SAMARQAND QIShLOQ XO’JALIK INSTITUTI

O’simlikshunoslik kafedrasi

Tuzuvchi: prof. N.Xalilov

“O’SIMLIKShUNOSLIK” FANIDAN MA’RUZA MASHG’ULOTI

ISHLANMASI

Mavzu: Sholi biologiyasi

SAMARQAND 2015.

7.1.–mavzu ShOLI BIOLOGIYASI

1.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi

O’quv soati: 2 soat Talabalar soni:69

O’quv mashg’ulotining shakli Mavzu Sholi biologiyasi ma’ruza Ma’ruza mashg’ulotining rejasi 1. Sholining xalq xo’jalik| ahamiyati, ,

ekilish maydoni, hosildorligi, tarixi.

2. Sistematikasi.

3. Morfologik xususiyatlari.

4. Biologik xususiyatlari,

5. Navlari.

O’quv mashg’ulotining maqsadi Sholi biologiyasi to`grisida tushuncha berish

va bilimlarni to’liq tasavvurni shakllantirish.

Pedagogik vazifalar:

mavzuning moxiyati bilan

tanishtirish;

mavzu bo’yicha tavsiya

etiladigan o’quv-uslubiy

adabiyotlar haqida ma’lumot

berish;

Sholi biologiyasi to`grisida

tushuncha berish

mavzuni o’rgatish

jarayonidagi uslubiy, tashkiliy

ishlar maz-munini, hamda

baholash muddatlari va

shakllarini yoritish;

O’quv faoliyatining natijalari:

Talaba:

Mavzuning mohiyatini tushuntiradi;

Mavzuga oid nazariy va amaliy yangiliklarni

yoritadi;

mavzu bo’yicha uslubiy va tashkiliy

ishlarning asosiy tomonlari, hamda baholash

shakllari va muddatlarini yoritadi;

O’qitish uslubi va texnikasi Munozara, bahs

O’qitish vositalari Ma’ruza matni, proyektor, tarqatma materiallar,

kodoskop, slaydlar, format qog’ozlari.

O’qitish shakli Jamoaviy va guruhlarda ishlash.

O’qitish shart-sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruxlarda

ishlashga mo’ljallangan auditoriya

Monitoring va baholash Savol-javob, nazorat savollari

1.2.Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi

Faoliyat

bosqichlari

Faoliyat mazmuni

O’qituvchining Talabaning

I. Mavzuga

kirish bosqichi

(20 daqiqa)

1.1.Ma’ruza nomini e’lon qiladi. Ma’ruza haqida

dastlabki tushuncha beradi va mavzu miqyosida

uslubiy va tashkiliy ishlarning asosiy

tomonlarini ochib beradi.

1.2.Mazkur mavzu bo’yicha o’rganiladigan

Tinglaydilar.

Tinglaydilar va yozib

mavzularni e’lon qiladi, ular haqida qisqacha

ma’lumot beradi, hamda laboratoriya

mashg’ulotlar bilan bog’laydi. Fan reytingi:

joriy, oraliq va yakuniy nazoratning baholash

mezonlari bilan tanishtiradi (1-ilova).

Adabiyotlar ro’yxatini taqdim etadi va izoxlaydi

(slayd).

1.3.Mavzuning nomi, maqsadi va kutilajak

o’quv natijalarini e’lon qiladi.

1.4. Munozara, bahs metodini qo’llab, mavzu

bo’yicha tanish tushunchalarni aytishlarini taklif

qiladi (2-ilova). Barcha takliflarni doskaga yozib

boradi.

1.5. Ushbu ishni o’quv mashg’ulotining

yakunida oxiriga yetkazishlarini aytadi.

oladilar

Mavzuni daftarlariga

yozadilar.

O’z fikrlarini

bildiradilar.

II. Asosiy

bosqich

(50 daqiqa)

2.1.Mavzu bo’yicha ma’ruza matnlarini

tarqatadi: mavzu rejasi va asosiy tushunchalar

bilan tanishib chiqishni taklif qiladi.

2.2.Namoyish qilish va izoxlash yordamida

asosiy nazariy ma’lumotlarni beradi.

Mavzuning har bir qismi bo’yicha xulosalar

qiladi. Talabalarning e’tiborini asosiy

tushunchalarga va ahamiyatli tomonlariga jalb

qiladi.

2.3.Doskada qayd etilgan asosiy tushunchalarga

qaytishni taklif qiladi. Talabalar bilan

hamkorlikda tushunchalar ro’yxatini aniqlash-

tiradi, qaytarilganlarini olib tashlaydi, mavzuga

tegishli bo’lmagan ma’lumotlarni olib tashlaydi,

hamda qayd etilmagan zarur tushuncha va

atamalarni qo’shadi (yozadilar).

Tinglaydilar.

Har bir tayanch ibora

va atamani muhokama

qiladilar, daftarlariga

yozib oladilar.

III. Yakuniy

bosqich

(10 daqiqa)

3.1. Mavzu bo’yicha yakuniy xulosalar qiladilar.

Faoliyat natijalarini izohlaydi. Mazkur mavzu

bo’yicha egallangan bilimlar kelajakda

qayerlarda qo’llanilishi mumkinligi haqida

ma’lumot beradi.

3.2.Talabalar faoliyatini va belgilangan o’quv

maqsadlariga erishilganlik darajasini tahlil qiladi

va baholaydi.

3.3.Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi:

(1) jadvalning bo’sh kataklarini to’ldirish; (3-

ilova); (2) nazorat savollariga og’zaki javob

berish.

Savollar beradilar.

Vazifani yozib

oladilar.

Ma’ruza. Sholi biologiyasi

Reja:

1. Sholining xalq xo’jalik| ahamiyati, ekilish maydoni, hosildorligi, tarixi.

2. Sistematikasi.

3. Morfologik xususiyatlari.

4. Biologik xususiyatlari

5. Davlat reestriga kiritilgan navlari.

ADABIYOTLAR:

1. Gushin G.R. Ris. M. 1983- 636 s.

2. Zaurov, Sborshikov. Sholichilik. T. 1989-258 b.

3. Rezultat gosudarstvennogo sortoisptaniya risa. M. Kolos.1967-102

4. Rekomendasii po primeneniyu mikroudobreniy pod risa. S.1988-44 s.

5. Ю.Б.Саимназаров, А.Қ.Абдуллаев, Л.А.Мирзаев, Ч.Т.Қашқабоева.

Шоличилик. Toshkent.-2014.-199 b.

6. Internet ma’lumotlari: www.icac.org, www.grain.ru, www.plantprotection.com,

www.korenevo.ru.

Tayanch iboralar

Aerenxima, ksantofill pigmenti, fotosintez, qisqa kun o;simligi, rivojlanish fazalari,

mayda sholi, hind sholisi, xitoy-yapon sholisi, turxillar, transpiratsiya koeffitsenti, sho’rlangan,

botqoq, toshloq, o’zidan changlanish, donning po’stliligi, samarali harorat, suv qatlami,

yorug’likka talabi, kislorodni yetishmasligi, sholi navlari.

Sholi eng qimmatli oziq-ovqat ekinlaridan biridir. Dunyo dehqonchiligida u ekilish

maydoni va yalpi hosiliga ko’ra bug’doydan keyin ikkinchi o’rinni egallaydi. Давлатимиз

мустақилликка эришгандан сўнг барча қишлоқ хўжалик экинлари қатори шоли

экини майдонларини ҳам кенгайтириш, ҳосилдорлигини ошириш ва пировардида

ялпи маҳсулот миқдорини кескин кўпайтириш масалалари кечиктириб

бўлмайдиган долзарб вазифалар сифатида хукуматимиз томонидан бир қанча қонун

ва қарорлар қабул қилинди.

Яъни, хукуматимиз томонидан қабул қилинган 1996 йил 30 августда

«Уруғчилик тўғрисида» ги қонуни материаллари, шунингдек Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «2002 йилда шоли экиладиган майдонлар

ва шоли етиштириш хажмлари тўғрисида»ва 2002 йил 22 апрелдаги 134-сонли

қарори ва шу қарор асосида Қишлоқ ва Сув хўжалиги Вазирлигининг 2002 йил 1

майдаги 75-сонли буйруғи ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар

Маҳкамасининг 2003 йил 2 майдаги 206 сонли қарорлари асосида бир қанча дастур

ва режалар ишлаб чиқарилиб, қишлоқ хўжалигининг ушбу тармоғи босқичма-

босқич ривожлантирилмокда.

Шолини уруғидан етиштиришга нисбатан кўчат усулида етиштириш жаҳон

амалиѐтида кенг оммалашиб кетган ва шоличиликда катта иқтисодий потенциалга

эга бўлган чора-тадбирлардан бири бўлиб, ер юзидаги барча шоли майдонларининг

95 фоизида қўлланилмоқда ва ўзининг прогрессив усул эканлигини олинаѐтган

натижалари билан исботламоқда.

Айниқса шоличиликка батамом ихтисослашган Япония, Корея, Хитой,

Хиндистон сингари Осиѐ мамлакатлари ҳамда Италия, Испания сингари Европа

мамлакатларида ҳам шолини кўчат қилиб етиштириш учун серияли махсус

машина-механизмлар шундай турли-туман русумларда ишлаб чиқарилмоқда ва

қўлланилмоқдаки, биз бу мамлакатлар тажрибасидаги жуда кўп нарсаларни

ўрганишимиз лозим.

