sanayİ devrİmİnİn ardindan osmanli...

SANAY DEVRMNN ARDINDAN OSMANLI SANAYLEME HAMLELER: SANAY POLTKALARININ DNAMKLER VE

ZAAFYETLER

Ekrem ERDEM*

Z

Sanayi Devriminden nce Osmanl ekonomisi esas itibariyle tarma ve kk lekli imalat

ve ticaret sektrlerine dayal olarak belli bir refah dzeyini salayabiliyordu. Ancak, zamanla

ynetim zafiyetleri, tarmdaki dzensizlikler, savalardaki baarszlklar ve toprak kayplar sonu-

cu Osmanl ekonomisinin Bat ile rekabetini zayflatmaya balamtr. Bu durum karsnda 19.

yzyln bandan itibaren Avrupadakine benzer bir sanayi politikas benimsenmitir. Ancak,

finansman skntlar ile fiziki ve beeri sermaye birikiminin yetersizlii, kapitlasyonlar, aznlk

sermayesinin milli menfaatleri dikkate almamas, sanayi havzasnn belli blgelerde younlamas,

hkim iktisadi zihniyetin tutuculuu ve smrgeci devletlerin bu gayretleri engelleme abas,

sanayi politikalarnn yeterince baarl olamamasna yol amtr. almada, Sanayi Devriminin

Osmanl Devletinin sanayi politikalarna etkisinin aratrlmas hedeflenmitir.

Anahtar Kavramlar: Osmanl Sanayilemesi, Sanayi Devrimi, Sanayi Politikalar.

OTTOMAN INDUSTRIALIZATION ATTEMPTS FOLLOWING THE

INDUSTRIAL REVOLITION: DYNAMICS AND WEAKNESSES OF

THE INDUSTRIAL POLICIES

ABSTRACT

Ottoman economy before the Industrial Revolution mainly depended upon agriculture and

small scale manufacturing and commercial sectors which would produce a certain level of well

being but in the course of time it started weakening the Empirescompetitiveness against the West

because of administrative weaknesses, imbalances in agriculture, failures in the wars and land

losses. In these circumstances, the state accepted an industrial policy very similar to the ones in

Europe starting from the beginning of the 19th century but these policies could not be prospered

because of the financial problems, lack of physical and human capital formation, capitulations,

carelessness of the minorities in national interests, concentration of the factories in certain regions,

economic conservatism, and the obstructive efforts of the colonialist states. The study aims to

investigate the impacts of Industrial Revolution on the Ottoman States industrial policies.

Keywords: Ottoman Industrialization, Industrial Revolution, Industrial Policies.

* Prof. Dr., Erciyes niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, ktisat Blm.

Makalenin kabul tarihi: Austos 2016.

18 Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Say: 48, Temmuz-Aralk 2016 ss. 17-44

GR

Batda Sanayi Devrimi olmadan nceki asrlar boyunca geleneksel Osmanl ekonomisi esas itibariyle tarm ve belli meslek gruplarnn gerekletirdii kk lekli imalat ve ticaret sektrlerine dayanyordu. Geni corafyalara yaylm bir mparatorluk olarak blgesel apta birbirinden olduka farkl meslek erbab-nn el becerilerine dayal olarak rettii rnler ehirler ve lkeleraras byk bir corafyada mbadele imkn buluyor ve lke ekonomisine greceli bir rekabet stnl salyordu. nk, ktalararas bir pazar byklne sahip olan Os-manl Devleti, bylece farkl milletlerin ve corafyalarn igc niteliklerini esas alan mukayeseli stnlklerini kullanarak nispi bir refah dzeyini salamay baaryordu.

Ancak, zamanla ieride yaanan ynetim zafiyetleri sonucu ortaya kan i ve d kaynaklar tam olarak ynetememe durumu, tarm sisteminde yaanan dzensizlikler, savalarda grlmeye balanan baarszlklar ve toprak kayplar ile Batda ortaya kan Sanayi Devrimi, Osmanl ekonomisinin Bat ile rekabet gcn zayflatmaya balamtr. Bunu telafi edebilmek iin 19. yzyln ban-dan itibaren zellikle de Tanzimat sonras dnemde hz verilen sanayileme hamleleri ve kaynak araylar, reel sektrlerin yan sra finans sektrn de harekete geirmitir. Bu erevede yerli sanayii korumak ve gelitirmek ve bir anlamda sanayi politikalarn yrtmek zere irketleme, sanayi komisyonu kurma, uluslararas fuarlar ama ve katlma, sanayi mektepleri ama, esnaf ir-ketleri kurma ve demiryollar bata olmak zere altyap yatrmlarn hzlandrma gibi pek ok sanayi politikas arac harekete geirilmitir.

Ancak, ekonominin genelinde ve zelde de kamu maliyesinin yapsnda mevcut olan zorluklardan kaynaklanan finansman sorunlar, fiziki ve beeri ser-maye birikiminin yetersizlii nedeniyle da bamlln ileri dzeylerde olmas, Batl devletlere ve irketlere tannan zamansz ve lsz kapitlasyonlar, ieri-deki aznlk sermayesinin milli menfaatleri pek dikkate almamas, sanayi havza-snn sadece stanbul, Bursa ve zmir civarnda younlamas, devlet ve toplum nezdinde hkim olan muhafazakar iktisadi zihniyetin varl ve nihayet zamann smrgeci Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin sanayilemesini engelleme gayretleri, sanayi politikalarnn yeterince baarl olamamasnn en nemli se-bepleri olarak karmza kmaktadr.

almann amac, Sanayi Devriminin Osmanl devletinin iktisat politikala-rna ve sanayileme hamlelerine etkisinin aratrlmasdr. Bu erevede, Sanayi Devriminin hemen sonrasndan itibaren devletin sanayi politikalarnda grlen deiikliklerin sonucu olarak kamu ve zel sektr eliyle gerekletirilen yatrm-lar ve bunlarn ksa ve uzun dnemde ulatklar rekabet gc performans ve zafiyetleri incelenecektir.

I. SANAY DEVRM, KAPTALZMN DOUU VE

GELENEKSEL OSMANLI EKONOMSNN GERLEMES

Sanayi Devriminin gerekletii dnemde Osmanl mparatorluu ktada

nemli hkmranlk iddias olan ok byk bir devlet idi. Her bakmdan olduu

gibi, iktisadi alanda da hem ieriden hem de dardan ok farkl dinamiklerin

etkisi atnda idi. Dolaysyla, bu kadar geni bir corafyada hkm sren bir

devletin evresinde ortaya kan hele Sanayi Devrimi gibi hadiselerden etkilen-

19 Sanayi Devriminin Ardndan Osmanl Sanayileme Hamleleri: Sanayi Politikalarnn Dinamikleri ve Zaafiyetleri

memesi mmkn deildir. nk ngiltere meneli sanayileme hareketi dnya-

da o ana kadar geerli olan rekabet gc dinamiklerini temelinden deitiriyor-

du. Kald ki bu deiiklik, kendi teorik altyapsn (klasik iktisat) da oluturarak

iktisadi olann da tesine taan yeni bir dnya dzeni ina ediyordu. Bu ksmda,

sz konusu yeni dzenin ksa zeti ve Osmanl geleneksel ekonomisinin yapsn

(bilhassa toprak dzenini) nasl etkiledii zerinde durulacaktr. lerleyen ksm-

larda da, giderek Batnn sanayi rnleri zerinden elde ettii rekabet gc kar-

snda daha fazla refah retemeyen tarm dzeninin bozulmasndan sonra, Bat-

dakine benzer ekilde oluturulan sanayileme politikalarnn dinamikleri incele-

necektir.

A. SANAY DEVRM VE KAPTALZMN DOUU

18. yzyln ikinci yarsnda Batda ngiltere merkezli olarak ortaya kan

Sanayi Devrimi esasnda kendisinden nceki asrlar boyunca vuku bulan uzun

bir yolculuun sonucudur. Bu uzun yolculuk esnasnda ortaya kan temel kilo-

metre talar olarak unlar zikredilebilir: Ticaret ve bankaclk burjuvazisinin

oluumunu da kapsayan karmak ve i ie gemi bir sre, milletlerin ve mo-

dern devletlerin ortaya k, ticaretin dnya apnda genilemesi ve hkim bir

unsur haline gelmesi, ulatrma ve retim tekniklerindeki gelimeler, yeni retim

tarzlarnn devreye girmesi ve nihayet yeni davranlarn ve fikirlerin zuhur et-

mesi. Bu yolculuun birinci safhas Amerikann kefi ve yamalanmas olarak

kabul edilirse, ikinci safhas burjuvazinin ykselii ve kendini kabul ettirmesi

olarak belirtilebilir (Beaud, 1983: 17).

Sanayi Devrimi ile birlikte zenginlemenin yolu artk imalat yoluyla retip

serbest ticaret politikalar ve aralar ile dnyaya satmaktan geiyordu. O zama-

na kadar dnyann kymetli madenlerinin smrs ve uluslararas ticaret yoluy-

la salanan ticari sermaye birikimi yzyln ikinci yarsndan itibaren imalat

zerinden hedef ykselterek devam etmeye balamtr. Nitekim daha sonraki

yllarda dnya sanayi retiminin ve ticaretinin byme hz nceki yllara ve

dnemlere kyasla ok daha yksek dzeylerde gereklemitir. Mesela, 18.

yzyl boyunca dnya sanayi retiminin ve ticaretinin yllk ortalama byme

hzlar srasyla yzde 1,5 ve 1,1 iken; 1780-1830 dneminde yzde 2,6 ve 1,4;

1820-60 dneminde ise yzde 3,2 ve 3,8 olarak gereklemitir (Beaud, 1983:

84).

Sanayi retimindeki artn ngilterenin refah dzeyine ne lde yansd-

n anlamak iin sadece uluslararas ticaretteki payna ve gelir dzeyindeki

arta bakmak yeterli olacaktr: Buna gre, ngilterenin 1780de dnya ticare-

tindeki pay yzde 12 iken, bundan sadece 20 yl sonra yzde 33e ykselmi

(Beaud, 1983: 97), fert bana den gayri safi yurtii haslas ise, 1.100l yl-

lardan Sanayi Devriminin balangcna kadar 1.000 dolarn altnda deiirken,

1830lara gelindiinde 2.000 dolara, 1900 ylna gelindiinde ise yaklak 5.000

dolara ykselmitir (Skousen, 2001: 15).

Bat iin bu yeni retim ve zenginleme modeli sadece iktisadi hayat deil,

ayn zamanda insanln hayat tarzn da deitirmeye balamtr. Zira toplum-

sal yap daha bariz hale gelen snfsal katmanlarla tanmlanmaya balamtr.


1776 ylnda yaynlanan Adam Smithin Milletlerin Zenginlii kitab ile birlikte

bilimsel ve entellektel erevesi de olumaya balanan bu yeni ekonomik sis-

tem, yani sanayi kapitalizmi, nce ngiltere, ardndan onu takip eden dier Bat

Avrupa lkeleri iin byk bir rekabet stnl salamaya balamtr.

B. GELENEKSEL OSMANLI EKONOMSNN GERLEMES:

KAYBEDLEN SAVALAR VE TOPRAK DZENNN

BOZULMASI

O yllara kadar Kapitalizm-ncesi geleneksel retim sistemi ile byk l-

de kendi kendine yeterli bir retim ve rekabet gcne sahip olan Osmanl

ekonomisi, ard ardna ortaya kan i ve d siyasi ve iktisadi gelimelerin de

etkisiyle hzl bir gerileme eilimine girmitir. Uzun zamandan beri zaten geri-

leme evresini yaayan mparatorluk ekonomisi, tm slahat almalarna ramen

kendini yenileme konusunda baarl olamam, stelik de ayn yllara tekabl

eden pe pee ar yenilgilerle ve geri ekilmelerle sonulanan savalarla (1768-

74, 1787-92 Osmanl-Rus savalar; 1776-79 Osmanl-ran sava; 1788-91 Os-

manl-Avusturya sava ve 1798-1802 Osmanl-Fransz sava) boumak duru-

munda kalmtr. Dneminin byk devletleriyle yaplan ard arda ya da ayn

zamanda farkl cephelerde gerekleen uzun savalarn sonunda lkenin retim

sisteminin tm unsurlarnda ar kayplar yaanmtr.

