samoan - healthed · nifo pepe a eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. e aliali mai o...

12
TELEFONI LE 0800 TALK TEETH (0800 825 583) www.letstalkteeth.co.nz E FAIGO - FIE ONA PUIPUIA LE ATA A LOU ‘A - IGA! E LEAI SE TOTOGI, E FAIGO - FIE, E MO ‘OE! Samoan

Upload: others

Post on 07-May-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

TELEFONI LE

0800 TALK TEETH(0800 825 583) www.letstalkteeth.co.nz

E FAIGO-FIE ONA PUIPUIA

LE ATA A LOU ‘A- IGA!

E LEAI SE TOTOGI,

E FAIGO- FIE, E MO ‘OE!

Sam

oan

Page 2: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

02

Page 3: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

03

Tatou te manana’o uma ‘ina ‘ia maua e tatou fanau se ‘amataga sili i le olaga.

Tatou te mana’o ina ina ola, tuputupu a’e ma lauolaola. ‘O nifo mälölöina e

iai lana tiute täua i le tuputupu a’e o le tamaitiiti, e fesoasoani i lana ‘ai ma ia

lelei le tautala. ‘O nifo lelei e täua mo lona lototele i taimi o i luma.

O lea e maua ni faamatalaga i totonu o lenei tusi faapea ma fautuaga i le

tausiga lelei o nifo o lau tama ma puipuia ai lana ataata mo le olaga atoa. O lea

faamolemole faaavanoa se lima minute o lou taimi e faitau ai faamatalaga nei

ina ia malamalama ai i le tausiga o nifo. Afai e iai ni au fesili pe manaomia se

fesoasoani, talanoa mai ia i matou i le 0800 talk teeth (0800 825 583).

‘O LE FAIGA E MAUA AI E LAU

TAMA SE ‘ATA’ATA MA-LO- LO- INA

MATAUPUAUAUNAGA MO OE

04

FULUORAITA (FLUORIDE) VA TOEGA MEAAI TOA (PLAQUE) 05

TAUSIGA O NIFO O LAU TAMA 06

O FAUTUAGA E LIMA MO LE TAUSIGA O NIFO MALOLOINA 07

O NIFO MAI LE PEPE SEIA OO INA MATUA 08

O MEAAI MALOLOINA. O NIFO MALOLOINA 09

Page 4: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

04

‘ O LE TOE FA’ALELEI O NIFO‘O togafiti mäsani e leai se totogi ma e a’ofia ai:

•Siakieaofiaailesu’ega,siakionifopo’opalamava’ainifa’afitaulioaulamumagutu.

•Fa’aaogafa’ata‘ina‘iasa’iliaisenifouapalapo’oso’osefa’afitaulielemafaionava’aia.

•Togafitiefa’aaogaailefuluoraitaaualefesoasoaniilepitoilumaonifoepuipuiane’ipala.

• ‘Omeapuniavanoa(fissuresealants)‘onimeafa’atumunifopapa’e,evaliilenifo‘ua

lamatiaelema’ipalaonifo.

• ‘Olefa’amamaonifoe‘ave’eseaaitoegamea’aito’a(plaque),‘eleamaletämainifo.

• ‘Olefa’atumuonifoeaogalemonifo‘uaa’afiailema’iolenifopala.

•Lese’iinaonifo‘uamatuäa’afiailema’iolenifopala.

‘AU’AUNAGA MO ‘OE

FA’AMA- SANI I LE TAUSI FA’AMAMA

O OU NIFO E faigo-fie. E fai fua. Ma e le tuai fo’i pe’a fa’atonu lau tama.

‘O LENEI ‘AU’AUNAGA E LEAI SE TOTOGIEmauafuaetamaitiiNiuSila‘au’aunagataugutumaile0eo’oatu

ile17tausagalematua,se’iaaulialonaasofanau18tausaga.E

taualefa’auluvaveolautamailenei‘au’aunaga,‘ina‘iamafaiona

fuafualanasiakimuamua.‘Oleva’aigamuamuaalautamae

mäsanionailevaolonaasofanaumuamuamalelua.‘Ole’äta’u

atuele‘aufaigalueaalefoma’inifoletaimiolausiakipeama’ea

onafa’aulu.