Ўзбекистонда узоқ йиллардан буѐн шолининг ҳосилдорлиги мамлакат

бўйича гектаридан 30 центнер бўлиб келаѐтган бир пайтда юқорида таъкидланган

мамлакатларда ҳосилдорлик кўрсаткичлари 60-90 центнерни ташкил этмоқда.

Мамлакатимизда 2010 йилга бориб етиштириладиган шоли маҳсулотини 1

млн тоннага етказиш ва уни босқичма-босқич амалга ошириш қатъий белгиланган

концепциядир.

Аммо 2000-2001 йилларда мамлакатимиз табиатида рўй берган қаттиқ

қурғоқчилик шоличилигимизга жиддий зарар етказиб, бу соҳа олдида жуда кўп

муаммоларни келтириб чиқарди. Бунда жами экиладиган шоли майдонлари ўртача

150 минг гектардан 28 минг гектарга тушиб қолди ҳамда ялпи маҳсулот етиштириш

кескин камайиб фавқулодда чоралар кўрилишини тақозо этди ва илмий

тадқиқотларнинг йўналишларида ҳам туб бурилишлар, муҳим ўзгартиришлар

киритилиши талаб этилди.

Ер шари аҳолиси сони тобора ортиб бораѐтган, глобал иқлим ўзгаришлари

туфайли ҳарорат кўтарилиб, айрим ҳудудларда ѐғингарчилик кўпайиб, баъзи

жойларда эса кучли қурғоқчиликлар кузатилаѐтган ҳозирги шароитда қишлоқ

хўжалик экинларидан мўл ва сифатли ҳосил етиштириш тобора қийинлашиб

бормоқда. Бу келгусида аҳолини озиқ-овқат билан таъминлаш масаласи янада

мураккаб бўлишидан далолат беради. Бу масалани ечишда қишлоқ хўжалиги

маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кўпайтиришнинг энг устувор йўли деҳқончилик

маҳсулотлари етиштиришда интенсив агротехналогияларни қўллаб, бу соҳани

модернизация қилишдир. Юртбошимизнинг «Саноат билан бир қаторда

иқтисодиѐтимизнинг қишлоқ хўжалиги каби етакчи соҳасини модернизация

қилиш, унинг таркибига кирадиган деярли барча тармоқ ва ишлаб чиқариш

соҳаларининг бутун комплексида техник ва технологик яхшилаш ишларини амалга

оширишга катта эхтиѐж сезилмоқда »дея таъкидлагани қишлоқ хўжалиги

ходимлари олдида улкан вазифалар турганлигидан далолатдир.

Шундай экин турлари борки, улар бошқа экинлар ѐки боғдорчилик

учун яроқсиз, тошлоқ ва шўр босган ерларда ҳам барқ уриб ўсиб, мўл

ҳосил бераверади. Шоли ҳам шундай экин.

Шоли дунѐнинг 108 мамлакатида 155 млн. гектар атрофида экилиб, ўзининг

ҳосилдорлиги бўйича ғалладош ўсимликлар орасида энг юқори ҳосил берадиган

экин ҳисобланади.

Хитой, Ҳиндистон, Япония, Покистон, Индонезия ва айниқса тропик

мамлакатлар аҳолисининг асосий озиқ-овқат маҳсулотидир. Гуруч таркибида

75,2% углевод (асосан крахмал); 7,7% оқсил; 0,4% ѐғ; 2,2% клечатка; 0,5% кул

моддалар ва 14% сув бор.

Гуручнинг таъми яхши бўлади. Ундан тайѐрланадиган овқат жуда тез

пишади, одам организмида у бошқа ѐрмаларга қараганда тез ҳазм бўлади ва тўлиқ

ўзлашади. Бундан ташқари, гуруч тропик мамлакатларда ошқозон касалликларини

даволашда кўп ишлатилади. Гуруч қайнатмаси (суви) даво сифатида қадимдан

маълум.

Ҳар қандай гуручнинг озиқлик қиммати ҳам юқори бўлавермайди.

Силлиқланган ва айниқса, ялтиратилган гуруч тўла қимматли озиқ бўлмайди.

Бундай гуруч билан узоқ вақт ва бир хил овқатланилса, оғир касалликлар, айниқса,

бери-бери билан касалланиш мумкин. Шоли оқланганда, гуруч силлиқланганда ва

ялтиратилгандатаркибида оқсил, фосфор ва органик бирикмалар, витаминлар

бўлган пўсти тушиб кетиши сабабли юқорида айтилган ва бошқа касалликлар

пайдо бўлади. Инсон бундай гуруч билан озиқланганда юқоридаги фойдали

моддалардан деярли махрум бўлади.

Гуручнинг ўзлаштириш коэффициенти энг юқори- 96% га, калориялилиги

3594 га, буғдойники эса 3610 га тенг. Гуручдан камдан-кам ҳолда ун тайѐрланади,

таркибида ѐпишқоқ модда (клейковина) бўлмайди, шунинг учун ундан нон

ѐпилмайди. Айрим ҳолларда гуруч уни буғдой унига аралаштирилиб,сўнг ундан

нон ѐпилади.

Шолини оқлашда оқшоқ ва майда гуруч олинади. Улардан спирт, ароқнинг

алоҳида хиллари (саке), пиво ва крахмал тайѐрланади. Крахмал медицинада,

тўқимачилик саноатида ва гуруч талқони тайѐрлашда ишлатилади. Шоли кепаги

қорамоллар, айниқса чўчқалар учун тўйимли озуқа ҳисобланади. Унинг таркибида

10-13,7% гача оқсил, 14% гача ѐғ, кўпгина фосфорли бирикмалар бўлиб, булардан

ѐш молларнинг озиқланиши учун жуда муҳим бўлган фосфор-органик моддалар –

фитин,лецитин ва бошқалар айниқса муҳим аҳамиятга эга. Шоли кепагидан

сифатли, озиқ-овқатга ишлатиладиган ва техникавий ѐғ (10% гача ѐғ чиқади),

шунингдек фосфор –органик препаратлар (фитин, лецитин ва бошқалар)олинади.

Шоли похоли озиқлик қиммати жиҳатидан буғдой похолидан қолишмайди,

унинг 100 килограмида 32 озиқ бирлиги ва 3000г га яқин ҳазм бўладиган протеин

бор. Майдаланган похоли ем-хашакни силослашда ширали озиқларга –тарвузга, кўк

нўхат ва беда поясига, сабзавот экинлари қолдиғига аралаштирилса, улар анча

тўйимли бўлади. Шоли похоли молларга беришдан олдин майдаланади, буғланади,

ишқорлар билан ишланади ҳамда унга суюқ озиқ ачитқилари қўшилади. Шоли

похоли қорамоллар учун яхши тўшама ҳам ҳисобланади.

Шоли похолидан сифатли қоғоз (папирос қоғози), қурилишда

ишлатиладиган картон, арқон ва қоп-мата тайѐрланади. Ундан шляпа, хонада

кийиладиган оѐқ кийимлари, бордон, сумка, палос(гилам) ва бошқа уй-рўзғор

буюмлари тўқилади. Шоли похоли билан шолипояларни ўғитлаш ҳам мумкин.

Шоли ернинг мелиорация ҳолатини яхшиловчи қимматли ўсимликлар

жумласига киради. Шолипояларга узоқ вақт сув бостириб қўйиш туфайли шўр

ерларнинг шўри ювилади. Натижада бундай ерларга ғўза ва бошқа зкинлар экиш

имконияти туғилади.

Шоли ўсимлигидан мўл хосил олишнинг гарови агротехника қонун

қоидаларига риоя қилиш, механизацияни такомиллаштириш ва сифатли уруғларни

экиш билан бир қаторда эртапишар, турли иқлим шароитга мос янги навларни

яратиш ҳамда ишлаб чиқаришга тадбиқ қилишдир.

Шоли ер шарининг экватор худудларидан келиб чиққан қисқа кун ўсимлиги

бўлиб, инсоният талаблари ҳамда эхтиѐжлари туфайли олис минтақаларига

тарқалган узоқ йиллик эволюцион ўзгаришлар натижасида шу жойнинг тупроқ ва

иқлим шароитларига мослаша борган. Бунинг исботини давлат йўли билан халқаро

илмий алоқалар бўйича институтимизга экватор худудларидан келтириб экилаѐтган

шоли намуналари мисолида кўришимиз мумкин. Ўз ватанида 120-130 кунда

пишиб ҳосил берган энг ҳосилдор, истиқболли нав намуналари бизнинг кескин

континентал иқлимимизда пишиб етилиши учун 150-160 ва ундан ҳам кўп ѐруғ ва

иссиқ кунлар керак бўлиши, айрим ҳолларда эса пишишга улгура олмай қолган

ҳолатлар кўп учрайди. Бу навлар бизда узоқ йиллар қайта-қайта экилиши ва

маҳаллий эртапишар намуналар билан чатиштирилишлари эвазига иқлимимизга

мос шакллар келиб чиқмоқда.

Шоли Рўваклилар оиласига мансуб бир йиллик ўсимлик бўлиб, асл ватани

ер шари экваторида, яъни тропик иқлимдаги ҳудудлардир. Ёввойи турлари

дунѐнинг доимий иссиқ ҳудудларида учрасада, уни маданийлаштириш натижасида

заминнинг тропик ва субтропик минтақаларидан ташқари ҳаттоки 540 шимолий

кенгликлар (Россия Федерацияси) да ҳам экилиб, ҳосил олинмоқда.