Bu arada geleneksel Osmanl ekonomisini ayakta tutan ana sektr hi ku-

kusuz asrlarca kendine zg yapsn korumu olan toprak dzeni idi. Gelenek-

sel Osmanl toprak dzeni esas itibariyle ksmda toplanabilir: Miri ya da

emiri topraklar, vakf topraklar ve mlk topraklar.

Miri araziler bunlar ierisinde en byk paya sahip topraklardr. Bunlarn

mlkiyeti devlete aittir ve reayaya ekilip dikilmesi iin verilirdi. Vakf araziler,

geliri cami, klliye, imarethane, bimarhane, medrese, yol, kpr ve ilim ehline

yardm gibi hayr kurumlarna ve faaliyetlerine ayrlan topraklardr. Miri araziler

gibi, bu araziler de alnp satlamaz ve miras braklamazlar. Mlk araziler ise,

tamamen zel ahslarn mlkiyetine ait ve dierlerine nispetle olduka az mik-

tarda idi.

Zenginliin ana kayna olarak grlen topraa arlkl olarak hkim olan

devlet, zenginliin esas sahibi idi. Bu dzen sayesinde geleneksel Osmanl eko-

nomisinde doal kaynaklar atl tutulmadan mmkn olduunca retime ak

tutuluyor; bylece devlet ngrlebilir ve dzenli bir gelire sahip oluyordu. Ay-

rca, Anadolu ve Balkanlar corafyas dnda ayn etkinlikte uygulanamam

olsa da, ktaya yaylm byk bir mparatorluk ynetimi iin bu sistem h-

kmranln daha gvende kalmasna, yerel glerin ortaya kmasna frsat

vermiyordu. Bylece, lke ekonomisi ve devlet btesi doal afetlere ve kon-

jonktrel hareketlere kar epeyce dayankl oluyordu. Askeri olarak da, tmar

sahipleri arazilerinin byklne gre belli sayda sipahiyi sava iin besleme-

leri ve hazr tutmalar gerektii iin, mevcut toprak dzeni devletin askeri gc-

n her an hazr ve gl klyordu.

Nitekim, Knalzade Ali Efendinin adalet dairesi olarak bilinen teorisi bu

durumu gayet iyi aklar (Erken, 2000: 90-91): Adalettir dnya dzenini sala-


yan / dnya bir bahedir duvar devlet / devletin nizamn salayan eriattr /

eriatn uygulanmas iin mlk lazmdr / mlkn zapt edilmesi iin lazm olan

ordudur / ordunun toplanmas iin mal gereklidir / mal salayan ise reayadr /

reayay padiaha kul eden ise adalettir.

Ancak, 18. yzyldan itibaren Batda artan zel mlkiyet uygulamalar ile

Osmanl merkezi ynetiminde yaanan g kayplar neticesinde geleneksel

toprak dzeni bozulmaya balad. zellikle Balkanlarda yaayan Osmanl vatan-

dalar Bat lkelerinde yaygnlaan zel mlkiyet uygulamalarndan dorudan

etkilenmilerdir. Osmanl yneticileri de bu topraklarda hkmranlk hakknn

zarar grmemesi iin bu uygulamay zaman iinde gevetme yoluna gitmitir.

nce baz tmar sahipleri tahsisli arazileri sahiplenmeye baladlar ve merkeze

vergi dememeye baladlar. Bylece, devlet kamunun ana finansman kayna

olan arazi vergilerini kaybetmekle kar karya kalnca, nakit sknts ba gs-

termeye balad. Ardndan devlet bu arazilerin vergi toplama yetkisini iltizam

usulyle ilgili blgelerde gvenilir ahslara (mltezimlere) vermeye balad. Bu

ahslar tmar sahiplerinden daha gvenilir ve daha fazla vergi toplayacak ve

yerinde kontrol salanacak; bylece devlet daha az maliyetle daha fazla vergi

toplam olacakt. Ama zamanla merkezin hkmranlk gcnde zafiyet grdk-

e mltezimler de ellerindeki topraklara el koymaya baladlar. Yeni durumda

devletin ii daha da zora giriyordu. Zira hem kk lekli tarmsal retici gide-

rek topraktan kopuyor hem de yeni merkez-ka gler oluuyor idi.

Ne var ki, bu toprak dzeni ayn zamanda Osmanl corafyasnda tarmda

verimliliin, zel mlkiyetin, rekabet ortamnn gelimesine ve sermaye biriki-

minin olumasna, Batl anlamda bir burjuva snfnn domasna ve sanayile-

menin geliimine engel olmutur. Mslman-Trk nfusun arlkl olarak ta-

rmla itigal ettii dnldnde, uzun vadede bu sistemin bu kesimin teeb-

bs gc oluturmasna engel olduu sylenebilir. Bu itibarla, Osmanl ynetici-

leri Avrupa karsnda ayakta kalabilmenin ve onlarla rekabet edebilmenin tek

yolunun artk onlarn yapt gibi sanayilemekten getiinin farkna varmlard

ve nitekim bundan sonra bu uurda youn bir aba ierisinde olacaklardr.

II. 19. YZYIL TANZMAT NCES DNEMDE OSMANLI

SANAYLEME HAMLELER VE EKONOMK STKRAR

POLTKALARI

Osmanl yneticileri aslnda Batda gelien Sanayi Devriminin farknda idi-

ler ve buna ayak uydurabilmek iin 18. yzyln sonlarndan itibaren nispeten

lkenin ihtiyalarn ve mukayeseli stnlklerini dikkate alan pek ok sanayi-

leme hamlesine imza attlar. Ancak, gerek anlamda fabrikalarn faaliyete ge-

mesi 19. yzyln balarn bulmutur. Baka bir ifade ile, Osmanl yneticileri

Sanayi Devrimin nemini zamannda kavram olsalar da, bunu hayata geire-

bilmek iin gerekli fiziki ve beeri sermaye birikimi ve teebbs gc yeterli

olmadndan, bu projeleri yaklak olarak 30 yllk bir gecikme ile hayata gei-

rebilmilerdir. Kald ki, aada grlecei zere, bu dnemde hayata geirilen

projeler zaten snrl sayda ve lekte olup kaynak temini konusunda da fazla

alternatif bulunamamtr. En nemli kaynak, ne yazk ki tai politikalar ol-


mu, bu da ekonominin ve ynetimin dengelerini ve itibarn byk lde

sarsmtr. Baltaliman Ticaret Anlamasyla birlikte baz alanlarda ihracat

imkn genilese de, uzun vadede sanayi retimini olumlu etkilemekten uzak

kalmtr.

A. LK OSMANLI SANAYLEME HAMLELER

III. Selim ve II. Mahmut dnemlerini kapsayan bu yllardaki sanayileme

teebbslerinin znde devlet ve toplum hayatnda mnhasran da askeri alanda

balatlan yenileme (nizam- cedid) hareketinin tetikledii ve ounlukla aske-

rin kullanaca fes gibi klk-kyafet ile top ve tfek gibi silah imalatna dair bir

tr ithal ikameci sanayileme vardri. Fakat bu politikalar ve tesisler, Batda ol-

duu kadar etkin bir kaynak temini ve tedarik zinciri sistemi zerine bina edil-

medii iin srdrlememitir. Bu hamlelerden (fabrikalardan) bazlar kurulu

yllaryla birlikte aadaki gibidir (Engin, 2011: 19; Bozdemir, 2011):

Beykoz Kat Fabrikas (1804).

Beykoz Deri ve Kundura Fabrikas (1812).

Paabahe Tekel spirto Fabrikas (1822).

Eyp plik Fabrikas (1827).

slimye uha Fabrikas (1830).

Bunlara ilave olarak, sanayilemenin nemini kavram olan baz devlet

adamlar ngilterede balam olan Sanayi Devrimini o kadar yakndan takip

ediyorlard ki, stanbulun Avrupa yakasnda Marmara denizine sahil olan Yedi-

kuleden balayarak, Zeytinburnu, Bakrky, Yeilky ve Kkekmeceye

kadar geni bir alana yaylan sanayi parklar ya da kompleksleri kurulmak sure-

tiyle, bir tr Trk Manchesteri, Leedsi, Birmingham ve Sheffield oluturul-

mak istenmitir (Clark, 1974: 67-68). Hatta kuzey-dou Marmara sahillerine

yaylm bu tesislerde ngilteredeki sanayi blgelerindeki retim kompozisyo-

nuna genel olarak benzer bir ekilde demir ve ona bal rnler ile ynl ve

pamuklu kuma dokumas yaplyor idi. Biraz ileride tekrar deinilecei zere,

bu yzyln, hatta mparatorluun sonuna kadar bu trden sanayileme hamleleri

youn bir ekilde devam etmitir.

B. STKRAR POLTKALARI VE KAYNAK ARAYILARI

19. yzyln ilk yarsnda da savalar, i siyasi sorunlar ve slahat hareketle-

ri ve ekonomik skntlar devam etmitir. zellikle Yenieri Ocann kaldrl-

mas, Yunanistan ve Msrdaki ayrlk hareketler devletin i ve d siyasi ve

ekonomik dengelerini bir hayli bozmutur. Osmanl Ynetimi bozulan ekonomik

dengeleri dzeltebilmek iin baz ekonomik tedbirlere (hatta tavizlere) mracaat

etmitir.

Bunlardan en geleneksel olan parann tai edilmesidir. Bilhassa 1809-31

yllar arasnda ok sk mracaat edilen tailer adeta paray pul etmiti. Nite-

kim 1808de 5,9 gram olan Osmanl kuruunun gm ierii, 1831e gelindi-

inde 0,5 grama gerilemiti (Erdem, 2006: 18). Tailerin neticesinde; parann

satn alma gc dm, enflasyon oran ykselmi, vergi gelirleri azaldndan


dolay bte aklar artm, i borlanma maliyetleri artm ve servisi ok zor

hale gelmitir.

Bilindii zere, Osmanl Devleti ngiltere ile 16 Austos 1838 tarihinde

Baltaliman Ticaret Anlamasn imzalamtr. Yaplan bu anlama ile Osmanl

Devleti aslnda kendi tayin ettii Msr Valisi Mehmet Ali Paann isyann

bastrabilmek, dolaysyla topraklarnn paralanmamasna karlk ngiliz H-

kmetine ar tavizler vermek durumunda kalmtr. Zira bu anlamayla birlikte,

ngiliz tccar artk en fazla msaadeye mazhar tccar vasfn kazanyor, bylece

yerli tccarla ayn haklara sahip oluyor idi. Takip eden birka yl iinde dier

baz Avrupa lkeleri ile de benzer anlamalar yaplmt. Ancak, sz konusu

anlamann ayn zamanda Osmanl ekonomisine d ticaret zerinden ksmi bir

alm salad da sylenebilir. Zira bu anlamann baz Avrupa lkeleri ile

uygulanan serbest d ticaret politikas dneminde (1840-1870) nispeten muka-

yeseli stnlklere sahip olunan tarmsal gda fiyatlar nedeniyle Osmanl bte-

sine bir miktar katk salad bilinmektedir.

Nitekim 1838 ylnda toplam ihracat ve ithalat deerleri srasyla 4,4 ve 6,2

milyon ngiliz Sterlini iken, 1870de srasyla 17,4 ve 22,5 milyon Sterline yk-

selmitir. Osmanlnn Avrupa ile olan d ticaret hacmi 1780-1830 dneminde

yllk ortalama yzde 1,5 byrken, bu yllardan sonra yzde 5in zerinde b-

ymeye balamtr. Osmanl Devletinin sanayilemi lkelerle olan d ticareti-

nin zellikle anlamay takip eden ilk 15 ylda ok hzl byd (sabit fiyatlar-

la ihracatn yzde 6,5, ithalatn ise yzde 8,3) bilinmektedir (Pamuk, 1995: 25,

31).

Ne var ki, dnemin Osmanl yneticilerinin iyi niyetle Msr kaybetme-

mek uruna aldklar bu karar takip eden yllarda zaten sanayi devrimine yete-

rince ayak uyduramam, uluslararas pazarlarda mukayeseli stnlklerini ko-

rumakta hayli zorlanan yerli Osmanl sanayii byk zarar grm, yabanc ser-

maye giderek glenmi, d ticaret dengeleri daha da bozulmu ve lke hzla d

borlanmaya mecbur kalmtr.

