
которая начинаясь у деревни Сарп, расположенной на Черном
море, проходит через гору Хедисмта, линией водораздела горы
Шавшет – горы Канны–даг, она следует затем по северной
административной границе Ардаганского и Карсского
санджаков...”146 es ki imas niSnavda, rom saqarTvelos
demokratiuli respublikis mTavrobis Tanxmobis
gareSe, romelic 1921 wlis 17 martis saRamomde
baTumSi, e. i. qveynis teritoriaze, imyofeboda, ruseTma
1921 wlis 16 martis moskovis xelSekrulebiT
saqarTvelos istoriuli teritoriis nawili
osmaleTis teritoriad aRiara.
ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis
xelSekruleba sxva mxrivac Seexo saqarTvelos.
xelSekrulebis meore muxlSi aRniSnulia:
“Турция соглашается уступить Грузии сюзеренитет
над портом и городом Батумом и территорией, лежащей к
северу от границы, указанной в статье первой нынешнего
145 v. guruli. saqarTvelo da ruseTi. mfarvelobidan
aneqsiamde. Tbilisi, 2010, gv. 167 146 Документы внешней политике СССР. Том 3. Москва. 1959, стр. 598.
127
Договора, и составлявшей часть Батумского округа, при
условии, что
1) население местностей, указанных в настоящей
статье, будет пользоваться широкой местной автономией в
административном отношении, обеспечивающей каждой
общине ее культурные и религиозные права, и население будет
иметь возможность установить земельный закон,
соответствующий его пожеланиям.
2) Турции будут обеспечен свободный транзит всяких
товаров, отправляемых в Турцию или из нее, через Батумский
порт, безпошлинно, без учинения каких–либо задержек и без
обложения их какими бы то ни было сборами, с
предоставлением Турции права пользоваться Батумским
портов без звимания за то специальных сборов”.147
1921 wlis 16 martis moskovis xelSekrulebis
ratifikacia sabWoTa ruseTma 1921 wlis 20 ivliss
moaxdina, xolo osmaleTma _ 1921 wlis 31 ivliss.
saratifikacio sigelebis gacvla Sedga q. yarsSi 1921
wlis 22 seqtembers.
1921 wlis martisaTvis saqarTvelo,
azerbaijani da somxeTi ruseTis mier iyo
okupirebuli, Tumca formaluri TvalsazrisiT samive
qveyana damoukidebel, suverenul saxelmwifos
warmoadgenda. jer-jerobiT arc amierkavkasiis
federacia da arc sabWoTa kavSiri Seqmnili ar iyo,
magram arsebobda gegma axali sabWoTa imperiis
147 iqve, gv. 598.
128
Seqmnisa. imxanad gaurkveveli iyo, axal sabWoTa
imperiaSi ra formiT Sevidodnen saqarTvelo, somxeTi
da azerbaijani. aseT viTarebaSi ruseTma gadawyvita
Tavisi poziciebis ganmtkiceba samxreT kavkasiaSi da
Tavis mTavar konkurentTan, osmaleTTan, yvela
sakiTxis mogvareba. 1921 wlis 23 seqtembers qalaq
yarsSi daiwyo osmaleTis, saqarTvelos, somxeTisa da
azerbaijanis molaparakeba. yarsis konferenciaSi
sruluflebiani mxaris saxiT monawileobda sabWoTa
ruseTi. oficialur rusul gamocemebSi 1921 wlis 13
oqtombers yarsSi dadebuli xelSekruleba asea
dasaTaurebuli: “Договор о дружбе между Армянской ССР,
Азербайджанской ССР и Грузинской ССР, с одной стороны, и
Турцией – с другой, заключенный при участии РСФСР в
Карсе”.148 xelSekrulebis preambulaSi aRniSnulia, rom
somxeTma, azerbaijanma, saqarTvelom daosmaleTma
“решили приступить к переговорам при участии Российской
Социалистической Федеративной Советской Республики”.
saqarTvelos mxridan yarsis xelSekrulebas xeli
moaweres samxedro da sazRvao saqmeTa saxalxo
komisarma Salva eliavam, sagareo saqmeTa da finansTa
saxalxo komisarma aleqsandre svaniZem, xolo sabWoTa
ruseTis mxridan _ iakob ganeckim (fiurstenbergma),
romelic imxanad sabWoTa ruseTis sagareo saqmeTa
saxalxo komisariatis kolegiis wevri iyo. osmaleTis
mxridan xelSekrulebas xeli moaweres kiazim
148 Документы внешней политике СССР. Том 4. Москва. 1960, стр. 420.
129
karabekir-faSam, veli-beim, muxtar-beim, memdux Sevket-
beim; somxeTis mxridan _ askanaz mravianma, poRos
makinzianma; azerbaijanis mxridan _ bexbud
Saxtaxtinskim.149
yarsSi dawyebul molaparakebas igive
principebi daedo safuZvlad, rac ruseT-osmaleTis
moskovis molaparakebas _ ucvleli darCa TurqeTis
Crdilo-aRmosavleTi sazRvari.