Шоли иссиқсевар бўлиши билан бир қаторда, қисқа кун ўсимлиги

ҳисобланади. Экватор ҳудудларидаги маданий тур ва навларининг пишиш даври

асосан 60-90 кунни ташкил этади

Мамлакатимизда 2009 йилда шоли ҳосилдорлиги гектаридан 33,0

центнер, ҳамда бир киши учун 6,5 кг маҳсулот етиштирилганлигини қайд этадиган

бўлсак, бу кўрсаткич йиллик талабдан ва жуда кўп шоли етиштирувчи мамлакатлар

даражасидан паст бўлиб, илмий асосланган қатъий чора тадбирлар

қўлланилишини ва ялпи маҳсулот миқдорини эса анчага кўпайтиришни тақозо

этади. Чунки гуручнинг бир киши учун йиллик меъѐри ўртача 50 кг дан кам

бўлмаслиги керак. Ўзбекистон Республикаси бўйича 2015 йилгача ҳар йили асосий

экинда 150 минг гектар ҳамда такрорий экин сифатида 100 минг гектар майдонда

шоли экилиши, бунда асосий экиндан гектаридан 50 центнер, такрорий экиндан 40

центнер ҳосилдорликка эришилиши ва бир йилда камида 1млн. 100 000 тонна

шоли маҳсулоти етиштирилиши керак. Ана шу маълумотлар ва мулоҳазалардан

келиб чиқиб Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2009 йилдан

бошлаб шоличилик соҳасини ривожлантириш бўйича ишлаб чиқилган режасига

асосан республикада 86 минг.га майдонга шоли экиш вазифаси белгиланди .

Республикада шоли ҳосилдорлигини оширишга, янги навлар яратиш билан

бир қаторда дунѐдаги илғор технологияларни жорий қилиш, ҳар бир гектар

майдондан самарали фойдаланиш усулларини яратиш эвазига эришмоғимиз зарур.

Демак, барча қишлоқ хўжалик экинлари қатори шолини ҳам тупроқ-иқлим

шароити ва навлар биологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўртапишар ва

кечпишар шоли навларини сифатли етиштириш агротехникасини мукаммал ишлаб

чиқиш керак. Айниқса, кейинги ўн йиллар мобайнида республикада шоли

етиштиришда ҳосилдорликни 10-15 ц/га пасайиб кетиши, шоличиликни

ривожлантиришда жиддий муаммолар борлигини билдиради.

Мамлакатимизнинг тупроқ-иқлим шароитларига мос келадиган шоли

навларини танлаш ва агротехнологияларини ишлаб чиқиш устида илмий

тадқиқотлар ХХ асрнинг 30-70 йилларида М.И. Уклонская (1932 й), Н.И.Косарев

(1939й), И.И.Чуриков (1942й) Е.И.Свежакова (1946й) А.В.Нестеров(1950й),

В.Ф.Щупаковский(1960й), Х.У.Ўрманова (1965й), Сборщикова М.П.(1970й),

М.Т.Когай (1975й), З.Н.Джуманов, Х.У.Азимов, А.П.Эгамназаров, Г.Джўраева

(1980-2011й) лар томонидан Ўзбекистонда тадқиқот ишлари олиб борилган. Ўша

вақтларда шоли механизация ѐрдамида экилганлиги сабабли униб чиқиш фазасида

муддатлар бўйича экилганда ҳам, сезиларли даражада ўзгаришлар бўлмаган.

Ҳозирги вақтда шолипоялар олдин сув бостирилиб шоли уруғи ивитилиб экилиши

сабабли, униб чиқиш ҳамда бошқа фазаларида ташқи таъсирлар(иқлим), агротехник

тадбирларни ўтказилиши натижасида бир мунча сезиларли фарқлар бор. Шунинг

учун бугунги кунда шоли ўсимлигининг экиш муддатларини, экиш меъѐрларини ва

озиқлантириш меъѐрларини ўз вақтида сифатли ҳамда янги яратилган шоли

навларининг хусусиятларига қараб, агротехнологиясини ишлаб чиқиш зарур.

Тошкент вилояти шароитида шолини асосий экин сифатида экишга суғориладиган

ер майдонлари ҳамда сув ресурслари етишмайди. Бунинг натижасида шоли экини

асосан шолидан бошқа қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш иқтисодий самара

бермайдиган (тошлоқ, ер ости сувлари яқин жойлашган) ерларда ҳамда қисман

кузги буғдойдан кейин такрорий экин сифатида экилмоқда. Бунинг асосий

сабабларидан бири, шоли етиштириш агротехнологиясини

такомиллаштирилмаганлиги, илғор технологияларни етарли даражада

ўрганилмаганлиги ҳамда ҳозирда экилаѐтган шолининг янги яратилган навларида

мақбул агротехник тартибини ишлаб чиқилмаганлигидир.

Шоли – ҳосилдорлик жиҳатидан биринчи ўринда, унинг экин

майдонларининг ҳажми жиҳатидан иккинчи ўринда туради ва аграр секторининг

энг сермеҳнат махсулотларидан биридир.

Шундай экан хукуматимизнинг қатор қарорлари билан унинг

-маҳсулдорлигини ошириш;

- озуқавий сифатларини яхшилаш;

- янги сермаҳсул навларини яратиш;

- бу навларни минтақавий ва тупроқ

- суктураси шароитларига қараб районлаштириш;

- моддий ва меҳнат харажатларини озайтириш учун шоликорлик соҳасидаги

махсус ташкил қилинган илмий тадқиқот институти олим ва мутахасисларига

улкан вазифалар юклатилган.

Шоли энг қадимги экинлардан бири хисобланади. Экин тарихи жуда қадим

ўтмишга, яъни инсонларни дастлабки дехкончилик билан шуғулланишни бошлаган

даврларга қадалади. Бугунги кунги археологик казилмаларнинг кўрсатишича

Хитой давлатида бундан 7 минг йил илгари ҳам инсонлар шоли етиштириш билан

шуғулланганлар. Ҳиндистонда эса шоли етиштириш билан бироз кечроқ

шуғулланишган. Шоли қачон ва қаердан келиб чиққанлиги ва қаерда дастлаб

маданийлаштирилганлиги ҳали тўлиқ аниқланмаган. Шоли экини деҳқончилик

шаклланган дастлабки даврларда Жанубий Шарқий Осиѐ давлатларида бир вақтда

баровар пайдо бўлган деб таъсаввур этишимиз мумкин. Бу минтақада шолининг

ѐввойи шаклларининг жуда кўплиги бунга яққол исбот бўла олади.

Академик Н.И.Вавилов ва Р.Ю.Реженец Ҳиндистон шолининг ватани

эканлиги, бу ерда унинг муайян сондаги жуда кўп тур хиллари ва ѐввойи шакллари

учрашини хисобга олиб шолининг келиб чиқиш маркази Ҳиндистон деб

хисоблайдилар. Ҳиндистон маданий шолиси дунѐда энг хилма-хил ҳисобланади.

Ҳиндистонда хатто шолининг ѐввойи шакллари ҳам учрайди.

П.М.Жуковский шолининг энг кенг таркалган (Oruza sativa Lнинг)

турининг келиб чиқиш маркази Жанубий- Шаркий Осиѐнинг тропик давлатлари

деб ҳисоблайди. Бошқа бир тури Oruza glaherrima Sted. Ғарбий Африканинг тропик

минтақасида келиб чиққан. Бу қадимий келиб чиқиш марказларидан шоли бошқа

давлатларга ва минтақаларга тарқалиб борган.

Олимларнинг фикрича шоли экини биринчи Ҳиндистондан келиб чиққан

ѐки Ҳинди-Хитой ва Хитойда шу билан бирга Жанубий ва Жанубий Шаркий

Осиѐдан келиб чиққан. Ҳиндистонда шолининг ѐввоий шакллари топилган.

Тарихий археологик қазилмалардаги маълумотга қараганда шолининг ватани

Ҳиндистоннинг ярим ороли дейиш мумкин, чунки бу ерда кўп миқдорда ѐввоий

холда ўсиб ѐтган шоли экини топилган.

Шоли Ҳиндистондан шаркий давлатларга хусусан Хитой ва Японияга

тарқалган. Эрамиздан олдинги 1048 йилда шоли Ҳиндистондан хозирги Индонезия

давлатидаги Ява оролига ва унинг атрофидаги оролларга тарқалди.

Шоли Миср,Испания ва Италияга эрамизгача бўлган 639-711 йилларда

мазкур давлатлар араблар томонидан истило этилгач тарқалган. У Шимолий

Италияда биринчи марта 1468 йилда экилган, бу ердан Болгарияга, Югославияга ва

Руминияга тарқалган. Шоли Америка Қўшма Штатларида дастлаб 1647 йилдан,

Франциянинг жанубида ва Венгрияда эса иккинчи жаҳон урушидан кейин экила

бошлади. Австралияда шоли 1925 йилдан экила бошлади.

Эрамиздан тахминан 500 йил аввал Авғонистон, Тожикистон ва

Ўзбекистоннинг жанубий вилоятларини ўз ичига олган қадимги Бактрия давлатида

ҳамда Амударѐнинг ўнг соҳиллари бўлган ерларда, ҳозирги Ўзбекистоннинг

ғарбий худудини ўз ичига олган Суғдиѐна давлатида суғориладиган деҳкончилик

жуда тараққий этган ва деҳконлар шоли экиб етиштирганлар.