Efaigöfieonafa’aulu,na’onatelefonile0800TalkTeeth

(0800825583).‘Ole’ämatoufa’asinoiate‘oemalafoatupepasa’o

etefa’atumuina.‘Afaiolautamaea’oga‘amatapo’olea’ogalaity,

fa’atumupepamalafomaiilamatou‘au’aunagamomeataugutu

peasiasilewww.letstalkteeth.co.nz

‘Afaietausaga9po’olugaatulautama,emafaionaefilifiliase

foma’inifo.Na’onafa’atumuopepamaaveila’uofisaolefoma’i

nifouaefilifilia.

‘Afaieleaisekonekaratealaufoma’inifomaleFonofaufautuaale

SoifuaMälölöinaFa’aitumalo,telefonile0800TalkTeethmaolea

matoufesoasoaniatuilesa’iliinaosaufoma’inifoelatalataatuia

te‘oeefaia.

FA’ASINOGA MO TOGAFITI FA’AOPOOPO ‘Afaiemana’omiaelautamanitogafitifa’aopoopo,oleafa’asino‘oe

iseisi‘au’aunagaomeataugutu.‘Oleteleotogafitigaelease

totogi,‘aemana’omialoutotogiinaotogafitigaepeioorthodontics(e

aofiaaiuaeapa’ave(braces)ilugaonifo).Talanoailau‘au’aunagao

meataunifoeuigailetaufa’apealefaigaopeimeni.

FAI MA SIAKI‘Auaetefa’atalise’iafa’aletonunifo;faimaavelautamaesaki.

‘Ole’äta’uatuelefa’inifolagolagopo’olefoma’inifopefa’afiaona

avatulautama.‘Olesiakionifootamaitilaitiemauaaimeao

fa’aletonumatogafitivaveloa.Taumafaionafa’atonusetaimiao

malosilautama,maiatumauletalitonuinalealueva’ailefoma’i

nifo.Fa’aaogaupufa’amalos’auepeiole“tausileleiounifo”ma

“tausilau‘ata’atamanaia”.

Page 5: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

TOEGA MEA’AI TO’A‘OToegamea’aiTo’a‘omeapi’ipi’ieto’ainifoiasota’itasi.‘Atu’ue

fa’aputuaipea,ei’uinapalaainifomamama’iai‘aulamu.‘O

siamanini’iitoegamea’aineielatoutetalepeinalesukaimea’ai

neimagaosiamaiaisevai’ona(acid)efa’amalepeaimineralei

nifo;maei’uinapuainifo.

Efa’asoloinatigapuonifomatupumaiailegäoimamana’omiaai

loaletogafitiaonifo.Efesoasoanilepulumuisemeafulunifo

fuluoraita,le‘aiomea’aimälölöina,siakiso’ooounifomaletausia

otogafitigafautuainaetu’uinamaiele‘aufa’inifomafoma’inifo,e

puipuiaaiounifomamea’aito’afa’apenamalepuonifo.

PUIPUIA O O TATOU NIFO‘Olefuluoraita‘osemeatautäuailetauaefa’asagaitoegamea’ai

to’ainifo.‘Olefuluoraita,‘ose‘elemeninaturaemauailesavili,

palapala,vaimamä,suasami,la’autotomaleteleomea’ai.‘Ole

teleolefuluoraitatatoute‘aiapeinuemauamailevai,mea’aima

lemeafulunifo.Epuipuiaelefuluoraitaemauaiatatoumea’ai,

meainumafäuaitaimi‘umaetafetafeaiIlugaootatounifo.

FULUORAITA PE’A FETO’AI MA TOEGA MEA’AI TO’A

E LUA ‘AUALA ALOA’IA E PUIPUIA AI E LE FULUORAITA

O TATOU NIFO MAI LE MA’I O

LE NIFO PALA:

• E FA’AMALOSIA AI LE TUPUTUPU O NIFO

• E FESOASOANI E FA’ALELEIA LE ‘AMATAGA LAVA O

LE MA’I O LE NIFO PALA.

