sadrŽaj - za tebe bihhasan efendić knjiga boli i mudrosti 154 sanjin pejković pospremanje u...

KORAK broj 18

SADRŽAJ

DRŽAVA I DRUŠTVO

NASTAVAK VELIKOSRPSKE POLITIKE PREMA BOSNI I HERCEGOVINI 3

Ed Wulliamy PSIHOTIČNA SRBOFILIJA 5

Muhamed Mahmutović KAD SE BRITANCI NAPRAVE ENGLEZI 7

IFIMES SRBIJA I REPUBLIKA SRPSKA UDRUŽENO PROTIV BOSNE I HERCEGOVINE 9

Hasan Efendić DAN NEZAVISNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE 16

Jovan Divjak KONFLIKT U BOSNI I HERCEGOVINI – AGRESIJA NA RBiH 22

TEMA KORAK-a: OSTALI

dr. Ibrahim Ahmetaj NEKA DEMOGEOGRAFSKA KRETANJA ALBANSKOG STANOVNIŠTVA U BOSNI I HERCEGOVINI U XX VIJEKU 35

Kostas Duzinas PARADOKSI LJUDSKIH PRAVA 60

SVIJET I MEĐUNARODNI ODNOSI

Umberto Eco VJEČNI FAŠIZAM: ČETRNAEST NAČINA PROMATRANJA CRNE KOŠULJE 65

Eric S. Margolis KONAČNO RJEŠENJE NA BALKANU 70

prof. dr. Smail Čekić SPREČAVANJE I KAŽNJAVANJE ZLOČINA GENOCIDA 85

KORAK broj 18

UMIJEĆE SJEĆANJA

Fikret Muslimović ATENTATI I SPECIJALNI RAT 145

Hasan Efendić KNJIGA BOLI I MUDROSTI 154

Sanjin Pejković POSPREMANJE U MRAČNE KUTKOVE KOLEKTIVNOG PAMĆENJA 157

reprodukcije na vanjskom i unutarnjem ovitku: iz opusa Edina Numankadića

Izdavač: Udruženje za zaštitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu, Sara-jevo, Nedima Filipovića 19 ~ tel. (033) 658 015, fax: (033) 716 480 ~ e-mail: [email protected] www.zatebebih.net ~ Za izdavača: prof.dr. Mesud Hadžialić ~ Redakcija: Orhan Bajraktarević, Zahir Dervišević, Murat Kahrović, mr. Safet Kešo, mr. Emir Ramić ~ Glavni urednik: Asaf Džanić ~ Sekretar: Dževad Hadžić ~ Lektor i korektor: Nazif Osmanović ~ DTP: Kenan Branković ~ Štampa: Armis-Print, Sarajevo ~ Za štampariju: Smail Alihodžić

3

KORAK broj 18 Država i društvo

Saopštenje za javnost Udruženja za zaštitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu

NASTAVAK VELIKOSRPSKE POLITIKE PREMA BOSNI I HERCEGOVINI

Najprije zadržavanje, a potom hapšenje člana Predsjedništva RBiH Ejupa Ganića na londonskom aerodromu, pokazalo je u svoj ogo-ljenosti stanje odnosa u našoj regiji koja se danas naziva Zapadnim Balkanom, kao da će time Balkan postati manje Balkan. Neće, to je pokazala neviđena arogantnost srbijanske diplomatije i njenih držav-nih organa da progoni i hapsi građane naše zemlje koji su predvodili odbranu Bosne i Hercegovine od agresije.

Arogancija povezana sa lažima pokazuje razmjere nespremnosti Srbije da prekine sa velikosrpskom politikom. Laž srbijanskog tužite-lja da je od „Dobrovoljačke sve počelo“ nije znak nerazumijevanja tog događaja, već pokušaj da se očitom pravnom falsifikatu, kakav je op-tužnica protiv 19 građana BiH, prida bilo kakvo opravdanje. Dešava-nja u Dobrovoljačkoj pripadaju jednom kontekstu širih događaja oko otmice predsjednika Predsjedništva RBiH Alije Izetbegovića, koju su na sarajevskom aerodromu 2. maja 1992. izvršile snage JA. Bio je to napad na državu Bosnu i Hercegovinu i njenu vlast koji su izvele u to vrijeme nelegalne i nelegitimne oružane snage na tlu međunarodno priznate Bosne i Hercegovine.

Ovo je pokušaj da se, nakon vojnog, i političko rukovodstvo Repu-blike Bosne i Hercegovine stavi u kontekst zločina, da se time relativi-

4

KORAK broj 18Država i društvo

zira odgovornost Srbije za rat i zločine i konačno izvrši izjednačavanje svih ratnih sudionika i njihovih motiva.

Stav Velike Britanije u čitavoj ovoj stvari takođe izražava konti-nuitet novije britanske politike prema našoj zemlji, koja je s pravom označena kao njen „najsramniji trenutak“ u posljednjih 60 godina. Bez obzira na tvrdnje britanskog ambasadora da se radi o pravnoj stvari, ovo je duboko politička stvar. Spremnost britanske politike da Srbiji omogući arbitriranje u stvarima bosanskohercegovačke pravne nadležnosti je sramotna, kao što je sramotno bilo i britansko sabotira-nje svake vrste međunarodne, a potom i vojne pomoći da se zaustavi krvoproliće u Bosni. Konačno, Dejton je ipak britansko, a ne američko duhovno čedo.

Sarajevo, 2. marta 2010.

PREDSJEDNIK UDRUŽENJA Mustafa Polutak

5


Ed Wulliamy

PSIHOTIČNA SRBOFILIJANa isti dan kada trebamo slušati Radovana Karadžića - koji je s pra-

vom britansku vladu iz perioda 1992.-1995. opisao kao prijateljsku - kako iznosi svoja luđačka opravdanja najgoreg masovnog ubistva u Evropi od vremena nacista, Britanci su odlučili lišiti slobode jednoga od lidera pokreta otpora protiv Karadžića, te predati ga Beogradu, u kojem je Karadžić bio zaštićen 13 godina u bijegu od međunarodne optužbe.

Naša primarna i glavna briga mora biti gospodin Ejup Ganić, koji je uhapšen i zadržan u Velikoj Britaniji na osnovu neistinite optužbe beogradskih vlasti koje se ni do danas nisu uspjele riješiti svoje ultra-nacionalističke psihoze i nesposobnosti da se pomire s vlastitom gnu-snom historijom. Također, to moraju biti i Ganićeva sloboda i prava pred racionalnim - ne politički didaktičkim - zakonom.

Druga briga nam treba biti to šta nam razvoj ovih događaja go-vori o iskrivljenom pogledu međunarodne zajednice na Srbiju, kao na neku vrstu legitimnog člana međunarodne zajednice, vrijednog prijema u Evropsku uniju. To je još uvijek zemlja koja štiti masovnog ubicu Ratka Mladića - kao nacionalno blago i heroja - dok zahtijeva Ejupa Ganića!? Ne zna čovjek bi li se smijao ili plakao. Ali, zna da je ovo ista ona stara, bijesna, poremećena Srbija, kojoj su strane diplomate vječito zavjerenički namigivale, baš kao što su to činile tokom rata, a kojoj Britanija, čini se, odlučno želi povlađivati.

Naša treća briga treba biti šta ovaj najnoviji valcer Londona i Beo-grada - a teško da im je to prvi ples - čini za podrivanje ciljeva univer-zalne pravde. Mnogi ljudi u zajednici normalnih demokratskih nacija (među koje se, nažalost, ni Srbija ni Velika Britanija ne mogu ubrojiti) nastoje ustanoviti duh vremena u kojem ljudi kao pokojni diktator Augusto Pinochet ili ratni zločinci iz Izraela ili centralne Afrike mogu

6


biti uhapšeni u drugim zemljama osim u vlastitim. Srbija i Velika Brita-nija su se ovom epizodom narugale tom naporu: kafanska zamjerka našarana na papir s ambicijom da bude nova verzija historije - nije optužba. Sada čekam da Beograd počne blejati da se “optužba” protiv Ganića na neki način može mjeriti s onom protiv Karadžića i Mladića. Ne možete a da se ne zapitate jesu li ovi ljudi ludi ili se samo pretva-raju.

Velika Britanija je, zajedno s Francuskom, u periodu od 1992. do 1995. uradila više od bilo koje druge zemlje da zadovolji srbijansku genocidnu mašinu i osigura da je međunarodna zajednica ne gnja-vi tokom pogroma nad bosanskim muslimanima u tri duge, krvave godine. Priče o bliskim vezama i ljigavim dogovorima između stari-jih članova dekadentne vlade Johna Majora, Slobodana Miloševića i njegovog režima su legendarne. Sada, skoro dvadeset godina poslije, London još uvijek ne može smiriti tu psihotičnu srbofiliju, opet po-vlađujući Beogradu, i ovaj put izručujući gospodina Ganića osudi u umobolnici. To je groteskno, politički i moralno odvratno i podriva cilj međunarodne pravde.

7


Muhamed Mahmutović

KAD SE BRITANCI NAPRAVE ENGLEZINakon što su po nalogu srpskih vlasti uhapsili bivšeg člana Pred-

sjedništva Republike BiH dr. Ejuba Ganića, mnogi političari iz Velike Britanije, kao i njihov abasador u BiH Majkl Tejtam (Michael Tatham), požurili su da nas uvjere kako trebamo više vjerovati njima nego svo-jim očima. Njihove izjave, da se tu radi o “pravosudnom problemu”, a ne o političkom, mogao bi uzeti zdravo za gotovo neko ko ne živi na ovome planetu, ali mi smo, na njihovu žalost, još uvijek tu i sjećamo se mnogih događaja koji ih sto posto demantuju. Ko se još ne sjeća lakr-dije i suđenja čelnicima EU zemalja i predsjedniku SAD Bilu Klintonu, koje su srpski pravosudni organi sasvim ozbiljno vodili u praznoj sali sa stolicama na kojima su bila imena “agresora na Srbiju i ratnih zlo-činaca”, kako su ih vodili prema obimnoj optužnici od 183 strane koja je čitana više od tri sata, čulo se da je tokom bombardovanja ubijeno najmanje 503 civila, 240 pripadnika Vojske Jugoslavije i 147 policaja-ca. Okružni javni tužilac Andrija Milutinović je novinarima tog dana rekao da zločini za koje se sudi pomenutim političarima ne zastari-jevaju, te ako presuda bude pravosnažna “sve dok je čovek živ, može doći u situaciju da se kazna izvrši”.

Ovaj cirkus od suđenja nekoliko puta je prekidan i još uvijek se ne zna epilog, ali se optuženi poput: Bila Klintona, Medlin Olbrajt, Ha-vijera Solane, Tonija Blera, Vilijema Koena, Robina Kuka, Džordža Robertsona, Žaka Širaka, Ibera Vedrina, Alena Rišara, Gerharda Šredera, Jozefa Fišera, Rudolfa Šarpinga i Veslija Klarka, neome-tano kreću i nisu došli pod utjecaj “nezavisnog sudstva” Velike Britani-je. Mnogi su od njih dočekani i sa velikim počastima u Beogradu! Kad se ovo sagleda, postaje jasnije, zašto se kod nas često nekome skreće pažnja: Ne pravi se Englez! Srbima se nije teško praviti Englez, njihovo umijeće laganja opisao je otac njihove nacije i tvorac zloglasnog me-moranduma SANU, Dobrica Ćosić, a pravim Englezima očito ne treba

8


da se to prave. Oni su mirne savjesti na prvo ročište umjesto prof. dr. Ejuba Ganića, doveli drugu osobu, a taj dan su nakon toga dr. Ganiću odredili pritvor “jer je naredio napad na kolonu vojnika u gradu Sara-jevu koji se nalazi u Srbiji”!!!

Na drugom ročištu, na kojem se očekivalo da će dr. Ganić biti pu-šten uz kauciju da se brani sa slobode, Englezi su rekli da nisu od Srbi-je dobili nikakve dokaze za navodne zločine dr. Ganića, ali su odlučili da ga zadrže u pritvoru, uz nadu da će im njihovi saveznici pribaviti dokaze. Nepuštanje dr. Ganića na slobodu Englezi su obrazložili tu od-luku i opasnošću od bijega, iako je svima jasno da dr. Ganić nije imao te namjere, jer se uprkos špekulacijama o hapšenju nakon nekoliko dana boravka u V.Britaniji pojavio na aerodromu na pasoškoj kontroli.

Razjedinjenost bošnjačkih partija i lidera je bila toliko očita da se Srbi i Englezi nisu bojali nekih ozbiljnih reakcija od strane Bošnjaka, kao političkog faktora, a od države Bosne i Hercegovine pogotovo, dok je premijer iste Nikola Špirić, koji temelje njene državnosti su-stavno potkopava otkako je na toj poziciji. Srbi znaju da neće biti ni recipročnih mjera, jer nije bilo ni optužnica za kreatore genocida i agresije na BiH, što je dokaz da je Tužilaštvo BiH tigar od papira. Naši tužioci, usprkos mnoštvu dokaza i presuda međunarodnih sudova, ne usuđuju se podići optužnice za masovne zločine nad nesrpskim stanovništvom širom naše domovine, a srpski se usuđuju suditi žrtvi! Malo je reći da je ovo apsurd!

Mirni protesti u Sarajevu kao znak podrške dr. Ganiću, očito nisu nikoga previše uzbudili, iako se tu okupio velik broj naših građana. Naše majke iz Srebrnice mirno protestuju svakog jedanaestog u mje-secu već petnaestak godina, ali Ratko Mladić uživa u zaštiti srpskih vlasti usred Beograda. Čak su mu dodijelili službenika sa bošnjačkim imenom i prezimenom (Rasim Ljajić), da ga čuva! Ako bi pak razbili koji prozor na ambasadi Srbije ili Velike Britanije, to bi mnogi jedva dočekali i označili nas za teroriste. Tako nas označavaju i bez toga, a u tome im opet pomažu kreature poput: Senada Pećanina, Senada Avdića i Bakira Hadžiomerovića, za koje isto kažu da su Bošnjaci. Šta nam je onda činiti?

9


SRBIJA I REPUBLIKA SRPSKA UDRUŽENO PROTIV BOSNE I HERCEGOVINEMeđunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES) iz Ljubljane, Slo-venija, redovno analizira događanja na Bliskom istoku i Balkanu. IFIMES je pripremio analizu aktualnih dešavanja povodom hapšenja u Londonu Ejupa Ganića, bivšeg čla-na Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine (1991-1996) i posljedicama njego-vog hapšenja na situaciju u regiji Zapadnog Balkana. Iz opširne analize sa naslovom „SRBIJA I REPUBLIKA SRPSKA UDRUŽENO PROTIV BOSNE I HERCEGOVINE“ izdvajamo najvažnije i najzanimljivije dijelove.

TADIĆ-DODIKOVA KUHINJA PROTIV BIH

Da li je hapšenje bivšeg člana Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine (1991-1996) Ejupa Ganića na Dan nezavisnosti BiH 1.marta/ožujka 2010.godine u Londonu novo kršenje međunarod-nog pravnog poretka i jurisdikcije ICTY (Međunarodnog tribunala za bivšu SFRJ) od strane Republike Srbije? Kakva je strategija Srbije u po-gledu međunarodnih sudskih institucija i na koji način želi zaustaviti Bosnu i Hercegovinu u dokazivanju odgovornosti Srbije za počinjene zločine u BiH?

Međunarodni institut IFIMES je istražio, da je inkriminirajući dosje protiv Ejupa Ganića sačinjen u vojnim-istražnim, obavještajnim kru-govima i u Generalštabu Vojske Jugoslavije (VJ) u Beogradu te da je 2002.godine prebačen u Republiku Srpsku (RS) sa zahtjevom da RS preda dosje protiv Ganića i drugih osumnjičenih za navodni zločin u Dobrovoljačkoj ulici u Sarajevu 3.maja/svibnja 1992.godine na ocje-nu i mišljenje ICTY, shodno Pravilima puta Rimskog sporazuma.

10


Krivična prijava protiv Ganića i drugih je podnesena 17.5.1993 voj-nom tužiocu pri Generalštabu VJ od strane potpukovnika Danka Simi-ća, koji je ujedno bio sekretar tima za prikupljanje podataka o ratnom zločinu pri Generalštabu VJ, dok je istraga otvorena 21.7.1994.godine rješenjem donesenim od strane istražnog sudije Zdravka Petrovića, majora VJ. Nakon što je vojni istražni Sud u Beogradu 31.1.2002.godi-ne cjelokupni dosje uputio u vojno Tužilaštvo u kojem su se našle izja-ve raznih oficira bezbjednosti i generala JNA/VJ od Milutina Kukanjca do Aleksandra Vasiljevića, srbijanske vlasti donose odluku da iskoriste RS i da preko RS-a predaju dosje na mišljenje i ocjenu ICTY. Dosje je po hitnom postupku u julu 2002.godine preko Sekretarijata za saradnju RS predat ICTY u Den Haagu. Predsjednik Republike Srbije Boris Tadić i premijer Republike Srpske Milorad Dodik aktivno su se uključili u de-šavanja u vezi „slučaj Ganić“.

ICTY ZAKLJUČIO SLUČAJ GANIĆ I DRUGI

ICTY je 17.6.2003. dopisom sa potpisom Carle del Ponte (faksimil ICTY dokumenta u donjem dijelu analize) obavijestio srpskog oficira za vezu sa haaškim Tribunalom Trivuna Jovičića, da nema dovoljno dokaza prema međunarodnim standardima, da se Ejup Ganić može smatrati odgovornim za teško kršenje međunarodnog humanitarnog prava zaključivši da je slučaj “Dobrovoljačka“ ustvari insinuacija Beo-grada i ako postoji eventualna odgovornost, onda je to odgovornost generala Milutina Kukanjca zbog tadašnjeg hapšenja predsjednika Predsjedništva RBiH Alije Izetbegovića. Mišljenje ICTY je proslijeđeno u RS, a prema dostupnim informacijama preko RS i u Beograd. Ras-pisivanje međunarodnih potjernica od strane Srbije protiv Ganića i drugih je pitanje zloupotrebe pri mje ne Evrop ske kon ven ci je o ek stra-di ci ji čiji po tpi sni ci su i BiH i Srbi ja i Ve li ka Bri ta ni je, te bilateralnog spo razuma između Srbi je i Velike Britanije potpisanog 1901. go di ne. Žrtva zloupotrebe prava od režima u Beogradu je Ilija Jurišić, državlja-nin BiH, koji je uhapšen i osuđen u montiranom procesu na 12 godina zatvora u vezi slučaja „Tuzlanska kolona“ iz maja 1992.godine.

11


Postavlja se pitanje i odgovornosti Velike Britanije zašto nije uva-žila stav i mišljenje Interpola, koji je početkom jula 2009.godine sus-pendirao srbijanske tzv. crvene potjernice i stavio pod reviziju bilate-ralni zahtjev Srbije za hapšenjem Ganića i drugih, ali i mišljenje ICTY-a, imajući u vidu osjetljivost cijelog slučaja.

Velika Britanija će ove sedmice biti država koja će analizirati tajne istrage i dosjee bivše JNA/VJ, vojske koja je učestvovala u najvećim zločinima nakon II svjetskog rata i njene dosjee koji su podvalom pre-ko RS podneseni ICTY na ocjenu.

Međunarodni institut IFIMES smatra, da nadležni organi Velike Bri-tanije treba da poštuju stav ICTY i Interpola, da hitno suspendiraju srbijanske potjernice u slučaju „Dobrovoljačka“ i oslobode Ejupa Ga-nića.

U pozadini događanja Srbija svim silama pokušava lobirati, da se Ganić prebaci u Srbiju, pa čak da se britanski sud proglasi nadležnim, kao što se proglasio u slučaju August Pinoche, kada je ispoštovao za-htjev Španije.

TAJANSTVENA ULOGA GEOFFREY-A NICE-A

U vezi sa lobiranjem postavlja se pitanje uloge Sir Geoffrey Nice, bivšeg tužioca ICTY, britanskog državljanina, u odnosu na mnoge procese u regionu. Njegova aktivnost neposredno se povezuje sa taj-nim službama te sa savjetodavnom ulogom u Srbiji i njegovu vezu sa međunarodnim nevladinim sektorom u Srbiji. Sir Nice je također pokušavao pronaći angažman na Sudu i Tužilaštvu BiH, što mu nije uspjelo. Značajno bi bilo provjeriti šta o slučaju Ganić zna ovaj britan-ski odvjetnik-savjetnik imajući u vidu da je vodio slučaj protiv Slobo-dana Miloševića, kada je zbog dužine slučaja Milošević naposljetku umro u zatvorskoj ćeliji.

Međunarodni savjetnici Srbije intenzivno rade na tome da se spor pred ICJ (Međunarodnim sudom pravde) u Den Haagu sa Hrvatskom završi dogovorom i tako izbjegne sudski proces, ali i istovremeno savjetuju da Srbija uloži reviziju na presudu ICJ u sporu BiH i Srbije

12


te da Srbija pokuša srušiti sudsku odgovornost po presudi iz 2007.godine zbog ne sprječavanja i zbog ne kažnjavanja genocida. Tako-đer međunarodni savjetnici, a što je postala državna strategija Srbije, savjetovali su da Srbija ne izručuje Ratka Mladića, jer je procjena da nakon promjene optužnice na ICTY protiv Karadžića postoji realna opasnost da izručenjem Mladića Srbija bude dovedena u opasnost, jer presudama protiv dvojca Karadžić-Mladić, sa novim dokazima BiH ima realne izglede za reviziju tužbe protiv Srbije na Međunarodnom sudu pravde (ICJ) za koju je ostalo još sedam godina.

Zbog toga, prioritet srbijanske politike je postao ICTY i predsjed-nik Srbije Boris Tadić je podržao premijera RS Milorada Dodika na predstojećem referendumu, jer je jedno od referendumskih pitanja, da li građani RS-a podržavaju saradnju sa ICTY. Cilj je operativno op-struirati i zaustaviti ICTY u konačnici rada i izazivati diplomatsko-oba-vještajnim djelovanjem napade na ICTY, pa čak uz pomoć Rusije i Kine pokušati konačno i zatvoriti ICTY. Aktualna vlast u Srbiji kontinuirano realizira ankete u kojima se preko 70% građana Srbije protivi izruče-nju generala Mladića. Također su putem nevladinog sektora realizirali istraživanja po kojima navodno Hrvati, Bošnjaci i Albanci imaju isti procent nezadovoljstva radom ICTY kao što imaju Srbi.

Zvanična verzija srbijanske politike koju su ponudili glavnom ha-aškom Tužiocu Serge Bramercu je, da se optuženi general Ratko Mla-dić nalazi u Rusiji i da Rusija namjerno želi usporiti ulazak Srbije u EU, a u suštini postoji jedini i najjači dogovor, a to je dogovor Rusije i Srbije da što duže održi status države na čekanju, jer je poznato da je taj status „najprofitabilniji“za jednu državu.

Kakva je pozicija Bosne i Hercegovine? BiH je diplomatski razdi-jeljena i obavještajno pod dominacijom srbijanske Bezbjednosno-informativne agencije (BIA), nasljednice nekadašnje Službe državne bezbjednosti (SDB), koju je vodio haaški optuženik Jovica Stanišić. Državni organi BiH su blokirani državnom politikom Srbije preko pre-mijera Republike Srpske Milorada Dodika i predsjedavajućeg Vijeća ministara BiH Nikole Špirića. Nezamislivo je, da jedna država kao BiH nema fond pomoću kojeg bi platila kauciju za bivšeg šefa države! BiH je u ovom trenutku nemoćna država i ukoliko se ne uspije izboriti da

13


se zaustavi srbijanska pogromaška ofanziva prema međunarodnim institucijama kao što su ICJ, ICTY, Interpol, ali i trenutna prema Velikoj Britaniji velike su mogućnosti, da će preko 10000 patriotski orijentira-nih Bosanaca i Hercegovaca biti taoci srbijanske politike, jer se upravo toliki broj Bosanaca i Hercegovaca nalazi na spisku srbijanskog reži-ma.

BIH VJEČNI TAOC SRBIJANSKOG REŽIMA?

Ukoliko Bosna i Hercegovina prokocka završnicu pred ICTY i ne osigura realizaciju odgovarajuće državne strategije u BiH, postoji re-alna mogućnost, da ostane vječni taoc srbijanskog režima i raznih pojedinaca koji simboliziraju režim u Beogradu kao što su Dobrica Ćosić, Kosta Čavoški, Matija Bećković…, ali i zbog svojih politika koje još uvijek nemaju izlaz iz ove situacije. Međunarodni institut IFIMES će u narednom periodu nakon rješavanja slučaja Ganić objaviti analizu o odgovornosti određenih politika, pojedinaca i grupa vezano za ovaj slučaj.

Ljubljana, 8. marta 2010.

14


Faksimil dokumenta ICTY od 17.6.2003.

15


16


Hasan Efendić

DAN NEZAVISNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE Bosna od svog saznanja o sebi do današnjih dana muči muku i

vodi stoljećima borbu kako bi se očuvala kao jedinstvena, samostalna i suverena država. Kroz svoju historiju, kako reče neko, Bosna je bila kao harmonika, koja se čas rastezala, čas skupljala; nekada bi bila širo-ka i dugačka nekada sabijena, a najviše je ličila na puža koji se nekako najviše držao teritorije između Jadrana i Panonske nizije. Njome su vladali banovi, carevi, kraljevi, paše, župani, predsjednici. Svaka smje-na vladara Bosnu je, uglavnom dovodila u katastrofalno stanje. I na kraju je Bosna ostajala Bosna.

Na mnogim međunarodnim konferencijama određivane su joj granice koje su narušavane i nepriznavane i to sve od njenih susjeda. Današnje granice dobila je tokom XVIII i XIX v. nizom mirovnih ugo-vora, koje je Turska sklapala sa Rusijom, Austrijom, Venecijom, Austro-Ugarskom, Srbijom i Crnom Gorom (Karlovački mir 1699., Požarevački mir 1718., Beogradski mir 1739., Svištovski mir 1791., Berlinski kon-gres 1878., Novopazarska konvencija 1879.), koje su, kao i njena dr-žavnost, potvrđene kroz narodnooslobodilačku antifašističku borbu na zasjedanju ZAVNOBIH-a i AVNOJ-a. I te granice od strane srpske hegemonističke politike više puta su potirane i uvijek su je pokušavali staviti pod svoje okrilje ali bez njezinih nesrpskih naroda. Da odmah kažem i hrvatski državni hegemonizam nije predstavljao ništa manju opasnost od srpskog, ali je imao manje istorijskih šansi u odnosu na Srbiju.

Svima je poznato da je BiH bila jedna od republika sastavnica Sa-vezne federalne države Jugoslavije. Zvali su je Jugoslavija u malom, s pravom. Ona zbog svog višenacionalnog, multireligijskog i multikul-turnog sastava, iako ne bogata, bila je ugodno mjesto življenja za sve narode i narodnosti, za sve religije i sve kulture. Ali, srpski nacionali-zam u svom pohodu, na čelu saMiloševićem, za stvaranje Velike Srbije

17


u kojoj bi živjeli svi Srbi nije mogao zaobići Bosnu i Hercegovinu. Iz prostog razloga što bez Bosne i Hercegovine nema ni Velike Srbije. Postojanjem nesrba u BiH ne bi bilo dovoljno životnog prostora za Srbe, te je trebalo te narode – nesrbe istrijebiti.

Pripremajući se za događaje koji će uslijediti, Srbi počinju sa pro-pagandom od osamdesetih godina u stvaranju neprijatelja srpskog naroda. Bošnjaci Muslimani kao najbrojniji narod u Bosni, pored Hrva-ta proglašen je neprijateljima srpskog naroda i osamdesetih godina počela je propaganda protiv islama, muslimana, kao krivaca za sve nevolje koje su se događale Srbima od dolaska Turaka na ove pro-store do dana današnjeg. Bosna mora nestati ako nestane Federalne Jugoslavije pošto je i ona složena država - još je i danas aktuelno sta-novište srpske nacionalističke propagande. Zaboravljajući činjenicu da Bosna ima kontinuitet svog postojanja od hiljadu godina. Malo je zemalja u svijetu koje se mogu pohvaliti tom činjenicom, za razliku od Jugoslavije, tog ratnog nedonoščeta koje je tri puta dobijalo to ime i sva tri puta neslavno završavalo. Takvim završecima može najviše da “zahvali” srpskoj hegemonističkoj politici.

Procjena velikosrpskog rukovodstva je bila da je raspadom druge Jugoslavije nastala idealna prilika da se konačno riješi srpsko nacio-nalno pitanje, koga su oni smatrali neriješenim u Titovoj Jugoslaviji.

Srbija se, donošenjem novog Ustava septembra 1990 .godine, iz-dvaja iz sastava Jugoslavije, da bi 1991. godine sa posrbljenom Ju-goslovenskom armijom pokrenula ratove protiv Slovenije i Hrvatske, pod vidom “spašavanja” Jugoslavije od secesije tih republika, a u su-štini to je bio početak ostvarivanja plana “Ram”, tj. početak stvaranja Velike Srbije.

U Bosni i Hercegovini, prema rezultatima višestranačkih izbora, održanih u novembru 1990.godine, na kojima su pobijedile nacio-nalne stranke SDA, SDS i HDZ, formira se vladajuća koalicija. Glavni zadatak te koalicije bio je zbaciti komuniste sa vlasti. Pokazalo se da su jedino na tom polju imali uspješnu saradnju.

Čim je na vlast došla već eksponirana SDS, bilo je tragično za mul-tinacionalnu BiH, što su pokazale naredne godine.

18


Ulaskom u organe vlasti SDS BiH odmah je otpočela voditi aktiv-nosti na dva kolosijeka: prvo, deklarativno je podržavala toleranciju, demokratski dijalog i zaštitu srpskih interesa unutar Bosne i Hercego-vine i zaštitu Republike Jugoslavije kroz mirovne pregovore, ističući, kao i vođa velikosrpskog pokreta, njihove ciljeve kao navodno očuva-nje Jugoslavije (u stvarnosti su preduzimali akcije da je što prije sahra-ne), i drugo, tajno i zavjerenički po nalogu centra velikosrpskog po-kreta iznutra je potkopavala jedinstvo RBiH i vršila destrukciju države, u saradnji sa institucijama u Beogradu i Srbima u Republici Hrvatskoj, kao i pripreme za formiranje “srpske Bosne i Hercegovine”.

Srbi su se, slično svojoj matici u Beogradu, izdvojili prije iz sistema vlasti nego što je RBiH dobila svoju samostalnost i nezavisnost. Čim su došli na vlast odmah su počeli tajno i kroz zvanične institucije BiH formirati srpske paradržavne organe vlasti, vršiti regionalizaciju teri-torije BiH i stvarati srpske regije i oblasti, jednostavno rečeno započeli su rušenje ustavnog poretka RBiH.

Republike – BiH, Hrvatska, Crna Gora, Makedonija, Srbija, Sloveni-ja, te Predsjedništvo SFRJ i Skupština srpskog naroda BiH dostavljaju dokumenta Arbitražnoj komisiji, koju je formirala Konferencija o Ju-goslaviji. Na osnovu dostavljenih joj dokumenata Arbitražna komisija – Badinterova komisija je dala odgovor svim republikama. Konstato-vala je da se SFRJ nalazi u procesu disolucije – raspadanja. S obzirom da je BiH 20. decembra 1991 .godine uputila Pismo predsjedniku Ministarskog savjeta Evropske zajednice kojim je zatraženo da ovu republiku priznaju zemlje članice Evropske zajednice. Skupština SR-BiH, pored još niza dokumenata, uputila je i “Platformu” usvojenu 24. oktobra 1991. godine o budućem uređenju jugoslovenske zajednice.

Prema ovom dokumentu SRBiH je spremna da pristupi novoj ju-goslovenskoj zajednici ukoliko se ispune dva uslova:

- da nova zajednica sadrži najmanje Srbiju i Hrvatsku;

- da istovremeno bude potpisana konvencija o priznavanju su-vereniteta SR BiH u njenim postojećim granicama.

Prema mišljenju Predsjedništva i vlade SRBiH, pravnu osnovu za-htjeva za priznavanje predstavljao je amandman koji je Ustavu BiH dodat 31. jula 1990. godine. Ovaj amandman određuje da je Republi-

19


ka Bosna i Herzegovina “suverena demokratska država ravnopravnih građana, naroda Bosne i Hercegovine – Muslimana, Srba i Hrvata – i pripadnika i drugih naroda i narodnosti koji žive na njenoj teritoriji”.

Osim toga, izvan instucionalnog okvira SR BiH, “srpski narod u Bo-sni i Hercegovini” se 10. novembra 1991. godine izjasnio putem neu-stavnog plebiscita za “zajedničku jugoslovensku državu”; 21. decembra 1991. godine “skupština srpskog naroda u BiH” izglasala je rezoluciju koja teži formiranju “srpske republike BiH” u okviru savezne države Ju-goslavije,. Devetog januara 1992. godine skupština srpskog naroda je proglasila nezavisnost “srpske republike Bosne i Hercegovine”.

Dakle, “Srpska republika Bosna i Hercegovina” proglašena je dva mjeseca prije izvršenog opšteg referenduma i donošenja Deklaracije o nezavisnosti Bosne i Hercegovine.

U takvim okolnostima Arbitražna komisija je zaključila i predložila, da bi se izražavanje volje stanovništva BiH, da se SR BiH konstituiše kao suverena i nezavisna država, moglo postići organizovanjem re-ferenduma. Na referendumu bi trebalo da učestvuju svi građani bez razlike na nacionalnost i pod međunarodnom kontrolom.

Neki su izrazili osjećanje kako se nije vodilo računa o osjećanjima srpske manjine koja je željela ostati u Jugoslaviji. Niko, od tada pa do dana današnjeg, nije vodio računa o osjećanjima većinskog bošnjač-kog naroda zašto ne želi da ostane u takvoj Jugoslaviji. Kome je stalo do osjećanja Bošnjaka i ostalih ((izuzev jednog dijela Srba i Hrvata) da žele imati jedinstvenu BiH koja bi bila zajednička država svih naroda i narod-nosti koji žive u njoj? Referendum je bio legalan i legitiman čin izraža-vanja volje naroda pod međunarodnom kontrolom, nije bio zločin, na-protiv, bio je to najdemokratskiji put da se dođe do mirnog razlaza od Federacije, a isto tako i demokratski čin da Bosna i Hercegovina ostane jedinstvena država. Poslije bi se moglo tražiti rješenje putem dogovora i dok se ne sagleda kompletna situacija na prostoru Jugoslavije. Zato je referendum trebao biti prihvaćen od svih naroda, što se objektivno i dogodilo isključujući većinu bosanskih Srba, koji su se izjasnili na neu-stavno održanom plebiscitu za ostajanje u Jugoslaviji.

Sva srpska petljanja i laži Srbije da su bili za jedinstvenu Jugoslaviju i da su se iz Jugoslavije prve izdvojile Slovenija i Hrvatska i bosanskih

20


Srba da su se izdvojili iz BiH nakon referenduman, ne mogu obmanuti međunarodnu javnost. Nismo svi zaboravili tako važne skorašnje isto-rijske činjenice.

Zatjev za održavanje referenduma od od strane međunarodne za-jednice tražen je od BiH kada objektivno cjelovite Federativne Jugo-slavije više nije bilo, pošto je Srbija donošenjem svog ustava septem-bra 1990. godine praktično izašla ispod jurisdikcije Ustava SFRJ od 1974. Od tada Srbija i Crna Gora igraju dvojnu ulogu. Na jednoj strani stvaraju Veliku Srbiju i zagovaraju mirno rješenje krize, a na drugoj strani napadom na Sloveniju i agresijom na Hrvatsku „brane“ Jugo-slaviju i hrvatske pobunjene Srbe, opet u cilju zauzimanja hrvatskih teritorija i stvaranja Velike Srbije čije bi zapadne granice bile do lini-je Karlobag–Karlovac–Virovitica. Treba ovde naglasiti, da im je pred-sjednik Hrvatske Republike Franjo Tuđman u tome znatno pomogao dogovorom o rušenju savezne vlade i podjeli BiH sa Miloševićem u Karađorđevu i Tikvešu 15. marta 1991. godine.

Referendum je održan 29. febrara i 1.marta 1992.godine. Na refe-rendumu je od 3,253.847 upisanih birača, uprkos opstrukciji i pritisku Srpske demokratske stranke BiH i uspostavljenih nelegalnih organa RS BiH u značajnom broju opština, izašlo njih 2,073.568 ili 64,31 odsto ukupnog biračkog tijela. Pozitivan odgovor na referendumsko pitanje (suverenitet i nezavisnost) dalo je 2,061.932 ili 63,95 odsto od poten-cionalnog broja glasača, odnosno 94,44 odsto od broja glasača koji su pristupili referendumskom izjašnjavanju. Po izvršenom referendumu Skupština BiH donosi Deklaraciju o nezavisnosti.

Nakon referenduma i dužih konsultacija sa saveznicima, Evropska zajednica je 6 .aprila 1992. godine priznala suverenitet i nezavisnost RBiH, a sutradan su to učinile i SAD. Bosna i Hercegovina je time priznata i stekla potpunu državnu suverenost i međunarodno–pravni subjektivitet.

Bosna i Hercegovina je jedina od republika jugoslovenske fede-racije koja se izdvojila iz nje putem referenduma nametnutog od međunarodne zajednice. Od momenta izvršenja referenduma me-đunarodna zajednica je bila dužna da vodi brigu o cjelovitoj Bosni i Hercegovini i da je usmjerava ka demokratskim procesima, a ne da

21


je prepusti da dalje o njenoj sudbini odlučuju ratni zločinci te ratni i poratni kriminalci.

Na RBiH kao samostalnu, suverenu i nezavisnu državu, Srbija sa posrbljenom JA početkom aprila 1992.godine vrši agresiju sa korpu-sima iz Srbije Crne Gore na istočne granice BiH, već postojeće jedinice JNA koje su se poražene povukle iz Slovenije i Hrvatske vrše napade i bore se sa hrvatskim agresorskim snagama na desnoj obali Save, Ku-preškoj visoravni i dolini Neretve.

Bosna i Hercegovina, sa svojim većinskim bošnjačkim narodom, dijelom i ostalih naroda, herojskom i natčovječanskom borbom ko zna po koji put je odbranila svoju cjelovitost i nezavisnost odbranom od srpsko–crnogorske i hrvatske agresije tokom 1992.-1995. godine.

Na žalost, dan nezavisnosti Bosne i Hercegovine ne slavi se u ci-jeloj BiH, ali ubijeđen sam da će doći i ti dani, kada će se na cijeloj teritoriji suverene i nezavisne države Bosne i Hercegovine slaviti dan nezavisnosti kao jedan od najznačajnijih datuma u njenom višesto-ljetnom postojanju.

Nisam pomenuo natčovječansku herojsku borbu naših boraca u odbrani jedinstvene i nezavisne BiH. Zahvaljujući tom čudu bosan-skog otpora, Bošnjaci diljem svijeta podsjećaju se na te dane. Borbom smo dokazali da nam ne treba Bosnu dirati i mislim da je nikada u go-rim uslovima ne bi branili. Nisam pomenuo genocid izvršen od strane srpskih, a dijelom i hrvatskih agresora nad bošnjačkim stanovništvom samo zato što su muslimani. To ne smijemo nikada zaboraviti.

Gdje je sada Bosna i Hercegovina? Još uvijek vodi neravnopravnu borbu da postane pravna država i ne samo dobra, nego i poželjna. Nije daleko od pameti reći da još vodi borbu da ostane jedinstvena i suverena država. Rafi Gregorijan, zamjenik visokog predstavnika, unazad dva mjeseca na jednom predavanju, pored ostalog reče: da je za sadašnje stanje BiH djelimično kriva međunarodna zajednica, da političari BiH ne vode računa o interesima naroda nego vode računa o podjeli pljačke društvene imovine i da premijer RS za svoje postupke ima podršku od značajnog broja rukovodstva EU u Briselu. Ipak, uvje-ren sam - biće Bosne onakve kakvu želimo i očekujemo.

22


Jovan Divjak1

KONFLIKT U BOSNI I HERCEGOVINI – AGRESIJA NA RBIH Udruženje za zaštitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu održalo je 10. februara 2010. godine okrugli stol o separatu „Razvoj odbrambeno-oslobodilačkih snaga RBiH u periodu 1992.-1995. godina,koji je pripremio general Avdulah Kajević. Tekst gene-rala Jovana Divjaka je dio njegovog osvrta na ovaj separat.

UVOD

SFRJ se kretala konačnom raspadu, postepeno u procesu nepre-stanog produbljivanja i zaoštravanja društvene i ekonomske krize, ustvari krize društveno-ekonomskog sistema, federalnog uređenja savezne države, međureligijskih i međunacionalnih odnosa.

Hiljadu devetsto osamdesetih godina ta opšta kriza dospjela je u etapu ubrzavanja i zaoštravanja iz godine u godinu. Državno i politič-ko rukovodstvo jugoslovenske federacije i rukovodstva u republika-ma i autonomnim pokrajnama nisu imali ni sposobnosti ni volje da sporazumno iskažu rješenja najkrupnijih problema koji su se u toku razvoja krize otvorili. U rukovodstvima najuticajnijih republika, u ru-kovodećim telima stekle su prevagu snage koje su se opredelile za nacionalističke političke programe. Te snage su sve veće nezadovolj-stvo u narodu kanalisale ka ciljevima velikodržavne nacionalne politi-ke i ka rešavanju nacionalnih pitanja, koja su se u toku produbljivanja krize otvarala putem rata i nasilja, a ne putem mira i demokratskog sporazumevanja.2

1 Autor je izvršni direktor Udruženja „Obrazovanje gradi BiH“2 Miloš Minić, „Ratovi u Hrvatskoj i BiH 1991-1995“

23


Godine 1991. u vreme kada je Jugoslavija pala u agoniju, značaj-ni događaji u celom svetu. Berlinski zid bio je srušen, a Njemačka ujedinjena, u Centralnoj Evropi komunizam je bio mrtav ili umirao, Sovjetski Savez se raspao na petnaest nezavisnih zemalja, a avgusta 1990. Irak je ušao u Kuvajt, što je pokrenulo koaliciju predvođenu SAD koja je početkom sledeće godine oslobodila Kuvajt.3 Amerika, Bušo-va administracija, istovremenim angažovanjem u Pustinjskoj oluji i u agoniji Sovjetskog Saveza, bila je iscrpljena. „Odbijanje Bušove admi-nistracije da pravovremeno upotrebi američku moć bilo je naša naj-veća pogreška u celokupnoj jugoslovenskoj krizi“, zapisao je američki ambasador u SFRJ, Zimmerman.

„ČITANJE“ ISTORIJE BALKANA.

Mnoge knjige i tekstovi o Jugoslaviji ostavili su utisak da je rat neizbežan. Najpoznatija knjiga na engleskom jeziku o tom regionu bila je knjiga putopisca Rebecce West „Crno janje i sivi soko“, prvi put objavljena 1941. godine. Neskriveni prosrpski stavovi Westove i njeno stanovište da su muslimani rasno inferiorni, uticali su na dve genera-cije čitalaca i političara, pri čemu je kod većine čitalaca i ostavilo utisak da stranci ne mogu učiniti ništa u regionu koji je toliko prožet drev-nom mržnjom.

Prvi put nakon Drugog svetskog rata, Washington je glavni si-gurnosni problem prepustio Evropljanima. Državni sekretar Bejker je napisao: „Bilo je vreme da Evropljani stupe na scenu i pokažu da mogu biti jedinstveni. Jugoslavija je bila test, dobar kao i svaki drugi.» Ustvari, Jugoslavija je bila najgore moguće mesto za „prvi test“ nove američke politike da „Evropljani preuzmu odgovornost“.

U Centralnoj i Istočnoj Evropi demokratija i demokratski ideali bili su najjače oružje u borbi protiv komunizma, u Jugoslaviji se to po-kazalo kao ekstremni nacionalizam. Tako su nacionalisti i demagozi – mnogi komunisti ili bivši komunisti – pridobijali ljude osvešćujući ih o njihovom etničkom poreklu. 3 Ričard Holbruk, „Završiti rat“

24


CRTICE IZ ISTORIJE

U ratu 1941.-1945. nacionalizmi - hrvatski i srpski, bili su snage koje su stvorile dva pokreta: ustaški i četnički. Ti pokreti bili su pokretači i nosioci međunacionalnog bratoubilačkog rata. Nacionalizmi i dva nacionalistička pokreta – fašistički ustaški i četnički pokret – bili su u ratu vojno, politički i moralno poraženi. Ali su naneli ogromne žrtve i Srbima i Hrvatima i Muslimanima.

Srpski nacionalisti uvek naglašavaju da su Srbi najviše žrtve pod-neli, da je srpski narod najviše stradao (npr. broj žrtava u Jasenovcu – po srpskim podacima oko 700.000, Žerjavić govori o 70.-80.000) to je činjenica, ali je činjenica da su velike žrtve bili i Hrvati i Muslimani (oko 12% od broja stanovnika), o čemu srpski nacionalisti uvek ćute, kao što i hrvatski nacionalisti uvek umanjuju žrtve Srba od ustaškog genocida. Ostale su teške rane u duši, u svesti, sećanjima i u sećanjima ratnih generacija, čiji uticaj se prenosio i na generacije koje su se posle rata rađale.

Nacionalističke i šovinističko netrpeljivost, strasti i mržnja iz ratnog doba potiskivane su željom i voljom ogromne većine naroda da žive u miru, da se zemlja oporavi od ratne pustoši, da se izbavi iz siromaštva nasleđenog od strane Jugoslavije - one između dva svetska rata. Želja da se, umesto netrpeljivosti i mržnje, međunacionalni odnosi razvija-ju u duhu bratstva i jedinstva bila je motiv i pokretač zvanične politike nove vlasti u novoj Jugoslaviji, u kojoj je vodeća snaga bila KPJ, u dr-žavi koja je težila da polazi od interesa radničke klase i radnih slojeva. Samo takva usmerena politika mogla je obezbediti više od četrdeset godina međunacionalnog mira, jačanja svakodnevnih veza između pripadnika svih jugoslovenskih naroda, narodnosti. Nacionalizam je u tom periodu potiskivan, njegove pojave suzbijane, njegovi nosioci i njihove akcije gonjeni i kažnjavani. Jedan od prvih krivičnih zakona u novoj Jugoslaviji bio je zakon protiv širenja nacionalne, verske i rasne mržnje i netrpeljivosti.

Iako suzbijan i prigušivan, nacionalizam nije nestao, niti je mogao nestati, jer je tinjao u živim ljudima. Uspeh je bio što nije bilo omo-gućeno da se nacionalizmi razbukte, razmahnu, pokrenu i obuhvate široke krugove narode i uvuku ih u međunacionalne sukobe. Već po-

25


četkom sedamdesetih godina nacionalizmi su se počeli jače osećati na političkoj sceni u međunacionalnim odnosima, a početkom osam-desetih godina, kada je nastala ekonomska, politička i opšta druš-tvena kriza, nacionalizmi su snažno isplivali na pozornicu političkog i društvenog života u Jugoslaviji. Puni razmah nacionalizma dostignut je kad se raspala glavna politička snaga, SKJ, kad je nacionalizam pro-dro na velika vrata u njegove redove, pre svega u njegove birokrati-zovane vrhove u centru, republikama i pokrajnama. Tad ti vrhovi u većini postaju vodeći nosioci nacionalističkog uticaja, nacionalistič-kih trvenja i sukoba, nacionalističkih politika i nacionalnih programa“. Razbuktavaju se međunacionalni sukobi. Iz sudara nacionalističkih politika izbijaju i krvavi ratni sukobi. Rat uvlači čitave narode u me-đusobne krvave obračune. Nacionalna mržnja jednih protiv drugih, trećih i ostalih. Širi se i teži da se useli u svaki dom.

Nacionalni interesi su postali sredstvo nacionalističkih politika, ši-renja nacionalnih netrpeljivosti, sukobljavanja, šovinističke mržnje i borbe koja je dovela do međunacionalnih sukoba i rata, kao „produ-živanja politike“ (Klauzevic). Tako su politika „svi Srbi u jednoj državi“ i politika „Hrvatska Hrvatima“ postale politike rata, u koje su srpski i hr-vatski nacionalizam uvukli svoje narode - pedeset godina posle rata 1941.-45. i nakon 45 godina postojanja Jugoslavije.

PRESUDNE 1990.-1991. GODINE

Srbija se postala nezavisna država po sopstvenom ustavu od 28. septembra 1990. godine (donetom više od godinu dana pre progla-šenja nezavisnosti Slovenije i Hrvatske 8. oktobra 1991. godine). Ova činjenica zamagljivana je Miloševićevom propagadnom prema kojoj je uzrok rata bio „brorba protiv separatizma“. Ta činjenica je zamaglji-vana iz straha od strane intervencije jer tobože Milošević čuva „terito-rijalni integritet SFRJ, a ne vrši agresiju na tuđu teritoriju“.

Naime, prema članu 72. Ustava Republike Srbije iz 1990. godine: „Republika Srbija uređuje i obezbeđuje suverenitet, nezavisnost i te-ritorijalnu celokupnost Republike Srbije i njen međunarodni položaj

26


i odnos s drugim državama i međunarodnim organizacijama“, kao i “Odbranu i bezbednost RS“.

Članom 135. stav 2. Ustava, Srbija se sama izuzima iz pravnog si-stema SFRJ, za nju od tada zakoni SFRJ više ne važe. Tom odredbom se predviđa pravo Srbije da po svojoj volji „poštuje“ savezne zakone jedino onda „kada joj je to u interesu“. U pravu je ova klauzula poznata kao klauzula „si volani“ (ako hoću) i ima dejstvo da poništava svaku obavezu preuzetu pod ovim uslovom. Prirodno, ako imam pravo da radim „šta hoću“ nemam nikakvu obavezu.