Марказий Осиѐ давлатларида шоличилик узоқ ўтмишга эга эканлиги

қадимги юнон олими Страбонанинг “География” номли асари яққол тасдиқлайди.

Асарда таъкидланишича Каспий денгизининг шарқий ҳудудида яшаган массагет ва

сак қабилалари “марваридга ўхшаган дон”, яъни шоли экиб етиштирганлар.

Кўплаб тарихий манбаларга кўра қулдорлик даврида Амударѐ, Сирдарѐ, Заравшон

дарѐларининг соҳилларида суғориладиган деҳкончилик жуда тараққий қилган

бўлиб, шоличилик деҳкончиликда муҳим ўрин тутган.

Кўпчилик олимлар шоли Марказий Осиѐдан Озарбайжонга сўнгра Европа

давлатларига таркалган деб хисоблайдилар. Айрим олимларнинг таъкидлашича

Озарбайжонга шоли Эрон орқали кириб келган.

Японияга шоли Хитой орқали эрамиздан олдинги 1чи асрда кириб келган ва

тезда бутун Хонсу ороли бўйича тарқалган. Америка Кўшма штатларида шоли

етиштиришга биринчи бўлиб 1847 йили Вирсиния штатида асос солинди. Бугунги

кунда шолининг асосий экин майдонлари АҚШ нинг Колифорния, Лунзиана,

Техас, Арканзас штатларида.

Австралия шоли етиштиришга нисбатан кеч 1925 йилда асос солинди.

Шунга қарамай бу давлатда шоличилик жуда жадал суръатларда ривожланди.

Бугунги кунда Австралия шоли ҳосилдорлиги бўйича биринчи ўринни эгаллайди

98-100 ц/га ни ташкил этади.

Россияда шоли асосан Краснодар ўлкасида, Астрахань вилояти ва Узоқ

Шарқ худудида, яъни Амур, Владивасток вилоятларида тарқалган. Кубанда шоли

етиштиришга XVIII асрнинг бошларида асос солинди. Бироқ у даврда шоли катта

бўлмаган майдонларда экиб етиштирилар эди. ХХ аср ўрталарига келиб Россияда

шоли экин майдони сезиларли кенгайди.

Украинада биринчи бўлиб шоли етиштириш ХХ асрнинг бошларида Буга ва

Днепр дарѐларининг жанубий сохилларида бошланди. Бугунги кунда шоличилик

янада кенгайиб Днепропетровск, Донецк, Николаев, Херсон, Одесса вилоятларида

экиб етиштирилади.

Козоғистонда шоличилик асосан Или дарѐси сохилларида ҳамда Караганда

вилоятида ривожланган. Қирғисистонда шоличилик билан асосан жанубий Ош ва

Жалолобод вилоятларида шуғулланилади. Бу вилоятларда узоқ ўтмишдан

шолининг маҳаллий девзира навлари етиштириб келинган.

Лингвистик маълумотлар тўғри шолининг келиб чиқиши бўйича маълум бир

жойни кўрсатиб беролмайди. Хитой тилида« oulizz», бу дегани « овқатга яроқли

дон», баъзи бир халклар «rishi”, “richi”, “arishi” атаган. Шундан овропа халқларида

шу ном келиб чиққан: riso-итальянча, rice – инглизча, reis – немисча, riz –

французча. Шолини ҳар бир халқ ўзича номланади, масалан: мисрча-аррўз, эронча-

арўз, ўзбекча ва тожикча шоли деб атайди. Ҳинди-хитойда ҳар ҳил номланади.

Ўрта Осиѐдаги шоли қадимдан экилиб келинаѐтган худудларга Ўзбекистон

ва Тожикистон давлатларини киритишимиз мумкин. Бу минтақаларда эрамиздан

олдин ҳам суғорма деҳқончилик мавжуд бўлган. Бу пайтда Фарғона водийсида

шоли экилиб келинган. Россиянинг жанубида 1927 йилда Астрахан вилоятида

экилган.(К.Ф.Лим)

Шоли қимматбаҳо ғалла экинларидан бўлиб 2005 йилгача бўлган

маълумотларга асосан, 112 давлатда тахминан 150 млн гектар майдонларда экилиб,

хар йилига 600 млн тонна шоли дони етиштирилиб келинмоқда. Ҳосилдорлиги

жиҳатдан шоли-донли экинлар ичида дунѐда биринчи, экин майдони ва ялпи

маҳсулот етиштириш бўйича икинчи ўринда туради. Гуруч маҳсулотига бўлган

талаб йилдан-йилга ортиб бормокда. ФАОнинг расмий маълумотлари бўйича 2020

йилга бориб 781 млн т. талаб этилади. Ер юзидаги жами аҳолининг 60%,

етиштирилаѐтган шолининг 92% Осиѐ минтақасига тўғри келади. Осиѐ

аҳолисининг 90%и учун гуруч асосий озиқ-овқатлардан бири саналади.

Шоли етиштиришнинг ялпи маҳсулоти бўйича жаҳонда биринчи ўринда

Хитой (290,2 млн тонна ѐки 31,8%), иккинчи ўринда Ҳиндистон (134,2 млн тонна

ѐки 22,4%), учинчи ўринда Индонезия (51 млн тонна ѐки 8,5%) мамлакати туради.

Экин майдонлари бўйича эса биринчи ўринни Ҳиндистон(44600 минг га ѐки

29%), иккинчи ўриннни Хитой (30503 минг га, ѐки 20%), учинчи ўринни Индонезия

(11523 минг га, ѐки 7% дан ортиқроқ), тўртинчи ўринни Бангладеш (10700 минг га,

ѐки 7%), бешинчи ўринни Таиланд (10048 минг га, ѐки 7%га яқин) мамлакати

эгаллайди.(3.4)

Шоли буғдойдан кейинги кўп тарқалган экин. ФАО нинг 2000 йил

маълумотларига кўра, шоли 153,5 млн.гектарни, ўртача дон ҳосили 38,63 ц/га ни,

умумий дон ҳосили 592873 минг тоннани ташкил этади.

Ер юзида шоли экин майдони, ҳосилдорлиги ва ялпи ҳосили.

( ФАО маълумотлари, 2000 йил)

1-жадвал Давлатлар,

Минтақалар

Экин

майдо -ни,

минг.га

Ҳосилд

орлик, ц.га

Етиштир

илган дон,

минг.т.

Ер юзида 153458 38,63 592873

Африка, шу ж. 7707 22,06 17004

Нигерия 2011 15,94 3277

Мадагаскар 1100 20,70

Осиѐ, шу ж. 137035 39,37 539497

Хитой 30508 62,41 190389

Ҳиндистон 44600 30,27 135000

Индонезия 11523 44,26 51000

Ўзбекистон 65 26,92 175

Тажикисоан 16 23,75 38

Шим.Америка 1993 55,60 11081

АҚШ 1249 69,63 8693

Жан. Америка 5712 35,45 20249

Овропа, шу ж. 411 62,02 2548

Россия 187 26,74 500

Испания 114 66,97 761

Австралия 145 96,55 1400

Шоли дунѐнинг 108 мамлакатида 155 млн. гектар атрофида экилиб, ўзининг

ҳосилдорлиги бўйича ғалладош ўсимликлар орасида энг юқори ҳосил берадиган

экин ҳисобланади.

Республикада шоли ҳосилдорлигини оширишга, янги навлар яратиш билан

бир қаторда дунѐдаги илғор технологияларни жорий қилиш, ҳар бир гектар

майдондан самарали фойдаланиш усулларини яратиш эвазига эришмоғимиз зарур.

Демак, барча қишлоқ хўжалик экинлари қатори шолини ҳам тупроқ-иқлим

шароити ва навлар биологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўртапишар ва

кечпишар шоли навларини сифатли етиштириш агротехникасини мукаммал ишлаб

чиқиш керак. Айниқса, кейинги ўн йиллар мобайнида республикада шоли

етиштиришда ҳосилдорликни 10-15 ц/га пасайиб кетиши, шоличиликни

ривожлантиришда жиддий муаммолар борлигини билдиради.

Адабий манбаларда Туркистонга шолининг кириб келиши ҳақидаги хилма-

хил қарама-қарши фикрлар хукм суради. Айрим тадқиқотчилар шоли марказий

Осиѐга Эрон ва Озарбайжон орқали кириб келган деб ҳисоблашса, бошқа бирлари

Озарбайжонга Туркистондан ўтиб борган деган фаразни олдинга сурадилар.

Бу фикрларнинг қай бирининг тўғри эканлигининг эндиликда унчалик

аҳамияти йўқ, муҳими шуки, шоли бизнинг ўлкаларимиз халқларининг ҳам

қадимий ва асосий экинларидан бири бўлиб, аждодларимиздан мерос сифатида

ниҳоятда қадрланади.