05

Page 6: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

06

FUFULUINA O NIFO‘Aosoloanifoolautama,etatauloaonapulumu.Na’osinameala’itiitilavaolemeafulunifofuluoraita,

masetama’ipulumufulunifovaivaimoletamaitiitieilalooleonotausagalematuamasemeafulunifo

peisefatupilelapo’amotamaitieonomasilia’efo’itausagalematutua.‘Atonuefaigataonapulumu

nifoolautamafa’ato’asavali,‘aetaumafaipea‘auäetäua‘auaonifomälölöinaetäuatelemoleatina’e

tuputupua’eolautamafa’apenafo’imolesoifuamälölöinaoonanifoilelumana’i.‘Atonuefaigöfiepe’a

‘etuituaolautamama‘o’omimaliemaiilugalonaulu‘a’opulumuonanifo.

TOTONU MA FAFO Pulumufa’ata’amilolepitoitotonumafafoonifo,mavaegaefeso’ota’iainifoma‘aulamu,fa’apenafo’i

malugaonifo.Ilumaonifo,fa’ata’amilola’itiitilepulumu‘ina‘iaaofiaumaaivaegaifafoonifo.

LUAI, ‘AUA LE P-UP-U‘Laa’oa’oleleilautamaeluaimaiifafope’a‘umaonapulumu.‘Aualepüpüinaisevai,‘auäeaogäse

fuluoraitaetotoeilugaonifoapuipuiaaiilatou.

‘-AMATA ONA FOLOSI‘Olefolosienatefufulu‘eseatoegamea’aiepi’ipi’imauivainifomalaloifoo‘aulamu.Eauivaegaele

auiailepulumufulunifo.Etatauona‘amataonafolosiletamaitiitipe’apipi’inifoelua.Emäsaniona

tupuleneimeape’afeosoinifopitoitua(gao).E‘amatae‘oeonaa’o‘aefa’asoloinailoamafaialoaele

tamaitiitilavaia.Folosifa’atasiileaso.‘Afai‘eteleiloafolosi,fesiliilefoma’inifoefa’asinoaneiate‘oe

petelefonimaifo’iile0800Talkteeth(0800825583).

SIAKIINA O NIFOSusu’emalielelaugutualugaolautamaesiakitotonuolonagutufa’atasiilemäsina.‘Ose‘aualavave

esa’iliaipe‘ua‘amataonapalanifo,‘osetaimiefaigöfieonatogafitiaai.Va’avava’ileleivaegaetogitogi

papa’ei‘aulamu‘aemaisilavainifoilugailuma.Tilotiloleleifo’imonivaega‘ualanuvaivaipo’oninifo

fo’i‘uata’einipito.Siakilelei‘aulamupo’omälölöinalelei‘aeleolefufulapetafetotoi.Va’ailaufoma’i

nifope’aiainipopolega.Telefonile(0800825583)pe’afai‘eteleiloalemeaetatauonafai.

‘Olepulumuso’oefesoasoaniefoligaleleiaimalagonainaailelelei,mafesoasoanifo’iepuipuiaaimailema’iolenifopalamale

ma’io‘aulamu.‘Aosoloalenifoolautama,‘amataloaonapulumu.Fa’amäsanilautamaea’oa’o‘ina‘iafa’aluaonapulumunifoile

aso–pe’amae’alemea’aioletaeaomaletaimi‘uasauna‘ole’amoeilepo.‘Amafailoaona‘u’usepenitalaeletamaitiitima‘amata

onatusitusi(iletusamalelimatausagalematua),‘uamafailoaonapulumueiaonaianifo.Emana’omialoulagolagoolonafufuluina

oonanifose’iao’oina‘uavaluobatausaga.

VA’AVA’IGA O NIFO O LAU TAMA

Page 7: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

12345

O FAUTUAGA E LIMA MO LE TAUSIGA O NIFO MALOLOINA

FUFULU FAALUA I ASO TAITASI NIFO E

FAAAOGA AI LE MEAFULUNIFO FULUORAITA

TOAGA E ALU E SIAKI OU NIFO

SUSUE LE LAUGUTU O LAU TAMA I MASINA

TAITASI E SIAKI ONA NIFO

FILIFILI MEAAI E MAUA AI LE

NIFO MALOLOINA

INU VAI PO O SE SUSU

IA FAAMALOSIAU

Aua nei galo ona faaviivii i lau tama mo le fufuluina o ona nifo aua le maloloina ma

maua ai le ataata lelei

07

Page 8: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

08

INU VAIInu se ipu vai pe’a

‘uma ona inu sau mea suamalie – tusa fo’i pe’a- ‘o se meainu le-

fa’asukaina.