Srbija, zatim, donosi niz zakona iz nadležnosti nekadašnje fede-racije kojima uređuje sopstvenu kreditnu i monetarnu politiku, sop-stvenu politiku kontrole cena, uvodi dadžbine na robu iz inostranstva ( iz nekadašnjih republika SFRJ, - embargo na uvoz iz Slovenije!), na-plaćuje sopstvene carine itd. i ukida niz zakona kojima je svrha pro-vođenje nekadašnjeg saveznog zakonodastva. Po zakonu SFRJ (koju tobož brani Milošević) i srpski ustav i srpsko zakonodavstvo toga vre-mena predstavljali bi najteža krivična dela. Ali, Srbija je donošenjem tog Ustava postala suverena i nezavisna i time izuzeta iz jurisdikcije bivše SFRJ, pa ta dela niko nikada nije mogao da procesuira.

Za razumevanje društveno-političke i globalne situacije tih godina sudbonosne odluke prema BiH donosili su Milošević i Tuđman. Raz-govori i dogovori u njih dvojice u martu 1991. godine u Karađorđevu doveli su do usaglašavanja političkih i ratnih ciljeva politike srpske i hrvatske strane u procesu raspada SFRJ. To je bio pokušaj sporazuma o podeli BiH i tim putem stvaranje „Velike Srbije“ i „Velike Hrvatske“. Međutim, nisu se dogovorili o podeli BiH, jer zahtev Miloševića da anketira 66% teritorije, Tuđman nije prihvatio, što je ovaj (Milošević) procenio da to može ostvariti u sukobu sa Hrvatima.

Milošević je uspeo da u raspadu SFRJ oko svoje politike okupi sve velikosrpske nacionalističke snage u Srbiji, među Srbima u Hrvatskoj i među Srbima i BIH, koje ističu u prvi plan cilj: da se mora rešiti srpsko nacionalno pitanje tako da svi Srbi žive u istoj državi, da se tzv. Avnoj-ske granice ne mogu priznati, jer su bile administrativne, a ne državne granice. Radi ostvarenja tog cilja pokrenuo je u rat Srbe u Hrvatskoj, i Srbe u BiH. U Srbiji je za to imao podršku većine u srpskom narodu,

27


samo mali deo izdvajao se i suprotstavljao takvoj njegovoj politici i, kad su izbili ratovi, suprotstavio se tim ratovima. Tako je politički pri-premio, u duhu najbolje tradicije agresivnog osvajačkog velikosrp-skog nacionalizma i hegemonizma, najpre rat u Hrvatskoj, a potom u BiH.

U rat u Hrvatskoj uvukao je JA pod parolom, najpre da razdvoji snage Srba, koji su ušli u oružanu pobunu i oružane sukobe sa snaga-ma nove Hrvatske nezavisne države, od snaga Hrvata, a ubrzo potom, pod parolom da „zaštiti Srbe“ (čak je tu odluku usvojilo Predsedništvo SFRJ!)

Prema svedočenju ministra odbrane SFRJ generala Veljka Kadije-vića, predsednika SFRJ Borisava Jovića, Stipe Mesića i drugih, koji su u to vreme bili na najodgovornijim funkcijama u federalnoj državi, JA se pretvorila u srpsku armiju pod komandom Miloševića i povela rat u Hrvatskoj protiv hrvatskih snaga. Stala je na stranu srpskih snaga, sa ciljem da zaposedne nove granice, smanjene Jugoslavije, koja će ostati posle otcepljenja Slovenije i Hrvatske. To je bio rat za „Veliku Srbiju“ do granice Karlobag-Ogulin-Karlovac-Virovitica-Osijek“. Rat je postao agresivan za Srbiju „koja nije bila u ratu“ (kako su to Milošević i svi njegovi sledbenici isticali i uporno ponavljali i danas).

Uspešan završetak tog rata garantovao bi mu da silom zadrži ili celu Bosnu u novoj smanjenoj Jugoslaviji pod hegemonijom Srbije i Srba, ili da anketira „svoj“ deo BIH na kojem ima Srba, a da u tome Hrvatska neće biti sposobna da mu se suprostavi.

Činjenica je da je Srbija - „koja nije bila u ratu“, koju je „mudra po-litika Miloševića sačuvala od rata“ vodila agresivan, nepravedan rat u Hrtvatskoj, a Hrvatska odbrambeni, pravedni rat. Taj rat je bio samo uvod u rat u BiH. (Mesićeva tvrdnja!).

Ratovi u bivšoj SFRJ, Sloveniji, Hrvatskoj i BiH nisu bili građanski, o kojima kao takvim govore Miloševićevi istomišljenici i neki od među-narodnih čimbenika, već ratovi između nacija. S obzirom na činjenicu da je SFRJ bila federacija republika, u kojoj su i autonomne pokrajne u Srbiji bili elementi federacije, i da su te republike bile suverene države koje su se bile dobrovoljno udružile u zajedničku federativnu državu, a da su one direktno ili posredno bile učesnice, najpre kratkotrajnog

28


rata u Sloveniji, a potom u Hrvatskoj i ratu u BiH, imao je glavna svoj-stva ratova između država, u kojima su jedni bili agresori, a druge dr-žave izložene agresiji, jedne vodile agresivni, osvajački i nepravedni, a drugi odbrambeni, oslobodilački i pravedni rat.

JA, od momenta kada je de facto postala srpska vojska, dejstovala je pod komandnom državnog vrha Srbije, na teritoriji Hrvatske (Lika, Kordun, Banija, Severna Dalmacija, Zapadna Slavonija, Istočna Slavo-nija, Baranja, to jest na jednoj trećini teritorije Hrvatske) a u početnoj fazi rata i u BiH.

Vojne snage Hrvatske izvodile su ratne operacije na teritoriji BiH u hrvatsko-bošnjačkom ratu 1993., kao i u zapadnoj Bosni, u akciji “Olu-ja” 1995. protiv snaga tzv. Republike Srpske krajine, tako da su i vojne snage Hrvatske neposredno učestvovale u ratu u BiH.

Iz predočenog se vidi da su Srbija posredstvom bh. Srba, a Hrvat-ska posredstvom bh. Hrvata, pokrenule, vodile i usmerevale ratove za podelu RBiH. Cilj je bio anektiranje njenih delova i stvaranje “Velike Srbije”, odnosno “Velike Hrvatske”. U tim ratovima Bošnjaci-muslimani su 1992. bili napadnuti od srpske strane, a s njima zajedno i bh. Hrvati, a 1993. napadnuti su i od hrvatske strane.

Ove istorijske činjenice govore da su snage Bošnjaka-Muslimana, u kojima je bilo i multinacionalnih jedinica u BiH, vodile odbrambene, pravedne ratove protiv agresije srpske i hrvatske strane protiv podela od strane Miloševićeve Srbije i Tuđmanove Hrvatske, za svoj opstanak i slobodu, kao i za opstanak BiH kao samostalne, nezavisne i suverene države.

Bosanskohercegovački Srbi prihvatili su nacionalistički velikodr-žavni program Miloševićeve Srbije, a Hrvati, isto tako, nacionalistički program Tuđmanove Hrvatske.

Ove činjenice niko nikad neće moći da opovrgne i one će ostati zauvek crne mrlje u istoriji srpskog i hrvatskog naroda, zbog prljavih ratova u kojima su Milošević i Tuđman svojim velikosrpskim i veliko-hrvatskim nacionalističkim politikama te narode gurnuli u katastrofu.

Sve što se dešavalo u ovim ratovima, a posebno u Bosni i Herce-govini, dodalo je njihovom karakteru obeležja: okrutnost, varvarstvo,

29


divljaštvo, istrebljivanje, proganjanje nedužnog stanovništva - etnič-ko čišćenje, nezapamćene ratne zločine i Bošnjaka-Muslimana i Srba i Hrvata. Među njima žalosna i sramotna “slava” pripada Srbima, a naro-čito njihovim paravojnim bandama. Po zverstvima slična su bila jedi-no zverstva Hitlerove nacističke Nemačke i jedino se mogu uporediti sa međuplemenskim obračunima u Ruandi, Darfuru, na jugu Afrike.

Po obeležjima surovosti ratovi u BiH i Hrvatskoj su dobili naziv “pr-ljavi ratovi”. Od savremenih lokalnih međunacionalnih ili međuetnič-kih ratova, prema dostupnim podacima, ni ratovi u Sudanu, Somaliji, Čečeniji, napad na Gazu nisu dostizali onaj visoki stepen surovosti i okrutnosti, kakve su imali ratovi u Hrvatskoj i BiH.

NASTAVAK RATOVA

Slovenija: Jugoslovensko-slovenački rat počeo je 27. juna 1991. i bio je kratak - skoro kao šala! U roku deset dana, nakon manjih gubi-taka na obe strane, Milošević je naredio Jugoslovenskoj armiji da se povuče. Izlazak Slovenije iz Jugoslavije olakšao je Miloševiću stvara-nje Jugoslavije u kojoj dominiraju Srbi, pošto se od zemlje odvojila republika u kojoj je bio zanemarljiv broj Srba.

Hrvatska: Država u kojoj je bilo 12% Srba nije bila spremna pri-hvatiti mešanje u unutrašnju politiku od strane Miloševića. Hrvatski predsednik Feanjo Tuđman dugo je sanjao o uspostavljanju Hrvatske kao nezavisne države sa granicama njegove “zemlje” koje će obuhva-titi područja u kojima su Srbi vekovima živeli.

U kratkom ratu u Sloveniji činilo se da Jugoslovenska armija bra-ni teritorijalni integritet Jugoslavije, međutim, kada je ta ista armija samo nekoliko sedmica kasnije zaratila protiv Hrvatske postala je pro-srpska vojska koja se bori za Srbe u Hrvatskoj.

Evropska zajednica je odredila bivšeg britanskog ministra spoljnih poslova, lorda Karingtona, da preuzme zadatak vraćanja mira u Jugo-slaviji. Kako je rat u Hrvatskoj eskalirao a Vukovar srušen pod srpskim granatama, Karington je ponudio kompromisan plan da se okonča rat. Sjedinjene Američke Države ostale su po strani! Evropska zajedni-

30


ca suočila se sa veoma kompleksnim pitanjem: priznati ili ne priznati Hrvatsku kao nezavisnu državu. Najveći pritisak na Evropsku zajed-nicu i SAD da se prizna nezavisnost Hrvatske vršila je Nemačka, što je ostvareno oktobra 1991. Početkom 1992. postignut je sporazum o obustavi borbi u Hrvatskoj, pri čemu je dogovoren raspored mirovnih snaga UN na područjima pod kontrolom Srba.

Bosna i Hercegovina: 1990. godine održani su prvi “demokrat-ski” izbori na kojima pobjeđuju i vlast formiraju nacionalšovinističke stranke. Prethodno su Bošnjaci-muslimani formirali Stranku demo-kratske akcije, Hrvati Hrvatsku demokratsku zajednicu i Srbi Srpsku demokratsku stranku. Osnovni cilj im je bio borba protiv komunizma, zasnovana na pridobijanju građana na njihovom etničkom poreklu. Ispostavilo se da su Srpska demokratska stranka i Hrvatska demokrat-ska zajednica filijale Beograda i Zagreba i da su sledile politiku svoje države matice. U samom početku međustranačkih odnosa dolazi do razmimoilaženja i verbalnih sukoba opitanjima budućnosti BiH:

a) BiH nezavisna država, koju su zagovarali SDA i HDZ

b) ostanak u u sastavu Jugoslavije, pa i krnje - bez Slovenije i Hr-vatske, koju je zagovarao SDS ili većina bosanskih Srba.

Predsednik SDS Radovan Karadžić krajem oktobra 1991. u Skupšti-ni BiH izjavljuje: “Ako vi, Muslimani hoćete i dobijete državu biće rata u kome će jedan narod nestati”.

Bosni i Hercegovini je naloženo da organizuje referendum na kome se treba odlučiti njena budućnost. Na referendumu sprovede-nom 28. februara i 1. marta 1992. odazvalo se 63,4% građana svih na-roda i narodnosti, a za nezavisnu BiH izjasnilo se preko 2/3 građana.

3. marta 1992. Predsjedništvo RBiH proglasilo je nezavisnost. SAD i EU priznale su je 6. aprila, a 22.05.1992. RBiH postaje članica OUN.

Uz podršku Beograda, bosanski Srbi zahtevali su da Bosna povuče svoju deklaraciju o nezavisnosti. Izetbegović je to odbio i borbe su počele, prvo kao lokalne čarke, nakon čega je rat došao u Bosnu s ta-kvim divljaštvom da se svet, uzbunjen nekolicinom smelih novinara - Džon Barns, Noel Malkolm, Kristian Amanpur, u leto 1992. razbudio pred činjenicom da se u “dvorištu Evrope” odvija neizmerna tragedija.

31


ODBRANA DRŽAVE BIH

To je bila nemoguća misija s obzirom na činjenicu da je u periodu maj- juni izvršena klasična agresija Jugoslovenske armije i paramili-tarnih jedinica pod direktnim političkim uticajem Miloševića, a kasni-jim transformisanjem u vojsku bosanskih Srba sa efektivima, kako se govorilo, “četvrte vojne sile u Evropi”!. Na početku rata te snage su kontrolirale 60% državne teritorije i pod potpunu blokadu stavile Sarajevo, Goražde i Srebrenicu, koja je trajala 44 meseca. Na jednom primeru odnosa u ljudstvu i materijalno-tehničkim sredstvima Vojske srpske i Armije RBiH moguće je sagledati nemogućnost vojske legal-ne vlade RBiH da, osim odsudne odbrane, preduzme operacije u cilju oslobađanja od agresije.

Na primjer, srpska vojska na položajima oko Sarajeva rasporedila je 80-100 tenkova i borbenih transportera, 500-550 minobacačkih i artiljerijskih oruđa sa 10-12 borbenih kompleta municije, 275 snajpe-ra, inžinjerijske jedinice pune ratne organizacije i formacije, jedinice veze sa najnovijim sredstvima veze, 100% logističko snabdevanje iz skladišta Jugoslovenske armije u Srbiji i Crnoj Gori, te izvršila popunu 100 % starešinskim kadrom bivše JNA.

Naspram ove vojne sile 1. korpus (sarajevski) krajem 1992. godine raspolagao je sa jednim tenkom i tri transportera, 150-200 minoba-cača i artiljerijskih oruđa (samo jedna haubica 122 mm i jedna 155 mm!), 125 snajpera, bez ijedne rodovske jedinice pune organizacijske i formacijske strukture. U krševitoj goleti rovovi su rađeni ašovćićima, svaki treći vojnik bio je naoružan pešadijskim naoružanjem, 2/3 voj-nika je bilo u civilnoj odeći i obući itd. i tome slično. Takva i još gora situacija bila je u zaštićenoj zoni Srebrenice u koju su Mladićeve fa-lange ušle 11. jula 1995., a on je tada izjavio: “Napokon, posle bune dahija, došlo je vreme da se osvetimo Turcima u ovom rejonu”. Nakon zauzimanja, u Srebrenici je ubijeno preko 8.000 odraslih bošnjačkih muškaraca i dečaka starijih od 15 godina. General Krstić, jedan od Mladićevih komandanata, u Hagu je, zbog izvršenog genocida nad Bošnjacima osuđen na 40 godina zatvora.

Generalni sekretar OUN Butros Butros Gali uskratio je generalu Smitu, komandantu snaga OUN u BiH, ovlašćenje da zatraži zračne

32


udare NATO-a, izjavivši pri tome da će on lično u Njujorku donositi sve buduće odluke na individualnoj osnovi.

KA DEJTONSKOM MIROVNOM SPORAZUMU

Trinaestog jula 1995. kada su Srbi počeli sa sistematskim ubija-njem Bošnjaka-muslimana na fudbalskom igralištu, francuski pred-sednik Chirac je pozvao predsjednika Clintona. Predlagao je da se ne-što učini, između ostalog i da američki helikopteri prevezu francuske trupe u Srebrenicu kako bi pomogle gradu. Ali, ovaj prijedlog nije pri-hvaćen ni od Britanaca, ni od Pentagona, kao ni od Chiracove vlade. Rat je opasno eskalirao. Na istoku BiH, poslednje dve enklave - Žepa i Goražde, bile su otvorene Mladićevim razuzdanim snagama. Na seve-rozapadu, izgledalo je da će Bihać biti presečen na dva dela.

Početkom avgusta Hrvati su pokrenuli veliku ofanzivu da bi po-vratili Krajinu. Bio je to dramatičan, kockarski potez predsednika Tuđ-mana koji se isplatio. Iako protiv američke preporuke, ofanziva je bila potpuni uspeh. Krajinski Srbi neočekivano su, bez borbe, predali svoj glavni grad Knin. Suprotno američkim i britanskim predviđanjima, Milošević nije poslao pomoć krajinskim Srbima. Prvi put u četiri go-dine Srbi su pretrpeli vojni poraz. Pobeda Zagreba počela je menjati odnos snaga u regionu. Miloševićevo napuštanje hrvatskih Srba uklo-nio je strah da će Beograd ponovo ući u rat.

U tim danima predsednik Clinton se odlučuje za aktivno uključiva-nje u rešavanje „slučaja Jugoslavija“. Podržao je nacrt koji je sadržavao:

1. „Sveobuhvatnu nagodbu za mir“.

2. Trostrano priznavanje između BiH, Hrvatske i Savezne Repu-blike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora).

3. Dizanje svih ekonomskih sankcija protiv Jugoslavije, ako se postigne dogovor i program američke podrške za opremu i obuku snaga hrvatsko-muslimanske Federacije ako dođe do nagodbe.

4. Mirni povratak Istočne Slavonije, koju su Srbi osvojili, Hrvat-skoj.

33


5. Sveokupan napor da se dođe do obustave vatre ili kraja svih ofanzivnih operacija.

6. Reformacija podrške tzv. plana kontakt grupe iz juna 1994. godine, koji su dogovorili ministi spoljnih poslova SAD, Veli-ke Britanije, Francuske, Nemačke i Rusije - Bosnu deli na dva entiteta, 49 procenata ide bosanskim Srbima, a 51 procenat hrvatsko-muslimanskoj Federaciji.

7. Sveubuhvatan program za regionalnu ekonomsku rekon-strukciju.

Od 22. avgusta 1995. do 11. novembra 1995. i 14.decembra tra-jali su pregovori koji su doveli do Dejtonskog mirovnog sporazuma, potpisanog 21. novembra 1995. godine u Dejtonu, Ohajo, SAD, («dan za koji su mnogi verovali da nikad neće doći», kako je rekao Woren Christopher) i 14. decembra 1995. godine u Parizu. Rat je zaustavljen ali problemi nastali sadržajem Ustava BiH iz dana u dan su složeniji.

To je nesavršen mir, kako je neko negde napisao!

PERSPEKTIVA BOSNE I HERCEGOVINE

Posledice

Podela na osnovu ostvarenih rezultata u agresiji 49% teritorije po-seda RS na prostoru i gradovima u dolini r. Drine gde su Bošnjaci bili većinski – Zvornik, Višegrad, Foča, Vlasenica, Bratunac, Rogatica, Sre-brenica, u Banjaluci je bilo 54,8% Srba, Hrvata 14,9%, Bošnjaka 14,8% i 15,7% ostalih. Danas oko 90% Srba.

51% teritorije pripada Federaciji BiH gde je u potpunosti prome-njena struktura stanovništva. Sarajevo je pre rata imalo 10 opština sa oko 51% Bošnjaka, 31% Srba, oko 8% Hrvata i 10% ostalih. Danas je Sarajevo podeljeno na dva dela: Sarajevo sa 4 opštine i Istočno Sara-jevo sa 6 opština. U Sarajevu živi oko 300.000 stanovnika, od čega je preko 90% Bošnjaka, a u Istočnom Sarajevu oko 80.000 Srba ili 95% građana.

34


Sadašnja demografska struktura u BiH je posledica „etničkog či-šćenja“ ili „humanog preseljenja“, kako je to govorio Franjo Tuđman. Oko 1.000.000 građana raseljeno je pod pritiskom i promenilo svoje ranije mesto boravka, a preko 800.000 nalazi se u izbjeglištvu u pre-ko 140 zemalja sveta. Tvrdi se da se u BiH iz izbjeglištva vratilo oko 1.000.000 ali svega 25% na svoja ognjišta.

Gubici u ljudstvu su nenadoknadivi (preko 100.000 ubijeno i ne-stalo u ratu 1992.-1995.), a materijalna razaranja su takvog oblika da se BiH u narednih 15-20 godina ne može obnoviti do nivoa kakav je bio 1991. godine.

Proračunato je da su materijalna razaranja u Sarajevu oko 14 mili-jardi EUR-a. Do sada je u BiH obnovljeno oko 60% stambenih objeka-ta i oko 40% infrastrukture, što blokira eventualni povratak onih koji to žele.

BiH se sastoji od dva entiteta: Federacije BiH i Republike Srpske, koji prema Ustavu imaju pravo da uspostavljaju posebne paralelne odnose sa susednim državama, kao i sklapanje sporazuma sa drža-vama i međunarodnim organizacijama (veoma sadržajna saradnja Skupštine i institucija RS sa Republikom Srbijom!).

Ustav BiH reguliše da se parlamentarna Skupština sastoji od dva doma. Dom naroda i Predstavnički dom. Dom naroda se sastoji od 15 delegata, od kojih su dve trećine iz Federacije (uključujući pet Hrvata i pet Bošnjaka) i jednu trećinu iz RS (pet Srba). Nominovanje Hrvata odnosno Bošnjačke delegacije iz Federacije biraju hrvatski odnosno bošnjački delegati u Domu naroda Federacije. Delegate iz RS bira Na-rodna Skupština RS. Gde smo mi građani BiH koji se ne izjašnjavamo kao Hrvati, Bošnjaci i Srbi?

35

KORAK broj 18 Tema Korak-a: Ostali

dr. Ibrahim Ahmetaj

NEKA DEMOGEOGRAFSKA KRETANJA ALBANSKOG STANOVNIŠTVA U BOSNI I HERCEGOVINI U XX VIJEKU

U v o d

Stanovništvo Bosne i Hercegovine čine tri naroda (bosansko-her-cegovački Bošnjaci, bosansko-hercegovački Srbi i bosansko-herce-govački Hrvati) i veći broj nacionalnih manjina (Albanci, Česi, Mađa-ri, Njemci, Poljaci, Romi, Rusi, Rusini, Rumuni, Slovaci, Italijani, Turci, Ukrajinci, Jevreji, Slovenci, Crnogorci, Makedonci). U ovom radu obra-dit ćemo albansku manjinu. Zapravo zavisno od podataka kojima raspolažemo, razmotrit ćemo, porijeklo, kretanje broja, kretanje raz-mještaja i brojčano učešće stanovništva ove nacionalne manjine1 u ukupnom broju stanovništva Bosne i Hercegovine i u ukupnom bro-ju nacionalnih manjina od 1910. do 1991. godine. Brojčano kretanje albanske manjine uporedit ćemo sa brojčanim kretanjem ukupnog broja stanovništva i ukupnog broja stanovništva nacionalnih manji-na. U ovoj obradi koristit ćemo podatke zvaničnih popisa stanovniš-tva Bosne i Hercegovine iz 1910., 1921., 1931., 1948., 1953., 1961., 1971., 1981. i 1991. godine, druge izvore i literaturu.

Prema popisu stanovništva iz 1991. godine u Bosni i Hercegovini živjelo je 4.925 stanovnika albanske nacionalne manjine, koje je pred-stavljalo 0,11% od ukupnog broja stanovništva, ali i skoro četvrtinu tj. 21,88% od ukupnog broja stanovništva svih nacionalnih manjina ove republike. U ovom popisu registrovano je još 78 Albanaca muslimana, 1 U popisima stanovništva i u literaturi koriste se razni nazivi za albansko stanovništvo. Tako je u popisu Austrougar-

ske iz 1910. godine i u popisima Stare Jugoslavije iz 1921. i 1931. godine za jezik ovog naroda upotrijebljen turski naziv Arnautski jezik, u popisima FNRJ iz l948. i 1953. godine naziv za ovaj narod Šiptari, a u popisima iz l961., 1971.,1981. i 1991. godine Albanci, dok se u literaturi upotrebljavao i naziv Arbanasi. Međutim, međunarodni na-ziv za ovaj narod je Albanais, Albanesi, Albanian,\Albanci, a za njihovu zemlju Albanie, Albania, dok sebe nazivaju Shqiptar a svoju zemlju Shqiperi (1, 62-70).

36

KORAK broj 18Tema Korak-a: Ostali

35 muslimana Albanaca, tri Albanca Roma i dva Albanca Jugoslavena, što iznosi ukupno 188 stanovnika koji nisu obuhvaćeni u zvaničnom ukupnom broju stanovništva albanske nacionalnosti. Zatim, 5.448 sta-novnika se izjasnilo da im je maternji jezik albanski, dakle 623 ili 10,62% stanovnika više od ukupnog zvaničnog broja Albanaca (15, 13-15).

Medju ostalim i dvije pomenute činjenice su značajan pokazatelj svojevrsne intenzivne asimilacije stanovništva albanske manjine. Za-tim ove dvije činjenice, kao i visoka stopa brojčanog rasta albanskog stanovništva (prosječni godišnji rast za period od 1910-1991. godine 21,04% koji je bio puno veći od prosječnog godišnjeg rasta ukupnog broja stanovništva, tj. iznosio je svega 1,61%) ukazuju na intenzivnu imigraciju ovog stanovništva koje je emigriralo iz albanskih teritorija unutar granica Jugoslavije (Kosova, Južne Srbije, S i Z Makedonije i JI Crne Gore). Albanci su imigrirali uglavnom u velike gradove Bosne i Hercegovine, ali su uvijek bili razmješteni u većem broju njenih admi-nistrativno-regionalnih jedinica (u vrijeme Stare Jugoslavije u okružja i kotare a u vrijeme Nove Jugoslavije u srezove, gradske odbore i opći-ne), dok su 1971. godine bili čak zastupljeni u svim općinama.

POSTANAK, PORIJEKLO I MIGRACIONA KRETANJA ALBANSKOG STANOVNIŠTVA

Poznato je da su Albanci potomci Ilira (1,34), koji su formirani kao narod i nacija u prvoj polovini X stoljeća (2,159) u centralnim i JZ dije-lovima Balkanskog poluostrva ( JI Evrope) gdje i danas žive, razvijaju se i imaju svoje etničke teritorije i svoju državu. Dakle, današnje albanske teritorije i njihov ilirski narod bili su značajni dijelovi Velike Ilirije i pred-stavljale su uglavnom značajnu jedinstvenu i kompaktnu etničku i teri-torijalnu cjelinu na Balkanskom poluostrvu, sve do XX stoljeća, tačnije do 1913. godine, kada su je velike sile na Londonskoj konferenciji po-dijelile na približno dva jednaka dijela. U jednom od ovih dijelova for-mirali su državu Albaniju, a drugi dio podijelili na više manjih dijelova koje su pripojili novostvorenim državama (Jugoslaviji i Grčkoj). Zapra-vo, Jugoslaviji su dali Kosovo i albanske teritorije s općinama Preševo, Bujanovac i Medveđa (u Srbiji); albanske teritorije općine Bar, Rožaje, Ulcinj, Malesiju i Plavsko-gusinjsku oblast (u Crnoj Gori); prostrane al-banske teritorije S i Z Makedonije (u Makedoniji), a Grčkoj Čameriju i

37


druge albanske teritorije u SI dijelovima ove zemlje. Na Kosovu i skoro u svim pomenutim predjelima i općinama Albanci čine i danas većin-sko stanovništvo. Kosovo je proglasilo nezavisnost 2008.

Albanske teritorije i albanski narod u njima bili su skoro uvijek pod tuđom vlašću (bizantskom, turskom, srpsko-raškom, jugoslavenskom, grčkom i dr.) i pod svojim korumpiranim marionetskim vlastima (Al-banija od formiranja do Drugog svjetskog rata). Zbog teških životnih uvjeta koje su mu nametale vlasti ponosno, hrabro i slobodoljubivo albansko stanovništvo organizovalo je razne neposlušnosti, pobune i ustanke. Usljed teških životnih uslova, albanski narod je bio prinuđen da intenzivno i masovno emigrira a zbog pobuna i ustanaka bio je i protjeran i premješten od strane vlasti iz njegovih etničkih teritorija u druge teritorije i zemlje Balkana, Evrope, Azije, Afrike, Amerike itd.

U vrijeme Turske albansko stanovništvo emigriralo je masovno u Grčku, Bugarsku, Rumuniju, Rusiju, Tursku, Egipat, Italiju, Dalmaciju, Vojvodinu i dr. U predjelima ovih država i oblasti albanski imigranti formirali su svoja sela, grupe sela, mahale, a u gradovima kvartove, grupisali se u kolonije i osnivali svoja društva. Takva su npr. u Dalma-ciji selo Arbanasi kod Zadra a u Vojvodini selo Nikinci i Herkovci (1,56). Albanci su intenzivno emigrirali iz svojih teritorija i u XX stoljeću uglavnom u dva pravca: iz Albanije za Ameriku sve do Drugog svjet-skog rata, a iz albanskih teritorija u Jugoslaviji i u Grčkoj za Tursku, prema planu koji su dogovorile vlasti ovih tri država. U šezdesetim godinama XX stoljeća emigracija jugoslavenskih Albanaca usmjere-na je u zemlje Zapadne Evrope, a krajem ovog stoljeća orijentisana je uglavnom prema SAD. U ovo vrijeme jugoslavenski Albanci su emi-grirali «trbuhom za kruhom» i u druge predjele i republike ove države, dok je grčka vlast svoje Albance premjestila silom iz njihovih teritorija u druge teritorije ove zemlje.

Albanci su imigrirali i na teritorije Bosne i Hecegovine. Oni su u Bo-snu i Hercegovinu imigrirali za vrijeme Turske i u XX stoljeću umjere-nim intenzitetom i u kontinuitetu, sa kratkim prekidima, što je omo-gućilo i njihovo stalno prisustvo u teritorijama ove zemlje. U vrijeme Turske, Albanci su imigrirali u sela i gradove Bosne i Hercegovine iz svih albanskih teritorija. U sela su imigrirali uglavnom Albanci stočari

38


iz planinskih krajeva Sjeverne Albanije (Keljmenda, Kuča, Vasojevića, Plavsko-gusinjske oblasti) u Skadarskom sandžakatu, bogate ljetnjim pašnjacima. Zapravo, stočari iz ovih krajeva gonili su stoku na zimova-nje u bosanska sela u dolinu Drine, oko Tuzle, Rogatice do blizu Saraje-va, u sela oko Banja Luke, u Posavinu i dr.(3,395). Neki od ovih stočara nisu se vratili nazad u svoje etničke teritorije, nego su ostali da stalno žive u pomenutim krajevima Bosne, gdje su se uspješno bavili stočar-stvom i zemljoradnjom, a podigli su i svoja sela. O ovim stočarskim kre-tanjima i imigracijama albanskih stočara u Bosni pisalo je više autora. Među njima i J. Dedijer koji pored ostalog navodi i riječi mještana da su u ove krajeve (oko Majevice i dr.) zimovali stoku Arnauti iz Gusinja, da su arnautski stočari doveli sa sobom u selo Krškovce na Vrbasu kod Banja Luke posebnu vrstu ovce koju su zvali Ruda, zatim da u selu Kor-či (općina Hadžići) živi muslimansko stanovnistvo albanskog porijekla, itd. (4,55). Muhamed Hadžijahić piše između ostalog da je u selima Do-nje Rogatice živio veliki broj skupina albanskih stočara čiji su slavizirani potomci sačuvali albansku tradiciju. U vezi s ovim, autor navodi i riječi A. Sućeske koji u obradi popisa Čitluka u rogatičkom Kadiluku iz 1835. godine kaže između ostalog da skoro ispred imena svih kmetova mu-slimana stoji oznaka «Arnaut» (5,143). U vrijeme Turske Albanci su imi-grirali i u bosansko-hercegovačke gradove gdje su radili u državnim službama kao povjerljivi i sposobni službenici i vojnici, kao sposobni trgovci i dobre zanatlije itd. Ističe se da su albanski vojnici služili u prat-nji bosanskih valija kao povjerljivi vojnici, a sarajevski kroničar Bašeski-ja spominje ih kao čuvare bosanske granice (5,144), itd.

Albanci koji su emigrirali iz svojih etničkih teritorija u vrijeme Tur-ske, i pored svih mjera koje su organizovano preduzeli (kao što su grupisanje u svoje mahale, podizanje svojih sela, grupa sela, gradskih kvartova, osnivanje kolonija, raznih društava i slično), da bi u zemljama gdje su imigrirali sačuvali svoj nacionalni identitet, oni su na kraju pod-legli asimilaciji. Zapravo, sačuvali su od asimilacije, i to samo poneki od njih, albansko prezime, nešto od tradicije ili saznanja da su došli iz albanskih teritorija na Balkanu. Asimilirani tj. slavizirani su takođe i Al-banci koji su za vrijeme Turske došli na teritorije Bosne i Hercegovine, da bi neki od njih sačuvali albansko prezime, kao što su npr. prezimena Gega ili Gegić, Toska ili Toskić, Arnaut ili Arnautović, Bušatljija ili Buša-

39


tlić i mnogi drugi. Zatim se zna da su neke bosanske porodice, kao što je recimo poznata porodica Mahmutbega u Bosanskoj krajini i Čarako-vu u Slavoniji albanskog porijekla, kao i da je veliki broj grupa familija u više sela Rogatice, te stanovnici sela Korče, albanskog porijekla (5,143) itd. Dakle, sudeći prema značajnim činjenicama kao što su očuvanje al-banskih prezimenima od nekih slaviziranih albanskih familija, saznanja da izvjestan broj bosanskih familija ima albansko porijeklo i albansku tradiciju, prisustvo nemalog broja toponima albanskog porijekla, kao su npr. Majevica, Rogatica, Korča, Šiptar, Braška, naselje Arnauti u Zeni-ci, mahala Arnautovići u Visokom itd, možemo s pravom pretpostaviti da je albanski element znatno prisutan u ovim bosanskim krajevima i bio od posebnog značaja za njihov etnogeografski razvoj.

Albanci su nastavili imigrirati na teritorije Bosne i Hercegovine i u XX stoljeću, poslije prekida od četiri decenije, tj. za vrijeme austrou-garske vladavine. U ovom periodu na teritorije Bosne i Hercegovine kao i druge dijelove Jugoslavije imigrirali su «trbuhom za kruhom» samo Albanci iz albanskih teritorija u Jugoslaviji, ali ovaj put skoro is-ključivo u gradove gdje su radili uglavnom kao zanatlije i fizički rad-nici. Imigriranje Albanaca u Bosnu i Hercegovinu u vrijeme Jugosla-vije bilo je izuzetno intenzivno, što je omogućilo da njihov broj raste permanentno i pored njihove jake asimilacije kojoj je bio podložan posebno demografski najproduktivniji mladi naraštaj.

KRETANJE BROJA STANOVNIKA ALBANSKE NACIONALNE MANJINE I NJEGOVOG UČEŠĆA U UKUPNOM BROJU STANOVNIŠTVA I U UKUPNOM BROJU STANOVNIŠTVA NACIONALNIH MANJINA U BOSNI I HERCEGOVINI OD 1910.-1991. GODINE

Kretanje broja stanovništva albanske nacionalne manjine u Bosni i Hercegovini u XX stoljeću, tj. u periodu od 1910. do 1991. godine, bilo je veoma promjenljivo, kako između popisa tako i u određenim vremenskim razdobljima ovog perioda. Na kretanje broja ovog sta-novništva uticali su značajni faktori demografskog razvoja, ka što su prirodna dinamika, migraciona kretanja i proces asimilacije prouzro-kovani društveno-privrednim i političkim promjenama. Zapravo, odli-ke kretanja broja stanovništva albanske manjine u ovom periodu bile

40


su njegov izrazit porast u dva vremenska razdoblja, umjeren porast u jednom i pad porasta u drugom razdoblju, za razliku od kretanja uku-pnog broja stanovništva koji je imao umjeren porast, kao i kretanje ukupnog broja stanovništva drugih nacionalnih manjina koji je stal-no opadao. Ovakve razlike u kretanju broja bosansko-hercegovačkog stanovništva prouzrokovale su značajne promjene u učešću alban-skog stanovništva u ukupnom broju stanovništva i u ukupnom broju stanovništva nacionalnih manjina, što će pokazati analize koje slijede.

Prema zadnjem popisu Austrougarske (iz 1910. godine) u Bosni i Hercegovini su živjela svega 273 albanskih žitelja koji su predstavljali samo 0,01% njenog ukupnog broja stanovništva i 0,43 % ukupnog broja stanovnika svih njenih manjina. Prema svim pokazateljima broj albanskih stanovnika za vrijeme Turske u Bosni i Hercegovini bio je puno veći, s tim da je jako smanjen intenzivnom emigracijom za Tur-sku i druge zemlje balkanskog poluostrva koje su bile pod turskom vlašću, te i asimilacijom za vrijeme Austrougarske.

Broj stanovnika albanske manjine za vrijeme austrougarske vlasti smanjen je do minimuma, a od 1910. do 1991.2 kretanje broja ovog stanovništva bilo je uglavnom pozitivno. Tj. u ovom periodu koji je tra-jao 81 godinu broj albanskog stanovništva porastao je sa 273 žitelja (l910 g.) na 4.925 žitelja (1991 g.) ili više od 18 puta. Tako je intenzitet porasta broja albanskog stanovništva bio 9 puta veći od intenziteta porasta ukupnog broja stanovništva Bosne i Hercegovine. Ovakav po-rast broja stanovništva albanske manjine povećao je njegovo učešće u ukupnom broju stanovništva sa 0,01% (koliki je bio 1910. godine) na 0,11% u 1991. godini. S druge strane, ukupan broj stanovništva drugih manjina3 za ovaj vremenski period, ne samo da nije porastao nego se smanjio sa 63.910 stanovnika, koliko je iznosio 1910. godine na sve-ga 17.586 stanovnika, tj. za 46.324 stanovnika ili više od tri i po puta. Ovakav porast broja stanovništva albanske manjine i smanjenje uku-2 Turska kao i Austrougarska do zadnjeg popisa popisivale su stanovništvo BiH prema konfesionalnom pripadanju,

tako da je stanovništvo manjina, zavisno od religije kojoj je pripadalo, upisano muslimani, pravoslavci, katolici itd. Austrougarska u zadnjem popisu (1910. g.) i Stara Jugoslavija u popisima iz 1921. i 1931 g. popisivale su stanovniš-tvo BiH i prema jezičkoj pripadnosti, gdje je uključen i albanski (arnautski) jezik. Jugoslavija je od popisa 1948. g. popisivala i manjine. Tako da podatke o broju stanovništva nacionalnih manjina imamo od 1910. godine.

3 Slovenci, Crnogorci i Makedonci u Staroj i Novoj Jugoslaviji nisu se izdiferencirali prema jezicima, niti bili nacionalne manjine, te zato u radu nisu obuhvaćeni u ovoj grupi stanovništva.

41


pnog brojadrugih manjina, povećalo je učešće albanskog stanovništva u ukupnom broju stanovništva manjina, u ovom periodu sa 0,43% u 1910. godini na 21,88% u 1991. godini (vidi tab. 1,2,3, i grafikon 1.).

Tabela 1.Kretanje broja stanovništva Bosne i Hercegovine od 1910. do 1991. godine

Popi-sna

godi-na

Kretanje ukupnog broja stanovništvaKretanje broja albanskog

stanovništvaKretanje broja stanovništva ostalih nacionalnih manjina

broj porast (smanjenje)

brojporast (smanjenje)

brojporast (smanjenje)

brojni u % brojni u % brojni u %

1910. 1.898.044 - - 273 - - 3.910 - -

1921. 1.889.929 8.115 0,43 623 350 128,21 50.077 13.833 - 21,64

1931. 2.232.555 433.626 22,94 899 276 44,30 49.091 984 - 1,97

1948. 2.564.308 240.753 10,78 755 - 144 -16,02 17.244 -31.847 - 64,87

1953. 2.847.459 283.155 11,04 1.587 823 109,01 17.830 586* 3,40*

1961. 3.277.948 430.489 15,12 3.642 2.060 130,80 14.599 -3.231 - 18,12

1971. 3.746.111 468.161 14,28 3.764 122 3,35 12.053 -16.46 - 11,27

1981. 4.124.256 378.145 10,09 4.396 632 16,79 16.751 3.798 29,32*

1991. 4.77.033 252.777 6,13 4.925 529 12,03 17.586 835 4,98*

1910-1991.

- 2.478.984 130,61 - 4.652 1704.03 - -46.324 -72,48

* Uticaj porasta Roma

Izvori: Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini 1910. godine, Sarajevo,1912. Prethodni rezultati popisa stanovništva u Kraljevini SH i S 1921. godine, Sarajevo 1924. Definitivni rezultati popisa stanovništva 1931. godine, knj. I, Beograd 1937. Konačni rezultati popisa stanovništva 1948. godine, stanovništvo po narod-nosti, knj.IX, Beograd,1854 Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 1981. godine, stanovništvo po narodnosti, rezultati po opštinama, statist. bilten 74, Sarajevo,1982. Popis stanovništva, domaćinstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. godine, etnička obilježja stanovništva, rezultati za republiku i po opštinama, statist. Bilten 233, Sarajevo, 1993.

Dakle i pored intenzivne asimilacije (takoreći sva djeca Albanaca oženjenih u Bosni i Hercegovini ne govore albanski) i emigracije Alba-

42


naca starosjedilaca u Tursku i druge zemlje, broj albanskog stanovniš-tva za vrijeme Stare i Nove Jugoslavije je stalno rastao.

Porast broja albanskog stanovništva u ovo doba u Bosni i Herce-govini prouzrokovan je intenzivnom imigracijom ovog stanovništva iz albanskih teritorija u Jugoslaviji (Kosova, Srbije, Makedonije, Crne Gore) prouzrokovano njihovim zaostajanjem u društveno-ekonom-skom razvoju i političkkim pritiskom na albansko stanovništvo u njihovim teritorijama od strane vlasti. Smanjenje broja stanovniš-tva drugih nacionalnih manjina (Čeha, Mađara, Nijemaca, Poljaka, Rumuna, Rusa, Rusina, Slovaka, Italijana, Turaka, Ukrajinaca, Jevreja, Slovaka – bez Roma) sa 58.218 žitelja u 1910. godini na 8.722 žitelja u 1991. godini ili za 150%, koje je osim Turaka u Bosnu i Hercegovi-nu dovela austrougarska vlast kao činovnike i stručnjake, vršeno je njihovom emigracijom i asimilacijom poslije odlaska austrougarske vlasti.

Kretanje broja albanskog stanovništva između popisa bilo je ra-zličito, tj. odlikovalo se međupopisima sa velikim, medjupopisima sa srednjim i medjupopisima sa malim porastom, a između dva popisa imali smo i smanjenje broja ovog stanovništva. Zapravo, najveći in-tenzitet porasta stanovnika (srednji godišnji porast 11,60%, a uku-pni 130,80%) albanska manjina je imala između popisa 1953. i 1961. godine. Porast broja ovog stanovništva bio je velik i između popisa 1910. i 1921. godine (128,21%) i između popisa 1948. i 1953. godine (l09.01%). Manji porast broja albanskog stanovništva bio je između 1921. i 1931. godine (44,31%) i između popisa 1971. i 1981. godine (16,79%), a između popisa 1961. i 1971. godine svega 3,35% itd. a između popisa 1931. i 1948. godine broj ovog stanovništva se sma-njio za -16,02%. Na drugoj strani porast ukupnog broja stanovništva odlikovao se uglavnom umjerenim porastom između popisa koji se kretao od 10,04% između popisa 1948. i 1953. godine do 22,98% između popisa 1921. i 1931. godine. Bila su dva između popisna pe-roda sa malim rastom broja ukupnog stanovnistva (između 1910. i 1921. godine 0,43% , između 1981. i 1991. godine 6,13%), dok nije bilo između popisnih peerioda sa umanjenim brojem stanovnika. Minimalan porast ukupnog broja stanovništva (0,43%) između po-pisa 1910. i 1921. godine prouzrokovan je posljedicama Prvog svjet-

43


skog rata i emigracijom bosanskih muslimana započetom u vrijeme austrougarske vlasti, a porast (22,22%) između popisa 1921. i 1931. godine imigracijom Srba i Hrvata u novostvorenoj drzavi, Kraljevini SH i S (6,40).

Tabela 2.

Kretanje učešća albanskog stanovništva u ukupnom broju stanovništva i ukupnom broju manjina u Bosni i Hercegovini od 1910. do l991. godine

Popisna godina

Učešće albanskog stanovništva u %

u ukupnom broju stanovništva u ukupnom broju stanovništva manjina

1910. 0, 01 0, 43

1921. 0, 03 1, 23

1931. 0, 04 1,80

1948. 0, 03 4, 19

1953. 0, 06 8,13

1961. 0, 11 19,97

1971. 0, 10 22,52

1981. 0, 11 20,79

1991. 0, 11 21,88

Izvori: Isti kao za tabelu 1

S druge strane, kretanje broja stanovništva drugih manjina u ovom periodu isticalo se naglim opadanjem skoro između svih popisa. Najveće smanjenje broja ovog stanovništva bilo je (- 64,87%) između popisa 1931. i 1948. godine i (- 21,64%) između popisa 1910. i 1921. godine, uglavnom emigracijom ovih manji-na koje su imigrirale u vrijeme austrougarske vlasti. Treba navesti da je porast broja stanovništva drugih nacionalnih manjina izme-đu zadnjih popisa (između popisa 1971. i 1981. godine 29,32% i popisa 1981. i 1991. godine 4,98%) prouzrokovan povećanjem broja Roma.

44


Kretanje broja albanskog stanovništva u periodu od 1910. do 1991. godine u Bosni i Hercegovini možemo izdiferencirati u četiri ra-zličita vremenska razdoblja: u razdoblju između 1910. i 1931. godine, razdoblju između 1931. i 1948. godine. razdoblju između 1948. i 1961. godine i razdoblju između l961. i 1991. godine. Ova razdoblja imala su različito vremensko trajanje i odlikovala su se različitim oscilacijama u brojčanom razvoju albanskog i drugog stanovništva Bosne i Herce-govine.

U razdoblju između 1910. i 1931. godine, albansko stanov-ništvo Bosne i Hercegovine poraslo je sa 273 na 899 žitelja ili za 229,30%. Upoređivanjem sa tri ostala razdoblja ovo razdoblje zau-zima (poslije razdoblja između 1948. i 1961. godine) drugo mjesto prema intenzitetu porasta broja ovog stanovništva. Velik porast bro-ja albanskog stanovništva u ovom razdoblju u Bosni i Hercegovini prouzrokovan je intenzivnom imigracijom Albanaca emigranata sa Kosova i drugih albanskih teritorija u Jugoslaviji zbog teških eko-nomskih i drugih životnih uslova koje je ovom neslavenskom mu-slimanskom stanovništvu priredila u njihovim etničkim teritorijama jugoslavenska vlast. U ovom razdoblju i u cijelom periodu, Albanci su imigrirali skoro isključivo u gradove Bosne i Hercegovine gdje su se bavili uglavnom zanatstvom i teškim fizičkim radovima, što kako smo ranije vidjeli nije bio slučaj u vrijeme Turske. Tj. tada su Albanci imigrirali u gradove i sela Bosne i Hercegovine iz svih svojih teritorija na Balkanskom poluostrvu i bavili su se, u selima uspješnim stočar-stvom i zemljoradnjom, a u gradovima zanatstvom, radili državne poslove u administraciji, bili sposobni vojnici i dr. (5,143). Veći porast broja stanovništva albanske manjine u odnosu na porast ukupnog broja stanovništva povećalo je njegovo učešće u ukupnom broju stanovnika Bosne i Hercegovina sa 0,01% u 1910. godini na 0,04% u 1931. godini, tj. za četiri puta. Poraslo je takođe i učešće albanskog stanovništva u ukupnom broju manjina (sa 0,43% u 1910. godini na 1,80% u 1931. godini, odnosno više od četiri puta), što je prouzroko-vano porastom njegovog broja i smanjenjem broja drugih manjina, uglavnom intenzivnom emigracijom.

45


Tabela 3. - Brojčani razvoj stanovništva Bosne i Hercegovine od 1910. do 1991. godine

Popisna godina

Indeks rasta stanovništva

100= 1.898.044 ukupnog

100= 273

alban-skog

100= 63.910ostalih manji-

na

Verižni (lančani)

uku-pnog albanskog ostalih

manjina

1910. 100,00 100,00 100,00 - - -

1921. 99,53 228,21 78,36 99,53 228,21 78,36

1931. 122,42 329,30 76,81 122,42 144,30 98,03

1948. 135,10 276,56 26,98 110,36 83,98 35,13

1953. 150,02 578,02 27,9* 111,04 209,01 103,4*

1961. 172,70 1334,07 22,84 115,12 230,80 81,88

1971. 197,37 1378,75 20,27 114,28 103,38 86,26

1981. 217,29 1601,26 26,21* 110,09 116,79 133,02*

1991. 230,61 1804,03 27,52* 106,13 112,03 104,98*

*Uticaj povećanja Roma - Izvor: Isto kao za tabelu 1

Grafikon 1.

Indeks porasta ukupnog, Albanskog i stanovništva ostalih nacionalnih manjina u BiH u periodu 1910-1991. godine

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

1910. 1921. 1931. 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991.

Ukupno stanovništvo Albanci Ostale manjine

46


Kretanje broja stanovništva albanske nacionalnosti u vremen-skom razdoblju između 1931. i 1948. godine, koje je trajalo 17 go-dina odlikovalo se smanjenjem broja ovog stanovništva sa 899 žitelja na 755 žitelja, tj. za 144 žitelja ili 16,02%. Ovo je jedino razdoblje izme-đu pomenutih razdoblja u kojem je smanjen broj albanskog življa u Bosni i Hercegovini. Smanjenje broja Albanaca u Bosni i Hercegovini u ovom razdoblju prouzrokovano je njegovom intenzivnom emigra-cijom, asimilacijom i drugim posljedicama prouzrokovanim Narodno-oslobodilačkim ratom, koji se odvijao uglavnom na teritoriji Bosne i Hercegovine. Posljedice ovog rata odrazile su se negativno i u uku-pnom broju stanovništva, koje su smanjile porast ovog stanovništva sa 17,62% u prvom vremenskom razdoblju na 10,78% u ovom razdo-blju. Ovakvo kretanje broja albanskog stanovništva i ukupnog broja stanovništva, smanjilo je učešće albanskog stanovništva u ukupnom broju sa 0,04% u prvom razdoblju na 0,03 u ovom razdoblju. Na dru-goj strani, zbog velikog smanjenja broja stanovništva drugih manjina (sa 49.091 stanovnika u 1931. godini na 17.244 stanovnika ili 351,27% u 1948. godini), uglavnom emigracijom i stradanjima u Drugom svjet-skom ratu, učešće albanskog stanovništva u ukupnom broju manjina, povećalo se u ovom razdoblju sa 1,80% (1931. g.) na 4,19% (1948 g.).