XIX асрнинг охири XX аср бошларида Ўзбекистон Республикаси

жойлашган худудларда 160 минг гектарга яқин майдон шоли экиб келинган экин

майдонлари ва шолининг ҳосилдорлиги қатъий бир режалар билан белгиланмаган

ҳамда ташқи ва ички шароитлар тақозоси билан ҳар йили бир биридан кескин фарқ

қилиб турган. ХХ аср бошларида Туркистонда хусусан Ўзбекистонда шолининг

илмий асосда етиштирилган махсус навлари бўлмаган ва четдан келтирилган шоли

навлари маҳаллий шароитга мослаштирилиб, популяциялари қайта қилинган. 1923

йилда Ўрта Осиѐ давлат дорилфунуни олим тадқиқотчилари томонидан шолининг

дастлабки илмий асосларини ўрганишни бошлаганлар ва 1926 йилда Ўзбекистон

қишлоқ хўжалиги тажриба станциясининг шоличилик бўлими ташкил этилган.

Ўзбекистонда бу вақтга келиб маҳаллий навлардан бир қанча турлари экиб

келинган ва улар асосан 2 та гуруҳга бўлинган.

1)Йирик донли шоли турлари: Арпа шоли, қора қилтиқ, дунгал шолиси.

2)Майда донли шоли турлари: Оқ шоли, Америка шолиси, Хўжа-Ахмад

шоли ѐки буғдой шоли, қирмизи шоли ва қора шоли.

Йирик донли 1 гуруҳга мансуб шолилар пишиш даври 90-100 кун.

Майда донли 2 гуруҳга мансуб шолилар пишиш даври 110-115 кун бўлади.

1930 йилда Шоличилик билан шуғулланиш учун алоҳида тажриба даласи

очилган ва илмий кузатув ҳамда тадқиқотлар янгича бир ташаббус билан олиб

борилган. 1932 йилда тажриба даласи Ўзбекистон Шоличилик тажриба

станциясига айлантирилиб кенг миқѐсдаги тадқиқотлар учун имкониятлар

яратилган.

Ўзбекистон Шоличилик тажриба станцияси маълумотлари бўйича бу вақтда

10 дан ортиқ шоли тури ва навлари маълум бўлиб, улардан 4 таси энг муҳим ва

қимматли ҳисобланган:

1)Тезпишар УзРос -35

2) Ўртача тезпишар УзРос -0275

3) Ўртача кечпишар УзРос -07

4) Ўртача кечпишар УзРос-09

Шоли навлари бўлиб, кенг майдонларга районлаштирилган. Булардан

ташқари махаллий бир нечта тур ва популяциялар ҳам аҳоли томорқаларида

экилиб, етиштирилиб келинган ва айрим турлари хозирга қадар ҳам ўз ўрни ва

қийматини йўқотган эмас. (масалан арпа шолининг бир неча маҳаллий «Девзира»

деб номланувчи турлари шулар жумласидандир).

Ўзбекистон Шоличилик тажриба станцияси минтақа бўйича илмий Марказ

ҳисобланиб, шолининг яна янги навларини яратиш ва районлаштириш устида

катта ҳажмда илмий ишлар олиб борилган. Натижада 1957 йилга келиб

Ўзбекистонда 8 та районлашган шоли навлари мавжуд бўлиб, улар 4 та гуруҳга

мансуб бўлган.

1) Кеч пишар –УзРос- 3-13, УзРос-275 пишиш даври 130 кундан ошиқ.

2) Ўртапишар навлар УзРос 269 ва Ўзбек -2 пишиш даври 130 кунгача.

3) Тезпишар навлар УзРос 72, УзРос-5-А пишиш даври 120 кунгача.

4) Қурғоқчиликда пишадиган, вегетация давомида 8-10 марта сув

ичадиган шоли навлари –УзРос 2842, УзРос 2741, пишиш даври 95 кун.

Ушбу навларнинг 4таси Ўзбекистонда экилиб, қолган 4та нав Қозоғистон,

Украинада ва Туркманистонда ҳамда Тожикистонда экилган.

1957-1977 йиллар орасида Ўзбекистон Шоличилик тажриба станцияси ва

кейинчалик Шоличилик илмий тадқиқот институтида шолининг яна бир қанча янги

навлари яратилиб, эски навлар эса аҳамиятини йўқотганлиги туфайли ишлаб

чиқаришдан олиб ташланган.

Бу даврда шолининг кечпишар УзРос-7, ўртапишар УзРос -59, Ўзбек-5

навлари яратилиб районлаштирилган. Эртаки шоли сифатида эса Кубан

Шоличилик тажриба станциясида яратилган Дубовский -129 нави ва маҳаллий арпа

шоли навлари экилган.

Sistematikasi. Шоли - қўнғирбошлилар оиласи – Poaceae, Oryza авлодига

мансуб ўсимлик бўлиб, биринчи марта 1735 йили К.Линней томонидан

тавсифланган. Унинг тўлиқ таснифини кейинчалик ботаник олим Р.Ю.Рожениц

келтирган. Шолининг классификациясини Г.Г.Гушин ишлаб чиққан. Унинг авлоди

19-та турни ўз ичига олади. Шундан фақат икки тури маданий ҳолда

етиштирилади: O. Sativa L, O. Glaberina Steud.

Унинг маданий тури Orуza sativa.L.иккита кенжа турга бўлинади.

1. Хақиқий шоли.-Orуza sativa subsp.communis.

2. Калта донли шоли- Orуza sativa subsp.brevis.

Бу иккала кенжа турлари донининг узунлиги билан бир-биридан фарқ

қилади. Хақиқий ѐки оддий шолининг донини узунлиги 5-7 мм, калта шолиники эса

4 мм бўлади.

Хақиқий шоли ўзи шох номи билан икки гурухга бўлинади:

а) Хиндистон шолиси.(Indica)

б) Хитой-япон шолиси.(Sinо-japonica)

Хиндистон шолиси дони узун, ингичка бўлади. Буларнинг дони асосан

ойнасимон бўлади. Донининг узунлиги энига нисбатан 3,0:1, ва 3,5:1 га тенг

бўлади.

Хитой-япон шолисини дони калта, юмалоқ ва йўғон шаклда бўлади.

Донининг узунлиги энига нисбатан 1,4:1, 2,5:1 ва 2,9:1 га тенг бўлади. Буларнинг

ичида унсимон хусусиятга эга бўлган шакллари ҳам бор. Бу шолини энг кўп

навлари хамдўстлик мамлакатларида экилади.

Шолининг юқорида айтиб ўтилган кенжа турлари 150 га яқин тур хилини ўз

ичига олади.

Шолининг тур хиллари қуйидаги асосий белгилари билан бир - биридан

фарқ қилади.

1. Гул қобиқларини учи тўғри ѐки эгилганлиги билан.

2. Қилтиғи бор ѐки йўқлиги билан.

3. Қилтиқларининг ранги билан.

4. Донининг ранги билан (асосан оқ рангда бўлади, баъзилари эса қўнғир

ранга эга бўлади)

5.Донининг унсимон ѐки ойнасимонлиги билан.

Шу белгилари билан тур хиллари бир биридан фарқланади.

Жайдари шоли. - O. Sativa L., Бир йиллик баҳорикор ўсимлик, ер шарининг

тропик, субтропик ва мўътадил иқлим минтақаларида етиштирилади.

Пояси тик турувчи ѐки бўғимсимон – эгилган, қалинлиги 3-8 мм гача,

баландлиги 0,3-3 м, кучли тупланувчи, баъзан шохловчи. Поясида 8 та гача поя

бўғимлари бўлиб, яланғоч, ичи бўш, яшил тусда. Бўғимлари ҳам яшил рангда,

баъзан антоциан доғлари бўлади. Барг қини очиқ, силлиқ, қулоқчалари майда

тукли, пояни ушлаб туради. Барглари ланцетсимон-тасмасимон, яланғоч ѐки тукли,

четлари майда аррасимон, ранги яшил, сарғиш-яшил, тўқ яшил тусда. Тилчаси

тукли, учбурчак шаклида, юқори томони кесик.

Тўпгули – рўвак, узунлиги 10-40 см, қовурғасимон қилтиқли, қилтиғи

яланғоч, қиррали. Рўвакнинг биринчи тартиб шохлари 1-4 жойда жойлашган.

Бошоқчалари биргулли, икки жинсли, тўғри турувчи, қисқа қилтиқли ѐки

қилтиқсиз. Бошоқча қобиқлари калта, гул қобиқдан калтароқ. Гулқобиқлари йирик,

донни беркитиб туради. Чангчилари яхши ривожланган, улар 6 та бўлиб чанг

донлари узунчоқ. Устунчаси иккита бўлиб, иккита патли тумшуқчали. Меваси-дон

икки томондан сиқилган. Донининг узунлиги 4 дан 12 мм гача, эни 1,9-3,1 мм,

ранги оқишдан қизгиш-қўнғиргача. Ўсимлик диплоид – 24 хромосома сонига эга.

Яланғоч шоли – O. Glaberrina Stend – маданий тур, бир йиллик ўсимлик,

Африкада етиштирилади, баландлиги 0,5-1 м келади. Поялари якка, тўғри турувчи

ѐки бўғимсимон эгилган, бўғимларидан илдиз отади, бутун узунлиги бўйлаб

яланғоч. Барг қини яланғоч, очиқ ва силлиқ. Барглари тасмасимон-ланцетсимон,

узунлиги 20-30 см, эни 0,5-1,5 см. қулоқчалари ўроқсимон, майда тукли. Тилчаси

қисқа – 3-4 мм, юмалоқ. Рўвагининг узунлиги 20 см, мустаҳкам қилтиқ билан

сиқилган, қовурғасимон, ялоағоч. Рўвак шохчалари мустаҳкам. Бошоқчалар бош

ўққа яқин жойлашган. Бошоқчалари тўғри турувчи, чўзинчоқ-юмалоқ, ѐн томондан

кучли сиқилган, узунлиги 7-8 мм гача. Бошоқча бандлари 1-2 мм. Бошоқча

қобиқлари тор ланцетсимон, узунлиги 2-3 мм. Камдан-кам ҳолларда қилтиқли.