yarsis xelSekrulebis pirveli muxli
Zaladakargulad acxadebda yvela im xelSekrulebas,
romelic amierkavkasias (samxreT kavkasias) exeboda. es
ar exeboda ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis
xelSekrulebas.150 meore muxlSi ki aRniSnuli iyo, rom
saqarTvelos, somxeTsa da azerbaijans ar unda ecnoT
arcerTi xelSekruleba, romelic exeboda TurqeTs,
magram ar scnes TurqeTis mTavrobam da TurqeTis
didma erovnulma krebam. Tavis mxriv, TurqeTi
valdebulebas iRebda, ar ecno arc erTi
saerTaSoriso aqti, Tu mas ar cnobda saqarTvelo,
somxeTi da azerbaijani. 151
yarsis xelSekrulebis meoTxe muxliT
dadginda TurqeTis Crdilo-aRmosavleTi sazRvari.
kerZod, xelSekrulebaSi aRniSnulia, rom es sazRvari
“начинается у деревнии Сарп, расположенной на Черном море,
149 iqve, gv. 420-421. 150 iqve, gv. 421. 151 iqve, gv. 422.
130
проходит через гору Хедис–мта, линию водораздела горы
Шавшет – гору Канны–даг; она следует затем по старым
северным административным границам Ардаганского и
Карсского санджаков...”152
yarsis xelSekrulebis meeqvse muxli exeboda
aWaras. kerZod, es muxli ase iyo Camoyalibebuli:
“Турция соглашается уступить Грузии сюзеренитет
над городом и портом Батуми и территорией, лежащей к северу
от границы, указанной в ст. 4 настоящего Договора и
составляющей часть Батумского округа, при условии, что:
1) население местностей, указанных в настоящей
статье будет пользоваться широкой местной автономией в
административном отношении, обеспечивающей каждой
общине ее культурные и религиозные права, и население будет
иметь возможность установить в указанных местностях
земельный закон, соответствующий его пожеланиям;
2) Турции будет обеспечен свободный транзит всяких
товаров, отправляемых в Турцию или из нее, через Батумский
порт, беспошлинно, без учинения каких–либо задержек и без
обложения их каким бы то ни было сборам, с предоставлением
Турции права пользоваться Батумским портом без взимания за
то специальных сборов.
Для праведения в жизнь этой статьи будет немедленно
после подписания настоящего Договора образована Комиссия
из представителей заинтерессованных сторон”.153
152 iqve, gv. 422. 153 iqve, gv. 423.
131
xelSekrulebis meSvide muxlSi aRniSnuli
iyo, rom mxareebi SeTanxmdnen “облегчить жителям
пограничной зоны переход границы, при условии соблюдения
таможенных, полицейских и санитарных правил, которые
будут установлены по этому поводу Смешанной Комиссией”.154
rogorc vxedavT, yarsis xelSekrulebam
TiTqmis ucvlelad gaimeora ruseT-TurqeTis 1921 wlis
16 martis moskovis xelSekrulebis pirveli da meore
muxlebi.
yarsis xelSekrulebis oci muxlidan eqvi
muxli ZalaSi Sevida xelmoweris droidan (1921 wlis
13 oqtombridan), maT Soris iyo meeqvse muxli,
romelic aWaras exeboda. rac Seexeba xelSekrulebis
danarCen muxlebs, isini ZalaSi Sevidodnen
ratifikaciis Semdeg. xelSekrulebis meoce muxli
xelismomwer mxareebs avaldebulebda, rac SeiZleba
mokle droSi gaecvalaT saratifikacio sigelebi.155
yarsis xelSekrulebis saratifikacio
sigelebis gacvla Sedga erevanSi 1922 wlis 11
seqtembers.
yarsis xelSekrulebas ar hqonia saidumlo
muxlebi. xelSekrulebas daerTo sami damateba,
romelTagan arc erTi saidumlo ar yofila da samive
mravaljer iqna gamoqveynebuli. pirvel damatebaSi
dawvrilebiT aris aRwerili TurqeTis Crdilo-
154 iqve, gv. 423. 155 iqve, gv. 426.
132
aRmosavleT sazRvari, meore damatebaSi aRwerili iyo
TurqeTis sazRvari arpa-Cais zonasa da mdinare
araqsis zonaSi. mesame damateba adgenda naxWevnis
avtonomiis sazRvrebs. yarsis xelSekrulebis samive
damatebas xuTive qveynis warmomadgenlebma cal- calke
moaweres xeli.156
yarsis xelSekruleba xuT egzemplarad _
qarTul, rusul, Turqul, azerbaijanul da somxur
enebze gaformda. xelSekrulebis moqmedebis vada
gansazRvruli ar yofila.
156 iqve, gv. 428, 429.
133
sarCevi
nawili pirveli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba(1483-
1801). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Tavi I. saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri da
politikuri urTierTobebis dasawyisi . . . . . . . . . . . 4
Tavi II. saqarTvelo-ruseTis samxedro-politikuri
urTierTobis dasawyisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Tavi III. prorusuli orientaciidan proiranuli
orientaciisaken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Tavi IV. proiranuli orientaciidan prorusuli
orientaciisaken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Tavi V. saqarTvelos okupaciis warumatebeli cda . .41
Tavi VI. georgeevskis traqtati. . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Tavi VII. qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba. . . . . . . . . .75
nawili meore. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1918-
1921) Tavi I. brest-litovskis sazavo xelSekruleba
(1918 wlis 3 marti) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Tavi II. saqarTvelo-ruseTis moskovis xelSekruleba
(1920 wlis 7 maisi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Tavi III. yarsis xelSekruleba (1921 wlis
13 oqtomberi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
………………