U trećem vremenskom razdoblju (između 1948. i 1961. godi-ne), koje je trajao svega 13 godina, tj. najmanje od svih ostalih razdo-blja, albanska narodnost u Bosni i Hercegovini imala je najveći broj-čani porast stanovništva. Naime, ono je poraslo u ovom razdoblju sa 755 stanovnika (u 1948. godini) na 3.643 stanovnika (u 1961. godini) ili 382,38%, odnosno oko 5 puta, a imalo je prosječni godišnji porast 222 stanovnika ili 29,41%. Zapravo u ovom razdoblju broj albanskog stanovništva u Bosni i Hercegovini porastao je 7,5 puta više nego je u prvom razdoblju, a skoro 5,5 puta više nego što je poraslo u zadnjem vremenskom razdoblju (četvrtom), koji je trajao skoro 2,5 puta duže.

Zbog velikog porasta broja albanskog, a manjeg intenziteta pora-sta (27,80%) ukupnog broja stanovništva u ovom razdoblju, učešće Al-banaca u ukupnom broju stanovništva povećano je sa 0,03% u 1948. godini na 0,11% u 1961. godini, tj. za 3,5 puta. Ovakav porast broja albanskog stanovništva u Bosni i Hercegovini u ovom vremenskom razdoblju prouzrokovan je velikom imigracijom ovog stanovništva

47


koje je emigriralo sa Kosova i drugih njegovih etničkih teritorija u Sr-biji, Makedoniji i Crnoj Gori (sada u sastavu FNRJ), a još uvijek uslijed niskog razvoja njihovih predjela i drugih različitih pritisaka vlasti nad ovim stanovništvom «nižeg reda». Učešće broja stanovnika albanske manjine u ukupnom broju manjina u ovom vremenskom razdoblju poraslo je skoro 5 puta, odnosno sa 4,19% u 1948. godini na 19,97% u 1961. godini – u ovom razdoblju više uslijed velikog porasta broja albanskog stanovništva nego zbog smanjenja broja drugih manjina. Zapravo, broj stanovnika ostalih manjina smanjio se sa 17.244 stanov-nika u 1948. godini na 14.599 stanovnika u 1961. godini, prouzroko-van više emigracijom nego drugim faktorima.

Kretanje broja albanskog stanovništva u četvrtom vremenskom razdoblju (od 1961. do 1991. godine) karakterizirao se umjerenim porastom. Tj. u ovom razdoblju koje je trajalo 30 godina broj alban-skog stanovništva porastao je svega za 1.283 stanovnika ili 35,23%, što je 2,25 puta manje od njegovog porasta u trećem vremenskom razdoblju, koje je trajalo svega 13 godina. Mali porast broja stanov-nika ove manjine, u ovom razdoblju u Bosni i Hercegovini prouzro-kovan je smanjenjem intenziteta njegovog imigriranja emigracijom iz njegovihvih etničkih teritorija u Jugoslaviji, a zbog njihovog emi-griranja na privremeni rad u Zapadne zemlje (7,59 i 8,94), njegovom asimilacijom i emigriranjem bosansko-hercegovačkih Albanaca u Za-padne zemlje itd. Emigracija jugoslavenskih Albanaca na privremeni rad u Zapadne zemlje intenzivirala se posebno u 1964. godini, a što je smanjilo porast albanskog stanovništva u Bosni i Hercegovini između popisa l961. i 1971. godine na svega 3,35%, koji predstavlja najmanji porast od svih međupopisa. Ali, iako je opao porast broja albanskog stanovništva u ovom razdoblju njegovo učešće u ukupnom broju sta-novništva ostalo je isto (0,11%) kao u popisu iz 1961. godine i u dru-gim narednim popisima ovog razdoblja, uglavnom zbog opadanja brojčanog rasta ukupnog broja stanovništva. Broj stanovništva dru-gih manjina nastavio se smanjivati (emigracijom, asimilacijom i dr.) i u ovom razdoblju, izuzev broja stanovništva romske manjine koji je bilježio poseban porast. Porast broja Roma bio je posebno izražen u tri zadnja popisa kada se povećao za 7.408 stanovnika ili 508%, a što je povećalo ukupan broj manjina i prouzrokovalo smanjenje učešća

48


albanskog stanovništva u ukupnom broju svih manjina, sa 22,52% iz-među popisa 1961. i 1971. godine na 21,88% u 1991. godini.

KRETANJA RAZMJEŠTAJA STANOVNIŠTVA ALBANSKE NACIONALNE MANJINE U BOSNI I HERCEGOVINI OD 1910. DO 1991. GODINE Razmještaj albanskog stanovništva po određenim administrativno-

regionalnim jedinicama u Bosni i Hercegovini, u ovom periodu u svim popisima i razdobljima bio je različit i specifičan kako prema zastuplje-nosti tako i prema broju, a koje je kako smo u prethodnom odjeljku vidjeli bilo koncentrisano u gradovima i bavilo se uslužnim poslovima (određenim zanatima, fizičkim radovima i dr.). Različit razmještaj al-banskog stanovništva po pomenutim prostornim jedinicama Bosne i Hercegovine prouzrokovalo je više faktora, među kojima su se isticale izrazite promjene u njegovom ukupnom broju uslovljene uglavnom promjenama u intenzitetu imigriranja ovog stanovništva i intenzitetu njegove asimilacije. Intenzitet imigriranja albanskog stanovništva u Bosnu i Hercegovinu bio je čvrsto povezan sa promjenama u društve-no-ekonomskom i političkom razvoju države Jugoslavije i njenih repu-blika, posebno nerazvojnom politikom prema albanskim teritorijama i teškim životnim uslovima Albanaca na njihovim etničkim teritorijama; a intenzitet asimilacije od prava i mogućnosti organizovanja života bo-sanskohercegovačkih Albanaca u svom nacionalnom duhu itd. Kako je Bosna i Hercegovina u XX vijeku bila podijeljena na različite administra-tivno-regionalne jedinice (u vrijeme popisa 1910, 1921, 1931. godine u okružja i kotare, u vrijeme popisa 1948. godine u srezove, gradove i gradske odbore, a u vrijeme zadnjih popisa 1961., 1971., 1981. i 1991. godine u općine), razmještaj ovog stanovništva biće razmotren u po-menutim popisima i razdobljima po datim administrativno-regional-nim jedinicama.

RAZMJEŠTAJ ALBANSKOG STANOVNIŠTVA PO OKRUZIMA, KOTARIMA I GRADOVIMA U POPISIMA IZ 1910., 1921., 1931. G. I U VREMENSKOM RAZDOBLJU IZMEĐU 1910. I 1931. G.U ovom vremenskom razdoblju Bosna i Hercegovina je bila podi-

jeljena na šest okruga (Sarajevski, Tuzlanski, Banjalučki, Bihaćki, Trav-nički i Mostarski) i u veći broj kotara (1910. godine u 48, 1921. godine u 63 i 1931. godine u 46 ).

49


U vrijeme popisa iz 1910. godine albansko stanovništvo je bilo zastupljeno u svim okruzima, ali neravnomjerno raspoređeno u nji-ma i njihovim gradovima-kotarima. Tj. od ukupno 48 kotara, koliko je u ovoj popisnoj godini bilo u Bosni i Hercegovini, albanskog življa je bilo u 25 ili 52,08% od njih. (tab. 4 ). Na ovakav raspored pomenutog stanovništva u ovoj godini uticao je najviše njegov mali ukupan broj (svega 273 stanovnika) u Bosni i Hercegovini. Ali glavni faktor razmje-štaja, tj. koncentracije ovog stanovništva u okruzima, odnosno grado-vima-kotarima bio je ekonomski faktor tj. ograničena potreba gradova za određenim poslovima (određeni zanati, fizički radovi i dr.) kojima se bavilo ovo stanovništvo, a kojima su raspolagali najviše veliki gradovi, kao grad Sarajevo, Tuzla i dr. Upravo zbog potrebe za ovim radovima u okrugu Sarajevo živjelo je i radilo u ovo vrijeme 124 stanovnika alban-ske narodnosti ili 45,42% od ukupnog broja stanovništva ove nacional-nosti u Bosni i Hercegovini, a od toga 106 ili 85,48% u gradu Sarajevu, 8 u Sarajevu van glavnog grada i ukupno 12 u četiri kotara (Fojnica, Foča, Čajniče i Visoko), dok u Rogatici i Višegradu nije bilo ovog življa.

Tabela 4.

Razmještaj albanskog stanovništva po okruzima, gradskim kotarima (gradovima) i ostalim kotarima Bosne i Hercegovine u 1910., 1921. i 1931. godini

Okru

žja

u 1910. godini u 1921. godini u 1931. godini

Ukup

. u ok

r.

U gr

ad. k

otar

.

Učeš

će u

%

U os

t. ko

tar.

Ukup

. u ko

tar.

U gr

ad. k

otar

.

Učeš

će u

%

U os

t. ko

t.

Ukup

. u ok

r.

U gr

ad . k

ot.

Učeć

e u %

U os

t. ko

t.

Sarajevo 124 106 85,48 18 246 236 55,93 10 115 391 94,22 24

Tuzla 59 55 93,22 4 192 76 34,84 116 233 100 42,92 133

B. Luka 26 0 0,00 26 80 40 50,00 40 78 55 70,51 23

Bihać 5 5 100,00 0 21 5 23,81 16 12 3 25,00 9

Travnik 7 2 28,57 5 38 11 28,95 27 93 35 37,63 58

Mostar 52 21 40,38 31 46 29 63,04 17 68 32 47,06 36

Ukupno 273 189 69,23 84 623 397 63,72 226 899 616 67,30 283

50


Izvori: Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini 1910. godine, Sarajevo, 1912. Prethodni rezultati popisa stanovništva u Kraljevini SH i S 1921. godine, Sarajevo,1924. Definitivni rezultati popisa stanovništva 1931. godine, knj.I, Beograd 1937.

Drugi dio albanskog stanovništva, tj. njih 149 ili 54,50% od uku-pnog broja bio je razmješten u ostalih pet okruga i njihovim gradovi-ma-kotarima. Tj. u Tuzlanskom okrugu bilo je ukupno 59 stanovnika ove nacionalnosti, od toga u gradu Tuzli 55, a četiri ostala u tri grada-kotara (Tuzla seoski kotar, Vlasenica i Zvornik); u okrugu Banja Luka ukupno 26, od toga u gradu nijedan, u Tešnju 10, u Bosanskoj Gradiš-ci, Bosanskom Novom, Derventi i Prijedoru ukupno 16, dok u kotari-ma Banja Luka-seoski kotar, Varoš, Prnjavor, Bosanska Dubica nije bilo ovog stanovništva; u okrugu Bihać ukupno 5 i to u gradu , a u ostalih pet kotara (Bosanska Krupa, Bosanski Petrovac, Cazin, Ključ i Sanski Most) nije ih bilo; u Travničkom okrugu 7, od toga u kotarima Trav-nik, Jajce i Livno po dva, Prozoru 1, dok u kotarima Bugojno, Glamoč, Vakuf, Žepče, Zenica, Županjac nije bilo ovog stanovništva; u okrugu Mostar 52, od toga u gradu Mostaru 21, u Trebinju 17, a osam u Bileći, Ljubuškom, Nevesinju, dok u kotarima Gacko, Konjic, Ljubinje, Mo-starski seoski kotar i Stolac nije bilo ovog življa.

Tabela 5.

Razmještaj albanskog stanovništva po srezovima, gradskim i mjesnim odborima u Bosni i Hercegovini u 1948. godini

Ukupan broj

srezova

Broj srezova sa albanskim

stanovniš-tvom

Učešće ukupnog broja u %

Ukupan broj albanskog stanovniš-

tva

Broj albanskog

stanovništva u gradskim odborima

Učešće u ukupnom

broju u %

Broj albanskog

stanovništva u mjesnim odborima

Učešće u ukupnom

broju u %

65 36 55,38 755 715 94,98 38 5,02

Izvor: Popis stanovništva 1948. godine, knjiga IX, Stanovništvo po narodnosti, Beo-grad, 1954. godina

U vrijeme popisa iz 1921. godine povećao se broj kotara (za 6 ko-tara u okrugu Tuzla, 1 u okrugu Banja Luka i 1 u okrugu Travnik) na 56 kotara, i povećao se takođe broj kotara sa albanskim stanovništvom na 39 ili 56,00%, vjerovatno zbog povećanja ukupnog broja ovog stanov-

51


ništva više od dva puta, tj. na 623. I u vrijeme ovog popisa u okrugu Sarajevo živio je veliki broj albanskog stanovništva Bosne i Hercegovi-ne (246 ili 39,49% od ukupnog broja), od toga u gradu Sarajevo 236 ili 85,93%, u tri kotara (Foča, Rogatica, Sarajevo bez glavnog grada i Viso-ko) ukupno 10, a u kotarima Čajniče, Fojnica i Višegrad nije bilo alban-skog stanovništva. U ostalih pet okružja živjelo je u ovom popisu 377 stanovnika Albanaca ili 60,51% od ukupnog broja ovog stanovništva u Bosni i Hercegovini. Tj. u okrugu Tuzla 192, od toga u gradu Tuzla 76, u Bjeljini 44 a u ostalih osam kotara (u Tuzlanskom seoskom kotaru, Vlase-nici, Zvorniku, Brčkom, Gradačcu, Kladnju, Maglaju i Srebrenici) ukupno 72, te nije bilo kotara bez Albanaca; u okrugu Banja Luka ukupno 80, od toga 40 u gradskom kotaru, a u dva kotara (Bosanska Gradiška i Vareš) nije bilo ovog življa, dok u ostalih sedam kotara (Banja Luk-seoski kotar, Bosanska Dubica, Bosanski Novi, Derventa, Prijedor, Prnjavor i Tešanj) 40; u okrugu Bileće ukupno 21, od toga u gradskom kotaru Bihać 5, u Sanskom Mostu 10, zatim u kotarima Bos. Krupa, Cazin i Ključ ukupno 6, a nije bilo ovog stanovništva samo u kotaru Bosnski Petrovac; u okrugu Travnik ukupno 28, od toga najviše u Travniku i Livnu po 11 a u kotari-ma Bugojno, Jajce, Prozor, Zenica i Žepče ukupno 16, dok su kotari Gla-moč i Duvno bili bez ovog stanovništva; u okrugu Mostar ukupno 46, od toga u četiri kotara (Mostar 29, Trebinje 14, Stolac 2 i Ljubuški 1), a u ostalih šest kotara (Bileća, Gacko, Konjic, Ljubinje, Mostar seoski kotar, Nevesinje) nije bilo ovog stanovništva.

Zadnji popis ovog razdoblja (u 1931. godini ) karakterizirao se relativno velikim brojem (899 ) albanskog stanovništva i njegovom većom koncentracijom u većim gradovima (gradskim kotarima ) okruga. Zapravo u okrugu Sarajevo i u vrijeme ovog popisa živjelo je skoro pola (415 ili 46,16%) ukupnog broja albanskog stanovništva Bo-sne i Hercegovine. Od toga u gradu Sarajevu 391 ili 94 ,22%, 18 u Viso-kom, a ostalih 6 u četiri kotara (Čajniče, Fojnica, Rogatica i Višegrad), dok u Foči nije bilo Albanaca. U okrugu Tuzla bila su ukupno 233 Al-banca, od toga u Tuzlanskom kotaru 100, u kotarima Bjeljina i Brčko 91, u kotarima (Vlasenica, Zvornik, Gradačac, Kladanj i Srebrenica) 42, a u kotaru Maglaj nije bilo ovog življa. U okrugu Banja Luka živjelo je u vrijeme ovog popisa ukupno 78 Albanaca, od toga 55 u gradskom kotaru B. Luka, 13 u kotaru Prijedor, a ostali 10 u Bos. Dubici, Bos. Gra-

52


dišci i Prnjavoru, dok u Bos. Novom i Derventi nije bilo ovog življa. U okrugu Bileće bilo je ukupno 12 stanovnika Albanaca, od toga u Bileći 3 i San. Mostu 4, u Bos. Krupi, Bos. Petrovcu i Ključu ukupno 5, a u Ca-zinu nije bilo ovog življa. U okrugu Travnik bila su ukupno 93 Albanca, od ovog broja 48 u kotaru Zenica i 35 u kotaru Travnik, ostalih 10 u kotarima: Jajce, Glamoč i Žepče, a kotari Livno i Prozor bili su bez al-banskog življa. U okrugu Mostar bilo je ukupno 68 Albanaca, od toga u gradskom kotaru Mostar 32 ili 47,05%, u kotaru Konjic 17, Trebinje 14 i ostalih 5 u kotarima Bileća i Ljubuški, dok albanskog življa nije bilo u kotarima Gacko, Ljubinje, Nevesinje i Stolac.

RAZMJEŠTAJ ALBANSKOG STANOVNIŠTVA PO SREZOVIMA, GRADOVIMA I GRADSKIM ODBORIMA 1948. GODINE

Poslije Drugog svjetskog rata formirana je u Jugoslaviji Republi-ka Bosna i Hercegovina, jedna od šest federalnih jedinica koja je po-dijeljena u 56 srezova i 884 gradska i mjesna odbora u kojima je u 1948. godini vršen popis stanovništva. U vrijeme ovog popisa u Bosni i Hercegovini je živjelo ukupno 755 stanovnika albanske nacionalne manjine koje je bilo razmješteno u 36 srezova, 717 gradskih odbo-ra i 13 mjesnih odbora. Najveći broj ovog stanovništva (njih 717 ili 94,98%) živjeli su u gradskim odborima-gradovima, a svega 38 ili 5,02 % u mjesnim odborima. Treba navesti da je u vrijeme ovog popisa 688 ili 91,13% od ukupnog broja albanskog stanovništva Bosne i Her-cegovine bilo koncentrisano u svega 11 srezova (Sarajevo, Tuzla, Ba-nja Luka, Mostar, Bijeljina, Bosanski Šamac, Brčko, Srebrenica, Visoko, Zavidovići i Zenica). Najveći broj ovog stanovništva od kojih je njih 652 ili 94,77% živjelo u gradovima (gradskim odborima), a svega 36 ili 5,23% od njih u mjesnim odborima ovih srezova. Drugi manji broj od 67 ili 8,87 stanovnika albanske nacionalnosti ove republike živjelo je razbacano u 25 srezova, takođe uglavnom u gradskim naseljima.

Treba navesti da prema broju albanskog življa prvo mjesto među sre-zovima zauzeo je srez Sarajevo. Naime, u ovom srezu bilo je 427 Albanaca ili 56,56% od ukupnog njegovog broja u Bosni i Hercegovini. Od toga u gradu Sarajevu 418 ili 97,89%. Na razmještaj, odnosno koncentraciju naj-većeg broja albanskog stanovništva u velikim gradovima u vrijeme ovog popisa, uticale su među gore pomenutim faktorima i posljedice rata.

53


RAZMJEŠTAJ ALBANSKOG STANOVNIŠTVA PO OPĆINAMA U VRIJEME POPISA 1961., 1971., 1981. I 1991. G0DINE I U VREMENSKOM RAZDOBLJU OD 1961. DO 1991. G0DINE

U vrijeme popisa iz 1961. godine u Bosni i Hercegovini je živjelo ukupno 3.642 stanovnika albanske manjine koje je bilo razmješteno u 109 od ukupno 122 općine u Republici. Razmještaj ovog stanovništva u ovim općinama bio je neravnomjeran, tj. njegov najveći broj (njih 2.549 ili 69,99%) bio je koncentrisan samo u 15 općina (Banja Luka, Bijeljina, Brčko, Doboj, Konjic, Trebinje, Breza, Hadžići, Ilidža, Sarajevo Centar, Novo Sarajevo, Vareš, Tuzla, Kakanj i Zenica), odnosno u njiho-vim gradovima. Gradovi sa najvećim brojem albanskog stanovništva bili su Sarajevo (općina Stari Grad i Novi Grad) u kojim je živjelo 1.183 ili 32,48% od ukupnog broja ovog stanovništva u Bosni i Hercegovini, zatim su slijedili Zenica sa 197, Travnik sa 171 stanovnikom itd. (tab. 6 i 7). Manji broj Albanaca tj. 1.093 ili 30,01 % od ukupnog njihovog broja bio je razmješten u puno veći broj općina-gradova (tj. 94) , u kojima je živjelo prosječno 11,63 žitelja ove manjine. Razmještaj bosansko-hercegovačkih Albanaca u ovako veliki broj općina, odnosno njihovih gradova bio je čvrsto povezan sa vrstom poslova (zanatima i drugim djelatnostima ) kojima se bavilo ovo stanovništvo (Tab. 6 i 7 ).

Tabela 6.

Kretanje broja općina sa albanskim stanovništvom u Bosni i Hercegovini 1961-1991. godine

Popisna godina

Broj općina

Ukupan broj

Sa albanskim stanovniš-

tvom

Učešće u ukupnom broju u %

Bez albanskog

stanovništva

Učešće u ukupnom broju

u %

1961. 122 109 89,34 13 10,66

1971. 106 106 100 - 0,00

1981. 109 104 95,41 5 4,59

1991. 109 102 13,58 7 6,42

Izvori: Popis stanovništva 1961. godine, vitalna, etnička i migraciona obeležja, rezultati za opštine, knj. VI, Beograd,1967.

54


Popis stanovništva i stanova 1971. godine, etnička, prosvetna i ekonomska obelježja po opštinama, knj.VI, Beograd, 1974. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 1981. godine, Stanovništvo po narodnosti, rezultati po opštinama, statist. bilten 74, Beograd,1982. Popis stanovništva, domaćinstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. godine, etnička obelježja stanovništva, rezultati za republike i po opštinama, statisti. bilten 233, Sarajevo, 1993.

U popisu iz 1971. godine albansko stanovništvo Bosne i Herce-govine (njih ukupno 3.764) imalo je nešto ravnomjerniji razmještaj po općinama tj. njihovim gradovima, nego što je imalo u 1961. go-dini. Odnosno, ono je bilo razmješteno u svih 106 općina Republi-ke. Ali i tada najveći broj ovog stanovništva tj. 2.668 ili 68,25% bio je koncentrisan u 15 općina (Banja Luka, Bihać. Bijeljina, Bos. Gradiška, Brčko, Doboj, Mostar, Prijedor, Sarajevo Centar, Sarajevo Ilidža, Novo Sarajevo, Trebinje, Tuzla, Visoko i Zenica ), tj. njihovim gradovima, a u gradu Sarajevo (Sarajevo Centar i Novo Sarajevo) 1.123 ili 29,84% od ukupnog broja. Drugi gradovi sa većim brojem ovog stanovništva bili su Bijeljina sa 258, Zenica sa 210 žitelja, itd. Manji broj albanskog stanovništva Bosne i Hercegovine (njih 1.195 ili 31,75%) od ukupnog broja bio je razmješten u ostale 91 općine, tj. u njihovim većim gra-dovima i imalo je prosječnu zastupljenost 13,13. stanovnika u jednoj općini-gradu.

U 1981. godini, Albanci Bosne i Hercegovine bili su ravnomjernije raspoređeni po općinama-gradovima nego u vrijeme dva prethod-na popisa. Zapravo, oni su tada bili koncentrisani u 104 od ukupno 109 općina Republike, a samo u 15 od tih općina (Sarajevo Centar, Sarajevo Novi Grad, Novo Sarajevo, Sarajevo Stari Grad, Ilidža, Banja Luka, Bijeljina, Brčko, Doboj, Mostar, Prijedor, Trebinje, Tuzla, Visoko, Zenica) i njihovim gradovima živjelo je 2.618 ili 59,55% od ukupnog njegovog broja (4.396 žitelja) u Republici, ili prosječno 191,66 ovog stanovništva u jednoj općini. Grad sa najvećim brojem albanskog sta-novništva bio je i dalje Sarajevo (Sarajevo Centar, Sarajevo Novi Grad, Novo Sarajevo, Sarajevo Stari Grad), mada sa smanjenim učešćem u ukupnom broju (npr. sa 29,84% u 1971. godini na 24,80% u ovoj godi-ni). U drugim općinama ove skupine, odnosno njihovim gradovima,

55


broj albanskog stanovništva kretao se od 95 u općini Doboj do 189 u općini Tuzla. Smanjenje procentualnog učešća albanskog stanovniš-tva u grupi općina sa najvećim brojem ovog stanovništva povećalo je njegovo učešće u grupi općina sa manjim brojem ovog stanovniš-tva (njih 91), npr. sa 1.195 ili 31,75% u 1971. godini na 1.778 odnosno 40,45% u ovoj godini, a njihovu srednju zastupljenost u jednom gra-du sa 13,13 na 19,54 žitelja itd. Na ravnomjerniji razmještaj stanovniš-tva albanske manjine u općinama i gradovima Bosne i Hercegovine, u vrijeme ovog popisa uticalo je između ostalog popravljanje poli-tičkog stanja za ovu i neke druge nacionalnosti drugog i trećeg reda, kao i povoljniji društveno-ekonomski razvoj Bosne i Hercegovine po-slije Brionskog plenuma održanog 1966. godine.

Tabela 7.

Kretanje broja albanskog stanovništva u općinama Bosne i Hercegovine od 1961. do 1991. godine

Popi

sna g

odin

a

Ukup

an br

oj op

ćina s

a alb

an-

skim

stan

ovni

štvo

m

Ukup

an br

oj al

bans

kog

stan

ovni

štva

Broj općina sa albanskim stanovništvom

sa vi

še od

100

stan

ovni

ka

Učeš

će u

uku

pnom

br

oju

u %

sa 40

-100

stan

ovni

ka

Učeš

će u

uku

pnom

br

oju

u %

sa 10

-39 s

tano

vnik

a

Učeš

će u

uku

pnom

br

oju

u %

sa 1-

9 sta

novn

ika

Učeš

će u

uku

pnom

br

oju

u %

1961. 109 3642 8 56,18 11 17,08 31 16,72 59 6,37

1971. 106 3764 9 50,90 9 13,15 42 21,52 46 14,43

1981. 104 4396 13 58,87 12 16,29 26 13,63 58 11,21

1991. 102 4925 12 53,56 21 24,22 44 19,11 25 3,11

Izvori: Isti kao za tabelu 6.

U popisu iz 1991. godine ukupan broj albanskog stanovništva Bosne i Hercegovine (njih 4.925) bilo je razmješteno u 102 općine od ukupno 109 općina, a imalo je još ravnomjerniji razmještaj po opći-nama i gradovima u kojima je bilo zastupljeno nego u tri prethodna popisa. Naime, i u ovoj godini veći broj albanskog stanovništva (njih ukupno 2.875 ili 58,38%) bio je koncentrisan u grupi od 15 općina (Banja Luka, Bihać, Bijeljina, Bosanska Gradiška, Brčko, Doboj, Mostar,

56


Prijedor, Sarajevo Centar, Sarajevo Ilidža, Sarajevo Novo, Trebinje, Tu-zla, Visoko i Zenica) tj. njihovim gradovima, ali imalo je manje učešće u ukupnom broju ovog stanovništva u Republici nego u prethodna tri popisa. Grad sa izrazito većim brojem albanskog stanovništva (uku-pno 1107) bio je i dalje Sarajevo (općina Centar, Novi Grad, Novo Sa-rajevo, Stari Grad), ali sa smanjenim učešćem u njegovom ukupnom broju. Relativno veliki broj albanskog stanovništva živio je i u opći-nama: Mostar 6,74%, Tuzla 15,12%, Brčko 4,06% od ukupnog broja ovog stanovništva itd. S druge strane, u drugoj većoj grupi općina (njih 97) sa malim brojem albanskog stanovništva, ove godine bilo je koncentrisano 41.62% stanovništva ove manjine u Bosni i Herce-govini, tj. 1,17% više od procentualnog učešća u 1981. godini itd.

Slika 1. Karta općina Bosne i Hercegovine

57


Iz gore iznijetog proizilazi da je razmještaj albanskog stanovništva u općinama Bosne i Hercegovine i njihovim gradovima od 1961. do 1991. godine bio sve ravnomjerniji, što potvrđuje kretanje njegovog brojča-nog učešća u općinama i gradovima u kojima je bilo razmješteno, tj. smanjenje procentualnog učešća broja ovog stanovništva u 15 općina sa njegovim većim brojem (od 69,99% u 1961. do 58,38% u 1991. godi-ni) i povećanje njgovog procentualnog učešća u općinama sa njegovim manjim brojem (od 30,01% u 1961. godini do 41,62% u 1991. godini ).

S A Ž E T A K

Albanci, potomci Ilira bili su stanovnici Bose i Hercegovine stolje-ćima kao značajna nacionalna manjina. Zapravo u tursko doba došli i živjeli u njena sela i gradove emigracijom iz svojih etničkih teritorija u centralnim i JZ dijelovima Balkanskog poluostrva. U selima su se bavili stočarstvom i zemljoradnjom, a u gradovima uglavnom zanatstvom i trgovinom, a pominju se i kao povjerljivi i spretni činovnici i vojnici-ču-vari bosanskohercegovačke granice. Bili su uvijek koncentrisani uglav-nom u centralnim i sjevernim dijelovima Bosne i u Istočnoj Hercegovini. U vrijeme austrougarske vlasti intenzivno su emigrirali i asimilirali se, tako da bi njihov broj u 1910. godini opao na svega 273 žitelja.

Velike sile osnivale su na Balkanu poslije povlačenja Turske Grčku, Bugarsku, Albaniju i Jugoslaviju. Grčkoj i Jugoslaviji pripojile su velike albanske teritorije. Grčkoj Čameriju i dr. Jugoslavija je zapostavila u razvoju albanske teritorije Kosovo, teritorije općine Preševo, Bujano-vac i Medveđa, velike albanske teritorije u Zapadnoj i Sjevernoj Ma-kedoniji, veliki dijelovi općine Bar, Ulcinj, Malesiju, Plavsko-gusinjsku oblast, dijelove općine Rožaje itd.). Zbog zapostavljanja u razvoju nji-hovih teritorija i zbog političkih i drugih pritisaka koje je vršila vlast nad njima, Albanci su emigrirali «trbuhom za kruhom», između osta-log, i u gradove drugih dijelova Jugoslavije, gdje su radili kao zanatlije i obavljali teške fizičke radove. U Bosni i Hercegovini kao i u drugim di-jelovima Jugoslavije emigrirali su uglavnom mladi Albanci kao radna snaga, gdje su zasnivali svoje familije i brzo se asimilirali. Ali, i pored njihove intenzivne asimilacije broj Albanaca u Bosni i Hercegovini se stalno povećavao (osim u vrijeme Drugog svjetskog rata), prouzroko-van njihovom intenzivnom i kontinuiranom imigracijom.

58


Zapravo, intenzivnom imigracijom broj ovog stanovništva pove-ćao se sa 273 žitelja u 1910, godini na 4,925 žitelja u 1991. godini, tj. 18 puta, a njegovo učešće u ukupnom broju stanovništva od 0,01% u 1910. godini na 0,11% u 1991. godini. Poraslo je takođe i učešće broja žitelja ove manjine u ukupnom broju žitelja manjina od 0,43% u 1910, godini na 21,88% u 1991, godini, prouzrokovano velikim smanjenjem broja drugih manjina emigracijom koje su u Bosni i Hercegovini došle sa austrijskim vlastima. Kretanje broja stanovništva albanske manjine po vremenskim razdobljima karakteriziralo se povećanjem u razdo-blju između 1910. i 1931. godine za 229,30%, smanjenjem za 16,02% u razdoblju između 1931. i 1948. godine, povećanjem za 382,38% u razdoblju između 1948. i 1961. godine i povećanjem za 35,23% u raz-doblju između 1961. i 1991. godine.

Albansko stanovništvo imigriralo je u ovom periodu uglavnom u najveće gradove Bosne i Hercegovine (u Sarajevo, Zenicu, Tuzlu, Ba-nja Luku, Doboj, Brčko, Bijeljini, Mostar, Trebinje i dr.) što je omogućilo njhovu koncentraciju u ovim gradovima, odnosno u njihovim admi-nistrativno-regionalnim jedinicama u vrijeme svih popisa (u popisu 1910. godine 57,88%; 1921. godine 74,80%; 1931. godine 81,31%; 1948. godine 80,40%; 1961 godine 56.73%; 1971. godine 59,35%; 1981. godine 51,60% i 1991. godine 51,66%) od ukupnog broja ovog stanovništva u Bosni i Hercegovini. Ali, zbog brže zasićenosti tržišta vrstom radova koje je ovo stanovništvo nudilo (određene zanatske i teške poslove), ono je bilo razmješteno uvijek u znatno veliki broj administrativno regionalnih jedinica, pa i u svim.

Zapravo u 1910. godini albansko stanovništvo bilo je razmješteno u 25 od ukupno 48 kotara, u 1921. godini u 27 od ukupno 53, 1931. godine u 34 od ukupno 46, a u 1948. godini u 36 od ukupno 65 srezo-va, zatim u 1961. godini u 105 od ukupno 122 općine, u 1971. godini u svih 106 općina, u 1981. godini u 104 od ukupno 109 i u 1991. godini u 102 od ukupno 109 općina. Izrazito velik broj albanskog stanovniš-tva Bosne i Hercegovine bio je koncentrisan uvijek u gradu Sarajevu i njegovu administrativno-regionalnu jedinicu. Naime, u gradu Sara-jevu živjelo je od 22,48% u 1991. godini do 55,36% u 1948. godini od ukupnog broja albanskog stanovništva Bosne i Hercegovine, a u regiji Sarajeva njegova koncentracija kretala se od 26,90% u 1991. godini

59


do 56,56% u 1948. godini. Slabiju koncentraciju ovog stanovništva u zapadnim dijelovima Bosne i Hercegovine prouzrokovali su, između ostalog, i veća udaljenost i slaba komunikaciona veza između ovih prostora i emigracionih albanskih teritorija.

Literatura:1. Cabej, E. (1975): Studime gjuhesore V, Prishtine2. Islami, S.-Frasheri K. (1967): Historija e popullit shqiptar I, Prishtine3. Jovičević, A. ( 1921 ): Plavsko-gusinjska oblast, Naselja srpskih ze-

malja knj. X, Beograd4. Dedijer, J. ( 1914 ): Stočarske zone u planinama Dinarske sisteme,

Glasnik SGD, Sv. 3 i 4 , Beograd5. Hadžijahić, M. (1990): Porijeklo bosanskih muslimana, Sarajevo,6. Kozlić, M. (1998): Stanovništvo i naselja Unsko-sanskog područja

od 1979-1921. godine, Bihać7. Lutovac, M. (1980): Migracije radne snage iz C. Gore na privreme-

nom radu u inostranstvu, Beograd8. Grupa autora (1995 : Gjeografija e Kosoves 8, Prishtine.

Izvori:1. Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini 1910 godine, Sa-

rajevo, 1912. 2. Popis stanovništva u Kraljevini SHS u 1921 godini, Sarajevo, 1924.3. Definitivni rezultati popisa stanovnistva u 1931 godini, knj. I, Beo-

grad, Beograd 1937.4. Konačni rezultati popisa stanovništva u 1948 godini, Stanovniš-

tvo po narodnosti, knj.IX, Beograd,1954.5. Popis stanovništva u 1961 godini, Vitalna, etnička i migraciona

obeležja, rezultati za republike i demografske rejone, Beograd, 1970.

6. Popis stanovništva i stanova u 1971 godini, etnička, prosvetna i ekonomska obeležja stanovništva i domaćinstava prema broju članova, rezultati po opštinama, Beograd,1974.

7. Popis stanovnništva, domaćinstava i stanova u 1981 godini, Sta-novništvo prema narodnosti, rezultati po opštinama, Statistički bilten 74, Sarajevo, 1982.

8. Popis stanovništva, Etnička obelježja stanovništva za republiku i po opštinama u 1991 godini, Staristički bilten 233, Sarajevo, 1993.

60


Kostas Duzinas

PARADOKSI LJUDSKIH PRAVAAnglosaksonski model kapitalizma, deregulisan, pohlepan, ute-

meljen na slobodnom tržištu i finansijskom hazardiranju, jeftinim kre-ditima i neobaziranju na ikakve druge vrijednosti osim profita, udario je o zid tokom prethodne godine. Finansijsko spasavanje kompanija, nacionalizacija i regulacija zadale su težak udarac idolatriji slobodnog tržišta. Uprkos tome, vrlo se malo govorilo o dubljim afinitetima tih institucionalih politika (policies) prema juridičkim i političkim strategi-jama, ili o širim reperkusijama propasti neoliberalizma.

Uspon neoliberalnog kapitalizma poklopio se s pojavom dva važ-na trenda: humanitarizma-kosmopolitizma i postpolitičkog obrta. Postoji li veza između novije moralističke ideologije, pohlepnih eko-nomskih institucionalnih politika i biopolitičkog guvernmentaliteta? Moj odgovor je nedvosmisleno potvrdan. Kada je riječ o nacionalnoj ravni, biopolitička forma moći je uvećala nadzor, disciplinovanje i kon-trolu nad životom. Moralnost (i prava) su oduvijek pripadali dominan-tnom poretku, pošto su u uskoj vezi s oblicima moći koji su odlikovali određene epohe. Odnedavno su, međutim, prava mutirala: ako su ranije predstavljala neku vrstu odbrane od moći, danas su modalitet njenog funkcionisanja. Ako prava izražavaju, promovišu i legalizuju individualnu želju, ona su postala kontaminirana nihilizmom želje. Na internacionalnom nivou pak, modernističko zdanje je postalo podri-veno kada je okončanje procesa dekolonizacije i relativno uvećanje moći sveta u razvoju dovelo do stvaranja perspektive uspješne od-brane sopstvenih interesa. Zapadna hegemonija je pokušala ponovo da se nametne naturanjem ekonomskih, kulturnih, pravnih i vojnih polisa.

U ekonomskom smislu, kada je postalo jasno da se ne može nad-metati u manufakturnoj proizvodnji zbog troškova rada, Zapad se okrenuo finansijskim tržištima i najjeftinijem načinu pravljenja novca:

61


nudi pozajmice koje nisu namenjene ulaganju nego samim potro-šačima. Svjetska trgovinska organizacija i MMF su nametnule „vašin-gtonski model“ na globalnom nivou: izvršile su pritisak na države da otvore svoj finansijski sektor smanjujući istovremeno troškove za so-cijalnu pomoć. Na to se nadovezuje potrošački bum širom svijeta koji je proizveo ultrabogate elite koje podrivaju razvoj. Jaz između sjevera i juga i bogatih i siromašnih nikada nije bio veći. Oxfam je prošle godi-ne izvijestio da više od jedne milijarde ljudi nema dovoljno sredstava za hranu i živi u stanju krajnjeg siromaštva. Na sjeveru Evrope oče-kivani životni vek iznosi 80 godina, dok u podsaharskoj Africi on ne premašuje 33 godine. Godišnji dohodak per capita jednog Palestinca iznosi 680$, a jednog Izraelca čak 26.000$.

Ako se može reći da je globalizovani kapitalizam ekonomski ujedi-nio svet, političke, pravne i ekonomske strategije su konstruisale za-jednički simbolički, ideološki i institucionalni okvir. Taj trend ubrzava ponovno isticanje značaja međunarodnog prava i institucija, lokalnih i međunarodnih nevladinih organizacija i globalnog civilnog društva. Ljudska prava su sudbina postmodernosti, ideologija poslije kraja, poraz ideologijà. Ona ujedinjuju, makar na površini, (dijelove) ljevice i desnice, sever i jug, crkvu i državu, ministra i pobunjenika.

U odsustvu političkog plana za tu novu ekonomsku, društvenu i političku konfiguraciju, kosmopolitizam, antička filozofska ideja, mu-tirala je u kosmopolitiku koja se promoviše kao kantovsko obećanje vječnog mira. Kosmopolitski kapitalizam predstavlja se kao globaliza-cija s ljudskim likom: kosmopolitizam humanizuje kapitalizam, ubla-žava neželjene efekte globalizacije, ograničava tlačiteljske i totalitar-ne režime.

Uprkos tome, time nisu otklonjene mnoge sumnje. Ako smo pri-hvatili neki zajednički svjetonazor, da li time prestaju klasni, ideološki i nacionalni sukobi? Očigledno ne: to znači da ljudska prva nemaju opšte značenje ili da taj termin opisuje radikalno različite fenomene. No, ima u tome još nečeg: ljudska prava su možda najvažnija liberalna institucija. S druge strane, liberalna pravna i politička filozofija doži-vela je prilično velik neuspeh. Dve stotine godina društvene teorije i tri glavna „kontinenta“ misli uopšte ne ulaze u anale zakonodavstva:

62


Hegel, Marks i dijalektika borbe; Niče, Fuko i moć; psihoanaliza i su-bjektivnost. Shodno tome, napredno zakonodavstvo vraća se XVIII vijeku, modernizujući društveni ugovor „izvornim pozicijama“, kate-gorički imperativ „idealnim govorom“, pravim odgovorima i individu-ama koje imaju punu kontrolu nad sobom.

Kriza ekonomskog modela pruža nam jedinstvenu priliku da is-pitamo totalitet aranžmana nastalog posle 1989. godine. Najbolje vreme za demistifikaciju ideologije nastupa onda kad ona upadne u krizu. U toj tački ona se uzima zdravo za gotovo, kao nešto prirodno, a njene nevidljive premise izlaze na površinu i postaju opredmećene i prvi put se mogu razumjeti samo kao ideološki konstrukti. Svaka od glavnih tema teorije ljudskih prava mora se ponovo razmotriti. U tom smislu, izneću aksiom i sedam teza, koje na drugačiji način opisuju ortodoksnu teoriju prava.

Aksiom ljudskih prava. Cilj ljudskih prava je otpor javnoj i pri-vatnoj dominaciji i tlačenju. Ona gube taj cilj kada postanu politička ideologija ili idolatrija neoliberalnog kapitalizma ili savremene verzije civilizujuće misije.

1. Čovječnost nije svojstvo koje dijelimo. Ona nema fiksirano značenje i ne može poslužiti kao izvor moralnih ili pravnih pravila. Istorijski posmatrano, ideja „čovječnosti“ korišćena je kao strategija ontološke klasifikacije onog potpuno ljudskog, manje ljudskog i neljudskog.

2. Moć i moralnost, imperija i kosmopolitizam, suverenost i pra-va, zakon i želja nisu fatalni neprijatelji. Umjesto toga, istorij-ski specifičan amalgam moći i moralnosti formira strukturni poredak svake pojedinačne epohe i društva.

3. Poredak nastao poslije 1989. godine kombinuje ekonomski si-stem koji generira ogromne strukturne nejednakosti i tlačenje s juridičko-političkom ideologijom koja obećava dostojanstvo i jednakost. Ta temeljna nestabilnost vodi ga njegovoj propasti.

4. Umesto da se univerzalizam i komunitarizam suprotstavljaju, njih treba posmatrati kao dva tipa humanizma koji zavise je-dan od drugog. Njima se suprotstavlja ontologija singularne jednakosti.

63


5. U naprednim kapitalističkim društvima, ljudska prava se ko-riste da bi se depolitizirala politika i da bi postala strategija za objavu i legalizaciju (nihilističke i neutoljive) individualne želje.

6. Biopolitički obrt pretvara ljudska prava u oruđe za kontrolu uz obećanje slobode.

7. Suprotno kosmopolitizmu neoliberalizma i imperije, kosmo-politizam koji dolazi nudi poznomoderni princip pravde.

Ako je čovječnost normativan izvor moralnih načela i pravnih pra-vila, možemo li reći da znamo šta je čovječnost? Ovdje ćemo na brzi-nu pregledati istoriju čovječanstva u četiri koraka.

Pojam čovečanstva je izum modernosti. I Atina i Rim su imali gra-đane, ali nisu imali „ljude“ u smislu predstavnika ljudske vrste. Slo-bodni ljudi su bili Atinjani ili Spartanci, Rimljani ili Kartaginjani, ali ne osobe (persons); bili su Grci ili varvari, ali ne ljudska bića (humans). Reč humanitas prvi put se pojavila u rimskoj republici. Riječ je o prevo-du grčke riječi paideia, obrazovanje, u značenju eruditio et institutio in bona artes (podučavanje i pouka u dobrom vladanju). Rimljani su naslijedili ideju čovječanstva iz helenističke filozofije, posebno iz sto-icizma, koristeći je da bi razlikovali homo humanus, obrazovanog Ri-mljanina, i homo barbarus. Ili, Ciceronovim riječima, „jedino oni koji se saobražavaju izvjesnim standardima odista su ljudi u punom smislu te riječi, i samo njima odgovara epitet ‘ljudski’ i atribut ‘čovječnost’.“

Tvrdnja svetog Pavla da nema Grka ili Jevrejina, muškarca ili žene, slobodnjaka ili roba (Galaćanima 3:28) uvela je univerzalizam i duhov-nu jednakost u zapadnu civilizaciju. Svi ljudi su u jednakoj meri dio čo-vječanstva; oni mogu biti spaseni prema Božjem planu spasenja, no, samo ako prihvataju vjeru jer za nehrišćane plan proviđenja ne važi. Na toj radikalnoj podjeli i isključivanju zasnovana je ekumenska misi-ja i prozelitski poriv crkve i carstva. Hristov zakon ljubavi preobratio se u borbeni poklič: privedimo pagane Božjoj milosti, nametnimo poru-ku istine i ljubavi čitavom svijetu. Klasično razdvajanje Grka (ili ljudi) i varvara zasnivano je na jasno označenim teritorijalnim granicama. U hrišćanskom carstvu, granica je interiorizovana, dijeleći poznati svi-jet dijagonalno na vjerujuće i nevjernike. Varvari se više nisu nalazili s

64


one strane polisa, pošto se grad proširio toliko da uključi čitav svijet. Oni postaju „neprijatelji iznutra“ koje valja popravljati kako dolikuje, ili uklanjati ako bi uporno odbijali duhovno ili sekularno spasenje.

Značenje čovječnosti je snažno osporeno u jednoj od najvažnijih rasprava u istoriji. Španski kralj Karlo je 1550. godine sazvao držav-ni savjet u Valjadolidu da bi se raspravljalo o španskom stavu prema meksičkim Indijancima. Filozof de Sepulveda i biskup Bartolomeo de las Kasas zauzeli su suprotne strane u sporu. Sepulveda je tvrdio da „Španci imaju savršeno pravo da vladaju nad varvarima koji su u razboritosti, talentu, vrlini, čovječnosti inferiorniji od Španaca, kao što su djeca inferiornija od odraslih, žene od muškaraca, divlji i surovi od blagih i otmenih, kao, takoreći, majmuni od ljudi.“ Španci mogu po-robiti starosjedioce, tretirajući ih kao divlje varvare i robove da bi ih civilizovali i preobratili.

Las Kasas se s tim nije složio. Indijanci imaju ustanovljene običaje i način života, imaju sposobnost da organizuju porodicu i gradove. Oni su „neznajući“ hrišćani, poput Adama prije pada. Njegovi argumen-ti kombinovali su hrišćansku teologiju i političku korist, što po sebi predstavlja rani primer multikulturalizma. Poštovanje lokalnih običaja spada u dobar moral, ali i u dobru politiku: Indijanci će se preobratiti u hrišćanstvo (što je za Las Kasasa najvažnije), ali će takođe prihvatiti krunu i napuniti španske kovčege blagom, ako se nagnaju da dožive kako se njihove tradicije, zakoni i kulture poštuju. Ali ovaj Las Kasasov hrišćanski univerzalizam je bio, poput svih univerzalizama, isključiv. On neprestano osuđuje „Turke i Mavre, prave varvarske izopštenike nacija“, pošto se na njih ne može gledati kao na „neznajuće“ hrišćane.

Sukobljena tumačenja Sepulvede i Las Kasasa pokazuju kakva je dominantna ideologija zapadnih carstava, imperijalizama i kolonijali-zama. S jedne strane, (vjerski ili rasni) drugi je neljudsko ili podljusko biće. To opravdava njihovo porobljavanje, grozote koje im se mogu nanijeti, pa čak i iskorjenjivanje, kao strategije civilizirajuće misije.

Odlomak iz Douzinasove knjige “Ljudska prava i imperija”, Alba-tros plus i Službeni glasnik RS, Beograd, 2009., prijevod s engle-

skog Slobodan Divjak.

65

KORAK broj 18 Svijet i međunarodni odnosi

Umberto Eco

VJEČNI FAŠIZAM: ČETRNAEST NAČINA PROMATRANJA CRNE KOŠULJE1

Uprkos nekim nejasnoćama u vezi sa razlikom između različitih historijskih oblika fašizma, mislim da je moguće prikazati u glavnim crtama listu obilježja koja su tipična za ono što bih želio nazvati ur-fa-šizmom ili vječnim fašizmom. Ova obilježja ne mogu biti organizirana u jedan sistem; mnoga od njih su kontradiktorna jedna s drugima i, također, su karakteristična po drugim načinima despotizma ili fana-tizma. Ali, dovoljno je i da je jedno od tih obilježja prisutno kako bi se dozvolilo fašizmu da se gruša oko njega.