Чангчилари 6 та, чўзинчоқ чангдонли. Тумшуқчаси патли, тўқ бинафшаранг.

Меваси қизгиш-қўнгир, дони қизгиш. Мазкур тур қурғоқчиликка жуда таъсирчан,

касалликларга чидамли. Хромосомалари диплоид сонда – 24 та.

Доривор шоли. O. Officinalis Wall – кўп йиллик, илдизпояли ѐввойи тур. У

Ҳиндистон, Янги Гвинея ва Филиппин оролларининг намлиги юқори водийларида

ўсади. Ўсимликнинг баландлиги 1,8 м гача, баргларининг узунлиги 65 см эни 1,5

см атрофида, тилчаси калта – 3 мм гача. Рўвагининг узунлиги 30 см, биринчи

тартиб шохлари 20 см гача бўлади. Бошоқчалари майда – 4,5 мм, кучли тукланган,

тўкилувчан, Хромосомалари сони 24 та. Жайдари шоли билан чатишмайди.

Майда донли шоли. O. Munita Presl. – ѐввойи, кўп йллик илдизпояли тур. У

Филиппин оролларида, Индонезия, Малайзия ва Мадагаскар оролларида ўсади.

Ўсимлик баландлиги 1-1,5 м. Барглари тасмасимон, ланцетсимон, узунлиги 20-30

см, эни 12 см гача. қулоқчалари ўйиқли. Рўваги 7-12 см, кам шохловчи.

Бошоқчалари майда, пишиб етилганда тўкилиб кетади. Хромосомалари тетраплоид

сонда – 18.

Калта тилчали шоли. O. Briviligulata A. Chev et Roehr. – бир йиллик

ўсимлик, тропик Ғарбий Африканинг ботқоқлашган дарѐ бўйларида тарқалган.

Ўсимлик баландлиги 1 м гача. Тупланиши кучсиз, қулоқчалари ўроқсимон

думчали, тилчаси калта – 3-4 мм. Рўваги тўғри турувчи, кам шохланади.

Бошоқчаларининг узунлиги 9-11 мм, эни 3-3,5 мм, осон тўкилувчан, ўз-ўзидан

чангланувчи. Хромосомалари диплоид – 24 сонда.

Австралия шолиси. O. Australiensis Domin – кўп йиллик ѐввойи тур, илдиз

пояси кучли шохланувчи. Шимолий Австралияда ўсади. Поялари яланғоч, силлиқ,

баландлиги 1,8 м гача. Барг узунлиги 30 см атрофида, эни 1 см. Рўваги 30-40 см

узунликда, сиқилган, рўвакнинг бош ўқи туплар билан қопланган, қовурғасимон.

Бошоқчалари тўғри турувчи, қаттиқ пўстли, узунлиги 6-7 мм, эни 3 мм.

Хромосомалар сони диплоид – 24.

Қадимий шоли. O. Alta Swall – бир йиллик ѐввойи тур. Марказий ва

Жанбий Америкада, Гватемала, Парагвай ва Шимолий Аргентинада дарѐ

бўйларида, ботқоқлиларда ўсади. Барглари чўзинчоқ ланцетсимон, эни 3 см дан

ортиқ. Бошоқча узунлиги 7,5-9 мм, қилтиғи майин, узунлиги 2-3 см.

хромосомалари тетраплоид сонда – 48.

Мейер шолиси. O. Meyeriana Baill – кўп йиллик, ѐввойи, илдиз пояли тур.

Ява оролларининг ғарбий қисми нам ўрмонларида тарқалган. Ўсимлик баландлиги

50-90 см, кучли шохловчи, барглари тўқ яшил, узунлиги 15 см ва эни 1 см. Рўваги

4-12 см, кам шохлайди, Бошоқчалари осон тўкилувчан. Хромосомлари диплоид

сонда – 24.

Шлихтер шолиси. O. Schkechtti Pilter – илдиз пояли кўп йиллик тур.

Австралия ва Янги Гвинеянинг денгиз сатҳидан 3000 м баланд бўлган

қияликларида ўсади. Ўсимлик баландлиги 0,3-0,4 м. Баргларининг узунлиги 15 см

гача, эни 1 см, юпқа, юмшоқ. Рўваги 5-6 см узунликда, сиқилган, кўп бошоқчали,

кам шохловчи.

Ридлей шолиси. O. Ridleyi Hook. – кўп йиллик илдиз пояли тур. Австралия,

Янги Гвинея ва Маракканинг ботқоқли ерларида ўсади. Ўсимлик баландлиги 1-2 м.

Рўваги йирик, узунлиги 35 см гача, рўвагида 120-130 та гача бошоқча мавжуд.

Хромосомалари тетраплоид сонда – 48.

Узунқобиқли шоли. O. Longiglums jansen – кўп йиллик ѐввойи тур. Янги

Гвинеяда ўсади. Ўсимликнинг баландлиги 1,5-2,5 м. Барг узунлиги 30 см гача, эни

16-18 мм, ранги кулрангсимон-яшил. Рўвагининг узунлиги 20 см гача.

Хромосомалари тетраплоид сонда – 48.

Сиқилган шоли. O. Coarktata Roxd. – мустаҳкам илдиз пояли ѐввойи, кўп

йиллик тур. Ганга ва Ҳинд дарѐлари дельтаси оролларида ўсади. Пояси шохловчи,

баландлиги 1,2-1,8 м, пояси юмалоқ, яланғоч, илдиз пояси шохланган, силлиқ ва

ѐйилувчан. Барглари дағал, серэт, узунлиги 45 см ва эни 10-12 мм гача. Рўвагининг

узунлиги 10-17 см, рўвагида 40-50 та бошоқчаси бор. Хромосомалари сони

тетраплоид – 48.

Нуқтали шоли. O. Punctata Kotschy et Steud – бир йиллик ўсимлик.

Ҳабашистон ва Суданнинг сув ҳавзаларида ўсади. Пояси якка, пастки қисми қалин,

баландлиги 1 м гача. Барглари 35 см гача узунликда, рўваги 20 см узунликда.

Хромосомалари сони 24 та.

Қисқа гулли шоли. O. Brachyanta A. Chev. Et Rochr – экваториал Ғарбий

Африкада ѐввойи ҳолда ўсувчи бир йиллик тур. Барглари энсиз, бошоқчалари

барча турлар ичида энг қисқаси ҳисобланади. Хромосомалари сони диплоид – 24.

Ўсимлиги майин, баландлиги 0,6-0,7 м гача. Рўвагининг узунлиги 25-30 см, 20-30

та бошоқчали.

Еихингир шолиси. O. Eichingeri Peter. – бир йиллик ўсимлик, Шри-Ланка

Шарқий ва Марказий Африка сув ҳавзаларида ўсади. Рўваги калта, дони қўнғир

ранг. Хромосомалари сони 24 та. Пояси ингичка, асоси қаттиқ. Барглари чизиқли –

ланцетсимон, тилчаси қаттиқ сарғич, силлиқ. Бошоқчалари узунлиги 4,5-5,8 мм,

қилтиғи 1-3 см узунликда. Меваси қизил-қўнғир.

Кенг баргли шоли. O. Latifolia Desv. – бир йиллик, марказий ва Жанубий

Америка, Бразилия, Шимолий, Аргентина, Гватемала ва Сальвадорда ўсади.

Хромосомалари тетраплоид сонда – 48. Дарѐ бўйлари ва ботқоқликларда ўсади.

Ўсимлик баландлиги 1-3 м гача, поясининг асоси йўғон – 1,5 см гача. Баргларининг

узунлиги 75 см эни 3-6 см гача, иккала томони ҳам ғадир – будур. Тилчаси қисқа,

қулоқчаси майда тукли, ўсимталарсиз. Бошоқчаси майда, узунлиги 4-6 мм.

Перриер шолиси. O. Perrieri Camus. – бир йиллик ўсимлик, тропик Африка

ва Мадагаскар оролида ўсади. Баландлиги 0,15-0,3 м. Баргларининг узунлиги 3,5-5

см. барг қини четлари бўйлаб майда тукланган. Тўп гули деярли бошоқсимон,

бошоқчалари майда, узунлиги 4 мм атрофида, ярим қилтиқли. Бошоқча қобиқлари

йўқ.

Ингичка баргли шоли. O. Angustifolia Habbard – бир йиллик ўсимлик,

Африка, Замбия ва Анголада ўсади. Баландлиги 0,7 м гача, поялари якка, ингичка,

баъзан пастки томонидан шохлайди. Барг шапалоғи ипсимон, бигизсимон,

узунлиги 10-30 см. тўпгули майин, тўғри ѐки эгилган, узунлиги 3-8 см, кам донли.

Тиссеранта шолиси. O. Tisseranti A. Chev. – бир йиллик ўсимлик, Марказий

Африка ва Гвинеяда дарѐ ва анҳор бўйларида тарқалган. Баландлиги 0,2-0,3 м.