III. TANZMAT SONRASI OSMANLI SANAYLEME

POLTKALARI: KURULAN SANAY TESSLER VE

REKABET GLER

Osmanl Devleti yneticileri Tanzimat sonras dnemde de sanayileme

hamlelerine daha da hzla devam etmilerdir. Aslnda Osmanl sanayilemesinde

ou devlet eliyle (160 dolaynda) byk lekli fabrikalarn kurulmas 1830 ve

1840l yllarda balamtr. Nitekim 1840l yllarda toplam bte gelirlerinin

1/8i genel olarak sanayi yatrmlarna ayrlmtr. Hatta 1847-48 yllarnda bu

oran 1/6ya ykselmitir (Bozdemir, 2011: 20). Bu dnemdeki byk lekli

sanayi iletmeleri hem Avrupadaki sanayilemenin ruhuna hem de lkenin g-

receli igc ve hammadde stnlne uygun olacak ekilde genellikle pamuk-

lu, ynl ve ipekli iplik ve kuma retimi bata olmak zere, gda, ya, sabun,

imento ve tula fabrikalar ve imalathaneleri eklinde gereklemitir.


A. BU DNEMDE KURULAN NEML SANAY TESSLER

Bu dnemde kurulan nemli byk lekli sanayi tesislerden bazlar faali-

yet alanlarna gre aadaki gibidir (Bozdemir, 2011):

ini ve seramik alannda:

Beykoz ini Fabrikas (1845).

Yldz ini Fabrika-i Hmayunu (1890-92).

Elektrik retimi alannda:

Dolmabahe Gazhanesi (1853).

Beylerbeyi Saray Gazhanesi (1862).

Yedikule Gazhanesi (1880).

Kadky Hasanpaa Gazhanesi (1891).

Silahtaraa Elektrik Santrali (1910-13).

skdar Elektrik Fabrikas (1911).

Deri ve kundura alannda:

Osmanl ttihat Saralk Anonim irketi (1913).

Beykoz Ayakkab Fabrikas (1884).

Tekstil ve hazr giyim alannda:

Feshane-i Amire (1839).

slimye ayak Fabrikas (1840).

Hereke Fabrika-i Hmayunu (1843-45).

zmit uha (Yn Kuma) Fabrikas (1844).

Hereke uha Fabrikas (1845).

Bursa pek Fabrikas (1846).

zmir Muslin Boyama ve Basma Fabrikas (1847).

Bakrky Bez Fabrikas (1850).

zmir Kuma Fabrikas - Basmahane (1861).

Kula Mensucat (1866), Krkaa rr Fabrikas (1876).

zmit pek Fabrikas (1880).

Adana Milli Mensucat Fabrikas (1907).

Kimya alannda: zmir Ya Fabrikas (1850).

Beykoz spermecet (Mum Ya) Fabrikas (1863).

kinci zmir Ya Fabrikas (1870).

Tanen (Asit) Fabrikas (1891).

Kkekmece-Osmanl Kibritleri Fabrikas (1898).

Galata Yksek Kaldrm Pil Fabrikas (1917).


Makine ve metal alannda:

Zeytinburnu Demir Fabrikas (1843).

Yedikule imendifer Fabrikas (1843).

Eskiehir Demiryolu na Fabrikas (1894).

akir Zmre Soba Fabrikas (1918-23).

Zeytinburnu Mavzer ve Fiek Fabrikas (1902).

Zeytinburnu Asit ve Eter Fabrikas (1902).

Zeytinburnu Kimyahane Fabrikas (1902).

Savunma sanayii alannda:

stinye Tersanesi (1856).

Cebehane-i Amire (Sava Mhimmat malat) (1868).

Kayseri Gherile Fabrikas (1891-92).

Konya Gherile Fabrikas (1896).

Yukarda zikredilen sanayi hamlelerinin faaliyet alanlarna dikkat edilecek

olursa, tpk ngilerede balayan Sanayi Devriminde olduu gibi, Osmanl sana-

yilemesinde de tekstil ve hazr giyim sektr en n planda yer almaktadr. Hatta

Tanzimat ncesinde de dokuma fabrikalarnn faaliyete getii anlalmaktadr.

Bylece, bu yzylda toplam 14 tekstil fabrikasnn kurulduu grlmektedir.

Dolaysyla, Sanayi devriminin etkisinin sektrel bazda hemen kendini gsterdi-

i anlalmaktadr. Bununla birlikte, geleneksel olarak rekabet gc yksek olan

deri ve ayakkab (3 fabrika) ile ini ve seramik sektrlerine (2 fabrika) ek olarak,

makine ve metal (7 fabrika), kimya (6 fabrika), savunma (4 fabrika) ve elektrik

retimi alanlarnda (6 fabrika) ok sayda tesisin faaliyete getii anlalmakta-

dr.

Bunlara ilave olarak; pek ok ttn ve sigara fabrikas, tarm aletleri fabri-

kas, demiryolu ve denizyolu irketi, limanlar ve rhtm, maden iletme messe-

sesi, inaat ve yap fabrikalar, un ve dier gda fabrikalar ve imalathaneleri, ie

ve cam fabrikalar, basm-yaym kurumlar ve aa ve orman fabrikalar gibi

birok alanda farkl leklerde retim tesisleri ina edilmi ve kkl reformlarla

irketlemeler yaplmtr.

B. SANAY POLTKALARININ DNAMKLER

Devlet yerli sanayii korumak ve gelitirmek ve bir anlamda sanayi politika-

larn yrtmek zere pek ok politika gelitirmitir. Bunlarn balcalar aa-

daki gibi sralanabilir:

1. irketleme Hareketleri

Devleti ynetenler (padiahlar, sadrazamlar ve dier nde gelen zevat) ok

kk lekli esnaf tarz retim tarz ile sanayi devriminin arkasndan yetiile-

meyeceini, dolaysyla bu yolla daha fazla ekonomik gelimenin salanamaya-

can ve bunun iin kaynak temin edinilemeyeceini anlad iin, Tanzimattan


hemen sonra irketleme yolunda nemli hukuki dzenlemeler yapmlardr. Bu

hususta Sultan Abdlmecitin ifadesi her eyi aklamaktadr: istikraz olun-

mamak in ok altm. Lakin ahval bizi istikraza mecbur etti. Bunun tediyesi

vridtn artmasyla olur. Bu dahi imar- mlk ile, yani her devlette olduu gibi

kumpanyalar tekil ederek demiryollar yapmakla olur. Artk kumpanyalara da

muvafakat eylemeliyiz (Kazgan vd.,1999: 239).

Bu dncenin gerei olarak hemen Ticaret Bakanl ve ticaret mahkeme-

leri kurulmu, ticaret kanunu hazrlanm ve 1850de ilk adm olarak Boazii

vapur seferlerini yrtmek zere, nce Cevdet Paa ile Fuat Paann ncl-

nde irket-i Hayriyeii; ardndan yerli ve yabanc pek ok irket kurulmutur.

Nitekim 1849dan 1910a kadar toplam 95 irket kurulmu; bu irketlerden 31i

maden, kamu hizmetleri ve sanayi, 28i ulatrma, 17si bankaclk ve sigortac-

lk, 12si de ticaret alanlarnda faaliyet gsteriyordu. Mslman-Trk nfusun

anonim irketleri kurabilecek sermaye ve teebbs birikimi olmad iin, bun-

lardan az bir ksmnn ynetimi Trk-levantenlerden, kalan ise tamamen yaban-

c sermaye tarafndan kontrol edilmekte idi. Zaten Osmanlya gelen Bat serma-

yesinin yzyln sonlarna doru irketleme zerinden yabanc sermaye eklinde

younlat anlalmaktadr. Bat sermayesinin irketlemeler zerinden youn-

luk kazanmasnda da Osmanl yneticilerinin nce bankaclk ardndan da zel-

likle demiryolu yatrmlarna arlk vermelerinden kaynaklanyor idi. Nitekim

1888 ve 1914 yllar iin yabanc sermayenin sektrler ve lkeler baznda da-

lmna bakldnda; nceleri srasyla demiryollar, bankaclk, sanayi ve beledi-

ye hizmetleri n planda iken, sonralar demiryollar ok arlkl hale gelmi,

bankaclk da epeyce azalmtr (Kazgan vd., 1999: 243-51). Madencilik sekt-

rnde bile yabanc sermayenin paynn giderek artt (1911de %75e yksel-

mitir), buna karlk Trklerin paynn ise, iyice geriledii bilinmektedir.

Dolaysyla, irketleme politikas da zengin Batl sermayedarlarn Osman-

l topraklarna nfuz etme kanal olarak deerlendirilmitir. Dikkat edilecek

olursa, kurulan irketler milli bir imalat sanayiini gelitirmekten ok, dardan

para, makine ve nitelikli eleman talebini artrmaya ynelik faaliyetlerde bulunu-

yorlard.

Ancak, genel olarak sanayi politikalarnn kinci Merutiyet sonrasnda tti-

hat siyasetilerin zel gayretleriyle daha ziyade milli sermaye ynnde evrildi-

i anlalmaktadr (Kazgan vd., 1999: 239). Bu dneme kadar kurulan irketler-

de daha ok yabanc sermaye veya yabanclarla aznlk unsurlarn ortaklaa ola-

rak kurduklar irketler n planda iken, 1908 sonrasnda, hele de Birinci Dnya

Savandan sonraki yllarda (1914-18) kurulan irketler byk ounlukla Ms-

lman-Trk unsurlara aittir. Nitekim 1908-18 yllar arasnda toplam 236 irket,

Birinci Dnya Sava srasnda ise 76 anonim irket kurulmutur. bu teebbsler

en ok da Konya (19 adet) ve zmirde (11 adet) kurulmutur. 1918 yl itibariyle

faal olarak devam eden 129 irketten 120si ttihat ve Terakki dneminde kuru-

lan irketlerden oluuyor idi. Milli Mcadele yllarnda ve Cumhuriyetin ilk

yllarnda da milli irketleme hareketi hzla devam etmi ve 1919-26 yllar

arasnda yllk ortalama 18,5 adet irket kurulmutur. Yabanc ve milli statde

kurulan irketlerin bir ksm zellikle Birinci Dnya Sava srasnda kt yne-


tim, yolsuzluk ve zarar etme gibi nedenlerle iflas etmi ve sava sonrasnda el

konulmu, 1927 ylnda da faaliyetleri kanunla denetim altna alnmtr (Balc,

Srma, 2012: 38-42) iii.

Bahsedilen btn bu zafiyetlerine ramen, Sanayi Devrimi sonrasnda

(1777-1910 arasnda) kurulmu ve bugn hala faaliyetlerine devan eden 74 ka-

dar irketin varl, Osmanl Devletini ve ardndan gelen Cumhuriyet daresini

ynetenlerin ve mteebbis kitlenin sanayilemenin nemini idrak ettiini gs-

termektedir. Bu irketlerin 39u gda alannda ve farkl gruplara ait milli sermaye

ile, 27si dier alanlarda ve farkl gruplara ait milli sermaye ile, 8i ise yabanc

sermaye ile kurulmutur (Mazak vd., 2013).

2. 1863 Ylnda Islah- Sanayi Komisyonunun Kurulmas

Osmanl Devletinde geleneksel olarak ticaret ve sanayi sektrlerinin kendi

standartlarn tayin eden ve gerekli dzenlemeleri yapan ahilik, lonca ve gedik

gibi zaman iinde yapsal deiime urasa da kendine mahsus tekilatlar vard.

Tanzimatla birlikte bu geleneksel messeseler ilevsel olmaktan knca, Tan-

zimatlar Islah- Sanayi Komisyonunu kurmulardr (muhtemelen 1864 yl).

Komisyon gittike klen sanayi dallarn irketler haline getirmeyi esas ama

edinerek, 11 maddelik bir nizamname hazrlamtr. Ancak, 10 yl kadar faaliye-

tini srdren Komisyon, dnemin siyasi ve ekonomik istikrarszl ve yetkilile-

rin yeterince sahip kmamalar nedeniyle yetkilerini Belediye ve uray Devlet

Nafia dairesine brakarak faaliyetlerine son vermitir. Aslnda bugnk ticaret ve

sanayi odalarnn kuruluunda ilk adm olmas bakmndan nemlidir (nsoy,

1988: 95-98). Komisyonun grevleri unlard: Yzde 5 olan gmrk vergisini

attrmak, sergiler aarak sanayii tevik etmek, esnaf irketleri oluturmak ve

sanayi okullar amak (Kazgan vd., 1999: 244).