1. Prvo obilježje ur-fašizma je kult tradicije. Tradicionalizam je, naravno, mnogo stariji od fašizma.Ne samo da je bio karakterističan za kontrarevolucionarnu katoličku misao nakon Francuske revolucije, već je bio i rođen u kasnom helenističkom dobu kao reakcija na klasič-ni grčki racionalizam. U mediteranskom bazenu ljudi različitih religija (većina vjera je širokogrudno prihvaćena od strane rimskog panteo-na) su počeli sanjati o otkrovenju primljenom u osvit ljudske historije. Ovo otkrovenje, prema tradicionalnoj mistici, je dugo vremena ostalo skriveno pod velom zaboravljenih jezika – u egipatskim hijeroglifima, u keltskim runama, u svicima malo poznatih religija Azije.

Ova nova kultura je morala biti sinkretistička. Sinkretizam ne samo da je, kako se u rječniku kaže, “kombinacija različitih oblika vjerovanja ili prakse”; već takva kombinacija mora tolerirati kontradiktornosti. Svaka od izvornih poruka sadrži luč mudrosti, pa iako se čini da one kazuju različite i nekompatibilne stvari, one se sve, uprkos tome, ale-gorički pozivaju na istu iskonsku istinu. 1 Ovaj tekst je predgovor knjizi AMERIČKI FAŠISTI: KRŠĆANSKA DESNICA I RAT PROTIV AMERIKE Chrisa Hedgesa,

u izdanju New York Timesa, New York, 2008. autora knjiga War Is a Force That Gives Us Meaning i Losing Moses on the Freeway.

66

KORAK broj 18Svijet i međunarodni odnosi

Kao rezultat toga, ne može biti napredovanja u znanju. Istina je već jednom zauvijek bila ispravno napisana a mi samo možemo na-staviti interpretirati njenu nejasnu poruku.

Ukoliko pregledate police koje su, u američkim knjižarama, ozna-čene kao New Age (Novo doba, op.a.), tamo možete pronaći čak i sve-tog Augustina, koji nije, koliko ja znam, bio fašista. Ali, kombinacija svetog Augustina I Stonehengea – to je simptom ur-fašizma.

2. Tradicionalizam implicira odbacivanje moderne. I fašisti i na-cisti su obožavali tehnologiju, dok je tradicionalistički mislioci obično odbacuju kao negaciju tradicionalnih duhovnih vrijednosti. Međutim, iako je nacizam bio ponosan na svoja industrijska dostignuća, njegovo veličanje modernizma je predstavljalo samo površinu jedne ideologi-je koja se temeljila na krvi i tlu (Blut und Boden). Odbijanje modernog svijeta kamufliralo se kao pobijanje kapitalističkog načina života. Pro-svjetiteljstvo, doba razuma, se posmatra kao početak modernog izo-pačenja. U tom smislu, ur-fašizam se može definisati kao iracionalizam.

3. Iracionalizam, takođe, ovisi o kultu akcije zbog akcije. Akcija koja je lijepa sama po sebi, mora biti poduzeta prije, ili bez, razma-tranja. Razmišljanje je oblik slabosti. Otud kultura postaje sumnjiva čim se identifikuje sa kritičkim stavovima. Nepoverenje prema svijetu intelekta je uvek bio simptom ur-fašizma, od Hermann Goeringove naklonosti prema rečenici iz komada Hannsa Johsta (“Kada čujem reč ‘kultura’ mašim se za pištolj”), do česte upotrebe izraza kao što su “degenerisani intelektualci”, “jajoglavci”, “jalovi snobovi” i “univerziteti su gnijezda crvenih”. Službeni fašistički intelektualci uglavnom su bili angažovani u napadanju na modernu kulturu i liberalnu inteligenciju zbog izdaje tradicionalnih vrijednosti.

4. Kritički duh pravi razlike a prepoznati razliku predstavlja znak modernizma. U modernoj kulturi naučna zajednica hvali ne-slaganje kao način da se unaprijedi znanje. Za ur-fašizam neslaganje je izdaja.

5. Isto tako, razlike u mišljenju su znak raznolikosti. Ur-fašizam raste i traži saglasnost tako što iskorištava i pogoršava prirodni strah od različitog. Prvi apel jednog fašističkog ili predfašističkog pokreta usmjeren je protiv došljaka. Tako je ur-fašizam po definiciji rasistički.

67


6. Ur-fašizam je nastao iz individualne ili socijalne frustracije. Zbog toga je jedno od najkarakterističnijih obilježja fašizma bio apel frustriranoj srednjoj klasi, klasi koja je trpjela ekonomsku krizu ili osje-ćaj političkog poniženja i bojala se pritiska nižih društvenih grupa. U naše vrijeme, kada stari “proleteri” postaju beznačajni buržuji (a sitni buržuji su uveliko isključeni sa političke scene), fašizam sutrašnjice naći će svoju publiku u toj novoj većini.

7. Ljudima koji osjećaju da im je otet jasan socijalni identitet ur-fašizam kaže da je njihova jedina privilegija ona najuobiča-jenija, a to je da su rođeni u istoj zemlji. To je izvor nacionalizma. Osim toga, jedini koji mogu osigurati identitet jednoj naciji su njeni neprijatelji. Tako u korijenu ur-fašističke psihologije leži opsesija za-vjerom, najbolja je međunarodna zavjera. Sljedbenici se moraju osje-ćati opkoljenim. Najlakši način da se riješi zavjera je poziv na mržnju prema strancima. Ali, zavjera mora, također, doći iznutra: Jevreji su obično najbolja meta zato što imaju tu prednost da su istovremeno i unutra i spolja. U SAD se prominentna instanca opsesije zavjerom može naći u Pat Robertsonovom “The New world Order” (Novi svjetski poredak), ali, kako smo nedavno vidjeli, ima i mnogo drugih.

8. Sljedbenici se moraju osjećati poniženim razmetljivim bo-gatstvom i snagom svojih neprijatelja. Kada sam bio dječak, nau-čili su me da mislim o Englezima kao narodu sa pet obroka. Oni su jeli češće od siromašnih, ali umjerenih, Italijana. Jevreji su bogati i poma-žu jedni drugima putem tajnih mreža uzajamne podrške. Međutim, sljedbenici ur-fašizma moraju, također, biti uvjereni da mogu nad-vladati svoje neprijatelje. Tako, neprestanim pomjeranjem retoričkog žarišta, neprijatelji su istovremeno i prejaki i preslabi. Fašističke vlade su osuđene na to da gube ratove jer su konstituciono nesposobne da objektivno procijene snagu neprijatelja.

9. U ur-fašizmu ne postoji borba za život već, naprotiv, život se živi samo zbog borbe. Zbog toga je pacifizam kolaboracija sa nepri-jateljem. On je loš jer život je stalna borba. To vodi Armagedonovom kompleksu. Kako neprijatelji moraju da budu pobijeđeni, mora biti i odlučujuće bitke nakon koje će pokret zavladati svijetom. Ali takva “konačna rješenja” impliciraju dalje razdoblje mira, zlatno doba, što

68


protivriječi načelu neprestanog rata. Nijednom fašističkom vođi nika-da nije pošto za rukom da riješi ovu poteškoću.

10. Elitizam je tipični aspekt bilo koje reakcionarne ideologije, ukoliko je on u osnovi aristokratski, a aristokratski i militaristički elitizam okrutno impliciraju preziranje slabijih. Ur-fašizam može da zastupa samo jedan popularni elitizam. Svaki građanin pripada najboljem narodu na svijetu, najbolji građani su članovi stranke, svaki građanin može (ili bi trebalo) da postane član stranke. Međutim, ne može biti patricija bez plebejaca. U stvari, Vođa - imajući u vidu da njegova moć nije demokratski prenesena na njega nego je nasilno osvojena, također zna da je njegova snaga utemeljena na slabosti masa; one su tako slabe da trebaju i zaslužuju vođu.

11. U takvoj perspektivi svi su educirani da postanu heroji. U svakoj mitologiji heroj je izuzetno biće, ali u ur-fašističkoj ideologiji he-roizam je pravilo. Ovaj kult heroizma je strogo povezan sa kultom smrti. Nije slučajno da je moto španskih falangista bio Viva la Muerte (“Živjela smrt!”). U nefašističkim društvima svjetovnoj javnosti se kaže da je smrt neprijatna ali se mora suočiti sa njom dostojanstveno; vjernicima se kaže da je ona bolan put dostizanja natprirodne sreće. Nasuprot tome, ur-fašistički heroj čezne za herojskom smrću, koja je predstavljena kao najbolja nagrada za herojski život. Ur-fašistički heroj je nestrpljiv da umre. U svojoj nestrpljivosti on često šalje druge ljude u smrt.

12. Kako su i neprestani rat i heroizam teške igre za igranje, ur-fašista prenosi svoju želju za moći na seksualna pitanja. Ovdje leži porijeklo mačizma (koji implicira I omalovažavanje žena i netoleran-ciju i osudu neuobičajenih seksualnih navika, počev od čednosti pa do homoseksualizma). S obzirom da je čak i seks teška igra za igranje, ur-fašistički heroj teži da se igra oružjem – čineći to postaje vještačka falička vježba.

13. Ur-fašizam se temelji na selektivnom populizmu, na jed-nom takoreći kvalitativnom populizmu. U demokratiji građani imaju individualna prava, ali u svojoj cjelini građani posjeduju politič-ki uticaj samo sa kvantitativne tačke gledišta - poštuju se odluke veći-ne. Za ur-fašizam, međutim, individue kao individue nemaju nikakva prava, dok se narod, naprotiv, shvata kao kvalitativan, monolitni en-

69


titet koji izražava zajedničku volju. Kako veliki kvantitet ljudi ne može imati zajedničku volju, Vođa pretendira da bude njen tumač. Izgubivši svoju delegiranu moć, građani više ne djeluju; oni se pozivaju samo onda kada treba odigrati ulogu naroda. Zbog toga, narod nije ništa drugo do jedna teatralna fikcija. U budućnosti nas čeka jedan tele-vizijski ili internet populizam u kojem će emocionalna reakcija neke odabrane grupe građana biti prihvaćena kao glas naroda. Zbog svog kvalitativnog populizma ur-fašizam mora biti protiv “trulih” parlamen-tarnih vlada. Gdje god neki političar dovodi u pitanje legitimnost par-lamenta zato što on više ne izražava volju naroda, tu smrdi na fašizam.

14. Ur-fašizam govori novogovorom. Orvel je u knjizi “1984” iz-mislio novogovor kao službeni jezik onoga što je on nazvao Ingsok, engleski socijalizam. Ali elementi ur-fašizma su zajednički različitim oblicima diktature. Svi nacistički ili fašistički školski udžbenici poslužili su se osiromašenim vokabularom i elementarnom sintaksom kako bi ograničili instrumente kompleksnog i kritičkog promišljanja. Ali, mo-ramo biti spremni da prepoznamo i druge oblike novogovora, čak i kada se pojavljuju u naizgled nevinom obliku nekog popularnog tok-šoua.

Ur-fašizam je još uvijek oko nas, ponekad neugledno obučen. Bilo bi mnogo lakše za nas kada bi se na svjetskoj sceni pojavio neko i re-kao: “Želim ponovo otvoriti Aušvic, želim da crne košulje ponovo pra-diraju italijanskim trgovima.” Život nije tako jednostavan. Ur-fašizam se može vratiti i pod najnevinijom maskom. Naša je dužnost da ga ra-zotkrijemo i da upremo prstom na svaki od njegovih novih primjera - svakog dana, na svakom mjestu na svijetu. Vrijedno je prisjetiti se rječi Franklina Roosevelta 4. novembra 1938: “ Ako američka demokratija prestane ići naprijed kao živa snaga, težeći i danju I noću da mirnim putem unaprijedi sreću svojih građana, fašizam će u našoj zemlji oja-čati.” Sloboda i oslobođenje su zadaci kojima nikada nema kraja.

Prijevod s engleskog: Aida Međedović

70


Eric S. Margolis

KONAČNO RJEŠENJE NA BALKANU(Trinaesto poglavlje iz knjige Erica S. Margolisa “Američki radž”, prijevod s engleskog Nazifa Savčić, Makline, Sarajevo, 2009. Preneseno s dozvolom autora i izdavača.)

Žestoki sukobi koji su razdirali Balkan od 1991. do 1999. označili su najmračniji, najsramotniji period u evropskoj historiji nakon Drugog svjetskog rata. Zvjerstva i pokušaj genocida oko trećine od devet mi-liona balkanskih muslimana razbjesnili su i užasnuli muslimane širom svijeta. Do ratova u Afganistanu i Iraku zločini nad muslimanima Bo-sne i Kosova, kao i nespremnost Evrope da spriječi ove zločine, postali su još jedan gorući razlog za violentne, antizapadnjačke pokrete u muslimanskom svijetu.

Muslimani s Balkanskog poluotoka, zaostavština petstogodišnje otomanske vladavine, koncentrirani su u dva područja: prvo, u jugo-slavenskim južnim provincijama Kosovu i Makedoniji i Sandžaku oko Novog Pazara; drugo, u susjednoj Albaniji gdje je 75% stanovnika od oko 3,6 miliona muslimanskog porijekla; ostatak su katolici na sjeveru i pravoslavci na jugu. Pod poslijeratnim albanskim staljinističkim dik-tatorom, Enverom Hodžom, islam i njegova kultura gotovo su zatrti.

Nasuprot tome, islam je u Jugoslaviji opstao premda su u njoj muslimani često bili tretirani kao građani drugog reda ili, u slučaju buntovnih albanskih muslimana na Kosovu (poznatih kao Kosovari), još i gore. Bugarska je također imala veliku populaciju muslimana od jednog miliona, ali tokom 1980-ih komunistički režim iz Sofije prisilio je većinu da promijene svoja imena u kršćansko-slavenska i prestanu prakticirati islam, učinivši ih tako praktično nevidljivim. Kada je Bugar-ska primljena u NATO, Savez nije postavio zahtjev da se vrate prava njenim “skrivenim” muslimanima.

71


Irak, nažalost, nije bio jedina frankenštajnska država koju su stvori-li pobjednički britanski i francuski imperijalisti nakon Prvog svjetskog rata. Saveznici su formirali još jedno geopolitičko čudovište, Jugo-slaviju, zašivajući zajedno neuklopljene dijelove tijela raznih neprija-teljskih balkanskih etničkih i vjerskih grupa. Unutar nove Kraljevine Južnih Slavena nalazili su se Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Alban-ci, Bugari, Cigani, Mađari, Jevreji, Vlasi, Turci i Grci. Na mnogo načina Jugoslavija je bila manje zrcalo propalog Austro-Ugarskog carstva od kojeg je i napravljena, popunjena neprijateljskim, zavađenim grupa-ma koje su željele poklati svoje susjede ili otići iz loše sastavljene “fe-deracije”

U Prvom balkanskom ratu 1912. Kraljevina Srbija potisnula je osmanlijske snage iz većeg dijela Kosova, uglavnom naseljenog Al-bancima. Kosovo je Srbima predstavljalo svetište obavijeno snažnim nacionalističkim i vjerskim mitovima. Tu je 1389. srednjevjekovnu kraljevinu Srbiju odlučno potukla Osmanska imperija koja je bila u ekspanziji. U kasnijim stoljećima Srbi i Pravoslavna crkva pretvorili su taj epski poraz u trijumf nacionalnog žrtvovanja i kršćanskog muče-ništva. Kosovo je postalo posvećeno i mitologizirano kao srpska Kal-varija, njen Jeruzalem i cilj pasioniranog srpskog iredentizma.

Kosovo je prvobitno bilo naseljeno Albancima (Ilirima), narodom germanskog indoevropskog porijekla, još od željeznog doba. U 6. i 7. stoljeću nadiruća srpska plemena osvojila su veći dio Balkana, poti-snuvši domicilno albansko stanovništvo u planine današnje Albanije, Makedonije i Kosova. Ali, prema srpskoj nacionalističkoj mitologiji, Kosovo je srpsko od kad je svijeta i vijeka i ostalo je matica njihovog naroda, premda ga “privremeno” naseljavaju Albanci.

Kada su Srbi potisnuli Osmansko carstvo s Kosova 1912., počeli su etnički čistiti albansko stanovništvo. Kraljevina Srbija nije imala izlaz na more; njen najhitniji strateški cilj bio je osigurati albanske jadran-ske luke s dubokim gazom: Skadar, Drač i Valonu. Za kontinentalnu Srbiju put do Jadranskog mora prolazio je preko Kosova i Albanije. Upravo su tokom tog prvog perioda etničkog čišćenja Srbi s Kosova protjerali jednu albansku katoličku porodicu s prezimenom Bojadžiu. Njihova kćerka Agneza kasnije će postati opatica i pobrati svjetsku slavu i beatifikaciju pod imenom Majka Tereza od Kalkute.

72


U deceniji nakon Prvog i Drugog balkanskog rata 1912. i 1913. procjenjuje se da je jedan i po milion muslimana etnički očišćeno s tog područja.

Većina ih je izbjegla u Tursku. Kada je završio brutalni grčko-turski rat 1922., milioni Turaka i drugih muslimana, te oko 700.000 grčkih ci-vila pokrenuti su sa svojih ognjišta ili zamijenjeni. Za vrijeme Drugog svjetskog rata hronične etničke i vjerske netrpeljivosti, koje su trgale Jugoslaviju od njenog nastanka, izbile su u talasima ubilačke ludosti u kojima su Srbi i Hrvati ubijali jedni druge, Jevreje i muslimane, poči-nivši neke od najstrašnijih zločina u tom krvavom periodu.

Lukavi jugoslavenski čovjek gvozdene pesnice, Tito, Hrvat, držao je federaciju na okupu od kraja Drugog svjetskog rata pa sve do smrti 1980., vješto balansirajući njene tribalne elemente. Kada je Tito umro, federacija se počela rastakati jer su srpski nacionalisti nastojali pre-uzeti kontrolu nad decentraliziranom vladom i dovesti državu pod svoju vlast.

U periodu od 1986. do 1989. srpski nacionalisti iz nacionalističke Srpske akademije nauka i umetnosti objavili su da su Srbi žrtve naj-veće nepravde koju su počinili njihovi zemljaci Hrvati i Albanci. Srp-ski iredentisti u Akademiji zatražili su da se ukine autonomija Kosova gdje su Albanci predstavljali ogromnu većinu. Srpski su nacionalisti tvrdili da ih Albanci, uz pomoć Njemačke, starog neprijatelja Srbije, progone i tražili su osvetu.

Jedan komunistički bankar koji je postao političar, Slobodan Milo-šević, preuzeo je kontrolu nad narastajućim srpskim nacionalističkim pokretom, obećavajući da će “smrviti muslimane na Kosovu” i stvoriti ‘Veliku Srbiju’ ujedinjenjem etničkih srpskih područja u Jugoslaviji. Pozivao je svoje sunarodnjake da “pošalju Turke (srpski naziv za sve muslimane) u Malu Aziju”. Milošević se pokazao pravim majstorom u izmišljanju lažnih romantičnih mitova iz srpske historije i oživljavanju historijske mržnje prema muslimanima kod svojih pravoslavnih suna-rodnika. Srbi su, kao i Grci, odgajani na sablasnim pričama o stoljet-noj patnji njihovih nedužnih predaka od ruke “divljih Turaka”. Srpska pravoslavna crkva, bastion nacionalističkog iredentizma i opskuran-tizma, održavala je i raspirivala mržnju prema muslimanima kao naj-većem neprijatelju kršćanstva i okupatorima Konstantinopolja.

73


Milošević je oživio i pomiješao te drevne vjerske otrove s violen-tnim srpskim nacionalističkim strastima, pozivajući se na navodnu pet stoljeća dugu nepravdu, prikazujući Turke (čitaj jugoslavenske muslimane) kao moderne barbare, poluljude čija je namjera uništiti kršćansku Jugoslaviju i silovati njene žene. “Islam nam ponovo prijeti”, grmio je.

Mnogi urbani obrazovani Srbi gledali su s prezirom na Miloševiće-vu grmljavinu, ali seljaci i industrijski radnici sjatili su se pod njegov barjak. Vijesti da su zbog albanskih napada Srbi protjerivani s Kosova zapalile su javno mnijenje, a čuli su se povici za “novim krstaškim po-hodom” da se “oslobodi Kosovo od Turaka”. Zbog ekonomije koja je rapidno slabila u Jugoslaviji i rastuće nezaposlenosti, kao i oživljene narodne mržnje prema svim muslimanima, regrutirani su novi članovi u redove ovog neofašističkog nacionalističkog pokreta.

Tek je nekolicina na Zapadu zamijetila ovog novog srpskog dema-goga ili njegove ambicije. Kao neko ko je pomno pratio rast srpskog iredentizma kada je malo ljudi izvan Balkana obraćalo pažnju na ovu krizu koja se produbljivala, upozoravao sam u brojnim člancima da je nacionalističko-vjerska mržnja, koju je propovijedao Milošević, prije-tila da izazove krvoproliće koje će pocijepati Jugoslaviju. Zbog mog truda Srpska akademija nauka i umetnosti formalno me denuncirala kao “neprijatelja srpskog naroda”.

Miloševićev pokušaj da pocijepa Titov pažljivo izbalansirani fe-deralni sistem i stvori ‘Veliku Srbiju’ rezultirali su nasilnim raspadom federalne republike i nizom surovih ratova. Stoljetna mržnja između pravoslavaca Srba i katolika Hrvata izbila je 1990. u krvoproliću dok su srpske snage masakrirale čitava hrvatska sela i gradove u divljanju etničkog čišćenja koje je šokiralo svijet.

Bez obzira na animozitet između Srba i Hrvata, Srbi su naročitu mržnju gajili prema bosanskim muslimanima. Poznati pod imenom Bošnjaci, oni su bili potomci kršćana koji su prešli na islam tokom 15. stoljeća kada su mnogi slavenski hristjani dočekali osvajačke Osman-lije kao osloboditelje od žestokog vjerskog progona njihovih suna-rodnjaka kršćana. Upravo zbog istog razloga tokom 7. stoljeća kršćani širom Bliskog istoka i sjeverne Afrike masovno su prelazili na islam koji je priznavao i tolerirao druge vjere.

74


Milošević i glavne srpske vođe 1992. odlučili su pobiti ili protjerati bosanske muslimane, a ‘oslobođena’ područja pripojiti ‘Velikoj Srbiji’. Srpske snage opsjele su glavni grad Bosne, Sarajevo, te Srebrenicu granatirajući civilno stanovništvo u oba grada teškom artiljerijom. Re-dovna vojska Srbije krenula je u akciju u Bosnu, tvrdeći da su dobro-voljačka snaga bosanskih Srba.

Bande srpskih kriminalaca i neonacističkih paravojnih lopova dje-lovali su kao predvodnici etničkog terorizma nad muslimanima. Spa-ljivana su cijela sela, a njihovi stanovnici ubijani. Hiljade musliman-skih djevojčica i žena brutalno su i grupno silovane od Srba u pažljivo kalibriranom zločinu, osmišljenom da se skrši moral muslimana. Srbi su znali da silovane žene u muslimanskom društvu, nažalost, posta-ju oskrnavljene i odbačene. Grupna silovanja bila su također snažna poruka poniženja: slabi muslimani nisu mogli zaštititi ni vlastite kćeri i žene.

To nije bilo obično ubijanje civila, pljačkanje i silovanje koji su ti-pični u gotovo svim sukobima. Rat u Bosni izdvajao se po posebnoj rasno-vjerskoj mržnji i preziru koje su srpski etnički čistači osjećali prema svojim žrtvama muslimanima, kao i naročitom sadizmu i poni-žavanju žrtava i očitom ushićenju i uživanju počinitelja.

Sve smo to, naravno, vidjeli ranije. Za vrijeme Drugog svjetskog rata timovi nacističkih SS istrebljivačkih odreda kao i njihovi revnosni istočnoevropski saveznici namijenili su posebne sadističke i poniža-vajuće kazne Jevrejima prije nego što bi ih masakrirali. Bande ubica iz sovjetskog NKVD-a ponašale su se s jednakom okrutnošću u Ukra-jini, Poljskoj, Čečeniji i baltičkim državama. Pogromi su postali savre-mene industrijske operacije. Erupcija ideološki podstaknute mržnje i violentnog rasizma u Srbiji 1990-ih zloguko su podsjetili na Hitlerove nacionalsocijaliste. Mnogi strani posmatrači, naročito jevrejske grupe iz Amerike i Evrope, vjerovali su da svjedoče ponovnom rađanju naci-stičkog mišljenja u komunističkoj Srbiji.

Vodeći autoritet o fašizmu i nacizmu u savremenom svijetu jeste profesor Robert Paxton s Univerziteta Columbia. U svojoj ključnoj knji-zi Anatomija fašizma (TheAnatomy of Fascism) on jasno definira previ-še rabljeni i zlorabljeni termin “fašizam”, postavljajući pažljivu granicu između fašističkih i autoritarnih režima. Vrijedno je pažljivo razmotriti

75


njegovu jezgrovitu definiciju. U srži fašističke ideologije, objašnjava Paxton, nalaze se sljedeće ideološke teme: 1) osjećaj sveobuhvatne krize koja se ne može razriješiti na tradicionalan način; 2) uvjerenje da je jedna grupa žrtva, čime se opravdava svaka akcija protiv unutraš-njih ili vanjskih neprijatelja bez zakonskih ili moralnih ograničenja; 3) potreba za autoritetom “prirodnih” vođa koji posjeduju superiorne i ispravne instinkte koji će ispuniti sudbinu te grupe; 4) pravo odabra-nog naroda da dominira nad drugima bez sputavanja; 5) potreba za stalnom borbom i ratovanjem protiv unutrašnjih i vanjskih neprijate-lja; i 6) uvjerenje da su druge grupe rasno, intelektualno ili moralno inferiornije i da se trebaju eliminirati ili protjerati.

Svi ti elementi bili su itekako zastupljeni u razmišljanju ekstremnih srpskih nacionalista koji su zahtijevali historijski prekid s “ulogom žr-tve” namijenjene njihovom narodu, pozivajući na protjerivanje “su-bhumanih” Albanaca i drugih muslimana s Kosova, pozdravljajući diktatora Miloševića kao kralja Slobu, dugoočekivanog srpskog spasi-telja i osloboditelja na bijelom konju. Srbi, koji su odbili da se pridruže nacionalnoj histeriji, proglašeni su izdajicama i agentima stranih sila. Srbi su optužili Njemačku, njenog “plaćenika” Hrvatsku i Sjedinjene Države da smjeraju uništiti njihov narod.

Paxtonov katehizam fašizma nije daleko od razmišljanja nekih ek-stremnih američkih neokonzervativaca. U istinski potresnoj primjed-bi koja neprijatno podsjeća na američki gulag - Guantanamo, govo-reći o Hitlerovim novim koncentracionim logorima profesor Paxton također primjećuje: “Novi centri masovnog industrijskog ubijanja podignuti su izvan dohvata njemačke normativne države. Dva logo-ra (Aušvic i Celmno) nalazili su se na teritoriji anektiranoj od Poljske 1939., a ostala četiri (Treblinka, Sobibor, Majdanek i Belzen) bili su lo-cirani u bivšim poljskim zemljama...” Drugim riječima, izvan dosega njemačkog zakona, baš kao što je Guantanamo izvan američkog, a očigledno i međunarodnog zakona.

Svijet je stajao po strani i posmatrao dok su srpske snage klale, si-lovale i protjerivale bosanske muslimane. Nijedna akcija nije predu-zeta nakon što su srpske snage dizale u zrak džamije, spaljivale čitava sela i sarajevsku biblioteku neprocjenjive vrijednosti. Zahtjevi evrop-skog javnog mnijenja da se zaustavi etničko čišćenje (učtivi termin za

76


genocid) u Bosni ignorirani su od vlada koje se nisu željele involvira-ti. Oklijevanje Francuske i Britanije u nekim je slučajevima dovelo do optužbi da im baš i nije bilo žao posmatrati protjerivanje muslimana iz Evrope. U UN-u se raspravljalo o Bosni, ali se izbjegavala upotreba termina “genocid” koji bi zahtijevao hitnu akciju.

Francuska, historijski zaštitnica Srbije, osujetila je pokušaje da se rat zaustavi ili nametne embargo na uvoz oružja Srbiji. Britanski konzervativci, koji su gajili duboke predrasude prema muslimanima, potajno su bodrili Srbe, sprečavajući pokušaje UN-a da okončaju su-kob. Britanci su se bojali da će njihov stari suparnik, Francuska, postati dominantna nova sila i glavni trgovac oružjem na Balkanu pa su se, shodno tome, nastojali dodvoriti očiglednoj novoj regionalnoj sili, Srbiji. Grčka je u izljevu pravoslavne kršćanske solidarnosti potajno pomagala Srbiju tokom cijelog rata, odlažući svaku akciju da se zau-stavi sukob i redovno kršeći međunarodne sankcije nametnute Srbiji.

U nevjerovatno nepravednom činu, na kraju je nametnut među-narodni embargo na uvoz oružja Srbiji i Bosni kao da su bile podjed-nako odgovorne za rat. Srbija je već imala golemu vojsku i ogromne količine naoružanja uskladištene još u Titovo vrijeme, a redovno joj je pristizalo oružje, municija, dobrovoljci i rezervni dijelovi od starog saveznika Rusije.

Bosni je čak nedostajalo lahko oružje i municija. Nije bilo nikoga da odbrani muslimane Bošnjake od divljanja Srba koje je predvodio general Ratko Mladić i lider bosanskih Srba Radovan Karadžić, niti od ubilačkih srpskih paravojnih odreda smrti poput ozloglašenih Arka-novih Tigrova, Škorpiona i otvoreno fašističkih Belih orlova.

Svijet bi možda i dalje ignorirao bosanska sela u plamenu i žene koje su klečale nad redovima leševa da nisu zapadne televizijske ekipe uspjele snimiti gnusne prizore ogromnog broja civilnih žrtava zbog nasumičnog srpskog bombardiranja centra Sarajeva. Ovi turob-ni novinski izvještaji konačno su uspjeli izazvati ljutnju i bijes većeg dijela civiliziranog svijeta koji je zahtijevao intervenciju velikih sila.

Uprkos pokušajima brojnih muslimanskih režima da blokiraju vi-jesti iz Bosne, procurilo je dovoljno informacija koje su izazvale uža-snutost i bijes širom muslimanskog svijeta. I dok su srpske snage na-

77


stavile s masakrima i zločinima, muslimanske su vlade okretale glave, izdavale mlake proteste, pretvarajući se da se cijela užasna rabota zapravo i ne dešava.

Muslimanske države, s oko 2,5 miliona naoružanih vojnika, nisu bile kadre poslati niti jednog borca da spasi napaćene bosanske mu-slimane. Molbe iz Bosne upućene muslimanskom svijetu da pošalju dobrovoljce, blokirale su muslimanske vlade i, barem u početku, Sje-dinjene Države i Evropa. Turska koja ima veoma sposobnu i snažnu ar-miju od 600.000 vojnika, odbila je umiješati se na bilo koji način da ne bi ugrozila svoju šansu ulaska u Evropu, podstakla vlastite islamiste ili naljutila Washington. S obzirom na to da je Turska značajna vojna sila, a i bivši vladar Bosne, kukavički odgovor Ankare označio je novu razinu dna koju su dotakli muslimanski narodi.

Sukob u Bosni bio je sušta suprotnost modernom ratu, ratu visoke tehnologije koji nam je toliko poznat. Muslimanima seljanima puca-no je u glavu iz neposredne blizine ili su im grla prerezivana. Musli-manke, čak i dvanaestogodišnje djevojčice, dovođene su u male kam-pove, namijenjene za silovanja, i u njima su se Srbi smjenjivali silujući ih. Sve se dešavalo izbliza i sve je bilo okrutno i lično.

Širom muslimanskog svijeta buktao je bijes prema Evropi i njenim inertnim vladama. Saudijci i emirati iz Perzijskog zaljeva diskretno su poslali novac muslimanskoj vladi u Bosni, ali nisu učinili ništa više osim slanja donacija zbog grižnje savjesti. Iran je bio jedina musli-manska zemlja koja je preduzela konkretnu akciju: uspjeli su poslati nekoliko avionskih pošiljki lahkog naoružanja u Bosnu preko Hrvat-ske. CIA, koja se do tog vremena već uzbunila zbog dešavanja u Bosni, znala je savršeno dobro za ove letove, ali je zažmirila na jedno oko i pustila prolazak oružanih pošiljki.

Mali broj mudžahedina veterana došli su iz Afganistana da pomo-gnu odbraniti muslimane Bosne od genocida. Njihov dolazak na kon-cu je odobrila i Clintonova administracija koja je premišljala o ame-ričkoj neutralnosti u balkanskom konfliktu. Ali, nakon 11. septembra ti isti mudžahedini bit će žigosani kao “teroristi” i “dio međunarodne terorističke mreže”. Američki muslimani, koji su slali odjeću, lijekove i novac ugroženim Bosancima također će kasnije biti žigosani kao

78


“pristaše terorizma” od Ministarstva pravde u Bushovoj administraciji i osuđeni na dugogodišnje zatvorske kazne.

Prirodno je da nebalkanske države nisu bile rade umiješati se u unutrašnje stvari druge države, a podjednako su bile nespremne umi-ješati se u zbunjujući konflikt u području od malog značaja. Etnički rat u Bosni podstakao je i stare geopolitičke rivalitete na Balkanu između Francuske, Njemačke, Austrije, Grčke i Italije koji su postojali još prije Prvog svjetskog rata.

Šta je trebao uraditi Zapad ili ostatak svijeta suočen s ovim zločini-ma? Evropa je trebala brzo preuzeti inicijativu i prisiliti Srbiju i njene saveznike, bosanske Srbe, da odmah prekinu napade na civile ili se suoče s naftnim embargom. Srbija, koja nema izlaz na more, za neko-liko bi dana ostala bez goriva i bila bi prisiljena popustiti. Trgovinski embargo i embargo na hranu također su se mogli implementirati. Različiti evropski vojni establišmenti bili su savršeno sposobni kazniti Srbiju. Nekoliko turskih ili francuskih divizija moglo je veoma brzo za-ustaviti pokolj u Bosni. Bilo je neoprostivo i potpuno neprihvatljivo da Evropa na kraju 20. stoljeća nije preduzela akciju pred najgorim zloči-nima protiv čovječnosti na svom kontinentu nakon Drugog svjetskog rata, ali i pred pojavom divljačkog etničkog fašizma. Ali, evropske dr-žave bile su prezauzete međusobnim svađama da bi djelovale.

Ništa od navedenog nije se ticalo Amerike. Pokolj u Bosni bio je u potpunosti evropski problem. Ali, Evropa je bila paralizirana. I tako se pokolj nastavio.

U julu 1995. srpske snage pod komandom generala Ratka Mladića, opkoljavajući bošnjački grad Srebrenicu počele su s konačnim rješa-vanjem “muslimanskog problema” u tom području. Srebrenica je zva-nično bila zaštićena UN-ova zona za muslimanske izbjeglice, od kojih su mnogi gladovali. Mladićevi ljudi uklonili su bataljon holandskih vojnika koji su tu bili stacionirani da štite muslimanske civile. Holan-đani, u nevjerovatnom činu kukavičluka, odbili su se boriti. Dozvolili su Srbima da na jednom mjestu okupe hiljade muslimana kojima je general Mladić lažno obećao siguran prolaz. Zapravo, srpski vojnici odveli su 8.000 do 9.000 muslimanskih muškaraca i metodično ih po-bili u narednih nekoliko dana u brdima oko Srebrenice. Prije same bit-ke, lider bosanskih Srba, Radovan Karadžić, izdao je zloglasnu Direkti-

79


vu br. 7 u kojoj je naredio srpskim komandantima Mladiću i generalu Radislavu Krstiću da pobiju sve muškarce u srebreničkom džepu.

Neki od srpskih vojnika snimljeni na videokasetama, vide se kako se smiju i puše neposredno prije nego što su pucali i ubili svoje zato-čenike ili kako diskutiraju o egzekucijama koje su bile u toku. Naum koji se krio iza masakra bio je zbrisati region naseljen muslimanima i eliminirati muslimane da više ne mognu začeti djecu. Srpski vojnici su se hvastali kako će silovanjem muslimanki Bosnu ponovo naseliti kršćanima Srbima.

Srebrenički masakr bio je zločin najvećih razmjera koji su počinili Srbi u Bosni i najgori ratni zločin počinjen u Evropi od Drugog svjet-skog rata. UN-ov Međunarodni krivični sud u Hagu kasnije će definira-ti ovaj zločin kao čin genocida. Nije bio jedinstven jer je bio dosta uo-bičajen za brojne prethodne masakre u Bosni, samo u daleko većem, intenzivnijem i metodičnijem stepenu. Ogorčenje širom svijeta bilo je intenzivno. Srbi i njihove pristaše u Americi među antimuslimanskim fundamentalističkim kršćanima i desničarima pohitali su odbraniti zločin, tvrdeći da su Bosanci muslimanski teroristi iako su činjenice bile potpuno suprotne. Utjecajne srpske zajednice u Sjevernoj Ame-rici pokrenule su snažnu propagandnu ofanzivu kako bi podržale tu tvrdnju.

Kanadski general-major u penziji Lewis MacKenzie, koji je bio ko-mandant UN-ovih snaga u Sarajevu sve dok nije otišao pod nizom optužbi i kontroverzi, postao je samoprozvani autoritet o Bosni, pre-davajući, pišući i svjedočeći pred američkim Kongresom zalažući se protiv strane intervencije u ovom ratu. U Bosni se vodi građanski rat, tvrdio je on, u koji se Zapad ne treba uplitati. U jednom članku u časo-pisu Maclean MacKenzie je zapravo odbacio genocidni masakr u Sre-brenici kao “pretjeranu reakciju” Srba. Artikuliran i uvjerljiv, MacKenzie se pokazao kao efikasan apologeta i propagandist srpskog gledišta dok američki izvještači nisu otkrili da su njegova putovanja, predava-nja i svjedočenje pred Kongresom tajno finansirale srpsko-američke lobističke grupe. MacKenzie je tvrdio da nije znao ko plaća njegove putne troškove i predavanja, dovodeći do neizbježnog zaključka da je bio nevjerovatno naivan ili da nije govorio istinu. Kakogod, MacKen-

80


zie je bio u potpunosti diskreditiran kao autoritet o Bosni premda do dan-danas nastavlja zagovarati druge antimuslimanske ciljeve.

Masakr u Srebrenici konačno je pokrenuo glasni međunarodni protest da se zaustave ratni zločini i genocid u Bosni. Ali, vjerovatno je da efikasna akcija ne bi bila ostvarena da nije bilo Sjedinjenih Država koje su konačno isukale mač i odlučno krenule da zaustave etnički terorizam Srbije. Jevrejske grupe u Americi, koje su vrlo dobro znale prepoznati genocid kad ga vide, preuzele su vodeću ulogu zahtijeva-jući od svoje vlade da zaustavi srpske zločine u nacističkom stilu u Bo-sni. I druge grupe za zaštitu ljudskih prava pridružile su se i zadobile podršku državnog sekretara u Clintonovoj administraciji, Madeleine Albright.

U jednom od svojih svjetlijih trenutaka, Sjedinjene Države krenule su u akciju u Bosni, povlačeći za sobom svoje nevoljne evropske save-znike. Washington je tajno izgradio oružane snage Hrvatske i poslao ih u napad protiv Srbije, pod supervizijom Američke vojske. U opera-cijama Bljesak i Oluja Hrvati su potisnuli srpske snage i u tom procesu su, nažalost, protjerali više od 100.000 srpskih civila s “oslobođenog” područja Krajine. Američke i NATO zračne snage pokrenule su zračni blic čime su paralizirale srpske vojne komunikacije, a zaprijetile su i opsežnijim bombardiranjem.

Na kraju, srpski nacionalfašisti morali su se suočiti s realnošću i pre-dati se. U novembru 1995. Clintonova administracija okupila je zara-ćene strane u bivšoj Jugoslaviji u zrakoplovnu bazu Dayton, u Ohiou, prisilivši ih da teška srca potpišu mirovni dogovor koji se nikom nije dopao, ali mu se nisu mogli suprotstaviti. Priznat je raspad Jugoslavije i zaključen klimavi mir. Nažalost, plodovi etničkog čišćenja prešutno su priznati u Daytonu, dozvoljavajući Srbima i Hrvatima da zadrže po-dručja s kojih su nemilosrdno protjerali njihove etničke neprijatelje. Poput mnogih mirovnih sporazuma, i Dejtonski sporazum bio je u mnogočemu nezadovoljavajući. Ali, njime je okončan stravičan rat i donesen predah napaćenim bosanskim muslimanima. Spasio je i srp-ske civile od osvete oružanih snaga Hrvatske i Bosne koje su preuzele inicijativu i prešle u ofanzivu kada je primirje stupilo na snagu.

Rat u Bosni proizveo je više od milion izbjeglica u zemlji. Procjene broja žrtava od 1992. do 1995. kreću se od 200.000 do 250.000 prema

81


prvim objavljenim podacima iz UN-ovih izvora do nekih savreme-nih revizionističkih studija u kojima se navodi da je broj ubijenih oko 100.000. Srbija je odbila objaviti procjene broja žrtava. Nije poznat ni daleko veći broj ranjenih i nestalih, premda je moguće da su oni uklju-čeni u veći procijenjeni broj žrtava.

U svakom slučaju, muslimani čine 68-80% žrtava dok su Srbi na drugom, a Hrvati na trećem mjestu. Međutim, neki hrvatski lideri tvr-dili su da samo broj njihovih žrtava iznosi 200.000. Broj žrtava postao je veoma politizirana brojka, pa možda nikad neće biti ni poznata tač-na cifra, posebno zato što su srpske snage redovno nastojale sakriti ili uništiti leševe svojih žrtava. Najmanje 70.000, a možda čak i cijelih 160.000 bosanskih muslimana masakrirale su srpske snage ili su po-ginuli u borbama. Da Amerika nije intervenirala, taj bi broj bio daleko veći.

Nakon rata bosanski su muslimani bili potreseni, kontuzirani i prestravljeni. Mnogi su se bojali da će se osvetnički Srbi vratiti kada američke i NATO snage odu. Srpski ratni zločinci Ratko Mladić i Ra-dovan Karadžić i dalje su se skrivali pod zaštitom beogradske vlade. Kao konačna uvreda, tužba koju je Bosna podigla protiv Srbije zbog genocida, odbijena je od Međunarodnog suda pravde u Hagu zato što je srpska Vlada odbila izručiti dokaze koje je sud tražio. Rezulat toga jeste to da je Srbija proglašena krivom što nije spriječila genocid a ne zato što ga je počinila.

Muslimanski ekstremisti i radikali svugdje u svijetu uzeli su agoniju Bosne kao dokaz da samo džihadistički pokret može ili hoće odbraniti muslimane u opasnosti dok su samoproglašeni branitelji islama, po-put Saudijaca, prevaranti i potpuno korumpirani. Oni su zanemarili činjenicu da su Sjedinjene Države, a ne mudžahedini, spasili Bosance. Nikada od poraza u Palestini muslimanski svijet nije bio tako duboko ponižen i ispunjen mržnjom prema sebi.

Ta su se osjećanja samo pojačala kada je neustrašivi demagog, Slobodan Milošević, usmjerio svoj antimuslimanski krstaški pohod protiv buntovnih muslimana i katolika Kosova. Pod Titom su kosovski Albanci uživali visok stepen političke, pravne, obrazovne i kulturne autonomije. Zapravo, jugoslavenski Albanci bili su u daleko boljem

82


položaju od Albanaca u samoj Albaniji koji su bili pravi zatvorenici u ogromnom staljinističkom zatvorskom logoru.

Milošević je ukinuo autonomiju Kosova i stavio ga pod direktnu srpsku vlast u Beogradu. Albanski su univerziteti zatvoreni, pravne i kulturne institucije ukinute, veliki broj studenata uhapšen, a većina albanskih medija ušutkana. Kosovski su Albanci 1991. glasali na re-ferendumu na kome se 98% glasača izjasnilo za nezavisnu državu. Albanski lider Ibrahim Rugova zagovarao je pasivni otpor protiv do zuba naoružanih srpskih vojnih i sigurnosnih snaga koje su uvele rat-no stanje neposlušnoj pokrajini.

Albanski su gerilci, poznati pod imenom Oslobodilačka vojska Ko-sova (UČK), 1996. počeli borbe sa srpskim snagama sigurnosti. Borbe su se u naredne tri godine intenzivirale kako su redovne i paravojne srpske snage vršile sve veći broj zločina nad Kosovarima. UČK je, za-uzvrat, napadala srpske civile i vojne snage, počinivši svoj dio zločina. Beograd je osudio pripadnike UČK-a kao teroriste. Albanci su pozdra-vili gerilce kao borce za slobodu.

Početkom 1999. Milošević i njegovi generali pokrenuli su operaci-ju Potkovica, vojnu akciju s ciljem da se muslimani i katolici s Kosova natjeraju na bijeg u susjednu Albaniju i Makedoniju. Srpske su snage započele etničko čišćenje masivnih razmjera, paleći albanska sela i ubijajući brojne seljane. Još jednom su Zapad i muslimanski svijet bili svjedokom masakra bespomoćnih žrtava, paljevine, pljačke i silova-nja muslimanki.

Kao i u Bosni, Srbi su napali Albance muslimane i katolike s naro-čitom ličnom žestinom i okrutnošću. Srbima su Albanci bili gori od Bošnjaka: oni su bili historijski krvni neprijatelji koji su stali na stranu Osmanlija. Srbi su ih zvali Turcima, ignorirajući neugodnu historijsku činjenicu da su Srbi veoma često sarađivali s osmanskim osvajačima nakon početnih poraza. Milošević je proglasio oslobođenje Kosova od Albanaca koji su činili daleko više od 90% njegovog stanovništva. Brojni kosovski Srbi i Cigani jedva su dočekali da se pridruže napadi-ma na svoje komšije Albance, pljačkajući ili zauzimajući njihovu imo-vinu.

83


Etnički terorizam Srbije pokazao se veoma efikasnim, ali na koncu samoporažavajućim. Prema UN-ovim podacima oko 800.000 Albana-ca (40% ukupnog stanovništva Kosova) protjerano je sa svojih ognji-šta u paničnom bijegu prema granici s Albanijom i Makedonijom. Duge kolone izbjeglica išle su blatnjavim putevima ili su sklonište potražili u šumama po hladnom zimskom vremenu. Ako se brzo ne poduzme akcija, upozoravali su NATO i UN, deseci hiljada izbjeglica počet će umirati od hladnoće, bolesti i gladi na temperaturama ispod nule.

Još jednom su muslimanske države i Turska, nekadašnji gospodar Kosova, okrenule glave. Turska bi armija veoma lahko natjerala srpske etničke čistače u bijeg, ali nijedna muslimanska država nije preduzela akciju.

Sjedinjene Države su na koncu prisilile NATO da preduzme akciju kako bi zaustavio humanitarnu katastrofu na Kosovu. U martu 1999. Zapadna alijansa, predvođena SAD-om, pokrenula je zračne napade s 1.000 aviona čiji je cilj bio kazniti Srbiju i natjerati je da zaustavi dru-gi genocid u jednoj deceniji. Da se SAD nisu silovito umiješale, svi ili većina od 2 miliona kosovskih Albanaca mogla je biti protjerana sa svojih ognjišta, a mnogi bi od njih podlegli na žestokoj zimi. Albani-ja, kojoj je i samoj nedostajalo hrane i skloništa, primila je veliki broj izbjeglica; Makedonija, s većinskim pravoslavnim življem, smjestila je izbjeglice u blatnjave kampove sa šatorima.

Zračni napadi i ograničena kopnena dejstva predvođena SAD-om, teško da su se mogla nazvati briljantnom vojnom pobjedom, ali na-kon što je u njima poginulo nekoliko stotina srpskih civila, prisilili su Miloševića da se preda ili da se suoči s potpunim uništenjem indu-strije, komunikacija i vojnih snaga. Milošević je napokon zatražio mir i morao pristati na NATO-ovu okupaciju Kosova i defacto nezavisnost kosovskih Albanaca.

Devet godina kasnije, nakon beskrajnih, potpuno jalovih diplo-matskih peripetija Kosovo - ili Kosova kako se nova država nazvala - proglasilo je nezavisnost 27. februara 2008., a odmah ga je priznao njegov zaštitnik, Sjedinjene Države, kao i velike evropske sile. Brojni Kosovari ispunili su ulice glavnog grada Prištine mašući albanskim i američkim zastavama.

84


Sjedinjene Države su spasile kosovske Albance, muslimane i ka-tolike. Amerika je oduvijek bila tradicionalni branitelj Albanije, još od kada je predsjednik Woodrow Wilson nakon Prvog svjetskog rata spriječio da Srbija i Grčka progutaju tu malu zemlju. Nažalost, čak i tragično, muslimanski svijet nikada nije priznao zasluge Sjedinjenih Država koje su spasile toliko muslimana od genocida. Clintonova ad-ministracija trebala bi biti slavljena od Maroka do Indonezije kao istin-ski branitelj islama.

Nažalost, Washington nije uspio iskoristiti priliku koja mu se uka-zala nakon spašavanja ugnjetavanih balkanskih muslimana da una-prijedi ili popravi narušene odnose s ostatkom muslimanskog svijeta. Clintonova administracija nije prepoznala ili nije shvatala značaj vla-stite humanitarne misije spašavanja, pa je svoju pažnju usmjerila na drugu stranu. Druga palestinska intifada koja je buknula 2000. odvra-tila je pažnju muslimanskog svijeta s Balkana i generirala obnovljenu netrpeljivost prema SAD-u zbog njihove čvrste podrške Izraelu. To-kom narednih osam godina Bushova administracija u potpunosti je propustila podsjetiti muslimane svijeta da su SAD odbranile balkan-ske muslimane. Američka invazija Afganistana i Iraka brzo je izbrisala pozitivno sjećanje na viteške humanitarne akcije koje su Sjedinjene Države preduzele na Balkanu.

Među malobrojnim muslimanima koji su se sjećali, često je posto-jalo cinično uvjerenje da su SAD intervenirale na Balkanu kako bi tu izgradile baze iz kojih bi mogle dominirati tim područjem. Zabilježe-no je da je prva privremena baza koju su SAD uspostavile na Koso-vu, Camp Bondsteel, i danas u upotrebi i da se u njoj navodno nalazi tajni zatvor za zarobljene islamske militante. Bushova administracija dodatno je pojačala ove cinične, ali uglavnom pogrešno viđene moti-vacije Amerike koja je prisilila svoje nove klijente u Bosni, Albaniji i na Kosovu da uhapse i predaju mali broj džihadista koji su došli braniti svoje istovjernike.