TAIMI O LE MOE

Fa’amoe le pepe i se tala, ‘ae le- o se fagususu. ‘A moe

ma se fagususu i le gutu ‘ave’ese.

NIFO PEPE‘Afeosoiloanifoiletaimilenae‘amataloaonapulumuai.Ealialimainifopetusamale

onomasina,mailetoluotausaga,‘evaaiaailoanifomuamuaolautama–e20nifo

‘pepe’.Etäualeva’aialeleionifonei‘auäoavanoaneiofeösoimaiainifootagata

mätutua,mata’ita’iinaaileaonifoneiiolatoutülagatonu.

‘Olepalaoulua’inifoeonotïgämaei’uaiinaa’afiale‘aimaletuputupua’eolautama.

‘Olepalaleneiemäsanilavaonafaimafa’ailoolepalaonifoileolagamatuaole

tagata.‘Olefufuluinafa’aluaonifoileasoilemeafulunifofuluoraita,ile‘umaole

mea’aioletaeaomaletaimi‘ole’asauniaiemoe,‘olemeapitoleleilena‘etefaiae

puipuiailepalaoounifo.

FAGU MA MATA-SUSU‘Olesuka‘olo’oitotonuomeasuamalie,faguinusuamalie,vaisuamaliepo’osesususuamalieeafainaai

nifooletamaitiiti,aemaiselavailetaimi‘ole’amoeai.Ei’uinapupunifootamaitiilesusu‘umiifagususu

‘olo’outuivaisuamaliepo’olemoefo’i‘a’oiailefagususuilonagutu.‘Amoesepepemasefagususuile

gutuefa’aitiitiaailemauaolefäuaenatefufulu’eseinaaile‘äseta(acid)emäfuamaiailepalaonifo.

Taumafaiefa’aaogäseiputï‘aelëosefagu.Esiliatulevaipo‘olesusu.‘Auane’ifufuialematäsusua

pepeisevaisuamalie‘auäei’uinapalaainifo.Etataulavaonamamämaleainivaiesuamalieeto’aile

matäsusulea,ma‘iasaogalëmü,ma‘auane’ifa’aaaogäinafo’ieseisipepe.

NIFO O TAGATA MA-TUTUA‘Iletusamaleonotausagalematuaosetamaitiiti,e‘amataloaonaosoona

nifolonalua.Efa’asolosololavaleneisuigase’iao’oina14tausagalematua

(‘aevaganaainifoituapo’ogao).Etatauonafa’amalosiapeatamaitiefufulu

fa’aluanifoileasomafa’amamailefolofi.

‘O LE TAIMI O TALAVOUEtelefesuia’igailevaitaimi‘a’otalavou–e‘amatamaiiä’ogamaualuluga,

‘ämataonafaigäluega,tu’uale‘äiga’aenofoto’atasimaletuputupua’e.

Etäuatelefo’iletausiamaleva’aialeleionifoilematualea.‘Iafa’amanatuilau

fanautalavouesiakinifo,efaifuaelefoma’ifa’inifose’ia‘atoale18tausagalematua.

‘O MEA PUIPUI NIFO MA GUTUEtatauonafaiasepuipuigutualetamaitiitipe’ata’aloiseta’aloga‘ina‘iapuipuiaaionanifomaonagao.‘A

leagasounifopepa’ü‘esealusa’oeva’aisefoma’ifa’inifo.‘Amafa’i‘esesounifotoetaumafaiefaapipi’iilona

tulagape’amafai.‘Alemafai,tu’uitotonui‘autafaolona‘alafau,po’ototonuoseipususu.‘Avevavelautama

ilefoma’ifa’inifo–‘atonuemafaionasefeinaelaufoma’ilonanifo.