3. Esnaf irketlerinin Kurulmas

Sanayi Komisyonunun giriimi ile hayata geirilmek istenen bir baka sa-

nayi politikas da, nispi olarak rekabet gc potansiyeline sahip belli geleneksel

sektrlerde dank vaziyette faaliyet gsteren esnaf bir araya getirmek suretiyle

daha byk lekli esnaf irketlerinin kurulmasn salamak olmutur. Bylece,

en azndan rekabet gc potansiyeli olan baz geleneksel alanlarda maliyet avan-

taj kullanlarak Bat sermayesi karsnda rekabet edebilme hedefi benimsenmi

idi. Komisyon bir buuk yl kadar altktan sonra baz nemli esnaf gruplarnn

birleerek irket haline gelmeleri gerektii ynnde rapor hazrlam ve bunda

ksa vadede baarl da olmu ama uzun dnemde sermaye ve tecrbe eksikliin-

den dolay srdrlememitir (Kazgan vd., 1999: 249). Bu proje sayesinde kuru-

luu gerekleen 6 esnaf grubuna ait irketler unlardr (nsoy, 1988: 102-112):

Simkeler irketi (1866): Altn ve gm teller eken bir sanat dal-dr.

Debbalar irketi (1866): Dericilik alannda faaliyet gsteren esnaf grubuna ait olup, en baarl rnek olmutur.

Saralar irketi (1867): At takmlar ve araba koumlaryla deri ve meinden eitli eyalar reten esnaf grubuna aittir.


Kumalar irketi (1868): Trklerin geleneksel bir retim alan iken, stanbul ve skdarda faaliyet gsteren pek ok tezgahn giderek

kapanmasndan dolay byle bir karar alnmtr.

Dkmcler irketi (1868): Gelien Bat teknolojilerinin karsnda ayakta kalmakta zorlanan dkmc esnafn lek bytme suretiyle

rekabet edebilir duruma getirme abasdr.

Demirciler irketi (1868): Yine geleneksel bir Osmanl retim alan olan demircilik sektrndeki dankl nleyip lek bykln-

den yararlanmak iin byle bir karar alnmtr.

4. Sanayi Mekteplerinin Almas

Sanayi kurulularna vasfl ii yetitirmek zere 1864ten itibaren stanbul

ve dier blgelerde erkekler ve kzlar iin ayr ayr pek ok Sanayi Mektebi ku-

rulmutur. Sanayi mektebi projesi, Osmanl devlet adamlarnn sanayi devrimini

ciddiye aldklarn gsteren en nemli kantlardan biridir. lk teebbs 1848de

Zeytibnurnunda balasa da, bankaclkta olduu gibi bu alanda da ilk ciddi giri-

im 1863te Tuna Valilii dneminde Mithat Paa tarafndan Nite balatlm-

tr. Bunu srasyla dier Balkan ehirlerinde, stanbulda, Anadoluda ve bugn-

k baz Ortadou (am ve Badat) ve Kuzey Afrika snrlar iinde kalan ehir-

lerde alan mektepler takip etmitir (Kazgan vd., 1999: 246; nsoy, 1988: 115-

17). Genellikle slahhane olarak kurulan mekteplere kimsesiz, bakma muhta

ocuklar alnyor; buralarda bu ocuklara ekonominin ve toplumun ihtiya duy-

duu alanlarda (terzilik, dokumaclk, dericilik, demircilik ve matbaaclk gibi)

mesleki eitim veriliyordur. Bylece, sanayilemenin en fazla ihtiya duyduu

alanlarda teknik ve mesleki insan gc yetitirilmi oluyordu.

5. Sergi-i Umumi-i Osmaninin Almas

stanbulda uluslararas sanayi fuarlar ve sergileri dzenlenmeye balan-

mtr. lki 1863te Sultanahmette alan Sergi-i Umumi-i Osmanide lkenin

nispeten mukayeseli stnlkler zerinden rettii tarm ve sanayi rnleri tehir

edilmitir. Bunlar arlkl olarak dokuma bata olmak zere, hal ve kilim gibi

dier geleneksel Osmanl tekstil ve deri rnleri, silah sanayiine dayal rnler,

maden, kuyumculuk ve eitli tarm ve orman rnlerinden olutuu anlalmak-

tadr. Bylece, mparatorluk snrlar ierisinde retimi yaplan hemen her alan-

dan geni bir rn yelpazesi (10 binin zerinde kalem) ile katlm salanm ve

bunlar 13 ayr rn grubunda sergilenmitir (Engin, 2011: 11; nsoy, 1988: 71-

79). Bu politikann nemi, Tanzimattan sonra hz verilen devlet eliyle sanayi-

leme politikalarnn istenen baary vermemesi zerine, Osmanl yneticileri-

nin bu alanda zel teebbsn uluslararas rekabet gcn artrmaya dnk ilk

ciddi adm olmasdr.


6. Demiryolu Projelerinin Hayata Geirilmesi

Sanayi devrimi kanlmaz olarak denizyolu ve demiryolu alarnn gelii-

mini hzlandrmtr. Zira sanayi retimi iin ihtiya duyulan girdilerin (ham-

madde ve igcnn) ve ktnn (ara mal veya nihai mal ve hizmet) hzl ve

ucuz yoldan ulatrlmas iin bir zorunluluk olarak gndeme gelmitir. Osmanl

iin nemli bir gerekesi de, askeri sevkiyatn daha hzl ve gvenli olarak yap-

labilmesi ve merkez (stanbul) ile Anadolu ve Rumeli vilayetleri arasnda irtiba-

tn salam tutulmas idi. Osmanl corafyasnn demiryolu alaryla rlmesi

Tanzimat sonras padiahlarnn en byk arzularndan biri idi.

Sultan Abdlmecit, ilk olarak kendi dneminde alnan d borlarn dene-

bilmesi ve kalknmann srdrlebilmesi iin demiryolu projesinin gerekliliine

inanyor, hatta saray duvarna tren resmi astryor ve 1855 ylnda yapt bir

konumada lkemde bu trenlerden bulunmas en byk arzumdur diyordu.

Nitekim ertesi yl Rumelide Kstence-ernavoda hatt ile Anadoluda zmir-

Aydn ve zmir-Turgutlu hatlarnn inasna balanmtr. Ayn ekilde Sultan

Abdlaziz de memleketime demiryolu yaplsn da, isterse srtmdan gesin,

razym diyordu. Gerekten de Rumeli ve Anadolu vilayetlerini birbirine bala-

yacak ve lkeye giren ve lkeden kan mallarn intikalini gerekletirmek zere

nemli limanlarn bulunduu ehirlere dnk hatlarn yapmna bazen yabanc

bazen yerli imknlarla hz verilmiti. Hatta bu dnemde Rumeli Demiryollar

devletin kendi giriimi ile ina edilmiti. 1875e kadar da bu hattn 1279 kilo-

metrelik ksm tamamlanmtr (Engin, 2011: 14-15).

Fakat Osmanl ynetiminin halkn refahna ynelik bu hedefi ile bu yat-

rmlar iin birbiriyle kyasya rekabet halinde olan Avrupa devletlerinin gayesi

ayn deildi. Onlar bu hatlarn daha ziyade liman ehirlerle irtibatl olarak ina

edilmesini istiyorlard. Bylece kendilerine lazm olan Osmanl corafyasndan

temin edecekleri girdinin ve mamul mallarn bu corafyaya daha hzl, ucuz ve

gvenilir bir ekilde intikali ile ilgileniyorlard. Buna ilave olarak, yaplacak

hatlarn stanbula balanmamasna, bylece merkez ile dier ehirlerin ulam

ann glenmemesine dikkat ediyorlard. Gerekten de bu lkelerin projesiyle

ina edilen demiryolu hatlar liman ehirlerden balyor ama asla stanbula

ulamyor idi (Bozdemir, 2011: 481).

Sultan II. Abdlhamit demiryollarnn gerekliliine inanrken, bu tuzan

farknda idi. Nitekim bir konumasnda yle diyordu: Demiryoluna gerekten

ok ihtiya vardr. Yeni hatlar yaplmakla halkn refah seviyesi artacaktr. Ayr-

ca demiryollarnn askeri birliklerin abuk hareketini temin bakmndan stratejik

nemi vardr. Fakat snr blgelerine yaplan demiryollarnn dmann lkeyi

istila etmesini kolaylatracan da gz nnde bulundurmak ve bu konuda

ihtiyatl olmak lazmdr (Engin, 2011: 15). Avrupann smrgeci devletlerinin

demiryolu projelerinden ne murat ettiklerinin farknda olan II. Abdlhamit, ken-

di corafyasnda gz olan lkeler konusunda daha ihtiyatl davranyor, bu ba-

kmdan Almanlarla almay tercih ediyordu. Nitekim stanbul ile Badat

(Samarra) birbirine balayan Badat Demiryolu bu ekilde yaplmtr (1914) iv.

Hamidiye Hicaz Demiryolu projesi ise, dier projelerden farkl olarak esas

itibariyle slam dnyasnn kendi sermayesine (balar ve genel bte imknla-


rna) ve igcne dayal olarak planlanm, emperyalist devletlere kar tam bir

bamszlk ve slam birlii ruhu ierisinde ok daha hzl ve ucuz bir ekilde

gerekletirilmitir (1900-1908). Her ne kadar balangta bata yine Almanlar

olmak zere Avrupal mhendisler ve teknik personel istihdam edilse de, proje-

nin ilerleyen aamalarnda bu say azalm, buna karlk Mslman ve Trk

alanlarn says artmtr. Hatta kutsal topraklarda tamamen Mslman m-

hendis ve iilerin eseri olarak ortaya kmtr. Onun iindir ki, proje slam

dnyasnda bir inan yolu ya da kutsal yol projesi olarak adlandrlmtr. Proje

balangta i ve d tehditlere kar savunma vastas olmay ve hac ibadetini

kolaylatrmay, bylece slam corafyasnda dayanmay artrmay esas hedef

olarak koysa da, sonuta Osmanl corafyasnda mallarn tanmasna byk

katk salamtr (Aksay, 1999: 9-17). Bize gre, en nemli katks belki de yk-

sek teknolojiye, sermayeye ve teknik beceriye dayal bir projenin esas itibariyle

milli girdiler ve teebbsle sonulandrlabilmi olmasdr.

Buna ramen, II. Abdlhamit dneminde Alman, Fransz ve ngiliz serma-

yeleri ile daha pek ok hattn yapm gerekletirilmitir. mparatorluun nihaye-

tine kadar ina edilen toplam 8.334 kilometrelik hattn 5.792 kilometrelik ksm

bu dnemde yaplm, bu hatlarn 4.130 kilometrelik ksm ise Cumhuriyet d-

nemine intikal etmitir (Engin, 2011: 15). 19. yzyln sonlarna doru sz konu-

su demiryolu alar tamamlandka da Anadoludan gerekletirilen ihracatta

gzle grlr artlar kaydedilmitir (Pamuk, 1995: 33).

Btn bu bilgilerden de anlalaca zere, ok yaygn bir kanaat olarak

dilden dile tekrarland gibi, Osmanl Devletini ynetenler ve i dnyas serma-

ye yetersizliini ve belli muhafazakr deerleri bahane ederek sanayi devrimine

ayak uydurmak istememi, hatta ayak diremi deildirler. Tam aksine, Osmanl

devlet adamlar Batl lkelerde balayan sanayi devriminin ne anlama geldiini,

dolaysyla gerekli tedbirler alnmad takdirde Osmanl mparatorluu iin ne

gibi olumsuz sonular douracann gayet farknda idiler. O nedenledir ki, bu-

rada sayamayacamz kadar youn sanayi kuruluunu ve dier mtemilatn

(sanayi eitimi ve komisyonlar, sanayi fuarlar, vesaire) fevkalade zor artlarda

hayata geirme gayreti iinde olmulardr. Ancak, 19. yzyln bandan mpara-

torluun sonuna kadar bir asr aan sre zarfnda gsterilen tm bu sanayileme

hamleleri ve politikalar arzu edilen baary salayamamtr.