Iako su strahote nanesene bosanskim i kosovskim muslimanima od Evropljana još žive u očima muslimanskog svijeta, ono što je treba-lo biti sjajan, nezaboravan trenutak trijumfa Amerike u odbrani musli-mana, brzo se raspršilo, a sada je već i zaboravljeno.

85


prof. dr. Smail Čekić

SPREČAVANJE I KAŽNJAVANJE ZLOČINA GENOCIDA

Uvodne napomene

Genocid je samostalna, samosvojna i prepoznatljiva društvena pojava - proces, veoma složena, rasprostranjena i dovoljno društveno značajna pojava - proces koji se može empirijski identifikovati i nauč-no istraživati i naučno saznavati kao jedinstvo raznovrsnog na raznim prostorima i u raznim vremenima. To je, istovremeno organizovana, ciljna i svrsishodna pojava - proces, koji po svom sadržaju, usmjereno-sti i intenzitetu ima generalne i univerzalne negativne odredbe, te kao takav se može empirijski identifikovati i misaono shvatiti kao poseban društveni realitet, odnosno činilac društvene stvarnosti, koji se razliku-je od drugih društvenih realiteta - pojava i procesa u ljudskom društvu.

Genocid je izrazito složena empirijska pojava društvene stvarnosti, dinamična struktuirana i razvojna pojava, u čijem se sadržaju nalaze brojni i raznovrsni činioci, koji su aktuelno, potencijalno i perspektiv-no predmet naučnih istraživanja i izučavanja brojnih, raznorodnih i raznovrsnih nauka i naučnih disciplina. S tim u vezi, može se govoriti o raznim dimenzijama i aspektima društvenog i naučnog interesovanja i interesa i naučnih saznanja do kojih se dolazi kroz proces naučnih istraživanja u okvirima raznih i raznovrsnih nauka i naučnih disciplina.

Gеnоcid је, pо dеfiniciјi, najteži, najkompleksniji i najgnusniji oblik zločina u historiji čovječanstva i jedan od najsloženijih društvenih pro-cesa i pojava, projiciran u vremenu i prostoru kao proces koji je rezultat kolektivne ideologije, politike i prakse, koji ima svoje faze, sistematski i planski karakter, širi kontekst, dinamiku i intenzitet i koji se vrši u konti-nuitetu (nad nezaštićenim, bespomoćnim, nedužnim i nenaoružanim žrtvama, odabranim samo zato što pripadaju nekoj, po međunarod-

86


nom pravu, zaštićenoj grupi, koja je meta napada samo zbog takve pripadnosti), kao niz međusobno funkcionalno povezanih različitih djelâ, počinjenih od velikog broja organizovano udruženih učesnika u procesu koji karakteriše planiranje, pripremanje, organizovanje i izvo-đenje, uz potpunu saglasnost, koordinaciju, neposredno učešće i kon-trolu najviših državnih organa vlasti, što je karakteristično i za genocid nad Bošnjacimu u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća. Nesumnji-vo je da se radi o pojavi koju najneposrednije proizvodi i iza koje stoji država kao politički subjekt. Kada je riječ, primjera radi, o masovnom učešću (ljudi) u genocidu, tako je samo u genocidu nad Bošnjacima Bosne i Hercegovine u sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija Srebrenici, jula 1995, prema istraživanjima Vlade Republike Srpske, učestvovalo (po raznim osnovama i na razne načine) preko 25.000 ljudi.

1. PREGLED OSNOVNIH STAVOVA KonvenCIje o sprečavanju I Kažnjavanju zLočIna genoCIda

Genocid je, prema Rezoluciji 96 (I) Generalne skupštine Ujedinje-nih nacija, od 11. decembra 1946, “zločin u međunarodnom pravu i u suprotnosti je sa duhom i ciljevima Ujedinjenih nacija”, koga “osuđuje civilizovani svijet”. U “svim periodima historije genocid je nanosio velike gubitke čovječanstvu”.1

1 UJEDINJENE NACIJE, Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (u daljem tekstu: Konvencija …), 9. decembar 1948, član I. Genocid i masovna zvjerstva predstavljaju užasavajuće ljudske gubitke. Samo u XX stolje-ću - stoljeću genocida - desetine miliona ljudi ubijeno je na genocidnoj osnovi. Bosna i Hercegovina je, nažalost, višestruko historijsko svjedočanstvo da je dvadeseto stoljeće - stoljeće genocida. Njega je obilježila monstruozna neljudska težnja da se istrijebe cijele nacionalne, etničke, rasne ili vjerske grupe kao takve, da im se onemogući biološki, kulturni, socijalni i ekološki opstanak.Nažalost, Bosna i Hercegovina i njen glavni grad Sarajevo istovremeno su simboli stradanja narodâ zbog njihove nacionalne, etničke i vjerske pripadnosti, te trajne orijentacije i osvajačkih težnji prema Bosni i Hercegovini i istrebljenju pojedinih njenih naroda. Ona je istovremeno i paradigmatični primjer antifašističkog otpora i od-brane civilizacijskih i kulturnih vrijednosti Evrope od najtežeg zla koje poznaje čovječanstvo - zločina genocida, posebno na kraju XX stoljeća, kada je Evropa ostala nijema na pozive brojnih nemoćnih ljudskih bića za spas, a svijet, naročito vlade velikih zapadnih zemalja, zauzeo neutralan, pasivan i licemjeran stav prema žrtvama genocida, lišavajući ih legitimnih prava na odbranu biološko-fizičkog opstanka.U Bosni i Hercegovini je na kraju XX stoljeća nad Bošnjacima ponovo izvršen genocid zbog njihove nacionalne, etničke i vjerske pripadnosti i otimanja njihovog životnog prostora. Genocid je, prema velikosrpskom i velikohrvatskom projektu fašističkog karaktera i sa genocidnom namjerom da se unište Bošnjaci kao nacionalna, etnička i vjerska grupa, izvršen radi “rješavanja muslimanskog pitanja” i širenja srpskog i hrvatskog lebensrauma, pri čemu je Bošnjake trebalo istri-jebiti i zauzeti njihov prostor koji bi bio obuhvaćen etnički čistom srpskom, odnosno hrvatskom državom.

87


Genocid je, po Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina geno-cida, usvojenoj 9. decembra 1948, “bilo da je izvršen u vrijeme mira ili rata, zločin u međunarodnom pravu”.2

Članom II genocid je definisan na sljedeći način: “U ovoj Konven-ciji, pod genocidom se podrazumijeva bilo koje od sljedećih dje-la (akata), počinjenih s namjerom da se, potpuno ili djelimično, uništi jedna nacionalna etnička, rasna ili vjerska grupa kao takva:

a) ubijanje pripadnika grupe;

b) uzrokovanje (nanošenje) teških tjelesnih ili psihičkih povreda pripadnicima grupe;

c) namjerno nametanje grupi životnih uslova, sračunatih da do-vedu do njenog potpunog ili djelimičnog fizičkog uništenja;

d) uvođenje (nametanje) mjera kojima je namjera sprečavanja rađanja unutar grupe;

e) prisilno premještanje djece iz jedne u drugu grupu.”3

Članom III određena su kažnjiva djela:

a) genocid;

b) udruživanje radi (iz)vršenja genocida;

c) direktno i javno podsticanje na izvršenje genocida;2 Isto. Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida spada u korpus najznačajnijih međunarodnopravnih

dokumenata, u tekovine ljudske civilizacije, kao rezultat iskustva međunarodne zajednice iz holokausta i genoci-da u Drugom svjetskom ratu.Iako je Konvencija na početku dočekana sa dobrodošlicom, kritička pitanja i komentari ubrzo su dominirali u ra-spravama mnogih istraživača. I jedan od njenih vodećih autora, poljsko-jevrejski pravnik Raphael Lemkin, sma-trao ju je, prema pisanju New York Timesa 1988, tek početkom napora čovječanstva da se oslobodi zla genocida. Brojni naučni i stručni radnici i analitičari i danas vode rasprave o definiciji genocida, zabranjenim aktima, namjeri, odbijenim prijedlozima da se u taj dokument uključe političke grupe, te kulturni genocid, kao i dru-gim pitanjima, ukazujući na potrebu redefinisanja genocida.Početkom devedesetih godina XX stoljeća Vijeće sigurnosti Ujedinjenih nacija animiralo je Konvenciju o genoci-du, stavljanjem definicije genocida u statut novoformiranih ad hoc krivičnih sudova za bivšu Jugoslaviju (ICTY) i Ruandu (ICTR). Tako je prošlo skoro pola stoljeća prije nego je Konvencija o genocidu konačno primijenjena u konkretnom sudskom procesu. Do sada su navedeni međunarodni krivični sudovi u više slučajeva donijeli presu-de protiv pojedinaca optuženih za genocid.Tužba koju je 1993. Republika Bosna i Hercegovina pokrenula protiv Savezne republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) za genocid pred Međunarodnim sudom pravde bila je prvi test za utvrđivanje odgovornosti učešća države u genocidu prema Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida. Presuda, donesena 26. februara 2007, pokrenula je, kako van Bosne i Hercegovine tako i unutar zemlje, lavinu akademskih, društvenih i političkih ko-mentara, diskusija i polemika.

3 Isto, član II.

88


d) pokušaj izvršenja genocida;

e) saučesništvo u genocidu.4

Osobe koje vrše genocid “ili bilo koje drugo djelo nabrojano u članu III” bit će, prema članu IV Konvencije o sprečavanju i kažnja-vanju zločina genocida, kažnjene, “bez obzira na to da li se radi o ustavno odgovornim vladarima, javnim funkcionerima ili fizič-kim licima”. Prema članu V strane se obavezuju da donesu neophod-no zakonodavstvo u cilju primjene Konvencije i da posebno obezbi-jede efikasne kazne (krivične sankcije) za osobe osuđene za genocid ili neko drugo djelo taksativno navedeno u članu III. Član VI predviđa da “osobama optuženim za genocid ili neko drugo djelo taksativno navedeno u članu III sudi nadležni sud države na čijoj teritoriji je djelo počinjeno ili međunarodni krivični sud koji ima nadležnost u odnosu na te ugovorne strane, a koje su prihvatile njegovu nadležnost”. Čla-nom VII predviđena je ekstradicija.5

Prema članu VIII Konvencije “svaka ugovorna strana može se obratiti nadležnim organima Ujedinjenih nacija u cilju preduzi-manja mjera u skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija, koje sma-traju adekvatnim za sprečavanje i suzbijanje akata genocida ili bilo kojih drugih djela taksativno navedenih u članu III”.6

Članom IX predviđeno je podnošenje određenih sporova Među-narodnom sudu pravde: “Sporovi između ugovornih strana koji se odnose na tumačenje, primjenu ili izvršenje ove Konvencije, uključujući one koji se tiču odgovornosti neke države za geno-cid ili za neki drugi akt taksativno naveden u članu III, podnose se Međunarodnom sudu pravde, na zahtjev bilo koje od strana u sporu.”7

Član IX govori o “odgovornosti države za genocid ili bilo koje drugo djelo taksativno navedeno u članu III”.8 Države su, prema Konvenciji, dužne da ispunjavaju svoje obaveze prema međuna-4 Isto, član III.5 Isto, članovi IV-VII.6 Isto, član VIII.7 Isto, član IX.8 Isto, član IX; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA, SPOR KOJI SE ODNOSI NA PRIMJENU KONVENCIJE O SPREČA-

VANJU I KAŽNJAVANJU ZLOČINA GENOCIDA - BOSNA I HERCEGOVINA PROTIV SRBIJE I CRNE GORE - (u daljem tekstu: MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …), Hag, 26. februar 2007, paragraf 152.

89


rodnom pravu, uključujući međunarodno humanitarno pravo i one ostaju odgovorne za akte koji su suprotni međunarodnom pravu, a pripisivi su njima.9

Preostalih deset članova predstavljaju završne klauzule koje se bave takvim pitanjima kao što su ugovorne strane Konvencije, ratifi-kacija i njeno stupanje na snagu.10

Države ugovorne strane (članice) obavezne su da sprečavaju i ka-žnjavaju genocid. Obaveza svake države da sprečava i kažnjava zlo-čin genocida “nije teritorijalno omeđena Konvencijom”. Obaveza se proteže bez teritorijalnog ograničenja. Obaveza je svake države, pre-ma članu VI, na čijoj je teritoriji djelo počinjeno da ga krivično goni.11

Konvencijom o genocidu je “stvoren univerzalan, ugovorno bazi-ran koncept odgovornosti države”. Članom IX Konvencije se “veoma eksplicitno državama uvodi neposredna odgovornost da ne vrše genocid, odnosno ne pružaju pomoć u vršenju genocida”.12 Sa-vezna republika Jugoslavija je u sporu Bosna i Hercegovina protiv SRJ (SCG) zastupala tezu da Konvencija o genocidu “ne predviđa odgo-vornost država za akte genocida kao takve”. S tim u vezi, Savezna re-publika Jugoslavija je smatrala da se obaveze propisane Konvencijom odnose na “sprečavanje i kažnjavanje genocida kada takav zločin čine pojedinci”.13 Zastupnik Savezne republike Jugoslavije je ponovio ocje-nu da “Konvecija ni na koji način ne sugeriše da same države mogu da vrše genocid”.14

Odredbama Konvencije državama se, po Međunarodnom sudu pravde, nameću obaveze u pogledu kojih, u slučaju kršenja, može nastati njihova odgovornost. Članovi V, VI i VII, kojima se predviđa za-konodavstvo, posebno predviđanje efikasnih kazni za lica osuđena za genocid i druga djela taksativno navedena u članu III, kao i krivično gonjenje i ekstradicija počinilaca, nalaze se, po ocjeni Međunarod-nog suda pravde, jasno među takvim odredbama. “Zato što se takvim 9 UJEDINJENE NACIJE, Konvencija …, član IX; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 148. 10 Konvencija …, članovi X-XIX.11 Isto, član VI; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragrafi 154-155.12 Konvencija …, član IX; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 155.13 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 156.14 Isto, paragraf 158.

90


odredbama reguliše kažnjavanje, one imaju i odgovarajući, a time i preventivni efekat, odnosno cilj, te se može smatrati da zadovoljavaju i iscrpljuju obavezu o sprečavanju zločina genocida, kako se iznosi u članu I i pominje u naslovu.”15

2. MEĐUNARODNA ODGOVORNOST DRŽAVE ZA GENOCID

U članu I Konvencije sadržane su dvije teze: prva je afirmacija da genocid predstavlja zločin u međunarodnom pravu. Tu afirmaciju treba čitati zajedno sa deklaracijom da genocid predstavlja zločin u međunarodnom pravu, koju je jednoglasno usvojila Generalna skup-ština Ujedinjenih nacija 11. decembra 1946, u svojoj Rezoluciji 96 (I), a koja se spominje u preambuli Konvencije.16 Ta afirmacija, kao što je to Međunarodni sud pravde naglasio 1951, potvrđuje zahtjeve među-narodnog običajnog prava:

“Izvori Konvencije pokazuju kako je namjera Ujedinjenih nacija bila da osude i kazne genocid kao ‘zločin u međunarodnom pravu’, što uključuje poricanje prava na postojanje cijelih grupa stanovniš-tva, poricanje koje povređuje savjest čovječanstva i dovodi do velikih gubitaka čovječanstva, što je suprotno, kako moralnom pravu tako i duhu i ciljevima Ujedinjenih nacija (Rezolucija 96 (1) Generalne skup-štine od 11. decembra 1946). Prva posljedica takvog koncepta je da su principi koji se nalaze u osnovi Konvencije principi koje priznaju civilizirani narodi kao obavezujuće za države, čak i bez ikakve kon-vencionalne obaveze. Druga posljedica je univerzalni karakter, kako osude genocida tako i saradnje koja je neophodna ‘u cilju oslobađanja čovječanstva od takve stravične pošasti’ (preambula Konvencije)…

Ciljevi takve Konvencije moraju se, također, razmotriti. Konvencija je očigledno usvojena iz čisto humanitarnih [ljudskih]17 i civilizacijskih razloga. Teško je i zamisliti jednu konvenciju koja bi mogla imati ova-15 Isto, paragraf 159.16 Konvencija …, član I; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 161.17 U engleskoj verziji teksta Presude Međunarodnog suda pravde Bosna i Hercegovina protiv Srbije i Crne Gore, od

26. februara 2007, koristi se izraz “humanitarian”, a u franscuskoj “humain”. Izraz “humanitarian” je, vjerovatno, propust tehničke prirode.

91


kav dvostruki karakter u većoj mjeri, jer je njen cilj, s jedne strane, da se zaštiti samo postojanje određenih grupa ljudi, a s druge, da se po-tvrde i prihvate elementarni principi morala.”18

U navedenom mišljenju Međunarodni sud pravde poziva se na “moralne i humane principe koji predstavljaju njenu osnovu”19 i podsjeća na Rezoluciju 96 (I) i svoju praksu, naglašavajući da norma kojom se zabranjuje genocid čini nesumnjivo imperativnu normu međunarodnog prava (jus cogens), što znači da su njome obavezani svi subjekti međunarodnog prava, bez obzira na to da li su ili ne pot-pisnici Konvencije.20

Takve karakterizacije zabrane genocida i cilja Konvencije značajne su za tumačenje druge teze iznijete u članu I - obavezivanje ugo-vornih strana da spriječe i kazne zločin genocida, a posebno u kontekstu obaveze sprečavanja. S tim u vezi, po Međunarodnom sudu pravde, “značajno je više karakteristika takvog obavezivanja. Uobičajeno značenje riječi ‘obavezivanje’ je davanje formalnog obe-ćanja, obavezivanje, vezivanje ili davanje zakletve ili obećanja, pri-stajanje, prihvatanje neke obaveze. To je riječ koja se redovno koristi u ugovorima kojima se utvrđuju obaveze ugovornih strana (vidjeti, naprimjer Međunarodnu konvenciju o uklanjanju svih oblika rasne dis-kriminacije (7. mart 1966), član 2, stav 1; ili Međunarodni pakt o gra-đanskim i političkim pravima (16. decembar 1966), član 2, stav 1, i član 3, naročito)”. Ta riječ, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, “nema samo opominjujući karakter i ne ograničava se na izražavanje namje-re”. Takvo “obavezivanje je bezrezervno” i “ne treba ga čitati samo kao jednostavan uvod u odredbe koje kasnije izričito iznose zakonodav-ne mjere, krivično gonjenje i ekstradiciju. Takve karakteristike idu u prilog zaključku da se članom I, posebno obavezom o sprečavanju, formuliranom u tom članu, stvaraju obaveze različite od onih koje se nalaze u članovima koji slijede. Čisto humani i civilizacijski cilj Kon-vencije, također, podupire takav zaključak”.21

18 Reservations to the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, Advisory Opinion, ICJ, Reports 1951, str. 23; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 161.

19 Reservations to the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, Advisory Opinion, ICJ, Reports 1951, str. 23; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 161.

20 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 161.21 Isto, paragraf 162.

92


Taj zaključak, po Međunarodnom sudu pravde, potvrđuje dva as-pekta pripremnog rada na Konvenciji, kao i okolnosti pod kojima je ona zaključena, uzimajući u obzir i navode člana 32. Bečke konvencije. Kada je 1947. Generalna skupština Ujedinjenih nacija od Ekonom-skog i socijalnog vijeća zatražila da podnese izvještaj i izradi nacrt Konvencije o genocidu i dostavi ga Trećem zasjedanju Skupštine, ona je izjavila da “genocid predstavlja međunarodni zločin koji obuhvata nacionalnu i međunarodnu odgovornost za pojedince i države”.22 Dvostrukost tih odgovornosti treba, navodi Međunarodni sud prav-de, sagledati i u još dvije srodne rezolucije usvojene istog datuma, upućene novoformiranoj Komisiji za međunarodno pravo: prva Rezo-lucija o formuliranju nirnberških principa odnosila se na prava (Princip V) i dužnosti pojedinaca, dok se druga odnosila na nacrt Deklaracije o pravima i dužnostima država.23

Druga karakteristika priprema izrade nacrta Konvencije, po Me-đunarodnom sudu pravde, odnosi se na naglašavanje operativnog i nepreambularnog karaktera člana I Konvencije. Preambula nacrta Konvencije, koju je izradio ad hoc Komitet o genocidu za potrebe Tre-ćeg zasjedanja Generalne skupštine i koji je razmatrao Šesti komitet Generalne skupštine, djelimično glasi:

“Visoke ugovorne strane

………………………………………………………………

Uvjerene da je za sprečavanje i kažnjavanje genocida neophodna međunarodna saradnja,

Ovim su saglasne da spriječe i kazne zločin kako se predviđa u nastav-ku teksta.”24

Prvi član predviđao je da “genocid predstavlja zločin u međunarod-nom pravu, bez obzira da li je počinjen u miru ili ratu”.25

22 A/RES/180 (II); MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 163.23 A/RES/177 and A/RES/178 (II); MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 163.24 Isto, paragraf 164.25 Report of the Ad hoc Committee on Genocide, 5 April to 10 May 1948, United Nations, Official Records of the Eco-

nomic and SocialCouncil, Seventh Session, Supplement No 6, doc. E/794, pp 2 i 18; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 164.

93


Članom I se, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, “uvode razli-čite obaveze, preko i iznad onih koje su uvedene drugim člano-vima Konvencije. Ugovorne strane posebno imaju neposrednu obavezu sprečavanje genocida”.26

Međunarodni sud pravde je u procesu Bosna i Hercegovina protiv SRJ (SCG) razmatrao da li su strane, na osnovu Konvencije, u obavezi da (one) same ne (iz)vrše genocid. S tim u vezi, Sud je konstatovao da takva obaveza nije izričito sadržana u izričitim odredbama Konvenci-je. Međutim, Bosna i Hercegovina, podnosilac Tužbe, kao svoj glavni argument navodila je da takva obaveza proizlazi iz člana IX, koji Sudu daje nadležnost za sporove, “uključujući sporove koji se tiču odgovorno-sti jedne države za genocid ili bilo koje drugo djelo taksativno navedeno u članu III”. Imajući u vidu da je član IX u osnovi odredba o nadležno-sti, Sud je smatrao da treba najprije utvrditi “da li suštinska obaveza države da ne (iz)vrše genocid može proisteći iz drugih odredaba Konvencije”. Prema članu I, države ugovorne strane, po Međunarod-nom sudu pravde, imaju obavezu spriječiti izvršenje svakog takvog djela koje se kvalificira ka “zločin prema međunarodnom pravu”. Taj član ne iziskuje expressis verbis da se same države uzdržavaju od (iz)vršenja genocida. Međutim, po mišljenju Suda, imajući u vidu usta-novljeni cilj Konvencije, svrha člana I je zabrana državama da (iz)vrše genocid. Takva zabrana, navodi Sud, “proizlazi, prvo, iz činjenice da taj član svrstava genocid u ‘zločin prema međunarodnom pravu’. Prihvata-njem takve kvalifikacije, države članice logično se obavezuju da neće (iz)vršiti tako kvalificirano djelo”. Drugo, to, po Međunarodnom sudu pravde, “slijedi i iz jasno date obaveze sprečavanja (iz)vršenja djela genocida. Takva obaveza nameće državama ugovornim stranama, inter alia, da iskoriste sve mogućnosti koje su im na raspolaganju da spriječe osobe ili grupe koje nisu neposredno pod njihovom vlašću da izvrše djela genocida ili neko drugo djelo taksativno navedeno u članu III. Bilo bi paradoksalno da državama, koje su bile u obavezi spri-ječiti izvršenje genocida od osoba nad kojima imaju određen utjecaj, u mjeri u kojoj je to u njihovoj moći, ne bude zabranjeno da one same izvrše takva djela preko svojih organa ili osoba nad kojima imaju ta-kvu blisku kontrolu da se njihovo ponašanje može pripisati toj državi 26 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 165.

94


u skladu s međunarodnim pravom”. Polazeći od takvog stava, Među-narodni sud pravde smatra da “obaveza sprečavanja genocida nuž-no podrazumijeva i zabranu (iz)vršenja genocida”.27

Međunarodni sud pravde zaključio je da su države ugovorne stra-ne Konvencije “dužne da ne (iz)vrše genocid putem postupaka svojih organa ili osoba ili grupa čiji se postupci mogu njima pripisati”. Takav se zaključak, također, po Sudu, “mora odnositi na druga djela taksativ-no navedena u članu III, a koja se, kao i genocid, nalaze na listi djela zabranjenih članom III. Ona se, navodi Sud, “spominju zajedno s ge-nocidom, u članu IX, a da nisu svrstana u ‘kažnjiva’; može se smatrati da je realizacija ‘čisto humanog i civilizacijskog cilja’ Konvencije olak-šana činjenicom da države podliježu čitavoj seriji obaveza kojima se upotpunjuje njihova obaveza sprečavanja genocida. Tačno je da se koncepti korišteni u tačkama (b) do (e) člana III, a posebno koncept ‘saučesništva’, odnose na dobro poznate kategorije krivičnog prava, i kao takvi, čine se posebno dobro prilagođenim za sprovođenje krivič-nih sankcija protiv pojedinaca. Međutim, ne bi bilo u skladu s ciljem i svrhom Konvencije osporavati da međunarodna odgovornost jedne države - iako je ona po svom karakteru potpuno različita od krivične odgovornosti - može nastati jednim od takvih djela, osim samog ge-nocida, taksativno navedenih u članu III”.28

Zaključak da Konvencija na taj način obavezuje ugovorne strane na nevršenje genocida i drugih djela taksativno navedenih u članu III, potvrđen je, naglašava Sud, “jednom neuobičajenom formulaci-jom člana IX. Da nije te neuobičajene karakteristike i dodatka riječi ‘ispunjavanje’ u odredbi kojom se Sudu daje nadležnost za sporove koji se tiču ‘tumačenja i ‘primjene’ Konvencije”, član IX bi, navodi Sud, “predstavljao uobičajenu odredbu o rješavanju sporova”.29

Neuobičajena karakteristika člana IX je, po Međunarodnom sudu pravde, “dio rečenice ‘uključujući sporove koji se odnose na odgovornost države za genocid ili bilo koje drugo djelo taksativno navedeno u članu III’”. Riječ “uključujući”, po Sudu, ima tendenciju potvrditi da sporovi, koji se tiču odgovornosti ugovornih strana za genocid i druga dje-27 Isto, paragraf 166.28 Isto, paragraf 167.29 Isto, paragraf 168.

95


la taksativno navedena u članu III, čine dio šire grupe sporova veza-nih za tumačenje, primjenu ili ispunjavanje Konvencije”. Polazeći od te ocjene, Sud konstatuje da “odgovornost jedne strane za genocid i druga djela taksativno navedena u članu III nastaje njenim neispu-njavanjem obaveza predviđenih drugim odredbama Konvencije, a posebno u ovom kontekstu, člana III, koji se čita zajedno s članovima I i II. Prema engleskoj verziji teksta Konvencije, propisana odgovornost je odgovornost za ‘genocid’ (na francuskom jeziku, ‘odgovornost… u oblasti genocida’), a ne samo odgovornost ‘za nesprečavanje ili ka-žnjavanje genocida’”. Takva konkretna odredba u cjelini, zaključuje Sud, “potvrđuje da se ugovorne strane mogu smatrati odgovor-nim za genocid ili svako drugo djelo taksativno navedeno u čla-nu III Konvencije”.30

Međunarodni sud pravde je u procesu Bosna i Hercegovina pro-tiv Savezne republike Jugoslavije (SCG) razmotrio tri argumenta koja je iznijela Savezna republika Jugoslavija (SCG), Tužena strana, “a koji izgledaju da su u suprotnosti s tezom da Konvencija uvodi obavezu ugovornim stranama da ne vrše genocid i druga djela koja se taksa-tivno navode u članu III”. Prvi je argument, “kao stvar općeg princi-pa, da međunarodno pravo ne poznaje krivičnu odgovornost države i da se Konvencijom o genocidu ne predviđa sredstvo za uvođenje takve krivične odgovornosti”. Što se tiče principa, Savezna republika Jugoslavija je skrenula pažnju da je Komisija za međunarodno pravo, pripremajući konačni nacrt svojih članova o odgovornosti države, odbacila koncept međunarodnog zločina - što predstavlja odluku koja odražava izrazito negativne reakcije više dr-žava na takav koncept. Bosna i Hercegovina je prihvatila da opće me-đunarodno pravo ne poznaje krivičnu odgovornost država. U vezi sa tim konkretnim pitanjem, Bosna i Hercegovina je tvrdila da obaveza za koju Savezna republika Jugoslavija može biti odgovorna u sluča-ju kršenja u postupku po članu IX, jednostavno predstavlja obavezu prema međunarodnom pravu, u ovom slučaju odredaba Konvencije. Sud je konstatovao da obaveze o kojim se radi u tom sporu, a proi-zlaze iz propisa Konvencije, kao i odgovornost država koje bi nastale kršenjem takvih obaveza, predstavljaju obaveze i odgovornosti koje 30 Isto, paragraf 169.

96


proizlaze iz međunarodnog prava i nisu krivične prirode. Stoga se ta-kav argument, po Međunarodnom sudu pravde, ne može prihvatiti.31

Krivična odgovornost pojedinca je kategorija koja je tek nedavno postala dijelom međunarodnog prava i uključuje obavezu pojedina-ca da, u slučaju teških povreda krivičnog prava, zagarantovanog me-đunarodnim sporazumima za te povrede, odgovaraju pred sudskom instancom koja nije nacionalna, već zastupa čovječanstvo u cjelini. Međutim, odgovornost država za pridržavanje normi međunarod-nog prava – uključujući i one koje su de rerum natura krivične prirode – zasnovana je u teoriji jednakosti među subjektima međunarodnog prava i njihovoj odgovornosti unutar i van sistema Ujedinjenih nacija.

Drugi argument Savezne republike Jugoslavije je da je karakter Konvencije takav da se iz nje isključuje odgovornost države za genocid i druga taksativno navedena djela. Konvencija je, “kaže se, standardna međunarodna krivičnopravna konvencija koja se, u osnovi, fokusira na krivično gonjenje i kažnjavanje pojedinaca, a ne na odgovornost država. Stavljanjem naglaska u Konvenciji na obave-ze i odgovornosti pojedinaca isključuje se bilo kakva mogućnost da države budu odgovorne u slučaju kršenja obaveza sadržanih u članu III. Posebno se ističe da takva mogućnost ne može opstati suočena sa referencama u članu III na kažnjavanje (pojedinaca) i u članu IV u vezi sa kažnjavanjem pojedinaca, kao i uslova iz člana V da se preduzmu potrebne zakonodavne mjere koje predviđaju efikasno kažnjavanje osoba osuđenih za genocid, te odredaba iz člana VI koje predviđaju da će osobe optužene za genocid biti privedene pravdi, te odredbi iz člana VII koje zahtijevaju mjere ekstradicije”.32

Međunarodni sud pravde je “svjestan činjenice da čuvena rečenica iz Nirnberške presude: ‘zločine protiv međunarodnog prava vrše ljudi, a ne apstraktni subjekti…’”33 “može biti pomenuta u prilog tezi da jedino pojedinci mogu kršiti obaveze predviđene članom III”. Međutim, Sud je konstatovao “da je taj tribunal odgovarao na argumentaciju da se ‘međunarodno pravo bavi postupcima suverenih država i da ne predviđa 31 Isto, paragraf 170.32 Isto, paragraf 171.33 JUDGMENT of the International Military Tribunal, Trial of the Major War Criminals, 1947, Official Documents, Vol.

1, strana 223; MEĐUNARODNU SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 172.

97


kažnjavanje pojedinaca’”,34 te “da su tako isključivo države odgovorne po međunarodnom pravu. Tribunal je odbacio takvu argumentaciju sljedećim riječima: ‘Prihvaćeno je, već odavno, da međunarodno pravo nameće dužnosti i odgovornosti pojedincima kao i državama.’”35

Dvostrukost odgovornosti (nacionalnu i međunarodnu odgovor-nost za pojedince i države) Međunarodni sud pravde je razmotrio u PRESUDI Bosna i Hercegovina protiv Srbije i Crne Gore, od 26. februara 2007. S tim u vezi, Sud je konstatovao “da dvostruki karakter odgo-vornosti i dalje predstavlja konstantno obilježje međunarodnog pra-va”. To se obilježje, po Sudu, odražava i u članu 25, stav 4, Rimskog statuta Međunarodnog krivičnog suda, po kome “nijedna odredba u ovom Statutu, koja se odnosi na individualnu krivičnu odgovornost, neće utjecati na odgovornost država prema međunarodnom pravu”. Sud je, također, konstatovao da Odredbe Komisije za međunarodno pravo o odgovornosti država za međunarodno protupravna djela,36 u članu 58. afirmiraju drugu stranu istog pitanja: “Ovi članovi ne utječu ni na jedno pitanje individualne odgovornosti u skladu s međunarodnim pra-vom bilo koje osobe koja postupa u ime neke države.” U Komentaru te odredbe Komisija je, navodi Sud, “kazala slijedeće:

‘Kada zločine protiv međunarodnog prava vrše državni dužnosnici, često se radi o tome da je sama država odgovorna za takva djela, od-nosno za njihovo nesprečavanje ili nekažnjavanje. U nekim slučajevima, naročito slučajevima agresije, država je, po samoj definiciji, umiješana. Čak i u tom slučaju, pitanje individualne odgovornosti u načelu je odvo-jeno od pitanja odgovornosti države. Država nije oslobođena svoje vla-stite odgovornosti za međunarodno protupravna djela tako što će krivič-no goniti i kažnjavati državne dužnosnike kao izvršioce.’37

Komisija za međunarodno pravo je citirala član 25, stav 4, Rimskog statuta i zaključila sljedeće:34 Isto, str. 223; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 172.35 Isto, str. 223; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 172. “Izraz ‘kao i državama’ je izostavljen u

francuskom tekstu Presude” (Isto).36 Annex to General Assembly resolutions 56/83, 12 December 2001; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …,

paragraf 173.37 ILC Commentary on the Draft Articles on Responsibility of States for Internationaly Wrongful Acts, ILC Report

A/56/10, 2001, Commentary of Article 58, paragraf. 3; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 173.

98


‘Član 58… jasno pokazuje da se odredbe ne bave pitanjem individu-alne odgovornosti prema međunarodnom pravu bilo koje osobe koja postupa u ime države. Termin ‘individualna odgovornost’ poprimio je prihvatljivo značenje u svjetlu Rimskog statuta i drugih instrumenata; odnosi se na odgovornost pojedinaca, uključujući državne dužnosnike, u skladu s određenim pravilima međunarodnog prava koji se primjenjuju na izvršenju genocida, ratnih zločina i zločina protiv čovječnosti’.”38

Međunarodni sud pravde “ne vidi ništa u formulaciji niti u strukturi odredbi Konvencije koje se odnose na individualnu krivičnu odgo-vornost, a što bi moglo izmijeniti značenje člana I, zajedno s tačka-ma (a) do (e) člana III, u mjeri u kojoj te odredbe nameću državama obaveze koje se razlikuju od obaveza za koje Konvencija zahtijeva od država da ih nametnu pojedincima. Uostalom, na osnovu činjenice da se članovi V, VI i VII fokusiraju na pojedince, ne znači samo po sebi da ugovorne strane ne podliježu obavezama nevršenja genocida i dru-gih djela taksativno navedenih u članu III”.39

Treći argument Savezne republike Jugoslavije protiv teze da Kon-vencija obavezuje ugovorne strane na nevršenje genocida za-snivao se na pripremnom radu na Konvenciji, a posebno na njenom članu IX. S tim u vezi, Sud navodi da je “već koristio dio tog rada kako bi potvrdio operativni značaj obaveze iz člana I”,40 “što predstavlja tu-mačenje koje je već dato na osnovu odredaba Konvencije, njenog konteksta i cilja”.41

Tvrdeći da su Konvencija i posebno član IX nejasni, Savezna repu-blika Jugoslavija je isticala da historijat izrade Konvencije u Šestom komitetu Generalne skupštine pokazuje da “nije bilo riječi o nepo-srednoj odgovornosti države za djela genocida”. S tim u vezi, Savezna republika Jugoslavija je tvrdila da se odgovornost države odnosi na “ključne odredbe” članova IV-VI: “u Konvenciji je riječ o krivičnoj odgo-vornosti pojedinaca praćenoj građanskom odgovornošću država za sprečavanje i kažnjavanje.” Takav argument protiv bilo kakve šire od-govornosti ugovornih strana, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, 38 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 173.39 Isto, paragraf 174.40 Isto, paragrafi 164-165.41 Isto, paragraf 175.

99


“zasniva se na zapisnicima diskusija vođenih u Šestom komitetu i pot-krepljuje ga, kako se tvrdi, odbijanje amandmana Ujedinjenog Kra-ljevstva na one dijelove koji su postali članovi IV i VI. Da bi bio usvojen prvi amandman, član IV, koji govori o kažnjavanju pojedinaca koji vrše genocid ili bilo koje djelo taksativno navedeno u članu III, bio bi proširen slijedećom dodatnom rečenicom: ‘[Djela genocida] izvršena od ili u ime država ili vlada predstavljaju kršenje ove Konvencije.’”42 Međutim, taj amandman nije prošao.43 “Ono što je kasnije postalo član VI bilo bi zamijenjeno odredbom kojom se daje nadležnost Sudu ukoliko se utvrdi da djelo genocida predstavlja djelo države ili vlade ili njenih organa. Ujedinjeno Kraljevstvo je, odgovarajući na primjedbe da je prijedlog bespredmetan (jer bi značio vraćanje na već donije-tu odluku), povuklo taj amandman u korist zajedničkog amandma-na teksta koji je kasnije postao član IX, a koji su podnijele Ujedinjeno Kraljevstvo i Belgija.44 Govoreći o tom zajedničkom amandmanu, de-legat Ujedinjenog Kraljevstva je priznao da je debata jasno dokazala odluku Komiteta da želi ograničiti tekst sadašnjeg člana VI na odgo-vornost pojedinaca.45 Predloženi amandman Ujedinjenog Kraljevstva i Belgije (u tekstu) bi dodao slijedeće riječi: ‘uključujući sporove koji se tiču odgovornosti jedne države za sva djela taksativno navedena u čla-novima II i IV [kako je tada glasio nacrt teksta Konvencije].’ Delegat Uje-dinjenog Kraljevstva objasnio je da se radi o građanskoj, a ne krivičnoj odgovornosti.46 Prijedlog da se brišu te riječi je propao i ta je odredba usvojena,47 uz izmjene stilskog karaktera koje je izvršio Redakcioni odbor”.48

U kasnijoj fazi izrade Konvencije, “prijedlog Belgije, Ujedinjenog Kraljevstva i Sjedinjenih Američkih Država, koji je trebao zamijeniti sporni izraz riječima ‘uključujući sporove koji prostječu iz optužbi jedne ugovorne strane da je izvršen zločin genocida ili neko drugo djelo tak-sativno navedeno u članu III, u okviru nadležnosti neke druge ugovorne 42 A/C. 6/236 and Corr. 1/Ispravka 1/; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.43 United Nations, Official Records of the General Assembly, Third Session, Part I, Sixth Committee, Summary Records

of the 96th meeting, str. 355; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.44 Isto, 100th meeting, str. 394; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.45 Isto, 100th meeting, str. 430; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.46 Isto, 103rd meeting, str. 440; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.47 Isto, 104th meeting, str. 447; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.48 Isto, paragraf 176.

100


strane’, predsjednik Šestog komiteta ocijenio je kao mijenjanje suštine i Komitet nije usvojio taj prijedlog (za šta je bila potrebna dvotrećin-ska većina) radi ponovnog razmatranja”.49 Predsjednik Komiteta “dao je sljedeće obrazloženje za svoju odluku, koja nije osporena:

‘U članu IX predviđeno je da će Međunarodnom sudu pravde biti pod-neseni, između ostalog, sporovi koji se tiču odgovornosti države za ge-nocid ili neko drugo djelo taksativno navedeno u članu III. U skladu sa zajedničkim amandmanima, s druge strane, ne bi se radilo o sporovima koji se odnose na odgovornost države, već onima koji proistječu iz optuž-be po kojoj je zločin izvršen na teritoriji jedne od država ugovornica.’”50

Do tada je, navodi Sud, u raspravi na Šestom komitetu “bilo jasno da isključivo pojedinci mogu biti smatrani krivično odgovornim za genocid, u skladu s nacrtom Konvencije. Predsjednik Komiteta je oči-gledno smatrao da član IX, onako kako je izmijenjen, predviđa odgo-vornost države za genocid”.51

Na osnovu razmotrenog historijata izrade nacrta Konvencije mogu se, po mišljenju Međunarodnog suda pravde, izvesti dva zaključka:

- prvo, da se (većinom) radilo o prijedlozima u prilog krivične odgovornosti država, ali da ti prijedlozi nisu usvojeni;

- drugo, usvojeni amandman vezan za član IX govori o nadležnosti u odnosu na odgovornost država u apsolutnom smislu (simpliciter).52

Historijat izrade Konvencije može se, po Međunarodnom sudu pravde, posmatrati kao da ide u prilog zaključka Suda o međunarod-noj odgovornosti država i njihovoj obavezi sprečavanja genocida.53

Razmotrivši različite argumente, Međunarodni sud pravde je po-tvrdio da se ugovorne strane Konvencijom obavezuju na nevršenje genocida i drugih djela taksativno navedenih u članu III, preko svo-jih organa, osoba ili grupa, čije im se ponašanje pripisuje. Polazeći od toga, Sud je zaključio da, “ako neki organ države ili osoba ili grupa čiji 49 A/C. 6/305; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 177.50 UNITED NATIONS, Official Records of the General Assembly, Third Session, Part I, Sixth Committee, Summary Records

of the 131st meeting, str. 690; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 177.51 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 177.52 Isto, paragraf 178.53 Isto, paragrafi 167 i 178.

101


se postupci legalno pripisuju toj državi izvrši jedno od zabranjenih djela članom III Konvencije”, nastaje međunarodna odgovornost te države.54

Odgovornost države, po Međunarodnom sudu pravde, na osnovu Konvencije može nastati za genocid i saučesništvo u genocidu, a da pojedinac - koji može, ali ne mora biti vezan sa tom državom – bude ili ne bude osuđen za taj ili neki drugi s njim povezan zločin.55

3. OBAVEZA SPREČAVANJA I KAŽNJAVANJA GENOCIDA

Između obaveze sprečavanja genocida i obaveze kažnjavanja njegovih izvršilaca postoji jasna veza. I pored toga, po mišljenju Me-đunarodnog suda pravde, to su “dvije posebne, a ipak povezane oba-veze, od kojih se svaka mora pojedinačno razmotriti”.56

Odredbe člana I Konvencije ukazuju na blisku vezu između spre-čavanja i kažnjavanja: “Ugovorne strane potvrđuju da genocid, bez obzira na to da li je izvršen u ratu ili miru, predstavlja zločin prema me-đunarodnom pravu, i preuzimaju obavezu da ga spriječe i kazne.” S tim u vezi, Sud konstatuje kako je “tačno da je jedan od najefikasnijih načina sprečavanja krivičnih djela uopće taj da se predvide ka-zne za lica koja takva djela vrše, kao i da se takve kazne efikasno primjenjuju na one koji vrše djela koja se nastoje spriječiti”. Iako Konvencija obuhvata prilično detaljne odredbe koje se tiču obaveze kažnjavanja (član III do VII), ona se, prema Međunarodnom sudu prav-de, samo u članu VIII vraća na obavezu sprečavanja, koja je navedena kao princip u članu I:

“Svaka ugovorna strana može zahtijevati od nadležnih organa Uje-dinjenih nacija da preduzmu, u skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija, mjere koje budu smatrale odgovarajućim u cilju sprečavanja i suzbijanja djela genocida ili bilo kog drugog djela koji je naveden u članu III.”57

54 Isto, paragraf 179.55 Isto, paragraf 182.56 Isto, paragraf 425.57 Konvencija …, članovi III-VIII; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 426.

102


a) Obaveza sprečavanja genocida

Kоnvеnciјa о gеnоcidu niје јеdini mеđunarоdni instrumеnt kојi prеdviđa оbavеzu država ugovornih strana da prеduzimaјu оdrеđеnе kоrakе radi sprеčavanja djеla kојa sе njоmе zabranjuјu. Mnоgi drugi instrumеnti prеdviđaјu sličnu оbavеzu, u raznim оblicima, kao što su: naprimjеr, Kоnvеnciјa prоtiv tоrturе i drugоg оkrutnоg, nеhumanоg ili pоnižavaјućеg pоstupanja ili kažnjavanja, оd 10. dеcеmbra 1984. (član 2); Kоnvеnciјa о sprеčavanju i kažnjavanju zlоčina prоtiv mеđunarоdnо zaštićеnih osoba, uključuјući diplоmatskе predstavnike, оd 14. dеcеmbra 1973. (član 4); Kоnvеnciјa о sigurnosti оsоblja Uјеdinjеnih naciјa i njеnih pridružеnih оrganizaciјa, оd 9. dеcеmbra 1994. (član 11); Mеđunarоdna kоnvеnciјa о suzbiјanju tеrоrističkih bоmbaških na-pada, оd 15. dеcеmbra 1997. (član 15). Sadržaј obaveze sprеčavanja varira оd јеdnоg dо drugоg instrumеnta, u skladu sa fоrmulaciјоm rеlеvantnih оdrеdaba i u ovisnоsti о prirоdi djеla kоје trеba sprijеčiti.58

Obavеza koja je u pitanju odnosi se, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, “na postupke, a ne na rezultate, u smislu da država ne može imati obavezu da bude uspješna, bez obzira na оkоlnоsti, u sprečavanju izvršavanja genocida: obaveza država ugovornih strana je da primijene sva njima razumna raspoloživa sredstva, da bi se genocid spriječio u onoj mjeri u kojoj je to moguće”. Odgоvоrnоst državе, po Međunarodnom sudu pravde, nе nastaје iz jednostavnog razloga štо žеljеni rеzultat niје оstvarеn, već “ukоlikо dr-žava оčiglеdnо niје prеduzеla svе mjеrе kоје su bilе u njеnој mоći da sprijеči gеnоcid, a kоје bi mоglе dоprinijeti njegovom sprеčavanju”. U tој оblasti “pојam ‘dužna pažnja’, kојi zahtijеva оcjеnu in concre-to, od ključnе je važnоsti. Prilikоm оcjеnjivanja da li је nеka država valjanо izvršila datu оbavеzu primjеnjuјu sе razni paramеtri. Prvi, kојi sе razlikuје оd јеdnе državе dо drugе, prеdstavlja nеsumnjivо spоsоbnоst da sе еfеktivnо utječе na pоstupkе osoba za kојe је vjеrоvatnо da mоgu izvršiti ili su u toku izvršenja gеnоcida”. Sama ta mоgućnоst “zavisi, izmеđu оstalоg, оd gеоgrafskе udaljеnоsti rele-vantne državе оd mjеsta dоgađaјa, оd јačinе pоlitičkih vеza, kaо i svih drugih vеza, izmеđu vlasti tе državе i glavnih učеsnika u dоgađaјima. Mоgućnоst državе da vrši utjecaj mоra sе оcjеnjivati i na оsnоvu 58 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 429.

103


pravnih kritеriјa, јеr је јasnо da svaka država mоžе djеlovati samо u оkviru granica kоје joj dоpušta mеđunarоdno pravo. Imaјući tо u vidu, mоgućnоst državе da utječе mоžе varirati u zavisnоsti оd njеnе оdrеđеnе pravnе pоziciје u оdnоsu na situaciје i osobe suоčеne s оpasnоšću ili rеalnоšću gеnоcida. S drugе stranе, irеlеvantnо је da li država о čiјој sе оdgоvоrnоsti radi, tvrdi ili čak dоkazuје da, čak i da је iskоristila sva srеdstva kојa su јој razumnо staјala na raspоlaganju, оna nе bi bila dоvоljna da sе sprijеči izvršеnjе gеnоcida. Iakо је tо gеnеralnо tеškо dоkazati, tо је irеlеvantnо za nеpоštivanjе оbavеzе pоnašanja kоје је u pitanju, tim prijе štо оstaје mоgućnоst da bi sе zaјеdničkim napоrima višе država, pri čеmu bi sе svaka pridržavala svоје оbavеzе sprеčavanja, mоžda оstvariо rеzultat - sprеčavanjе izvršеnja gеnоcida - štо sе nе bi mоglо pоstići napоrima samо јеdnе državе”.59

Država sе, po Međunarodnom sudu pravde, mоžе smatrati оdgоvоrnоm za nеpоštivanjе оbavеzе sprеčavanja gеnоcida samо ukоlikо је gеnоcid zaista i izvršеn. “Onda kada pоčnе vršеnjе zabranjеnоg djеla (gеnоcida ili nеkоg drugоg djеla navеdеnоg u čla-nu III Kоnvеnciје), tada dоlazi i dо pоvrеdе оbavеzе sprеčavanja.” U tоm smislu, Sud sе u procesu Bosna i Hercegovina protiv Savezne repu-blike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) pozvao na pravilo о оdgоvоrnоsti države, kојu је Komisija za međunarodno pravo navеla u članu 14, paragraf 3, u njenim članovima o odgovornosti države:

“……………………...................……………………………………

3. Kršеnja mеđunarоdnе оbavеzе kојa zahtijеva da država sprijеči da nastupi оdrеđеni dоgađaј, nastaje kada taj događaj nastupi i prоtеžе sе na cijeli pеriоd trajanja događaja, sve dok je on u suprotnosti sa među-narodnom obavezom.”60

Međutim, po Međunarodnom sudu pravde, to “očigledno nе znači da оbavеza sprеčavanja gеnоcida nastaје samо оnda kada sе pоčnе s izvršenjem gеnоcida. Tо bi bilо apsurdnо, јеr је cijeli smisaо оbavеzе da sе sprijеči ili makar da sе pоkuša sprijеčiti izvršenjе tоg djela. Zapravо, оbavеza državе da sprijеči i njena оdgоvaraјuća obaveza da djеluје 59 Isto, paragraf 430.60 Isto, paragraf 431.