TUPULAGA TALAVOU SE’I O’O INA MATUA

Page 9: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

MEA’AI MA-LO-LO- INA NIFO MA- LO-LO-INAFA’ASUSU E LE TINA-

Fa’asusuiate‘oelaupepese’imana’omiamamafaiona‘aimea’ai

malö–tusalenämaleonomäsinalematua.‘A‘uao’oinamafaiona

‘aimea’aitalafeagai,fafagaailoa‘aefa’aauaupealefa’asusuia‘oe

se’itasiletasuagalematua.

MEA’AI E LELEI MO NIFO ‘Oletausigaonifoelëna’olepulumuina.‘Oitü’aigamea’aitatoute

‘a’aiaiea’afiaailemaualugaole‘äsetaiotatougutumaeonotupu

maiailepalaonifo.‘Oleteleomea’aisuamalieepeio-lolema

faguinusuamaliee‘aimainuailautama‘olefa’ateleinafo’ilenaole

lamatiainailepupuoolatounifo.

‘Afaie‘avenimea’aimameainusuamalieilautama,eleleionafai

fa’aeteete(pefa’atasiilevaiaso)itaimiomea’ai.‘Ofäua‘ole

‘au’upegasililenaetete’eaiilepalaonifo–natesuiamineralema

fufulu’esefo’ile‘äsetamainifo.‘Ina‘iatu’uavanoaifäuaefaiana

gäluegaefautuainalefa’aitiitiaona‘aiso’oolautamaileaso.‘Atolu

vai’aigamamea’ailamulamueluaetu’uiaiileaso,epitosililena.

Tu’uavanoainifo‘ina‘iamälölömailesuka,mataumafaie‘aveiaini

mea’aimämämälölöinaivai’aiga.

MEA’AI MA-MA- LELEI MO NIFO

FALAOA

SISIFUA-LA-’AU ‘AINA MATA

SAGA PA-PA- LE- FA’ASUKAINA PE FA’AMA-SIMAINA

FUAMALO- O LA-’AU (NUTS)

IOKETI

SE IPUVAI O SE MEAINUFa’ainuseipuvaiaulialautamape’a‘umaonainusanameainu

suamalie.Tusapeleaisesukaisemeainusuamalie(dietdrink)‘ae

iaile‘aseta,peioledietcola,maemafuamaiailepalaonifo.‘O

meainusilimolautama‘olevaimalesusu.‘Oleteleomeainueiai

lesuka,euiinaiainisimeainu‘olesukanaturaesuamalieaiepeio

lesuasuamalieofuäla’au.Inumeainusuamalieitaimiomea’ai‘ae

fa’aaogaaimeamitivai(straw).Fa’amalosi’auilautamaeto’agaeinu

vai–efelesitoetaugofie!

DRINK SUGAR CONTENT

VAI LEAI SE SUKA

VAI FA’ASUAMALIE 2.5 TSP

SUSU LEAI SE SUKA

KATUNI SUSU FA’ALANU (1 CUP/250ML) 3 TSP

KATUNI SUA SUAMALIE (1 CUP/250ML) 7 TSP

MEAINU TULUI MALOSI (1 CUP/250ML) 6 ½ TSP

MEAINU MO TA’ALOGA (FAGU 600ML) 10 TSP

MEAINI SUAMLIE ‘A’AVA (1 ‘APA / 355 ML) 10 TSP

E FIA LE SUKA E MANA’OMIA

09

Page 10: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

10

‘OLO’O IAI SE ‘AU’AUNAGA SOIFUA

MA- LO- LO- INA FAIFUA I LOU PITONU’U

E L-E TOTOGIINA,

E FAIG-OFIE,

E MO ‘OE !

Page 11: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

11

Page 12: Samoan - HealthEd · NIFO PEPE A eosoi loa o i le taimi lena e ta loa ona pulumu ai. E aliali mai o pe tusa ma le ono masina, ma i le tolu o a, ‘e vaaia ai loa o muamua o lau tama

TELEFONI LE

0800 TALK TEETH(0800 825 583) www.letstalkteeth.co.nz

ISBN 978-0-478-33946-8 (print)ISBN 978-0-478-33945-1 (online)

Samoan. Code HE2260This resource is available from www.healthed.govt.nz or the Authorised Provider at your DHB.