Пояси майин, ингичка. Барглари ингичка, ясси, ўткир учли, узунлиги 5-8 см, эни 1-

2 мм. Тилчаси қисқа, силлиқ. Рўваги 7 см узунликда, сиқилган. Бошоқчалари

узунчоқ, узунлиги 4-5 мм. Бошоқча қобиқлари йўқ. Қилтиғининг узунлиги 5 мм

атрофида.

Morfologiyasi. Ildizi - popuk va yuza joylashgan, asosiy ildiz massasi tuproqning 25 sm

qatlamida joylashgan. Ildizlarida shuningdek poya va barglarida ham havo to’lgan to’qimalar

(aerenxima) bor. Shuning uchun sholi o’simligida tegishli kislorod konsentrasiyasi saqlanadi.

Bitta o’simlikda 300 ildizlar bo’ladi. Doimo suv qavatida ushlanadigan sholida ildiz tukchalari

kam, aksincha suv qavatisiz yoki vaqti-vaqti bilan suvga bostirilgan sholida ildiz tukchalari

juda ko’p bo’ladi. Ildizlarning soni, ularning rivojlanganlik darajasi, tuproqqa chuqurga kirib

borishi navga, tashqi muhitga, qo’llanilgan o’stirish texnologiyasiga bog’liq.

Poyasi - kovak poxolpoya, balandligi 80-120 sm, kuchli tuplanadi va ko’p hollarda

shoxlanadi. O’rtacha bitta o’simlikda 3-5 mahsuldor poyalar hosil bo’ladi.

Barglari - lineyli lensetsimon, qovurg’ali tomirlangan, atrofi arrasimon o’tkirlashgan,

barglari uzunligi 35 sm gacha, eni 1,5-2 sm. Ba’zan suv ostida qolgan barg bug’inlaridan

illizlar hosil bo’ladi va qo’shimcha oziqlanishda ishtirok etishadi.

To’pguli - ro’vak, 20-30 sm uzunlikda. Boshoqchalari bir gulli, bitta ro’vakda ularning

soni 80 dan 200 yetadi. Gulida 6 changchi va uzunchoq onalik tugunchasi bor. Sholi o’z-

o’zidan changlanuvchi o’simlik.

Doni po’stli, yanchish paytida boshoqchasi bilan, gul va boshoqcha kipiklari bilan

ajraladi, 1000 don vazni 27-38 g. Murtagi donning 2-5 % tashkil qiladi, po’sti 17-22 %.

Noqulay ob-havo sharoitida po’stligi 35 % yetishi mumkin.

Biologik xususiyatlari. Haroratga talabi. Sholi issiqsevar o’simlik. Urug’larining unib

chiqishi uchun minimal harorat 10-14 0S. Hayotchan maysalar 14-15

0S hosil bo’ladi.

Tuplanish fazasida minimal harorat 15-18 0S, gullashda 18-20

0S, don pishishining

boshlanishida 19-25 0S. O’simlikning o’sishi, rivojlanishi uchun optimal harorat 25-30

0S,

maksimal harorat 40 0S.

Past harorat o’simlikning o’sishi va rivojlanishini kuchli tormozlaydi. Harorat 17-18 0S

past bo’lsa donlar pishmay qoladi. Harorat 0,5 0S sovuq bo’lsa sholi uchun havfli 1

0S sovuq

o’simlikni nobud qiladi. O’suv davrida samarali harorat turli navlar uchun turlicha - 2200 0

(Santaxezskiy 52) dan (UzROS)-7-13 da 3200 0 gacha. Juda ko’p navlarning vegetasiya davri

90-140 kungacha.

Toshkent viloyatida M.I.Uklonskiya tajribalarida sholi ro’vagining gullashi iyulda 3

kunda, avgustda 4 kunda,sentyabrda 5-6 kunda, oktyabrda 7 kunda o’tgan.

Namlikka talabi. Sholi ekologik tabiatiga kura gigrofit. Sholi o’simligi quruq

(suxodolniy) sharoitda o’sadigan g’alladosh ekinlarga nisbatan tuqimalarida kam suv saqlaydi.

Shuning uchun tuqimalari oz bo’lsada suvsizlanishiga bardosh bera olmaydi. Tuproq yuzasiga

yaqin havo qatlamida namlik yuqori. Bu hol sholi transpirasiyasini kamaytiradi. O’zbekiston

sharoitida 1 g quruq modda hosil qilish uchun 450-550 g suv sarflanadi. Boshqa g’alladosh

ekinlarga nisbatan bu ko’rsatkich yuqori.

Suv qatlami sholi uchun muhim moddalar - ammiakli azot, harakatchan fosfor va kaliyni

to’planishiga sharoit yaratadi. Sholini suvga bostirib o’stirish yuqori va barqaror hosil olishni

ta’minlaydi va tarixan shakllangan.

Yorug’likka talabi. Sholi qiska kun o’simligi, ammo yorug’likni ko’p talab qiladi.

Mamlakatimizda o’stiriladigan navlr uchun quyosh yorug’ligining davomiyligi 9-12 soat

yorug’likning yetishmasligi sholi rivojlanishini sekinlashtiradi va oqibatda hosilni pasaytiradi.

Ammo ertarpishar navlar kun uzunligidan kuchsiz tasirlanadi.

Tuproqqa talabi. Шоли тупроқ шароитига талабчан эмас, уни боткоқ, ўтлоқ,

торфли, шўрхоқ ва шўртоб тупроқларда етиштириш мумкин. Дарѐ қирғоқларидан

олиб келинган ѐки оқиб келган, механик таркиби оғир, таркибида етарли даражада

органик моддаси бўлган қумоқ тупроқлар яхши ҳисобланади.

Шолининг тупроқ шўрланишига муносабати турлича. Ёш ўсимликлар

тузнинг дастлабки миқдори, 2-3% бўлганда халоқ бўлади, жумладан натрий хлорид

3% дан кўпроқ, натрий карбонати 0,1% дан кўпроқ бўлганда халок бўлади.

Тупроқнинг реакцияси рН 5,6-6,5-жуда яхши ҳисобланади.(3ауров)

Шоли озиқ моддаларнинг тупроқдаги миқдорига талабчан. Агар азотнинг

миқдори етарли бўлмаса шоли ѐмон тупланади, рўвакнинг ўлчамлари кичраяди, ва

дон ҳосил бўлиши паст даражада бўлади. Униб чиқишдан то рўваклашгача азотни

кўп талаб қилади. Фосфорнинг етишмаслиги алмашинувчи физиологик

жараѐнларнинг бўзилишига олиб келади, барглари жуда қисқа бўлиб қолади.

Бутун озиқа унсурларининг ичида шоли ўзи билан жуда кўп миқдорда калий

олиб чиқиб кетади. Тупланиш давридан то гуллаш давригача шоли ўсимлиги жуда

кўп миқдорда талаб қилади. Бир тонна доннинг шаклланиши учун азот ўртача 20-

24 кг талаб қилинади, фосфор 8-13 кг ва калий 25-32 кг талаб қилинади. Бўлардан

ташқари шолига унчалик кўп бўлмаган миқдорда олтингугурт, темир, рух, мис,

калий,молибден, марганец унсурлари талаб қилинади.

Sholi tuproqqa talabchanligi kam o’simliklar jumlasiga kiradi, uni botqoqli o’tloq, torfli,

sho’rtob va boshqa tup-roqlarda o’stirish mumkin. Ayniqsa sholi uchun yuvilib to’planadigan

daryo vodiylari, og’ir, loy mexanik tarkibga ega, organik moddalarga boy tuproqlar juda

qulay. Botqoqlangan va qumli tuproqlar sholi o’stirish uchun qulay. Yosh sholi maysalari

quruq tuproq og’irligiga nisbatan tuz3 %, xlor tuzlari (NaCl) 0,3 %, karbonat natriy 0,1 %,

ortiq bo’lsa nobud bo’ladi.

Oziqa moddalariga talabi. Sholi oziqa elementlariga talabchan. Ma’danli moddalar

solinganda tuproqda oziqa elementlarining miqdori ortadi. Tuproqda azot kam bo’lsa sholi

kuchsiz tuplanadi, ruvagi kichik va donlar soni kam bo’lib shakllanadi. Sholi maysalashdan

ro’vaklashgacha bo’lgan davrda azotga juda talabchan. Tuproqda fosforning yetishmasligi

fiziologik almashinuv jarayonlarining, oqsil sintezining buzilishiga olib keladi.

Rivojlanish fazalari. Bo’rtish- urug’ning o’z og’irligiga nisbatan 23-28 % suv yutishi

bilan xarakterlanadi. Bunda tuproq va suv harorati 11-12 0S kam bo’lmasligi kerak. Burtgan

urug’lar kislorod yetarli bo’lganda (3%) qiyg’oc ko’karib boshlaydi. Bunday sharoit uncha

qalin bo’lmagan suv qatlami sharoitida hosil bo’ladi. Suv chuqur qilib bostirilganda maysalar

siyrak hosil bo’ladi. Bunday holatni bartaraf qilish uchun don bo’rtgandan keyin sho’r

bo’lmagan yerlarda suv chiqarib yuboriladi. Sho’r yerlarda suv qatlami Z-5 sm kamaytiriladi.