104


nastaје оnоg trеnutka kada država sazna ili bi u normalnim okolno-stima trebalo da je imala saznanja о pоstојanju оzbiljnе оpasnоsti оd izvršеnja gеnоcida. Od tоg trеnutka nadaljе, ukоlikо država raspоlažе srеdstvima kојa bi mоgla da budu instrument odvraćanja za оnе za kоје sе sumnja da priprеmaјu gеnоcid ili za kоје pоstојi оsnоvana sumnja da pоdstiču specifičnu namjеru (dolus specialis), оna је dužna ta srеdstva kоristiti u zavisnosti od оkоlnоsti. Mеđutim, ukоlikо uоpćе nе dоđе dо izvršеnja gеnоcida niti nеkоg drugоg djеla navеdеnоg u članu III Kоnvеnciје, tada sе država, kојa niје djеlоvala оnda kada је trеbala djеlovati, nе mоžе smatrati оdgоvоrnоm a posteriori, јеr sе dоgađaј niје ni dogodio, do čega, prеma naprijed pоmеnutоm pravi-lu, mоra doći da bi pоstојala pоvrеda оbavеzе sprеčavanja”.61

Međunarodni sud pravde smatra “da је izuzеtnо važnо da sе istaknе razlika izmеđu uvjeta kојe trеba ispuniti da bi sе mo-glo proglasiti da je nеka država prеkršila оbavеzu sprеčavanja gеnоcida - u smislu značеnja člana I Kоnvеnciје - i оnih kоје је trеbalо ispuniti da bi sе država smatrala оdgоvоrnоm za ‘saučеsništvо u gеnоcidu’ - u smislu značеnja člana III, tačka (e) - kakо је prеthоdnо iznijetо”. Ukazujući na tu važnost, Međunarodni sud pravde navodi da pоstоје dvijе оsnоvnе razlikе, koje su “tоlikо značaјnе da je nemоgućе trеtirati ta dva tipa prеkršaјa na isti način”.62

Na prvоm mjеstu, saučеsništvо, po Sudu, “uvijеk nužnо prеtpоstavlja da је poduzеta nеka pоzitivna akciјa u cilju pruža-nja pоmоći i pоdrškе pоčiniоcima gеnоcida, dоk kršеnjе оbavеzе sprеčavanja nastaје na оsnоvu prоpusta da sе usvоје i primijеnе adеkvatnе mjеrе u cilju sprеčavanja izvršеnja gеnоcida. Drugim rijеčima, dоk saučеsništvо prоistječе iz djеlоvanja, kršеnjе оbavеzе sprеčavanja prоizlazi iz prоpusta, tо је samо оdraz shvatanja da zabrana gеnоcida i оstalih djеla navеdеnih u članu III, uključuјući saučеsništvо, stavlja državе prеd nеgativnu оbavеzu, оdnоsnо оbavеzu nеvršеnja zabranjеnih djеla, dоk dužnоst sprеčavanja stav-lja državе prеd pоzitivnu оbavеzu - da daјu svе оd sеbе da bi sе osi-guralo da dо takvih djеla nе dоđе”.63

61 Isto.62 Isto.63 Isto.

105


Na drugоm mjеstu, tvrdi Sud, “država se nе mоžе prоglasiti оdgоvоrnоm za saučеsništvо, оsim akо su barem neki njеni оrgani bili svjеsni da ćе gеnоcid biti izvršen ili da је izvršenje u tоku, kao i akо је pоmоć i pоdrška kојa је, оd trеnutka kada su оni tоga pоstali svjеsni pa nadaljе, pоčiniocima krivičnih djеla ili оnima kојi su sе sprеmali da ih izvrše, оmоgućila ili оlakšala izvršеnjе tih djеla. Dru-gim rijеčima, saučеsnik mоra pružiti pоdršku izvršеnju gеnоcida uz punо saznanjе о činjеnicama. Za razliku оd tоga, mоžе sе prоglasiti da је država prеkršila оbavеzu sprеčavanja, iakо оna, u vrijеmе kada је trеbala djelovati, ali је tо prоpustila, niје imala sigurna saznanja da ćе gеnоcid biti izvršen ili da је u tоku”. Da bi na оvој оsnоvi nastala оdgоvоrnоst države, po Međunarodnom sudu pravde, “dоvоljnо је da је država bila svjеsna ili da је trеbala imati saznanja, pod normal-nim okolnostima, о pоstојanju vеlikе оpasnоsti da ćе biti izvršеna djela gеnоcida”.64

Međunarodni sud pravde je, razmatrajući činjenice u predmetu Bosna i Hercegovina protiv Savezne republike Jugoslavije (SCG) i, s tim u vezi “ponašanje SRJ u odnosu na masakr u Srebrenici”, konstato-vao da је, “tokom perioda koji se razmatra, SRJ bila vеzana vеоma konkretnim оbavеzama na tеmеlju dva naloga kојima sе оdrеđuјu privrеmеnе mjеrе kоје је Sud dоniо 1993. Pоsеbnо u svоm Nalo-gu оd 8. aprila 1993, Sud је, izmеđu оstalоg, izјaviо da, iako niје u mоgućnоsti da u оvој ranој fazi pоstupka dоnese ‘dеfinitivnе nalaze u vezi sa činjеnicama ili pripisivanjеm krivicе’,”65 od SRJ je traženo da osigura:

“da sve vојne, paravојne ili nеrеgularne vојne јеdinice kојima ona eventualno upravlja ili koje podržava, kao i organizacije i lica koji se eventualno nalaze pod njenom kontrolom, upravljanjem ili uticajem, ne izvrše bilo kakav akt genocida, udruživanja radi vršenja genocida, neposrednog i javnog pоdsticanja na vršеnjе gеnоcida ili akta sauče-sništva …”.66

64 Isto.65 International Court of Justice, Reports, 1993, paragraf 44; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf

435.66 Isto, str. 24, paragraf 52 A (2); MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 435.

106


Jugoslavenske savezne vlasti (Savezna republika Jugoslavija) su, “s оbzirоm na svој nеоspоrni utjecaј i infоrmaciје kоје su pоsjеdоvalе, a kоје su izražavalе оzbiljnu zabrinutоst, trebale da, po mišljеnju Suda, “urade ono što su naјbоljе mоglе u оkviru svојih оvlaštenja, u cilju pоkušaјa da sprijеčе tragičnе dоgađaје kојi su tada započinjali, čiје razmjеrе, mada se nisu mogle sa sigurnošću predvidjeti, еvеntualnо mоglе barem naslutiti”. Savezna Republika Jugoslavija je, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, prekršila svoju obavezu sprečavanja ge-nocida u Srebrenici na takav način da to povlači njenu međunarodnu odgovornost.67

b) Obavеza kažnjavanja gеnоcida

Obaveza kažnjavanja genocida proizlazi iz člana I i drugih relevan-tnih odredbi Konvencije. Prema članu VI Konvencije:

“lica koja su optužena za genocid ili neko drugo djelo taksativno navedeno u članu III sudi nadležan sud države na čijoj teritoriji je djelo počinjeno ili međunarodni krivični tribunal koji ima nadlež-nost u odnosu na one ugovorne strane koje su prihvatile njegovu nadležnot.”68

Član VI (samo) obavezuje ugovorne strane da uspostave i vrše teritorijalnu krivičnu nadležnost, ali s obzirom na to da on sigurno ne zabranjuje državama da, u vezi sa genocidom, prenose nadlež-nost na svoje krivične sudove na osnovu drugih kriterija koji se tiču mjesta gdje je zločin izvršen, a koji je u skladu sa međunarodnim pravom, posebno nacionalnošću optuženih, on ih i ne obavezuje da to učine.69

Obaveza je država ugovornih strana da sarađuju sa “međunarod-nim krivičninm tribunalom”, jer sigurno je da jednom kada se takav sud uspostavi, član VI obavezuje ugovorne strane “koje prihvate njegovu nadležnost” da sa njim sarađuju, “što podrazumijeva da će uhapsiti lica koja su optužena za genocid, a koja se nalaze na njiho-voj teritoriji - čak i onda kada je zločin koji im se stavlja na teret iz-67 Isto, paragraf 438.68 Isto, paragraf 441.69 Isto, paragraf 442.

107


vršen van te teritorije - i da ukoliko se ne pokrene krivični postupak protiv njih pred vlastitim sudovima ugovornih strana, da će ih one izručiti nadležnom međunarodnom sudu radi suđenja”.70

Pojam “međunarodni krivični tribunal” u smislu značenja čla-na VI, po Međunarodnom sudu pravde, “mora da bar obuhvati sve međunarodne krivične sudove koji su osnovani nakon usva-janja Konvencije (kada takav sud nije postojao) sa potencijalno univerzalnim djelokrugom, a koji su nadležni da sude počinio-cima genocida ili bilo kog drugog djela koji je naveden u članu III”. Priroda pravnog instrumenta na osnovu koga je takav sud osnovan je, navodi Sud, “bez značaja u tom smislu. Prilikom izra-de Konvencije o genocidu, njeni autori su vjerovatno mislili da će takav sud biti osnovan na bazi ugovora: jasan pokazatelj toga nalazi se u pozivanju na ‘one ugovorne strane koje su prihvatile nadležnost’ međunarodnog krivičnog tribunala. Ipak, bilo bi su-protno suštini odredbe da se pojam ‘međunarodni krivični tribu-nal’ tumači restriktivno da bi se iz njega isključio sud koji je, kao što je to slučaj sa Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju, formiran u skladu sa rezolucijom Vijeća sigurnosti Ujedinjenih nacija na osnovu Poglavlja VII Povelje”. S tim u vezi, Sud je konstatovao da “nije utvrdio ništa što bi sugerisalo da su autori Konvencije razmatrali takvu mogućnost, ali im se ne može pripisati ni namjera da je isključe”.71

Savezna republika Jugoslavija se, po ocjeni Suda, nije pridržavala “ni svoje obaveze sprečavanja niti svoje obaveze kažnjavanja ge-nocida” u Srebrenici, jula 1995, koje proizlaze iz Konvencije. Polazeći od te ocjene, Sud je konstatovao da je time nastala međunarodna od-govornost Savezne republike Jugoslavije.72

70 Isto, paragraf 443.71 Isto, paragraf 445.72 Isto, paragraf 450.

108


4. ODSUSTVO POLITIČKE VOLJE DA SE SPRIJEČI GENOCID

Ugovorne strane Konvencije se, u skladu sa članom I, obavezuju da će genocid spriječiti i kazniti. S tim u vezi, ugovorne strane Kon-vencije su, “u cilju oslobađanja čovječanstva od takve stravične pošasti” - genocida, uvjerene da je “neophodna međunarodna saradnja”.73 Ključnu ulogu u tome imaju ili bolje rečeno trebale bi imati Ujedinjene nacije, zajedničko djelovanje svih članica UN-a, ugo-vornih strana ili onih koje su ratifikovale Konvenciju o genocidu, po kojoj se obavezuju da će genocid spriječiti i kazniti. Nažalost, u praksi je situacija sasvim u suprotnosti sa članom I Konvencije o genocidu. Naime, dosadašnja politička praksa i stvarnost međunarodne zajedni-ce je pokazala da je vodeći kriterij za reakciju u svakoj situaciji selek-tivan pristup žrtvama genocida, odnosno grupi kojoj pripadaju, a ne pravno ugovorena obaveza, što očigledno potvrđuje nacionalna, etnička i vjerska pripadnost žrtava genocida u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća - bosanski muslimani (Bošnjaci). U svim dosadašnjim zločinima genocida, uključujući Kambodžu, Ruandu i Bosnu i Herce-govinu, svaka efektivna (terenska) reakcija uslijedila je ex post facto, odnosno nakon što je zločin genocida, uglavnom, izvršen, a sama (naknadna) reakcija nije mogla promijeniti ništa.74

Jedno od bitnih obilježja međunarodne zajednice je neuspjeh kolektivnih tijela da izvrše svoju funkciju sprečavanja i kažnjava-nja teških kršenja ljudskih prava i međunarodnog humanitarnog prava, koja su prerasla u međunarodne zločine. Poglavlje VII Povelje UN-a obavezuje Vijeće sigurnosti da djeluje u slučajevima prijetnje miru i narušavanja međunarodnog mira i sigurnosti čovječanstva. Te prijetnje miru ili narušavanja mira mogu, pored ostalog, biti, a često i jesu, rezultat genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i me-đunarodnog prava. Nažalost, dosadašnja praksa je pokazala da Vijeće sigurnosti “nije u stanju da rješava velike međunarodne krize niti da 73 Konvencija..., član I.74 NATO udari po srpskom agresoru i njihovim kolaboracionistima, s kraja avgusta i početka septembra 1995, nisu

spriječili genocid u Bosni i Hercegovini. Da je ta akcija uslijedila u proljeće ili ljeto 1992. genocid nad Bošnjacima - u omjeru u kojem je počinjen - bi bio spriječen.

109


sprječava šokantno povećanje globalnog nasilja”.75 Očita je nespo-sobnost Ujedinjenih nacija da hitno i efikasno djeluju u sprečavanju teških kršenja međunarodnog humanitarnog prava u Somaliji, Sierra Leoneu, Etiopiji, Kambodži, Gvatemali, Palestini, Kongu, Ugandi, Kur-distanu, Bosni i Hercegovini, Ruandi, Darfuru i dr.

Države članice UN-a, ugovorne strane Konvencije o genocidu, obavezne su osigurati održivost i opstanak druge države izložene genocidu. Međutim, države se u praksi teško odlučuju na preduzi-manje protivmjera u vezi sa teškim kršenjem međunarodnog pra-va. One su, uglavnom, spremne da pribjegnu protivmjerama samo onda kada je riječ o njihovim vlastitim interesima. U protivnom, dr-žave su sklone i da zažmire na kršenja međunarodnih obaveza koje predstavljaju osnovne univerzalne ljudske vrijednosti, kao što su mir, ljudsko dostojanstvo, pravo na život, zaštita nacionalnih, etnič-kih, vjerskih ili rasnih grupa od istrebljenja i dr. Riječ je o obavezama koje se, po Antoniu Kasezeu, mogu nazvati obaveze prema zajed-nici, koje “imaju dva osnovna obilježja: prvo, sadrže dužnost svakog člana svjetske zajednice prema svim ostalim njenim članovima, i drugo, svaki drugi član te zajednice ima odgovarajuće pravo da zahtijeva ispunjavanje odgovarajućih obaveza i, u slučaju njihovog kršenja, pravo da pribjegne protivmjerama”. Teška kršenja međuna-rodnog prava, po njemu, spadaju u kršenja obaveza prema zajedni-ci. “Odlučnoj reakciji država na ta kršenja” mora, po Kasezeu, da pret-hodi postojanje zajedničkog interesa da se ona iskorijene. Nažalost, interes zajednice da se te obaveze ispune “prije je potencijalan nego stvaran. Države i dalje teže da prije štite kratkoročne nacionalne in-terese nego opšte ljudske vrijednosti”, što znači “da nisu spremne da intervenišu kako bi se spriječilo očigledno kršenje tih zajedničkih vrijednosti”. Tako obaveze prema zajednici, “koje odražavaju napre-dak u svjetskoj zajednici”, po Kasezeu, ostaju samo ideal,76 što je po-sebno karakteristično na primjeru genocida u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća.

Bosna i Hercegovina je, prema Konvenciji o genocidu, imala ne-otuđivo pravo da se brani od djela genocida i drugih genocidnih 75 A. Kaseze, MEĐUNARODNO KRIVIČNO PRAVO, Beograd, 2005, str. 3.76 Isto, str. 4-5.

110


radnji, nabrojanih u članu III, koje su nad njom vršile “krnja Jugoslavija i njeni agenti i saradnici”. To pravo na samoodbranu od genocida obu-hvatalo je i pravo da traži i dobije pomoć od drugih ugovornih stra-na Konvencije o genocidu. Bosna i Hercegovina je, prema Konvenciji, imala osnovno pravo da od ostalih ugovornih strana ili onih koje su ratifikovale Konvenciju o genocidu “odmah traži i dobije oružje, voj-nu opremu, hranu, odjeću i lijekove, vojne trupe i novčana sredstva, kako bi odbranila svoj narod od djela genocida i drugih genocidnih radnji”.77 U vezi sa tim profesor Boyle navodi da član I Konvencije o genocidu jasno pokazuje da su sve države ugovorne strane ili one koje su ratifikovale Konvenciju imale međunarodnu zakonsku obave-zu da spriječe genocid u Bosni i Hercegovini. Ta obaveza “morala je obuhvatati obavezu drugih ugovornih strana da pruže Bosni i Herce-govini pomoć, koja uključuje oružje, vojnu opremu, hranu, odjeću i li-jekove, vojne trupe i novčana sredstva. Ta pomoć bi zakonski omogu-ćila Bosni i Hercegovini da brani sebe i svoj narod od djela genocida i ostalih genocidnih radnji”.78

Bosna i Hercegovina je, kao potpisnica Konvencije o genocidu i članica Ujedinjenih nacija i potpisnica njihove Povelje, imala neotu-đivo pravo na individualnu i kolektivnu samoodbranu, utvrđenu članom 51. Povelje Ujedinjenih nacija, kako bi se odbranila od oruža-nih napada, oružane agresije i djelâ genocida. Umjesto toga, nažalost, Vijeće sigurnosti je, Rezolucijom 713 (1991), od 25. septembra 1991, uvelo (za sve države) “opću i potpunu obustavu i zabranu (embargo) na svaku isporuku oružja i vojne opreme Jugoslaviji” (SFRJ) na njen izričit zahtjev i uz njenu saglasnost.79 Ta zabrana isporuke oružja i voj-ne opreme na Republiku Bosnu i Hercegovinu dovela je do kršenja njenog neotuđivog prava na individualnu i kolektivnu samoodbranu u skladu sa običajnim međunarodnim pravom i članom 51. Povelje Ujedinjenih nacija. Međutim, embargo se nije mogao primjenjivati na Republiku Bosnu i Hercegovinu, koja je međunarodno priznata 6. 77 A. F. Boyle, BOSANSKI NAROD OPTUŽUJE ZA GENOCID: POSTUPAK PRED MEĐUNARODNIM SUDOM PRAVDE u Pred-

metu BOSNA I HERCEGOVINA PROTIV SRBIJE RADI SPREČAVANJA I KAŽNJAVANJA ZLOČINA GENOCIDA, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo, 2000, str. 183.

78 Isto.79

* *

* REZOLUCIJE VIJEĆA SIGURNOSTI UN O BOSNI I HEERCEGOVINI, Press centar A RBiH, Sarajevo 1995, str. 21; F.

Boyle, nav. dj., str. 190.

111


aprila 1992. On je nametnut Jugoslaviji, a ne Republici Bosni i Herce-govini - bio je nezakonit i bez pravne snage, jer je lišio jednu suverenu zemlju, članicu UN-a, njenog prirodnog prava na samoodbranu, pre-ma članu 51. Povelje Ujedinjenih nacija.

Generalna skupština Ujedinjenih nacija je 22. maja 1992, Rezoluci-jom 46/237, primila Republiku Bosnu i Hercegovinu u svoje članstvo. Odmah nakon toga, Republika Bosna i Hercegovina stekla je sve oba-veze, privilegije, dužnosti i prava iz Povelje Ujedinjenih nacija, uklju-čujući, i to naročito, član 51. koji glasi:

“Ništa iz ove Povelje ne može uticati na neotuđivo pravo na indi-vidualnu ili kolektivnu samoodbranu ukoliko dođe do oružanog na-pada na neku zemlju članicu Ujedinjenih nacija, dok Vijeće sigurnosti ne poduzme mjere neophodne za očuvanje međunarodnog mira i sigurnosti…”.80

Bosna i Hercegovina je, od dobijanja nezavisnosti kao suvere-na država 6. aprila 1992, a u svakom slučaju najkasnije od 22. maja 1992, imala neotuđivo pravo da brani sebe - i individualno i kolektiv-no, prema običajnom međunarodnom pravu u skladu sa članom 51 Povelje Ujedinjenih nacija. Zbog toga se podrazumijevalo da se sve kasnije rezolucije Vijeća sigurnosti koje su, nažalost, rutinski ponovo potvrđivale embargo na isporuku oružja koji je uveden za (bivšu) Jugoslaviju, Rezolucijom 713, od 25. septembra 1991, Rezolucijom 724, od 15. decembra 1991. i Rezolucijom 727, od 8. januara 1992, nisu mogle nikako primjenjivati na Bosnu i Hercegovinu. Prema čla-nu 51. Povelje Ujedinjenih nacija Republika Bosna i Hercegovina je imala neotuđivo pravo na individualnu i kolektivnu samoodbranu, uključujući i pravo da odmah traži i dobije od drugih zemalja oruž-je, vojnu opremu, hranu, odjeću i lijekove, vojne trupe i finansijska sredstva da bi se odbranila od oružanih napada, oružane agresije i djela genocida.81

Rezolucije Vijeća sigurnosti koje su rutinski potvrđivale embargo na isporuku oružja (bivšoj) Jugoslaviji nisu se mogle primjenjivati na Republiku Bosnu i Hercegovinu. U protivnom, to je značilo “ukida-80 F. Boyle, nav. dj., str. 191.81 Isto.

112


nje neotuđivog prava na individualnu ili kolektivnu samoodbranu” Republike Bosne i Hercegovine, a tim i kršenje člana 51. Povelje Uje-dinjenih nacija. Štaviše, stav 2 člana 24. Povelje Ujedinjenih nacija glasi:

“U vršenju ovih dužnosti (održavanje međunarodnog mira i sigur-nosti) Vijeće sigurnosti mora djelovati u skladu sa ciljevima i princi-pima Ujedinjenih nacija. Konkretna ovlaštenja koja su data Vijeću sigurnosti za vršenje ovih dužnosti navedena su u Poglavljima VI, VII, VIII i XII.”82

Embargo na isporuku oružja, uveden (bivšoj) Jugoslaviji, Rezolu-cijom 713. (1991), nije se mogao ni u kom trenutku odnositi na Re-publiku Bosnu i Hercegovinu. U protivnom, Vijeće sigurnosti ne bi djelovalo “u skladu sa ciljevima i principima Ujedinjenih nacija” i na taj način bi kršilo stav 2 člana 24. Povelje. Takva nepravilna interpretacija Rezolucije 713 (1991) i rezolucija koje su iza nje slijedile, stavile su Re-zoluciju 713 (1991) ultra vires Vijeća sigurnosti i po stavu 2 člana 24. i po članu 51. Povelje.83

Bosna i Hercegovina je morala po članu 51. i običajnom me-đunarodnom pravu biti slobodna da se brani, uprkos odred-bama bilo koje usvojene rezolucije Vijeća sigurnosti. Naime, prema međunarodnom pravu Republika Bosna i Hercegovina je imala osnovno pravo da traži i dobije pomoć od drugih zema-lja, uključujući oružje, opremu, hranu, odjeću i lijekove, trupe i novčana sredstva, da se brani protiv oružanih napada, oružane agresije i djela genocida koja su nad njom vršile “krnja Jugosla-vija i njeni posrednici i pristalice”. Pored toga, što se tiče pra-va na kolektivnu odbranu prema članu 51. Povelje Ujedinjenih nacija, a u skladu sa stavom Međunarodnog suda pravde koji se može naći u Odlukama Međunarodnog suda pravde 1986, strana 14, po pitanju vojnih i paravojnih aktivnosti u i protiv Nikaragve (Nikaragva protiv Sjedinjenih Američkih Država), Re-publika Bosna i Hercegovina je imala pravo da traži da druge zemlje uzmu učešća u njenoj odbrani protiv oružanih napada, oružane agresije i djela genocida, a što rezultira i iz člana I Kon-82 Isto, str. 191-192.83 Isto, str. 192.

113


vencije o genocidu. Stoga su, na zahtjev Bosne i Hercegovine, sve ugovorne strane ili one koje su ratifikovale Konvenciju o genocidu, imale obavezu da spriječe djela genocida i oružanu agresiju, ako je potrebno i vojnom intervencijom. Takva vojna intervencija drugih zemalja na zahtjev Bosne i Hercegovine do-zvoljena je članom 51. Povelje Ujedinjenih nacija i Konvencijom o genocidu i nije bila izričito zabranjena odredbama bilo koje rezolucije Vijeća sigurnosti.84

Za vrijeme planiranja, pripremanja i izvođenja agresije na Re-publiku Bosnu i Hercegovinu i genocida nad Bošnjacima došlo je do potpune suspenzije i ignorisanja temeljnih načela međunarod-nog javnog prava (zabrana i otpor svakoj agresiji, sprečavanje ge-nocida, osuda prisvajanja tuđih zemalja, garancija teritorijalnog i državnopravnog integriteta države i drugih načela, izraženih u Po-velji UN-a i Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genoci-da), što je paradoksalno. Jednoj univerzalnoj, priznatoj, nezavisnoj i suverenoj državi i članici UN-a faktički je oduzeto pravo da brani teritorijalni integritet i sigurnost svojih građana pred agresijom i genocidom, zagarantovano Poveljom UN-a, što je jedinstveno u historiji i OUN-u.

Embargom na oružje, koga je Vijeće sigurnosti usvojilo na zahtjev jugoslavenskog (srpskog) vođstva 1991, bošnjačko civilno stanovniš-tvo je ostavljeno bez mogućnosti adekvatne odbrane. Veliki broj me-đunarodnih pravnika uvjerljivo je pružao argumente da je embargo, nametnut Jugoslaviji, a ne Republici Bosni i Hercegovini, bio nezako-nit i bez pravne snage, jer je lišio jednu priznatu, nezavisnu suverenu zemlju, članicu UN, njenog prirodnog prava na samoodbranu, prema članu 51. Povelje Ujedinjenih nacija. Slično tome, bilo je poziva na jed-nostrano ukidanje embarga zbog potpunog propusta Vijeća sigurno-sti da brani Bosnu nakon što joj je uskratilo pravo na samoodbranu iz člana 51. Povelje. Međutim, Clintonova administracija se “uhvatila za 84 Isto, str. 193.

114


to da je kurs Vijeća sigurnosti zakonit i nastavila insistirati na potrebi za konsenzusom i multilateralnom akcijom”.85

Dvanaest funkcionera Ministarstva vanjskih poslova (Department of State) SAD-a je (aprila) 1993. uputilo pismo državnom sekretaru Warrenu Christopheru i zatražilo ukidanje embarga na oružje i zračne udare - vojnu intervenciju “da bi se okončala srpska agresija u istočnoj Bosni”, među kojima i Marshall Harris.86 Njihov plan da se okonča em-bargo “nadomješten je stvaranjem ‘sigurnih područja’ da bi se zaštiti-lo civilno stanovništvo pod opsadom”. Termin “sigurno područje” je, po ocjeni Marshalla Harrisa “postao okrutna šala”. Jedan predstavnik Vijeća sigurnosti “čak je sugerisao da se u ovim gradovima postave table sa natpisima koji glase: ‘Opasnost: sigurno područje UN - drži se podalje.’”87

Kada su neke zemlje počele diskusiju o skidanju embarga na uvoz oružja, koga je, na zahtjev Slobodana Miloševića, odnosno kr-nje SFRJ, uveo UN, 25. septembra 1991, zemlje Evropske unije su, po priznanju Billa Clintona autoru knjige “The Clinton Tapes”, Taylo-ru Branchu, bojeći se “muslimanske Bosne”, blokirale taj prijedlog. “Službena verzija za takav stav je glasila da bi to pogoršalo humani-tarnu situaciju, jer bi više oružja značilo i više krvoprolića.” Međutim, privatno ključni saveznici su se, tvrdi Clinton, “protivili nezavisnoj bosanskoj državi”.88

Podržavanje embarga od evropskih zemalja je, po Geoffreyu Niceu, imalo za cilj “da podrži vojnu nepripremljenost Armije BiH”. Clinton je, perući svoju savjest, javno priznao da je Bosna i Herce-govina morala biti podržana u odbrani svoga teritorijalnog inte-griteta i sigurnosti njenih građana i da joj je nezakonito nametnut embargo na oružje kao sredstvo legitimne odbrane i to pod priti-skom tada vodećih evropskih političara Johna Majera, Francoisa 85 Isto, str. 26. Embargo je, po ocjeni, Louise Lambrichs, prvi zločin međunarodne zajednice, “jer je ona tim besram-

nim činom postala ortak srpske države, a stanovništvo se tim našlo i napadnuto i razoružano u isti mah” (L. Labrichs, VUKOVAR NIKADA NEĆEMO VIDJETI, Naklada Luka, Zagreb, 2007, str. 194). S tim u vezi, ona tvrdi da je Evropa, “kroz embargo na oružje i kroz humanitarnu politiku” odgovorna za genocid u Bosni. U Evropskoj zajed-nici “velikosrbi” su, po njoj, “našli svog saveznika”, posebno u Francuskoj (Isto, str. 198, 266 i 310).

86 F. Boyle, nav. dj., str. 25.87 Isto, str. 29.88 G. Nice, PRIZNANJE BILJANE PLAVŠIĆ KORISTILO JE SAMO NJOJ, DANI, 19. novembar 2009, str. 32-36.

115


Mitteranda i Helmuta Kohla. Pored toga, “da stvar bude gora, Clin-ton kaže da su te iste zemlje blokirale mnoge druge alternative, pravdajući se da dovede u opasnost nekih osam tisuća evropskih mirotvoraca. I dok su se te zemlje lupale u prsa sa svojim mirotvor-nim trupama, demonstrirajući javno svoju posvećenost bosan-skom problemu, one su u isto vrijeme pretvorile te trupe u štit za kontinuirano komadanje bosanske teritorije od strane vojno nad-moćne srpske vojske”. S tim u vezi, Clinton spominje francuskog predsjednika Mitteranda, za kojeg kaže “da je bio osobito otvoren, govoreći da bosanska država ne spada u kršćansku Evropu, dok su neki britanski funkcioneri govorili o bolnoj, ali neizbježnoj potrebi restauracije kršćanske Evrope”.89

* * *

Ujedinjene nacije su u vezi sa pitanjem agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocida nad Bošnjacima 1991-1995. učini-le mnoge greške90. Naime, Ujedinjene nacije su pokušale “očuvati mir i primijeniti pravila za očuvanje mira u situaciji u kojoj nije bilo nikakvog mira“. Pošto su znale “da bilo koji drugi način djelovanja može ugroziti živote“ njihovih trupa, pokušavale su “stvoriti – ili zamisliti okruženje u kome bi mogla opstati pravila za očuvanje mira – dogovorom strana, pristankom za slanje trupa, nepristra-snošću“, pri čemu su situaciju na terenu pokušale “stabilizovati pu-tem sporazuma o prekidu vatre“, što je išlo na ruku Srbima koji su kontrolirali veći dio teritorija“. Ujedinjene nacije su izbjegle “upo-trebu sile, osim u svrhu samoodbrane“, što ih je dovelo “u sukob sa interesima branilaca sigurnih zona“, čija je sigurnost zavisila od njihove (tj. UN-a) upotrebe sile.91

89 Isto, str. 33.90 “IZVJEŠTAJ O SREBRENICI”, Izvještaj Generalnog sekretara UN-a prema Rezoluciji Generalne skupštine 53/35

(1998.), 15. novembar 1999, S. Čekić - M. Kreso - B. Macić, GENOCID U SREBRENICI, “SIGURNOJ ZONI” UJEDINJE-NIH NACIJA, JULA 1995, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2000, paragraf 488, str. 252. Te greške su, po ocjeni generalnog sekretara Ujedinjenih nacija, Kofija Annana, “proistekle iz, nesumnjivo dobronamjerne težnje“ (Isto). Ujedinjene nacije su, po njemu, “pravile greške u rasuđivanju – greške ukorijenjene u filozofiji nepristrasnosti i nekorištenja sile koje su potpuno nepri-mjerene za sukob u Bosni“ (Isto, paragraf 499, str. 257).

91 Isto.

116


Ujedinjene nacije su na osvajački rat protiv Republike Bosne i Her-cegovine i genocid nad Bošnjacima odgovorile embargom na uvoz oružja, dostavom humanitarne pomoći i razmještajem snaga za očuvanje mira.92 Nažalost, te mjere su bile “loš nadomjestak za od-lučniju i silovitiju akciju kojom bi se spriječilo odvijanje užasa“.93

Embargom na oružje nije se, po ocjeni generalnog sekretara UN-a, “postiglo ništa više od zamrzavanja vojnog stanja u bivšoj Jugosla-viji. On je doveo Srbe u položaj silne vojne premoći i efikasno lišio Republiku Bosnu i Hercegovinu svog prava na odbranu, u skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija“.94

Ni snabdijevanje humanitarnom pomoći “nije predstavljalo adekvatan odgovor na ‘etničko čišćenje’ i vršenje genocida“. Do-stava humanitarne pomoći95 nije nikada, po ocjeni generalnog sekre-tara UN-a, predstavljala rješenje za probleme Bosne i Hercegovine. S tim u vezi, on je s pravom ukazao da se problem, “koji je vapio za vojno-političkim rješenjem, sastojao u tome što je jedna članica Uje-dinjenih nacija ostavljena bez mogućnosti odbrane usljed embarga na oružje koji su joj nametnule Ujedinjene nacije/(italik u originalu – primj. S.Č.)/, bila čerečena snagama koje su je željele uništiti“. Rješenje navedenog problema, po ocjeni generalnog sekretara, nije moglo biti riješeno humanitarnom pomoći.96

92 Isto, paragraf 490, str. 252. UNPROFOR je, “i pored neodrživosti svog položaja”, “mogao potpomagati humani-tarni proces i ublažiti donekle – ali, kako je Srebrenica tragično potcrtala, ne i svu – patnju izazvanu ratom. Danas ima ljudi u Bosni koji ne bi preživjeli da nije bilo UNPROFOR-a. U stanovitoj mjeri, možemo reći da 117 mladića koji su izgubili život, vršeći misiju UNPROFOR-a u Bosni, nije umrlo uzalud. Njihova žrtva i velika predan-ost mnogih drugih, međutim, ne mogu potpuno iskupiti politiku koja je u najboljem slučaju bila – polovična” (Isto, paragraf 489, str. 252).

93 Isto. Navodeći da “nametanje embarga na oružje nije nužno predstavljalo grešku, jer je na kraju krajeva do njega došlo kada Bosna i Hercegovina još uvijek nije postala članica Ujedinjenih nacija”, generalni sekretar UN-a navodi da “nakon toga, mora da je postojala neka popratna dužnost da se Bosna i Hercegovina zaštiti od tragedije koja ju je zadesila, nakon što je postala zemlja članica. Čak i kada su se srpski napadi i davljenje ‘sigurnih zona’ nastavili tokom 1993. i 1994, a bili popraćeni izvještajima medija, a vjerovatno i diplomatskim izvještajima, te izvještajima obavještajnih službi svojim vladama, stav članica Vijeća sigurnosti je uveliko ostao isti”. Ukazujući na to, generalni sekretar je konstatovao da “međunarodna zajednica još uvijek ne može iznaći način da se su-protstavi prijetnjama i da ih porazi” (Isto).

94 Isto.95 Isto, paragraf 491, str. 253. Snabdijevanje hranom “i krovom nad glavom onih koji nisu imali ni jedno ni drugo”

je, po ocjeni generalnog sekretara UN-a, “doista vrijedno divljenja i moramo odati počast izvanrednom poslu koji je UNHCR obavio sa svojim partnerima u krajnje nepovoljnu situaciju” (Isto). Međutim, to nije bilo rješenje za Republiku Bosnu i Hercegovinu, protiv koje je vođen osvajački, agresorski rat i vršen genocid nad Bošnjacima.

96 Isto.

117


Po ocjeni generalnog sekretara, ni slanje snaga za očuvanje mira nije adekvatan, odgovor na agresiju protiv Bosne i Hercegovine i ge-nocid nad Bošnjacima.97 Naime, “nije ispunjen nijedan od preduslova za slanje snaga za očuvanje mira: nije bilo mirovnog sporazuma – čak se nije poštovao ni prekid vatre – nije bilo očigledne volje da nastupi mir i nije postojala jasna spremnost zaraćenih strana“. I pored toga, “nemajući bolje rješenje /italik u originalu – prim. S. Č./, Vijeće sigurno-sti je odlučilo da treba poslati snage Ujedinjenih nacija za očuvanje mira. Lako naoružane, lako vidljive u svojim vozilima, razasute širom zemlje po brojnim neodbranjivim osmatračkim tačkama, one su mo-gle samo potvrditi ono što je bilo očigledno: nije bilo mira koga treba očuvati“.98

Vijeće sigurnosti je očigledno, više nego naivno, očekivalo “da će ‘zaraćene strane’ na terenu poštovati autoritet Ujedinjenih nacija i da neće ometati niti napadati njene humanitarne operacije“. Također se “nije dovoljno procijenilo da sistematska i bespoštedna kampanja ka-kvu su vodili Srbi neće smatrati da su humanitarne operacije Ujedi-njenih nacija prepreka, već radije instrument za postizanje njihovog cilja“. U tom je slučaju, “jasno da je suštinski važno imati sposobnost da se mandat prilagodi, situaciji na terenu i da se poduzme briga za slanje odgovarajućih snaga pod odgovarajućom strukturom“. Naža-lost, Komanda UNPROFOR-a, po generalnom sekretaru, “nije bila flek-sibilna ni za jednu od pomenutih stvari“.99

Očito je navedena politika i praksa (embargo na oružje, humani-tarnu pomoć i snage za očuvanje mira) Vijeća sigurnosti i zemalja čla-97 Isto, paragraf 492, str. 253. Boutros Boutros Ghali je, u svojstvu generalnog sekretara UN-a, “otvoreno rekao

Vijeću sigurnosti da Snage Ujedinjenih nacija za očuvanje mira ne mogu donijeti mir Bosni i Hercegovini. On je to često i glasno ponavljao, plašeći se da će mjere očuvanja mira neminovno doživjeti neuspjeh u ratnoj situaciji” (Isto).

98 Isto. Generalni sekretar Ujedinjenih nacija, nažalost, govori o “stranama u sukobu”, “sukobljenim stranama”, “zaraćenim stranama” i “stranama”. Pri tome je evidentno prisutna “opšta sklonost da se prikaže da su strane jednako odgovorne za učinjene prekršaje”. Neshvatljivo je i tendenciozno kako su Ujedinjene nacije, nakon prizn-avanja Republike Bosne i Hercegovine, svoju legalnu članicu, svrstale u jednu od “strana”. Taj izraz UN koriste i poslije zauzimanja sigurne zone UN-a Srebrenice i genocida nad Bošnjacima u julu 1995. (Detaljnije o tome: S. Čekić – M. Kreso – B. Macić, GENOCID U SREBRENICI, “SIGURNOJ ZONI”, UJEDINJENE NACIJE, JULA 1995, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo 2000, str. 407-416).

99 Isto, paragraf 493, str. 254. “Uskoro je postalo očito”, navodi generalni sekretar Ujedinjenih nacija, “da se nakon kraja Hladnog rata i uz premoć neregularnih snaga - kontrolisanih ili nekontrolisanih – stara pravila igre nisu više mogla održati” (Isto).

118


nica Ujedinjenih nacija legalizirala srpska osvajanja i genocid. U sve-mu tome Ujedinjene nacije moraju preuzeti odgovornost za agresiju i genocid u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća.

Ujedinjene nacije su bile dobro informisane i znale - bilo im je potpuno jasno - kada je u pitanju genocid nad Bošnjacima u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća, da sigurne zone UN-a u Bosni i Her-cegovini, pored ostalog, “nisu istinski ‘sigurne’”, jer “nije bilo ni po-litičke volje da se upotrijebi odlučna vazdušna sila protiv srpskih napada na sigurne zone, kao ni mogućnosti da ih se na terenu porazi”.100 S tim u vezi, Sekretarijat UN-a je pravilno ukazivao “na to brkanje pojmova u politici sigurnih zona”, te su predložene promjene: “zasnovati sigurne zone ili međusobnim sporazumom strana ili man-datom Vijeća sigurnosti; demilitarizacijom sigurnih zona; postizanjem neograničene slobode kretanja”, pri čemu je naglašena potreba “da je važnije da se zaštite ljudi od teritorije”. Međutim, navedeni prijedlozi “sami po sebi nisu bili dovoljni”, a “djelimična demilitarizacija” sigurnih zona UN-a Srebrenice i Žepe – nije im donijela sigurnost, već, napro-tiv, “učinila ih je samo lakšim metama za Srbe”.101

Naglašavajući s pravom na nespornu činjenicu da sigurne zone UN-a nisu bile istinski sigurne i da nije bilo političke volje da se upotri-jebi vazdušna intervencija protiv srpskih napada, generalni sekretar je ukazao na realnu činjenicu da je “ključno pitanje – politički, stra-teški i moralno – koje se krilo iza sigurnosti ‘sigurnih zona’ imalo suštinsku prirodu ‘etničkog čišćenja’”, odnosno – prirodu zločina. Tu prirodu zločina, iza koje se krije genocid i jasna namjera za njegovo izvršenje, generalni sekretar je opisao na sljedeći način: “Srbi su kao dio svojih širih ambicija ka ’Velikoj Srbiji’, otpočeli okupaciju teritori-ja enklava, želeći te teritorije samo za sebe. Civilno stanovništvo ovih enklava nije slučajna žrtva napadača; njihova smrt ili odstranjivanje je bio suštinski razlog napada na njih. Taktika vršenja brutalnog te-rora, većinom putem masovnih ubistava, silovanja i iživljavanja nad 100 Isto, paragraf 494, str. 254.101 Isto, str. 254-255. Dvije sigurne zone UN-a Srebrenica i Žepa – bile su, po ocjeni generalnog sekretara UN-a,

“označene od samog početka i pominjane u našim izvještajima kao relativno uspješan primjer kako ideja sigurne zone može funkcionisati”. Te dvije “sigurne zone su demilitarizovane više od ostalih, mada ta demilitarizacija nije ni u kom slučaju bila potpuna. No, djelimična demilitarizacija enklava nije im na kraju donijela sigurnost. Naprotiv, učinila ih je samo lakšim metama za Srbe” (Isto).

119


stanovništvom, u cilju njihovog protjerivanja, je u najvećoj mogućoj mjeri korištena u Bosni i Hercegovini, gdje je nazvana sada sramnim eufemizmom ‘etničko čišćenje’. Tako je civilno stanovništvo bosanskih Muslimana postalo glavna žrtva brutalno agresivnih vojnih i para-vojnih srpskih operacija koje su imale za cilj da očiste od stanovnika željene teritorije tako da bi se mogle naseliti Srbima.”102 Ni pouzdana saznanja o genocidu nad Bošnjacima nisu utjecala na UN da odlučno djeluje - vojno intreveniše u cilju zaustavljanja agresije i sprečavanja genocida.

U nastojanju da Ujedinjene nacije izbjegnu odgovornost za spre-čavanje genocida u sigurnoj zoni UN-a Srebrenici jula 1995, generalni sekretar Kofi Annan je 1999. ukazao na “nepotpuno shvatanje srp-skih ratnih ciljeva”, što je krajnje neodgovorno i licemjerno. Naime, neuvjerljivo je njegovo objašnjenje o nesposobnosti shvatanja “srp-skih ratnih ciljeva”, koji su (“ratni ciljevi bosanskih Srba”), po njemu, “konačno osujećeni na bojnom polju, a ne za pregovaračkim stolom”. U pitanju je izgovor za ponašanje i postupanje UN-a, kojima je, nesum-njivo, izražen najblaže rečeno tolerantan odnos prema velikosrpskom agresoru, s jedne, i odsustvo političke volje da se poduzmu bilo kakve akcije u zaustavljanju srpskih osvajačkih napada i genocidnih akata, s druge strane. Naime, “nepotpunim shvatanjem opsega srpskih ratnih ciljeva može se”, po njemu, “djelomično objasniti zašto Sekretarijat i Misija očuvanja mira nisu reagovali brže i odlučnije kada su Srbi po-čeli napadati Srebrenicu”. S tim u vezi, on navodi sljedeće: “umjesto da pokušamo pokrenuti međunarodnu zajednicu da potpomogne odbranu Enklave, mi smo više davali Vijeću sigurnosti utisak da je si-tuacija pod kontrolom i mnogi od nas su u to istinski vjerovali. Dan prije pada Srebrenice slali smo izvještaje da Srbi ne napadaju, mada jesu napadali. Obavještavali smo da Bošnjaci pucaju na UNPROFOR i blokiraju ga, a radili su to Srbi. Propustili smo da pošaljemo hitan zahtjev za upotrebu zračnih udara. U izvjesnim prilikama, kada su do Vijeća stizale nepotpune i netačne informacije, to se moglo pripisati problemima izvještavanja sa terena. Međutim, u drugim prilikama, izvještaji su odražavali opštu sklonost da se prikaže da su strane jed-nako odgovorne za učinjene prekršaje. U svakom slučaju nije jasno 102 Isto, paragraf 495, str. 255.

120


da li bi imali znatno drugačije rezultate da su Vijeću - čije su mnoge članice imale neovisne izvore informacija o događajima - dostavljane potpuno tačne informacije.”103

Sekretarijat UN-a je “uvjerio samoga sebe i to na samome počet-ku da šira upotreba sile međunarodne zajednice nije u okviru našeg mandata i da je nepoželjna. Izvještaj Generalnog sekretara Vijeću si-gurnosti govori protiv ‘kulture smrti’, zalažući se za to da se mir može postići samo nevojnim metodama. A kada je, juna 1995, međunarod-na zajednica snabdjela UNPROFOR dobro naoružanim Snagama za brzo reagovanje, zalagali smo se protiv njihovog šireg korištenja u ci-lju primjene mandata. Kada je UNPROFOR konačno poduzeo odlučne akcije u augustu i septembru 1995, to je pomoglo da se rat privede kraju”.104

Ocjenom o “nepotpunom shvatanju srpskih ratnih ciljeva”, ge-neralni sekretar UN-a je u potpunosti r a z o t k r i o politiku i praksu Ujedinjenih nacija, njenih članica i međunarodne zajednice prema Bošnjacima (bosanskim muslimanima), žrtvama genocida. Prema toj politici i praksi, upotreba sile (od međunarodne zajednice) u zau-stavljanju agresije protiv Republike Bosne i Hercegovine i sprečava-nju genocida nad Bošnjacima nije bila u opciji – u okviru mandata UN-a i bila je nepoželjna, što su dobro znali i na terenu još bolje spro-vodili srpski zločinci. Ta politika i praksa zalagala se za postizanje mira “nevojnim metodama”, što je, ustvari, značilo podršku srpskim osva-janjima i legalizaciji genocida. Ta politika i praksa se, kako to navodi generalni sekretar UN-a, pored ostalog, zasnivala i na izmišljenim, nepotpunim i netačnim, lažnim informacijama prema žrtvi genocida, a u korist srpskih zločinaca. Zapanjujuća je i zastrašujuća izjava gene-ralnog sekretara o tome da, i u slučaju da su Vijeću sigurnosti dostav-ljane “potpuno tačne informacije”, pitanje je (“nije jasno”) “da li bi imali znatno drugačije rezultate”.105

Vijeće sigurnosti je u Bosni i Hercegovini uspostavilo sigurne zone bez odlučnih vojnih prijetnji. Ta područja “nisu bila sigurna, a nisu bila ni sigurne luke u smislu međunarodnog humanitarnog prava, niti si-103 Isto, paragrafi 496-497, str. 255-256.104 Isto, paragraf 497, str. 256.105 Isto, paragraf 496-497, str. 255-256.

121


gurne zone u bilo kakvom vojnom smislu”. Bez odlučnih vojnih prijet-nji politika sigurnih zona je štetila ugledu Vijeća i cijelim Ujedinjenim nacijama.106

Međunarodna zajednica (Vijeće sigurnosti i zemlje članice UN-a, Kontakt grupa i drugi) na političkom planu vodila je neprestane pre-govore “sa idejnim tvorcima srpske politike, u prvom redu Miloševi-ćem i Karadžićem. Na vojnom planu, rezultirao je procesom pregova-ranja i povjerenjem u generala Mladića, čija je neumoljiva predanost da očisti istočnu Bosnu i ako je moguće Sarajevo, bila sasvim očigled-na i koja je neminovno dovela do Srebrenice”.107

Međunarodna zajednica je neprestano odbijala da koristi silu u zaustavljanju agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu i spreča-vanju genocida nad Bošnjacima, čime “u cjelini mora prihvatiti dio odgovornosti za to što je dozvolila” tako “tragičan razvoj događaja” u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća. Vijeće sigurnosti, Kontakt grupa i ostale Vlade “snose svoj dio odgovornosti zbog odu-govlačenja sa korištenjem sile, kao i Sekretarijat Ujedinjenih nacija i misija na terenu”. Međutim, po ocjeni generalnog sekretara UN-a, “ja-sno je da najveću odgovornost snose idejni tvorci i izvršitelji genoci-da u Bosni”.108

Na “namjeran i sistematizovan pokušaj da se terorizira, progna ili pobije cijeli jedan narod” moralo se “odgovoriti odlučno, svim potreb-nim sredstvima, uz političku volju da se ta politika provede do samog kraja”. Nažalost, i u Bosni i na Kosovu, međunarodna zajednica je “po-kušala postići rješenje putem pregovora sa beskrupuloznim i ubilač-kim režimom. U oba slučaja je bilo potrebno koristiti prisilu da bi se zaustavilo planirano i sistematsko ubijanje i progon civila”.109

Priznajući da je iskustvo Ujedinjenih nacija u Bosni, koja je bila “moralni ideal za koji se trebalo boriti”, bilo “jedno od najtežih i naj-bolnijih” u historiji Ujedinjenih nacija, generalni sekretar Kofi Annan je ukazao na greške, pogrešno prosuđivanje, nesposobnost “da se prizna veličina zla”, propuštene prilike da se pomogne žrtvama, te za 106 Isto, paragraf 499, str. 257.107 Isto, paragraf 500, str. 257-258.108 Isto, paragraf 501, str. 258.109 Isto, paragraf 502, str. 258.