C. OSMANLI SANAY POLTKALARINDAK BAARISIZLIIN

SEBEPLER

Sanayi politikalarndaki baarszln bize gre en nemli sebepleri aa-

daki gibi sunulabilir:

i) Bunlar ierisinde en nemlisi, hi kukusuz lkenin bu ar ve youn ya-

trmlar iin gerekli reel ve finansal kaynaa sahip olmamasdr. Osman-

l Devleti bu dnemde normal artlarda zaten kamu maliyesinde byk

aklar veriyor ve bunun finansmannda byk zorluklar yayor idi. Do-

laysyla, bir de bu yatrmlar destekleyebilecek imkna zaten sahip de-

ildi. O nedenle, bu yatrmlar kamu mali dengesinin daha da bozulmas-

na ve d kaynak ihtiyacnn artmasna katk salamtr. Krm yenilgisi


ile birlikte kamu finansman an kapatabilmek iin Osmanl Devleti-

nin dardan bor almas gereken lke, sanayi devriminin doduu ve

her frsatta sanayilemesinin nn kesmek ve onu sadece bir pazar ola-

rak tutmak isteyen ngiltere idi. 1838 Ticaret Anlamas ile byk darbe

vurduu Osmanl sanayiini bor alabilmesi iin baz programlarndan

vazgemeye zorlamtr. Zira ngiltere ve bor veren sanayilemi Batl

lkeler iin verdikleri borcun kendileriyle rekabet potansiyeli olan sanayi

yatrmlarnn finansmannda kullanlmas kabul edilemezdi. Kald ki, za-

ten verimsiz ileyen sanayi tesislerine bor verip ahlaki tehlikeye maruz

kalmalar da kendileri iin rasyonel bir karar olmayacakt.

ii) Bunun dnda, sz konusu fabrikalar iin ihtiya duyulan makine tehi-

zatn neredeyse tamam dardan ithal ediliyordu. Bunun sonucu olarak

da d ticaret a ve kaynak gereksinimi srekli artyordu. Kald ki, bu

makinelerin bir ksm ok eski idi (Engin, 2011: 10).

iii) Hatta bunlar kullanacak ynetici ve iiler de belli lkelerden salan-

yordu (Engin, 2011: 10). Zira lke sadece parasal ve fiziksel sermaye

birikimi noksanl yaamyor, ayn zamanda byk bir beeri sermaye

a sorunu da yayordu. Dolaysyla, ustabalar, zanaatkrlar ve ye-

tenekli iilerin byk ounluu Belika, Fransa, talya ve Avusturya

gibi sanayileme hamlesini daha nce balatm olan lkelerden geti-

rilmi idiv. Sanayinin niteliksiz igc ihtiyac ise, yabanc ustalarn

emrinde almak zere ierideki Mslman ve Mslman olmayan n-

fustan temin ediliyor idi. Batdan getirilen igcnn yksek creti ile

ieriden istihdam edilen igcnn verimsizlii, igc maliyetlerinin

verimliliin zerinde kalmasna neden oluyor (Clark, 1974: 69-72); c-

ret farkllklar da alanlar arasndaki etkin alma ortamn bozuyor

idi.

Nitekim, zmit Fabrikasnda alan Belikal bir iinin ifadeleri her eyi

zetler niteliktedir: En iyi ngiliz ve Fransz makinelerine sahip olduumuzu, en

iyi ynlerin Saksonya ve benzer yn reten memleketlerden trieste yolu ile ithal

edildiini ve bunlarn Fransz ve Belikallar tarafndan ilendiini gz nne

alrsak, yksek kaliteli bir kuma imal etmememiz ok garip olurdu. Buna Trk

kuma diyemezsiniz. Bu sadece Trkiyede Avrupa makineleri ile Avrupa mal-

zemesi kullanlarak ve iyi Avrupa elleri ile yaplan bir kumatr (Engin, 2011:

10).

iv) Sanayi tesislerinin kt ynetimi de baarszlkta nemli rol oynamtr.

Bilindii zere, tesisler genel olarak devlet eliyle kurulmu; ama devleti

ynetenlerin bu fabrikalar rekabeti bir mantkla iletebilecek tecrbe-

leri olmad gibi, Mslman-Trk toplumundan bu anlamda yeterli

beceriye sahip kiiler de yoktu. Zaten asrlarn denizar merkantilist

tecrbesi zerine ina edilen ngiliz sanayici mteebbisleriyle Osman-

lnn devleti sanayi tesislerinin serbest rekabet ortamnda rekabet ede-

bilmesini beklemek hakkaniyete uymazd.

Onun iin devleti ynetenler iyi niyetle bu ileri daha iyi yapacana inan-

dklar gayri Mslim (Ermeni Dadian ailesi gibi) mteebbis yneticilere emanet


etmilerdir. Fakat onlar da biraz kendi beceriksizlikleri ve tm uluslararas frsat-

lara ramen ihmalkrlklar, biraz sorumlu olduklar messeselere, bal bulun-

duklar ynetime ve iinde yaadklar lkeye kar ykmllklerini yerine

getirme konusundaki ilgisizlikleri, koordinasyonsuzluklar ve fazlasyla suiisti-

malleri ile biraz da lkenin genel imknszlklar ve elde olmayan (deprem, yan-

gn ve kuraklk gibi) negatif arz oklar nedeniyle istenen baary elde edeme-

milerdir.

v) III. Selim dneminde balayp II. Mahmut dneminde hzlanan halkn ve

devlet erknnn giyim-kuam geleneklerindeki deiim de batl rnler

lehine dnerek yerli sanayii olumsuz etkilemitir. Nitekim, bu yllarda

deiik kanallarla verilen ticari ilanlara bakldnda, hemen her sektrde

(giyim, ayakkab, kozmetik, ila, dayankl-elektrikli ev eyalar, hizmet

kurulular, vesaire) pek ok yabanc marka zerinden arlkl olarak

yerleik tketim kalplarn zorlayan, Batl bir hayat tarzna ynelik yo-

un reklam faaliyetlerinin olduu anlalmaktadr. Sz konusu ilanlar-

da/reklamlarda bilhassa kadn merkeze alan modaya dayal giyim-kuam

ve kozmetik rnler daha fazla dikkat ekse de, ticari ve snai hayatn

hemen tamamna hitap eden ara-gere ve nihai rnleri de grmek

mmkndr (Kolay vd., 2011). Zamanla gazeteciliin gelimesiyle Bat

tarz hayatn gerekleri haline gelen Batl rnlerin gazete reklamlar va-

stasyla daha etkili bir ekilde toplum hayatna girmeye balad anla-

lmaktadr. Nitekim, Osmanlda yaayan Avrupal snf Ceride-i Ha-

vadisin 1850-1960 yllarndaki saylarnda yaynlanan ilanlarda toplum

hayatndaki meslekler, fabrikalar ve ressamlarn yan sra; bilezikler,

kpeler, ss eyalar ve piyangolara ilikin balklar da yer almaya ba-

lad. Gazete 1852 ylndan sonra ilanlarn gazetenin toplam sayfasnn

te biri oranna getirmitir (ztrk, 2011: 21).

vi) Buna ilave olarak, 1338 Baltaliman Trk-ngiliz Ticaret Anlamas ve

ardndan Islahat Ferman ile Avrupa sermayesine tannan haklar emek-

leme aamasndaki yerli sanayii korumasz hale getirmitirvi. Kapitlas-

yonlarla zellikle d ticarette gayri Mslim tacir ve tefeciler avantajl

hale gelmitir. Baltaliman Anlamas ile Avrupal yabanc sermaye ya-

trmclar u avantajlar elde etmilerdir (Kazgan vd., 1999: 242):

Yed-i vahid olarak bilinen Avrupa lkelerine ynelik ihracat tekelleri kaldrld iin, bu lkelere yaplan hammadde ihracat kolaylam-

tr.

hracat vergileri artrlp ithalat vergileri azaltlarak nihai/tketim mallar ithalat tevik edilmitir.

Yabanc tccarlara i gmrk vergisi muafiyeti getirilmitir.

Gmrk rejiminin bundan sonra Batl lkelerle birlikte belirlenmesi kabul edilmitir.

vii) Osmanlda sanayi tesisleri iin ihtiya duyulan finansal, fiziksel ve be-

eri sermaye birikimine sahip olan kesimlerin ok byk bir ksmnn

gayri Mslim tebaadan olumas da uzun dnemde sanayileme politi-


kalarnn baarsn snrlayan sebepler arasnda saylabilir. Nitekim,

daha nce bahsedilen Kuzey-Dou Marmara Denizi Sahiline ina edi-

len stanbul Sanayi Kompleksi ve onunla irtibatl madenler, iftlik, ko-

yun iftlii ile Hereke ve zmitteki teebbslerin bana Gregoryan

Ermeni milletine mensup Dadianlar ailesi getirilmitir. Ailenin by

olan Hac Arakel Dad ve olu Ohannes Dadian ile torunu Bogos Da-

dian bankaclk sektrndeki nfuzlarna ilave olarak, uzun yllar Os-

manl sanayileme hamlelerini yurt iinde ve yurt dnda sevk ve idare

etme konusunda tam yetkili klnmlar (bilhassa Ohannes Dadian) ve

sanayi politikalarnn belirlenmesinde olduka etkili bir pozisyonda yer

almlardr (Clark, 1974: 70-71).

Ancak, bu kesimler ellerindeki bu imknlar genellikle devletin ve milletin

kalknmas yerine ounlukla kendi kiisel karlar uruna kullanmay tercih

etmilerdir. Galata Sarraflar ya da Bankerleri olarak bilinen bu kiiler, bilhassa

Tanzimatla birlikte hukuki olarak canlarn ve mallarn gvence altna aldktan

sonra, faaliyet alanlarn alabildiince geniletmiler, Batl sermaye sahipleri ile

ibirlii halinde ekonominin kamu ve zel hemen her alanna Batl ortaklaryla

birlikte hkim olmaya almlardr. Nitekim Tanzimat sonras yllarda zel

teebbsteki hkim durumlarna ilave olarak, en etkili konumdaki devlet adamla-

rnn servetlerini ynetir ve Hkmetin para ve maliye politikalarn da ynlen-

dirir ve hatta yrtr konuma gelmilerdirvii.

Galata Bankerlerinin kamu ekonomisindeki etkinlikleri zellikle 1877-78

Osmanl-Rus Savann tazminatlarnn denmesi srecine kadar ok ilerlemiti.

Savan tazminatnn denmesi srecinde fazla heveskr davranp Devlete kredi

amaya kalknca, bu durum yabanc alacakllar rahatsz ettii iin menfaatleri

atm ve d bor srecinden karlmlardr. Batl alacakllar bunun yerine

Hkmete Muharrem Kararnamesini ilan ettirmiler ve Dyun-u Umumiye

daresini kurmulardr (Kazgan vd., 1999: 287).

Toplumun drtte nden fazlasna sahip olan Mslman-Trk nfus, ima-

latta sadece sermayede deil, emekte de toplamn ancak %15ini elinde bulundu-

ruyor idi. Tablo 1de grld zere, Rum kkenli aznlklar sermayenin yar-

sn, emein ise %60n elinde bulunduruyordu. Ermeni ve Museviler ise, ser-

mayenin ve emein drtte birine sahip idiler. Bu tablodan da anlalaca zere,

Mslman-Trk nfus daha ziyade tarm-hayvanclk, kk esnaf ve zanaatkr-

lk ile asker ve sivil brokraside kendini gsteriyor idi. Tabiidir ki, bu yollarla

byk sermaye birikimi ve byk lekli fabrikalarn kurulmas fevkalade zor

olacaktr.