Bu ko’karayotgan urug’larni kislorod bilan taminlanishini yaxshilaydi va unib chiqishini

ta’minlaydi. Bunda koloptilning o’sish konusi hosil bo’ladi (0,6 mm) va birinchi ildizlar

shakllanadi. Harorat 16-20 0S bo’lganda bu fazalar 10-12 kun davom etadi, erta muddatlarda

ekilganda (12-14 0S) 14-16 kun davom etadi. Sholi urug’lari kislorodsiz ham bo’rtishi

mumkin, uning kislorodga bo’lgan extiyoji kechroq, murtak ildizlari va barglarning hosil

bo’lishi bilan boshlanadi.

Unib chiqishi. Bu faza bo’rtishni tugashi bilan boshlanadi va 3-4 barg hosil bo’lishigacha

davom etadi. Bu davrda ildiz tizimi jadal rivojlanadi, barg qultiqlaridan bo’lg’usi novdalarning

kurtaklari hosil bo’ladi. Ildizlarda aerenxima hosil bo’ladi. O’zbekistonda bu davr 7-10 kun

davom etadi.

Maysalarning qiyg’os unib chiqishi va optimal tup qalinligining hosil bo’lishi

urug’larning o’sishi energiyasiga, tuproq va suv haroratiga, shuningdek suv rejimiga hamda

yorug’lik bilan ta’minlanishiga bog’liq bo’ladi. Suvga chuqur bostirish, saqlash ildiz

rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.

Tuplanish fazasi. O’simlikda 3-4 bargning hosil bo’lishi bilan boshlanadi va poyalarning

hosil bo’lishigacha davom etadi. Bu faza 25-30 kun davom etadi, ayrim navlarda undan ham

ko’p.

Ўсув даврига кўра шолининг гурухлари1.3-жадвал

Гурухлар Униб чиқишдан

то

рўваклашгача

бўлган кунлар

сони

Тўлиқ сувбостир

илганда то тўлиқ

пишиш давригача

бўлган амал даври

кунлар

Амал давридаги

ўртача суткалик

ҳароратининг

йиғиндиси,

°С

Жуда

тезпишар

45-50 90-100 2000-2200

Тезпишар 51-55 101-110 2200-2300

Ўртапишар 56-65 111-120 2300-2500

Кечпишар 76-100 125-140 2600-2700

Naychalash fazasi. Sholida 8-9 barglarning hosil bo’lishi bilan boshlanadi va oxirgi

bayroq bargining chiqishi bilan tugaydi. Bu faza davomida poxolpoyaning yuqori bo’g’in

oraliqlari hosil bo’ladi va murtak ro’vak holida o’sib boshlaydi. O’simlik bu fazada maksimal

darajada o’sadi. Ro’vaklanish va gullash fazasi. Barg qinidan asosiy ro’vakning chiqishini

boshlanishi bilan belgilanadi. Sholida ro’vaklash va gullash vaqt bo’yicha bir-biriga to’g’ri

keladi. Shuning uchun ular qo’shiladi. Shu kuni yoki kelgusi kuni ro’vakning yuqori qismidagi

boshoqchalar gullay boshlaydi. Bu faza ro’vakning pastki boshoqlarini gullashi bilan tugaydi.

Pishish – sut, mum, to’la pishish bosqichlariga bo’linadi. Dastlab yuqoridagi boshoqchalar

keyin o’rta va pastkilari pishadi.

Sut pishish – o’rtacha sutkalik harorat 18 – 20 0S bo’lganda jadal o’tadi. Bu davrda

o’simlik yashil, donlar uzunligi va eni bo’yicha o’z shaklini egallagan, don ichi sutsimon

suyuqlik bilan to’lgan bo’ladi. Changlanishdan sut pishishning oxirigacha 10-12 kun o’tadi,

ba’zan ko’p qam. Bu davrda donda 60 % suv bo’ladi, murtak to’la shakllanmagan bo’ladi.

Mum pishishda o’simlik yashil bo’lib faqat boshoqchalar sarg’ayadi. Bu vaqtda murtak

to’la shakllangan, namlik 25-30 % va undan ko’proq bo’lishi mumkin. Don qisilganda tirnoq

izi qoladi. Bu faza 10-15 kun davom etadi.

To’la pishishda boshoqchalar shu nav uchun hos rangga kiradi, ammo tirnoq bilan

qirqiladi va ezilganda quruq yorma hosil bo’lmaydi. Don namligi 14-15 % kamayadi. Mum va

to’la pishish fazalari 16-18 0S yaxshi o’tadi. Pishish fazasi 30-40 kun ba’zan ko’p ham davom

etadi va u navga, tuproqqa va suv haroratiga bog’liq bo’ladi.

O’simlik rivojlanishining bir fazadan boshqasiga o’tishi modda almashinuvi bilan

bog’liq. Shuning uchun o’simlikning issiqlikka, namlikka, oziqa moddalariga va boshqa

omillarga talabi rivojlanish fazalari bo’yicha o’zgaradi.

Sholi navlari. O’zbekistonda sholining UzROS-7-13, Lazurniy, Avangard, Tolmas,

Gulzar, Nukus-2, Nukus-70, Jayxun, Alanga, Arpa sholi, Istiqlol, Istiqbol, Iskandar,

Mustaqillik, Sanam navlari Davlat reyestriga kiritilgan.

Lazurniy – duragaylash yo’li bilan uzun donli italiya namunasidan tanlash yo’li bilan

olingan, indica kenja turiga kiradi. Tur xili gilanica. Xorazm, Toshkent, Sirdaryo viloyatlarida

tumanlashtirilgan. Mualliflari T. E. Is’hoqov, P. A. Pulina. Tup kuchsiz yoyilgan, o’simlik

bo’yi 115-120 sm, yotib qolishga chidamli, 128-130 kunda pishadi, hosildorligi 65-70 s/ga.

Ruvagida 70-90 don bor. 1000 don vazni 32-33 g. yormaning chiqishi 62-63 %, butun

mag’zining chiqishi 70 %. Guruchi yuqori tovar va iste’mol sifatlariga ega. Doni shishasimon,

palov tayyorlashga qulay.

Avangard – O’zbekskaya-5 va portugal Laboratorioz navlarini duragaylash yo’li bilan

yaratilgan. Tur xili subvulgaris (P. A. Pulina, S. Rixsiyeva). Nav 118-120 kunda pishadi. Yotib

qolishga, tukilishga chidamli, ruvagi kuchsiz egilgan. Ro’vak uzunligi 20-25 sm, 120-150

boshoqchalar bor. Hosildorligi 80-90 s/ga, urug’lari jadal ko’karadi, chuqur suvga

bostirilishga bardoshli, o’simlik bo’yi 115-120 sm. 1000 don vazni 32-33 g.

Shishasimonligi71-72 %, maydalanishga bardoshli, mag’zining miqdori 95 %. Qimmatli

navlarga kiritiladi, mazali. O’zbekistonning hamma viloyatlarida Qozog’istonda ekish uchun

davlat reyestriga kiritilgan.

Nukus-2 – O’zbekiston sholichilik ITI Qoraqolpog’iston filialida yaratilgan. Tur xili

dichroa. Mualliflar T. Boboniyozov, P. A. Pulina, S. Rixsiyeva. O’simlikning balandligi 85-90

sm, yotib qolishga chidamli. Ro’vak uzunligi 16-17 sm, 120-140 boshoqchalari bor, 1000 don

vazni 28-29 g. po’stliligi 16-17 %, shishasimonligi 93-98 %. Texnologik sifati yuqori. Nav

o’rta tezpishar guruhga kiradi. O’suv davri 107-110 kun. Hosildorligi 65-75 s/ga.

Qoraqalpog’iston Respublikasida ekish uchun davlat reyestriga kiritilgan.

MUHOKAMA UChUN SAVOLLAR:

1. O’zbekistonda sholi yetishtirishning istiqbollari?

2. Sholining sistematikasini ayting?

3. Injinerlik, noinjinerlik, yarim injinerlik sholi yetishtirish tizimlarini farqlari?

4. Ko’chat usulida sholi yetishtirish afzalliklari?

5. Sholi O’zbekistonning qaysi mintaqalarida ko’p ekiladi? O’zbekistonda sholi

yetishtirish istiqbollari qanday?

6. Sholi boshqa donli ekinlaridan qanday biologik qususiyatlari bilan farq qiladi?

7. Sholi yetishtirishda suv qatlami qanday aqamiyatga ega?

O’zbekistonda sholining ertapishar, o’rtapishar, kechpishar navlaridan qaysilari Davlat

reyestriga kiritilgan?

1 -жадвал

Ўзбекистонда районлаштирилган асосий навлар тавсифи

Навлар

Гултўплами Дон хусусиятлари Чидамлилиги, %

Тезпишар-

лиги Узун-

лиги зичлиги шакли

1000 дон

вазни,г

Қобиқ-

лилиги

Ойнаси-

монлиги

Дон

чиқиши

ѐтиб

қолишга

тўкили

шга касалликkа

Арпа шоли 18 ўртача узунчоқ 30,5-31,5 20 ойнасимон 72-73 чидамси

з чидамли

кам

чидамли

жуда тезпи-

шар

Узрос-7-13 17,5-

19,5 зич юмалоқ 30,5-32 18-20 -»- 66-67 чидамли » чидамли кечпишар

Авангард 20-22 33-34 17-17,5 69-70 ўртапишар

Интенсив 15-16 юмалок,

понасимо

н

29,0 19-20 69,2 ўртача ўртапишар

Лазурний 22-23 сийрак Узунчоқ 32-33 20 70-73 ўртача чидамли ўртапишар

Нукус-2 14-15 зич понасимон 24-30 19 67-68 тезпишар