122


postizanje mira, zatim na propust međunarodne zajednice za predu-zimanje odlučnih mjera u zaustavljanju agresije i genocida. S tim u vezi, on je konstatovao: “Sa dubokim žaljenjem i pokajanjem preispi-tali smo naša vlastita djelovanja i odluke dok je napad na Srebrenicu trajao. Greškama, pogrešnim prosuđivanjem i nesposobnošću da se prizna veličina zla sa kojim smo se suočavali, propustili smo da učini-mo naš dio da bi se pomoglo ljudima Srebrenice od srpske kampanje masovnih ubistava. Niko više nego mi ne žali propuštene prilike za postizanje mira i nepravde. Niko više nego mi ne oplakuje propust međunarodne zajednice da preduzme odlučne korake da bi se zau-stavile patnje i okončao rat koji je donio toliko žrtava. Srebrenica je iskristalisala jednu istinu koju su Ujedinjene nacije prekasno razumje-le, a i veliki dio svijeta: da je Bosna bila koliko moralni ideal za koji se treba boriti, toliko i vojni sukob.”110

“Jedine značajne i trajne ispravke” koje Ujedinjene nacije i među-narodna zajednica mogu “učiniti građanima Bosne i Hercegovine, koji su imali povjerenja u međunarodnu zajednicu” je, po ocjeni general-nog sekretara, “da učinimo sve da se ovakvi užasi ne ponove. Kada međunarodna zajednica daje svečano obećanje da će čuvati i štititi nedužne civile od masakra, onda mora biti spremna da podrži svoje obećanje potrebnim sredstvima. Inače, sigurno je bolje da ne pobu-đuje nade i očekivanja prije svega, a da ne prikupi sve svoje snage da bi ih stavila u njihovu odbranu”.111

“Da bi sa sigurnošću shvatili pouke tragične historije”, iznesene u “Izvještaju o Srebrenici”, generalnog sekretara Ujedinjenih nacija, od 15. novembra 1999,112 Kofi Annan je želio “podstaći zemlje članice da se uključe u proces razmišljanja i analize, usmjeravajući glavnu pa-žnju na izazove koje priča otkriva”. Cilj tog procesa će, po njemu, “biti 110 Isto, paragraf 503, str. 258-259.111 Isto, paragraf 504, str. 259.112 Isto, paragraf 505, str. 259. Sadržaj “Izvještaja o Srebrenici”, po ocjeni generalnog sekretara, “postavlja u minu-

cioznom, sistematičnom, iscrpnom i, nakon svega, potresnom opisu, pad Srebrenice u užas bez primjera u historiji Evrope od Drugog svjetskog rata”. Pozivajući sve zainteresovane “da pažljivo prouče Izvještaj” i “puste da činjenice govore same za sebe”, generalni sekretar je konstatovao: “Ljudi koji su optuženi za ovaj zločin protiv čovječnosti podsjetili su svijet, a posebno Ujedinjene nacije, da zlo postoji u svijetu. Naučili su nas, također, da globalno zalaganje Ujedinjenih nacija da okonča sukobe ne sprečava moralno rasuđivanje, već, naprotiv, čini ga potrebnim.” U tom smislu, on je stavio “svoj izvještaj o padu Srebrenice pred Generalnu skupštinu i pred svijet” (Isto, paragraf 506, str. 260).

123


pojašnjavanje i poboljšanje moći Ujedinjenih nacija u odgovoru na razne oblike sukoba”. Kada se poziva na te probleme, generalni sekre-tar je imao “na umu jaz između mandata i sredstava; neprimjerenost simboličnog odvraćanja dok se odvija sistematska kampanja nasilja; prožimajuća podvojenost unutar Ujedinjenih nacija u pogledu uloge angažovanih snaga u potrazi za mirom; institucionalna ideologija ne-pristranosti čak i kada je suočena sa pokušajima činjenja genocida; i niz doktrinarnih i institucionalnih pitanja koje dopiru do srži sposob-nosti Ujedinjenih nacija za održavanje mira i zaštite civilnog stanov-ništva od oružanih sukoba”.113

Ugovornim stranama Konvencije o genocidu, zemljama članicama UN-a i njihovim političkim rukovodstvima, kao i široj javnosti, jako je dobro bilo poznato da je masakr nad Bošnjacima u Srebrenici, sigur-noj zoni Ujedinjenih nacija, jula 1995, kao i genocid u svim okupiranim gradovima Republike Bosne i Hercegovine i mjestima u opsadi, od početka 1992, pa do kraja 1995, tipična genocidna radnja, izvedena po već ustaljenoj matrici - masovni zločin nad civilima slijedi uspješnu vojnu operaciju. Genocid i drugi oblici zločina u i oko Srebrenice su apsolutno bili isplanirani, vrlo dobro organizovani i dosljedno izvede-ni. O tome svjedoče obim, jednoobraznost, brzina i dosljednost u iz-vršenju zločina; međuzavisnost njegovog ishoda i paralelno vođenih pregovora na raznim nivoima sa organima međunarodne zajednice; raspored stratišta i organizacija prevoza žrtava do istih; mjere masa-kriranja priprema i uklanjanja tragova zločina; arsenal obmana žrtava, sopstvene i svjetske javnosti, involviranih pripadnika Ujedinjenih na-cija i, također, njihovih organa. Za pozivanje na predaju korišteni su i bijela oklopna kola, uniforme i kacige sa oznakama UN-a. Spaljene stvari 4.300, u Potočarima od Ujedinjenih nacija predatih muškaraca i dječaka, također su trebale otežati eventualnu istragu. Sve je trebalo ostati bez svjedoka; čak su i vozači kamiona uvučeni u zločin da ne bi smjeli svjedočiti.

“Greške u koracima” bile su, ipak, neminovne, a najznačajnija je že-lja da se videosnimcima dokumentuje poraz “Turaka” i trijumf srpske nadmoći.113 Isto.

124


Matrica zločina je bila poznata od 1992. Genocid u Srebrenici bio je jasno nagoviješten. Predočavano je organima UN-a šta će se desiti u slučaju prepuštanja agresoru bilo koje njihove (UN) si-gurne zone. Sigurne zone su, uostalom, radi toga i formirane, da se spriječe masovni zločini, praktikovani, dokumentovani i registro-vani od 1992.

Na kraju sam Mladić je 11. jula 1995. u vidu prijetnje jasno rekao šta će uraditi. Međutim, ono što je rekao za Holandski bataljon, kao i za taoce ranije, bio je samo blef. Jasno je rekao da će uništiti sta-novništvo sigurne zone UN-a Srebrenice ili barem muške stanov-nike od 16 do 65 godina.

Najviši funkcioneri aparata UN-a opstruirali su postupke UN-a, za koje sami nisu imali političke volje i za što nisu imali sagla-snost njihovih vlada.

Mnogi su znali za genocid: žrtve, počinioci, organi Ujedinjenih na-cija, svaki vojnik UNPROFOR-a, novinski izvještači sa ratišta u Bosni i Hercegovini, brojne obavještajne službe, odgovorni u vladama mno-gih, posebno u Bosni i Hercegovini angažovanih država.

Iskustveno saznanje iz proljeća i ljeta 1992. i kasnije ukazuje na pravilnosti u izvršenim zločinima, posebno genocidu: svakom zloči-nu, svakoj genocidnoj radnji u svakom mjestu prethodila je nasilna oružana okupacija mjesta i nasilno preuzimanje vlasti, uz primjenu oružane sile. U pravilu sila je bila nesrazmjerna u odnosu na bilo ka-kav oblik i stepen otpora, pri čemu je ostvarivanje cilja - zauzimanje (određene) teritorije pratilo enormno velike civilne žrtve i veliku ma-terijalnu štetu.

Tako je bilo u Bijeljini, Zvorniku, … Foči i u Višegradu, u svakom okupiranom naselju, selu.

U globalnoj ocjeni događaja na Balkanu na kraju XX stoljeća, po-sebno u Bosni i Hercegovini, Organizacija ujedinjenih nacija zauzela je potpuno pogrešan stav, pogrešno ocijenila karakter sukoba i prirodu zločina, posebno insistirajući, pored ostalog, na izjednačava-nje žrtve i zločinca (i agresora), što je tragično, nemoralno i zločin sam po sebi. Sve to je uslovilo da se ta organizacija u posljednjoj deceniji

125


dvadesetog stoljeća nastojala pogrešnim potezima izvući iz ove kata-strofe, u koju je svojim nerazumnim odlukama i postupcima dovela sebe i svijet.

Aparat Ujedinjenih nacija u takvom sastavu i tako organizovan nije ostvarivao svoj osnovni zadatak - zaustavljanje agresije i spreča-vanje masovne viktimizacije, ipak je težio da ostavi utisak “da se nešto radi”. Kao odgovor na predloženu nebulozu (“neka psihološka akcija - umjesto vojne”) višeg savjetnika specijalnog predstavnika general-nog sekretara UN-a, Sekretarijat je izašao sa svojim “konceptom koji bi ‘sigurnim zonama’ pružao uvjerljiviju zaštitu”,114 ali nikada nije pružio stvarno uvjerljivu zaštitu. Analizirajući “događaje” u Srebrenici, generalni sekretar je “s bolom” uvidio promašaje Ujedinjenih nacija u sprovođenju svog mandata (humanitarne operacije), povjerenog Ujedinjenim nacijama “da odvrate napade na ‘sigurne zone’”, i neu-spjeh politike sigurnih zona.115 “Sistematskoj i bespoštednoj kampanji kakvu su vodili Srbi” humanitarne operacije UN-a nisu bile prepreka, već “instrument za postizanje njihovog cilja”. Komanda UNPROFOR-a nije bila fleksibilna “da se mandat prilagodi situaciji na terenu i da se preduzme briga za slanje odgovarajuće snage pod odgovarajućom strukturom”.116

Rasvjetljavajući “procese koji su utjecali da se same Ujedinjene nacije nađu u julu 1995”, suočene sa tim “šokantnim događajima”, generalni sekretar je ukazao i na postojanje odgovornosti - “i mi iz UN-a dijelimo odgovornost”. Istakao je da nije nastojao odvratiti “kritike usmjerene na Sekretarijat UN-a” i izrazio žaljenje za ge-nocid u sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija Srebrenici, jula 1995, čija će tragedija (“Tragedija Srebrenice”) “kao duh zauvijek proganjati našu historiju”.117

Odgovornost evropske i međunarodne zajednice za neadekvatno reagovanje na genocid u Bosni je očigledna. Ujedinjene nacije su, na-žalost, doživjele najveći fijasko u odnosu na proklamovane principe, vrijednosti i ciljeve ove organizacije. Evropa i svijet su se pretvarali da 114 Isto, paragraf 139, str. 88-89.115 Isto, paragraf 5, str. 23.116 Isto, paragraf 493, str. 254.117 Isto, paragraf 5, str. 23 i paragraf 503, str. 259.

126


štite ljudska prava. Zbog Bosne, kako je 27. jula 1995. pisao Tadeusz Mazowiecki, “na kocki su sama stabilnost međunarodnog poretka i principi civilizacije”.118

Politika Sjedinjenih Američkih Država prema agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocidu nad Bošnjacima na kraju XX stoljeća karakteristična je po kolebanju i nedostatku političke volje. Umjesto da zaustave agresiju i spriječe genocid, Sjedinjene Američke Države su “postavile svoju humanitarnu pomoć kao centralnu tačku svo-je politike i hvalisale se da su pojedinačno najveći donator pomoći Bosni”.119 Istovremeno američki pregovarači su vršili pritisak na Vladu Republike Bosne i Hercegovine da prihvati podjelu Republike.120

Poricanje genocida od najjačih svjetskih sila, kako u Bosni i Her-cegovini tako i u Ruandi, bitna je komponenta ponašanja i djelanja međunarodne zajednice (njenih organa i tijela) na zločin genocida u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća. Administracija SAD-a je, nažalost, i iz političkih i iz strateških interesa, poricala genocid u Bo-sni i Hercegovini, uporno odbijajući da kvalifikuje srpske napade kao oružanu agresiju i teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava kao genocid, što je za mnoge, uključujući i Marshalla Harrisa, izvršnog direktora Vijeća akcija za mir na Balkanu, predstavljalo “zabrinjavajući i neprihvatljiv element američke politike. Dok su pravnici Ministarstva 118

* *

* ZLOČINI NAD BOŠNJACIMA ZA VRIJEME AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU 1991.-1995, Doku-

menti i svjedočenja I, knjiga 2, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Sarajevo, Sarajevo, 1999, str. 196-200. Tadeusz Mazowiecki je, zbog neaktivnosti UN-a u sprečavanju genocida u Bosni i nedostatka dosljednosti i hrabrosti međunarodne zajednice pred zauzimanjem “zaštićenih zona” UN-a, Sre-brenice i Žepe, i genocidom nad Bošnjacima, podnio ostavku na položaj specijalnog izvjestitelja Komisije za ljud-ska prava, o čemu je 27. jula 1995. obavijestio predsjednika Komisije za ljudska prava UN-a u Ženevi i generalnog sekretara UN-a, Boutrosa Ghalia, i iznio razloge ostavke.Mazowiecki je “događaje” u Srebrenici i Žepi ocijenio kao prekretnicu u “razvoju situacije u Bosni” i u odnosu Evro-pe i svijeta prema Bosni. Međutim, on nije bio uvjeren da će se prekretnica dogoditi, zbog čega je i dao ostavku, jer nije mogao nastaviti “učešće u pretvaranju da se štite ljudska prava”.Polazeći od ocjene da se “kršenje ljudskih prava otvoreno nastavlja”, te da se zločini vrše brzo i brutalno, za razliku od reakcije međunarodne zajednice, koja je spora i neefikasna, Mazowiecki, umjesto opisivanja zločina, ukazuje i upozorava na potrebu shvatanja stvarne prirode zločina u Bosni, na jednoj, i odgovornosti međunarodne zajed-nice za “vlastitu budućnost u reagovanju na njih”, na drugoj strani. Stabilnost međunarodnog poretka i principi civilizacije su zbog Bosne na kocki, piše Mazowiecki.

119 F. Boyle, nav. dj., 23-24. SAD je u BiH investirala oko 15 biliona USA dolara “za podršku snaga za održavanje mira” (M. K. Albright - W. S. Cohen, PREVENTING GENOCIDE: A BLEUPRINT FOR U. S. POLICYMAKERS, United States Holocaust Memorial Museum, Washington 2008, nav. dj., str. XX).

120 F. Boyle, nav. dj., str. 24.

127


vanjskih poslova i zvaničnici od karijere bili uvjereni da je u pitanju genocid, administracija SAD-a je donosila političku odluku, ne samo da se ne poziva na Konvenciju UN o genocidu već, također, da se u opisu srpskih zvjerstava ne upotrebljava riječ ‘genocid’ - bez političke kvalifikacije. U skladu sa tim, čelnici administracije su navodili, razno-raznim terminima, da se srpski zločini ‘graniče sa genocidom’, da su ‘ravni genocidu’, ili da čine ‘djela genocida’”.121

Nazvati to genocidom značilo je, po Marshallu Harrisu, “da postoje žrtve, a ne ‘zaraćene strane’ u ‘građanskom ratu’, podstaknutom ‘pra-starom etničkom mržnjom’, čiji su rezultat ‘zvjerstva na svim strana-ma’. To bi, također, značilo da imamo moralni imperativ da spriječimo genocid, ako je potrebno silom, uključujući dopuštanje prava Bosan-cima na samoodbranu. Administracija je uvijek bila na oprezu da bi se rastočio pritisak za poduzimanjem akcije, a priznavanje genocida bi stvorilo jedan od najvećih pritisaka”.122

Zvaničnici Ministarstva vanjskih poslova SAD-a pokušali su uma-njiti značaj nalaza Međunarodnog suda pravde od 8. aprila 1993. o uvođenju privremenih mjera zaštite, navodeći da nema “nikakvog dokaza da su djela genocida zapravo počinjena” i da Sudsko rješenje ne “dovodi u pitanje tekući embargo na oružje cijeloj ili dijelovima Ju-goslavije ili autoritet Vijeću sigurnosti da nametne takav embargo”.123

121 Isto, str. 32; S. Power, A PROBLEM FROM HELL: AMERICA AND THE AGE GENOCIDE, New York, 2002, str. 358 i dr.; M. Mennecke - E. Markusen, THE INTERNATIONAL CRIMINAL TRIBUNAL FOR THE FORMER YUGOSLAVIA AND THE CRIME OF GENOCIDE, u: GENOCIDE: CASES, COMPARISONS AND CONTEMPORARY DEBATES, The Danish Center for Holocaust and Genocide Studies, Copenhagen, 2003, str. 296.

122 F. Boyle, nav. dj., str. 32. Na doručku u State Departmentu, 28. aprila 1993, kojem je prisustvovao i Marshall Har-ris, Eli Wiesel je priznao da je to imperativ. Peter Tarnoff, trećerangirani zvaničnik State Departmenta, složio se s Wieselom, pri čemu je “upozorio da bi, ako predsjednik Clinton pokuša i ne uspije sa intervencijom u Bosni, to bio promašaj za cjelokupno predsjednikovanje. Tada je savjetnik State Departmenta i bivši senator Timothy Wirth ustvrdio da je ‘opstanak krhke liberalne koalicije, prestavljene u ovom predsjedničkom mandatu’ bio veći rizik nego bilo koja moralna obaveza za intervencijom” (Isto, str. 32-33).Takav način rezonovanja, po Marshallu Harrisu, “naravno, postavlja čovjeka u dilemu odakle da počne sa američ-kim vođstvom po pitanju ovog problema. To, također, tjera čovjeka da se zapita gdje će se bosanska kriza završiti. Međutim, nije se potrebno prepustiti mašti da bi se saznalo šta se desilo u Bosni i šta su Sjedinjene Države činile ili nisu činile. Sve je sasvim jasno. Nakon konfuzija, obmana i izgovora, naše vođe su razgolićene, ostaje čist dokaz gole agresije i skoro nezamislive brutalnosti. Mi moramo nastaviti sa predočavanjem putem Međunarodnog suda pravde, pisane riječi, novinarskih kamera i svim drugim sredstvima” (Isto, str. 33).

123 Isto, str. 24. U pismu državnom sekretaru Christopheru, Walker je, između ostalog, napisao: “Genocid se vrši u Evropi ….., a međunarodna zajednica sjedi i gleda” (H. Karčić, Četiri zaboravljene ostavke, Oslobođenje, PO-GLEDI, 12. septembar 2009, str. 35).

128


Zbog neslaganja sa neefikasnom i kontraproduktivnom politikom SAD-a prema agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocidu nad Bošnjacima četiri službenika Ministarstva vanjskih poslova su iz protesta, kao gest nezadovoljstva prema aktuelnoj politici, dali ostav-ke. George Kenney, vršilac dužnosti glavnog službenika za Jugosla-viju, dao je ostavku za vrijeme administracije Georgea Busha - 25. augusta 1992, navodeći neophodnost ukidanja embarga na oružje. Marshall Harris je 4. augusta 1993. podnio ostavku, obavijestivši dr-žavnog sekretara Christophera da ne može vršiti funkciju u Ministar-stvu vanjskih poslova, “koje prihvata nasilno komadanje jedne evrop-ske države i što neće djelovati protiv genocida i srpskih zvaničnika koji ga vrše”. U toku dvije sedmice Stephen Walker (analitičar u istraži-vačko-obavještajnom odsjeku) i Jon Western (službenik za Hrvatsku) podnijeli su ostavke iz prethodno navedenih razloga. Početkom au-gusta 1994. Varen Cimmerman je napustio službu.124

Republiku Bosnu i Hercegovinu su u Parizu 14. decembra 1995, u skladu sa Dejtonskim mirovnim sporazumom (Opštim okvirnim mi-rovnim sporazumom za mir u Bosni i Hercegovini u Daytonu, 21. no-vembra 1995), tvrdi profesor F. Boyl, “iskomadale Ujedinjene nacije, Evropska unija i države njene članice, Sjedinjene Američke Države, Rusija i mnoge druge prisutne države”. Ta “egzekucija države članice UN-a, sankcionisana od strane tih istih UN-a”, prekršila je “fundamen-talne principe međunarodnog prava koji se nalaze u Povelji UN-a, Nirnberške principe, Konvenciju o genocidu, četiri Ženevske konvenci-je i njihova dva dodatna protokola, Konvenciju o rasnoj diskriminaciji, Konvenciju o apartheidu, Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima”, zatim “dva Rješenja o zaštiti koje je izdao Međunarodni sud pravde u korist Bosne i Hercegovine, 8. aprila 1993. i 13. septembra 1993. Ovo drugo Rješenje Međunarodnog suda pravde zakonski zabranjuje ta-kvu podjelu Bosne i Hercegovine glasanjem trinaest prema dva”.125

124 Isto, str. 29-30; H. Karčić, nav. dj., str. 35. Navedene ostavke se, piše Hamza Karčić, smatraju “najvećim izražavanjem neslaganja sa aktuelnom politikom od Vijetnamskog rata, dok Samantha Power (čija knjiga ‘Prob-lem iz pakla’ /A PROBLEM FROM HELL: AMERICA AND THE AGE OF GENOCIDE - prim. S. Č./ sadrži detaljniji opis ovih događaja) naglašava da je ovo najveći broj ostavki o datom vanjskopolitičkom problemu u historiji State Departmenta. Pored toga, u svojim pismima ostavke, ovi službenici koristili su termin genocid (Kenney, Harris, Walker) u opisu prirode zločina u BiH i naglašavali su neophodnost aktivnije intervencije. Kumulativni efekt ovih ostavki bio je značajan” (H. Karčić, nav. dj., str. 35).

125 F. Boyle, nav. dj., str. 36.

129


“Nihilističko cijepanje Bosne”, po Boylu, “pokazuje da se tekući režim međunarodnog prava i organizacija koje se uspostavile Sjedi-njene Američke Države i Evropa, kao direktan odgovor na genocidne užase Drugog svjetskog rata, nalazi u procesu postepenog ali nepo-pravljivog raspada”.126

Bosna je, tvrdi Boyl, “žrtvovana makijavelističkom bogu sebičnosti na oltaru politika velikih sila”. S tim u vezi, on kao primjer navodi da su “velike evropske sile 1938. učinile istu stvar Čehoslovačkoj u Minhenu (München). Podjela tog naroda nije tada donijela mir Evropi. Podjela Republike Bosne i Hercegovine neće sada donijeti mir Evropi”,127 za-ključio je Boyle.

Očigledno, Zapad nije blagovremeno preduzeo adekvatne mje-re, radnje i postupke, kako bi zaustavio uništavanje države Bosne i Hercegovine i istrebljenje Bošnjaka (muslimana) na kraju XX stoljeća, kada su, u skladu sa velikosrpskom fašističkom ideologijom, politi-kom i praksom, genocidnog karaktera, kao i velikohrvatskom, izvr-šena najsvirepija krivična djela viđena u Evropi od Drugog svjetskog rata, od vremena kada su nacisti pokušali istrijebitie Jevreje. Njihovu težinu pojačava obećanje političara dato nakon strahota holokausta da se takvi zločini “nikad više” neće dopustiti. SAD i vodeće (zapadne) evropske sile (Velika Britanija, Francuska, Njemačka i Rusija), manipu-lišući međunarodnom politikom i međunarodnim institucijama, nisu bile spremne prihvatiti činjenice o genocidu u Bosni i Hercegovini, što pokazuje odsustvo političke volje da pravovremeno, adekvatno i efikasno djeluju u suzbijanju i zaustavljanju genocida; ublažavale su i umanjivale zločin genocida nad mirnim, nenaoružanim, nemoćnim Bošnjacima, autohtonim evropskim narodom; ravnodušno su po-smatrale zločine dok su (iz)vršeni i nagradile srpsku agresiju podjelom Republike Bosne i Hercegovine, što, također, samo po sebi predstav-lja zločin. Zapadne vlade, bez odgovarajućeg moralnog autoriteta i zbog nacionalne, etničke i vjerske pripadnosti žrtava genocida, nisu bile odlučne u hapšenju i kažnjavanju najodgovornijih zločinaca. Za-pad je, imajući snagu i moć, propustio da brani Bošnjake i principe civilizacije.126 Isto.127 Isto.

130


OUN nije zaštitio Republiku Bosnu i Hercegovinu - svoju članicu, žrtvu oružane agresije i genocida. Umjesto toga, Vijeće sigurnosti, nažalost, služeći interesima velikih sila, ne samo što je propustilo da brani Bosnu već joj je uskratilo neotuđivo pravo da se brani od agre-sije i genocida. Žrtve genocida su bile lišene prava na samoodbranu embargom na oružje. Nametnut (SFR) Jugoslaviji, a ne Republici Bo-sni i Hercegovini, embargo je bio nezakonit i bez pravne snage, jer je lišio jednu suverenu zemlju, članicu UN-a, njenog prirodnog prava na samoodbranu.

5. DA LI JE MOGUĆE I KAKO SPRIJEČITI GENOCID ?

Kada je 1944. poljski pravnik Raphael Lemkin, prije nešto više od šezdeset i šest godina, osmislio riječ genocid od grčke riječi genos, što znači rasa, pleme, narod, i dodao nastavak – cid od latinske riječi cae-dere, što znači ubiti) da opiše pokušaje nacističke Njemačke da istri-jebi Jevreje, Rome i Slavene u Trećem rajhu i prepoznao je kao “tek novu riječ za posve stari fenomen”,128 malo je ko mogao pomisliti da će se i u historiji Evrope nepunih pedeset godina poslije nacističkog holokausta ponoviti genocid, na kraju XX stoljeća, nad Bošnjacima (muslimanima) u Bosni i Hercegovini. Nažalost, iz užasa holokausta civilizirani svijet nije izveo nikakve pouke - ostao je slijep i gluh na genocid u Bosni i Hercegovini i Ruandi.

Vrijeme u kojem živimo je, pored ostalog, vrijeme dosad neviđe-nog rasta i razvoja međunarodnog prava, globalizacije, međunarod-nih privrednih, političkih i pravnih tokova, ali u isto vrijeme i porast obespravljenosti, gubitka osnovnih ljudskih prava i sloboda, diskrimi-nacija po nacionalnoj, etničkoj, rasnoj, vjerskoj i kulturnoj pripadno-128 R. Lemkin, AXIS RULE IN OCCUPIED EUROPE, Washington, D.C., 1944, str. 79; Isti, GENOCIDE - A MODERN CRIME,

Free World, 4. april 1945, str. 39. S tim u vezi, Lemkin je konstatovao da “smišljeno brisanje čitavih naroda nije potpuno novo u svijetu. Ono je samo novo u civiliziranom svijetu u kojem smo tek počeli misliti o tome“ (Isto).Riječ genocid je 1945. korištena u Nürnbergškoj optužnici, u kojoj se navodi da su optuženi “vršili namjeran i sistematski genocid, odnosno istrebljenje rasnih i nacionalnih grupa... u cilju uništavanja određenih rasa i slojeva ljudi, kao i nacionalnih, rasnih ili vjerskih grupa“ (Indicment, Trial of the Major War Criminals before the International Militari Tribunal, Official Documents, tom 1, str. 43-44; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESU-DA..., paragraf 193).

131


sti, uz porast raznih oblika nasilja, njegovog obima i intenziteta. Sve se to događalo u vrijeme savremene civilizacije, kulturnog i tehnič-ko-tehnološkog napretka u XX stoljeću. Shodno tome se ponašaju i sve bitne međunarodne institucije koje su po prirodi svoje djelatno-sti zadužene za sprečavanje zločina genocida i kažnjavanje njegovih počinitelja. Tako je privremene međunarodne tribunale, osnovane i formirane devedestih godina XX stoljeća u kontekstu pojedinačnih slučajeva genocida, i to kao reakcija - za (bivšu) Jugoslaviju, Ruandu i Sierra Leone - naslijedio Međunarodni krivični sud, koji, svojom po-zicijom i duhom konteksta međunarodnog prava u kojem je nastao, treba učiniti sve što je neophodno u cilju blagovremenog sprečava-nja zločina genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i me-đunarodnog prava.

Neosporno je da demokratska klima, u kojoj se afirmišu i adek-vatno štite ljudska prava i slobode, ali i ambijent u kojem je moguće onemogućiti podsticanje u izvršenju zločina, može doprinijeti po-zitivnim uvjetima u kojima je zločin genocida moguće spriječiti. U tom smislu posebnu odgovornost na globalnom planu ima međunarodna zajednica preko OUN-a, njegovih organa i tijela što ni u kom slučaju ne isključuje odgovornost svih država i svih naro-da. Najkraće rečeno, sprečavanje genocida mora biti civilizacijski planetarni zadatak svih zajedno i svakog pojedinačno na današnjem stepenu razvoja demokratije, ljudskih prava i sloboda, ljudske civili-zacije i kulture. Specifičnu odgovornost u sprečavanju genocida ima-ju oni narodi nad kojima je (iz)vršen genocid. Djeluje zbunjujuće, što je teško shvatiti i objasniti, a pogotovu prihvatiti, da oni narodi nad kojima je u historiji njihovog postojanja i razvoja izvršen genocid, podstiču, podržavaju, planiraju, organizuju, usmjeravaju (neposred-no i posredno), vode i izvršavaju genocid. Navedene činjenice znatno otežavaju preduzimanje odgovarajućih i određenih aktivnosti i akcija u sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava.

Tretirajući i razmatrajući pitanje sprečavanja zločina genocida, evi-dentna je krucijalna činjenica da je međunarodna zajednica u svim dosadašnjim slučajevima zločina genocida intervenisala tek onda nakon što je zločin izvršen. Teško je, čak i vodećim stručnjacima -

132


istraživačima u oblasti istraživanja holokausta i genocida, navesti ijedan primjer gdje je međunarodna zajednica pravovremeno reago-vala i efikasnom intervencijom u bilo kom obliku spriječila zločin ge-nocida. Sve vojne intervencije u zaustavljanju oružanog sukoba u ok-viru kojeg je izvršen zločin genocida, uključujući Bosnu i Hercegovinu i Ruandu, uslijedile su tek nakon što je zločin genocida već počinjen i one, nažalost, nisu imale primarni cilj sprečavanje genocida, već su isključivo vodile računa o svojim političkim interesima, deklarisanim kroz vlastite političke ciljeve.129

U tom smislu se nameće i pitanje sprečavanja zločina genocida. Radi se o dimenziji i akademske i pravne diskusije, za koju niti jed-na, niti druga strana nisu pružile zadovoljavajuće odgovore. Tvrdi-ti da je oblast prava zvana “sprečavanje i kažnjavanje genocida” još uvijek nedovoljno razvijena nije daleko od istine i poražavajuće je to da je prva primjena Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju geno-cida u međudržavnom sporu pred međunarodnim sudom morala sačekati 2007. godinu i Presudu po Tužbi Bosne i Hercegovine protiv Srbije i Crne Gore za genocid nad Bošnjacima na kraju XX stoljeća. Prihvatajući navedenu konstataciju kao tačnu, iz nje slijede barem dva ozbiljna pitanja: prvo, zašto ta oblast prava nije dovoljno teorij-ski razvijena u situaciji u kojoj to od nje intenzivno zahtijeva surova društvena praksa, i drugo - ne možemo se pravdati tolikim stepenom nerazvijenosti teorije kao dovoljne - barem minimalne osnove za određeni stepen efikasnosti odgovornih u društvenoj praksi. Upra-vo to je jedan od razloga zašto Presuda nije pružila dovoljno jasne i precizne odgovore, odnosno ukazuje na bitne praznine, značajne 129 Dr. Ton Zwaan tvrdi da je u većini slučajeva genocid zaustavljen “tek nakon žestoke spoljne vojne intervencije“ (T.

Zwaan, O ETIOLOGIJI I GENEZI GENOCIDA I DRUGIH MASOVNIH ZLOČINA UPERENIH PROTIV ODREĐENIH GRUPA, u: SREBRENICA: OD PORICANJA DO PRIZNANJA, Biblioteka SVJEDOČANSTVA br. 22, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, 2005, str. 44 i 58). Navedena tvrdnja dr. Zwaana ne odgovara činjeničnom stanju, s obzirom na to da nijedna od vojnih intervencija, čiji je cilj (bio) okončanje oružanog sukoba, u okviru koga je (iz)vršen genocid, nije bila primarno usmjerena u zaustavljanju (i prekidu) genocida.Nažalost, iskazani stav dr. Zwaana kod zapadnih teoretičara i istraživača holokausta i genocida ima postulativni karakter i polazište u istraživanju, što je krupna i ozbiljna greška, koju ne možemo imenovati kao previd ili lošu formulaciju ovog autoriteta. Samo lahkomisleni i naivni istraživači, koji nekritički promišljaju postojeće teorijske i istraživačke paradigme, mogu u okviru njih prihvatiti ovako krupnu grešku, koju faktički pravdaju najmoćnije i vodeće države svijeta za ono što ne čine i (ili) propuštaju da čine prema malima, slabima i nemoćnim državama i narodima. Naša namjera ove kritičke opaske je da upozorimo sve ozbiljne, savjesne, moralne i odgovorne istra-živače da se oslobode ove zablude.

133


propuste, krucijalne nedostatke i svjesna pogrešna tumačenja i inter-pretacije, ne samo činjenica o zločinima u Bosni i Hercegovini i njiho-voj ideološkoj pripremi i planiranju nego i o konceptu međunarodne odgovornosti za sprečavanje genocida, što upućuje na zaključak da je navedena presuda političkog, a ne pravnog karaktera.

Da bismo razumjeli koncept sprečavanja zločina genocida neop-hodno je, prije svega, postaviti pitanje - koje su to dimenzije, bitna svojstva i bitne odredbe koje opisuju genocid kao zločin izvan jedno-dimenzionalne definicije date u Konvenciji - odnosno da je genocid uništenje s namjerom (mens rea), potpuno ili djelimično, jedne nacio-nalne, etničke, rasne ili vjerske grupe kao takve. Nauka je utvrdila i u njoj je verifikovano naučno saznanje da su zločini genocida, uključu-jući i genocid u Bosni i Hercegovini, dokazali - da genocid nije slučaj-ni, niti stihijski zločin. Sprovođenje genocida zahtijeva vrlo delikatnu i složenu kampanju ideološke, političke, pravne, vojne, ekonomske, medijske, psihološke i druge pripreme od države - režima koji s odre-đenim ciljem i namjerom želi počiniti genocid. Genocid nije zločin ra-zjarenih masa koje spontano dođu na ideju da ubijaju svoje komšije druge nacionalne, etničke, rasne ili vjerske pripadnosti. Žrtve genoci-da su svjesno i namjerno određene za cilj zbog njihove identifikacije s određenom (nacionalnom, etničkom, rasnom ili vjerskom) grupom. Genocid je sistematski isplaniran zločin, planski, organizovani i ciljni zločin koji se sistematski odvija pod kapacitetom potpune odgovor-nosti i pokroviteljstva države, a preko vojnih, policijskih i drugih pod-sistema i nosilaca oružane sile države.

U nastojanju da se spriječi i onemogući ponavljanje genocida, nužno je o tom najtežem obliku zločina protiv čovječnosti i među-narodnog prava utvrditi istinu, odnosno naučno istražiti genocid, u skladu s metodologijom istraživanja iz oblasti društvenih nauka i uz interdisciplinarni pristup, na bazi naučnoistraživačkih projekata.

Imajući to u vidu, istraživači holokausta i genocida, svojom istra-živačkom djelatnošću i rezultatima naučnih istraživanja, bitno utječu na svijest ljudi i njihovih kolektiviteta o shvatanju potrebe udruživa-nja svih demokratskih, progresivnih i antifašističkih snaga u borbi protiv genocida i svih drugih oblika zločina protiv čovječnosti i me-

134


đunarodnog prava ma gdje i u koje vrijeme se oni događali na planeti Zemlji. Ukupnom istraživačkom djelatnošću, istraživačkim naporima, poduhvatima i rezultatima kroz organizovan, ciljan, sistematičan, per-manentan i kontinuiran rad istraživači dolaze do naučnih saznanja, odnosno naučne istine, koju blagovremeno i adekvatno predstavljaju domaćoj i međunarodnoj javnosti, čime opominju na brojne, razno-vrsne, raznomjesne i raznovremene razmjere holokausta, genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, što je jedan od mogućih adekvatnih preventivnih strateških oblika aktiv-nosti.

Jedna od značajnih aktivnosti u tom pravcu je širenje istine i oču-vanje historijskog sjećanja na žrtve genocida. U tom smislu neop-hodno je jačati intelektualni kapacitet, odnosno školovati kadrove i eksperte koji će na dosljedan način istraživati i čuvati historijski zna-čajna saznanja i objektivno utvrđene činjenice o korijenima, uzroci-ma, ciljevima, namjeri i razmjerama zločina genocida. Samo se na taj način, poznavanjem historije vlastitog naroda, historijskog konteksta u kojem narod bivstvuje, ali i historije drugih naroda nad kojima je zločin genocida izvršen, mogu razumjeti i shvatiti indikatori planira-nja i pripremanja zločina genocida. Može se s pravom kazati da se na raznim prostorima i u raznim vremenima, u onim sredinama i nad onim narodima koji, između ostalog, ne čuvaju kvalifikovano historij-sko sjećanje na svoju prošlost, genocid najčešće ponavlja, odnosno zaboravljaju nad njima izvršeni genocid. Radi se o društvenoj pravil-nosti i zakonitosti u kretanju i razvoju nacionalnih, odnosno etničkih i vjerskih zajednica. Uostalom, poznato je u historiji da neki narodi “nestaju”, “iščezavaju” ili mijenjaju stanište/a zbog kontinuiranih i per-manentnih političkih, psiholoških, vojnih i bezbjednosno-sigurno-snih pritisaka, zbog egzistencijalno prirodne i društvene ugoženosti.

Istražujući (naučno-teorijski i naučno-empirijski) genocid i druge oblike zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, naučnici - istraživači istovremeno dižu glas protiv genocida i upućuju poruku koja će bitno utjecati i djelovati na svijest i moral moćnika, kako bi spasili savremeno čovječanstvo i civilizaciju, očuvali najviše ljudske vrijednosti, ljudske slobode, ljudska prava i živote svih, a posebno malih, slabih i nemoćnih ljudskih grupa, zajednica i narodâ. Sadašnje

135


i buduće generacije iz svih dosadašnjih zločina genocida moraju ko-načno u interesu budućnosti savremenog svijeta i civilizacije, izvući historijsku pouku o potrebi jačanja, razvijanja i ujedinjavanja svih an-tifašističkih snaga, bez obzira na nacionalnu, etničku, rasnu, vjersku, ideološku ili političku pripadnost i opredijeljenost u strategiji spreča-vanja i kažnjavanja zločina genocida.

Samo naučnoistraživačka saznanja mogu biti trajna osnova razvi-janja (naših) sposobnosti u pravovremenom otkrivanju, identifikova-nju, sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, u čemu istraživači holokausta, genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i me-đunarodnog prava imaju historijsku ulogu i odgovornost. Obaveza je istraživača, kako to piše nobelovac Elie Wiesel, da govore u ime žrtava, podsjećaju na njihove patnje i suze i potiskuju strah od zaborava. Istraživači moraju imati profesionalnu odgovornost i do-voljno moralne hrabrosti u istraživanju i saopćavanju javnosti naučne istine o genocidu.

Podsjećanje na holokaust, genocid i druge oblike zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava ima historijsku važnost za cijelo čovječanstvo. Sjećanje na univerzalne lekcije genocida, zločina koji je čovječanstvu nanio ogromne ljudske i materijalne žrtve, ne može biti prepušteno prošlosti i zaboravu. Iz genocida čovječanstvo još uvijek ima mogućnost da izvuče historijsku pouku i poruku, mada je geno-cid u Bosni na kraju XX stoljeća pokazao negativno iskustvo.

Danas je više nego ikada, kada zlo postoji u svijetu, potrebno for-mirati i jačati historijsku svijest o Aušvicu, ....., Jasenovcu, Srebrenici, što zahtijeva da se o žrtvi govori samo plemenito, istinito, sa dignite-tom i samo na osnovu relevantne dokumentacije.

Nažalost, živimo u vremenu u kojem je izrazita beskrupulozna borba za moć i utjecaj jačih nad slabijim, pri čemu u ovom vremenu dominiraju velike priče o ljudskim slobodama i ljudskim pravima, a njih je na mnogim mjestima sve manje, a hedonizam za koji je potre-ban novac stječe se i u sferi nauke putem kvaziistraživačkih aktivnosti, odnosno kvaziistraživanja, manipulacijama, lažima i obmanama jav-nosti, pri čemu se bezočno vrijeđa pijetet žrtava. Stoga su od poseb-nog značaja naučna istraživanja - primjenom naučne metodologije i

136


naučnih metoda kojima se dolazi do naučno istinitih saznanja o ge-nocidu i drugim oblicima zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava - koja prezentiraju naučnoj i drugim javnostima, kako bi se, pored ostalog, bitno reducirao prostor brojnim lažima, falsifikatima i falsifikatorima historije, kao i sve prisutnijim pojavama manipulisanja žrtvama genocida, te utjecao na svijest, ponašanje, iskaze i djelanje pojedinaca, pojedinih društvenih subjekata i društvenih grupa koje negiraju, odnosno poriču genocid.

Sveti je zadatak i odgovornost istraživača, naučnika i intelektuala-ca da govore istinu i razotkrivaju falsifikate, laži i obmane (o genocidu i drugim oblicima zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava). O genocidu ne smije biti šutnje ni ravnodušnosti,130 što je, nažalost, kod Bošnjaka evidentna pojava, iako su oni u ljeto 1941. javno istupili, čuvenim muslimanskim rezolucijama, protiv genocida nad njihovim susjedima, Srbima, Jevrejima i Romima, što i do danas predstavlja jedinstvenu pojavu. Šutnja i ravnodušnost prema patnjama drugih može, makar i nesvjesno, doprinijeti opstojanju genocida. Opasno je biti nijem i ravnodušan na zločin genocida. Prema genocidu ne smije biti neutralnosti - “uvijek moramo biti pristrasni”.131 Na dokaze o ge-nocidu ljudska bića ne smiju biti neutralna - moraju reagovati.132 “Ne-utralnost pomaže zločincima, a nikada žrtvama”, tvrdi nobelovac Elie Wiesel.133 Nijedan Bošnjak, niti bilo koje razumno biće na planeti Ze-mlji, bez obzira na nacionalnu, etničku, vjersku, političku ili ideološku pripadnost i opredijeljenost, ne smije zaboraviti na desetine, hiljade, stotine hiljada žrtava genocida u Republici Bosni i Hercegovini na kra-ju XX stoljeća, uključujući i nemoćne, bolesne i iznurene starice, koje su velikosrpski zločinci 1992. zapalili na području Nevesinja.

Taj zadatak je, pored naučnog istraživanja, moguće realizovati i kroz edukativni proces, jer obrazovanje, pored ostalog, omogućava saznajni i odgojni osnov za historijsku pouku iz agresije na Republiku 130 US News&World Report, 27. oktobar 1986, Predavanje Elie Wiesela u Oslu 11. decembra 1986. prilikom primanja

Nobelove nagrade za mir. S tim u vezi, Elie Wiesel je rekao: “Ja sam se zakleo da nikada ne šutim gdje god ljudska bića pate zbog zločina i poniženja. …Tišina ohrabruje mučitelje, a nikada mučene” (Isto).

131 Isto.132 Isto. Naglašavajući značaj reagovanja na genocid, Elie Wiesel je izjavio: “Možda postoji vrijeme kada smo ne-

moćni da spriječimo nepravdu, ali ne smije postojati vrijeme u kojem ne reagujemo” (Isto).133 Isto.

137


Bosnu i Hercegovinu i genocida nad Bošnjacima. Dokazivanje i utvr-đivanje istine mora biti zasnovano na najrelevantnijim dokumentima i empirijskim izvorima podataka.

U procesu istraživanja genocida, također, potrebno je zadovoljiti pravdu, što, i na primjeru genocida nad Bošnjacima u Bosni i Herce-govini na kraju XX stoljeća, podrazumijeva utvrđivanje krivične od-govornosti (krivično suđenje, odnosno krivično procesuiranje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava) države/a, pojedinaca (indi-vidualna krivica pojedinaca), međunarodne zajednice (odgovornost vodećih organa Ujedinjenih nacija - Generalne skupštine i Vijeća si-gurnosti, vodećih članica Ujedinjenih nacija, Kontakt grupe i dr.). S tim u vezi, neophodno je dimenzionirati i kolektivnu odgovornost Srba (političku i moralnu) za genocid nad Bošnjacima, te utvrditi materijal-nu nadoknadu.

Izvršiocima genocida na svim nivoima odgovornosti jako je stalo da se genocid zataška, da se drži u tajnosti, da se poriče i da se siste-matski uklone tragovi zločina. Ne radi se samo o tome da nestanu - da budu likvidirane - individue, odabrane osobe, već, također, i o tome da se žrtve genocida liše mezara i sjećanja (na njih za buduće gene-racije). Odnosno, riječ je o specifičnoj politici brisanja tragova sjeća-nja na zločin genocida i žrtve genocida. Zbog toga je obaveza svih preživjelih žrtava genocida da sjećanje - taj, po Elie Wieselu, “častan i potreban čin”134 - na genocid i žrtve genocida čuvaju i zaštite od zaborava.

Aktivnosti na tom bolnom sjećanju su neophodne, ne samo za žrtve genocida, koje će time biti upamćene (ostat će u sjećanju zau-vijek, a što je znak najmanjeg poštovanja koje im se duguje), već i za zločince i cijelo društvo, naročito za mlade. Sjećanje na žrtve geno-cida, pored ostalog, doprinosi razvijanju i jačanju svijesti, koja nam omogućava da se uspješno borimo protiv historijskih mitova, falsifi-kata, obmana, laži, kvaziistraživača i kvaziistraživanja te poricanja ge-nocida.134 Isto. Ukazujući na važnost sjećanja, Wiesel je, pored ostalog, konstatovao: “Ako išta može spasiti čovječanstvo,

to će biti sjećanje.” Potreba za sjećanjem, po njemu, “dolazi od samog početka naše historije…. Moramo se sjećati dobra kojeg smo primili i zla kojeg smo propatili” (Isto).

138


* * *

Polazeći od ocjene da genocid predstavlja direktan napad na uni-verzalne ljudske vrijednosti, uključujući i osnovnu - pravo na život, po-stavlja se, pored ostalog, pitanje da li je genocid moguće spriječiti.

Odgovor je potvrdan - genocid je moguće spriječiti i to (samo) pod jednim uslovom, a to je - postojanje političke volje, koja je, na-žalost, nedostajala u dosadašnjoj historiji, zbog odnosa jakih prema slabim, moćnih prema nemoćnim, superiornih prema inferiornim - marginalnim.

U sprečavanju genocida od posebne važnosti je raspoznavanje znakova ranog upozorenja koji ukazuju na genocid. S tim u vezi je i pitanje - da li se genocid može predvidjeti?

Istraživači genocida su saglasni sa ocjenom da se genocid može predvidjeti, jer se razvija fazno: od prve, početne faze - podjele ljudi na “mi” i “oni”, pa sve do istrebljenja (u potpunosti ili djelimično) i po-sljednje faze - poricanje genocida. Za svaku razvojnu fazu genocida istraživači nude odgovarajuću preventivnu mjeru.135

Postoje načini “da se prepoznaju znaci genocida i simptomi održi-ve mogućnosti da se spriječi na svakom koraku”, ukoliko za to postoji opredijeljenost i spremnost. Imajući to u vidu, odnosno postojanje političke volje, sprečavanje genocida je, prema Smjernicama politike Sjedinjenih Američkih Država pod nazivom “PREVENTING GENOCI-DE”, koje je 2008. pripremila Radna grupa pod rukovodstvom bivše američke ministrice vanjskih poslova Madelein K. Albright, “cilj koji se može postići sa ispravnim organizacionim strukturama, strategijama i partnerstvima - ukratko, sa pravim planom”.136

Konstatujući da je sprečavanje genocida “nacionalni i globalni im-perativ” (“više nego samo humanitarna težnja”), u navedenim smjer-nicama su date konkretne mjere, koje “Vlada Sjedinjenih Američkih Država može preduzeti da se suprotstavi genocidu i masovnim zvjer-

135 G. H. Stanton, THE EIGHTS STAGES OF GENOCIDE, u: S. Totten-P. Bartrop, THE GENOCIDE STUDIES READER, Rout-ledge, 2009.

136 M. K. Albright - W. S. Cohen, M. K. Albright - W. S. Cohen, PREVENTING GENOCIDE: A BLEUPRINT FOR U. S. POLICY-MAKERS, United States Holocaust Memorial Museum, Washington, 2008, str. XVI.