Tablo 1: Byk lekli Osmanl Sanayiinin Blgelere ve Etnik Yapya Gre

Dalm (1915)

Blgelere Gre Dalm Fabrika Says - % i Says

stanbul 149 52,7

zmir 61 21,5

Dier ehirler 73 - 25,8

Toplam 283 - 100 15.000

Etnik Kkene Gre Dalm % %

Mslman-Trk 15 15

Yunan-Rum 50 60

Ermeni 20 15

Musevi 5 10

Yabanc 10 -

Toplam 100 100

Kaynak: Ravndal, 1926 (akt. Kazgan, 1999: 66).

viii) Baarszln sebeplerinde biri de, Osmanl sanayiinin tamamna ya-

knnn stanbul ve hinterlandnda toplanmas dolaysyla, lkenin di-

er ksmlarndan yeterince katk alnamamas ve bu blgelerin refah-

tan yeterince pay alamamasdr. Tablo 1de grld gibi, byk sa-

nayi kurulularnn yarsndan fazlas stanbulda, bete birinden biraz

fazlas da zmirde yer almaktadr. Kalann ierisinde de ok byk

bir ksm (%20) zmit-Bursa evresinde, %3 de Selanik ve evresin-

de bulunduu (Bozdemir, 2011: 21) dikkate alndnda, byk lekli

sanayiin yaklak drtte nn sadece iki byk ehirde; zmit-Bursa

blgesini de kattmzda, tamamna yaknnn stanbul, zmit, Bursa

ve zmir ve evresinde faaliyet gsterdii anlalmaktadr. Bu durum

Osmanl sanayileme ve zenginleme modelinin arlkl olarak stan-

bul ve zmir gibi byk ehirlerde temerkz ettiini, Anadolu ehirle-

rinin sanayileme hamlesine pek dhil edil(e)medii anlalmaktadr.

Hele bu tesislerin (zellikle zel mlkiyete ait olanlarn) ok byk

bir ksmnn yabanc sermayeye ya da yerli aznlklara ait olduu dik-

kate alndnda, sanayileme politikasnn Mslman-Trk nfusun

blgesel ve etnik tabanna sirayet edemedii grlecektirviii.

ix) 18. yzyln sonlarndan itibaren zellikle devlet eliyle kurulan sanayi

tesislerinin en byk alcs yine devlet idi; yani, saray ve askeriye idi.

Zira bu yllarda ayn anda birden ok sayda cephede sava halinde

olan ve zaman zaman yenilgilerle sonulanan savalardan tr, aske-

rin silah ve kyafet ihtiyac her geen gn artm; buna bal olarak da

kurulan sanayi tesislerinin pek ou ncelikle devletin ksa vadeli aske-

ri ihtiyalarn karlamay hedeflemitir. Bu durum, iktisat teorisinde

ift tekel ya da zincirleme tekel hali olarak bilinen Osmanl sanayiinin

hem arz (satc) hem de talep (alc) ynnden devlete mahkm kalma-

sn kanlmaz klarak, uzun dnemde uluslararas rekabeti esas alan

zel sanayi tesislerinin kurulup gelimesini bir miktar kstlamtr. u-

ras aktr ki, da ak dinamik rekabeti bir piyasa ekonomisine da-


yanmadan, sadece devletin acil ihtiyalarna gre retim yapan, bir de

henz emekleme safhasnda iken siyasi basklarla kapitlasyonlara ma-

ruz kalan sanayi tesislerinin tam kapasitede faaliyet gstermesi mm-

kn olamamtr.

x) Osmanl toplumunda hkim iktisadi zihniyet de sanayileme hamlelerinin

baarszlkla sonulanmasnda bir sebep olarak dnlebilir. Bu hu-

susta noktaya iaret etmekte yarar vardr:

Bunlardan birincisi, Trk ve dier Mslman tebaann geleneksel olarak

devlet zerinden geim kaynaklarn temin etmeye almalar; ya asker veya

memur olarak ya da ifti veya rgat olarak hayatlarn srdrmeye almalar,

zel teebbs fazla tercih etmemeleridir. Bu dnce ne yazk ki bugnn Tr-

kiyesinde bile geni karlk bulan bir dncedir.

kinci husus, geleneksel hkim esnaf zihniyetinin teknolojik gelimeye pek

ihtiya duymamas, daha ziyade zanaatkr emek gcne dayanmasdr. Esnaf

sistemi olarak Ahilikten sonra hkim olan Lonca sistemine gre, bir iyeri aa-

bilmek iin kalfalk ve raklktan sonra, mutlaka ustalk belgesinin olmas ve

belli standartlara uygun retim yapmas gerekiyor idi. Bir anlamda esnaf tekeli

demek olan gedik sistemine gre ise, bu kiinin bir iyeri aabilmesi iin ayn ii

yapan bir kiinin iyerini boaltmas gerekiyor idi. Duruma gre, bir ustann

iyeri aabilmek iin uzun yllar beklemek zorunda kalmas, retimin daha hzl

artmasn engelliyor ve sanayiinin rekabet gcnn zayflamasna sebep oluyor-

du. Kald ki, sanayilemenin kendilerinin iini ikame edeceini dnen esnaf,

isiz kalma korkusundan tr bu politikalara destek vermiyor idi (Seyitdanlo-

lu, 2009).

nc husus ise, o dnem Osmanl ulemasnn ve toplumun slami anlay

biiminin sanayileme yoluyla gerekleecek bir zenginlemeye pek elverili

olmamasdr. Osmanl fakihlerin bir ksmnn kamu ya da zel teebbs eliyle i

yapma konusunda azimet arlkl fetvalar ile baz tasavvufi yorumlarn toplu-

mun teebbs ve rekabet ynndeki zihniyetini kstlamtr. Bylece, toplumun

dini referansl iktisadi zihniyet birikimi ve ounlukla yenilgilerle sonulanan

sava ortam retme, byme ve zenginleme gibi hususlara yeterince frsat

vermemitir. lk alardan sonra, slam dnyasnda bilhassa gerileme dnemle-

rinde asrlardr slam iktisat dncesine byk lde hkim olan devleti-

korumac iktisat ahlak ve zihniyeti ile politikalar, Osmanl dneminde de (yine

bilhassa gerileme dnemlerinde) piyasa srecini ve giriimci-rekabeti ekono-

mik ortamn gelimesini nemli lde snrlamtr (Erdem, 2008: 265, 279;

lgener, 2006).

Oysa sanayi devrimini gerekletiren ngiltere bata olmak zere Batl l-

kelerde sanayileme hareketinde artlar tam tersine ok daha olumlu idi. Hem

finansal, fiziksel ve beeri sermaye birikimi ile uluslararas teebbs gc ok

daha fazla idiix hem dini referansl iktisadi zihniyet bakmndan daha msait bir

zemin olumu idi (Protestanln ve Kalvinizmin sanayilemeyi motive etmesi)

hem de smrgecilik bu lkelere tm bu hususlarda zorunlu bir renme, uygu-

lama ve teebbs pratii kazandrm idi. Bu farkllk zaten iki taraf birbiriyle


rekabet eden deil, birbirini tamamlayan bir konuma getirerek Bat lehine avan-

tajl hale getirmitir.

D. OSMANLI SANAYNN POTANSYEL VE REKABET GC

Bu yeni dnemde Osmanl sanayii Bat imalatnn ihtiya duyduu ham-

maddeyi ucuz yoldan temin eden tedariki bir konuma itilirken, ayn zamanda

Bat sanayiinin rettii mml mallar iin de byk bir pazar haline geliyordu.

Dolaysyla artk bu topraklardan Bat sanayii iin (zellikle tekstil-dokuma iin)

ucuz girdiler gidiyor, karlnda da tketim kalplar zaten o ynde deimeye

balad iin dokuma rnleri geliyordu. Tablo 2de grld zere, 1911-13

yllarnda Osmanl ihracatnn yaklak %60n hammaddeler (bunlarnda ta-

mamna yakn birincil rn niteliinde, yani ilenmemi rnler), %33-35lik

ksmn ise dorudan gda maddeleri oluturuyordu. Zaten bu iki mal grubunun

toplamdaki pay %89-93 bandndadr. Dier taraftan, ithalatn dalmnda ise

gda maddeleri ile ipek dhil mamul tekstil rnlerinin toplam %68-80 bandn-

dadr.

Tablo 2: Osmanl D Ticaretinin Mal Gruplarna Gre Dalm (1911-13)

hracat Mallarnn Dalm Toplam iindeki pay (%)

Gda maddeleri 33-35

Hammaddeler 56-58

(Tm birincil rnler) 89-93

Yar mamul mallar (ilenmi deri vb) 2-3

Mamul mallar (ounluu ynl, hal, kilim vb) 6-7

thalat Mallarnn Dalm Toplam iindeki pay (%)

Gda maddeleri 31-38

eitli hammaddeler 6-10

Her trl ipek 4

Pamuklu, ynl, ipekli, keten dokuma mamulleri 33-38

Yatrm mallar 8in altnda

Dier mamul mallar 8-10

Kaynak: Pamuk, 1985: 658-59 (akt. Kazgan vd., 1999: 244).

19. yzylda Osmanl ihracat konusunda iki husus dikkat ekicidir: Bun-

lardan birincisi hibir maln toplam ihracat iindeki pay byk oranlarda n

planda deildi ve yzde 12yi gemiyordux ve yzyl boyunca da bu oranlarda

byk deiiklikler olmamtr. Dolaysyla, Osmanl mparatorluunun rn

baznda rekabet gcnde kayda deer bir deiiklikten bahsetmek zordur.

Bat smrgeciliinin 19. yzyl versiyonu olarak ifade edilebilecek serbest

ticarete dayal bu yeni uluslararas kapitalist modelxi, Osmanl sanayiini her ge-

en gn rekabet gcn kaybetmeye itiyordu.

Ancak btn baarsz olarak nitelenen sonulara ramen, Osmanlnn 19.

yzylda izledii sanayileme politikalar ve gerekletirdii sanayi hamleleri

lkenin imalat kapasitesine uzun dnemde byk katk salamtr. Bize gre

lkenin Cumhuriyet dneminde hatta yakn zamanda hzlanarak elde ettii ima-


lat potansiyeli ve rekabet gcnde bu birikimin nemli katksnn olduu syle-

nebilir. Nitekim 1863te Sultanahmette Sergi-i Umumi-i Osmanide tehir edi-

len rn gruplar dikkatle incelendiinde, ana gre lkenin azmsanmayacak

bir imalat sanayii potansiyeline ve rn yelpazesine ulat grlecektir. Burada

yer alan rnlere dikkatle baklacak olursa; toplumun nihai mal ihtiyac, devletin

savalarda duyduu silah ihtiyac, kaynaklarn greceli avantaj ile uluslararas

ekonomik konjonktrn gz nnde bulundurulduu rahatlkla anlalacaktr.

Zaten dericilik Trklerin Orta Asyadan itibaren iyi uzmanlatklar, Ana-

doluda da Ahilikle birlikte Kayseriden balayarak gelitirdikleri bir imalat sek-

trdr. Hatta bir dericilik rn olan sahtiyann en iyisinin Kayseride retildi-

ine dair yaygn bilgiler vardr. Nitekim daha 13. Yzylda Kayseride imdiki

Han Camii (veya Younbur) ile Dner Kmbet (veya Kartal) arasnda kalan

ksm dabaklarn olarak bilinirdi. Zaten son yllarda blgedeki inaat temelle-

rinde buna dair kantlar ortaya kmaktadr (Erdem, 2011). Dokuma ise, yine

Anadoluda ok eskiden beri rekabet avantaj olan bir alandr. Hal ve kilim Os-

manl corafyasnda ve zellikle de Anadolunun pek ok yerinde stn nitelikli

olarak teden beri retilmektedir. Silah sanayii ise, srekli byk devletlerle

sava halinde olan Osmanllarn en bandan itibaren (hele de stanbulun fethine

giden yllarda balayarak) iyi bildikleri bir alandr.

Tarihi veriler hemen hemen ayn rnlerde mparatorluun son yllarna

kadar belli bir rekabet gcn koruduunu gstermektedir. Nitekim, 1913-15

Sanayi Saym verileri bu durumu teyit ederken, ilave olarak pek ok gda, top-

rak, aa, krtasiye, kimya ve madeni eya sanayi dallarnda nemli sayda ve

lekte sanayi tesisine ve rn yelpazesine sahip olunduunu gstermektedir. En

byk lekli iki sanayi kolu olarak ne kan gda ve tekstil tesisleri toplam

sanayi istihdamn %70ini, motor gcnn ise %59unu temsil ediyor idi. Saym

sonularna gre, lkede irili ufakl toplam 312 fabrika ve imalathane bulunmak-

ta ve bunun 178i (%57si) sadece stanbulda faaliyet gstermektedir (Engin,

2011: 12).

IV. TANZMAT SONRASI DNEMDE KAMU FNANSMANI VE

SANAY YATIRIMLARI N KAYNAK ARAYILARI

Osmanl mparatorluunda 19. yzyl boyunca kaybedilen blgelerden

Anadolu ehirlerine ynelik yaanan gler nedeniyle artan nfus ve liman e-

hirlerin hzla bymesi, sosyolojik ve ekonomik deiime paralel olarak tketim

kalplarnda meydana gelen deime, sanayi tesisleri ve demiryollar gibi altyap

yatrmlarnn artan finansman gereksinimi ve Osmanl maliyesindeki hzl -

k, ek (d) finansman kaynaklarna duyulan ihtiyac artrmtr. Bu erevede

aada anlatlan yeni finansman kayna ortaya kmtr.

A. KAME UYGULAMASI

II Mahmut dneminden sonra parann taie tahamml kalmad iin,

faiz getiren bor senetleri ya da hazine bonosu niteliinde olan kaime (esham)

baslmas yoluna gidilmitir. 1840 ylndan I. Dnya Sava dnemine kadar

srdrlen kaime uygulamalarnn amac, mbadele arac olmann yan sra,


devletin skan mal durumuna ek gelir salamak olmuturxii. Kaime uygulama-

lar yzyln ikinci yarsndan itibaren belli aralklarla ounlukla da savalarn

finansmann salamak maksadyla gereklemitir. Zira sava dnemlerinde

devletin cari ve yatrm harcamalarn finanse edecek kaynak ihtiyac normal

zamanlardan daha fazla olduu iin, sz konusu harcamalarn finansman iin

kat para ihrac zerinden kaynak temini yoluna gidilmitir.

Nitekim Krm Savan finanse etmek iin ilk olarak ordu kaimesi baslm

ise de, halk pek itibar etmemi ve etkili bir kamu finansman arac olarak da de-

erlendirilememitir. Yine de 1876 ylnda 93 harbi olarak bilinen Osmanl-Rus

sava nedeniyle artan finansman an kapatmak iin Osmanl Bankas tara-

fndan baslarak piyasaya srlen ikinci ordu kaimesi denemesi de etkili bir so-

nu dourmad gerekesiyle, toplatlp Beyazt Meydannda yaklarak sonlan-

drlmtr. Son kaime uygulamas ise, I. Dnya Sava dneminde Dyun-u

Umumye daresinin desteiyle yaplm ve 4 Eyll 1928 tarihine kadar uygu-

lamada kalmtr (Erdem, 2006).

B. BANKACILIK FAALYETLER

19. yzyl Osmanl tarihi iin en nemli konulardan biri hi kukusuz ban-

kaclk sektrnn geliimidir. Tanzimatn ilann takip eden ilk yllardan ba-

layarak hem ierideki Galata Bankerleri hem de dardan yabanc sermaye tara-

fndan kurulan ok sayda banka olmutur. Bankacln gelimesinin ardnda da,

yine o dnemde ileri boyutlara ulaan kamunun mali aklar ile hzla artan ka-

mu ve zel teebbs eliyle hzla artan sanayi yatrmlarna finansal kaynak temin

etme dncesi yatmaktadr.

Bu dnemde kurulan bankalarn bir ksm Osmanl vatanda olan aznlklar

(Galata bankerleri) tarafndan (stanbul Bankas gibi, 1847), bir ksm yabanclar

(Osmanl Bankas gibi, 1856), bir ksm da tamamen kamu veya zel milli te-

ebbs tarafndan (Ziraat Bankas gibi, 1888) kurulmutur. 1871 sonrasnda ise,

artk mparatorlukta demiryolu ve tramvay gibi kamu altyap yatrmlarnn hz-

lanmas, bunun beraberinde getirdii sermaye piyasalarnn canlanmas ile birlik-

te ok sayda kk lekli yerli ve yabanc ok sayda banka kurulmutur. An-

cak, eitli i ve d krizler sebebiyle bu bankalar uzun soluklu olamamtr (Te-

keli, lkin, 1997: 67).

Milli bankalar tamamen ya da ksmen devlet destekli, bir ksm lke gene-

line yaylm, bir ksm da olduka yerel olarak ihtisas bankas eklinde kurul-

mutur. Yerli bankalarn bir ksm ise, Galata Bankerleri tarafndan ya tamamen

kendi sermayeleri ile ya da yabanc sermaye ortakl ile kurulmutur. Zaten

Tanzimattan kinci Merutiyete kadarki dnemde kurulan bankalar arlkl

olarak yabanc sermayeyle ve yabanc irketlerin faaliyetlerini finanse etmek iin

kurulmulardr.

Ancak, kinci Merutiyetin ilanndan Cumhuriyetin kuruluuna kadar top-

lam 24 milli banka kurulmu, bunlardan 14 Cumhuriyet dneminde de faali-

yetlerini srdrrken, dierleri kapanmtr. Bu bankalarn bir ksm stanbulda

ama ounluu Anadoluda kurulmutur (Erdem, 2014: 241-42). Anadoluda

kurulan bu bankalar, ounlukla o yrenin esnaf, tccar ve kylsnn bizzat


kendisi tarafndan kurulmu olup, temel tarm rnlerinin retimi ile snai ve

ticari faaliyetleri finanse etmeyi hedeflemitir.

C. DI BORLANMA

Osmanl Devleti 19. yzyln ikinci yarsnda altn ve gm arasnda sabit

kura dayal ift metal sistemine gemi, tai politikasndan da vazgemitir.

1840 ylnda balanan kaime (kat para) uygulamalar ve bankacln resmen

balamas ile birlikte Devlet finansman an i piyasadan kapatabileceini

beklerken, kat para uygulamalarnn finansmann yrten stanbul Bankas

aniden iflas edince, ekonomi ciddi bir ekonomik krizle kar karya kalmtr.

Bylece, erken bir bankaclk krizi yaanm, kaime uygulamalar desteksiz kal-

m ve Osmanl paras ngiliz Sterlini karsnda %50ye yakn oranda deer

kaybetmitir. Bylece, i ve d finans evrelerinin youn tavsiyesi ile balanan

da ak yeni ekonomik model ve politikalar ok erkenden bankaclk ve para

krizleri ile sarslmtr. Ardndan balayan Krm Savann ar mali yk ve

ngiliz Hkmetinin ve onun ierideki destekileri olan baz Tanzimat devlet

ricali ile Galata Bankerlerinin bor verme srar da eklenince, Osmanl Devleti

1854 ylnda ilk olarak Londra ve Paris irketlerinden 3 milyon sterlin borlan-

mtr (Engin, 2011: 13).

Ancak, Avrupa piyasalarndan salanan borlanmalar 20 yl sonra 1875te

245 milyon liraya ulamtr. Ayn yl devlet btesinin %75i d bor servisine

ayrlmak zorunda kald iin, mali iflas kanlmaz hale gelmi, yani morator-

yum ilan edilmitir (Engin, 2011: 14). Bu kararn ardndan Osmanl Devletinin

kar karya kald siyasi ve ekonomik sonular ok ar olmutur. Nitekim

ayn yl Padiah dnemi yaanm, 1876-77 Osmanl-Rus Sava balam,

alacakl i ve d evreler ve devletler devlet ynetimine ortak olma abalarna

girmilerdir. Bu evreler Osmanl Hkmetini yeni ekonomik tedbirler almaya

zorlamaya balam; bylece devletin asli gelirlerinin nemli bir ksmna cebren

el konulmak suretiyle kamu maliyesi adeta istila edilmitir. Bu erevede R-

sum-u Sitte daresi kurulmu, Muharrem Kararnamesi ilan edilmi ve Dyun-u

Umumiye daresi tesis edilmitir.

Bylece, alacakllar sadece verdikleri borcu tahsil etmi olmayacaklar, ayn

zamanda lkenin gelir kaynaklarn kontrol altnda tutmak suretiyle, kendileriyle

rekabet etme ihtimali bulunan sanayi hamlelerinin milli finansman kanallarn da

ortadan kaldracaklardr. Neticede Osmanl toplumunu kendi rettikleri sanayi

rnleri iin srekli, ucuz ve gvenilir kaynak salayc ve nihai rnleri iin de

ayn ekilde pazar lke olarak tutmu olacaklardr. Kald ki, bte giderlerinin

tamamna yaknn cari masraflara ayran devletin kamu finansmanyla sanayi

yatrmlarna ayrabilecei ciddi bir mebla da yoktu. Dolaysyla, kamu finans-

mannn bu durumda olduu, zel sermaye birikiminin (bilhassa Mslman-Trk

nfusun) ve teebbs gcnn de zaten ok zayf olduu bir durumda uluslarara-

s dzeyde rekabeti bir sanayileme politikasnn olmas pek de gereki ola-

mazd.

Yine de, srarla uygulamaya geirilen sanayi politikalar ar i ve d siyasi

ve iktisadi imknszlklarn, geni corafyalara yaylm srekli yenilgilerle neti-


celenen savalarn ardndan kaybedilen byk topraklarn ve hkmranlk hakla-

rnn sonucunda zel ve kamu teebbslerin rekabet glerini koruyabilmeleri

pek kolay olmamtr. Her eye ramen, Cumhuriyete ve hatta bugne intikal

etmi o dnemlerden kalma pek ok asrlk sanayi tesisi olmuturxiii.

SONU

Bu almada, 18. yzyln son eyreinde ngilterede balayp 19. yzyl-

da Bat Avrupann neredeyse tamamna yaylan Sanayi Devriminin Osmanl

devletinin sanayi politikalarn nasl etkiledii incelenmitir. Bilindii zere, 19.

yzyl Osmanlnn en zor yzyl olmutur. nk, uluslararas konjonktr her

geen yl Osmanl Devletinin aleyhine ilemeye balam; Avrupada smrge-

ci devletler asrlardr saladklar ticari sermaye birikimini sanayi retimine d-

ntrmeye balam, bylece kol gc ile ok kk lekte retime devam

eden Osmanl mparatorluu gibi lkelerin bu devletlerle rekabet edebilme ans-

lar hzla azalm, buna karlk ieride bu gelimelere ayak uydurabilecek fiziki

ve beeri dinamikler yeterli olmad iin, byk bir corafyaya yaylm olan

hkmranlk hakknn srdrlmesi giderek imkansz hale gelmeye balamtr.

Asrlar boyu ekonomiyi ayakta tutan iki nemli sektr olan tarm ve belli

meslek gruplarnn gerekletirdii kk lekli imalat ve ticaret sektrleri i

ve d dinamiklerin zorlamas sonucu eski glerini hzla yitirmeye balamtr.

Dier taraftan, sanayileme uruna irketlemeler, uluslararas fuarlar dzenle-

me, sanayi mektepleri ama ve demiryolu an kurma gibi nemli politikalar

gelitirilmi ve byk yatrm kararlar alnm olsa da, i ve d artlar bu konu-

da rekabeti bir durumun olumasna izin vermemitir. Bu artlar arasnda zel-

likle kamu maliyesindeki finansman sorunlarn, lkede sermaye birikiminin ve

kalifiye eleman yetersizlii nedeniyle artan snai yatrmlarn da bamll

daha da artrm olmasn, Batl devletlere tannan zamansz ve lsz imtiyaz-

lar, ierideki aznlk sermayesinin milli menfaatleri gz ard etmesini, fabrikala-

rn sadece stanbul, Bursa ve zmir civarnda younlamasn, devlet ve topluma

hkim olan tutucu iktisadi zihniyetin varln ve nihayet Avrupa devletlerinin

Osmanl Devletinin sanayilemesini engelleme gayretlerini zellikle belirtmek

gerekir.

almadan elde edilen nemli sonulardan biri, baz evrelerce iddia edil-

dii gibi Osmanl yneticilerinin Sanayi Devrimini anlamam ya da nemse-

memi ve bu ynde gerekli politikalar retmemi olduklarna dair kanaatin do-

ru olmaddr. Tam aksine, meselenin farknda olmular ve gerekli grlen pek

ok tedbiri de almlardr. Ancak, srekli savalarla topraklar koruma gayreti ve

bunun ekonomiye ve ynetim kademesine verdii ar tahribat ve isabetsiz yat-

rm kararlar ile i ve d frsat unsurlarn bu zafiyeti kendi karlarna dn-

trme gayretleri, gelitirilen politikalarn beklenen sonucu vermesini engellemi-

tir.

Bir dier sonu ise, Tanzimat sonras dnemde kendi zel hukuklarn elde

eden aznlk unsurlarn, ellerindeki sermaye ve teebbs gcn devletin ve top-

lumun ortak menfaatleri yerine daha ziyade yabanc ortaklaryla birlikte kendi

karlar dorultusunda kullanmalar, ekonominin daha da ktlemesine ve


sanayi politikalarnn ilevsizletirilmesine katk salamlardr. Dolaysyla,

asrlarca birlikte yaam gruplarn ortak kar yerine kendi karlarna odakla-

np, lkeleri aleyhine politika takip eden d dinamiklerle birlikte hareket etmele-

ri, Osmanl Devleti ve toplumu iin byk bir talihsizlik olmutur.

Son olarak, 19. yzyl Osmanl sanayileme hamleleri her ne kadar tatmin

edici bir baar elde edemeseler de, Cumhuriyet dnemindeki milli sanayi yat-

rmlar ve irketlemeler iin byk bir ilham kayna ve tecrbe birikimi olmu-

tur.


KAYNAKA

AKSAY, Mustafa; (1999), Hicaz Demiryolu Fotoraf Albm, (Ed.) brahim

USUL, stanbul: Albaraka Trk Yayn.

BALCI, Ramazan ve brahim SIRMA; (2012), Memalik-i Osmaniyede Os-

manl Anonim irketleri, stanbul: stanbul Ticaret Odas Yaynlar.

BEAUD, Michel; (1983), A History of Capitalism 1500-1980, New York:

Monthly Review Press.

BOZDEMR, Mustafa; (2011), Osmanldan Cumhuriyete Endstriyel Mi-

rasmz, stanbul: stanbul Ticaret Odas Yaynlar.

BLKBAI, merl F.; (2016), Darphane-i Amirede Ermeniler, Trkler

ve Ermeniler: Tarih Boyunca Trk-Ermeni likileri, nternet Adresi:

http://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/darbhane-i-amirede-

ermeniler/., Eriim Tarihi: 27.06.2016.

CLARK, Edward C.; (2000), Ottoman Industrial Revolution, International

Journal of Middle East Studies, 5, pp. 65-76.

ENGN, Vahdettin; (2011), Osmanl Ticaret ve Sanayi Albm, stanbul:

stanbul Ticaret Odas Yaynlar.

ERDEM, Ekrem; (2008), slam ve Piyasa zerine Dnceler, slam ve a-

lma Hayat Sempozyumu Ulusal Sempozyumu, 25-27 Kasm 2005,

zmir: Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi ve Trkiye Diyanet

Vakf, zmir lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, ss. 251-286.

ERDEM, Ekrem; (2006), Osmanl Para Sistemi ve Tai Politikas: Dnemsel

Bir Analiz, Bankaclar Dergisi, 56, ss. 10-27.

ERDEM, Ekrem; (2009), Ahilik, Ankara: Detay Yaynclk.

ERDEM, Ekrem; (2014), Para Banka ve Finansal Sistem, Ankara: Detay Ya-

ynclk.

ERDEM, Ekrem ve Sefure DEVEC; (2015), 1873-75 Yllarnda Kayseri Hac

Kl Mahallesi Esnafnn Mesleklerine Gre Gelir ve Vergi Durumla-

rndaki Deiiklikler, Erciyes niversitesi BF Dergisi, 45, ss. 1-30.

ERKEN, Erhan; (2000), Osmanl Toprak Sistemi, ereve, 25, ss. 89-98.

KAZGAN, Haydar; (1991), Osmanldan Cumhuriyete irketleme: Osman-

l Sanayii Monografi ve Yorumlar, stanbul: TBANK Yaynlar.

KAZGAN, Glten; (1999), Tanzimattan XXI. Yzyla Trkiye Ekonomisi,

stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi.

KAZGAN, Haydar; Toktam ATE ve Murat KORALTAN; (1999), Osman-

ldan Gnmze Trk Finans Tarihi, 1. Cilt: Kurulutan Cumhu-

riyete, stanbul: stanbul Menkul Kymetler Borsas Yaynlar.

KAZGAN, Haydar; Toktam ATE ve Murat KORALTAN; (1999), Osmanl

Devletinde Finansal Faaliyetler ve Kurumlar, i. Osmanldan G-

nmze Trk Finans Tarihi, 1. Cilt: Kurulutan Cumhuriyete, s-

tanbul: stanbul Menkul Kymetler Borsas, ss. 87-216.

http://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/darbhane-i-amirede-ermeniler/http://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/darbhane-i-amirede-ermeniler/


KAZGAN, Haydar; Toktam ATE ve Murat KORALTAN; (1999), Osman-

ldan Gnmze Trk Finans Tarihi, 2. Cilt: Cumhuriyetten G-

nmze, stanbul: stanbul Menkul Kymetler Borsas.

KAZGAN, Haydar; (2005), Galata Bankerleri, I. Cilt, Ankara: Orion Yayne-

vi.

KAZGAN, Haydar; (2006), Galata Bankerleri, II. Cilt, Ankara: Orion Yayne-

vi.

KOLAY, Arif; Dndar HIZAL; Burkay DURAK ve Murat ARSLAN; (2011),

lan- Ticaret, stanbul: stanbul Ticaret Odas Yaynlar.

MAZAK, Mehmet; (2013), Trkiyenin ve stanbulun Asrlk irketleri,

stanbul: stanbul Ticaret Odas Yaynlar.

NSOY, Rifat; (1988), Tanzimat Dnemi Osmanl Sanayii ve Sanayileme

Politikas, Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.

ZTRK, Serdar; (2011), lanatlar, Trk Reklamcl ve Sosyal Dnm,

i. Arif KOLAY; Dndar HIZAL; Burkay DURAK ve Murat ARSLAN

(Ed.), lan- Ticaret, stanbul: stanbul Ticaret Odas Yaynlar, ss. 17-

24.

PAMUK, evket; (1995), 19. Yzylda Osmanl D Ticareti, Ankara: DE

(TK) Yayn.

SEYTDANLIOLU, Mehmet; (2009), Tanzimat Dnemi Osmanl Sanayii

(1839-1876), A Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm

Tarih Aratrmalar Dergisi, 28 (46), ss. 53-69.

SKOUSEN, Mark; (2001), The Making of Modern Economics: The Lives

and Ideas of the Great Thinkers, New York: M.E. Sharpe.

SMITH, Adam; (1965), An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth

of Nations, New York: Modern Library.

LGENER, Sabri F.; (2006), ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnya-

s, stanbul: Derin Yaynlar.


NOTLAR

i Bu durum bir mddet sonra talebi ithal giyim eyalarna ynlendirerek, yerli retimi olumsuz ynde etkileyecektir.

ii Bu irket 1945te Devlet Denizyollar letmesine devredilmitir. iii Bavekil smet nnnn 1927 ylnda irketlerin denetim altna alnmasn salayan kanunun

gerekesi iin kulland ifade irketlerin durumunu ve Hkmetin konuya bakn gayet ak bir ekilde ifade etmektedir: mtiyazl irketlerin bugnk vaziyetleri, umumiyetle zerlerine aldklar grevleri en aa dererce yapmak ve hatta ok defa onu da ihmal etmek ve ykml-lklerini ise hemen daima unutmaktr. Trk anonim irketlerine gelince: Bu kabil anonim ir-ketlerinin memlekette geirmi olduu safhalar maalesef fikr-i itiraki imha eder mahiyettedir. Anonim irket tekilini sanat- mutade haline getirmi bir kitle vardr.

iv Bilindii zere, dnemin Alman mparatoru Kaizer II. Wilhelm bunu kutlamak ve teekkr nianesi olarak, 1899 da bir eme yaptrarak Sultanahmet meydanna diktirmitir.

v Clark, o dnemde stanbulda ok sayda farkl mesleklerde istihdam edilen yabanc uyruklu nitelikli igc bulunduunu ve bunlarn farkl lkelerden olmasnn nedeninin de, Osmanl y-netiminin sanayilemede tek bir Avrupa lkesine baml kalmak istememesinden kaynakland-n syler (Clark, 1974: 70).

vi Osmanl yneticileri, Baltaliman Anlamasndan yl sonra (1841) Msr Valisi Mehmet Ali Paay da bu anlamay kabul etmeye zorlam ve Nil Nehri boyunca yer alan pek ok fabrika-nn rmesine ve iflas etmesine de sebep olmutur. Zaten Sultan Abdlmecit Mehmet Ali Pa-ann emrindeki orduyu %80 nispetinde kltme karar alarak, Msr ordusunun hazr giyim ihtiyacn karlayan Msrdaki tekstil fabrikalarnn kapanmasn mukadder hale getirmitir (Clark, 1974: 72).

vii Ayrca, Darphane-i Amire olarak bilinen Osmanl Darphane Genel Mdrlnn ynetiminde Museviler ve zellikle de Ermeniler olduka etkili idiler. Hatta 18. Yzyln ikinci yarsndan 1880e kadar bir asrdan fazla Ermeni Dzolu Ailesi ynetmitir (Blkba, Darphane-i Ami-rede Ermeniler). zellikle de Kazaz Artinin Devlet erkn zerindeki etkisi mstesna bir yere sahip olmutur. zellikle Tanzimat sonras dnemde Galata Bankerleri olarak bilinen gayri Mslim sermaye sahiplerinin oynadklar rol ve tutumlar ile ilgili kapsaml bilgiler, belgeler ve rnekler iin baknz: Kazgan, 2005; Kazgan, 2006; Kazgan, Ate ve Koraltan 1999.

viii Bu durumun Cumhuriyet dneminde de Anadolunun dier pek ok blgesinin sanayilemeden hala yeterince nasibini alamamasnda nemli rolnn olduu sylenebilir. Zira sanayi hamleleri ulusal ve uluslararas konjonktrn uygun evrelerinde yapldnda verimli sonular alnabil-mektedir. Bu durumun sonularn Trk toplumu bugn ar bir ekilde yayor. Zira kar kar-ya kalnan terr sorununun bu kadar ar ve yaygn olarak srmesinin en temel sebeplerinden biri, bize gre hi kukusuz zellikle Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinin zamannda sa-nayileme frsatn karm olmasdr. Ayrca, ekonomik ve sosyal hayatn hala nemli yapsal sorunlarndan biri olan krsal ve kentsel gelime farkllklarnn ok fazla olmasnn sebeplerini de en azndan bir dereceye kadar burada aramak yanl olmayacaktr.

ix ngiltere bata olmak zere, pek ok Bat Avrupa lkesi 15. yzyln ortalarndan 18. yzyln ortalarna kadar dnyada hkm sren merkantilist dnemde (ki bir anlamda Batnn ticari kapi-talizm yoluyla zenginleme smrgecilik modelidir) dier milletlerin altn ve gm bata ol-mak zere kymetli maden rezervlerini yine onlarn igcn kullanarak kartp, onu kullan-mak ve satmak suretiyle byk bir sermaye ve teebbs gcne ulamtr.

x Osmanl istatistiklerine gre en nemli 8 rn unlard: Ttn, buday, arpa, zm, incir, ham ipek, tiftik ve afyon. 1878-80 yllarnda bu rnlerin toplam ihracat iindeki pay yzde 51 idi (Pamuk, 1995: 35).

xi Bilindii gibi, Adam Smith ve ardndan David Ricardonun ncln yapt klasik kapitaliz-min temel savunularndan biri de uluslararas serbest ticarettir. yle ki, liberal kapitalizmin te-mel rekabet gc ve zenginleme modeli, iblmn ve mukayeseli stnlkleri esas alan bir imalat sistemi ile uluslararas dzeyde serbest piyasa ortamnda mbadele hacminin bykl-ne baldr.

xii Kaime uygulamalar konusunda daha fazla bilgi iin baknz: Kazgan, vd (1999), Erdem (2006) ve Erdem (2014).

xiii Bu hususta daha fazla bilgi iin baknz: Kazgan (1991) ve Balc ve Srma (2012).

sanayİ devrİmİnİn ardindan osmanli...

Documents