139


stvima prije nego se dese”, i ukazano “da stvaranje progresa u preven-ciji genocida zahtijeva vođstvo i političku volju”.137 S tim u vezi, kon-statuje se da “sprečavanje genocida i masovnih zvjerstava mora biti vršeno od predsjednika /države, u ovom slučaju SAD-a - prim. S. Č./ prema dolje - idealno na početku formiranja nove administracije”, da je “historija pokazala da je sprečavanje moguće sa dovoljno interesa i pažnje od najviših pozicija u našoj vladi”, da je, “međutim, pažnju sa vi-sokog nivoa vrlo teško mobilizirati i održati”, te da je “nedostatak pre-ciznog političkog okvira ili održivog progresa između službi dodatno kočilo djelovanje i doprinijelo stvaranju svijesti o beskorisnosti među političkim kreatorima”.138

Tražeći od američkog predsjednika Baracka Obame da od samog početka pokaže da je “sprečavanje genocida i masovnih zvjersta-va nacionalni prioritet”, o čemu “nova vlast treba da razvije i objavi politiku koja se tiče cjelokupne Vlade”, Radna grupa Smjernica “PRE-VENTING GENOCIDE” je preporučila “novi međuagencijski mehani-zam za analizu prijetnji i koordinaciju adekvatnih preventivnih mjera kao dijela sveobuhvatnog političkog okvira za prevenciju genocida”. Realizacija tog cilja, po Smjernicama, zahtijeva “da predsjednik poka-že političku volju koja je i suviše često nedostajala u prošlosti”.139

Imajući u vidu činjenicu da genocid i masovna zvjerstva predstav-ljaju “prijetnju temeljnim nacionalnim interesima SAD-a”,140 M. Albri-ght i njeni saradnici su, tražeći mogućnosti za sprečavanje genocida,

137 Isto, str. XVI i XX.138 Isto, str. XVI.139 Isto.140 Isto, str. XX. Polazeći od ocjene da su genocid i masovna zvjerstva “direktan napad na univerzalne ljudske vri-

jednosti, uključujući i osnovno pravo na život”, ti zločini, također, po Smjernicama “PREVENTING GENOCIDE”, na nekoliko načina, predstavljaju prijetnju temeljnim nacionalnim interesima SAD-a:- prvo, genocid “podgrijava nestabilnost, naročito u slabim, nedemokratskim i korumpiranim zemljama”, u ko-jima “nalazimo regrutiranje i obuku terorista, trgovinu ljudima, građanske sukobe, pri čemu svi imaju štetne efekte širenja na cijeli svijet”;- drugo, genocid i masovna zvjerstva “imaju dugotrajne posljedice daleko izvan država u kojima se dešavaju. Priliv izbjeglica počinje u graničnim državama, ali se često širi. Humanitarne potrebe rastu, često prevazilazeći kapacitete i izvore darežljivog svijeta. Međunarodna zajednica, uključujući SAD, pozvana je da prihvati i pomo-gne raseljenim ljudima, obezbijedi pomoćne napore i snosi visoke ekonomske troškove. I što više čekamo da djelujemo to je veća cijena”;- treće, američka pozicija u svijetu i njihova sposobnost da vladaju “je ugrožena kada se smatramo pristalicama genocida. Ne možemo biti posmatrani kao globalni vođa i poštovani kao međunarodni partner ukoliko ne može-mo preduzeti korake da izbjegnemo jednu od najvećih grozota čovječanstva” (Isto).

140


razradili “sveobuhvatnu strategiju”, u kojoj su predstavili “sveobu-hvatni politički pristup, sačinjen kako bi osigurao efikasan odgovor na genocid, a koji nije zarobljen argumentima o finansiranju, razumi-jevanju, geografiji, suverenitetu ili pravnoj definciji”. Da bi spriječila genocid, američka vlada se, prema Smjernicama, “mora fokusirati na širok spektar analitičkih, diplomatskih, ekonomskih, pravnih i vojnih instrumenata, te angažirati brojne saradnike (‘različite partnere’)”.141 S tim u vezi, oni su, imajući u vidu činjenicu da je historija pokazala “da se genocid i masovna zvjerstva mogu manifestovati na razne načine” i da genocid “ima duboke korijene”, čija realizacija zahtijeva planiranje i organizaciju, razmatrali pitanje “kako Vlada SAD može razviti efika-snije strategije da identifikuje i utvrdi mogućnosti za prevenciju”. To ih je dovelo do toga da prouče pet “različitih, ali međusobno povezanih, oblasti” u sprečavanju genocida:

- rano upozorenje: procjena rizika i preduzimanje akcije (mjera);142

- rana prevencija: djelovanje (angažiranje) prije krize;143

- preventivna diplomatija: zaustavljanje i odbijanje (ukida-nje) eskalacije;144

141 Isto, str. XVII I XXII.142 Isto, str. XVII i XXIII. S tim u vezi, navodi se da je prvi korak ka prevenciji “izgradnja oslonjivog procesa za procjenu

rizika i stvaranje ranog upozorenja od potencijalnih zvjerstava”. Polazeći od toga, Radna grupa je preporučila “da direktor nacionalne obavještajne službe inicara pripremu nacionalne obavještajne procjene o rizicima genocida i masovnih zvjerstava širom svijeta i da rezultati budu uključeni u godišnje izvještaje pred Kongresom o prijetn-jama nacionalnom interesu SAD” (Isto).

143 Isto. Napori usmjereni na sprečavanju genocida, po Smjernicama “PREVENTING GENOCIDE”, “trebaju početi dosta ranije prije nego izbije kriza”. Naime, najšire mogućnosti za sprečavanje genocida se “javljaju dosta prije nego nasilje počne”. Angažiranjem vođa, razvijanjem institucija i jačanjem civilnog društva u ranoj fazi u zemljama s visokim rizikom, SAD, sa međunarodnim partnerima, “može pomoći zemljama da se očiste od ovih opasnosti”. To će “smanjiti kapacitete i motivacije za masovno nasilje, a povećati socijalnu i internacionalnu zaštitu. Finansi-ranje prevencije krize u rizičnim zemljama treba biti prošireno putem inicijative za prevenciju novog genocida izgrađenu kroz postojeće mehanizme vanjske pomoći” (Isto).

144 Isto, str. XVIII i XXIII. S tim u vezi, s pravom se konstatuje da “čak i kada su znaci pripreme za genocid očiti”, postoje mogućnosti “da se izmijene odluke vođa, poremete njihovi planovi, te zaustavi i ukine eskalacija ka masovnim zvjerstima”. U tom cilju, Smjernice “preporučuju formiranje međuagencijskog tijela na visokom nivou – Komitet za sprečavanje zvjerstava - posvećen odgovoru na takve prijetnje”. To bi poboljšalo “naš sistem za odgovor na krizu, te nas bolje opremilo da povećamo koherentne i vremenske strategije za preventivnu diplomatiju”. Taj novi Komitet bi trebalo “pripremiti međuagencijsko sprečavanje genocida i planove za odgovor na situacije visokog rizika” (Isto, str. XVIII).

141


- korištenje vojnih opcija (angažiranje vojnih sredstava);145

- međunarodna akcija: jačanje normi i institucija.146

U Smjernicama američke politike “PREVENTING GENOCIDE” se, pored ostalog, navodi da je i odgovarajuća “vojna strategija neop-hodan dio, zajedno sa diplomatskim i političkim naporima, da se osigura da ne dođe do bilo kog oblika nasilja protiv civila”.147 U tekstu se dalje navodi da “zaustavljanje genocida zahtijeva odstupa-nje od objektivnosti, jer pružanje fizičke sigurnosti, ali i zaustavljanja ratnih provokacija, nisu i ne mogu biti neutralne akcije. Tako i rano djelovanje uoči masovnih zločina zahtijeva odstupanje od stroge ne-utralnosti, kako se ne bi pružilo prostora u kojem je moguće počiniti zločine”.148

U međunarodnom kontekstu, vojna akcija sprečavanja i zaustav-ljanja genocida je, nažalost, svojevrstan hibrid između mirovnih ope-racija i otvorenog međunarodnog rata. Zbog svih ovih navedenih osobina, zaključuju Smjernice američke politike, sprečavanje genoci-da je i politički i vojno zahtjevna operacija.149

U preporukama spomenutih smjernica, između ostalog, stoji da ministri odbrane i vanjskih poslova trebaju razvijati dokumente pre-cizne vojne strategije po pitanju sprečavanja i zaustavljanja genocida, te ih inkorporiraju u doktrinu, politiku, planove, trening i evaluacijske instrumente ministarstva odbrane i oružanih snaga SAD-a. Također,

145 Isto, str. XVIII i XXIII. U Smjernicama se navodi “da vođe SAD-a moraju razmotriti kako da iskoriste sve instru-mente nacionalne moći da spriječe i zaustave genocid i masovna zvjerstva, uključujući i vojna sredstva”. S tim u vezi je ukazano da su vojne opcije “naročito relevantne kada su mogućnosti za prevenciju izgubljene”, s tim što “one mogu, također, igrati bitnu ulogu u zadržavanju i suzbijanju nasilja”. Stoga je preporučeno “da prevencija genocida i odgovor na njega budu inkorporirani u nacionalni politički vodič, te planiranje za vojni trening i dok-trinu odbrane”. Imajući to u vidu, naglašeno je kako bi SAD trebalo “udvostručiti svoju podršku međunarodnim partnerima”, kao što su UN i Afrička zajednica, “da sačine svoje kapacitete, koristeći efektivne vojne odgovore na masovna zvjerstva” (Isto, str. XVIII).

146 Isto, str. XVIII i XXIV. Iako SAD trebaju biti “vođe u sprečavanju genocida i masovnih zvjerstava”, one, ipak, po Smjernicama, “ne mogu uspjeti same”. S tim u vezi, navodi se kako Amerika “ima interes u promoviranju jakih globalnih normi protiv genocida tako da suverenitet ne može biti korišten kao zaštitni oklop”. Međunarodne i regionalne institucije, navodi se u Smjernicama SAD, moraju učiniti “efikasnijim sredstvima za sprečavanje masovnih zvjerstava”. Stoga je preporučeno da SAD “pokrene diplomatsku inicijativu za formiranje međunarodne mreže za podjelu informacija i koordiniranu akciju u sprečavanju genocida” (Isto).

147 Isto, str. 74.148 Isto, str. 87.149 Isto, str. 81.

142


Smjernice jasno pozivaju obavještajne i vojne sektore da pojačaju vojno-informativna saznanja o znakovima ranog upozorenja i pre-poznavanja genocida, te pojačaju političko i vojno planiranje po tom pitanju.150

Navedene smjernice politike i sveobuhvatne i efikasnije strategije SAD-a u sprečavanju genocida su, nažalost, više deklarativnog ka-raktera i u suprotnosti su sa polaznom osnovom da je sprečavanje genocida nacionalni prioritet SAD-a, jer predstavlja prijetnju njenim “temeljnim nacionalnim interesima”. Smjernice su ostale na nivou preporuka, sa naglašenom deklarativnom vodećom ulogom SAD-a u sprečavanju genocida, pri čemu se navodi da u toj aktivnosti SAD ne mogu “uspjeti same”. Očito je u pitanju odsustvo političke volje za efikasnije djelovanje i djelanje, što upućuje na zaključak da je nacio-nalna, etnička, rasna ili vjerska pripadnost žrtava genocida, nažalost, odlučujuća u sprečavanju, zaustavljanju i kažnjavanju zločina genoci-da, što predstavlja propast savremene civilizacije.

Nažalost, šezdeset i više godina od Konvencije o sprečavanju i ka-žnjavanju zločina genocida još uvijek ne postoji institucija(e), politika i strategija u sprečavanju genocida. To još uvijek nemaju ni Sjedinjene Američke Države. Nacionalno-sigurnosna birokratija SAD-a “često nije u stanju da odredi šta je potrebno da se spriječi ljudska patnja i gu-bitak života praćeni masovnim zvjerstvima”. Iako dosta Amerikanaca govori protiv genocida, oni, ipak “nisu u stanju da spriječe rasprostra-njene haotične napore koji uznemiravaju” njihovu nacionalnu svijest i prijete njihovoj nacionalnoj sigurnosti.151

Visoki službenici SAD-a, navodi se u Smjernicama, “nisu bili u mo-gućnosti da osiguraju političku volju da djeluje na podupirajući i kon-zistentni način ili da preduzmu pravovremene korake potrebne za sprečavanje genocida i masovnih zvjerstava od njihovog dešavanja”. S tim u vezi se navodi kako “put na sprečavanju genocida može biti popločan najboljim namjerama, ali naše vođe nisu bile uvijek hrabre da se suprotstave kongresnim skepticima ili opirajućim kreatorima politike. Štaviše, nedostatak sredstava potrebnih za prevenciju i odsu-stvo birokratskih mehanizama, dodijeljenih za brze analize i odgovo-150 Isto, str. 89.151 Isto, str. XIX.

143


re, postali su logička podloga za nerad … Politička volja uključuje od-bijanje kritika i cinika. To podrazumijeva suprotstaviti se plimi opreza. To znači rizik od neuspjeha”.152

I pored zavjetovanja međunarodne zajednice da nakon holokau-sta genocid nikada ne smije biti dozvoljen i da će međunarodne vođe raditi na sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, još uvijek nije u potpunosti dostignut taj izazov.153

Suštinska dimenzija u sprečavanju genocida je adekvatna i si-stemska reakcija na bilo kakve pripreme i pokušaje uspostavljanja uslova u kojima može biti izvršen zločin genocida. S tim u vezi, ne-ophodno je, pored ostalog, stalno imati u vidu činjenicu da genocid nije historijska slučajnost, već zločin koji organizuje i sprovodi drža-va, čitav režim, odnosno čitava jedna ideologija i politika, kroz dobro isplanirane i pripremljene instrumente i metode koje jedino mogu za-ustaviti jaki, stabilni i čvrsti sistemi odbrane. Pravo na samoodbranu, kao kolektivno pravo, jednako je utemeljeno u međunarodno pravo, kao i teza o suverenosti i samoopredjeljenju naroda i država. Za male narode je od ključne važnosti da imaju jake i stabilne sisteme odbra-ne, prvenstveno u snažnim oružanim snagama, koje mogu na vrije-me reagovati, čuvajući suverenitet, teritorijalni integritet i slobodni ustavnopravni poredak određene države i njene građane sačuvati od uništenja kroz zločin genocida. Samo se jake oružane snage mogu oduprijeti zločinu kakav je genocid. Samo jake oružane snage mogu pružiti oslonac odbrane društvu koji je dovoljno snažan da onemo-gući ostvarivanje genocidne namjere, odnosno mens rea. Historijski su primjeri pokazali da su sve žrtve genocida bili narodi, koji, pored određenog političkog kapaciteta samostalnosti, nisu imali odgovara-juće odbrambene mehanizme koji bi bili u stanju oduprijeti se ge-nocidnoj ideologiji, politici i praksi. Stoga je jačanje kapaciteta malih naroda na samoodbranu vrhovni aksiom i imperativ kojim je jedino moguće obezbijediti biološko-fizičku egzistenciju malih naroda.152 Isto, str. XXI.153 Isto, str. XIX. “Nikad više” bio je proglas Savezničkih snaga i posmatrača kada su se suočili sa gomilama tijela u

Auschwitzu i Bergen-Belsenu 1945. (U. Østergard, HOLOKAUST, GENOCID I EVROPSKE VRIJEDNOSTI, u: GENOCID: SLUČAJEVI, POREĐENJA I SAVREMENE RASPRAVE, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarod-nog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2007, str. 211).

144


Upravo neka to bude i osnovna poruka žrtvama genocida u Bosni i Hercegovini. Međunarodna zajednica, Evropska unija, uključujući i NATO snage, prema kojima se kreće i Bosna i Hercegovina, važan su element osiguranja da se genocid ne ponovi. Međutim, interese Bo-sne i Hercegovine kao države i njene građane i narode, posebno žrtve genocida (Bošnjake) - i što je najvažnije, njihovu sigurnost i preživlja-vanje - mogu braniti jedino jake oružane snage, koje bi bile u stanju suprotstaviti se svakoj prijetnji po sigurnost, bez obzira na to od koga ona došla, a da pri tome same, odnosno bez zavisnosti o saveznicima, imaju kapacitet pružanja organizovane reakcije na zločin genocida.

Jake oružane snage, međutim, može imati samo država koja ima jake institucije, a jake institucije može imati samo država koja ima jake lidere, a jake lidere može imati samo država koja ima obrazovane i osposobljene kadrove.

Imajući u vidu činjenicu da je velikosrpska genocidna ideologija, politika i praksa još uvijek živa, kao i, najblaže rečeno, ravnodušnost međunarodne zajednice i indolentni stav Evrope prema zločinu geno-cida nad Bošnjacima, autohtonom i autentičnom evropskom narodu, koji pripada velikoj porodici civilizovanih evropskih naroda, potrebno je svim žrtvama genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava te svim antifašistima uputiti sljedeću bitnu poruku: postoji samo jedan i jedini način zaštite i opstanka Bošnjaka, žrtava genocida, na teritoriji Bosne i Hercegovine, a to je razvijanje i jačanje države Bosne i Hercegovine, kao zajednice ravnopravnosti gra-đana i naroda. Stoga je nužno da shvatimo i prihvatimo značaj ovog zajedničkog projekta i da svi damo svoj doprinos u održanju, razvoju, jačanju i prosperitetu države - Bosne i Hercegovine.

145

KORAK broj 18 Umijeće sjećanja

Fikret Muslimović

ATENTATI I SPECIJALNI RAT(odlomak iz neobjavljene studije o specijalnom ratu)

U aktuelnoj historijskoj situaciji i kroz prošlost, širom svijeta i na Balkanu, kao odraz političkih sukoba, česti su slučajevi atentata11/. Kao metod političke borbe, atentati se organiziraju u okviru Spe-cijalnog rata ili odbrane od Specijalnog rata. Primjenjuju se u miru, kriznim situacijama i u ratu. U okviru Specijalnog rata atentate orga-niziraju obavještajne službe. Atentati u okviru Specijalnog rata odraz su agresivne politike. U okviru odbrane od Specijalnog rata atentate organiziraju politički faktori koji se bore za slobodu protiv državnog terora. Osim kada je državni teror izrazito brutalan pa kao takav na-nosi ljudske žrtve, te nema nikakvih uslova za slobodu i demokratiju, atentati su izraz pogrešno izabranih metoda političke borbe. U takvim slučajevima problematizira se zrelost političkog faktora koji organizira atentat. Atentati mogu biti izraz prekoračenja nužne odbrane. Sadržaj atentata je politički motivirano ubistvo. I neuspjeli pokušaj politički motiviranog ubistva kvalificira se atentatom.

Obično, atentator nije nosilac inicijative i planiranja da se izvrši atentat. On je od strane obavještajne službe ili drugog organizatora samo pripremljen i dodatno motiviran da izvrši atentat. Motiviranost atentatora u nekim slučajevima može biti zasnovana samo na ideo-loškim i političkim osnovama. Takav atentator, u nekim slučajevima dodatno se motivira na materijalnoj ili nekoj drugoj osnovi na kojoj postoji njegov interes. Moguće je da atentator nema ideoloških i po-litičkih motiva da izvrši djelo atentata, ali faktor koji ima takve motive i interese koristi materijalnu ili neku drugu zainteresiranost potenci-jalnog atentatora, te ga na tim osnovama angažira da izvrši atentat. 1 1/ Atentat, lat. attentare – pokušati, napadati, označava napad na nekoga ili na nečija prava, uspio ili neuspio

pokušaj ubistva na političkoj osnovi. (Klaić Bratoljub, Rječnik stranih riječi, Nakladni zavod Matice Hrvatske, Zagreb, 1978. godine, strana 114).

146

KORAK broj 18Umijeće sjećanja

Tako se, zloupotrebom nekog lica, stavljajući ga u ulogu atentatora žele ostvariti određeni ideološki i politički interesi i ciljevi.

Atentatoru se osiguravaju uslovi za atentat. U pripremama za atentat i nakon izvršenog atentata, atentator dobija podršku u raznim oblicima. Podržan je planom za izvršenje atentata. Dobija opremu i sredstva kojima će izvršiti atentat. Pomaže mu se u pogledu udaljava-nja od mjesta izvršenja atentata, te u pogledu skrivanja i uništavanja tragova izvršenog atentata. Poduzimaju se mjere maskiranja, tako što se kreiraju, a zatim putem medija i na druge načine, plasiraju dezinfor-macije, s ciljem da se odgovornost prebaci na osobe i političke faktore nevine u pogledu konkretnog atentata. Sugestije putem dezinforma-cija koje imaju cilj maskiranja stvarnih planera i izvršilaca atentata, za rezultat mogu imati pogrešno usmjeravanje policijskih i sudskih istraga koje se u takvim slučajevima vode. U vezi sa istragom koja se vodi, ta okolnost se sreće sa interesom policijskih i sudskih autoriteta da unutar profesije i u javnosti demonstriraju svoju efikasnost. Tako se događa da mnogi atentatori nikada ne budu otkriveni, a srazmjerno tome ima dosta pogrešno osumnjičenih i onih koji su, trpeći represiju od strane državnog aparata, postali nevine žrtve neuspješnih istraga.

Poslije rata, u Bosni i Hercegovini je bilo više atentata koji su osta-li nerasvijetljeni. Slaba efikasnost istražnih organa u razjašnjavanju slučajeva atentata može se tumačiti vještinom organizatora i izvrši-laca atentata da unište ili/i sakriju tragove, ali i slabostima institucija državnog aparata čija je efikasnost ograničena anomalijama Dejton-skog sporazuma, te činjenicom da su sljedbenici političkih stranaka odgovornih za agresiju na R BiH i za genocid nad Bošnjacima prisutni u državnim institucijama.

Bitno je uočiti suštinsku razliku između diverzije i atentata. Diverzi-je su usmjerene na objekte, ali je njihov cilj, pored rušenja ili uništenja objekta, usmjeren i na ubijanje nepoznatih ljudi. Kad bi se imao plan uništiti objekat i pri tome ubiti konkretnu, u političkom smislu zna-čajnu osobu, funkcionera ..., onda bi takva akcija bila okvalificirana u zavisnosti od procjene šta je bio prioritetan cilj: da li uništenje objekta (diverzija) ili ubijanje konkretne, u političkom smislu značajne osobe, funkcionera ... (atentat). Znači, diverzijama se ruši, uništava i ubija.

147


Atentati se poduzimaju isključivo radi ubijanja, ali ne bilo koje osobe, već konkretne, po imenu, funkciji ili nekom drugom bitnom obilježju osobe koja je u političkom smislu značajna.

Prema karakteru diverzije ili atentata, određene su i mjere zašti-te. Antidiverziona zaštita usmjerena je: (a) na objekte moguće cilje-ve diverzije; (b) na ljude korisnike takvog objekta; (c) ili/i na ljude koji se prilikom diverzije u takvom objektu slučajno zadese. Zaštita pro-tiv atentata usmjerena je na konkretne ljude po imenu, funkciji koju obavljaju ili po nekom drugom obilježju koje tim ljudima daje značaj zbog kojeg mogu biti cilj atentatora. Međutim, u praksi, zaštita protiv diverzija i zaštita protiv atentata jedinstvena je cjelina koja čini od-govornost nadležnih državnih i drugih institucija, autoriteta i nepo-srednih izvršilaca preventivne, fizičke, tehničke i kontraobavještajne zaštite.

Objekti napada, odnosno žrtve atentata su ličnosti, nosioci držav-nih i političkih funkcija ili niže rangirani predstavnici vlasti, kao što su policajci i vojnici. To ne moraju biti državni i politički funkcioneri, niti državni službenici, policajci i vojnici. Žrtva atentata, individualno, može biti osoba koja u političkom smislu nije posebno važna, ali da politički kontekst njegovom ubistvu daje karakter atentata. Takav pri-mjer je ubistvo „srpskog svata“. Neki znaju njegovo ime, a svi znaju za ubijenog „srpskog svata“. Medijska nagađanja o njegovom ubistvu 1. marta 1992. godine u Sarajevu, na Baščaršiji, prilično su spekulativna, nerealna i nelogična. Najrealniju i najlogičniju varijantu niko i ne spo-minje, a sve ostale, što su apsurdnije više su u medijskom opticaju, posebno putem medija pod direktnom i indirektnom kontrolom ve-likosrpske politike.

Manje spekulacija, a više osnovane logike ima u pretpostavci da je ubistvo „srpskog svata“ organizirala obavještajna služba, pod kontro-lom Miloševićevog režima, nego da je na „srpskog svata“ organiziran atentat od strane nekog bošnjačkog političkog faktora ili individual-no od strane Bošnjaka koji se na političkoj osnovi odlučio ubiti „srp-skog svata“.

Mnoštvo činjenica logički ukazuje da to ne može biti Bošnjak, na-ročito ne mentalno zdrav Bošnjak. U situaciji kada se dogodilo ubi-

148


stvo, ni jedan mentalno zdrav Bošnjak i bošnjački politički faktor nije mogao imati nikakve političke razloge i interese radi kojih bi se izložio riziku da ubije „srpskog svata“. U istoj situaciji, niko, pa ni „srpski svat“, nije mogao biti rentabilan cilj za atentat od strane Bošnjaka. Tadašnja bošnjačka politika, kao i uvijek, bila je istinski usmjerena da se afirmi-raju dobri međunacionalni odnosi, a time i mir u Bosni i Hercegovini i šire u regionu. U bošnjačkoj politici i u ponašanju bošnjačkih lidera nema ni jednog argumenta koji ukazuje da se na bilo koji način, a pogotovo putem atentata na bilo koga, želi zaoštravanje političkih prilika u Bosni i Hercegovini i šire u regionu, jer bi se time nanosilo zlo, prije svega, bošnjačkom narodu. Tako se i pokazalo, jer je ubistvo „srpskog svata“ korišteno i koristit će se trajno u budućnosti s ciljem opravdavanja zla nanešenog bošnjačkom narodu. I tim povodom, od strane velikosrpskih nacionalista među Srbima se širila i trajno će se širiti mržnja koja ugrožava sigurnost bošnjačkog naroda.

Logična je procjena kojom se sugerira zaključak da su „srpskog svata“ ubili srpski teroristi pod kontrolom Miloševićevog režima. Nji-ma je trebala mržnja srpskog protiv bošnjačkog naroda. Proizvodnja mržnje protiv Bošnjaka bio je osnovni sadržaj i metod političke prakse Miloševićevog režima i svih političkih, policijskih, obavještajnih, voj-nih i medijskih instrumenata koje je taj režim koristio u tadašnjoj SFRJ, posebno u RBiH.

Naprimjer, mjesecima je emitirana televizijska serija od 16 epizo-da pod nazivom „Vuk Karadžić“, s ciljem da se srpskom narodu, kao istinite, predstave brutalnosti o navodnom teroru nad Srbima za vri-jeme turske vladavine na Balkanu. Prikazivanjem tog filma, preko te-levizijskih ekrana isticale su se, navodno od strane Turaka „odsječene srpske glave“, istovremeno dok su se na razne načine kroz propagan-du Bošnjaci poistovjećivali sa Turcima. To je bilo vrijeme strašno lažne i opasne propagande kojom se među Srbima širila mržnja protiv Boš-njaka. To su bile psihološke pripreme za genocid nad Bošnjacima koji se, nažalost, uistinu i dogodio.

Općepoznato je da politička svijest Srba prije dolaska Miloševića na vlast nije mogla poslužiti kao osnova za izvršenje i opravdavanje genocida nad Bošnjacima. Miloševićev režim je strašnom propagan-

149


dom širenja mržnje ubrzano mijenjao političku svijest srpskog naroda na štetu sigurnosti bošnjačkog naroda. Upravo, u vrijeme takve pro-pagande, dogodilo se ubistvo „srpskog svata“ i to stotinjak metara od mjesta atentata iz 1914. godine na austro-ugarskog prijestolonasled-nika Franju Ferdinanda i njegovu suprugu. Poznato je da je taj atentat izvršila teroristička organizacija pod kontrolom velikosrpske politike i da se, upravo, taj atentat smatra povodom za Prvi svjetski rat.

Možda je slučajna podudarnost da se ubistvo „srpskog svata“ do-godilo simbolički na skoro istom mjestu gdje i atentat na Ferdinanda, a možda i ne. Ali, šta nije nikako slučajno? Nije slučajno što se ubistvo „srpskog svata“, u okviru Specijalnog rata protiv države BiH i bošnjač-kog naroda, dogodilo upravo u vrijeme kada su se proizvodili poticaji za širenje mržnje protiv bošnjačkog naroda i za opravdavanje genoci-da nad Bošnjacima. To je bio uvod u agresiju. Miloševićev režim ubio je „srpskog svata“ u okviru mjera da se proizvedu poticaji za agresiju na državu BiH i za genocid nad Bošnjacima, odnosno, da se „argumen-tira“ lažna teza o ugroženosti Srba od strane Bošnjaka. Miloševićevom režimu trebalo je da agresiju na državu Bosnu i Hercegovinu i genocid nad Bošnjacima, zamjenom teza, predstavi kao odbranu Srba «ugro-ženih» od strane Bošnjaka. U tome nema nikakve slučajnosti. To se činilo planski. Upravo, u tome je sadržana istina o ubistvu „srpskog svata“, jer se od strane Miloševićevog režima, tada, kada se dogodi-lo to ubistvo, uistinu širila mržnja protiv Bošnjaka, tražeći povod za agresiju na RBiH i „opravdanje“ za genocid nad bošnjačkim narodom.

Jedna od osnovnih propagandnih teza Miloševićevog režima u pripremama za agresiju na državu Bosnu i Hercegovinu i za genocid nad Bošnjacima bila je totalna laž o ugroženosti srpskog naroda od strane Bošnjaka. Ubistvo „srpskog svata“, i to na Baščaršiji koja simbo-lizira bošnjačku kulturu i tradiciju, idealno se uklapa u koncept tadaš-nje propagande Miloševićevog režima. Toj propagandi su nedostajali argumenti. Mogli su uspješno lagati srpski narod prikazivanjem spo-menute serije „Vuk Karadžić“, jer su tom televizijskom serijom tretirali prošlost, o čemu aktuelna generacija nema neposrednog iskustva. Međutim, nisu mogli uspješno lagati aktuelnu generaciju srpskog na-roda propagandnim tezama o trenutnoj ugroženosti Srba u BiH, jer je taj narod kome je bila namijenjena takva propaganda, imao pozi-

150


tivno, neposredno životno iskustvo sa bošnjačkim narodom. Tako su im nedostajali argumenti za „dokazivanje“ aktuelne ugroženosti, jer serija „Vuk Karadžić“, i kad bi bila istinita, nije mogla biti nikakav „argu-ment“ za aktuelno stanje. Zbog nedostatka „argumenata“ o aktuelnoj ugroženosti Srba od strane Bošnjaka, proizvodili su ih. Slučaj ubistva „srpskog svata“ nije ništa drugo nego brutalan i surov način proizvod-nje „argumenata“ za potrebe propagande kojom se među Srbima, kroz pripreme za agresiju i genocid, širila mržnja protiv Bošnjaka.

Prema tome, ubistvo „srpskog svata“ je inscenirani „atentat“ s ci-ljem da se falsificira „argument“ za propagandu, proizvede povod za rat, odnosno povod za agresiju na RBiH, te dobije «opravdanje» za ge-nocid nad Bošnjacima. Ubistvo “srpskog svata“ je suptilno isplanirana operacija u okviru Specijalnog rata protiv države BiH i protiv bošnjač-kog naroda, s ciljem da se i aktuelno i trajno koristi kao materijal za propagandu.

U haotičnoj kriznoj situaciji na prostoru SFRJ, posebno u R BiH, uslovi za insceniranje atentata ubistvom „srpskog svata“ bili su po-godni, pored ostalog, i zbog toga što su do tada državne instituci-je Republike Bosne i Hercegovine unutarnjom subverzijom već bile onesposobljene za kvalificiranu, objektivnu istragu. Paraliziranje dr-žavnih institucija putem unutarnje subverzije izvršili su isti oni koji su pod kontrolom Miloševićevog režima, insceniranjem atentata, ubili „srpskog svata“. Inače, svirepo ubijanje „svojih“ ljudi poznato je kao markantan dio velikosrpske političke prakse. Da su mogli, oni bi rado i druge brojne atentate izvršene ubijanjem „svojih“ ljudi stavili na teret Bošnjacima. Takvim karakterom velikosrpske politike kojom su ugro-ženi Bošnjaci, ugroženi su i Srbi, što ilustriraju brojni slučajevi atentata kao što su ubistva Slavka Ćuruvije, Ivana Stambolića i Zorana Đinđića, te pokušaj ubistva Vuka Draškovića i drugih članova rukovodstva SPO.

Izvršilac atentata redovno se prikriva. Međutim, organizator može imati politički interes da ostane prikriven, a može imati i interes da javno preuzme odgovornost za atentat. To zavisi od nivoa zaoštre-nosti političkih sukoba. U uslovima predratnih i ratnih kriza, slučajevi transparentnog preuzimanja odgovornosti za atentat su češći. Tako-đer, moguće je da neki politički faktor preuzme odgovornost za aten-

151


tat, iako ga nije organizirao. Nekada je, kako je ilustrirano u slučaju ubistva „srpskog svata“, osnovni cilj za atentat optužiti suprotstavlje-nu stranu, radi čega se atentati insceniraju: planski se nekoga ubije, čak i u svojim redovima, da bi se propagandom ubistvo predstavilo kao atentat kojega je izvršila suprotstavljena strana.

Atentati su, u političkom smislu, izrazito osjetljiv, suptilan metod Specijalnog rata, ali i odbrane od Specijalnog rata. Kod stanovništva, atentatom se mogu izazvati emocije revolta, a zatim, u kritično vri-jeme perfidno manipulirati takvim emocijama u skladu sa političkim ambicijama. Sigurnost države Bosne i Hercegovine, njenih građana i naroda, odnosno, mir na prostorima Balkana moguće je dovesti u kritično stanje, upravo putem insceniranja atentata, planskim ubistvi-ma, s ciljem da se brutalnim lažima ta ubistva predstave kao atentati od strane Bošnjaka. Tako se može proizvesti vanredno teška, složena, predratna i ratna situacija u kojoj bi ponovo uslijedila agresija na dr-žavu Bosnu i Hercegovinu.

Velikosrpski nacionalisti su se uvijek služili najbrutalnijim metoda-ma Specijalnog rata, izazivanjem krize i upravljanjem krizom na štetu države BiH i bošnjačkog naroda, zapravo, na štetu svih građana i na-roda u BiH. U Srbiji značajan utjecaj u vlasti imaju fanatični mrzitelji Bosne i Hercegovine i bošnjačkog naroda. Oni eksplicitno ističu da će se njihov san o velikoj, etnički čistoj Srbiji sa zapadnom granicom do Karlobaga, Karlovca, Siska i Virovitice postići kad-tad, što često pre-nose i mediji. Upravo takvi imaju podršku značajnog dijela birača u Srbiji, pa i u BiH. Oni su najrizičniji za sigurnost na Balkanu, jer mogu započeti ponovnu agresiju na državu Bosnu i Hercegovinu i ponovni genocid nad Bošnjacima. Njihovo aktuelno ponašanje, nesumnjivo, upozorava na takve pripreme.

Oni bi mogli, putem obavještajnih službi Srbije, upotrijebiti „spe-cijalce“ da, naprimjer, za pola godine izvrše ubistva nekoliko Srba u jednom, zatim nekoliko Srba u drugom, pa nekoliko Srba u trećem mjestu ... u Bosni i Hercegovini, a da političkim djelovanjem, putem medija, diplomatije i na druge načine ta ubistva koja su organizira-li, srpskom narodu i međunarodnoj zajednici predstave kao atentate izvršene od strane Bošnjaka. Izazvali bi emocije revolta kod srpskog

152


stanovništva, podstakli dalje širenje i produbljivanje njihove mržnje prema Bošnjacima, te izazvali eskalaciju brojnih svađa, tuča, pa i lo-kalnih oružanih sukoba između Bošnjaka i Srba, što se, u odsustvu efikasnog aparata države Bosne i Hercegovine, zbog anomalija dej-tonskog Ustava ne bi moglo kontrolirati, suzbijati i prevazilaziti. Tako bi mogla nastati izuzetno složena, vanredna, krizna, predratna i ratna situacija. To se nikako ne bi moglo dogoditi bez odlučujuće uloge be-ogradskog režima, niti bi se ikada u BiH mogao dogoditi rat koji ne bi imao karakter agresije Srbije na državu BiH. Sličan scenario protiv države BiH iz Zagreba manje je vjerovatan, ali nije isključen ako se u relevantnim političkim, obrazovnim, medijskim i drugim sredinama Hrvatske ne koriste pouke iz katastrofalne politike Tuđmanovog sa-vezništva sa Miloševićem.

U vezi s ovim, postavlja se pitanje: šta bi u slučaju takvog razvoja situacije radila međunarodna zajednica? Onakva kakva je bila 1991. i 1992. godine, u mnogome je ostala i do dan-danas. Nema garancija da bi međunarodni faktori u slučaju daljeg usložnjavanja situacije i nastanka predratnog i ratnog stanja u regionu Balkana valjano kori-stili iskustva iz krvavih događanja u procesu disolucije SFRJ. U tom kontekstu, ovom prilikom međunarodnu zajednicu uzgred spominje-mo, jer je najbitnije upozoriti kako je velikosrpska praksa u pogledu insceniranja atentata, ustvari, mogući put izazivanja emocija revolta od strane srpskog stanovništa, a zatim manipuliranja tim emocijama na štetu sigurnosti i mira. Spominjanje međunarodne zajednice ima karakter upozorenja da se svakom ekscesu koji ima smisao izazivanja međunacionalne mržnje u BiH mora poklanjati mnogo veća pažnja, poduzimanjem efikasnih mjera koje će umjesto mržnje otvarati pro-store za afirmaciju i vraćanje međunacionalnog povjerenja, toleranci-je, međusobnog poštivanja i suživota.

Razmatranjem diverzija, kao oblika borbe, je navedeno da one mogu biti sadržaj Specijalnog rata, u klasičnom ratu i u miru, što se u mnogome, ali ne u potpunosti, odnosi i na atentate. Doktrina oružane borbe ne bavi se atentatima. Pripremom, planiranjem i izvođenjem borbenih djejstava, što je nadležnost vojnih komandi, ne razmatraju se, ne planiraju i ne izvode atentati kao poseban sadržaj borbe, kao što je to u slučaju diverzija. Vojne komande ne organiziraju atentate,

153


ali organiziraju zaštitu od atentata, jer su vojni kadrovi rentabilni cilje-vi atentatora. Atentati su isključivo sadržaj Specijalnog rata i odbrane od Specijalnog rata.

Cilj borbenih djejstava često je uništavanje ili neutraliziranje nepri-jateljskih komandnih mjesta, kao elemenata neprijateljskog borbe-nog rasporeda. U okviru tako definiranog cilja kojeg postavljaju vojne komande u pripremi i izvođenju borbenih djejstava, podrazumijeva se uništavanje ili paraliziranje «žive sile», što se odnosi podjednako na sve pripadnike neprijateljske vojske. Ako bi se pri tome postiglo da u oružanoj borbi između vojnih formacija bude ubijen bilo koji neprija-teljski komandant, uključujući i vrhovnog civilnog komandanta, to bi se tretiralo posebno važnim rezultatom za stranu koja je to postigla. Ličnosti, kao ciljevi napada putem atentata, precizno su određene po imenu, ili/i funkciji koju obavljaju, ili/i po nekom drugom obilježju koje toj ličnosti daje poseban značaj. U slučaju diverzija, kao ciljevi napada, precizno su određeni objekti, a manje je bitno koji će ljudi postati žrtve. Za organizatora diverzije bitno je da ima ljudskih žrtava, da se poruši, devastira ili uništi objekat na kome je izvršena diverzija.

Ličnostima, koje su cilj atentata, nekada se unaprijed prijeti da će se na njih izvršiti atentat. Tako se prijeti funkcionerima na vlasti ili/i liderima političkih partija. Njima se prijeti atentatom s ciljem zastra-šivanja, da se po određenim pitanjima ili upotpunosti politički pasivi-ziraju, da odustanu od svoje prakse u vršenju vlasti ili od svoje prak-se u političkom djelovanju. Prijetnje se upućuju anonimno, putem pisama, interneta ili telefonskih poziva. Iz sadržaja prijetnji jasno se identificira politički ambijent iz kojeg se prijeti, ali se poimenično teš-ko identificiraju izvršioci prijetnje. Često, bošnjački političari dobijaju prijetnje takvog karaktera. Iz sadržaja prijetnji jasno je da su njihovi nosioci pripadnici četničkih terorističkih organizacija.

154


Hasan Efendić

KNJIGA BOLI I MUDROSTI(Mensur Seferović, ZVIJEZDE STAJAČICE. Zapisi o djevojkama i majkama iz dva rata 1941.-1945. 1991.-1995., Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međuna-rodnog prava i Udruženje za zaštitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo, Bosanska biblioteka, Čikago, 2009.)

Tek mi je ovo druga knjiga, od 22 napisane od strane gospodina Mensura Seferovića, koja mi je dospjela u ruke (prva je bila ISKUŠENJA). Kada sam je pročitao, shvatio sam da treba dosta znati, mnogo pročitati i proputovati, voditi mnoge razgovore sa ljudima, akterima događaja, biti višestran i, što je važno, to znati napisati, izložiti, oživjeti događaj i predstaviti ga čitaocu. Sve navedene osobine, i više od toga, su iskaza-ne u knjizi ZVIJEZDE STAJAČICE, gospodina Mensura Seferovića.

Opisi likova i njihovih doživljaja ostavljaju toliki dojam na čitaoca da ih on tokom čitanja snažno i iznutra preživljava. Kada sam čitao ovu knjigu na niz događaja potekle su mi viđene i neviđene suze, kako na-pisa Mensur Seferović. Oči se zamagle ne na malo opisanih događaja koji su se dešavali ženama, ZVIJEZDAMA STAJAČICAMA. Znao sam se na neke događaje i nasmijati. Zato, čitanje ove knjige predstavlja svo-jevrsnu psihološku relaksaciju, a uz to se dobije niz novih saznanja.

Ova knjiga pobuđuje jake emocije u čitaocu u takvom obimu, da čovjek mehka srca mora voditi računa i biti spreman da se suoči sa izvanrednim opisima zebnji, strahovanja, iščekivanja, mučenja, bo-ravaka u koncentracionim logorima, ćelijama, trapovima, tavanima i podrumima, koje su preživljavale žene opisane u ZVIJEZDAMA STAJA-ČICAMA i njihova rodbina. Ima tu duhovitosti, dovitljivosti, smjelosti, hrabrosti i spremnosti na žrtve za Bosnu i Hercegovinu, za prijatelje, a prije svega za slobodu. Ovdje je riječ o ženama djevojkama, majkama, seljankama, radnicama, učenicama, studenticama i intelektualkama. Nisu zapostavljeni ni drugovi koji su bili akteri raznih događaja.

155


U knjizi uopšte može se sagledati snalažljivost našeg čovjeka u ra-znim improvizacijama koje su u dosta slučajeva život značile, kako za pojedinca, tako za grupu, odjeljenje i više, u izradi zaklona za skrivanje. Seferović nam to u knjizi zorno predstavlja. Ono što naš seljak sakrije to se može otkriti samo izdajom ili slučajno. U knjizi je prikazan primjer sremskog sela Surduk, koje je predstavljalo partizansku bazu od počet-ka do kraja rata, a da nije otkrivena. To se skriva kao što miner krije minu pri miniranju. Koliko smo mi imali skrivanih Ani Frank u posljednja dva rata to će vjerovatno ostati vječita tajna za mnoge od nas. Ova knjiga svojim tekstom ukazuje da se o tome treba više, mnogo više znati. Ne samo o Anama nego i onima koji su ih skrivali i izlagali svoj život.

U čemu je veličina i vrijednost ove knjige? – Mi živimo na druš-tveno trusnom području, gdje ratovi izbijaju skoro ciklično svakih 25 – 50 godina, i zato izlaženje i čitanje ove knjige predstavlja značajan doprinos prikupljanju saznanja i iskustava životno važnih za buduć-nost. Ko zna šta nas sve u budućnosti može snaći. Posebnu vrijednost knjizi daje što su kroz razne situacije obrađeni karakteri ljudi. Tu su nam uglavnom po karakteru prikazane dvije vrste ljudi (žena). Prva je, onih, koji su spremni život dati za ideale slobode, za svoju zemlju, porodicu, prijatelje, poznanike pa i nepoznate kada se nađu u nevo-ljama koje može rat nametnuti. Drugoj grupi ljudi život je sazdan od zla i čemera, što naš narod rekao, razmišljajući kakao će drugome zlo učiniti, njihov je podvig kada nekome zlo nanesu, ubiju, siluju, muče, pljačkaju isl. Na ove druge Seferović s pravom nije obraćao pažnju.

Kada se pogleda naslov knjige ZVIJEZDE STAJAČICE, bez podna-slova, čovjek bi pomislio da će u njoj biti riječi o astronomiji, ali kada se tome doda podnaslov, može se odmah dosjetiti o čemu se radi. Pominjanja majki i djevojaka pobuđuju čovjeka na nešto najljepše, na ljubav koju nam je Seferović prikazao u ovoj knjizi kao svetinju - ne-što najsvetije. Ljubav za domovinom jača je od života, majčina ljubav također je jača od života. Ispade da ima jačih stvari od života; tako je i ova knjiga bolja od boljih.

Ima dosta iz nje da se nauči. Nije ona napisana samo od bola i pre-bola. Ima tu narodnih mudrosti, dosta patriotizma, ljubavi, mudrih izreka i drugih važnih saznanja, samo treba znati čitati.

156


Čovjek i da hoće ne može sve da pročita, da zapamti. Kada stanem pred izlog knjižare ili na sajmu knjiga, tek tada shvatim da sam tako malo pročitao, a iz nekih oblasti nimalo. Zato mi je posebno drago kada naiđem na knjigu iz koje mogu nešto novo saznati. Na primjer, tek u ovoj knjizi sam saznao da Alija Izetbegović nije mrzio Zapad, a znao sam da je volio islam, Nisam znao da je pozvao islamske zemlje da se takmiče sa zapadom. Seferović citira Izetbegovića: “Umjesto da mrzimo Zapad, takmičimo se sa njim”. Ljudi mogu saznati o sebi je-dino ako poznaju druge. Tako je i sa civilizacijama. Od mržnje nema koristi a od proučavanaja i poznavanja suprotne ili druge strane mo-žemo samo imati koristi. Zapad se razvio koristeći saznanja istoka, a sada istok može i mora dosta toga učiti od zapada.

Knjiga obiluje nizom enciklopedijski formulisanih opisa nekih po-java i događaja koji su ili autorstvo Seferovićevo, ili su iz obilja pročita-ne građe, znalački odabrani.

Na primjer, o monstruoznom i planiranom silovanju Bošnjakinja Seferović piše sljedeće “U ženi siluju sve: i kuću i porodicu i dje-cu i predanje i adete, i sve ono što nas čini osobenim narodom. Obeščašćen je kreator i izvršilac takvog zločina. Osuda neka ide na njihovu stranu. A žene, mučenice ma koliko unakažene i po-nižene ostaju svijetle, da ne kažem svete. Ak su naši borci šehidi, onda i za ovakve žene treba naći adekvatnu riječ koja će uznijeti i oplemeniti svu njenu patnju i stradanje, svu veličinu njene žrtve”.

Pošto i sam ponešto pokušavam da pišem, nisam mogao odoljeti a da neke rečenice ne “pokradem” iz tekstova ZVIJEZDA STAJAČICA.

Samo jednu rečenicu o tekstu IDENTITET – KO SAM, ODAKLE SAM (Selene Seferović) Zaista je rijetko sresti da netko tako kratko, a jasno formuliše karakteristike kontinenata, područja, država i gradova, po-rodica itd. koje je posjetio, i da sebe u sve to uklopi. Rijedak i čestitanja vrijedan dar.

.I, na kraju, da najkraće odgovorim na to šta je vrijedno u ZVIJEZ-DAMA STAJAČICAMA: što nam daje primjere i uči nas kakvi trebamo biti, kako ne bi nedostajalo ljudi.

157


Sanjin Pejković

POSPREMANJE U MRAČNE KUTKOVE KOLEKTIVNOG PAMĆENJA(povodom filma Četvrti čovek Dejan Zečevića, Srbija, 2007.)

Fascinacija radom tajnih službi na našim bivšim prostorima je još od vremena Aleksandra Rankovića podsticala maštu naroda i narod-nosti. Prisluškivanja, ubistva, obračuni s mafijom, ali i promoviranje bivših kriminalaca i ratnih zločinaca (čitaj: Arkan) u građane prvog reda su bile novosti od ogromnog značaja za znatiželjni narod. Nakon pada Miloševića, počeli su se pojavljivati više ili manje čisti žanrov-ski filmovi koji su zalazili ”na drugu stranu”, i davali nam potencijal-nu sliku tajnih službi, koje su na različite načine pokušavale iskoristiti politički metež i nacionalizam u Srbiji 90-tih godina prošlog vijeka, ali i opštu borbu za vlast nastalu direktno nakon Miloševićevog pada. Profesionalac, Nataša, pa i Kordon i Klopka pokušavaju da prodru u srž srpske poslijeratne situacije gdje češće osobe sakrivene od pogleda, i bliceva – mafija i obavještajne službe koje su prikazane u prirodnoj simbiozi – upravljaju razvojem političke situacije u zemlji.

Četvrti čovek ide i dalje u nastojanju da kroz formu trilera pruži svoju viziju direktnih posljedica miloševićevske politike na današnju situaciju.

Lazar (Nikola Kojo) se poslije dva mjeseca budi iz kome. Ne sjeća se ničega što ima veze sa njegovim dosadašnjim životom; međutim, saznaje da je imao ženu i sina, te da su ubijeni kada je on ranjen. Pu-kovnik (Bogdan Diklić), koji tvrdi da mu je najbolji prijatelj, otkriva mu njegov prošli identitet. On je major Vojno-bezbjedonosne agencije. U život mu se ubrzo upliće i Inspektor (Dragan Petrović) koji tvrdi da posjeduje informacije o smrti njegove porodice. Major izlazi iz bolni-ce i pokušava da se vrati u normalan život. Jedina šansa da ponovo dođe do sopstvenog identiteta jeste da se upusti u igru koju mu nudi

158


Inspektor. U međuvremenu, sreće Teodoru (Marija Karan), nekadaš-nju ljubavnicu, ne sjeća je se ali ona jedina u njemu prepoznaje no-vog čovjeka. Inspektor mu sugeriše da su ljudi o kojima mu dostavlja informacije, izravno odgovorni za smrt žene mu i sina, te Lazar, kao mašina, instinktivno odlučuje da ukloni s lica zemlje neprijatelje, na-dajući se da će time vratiti i izgubljeno sjećanje.

Dejan Zečević je napravio žanrovski film koji se uspješno prilago-đava tematskim potrebama podneblja kojeg portretira. Prilagođava-njem ikonografije ovom ”našem” području, Zečević dokazuje i da je sazrio kao režiser. Njegovi raniji filmovi kao Kupi mi Eliota i TT Sindrom bi se mogli okarakterisati kao prijeko potrebne vježbe i uvod u kari-jeru jednog žanrovca koji gleda filmove i voli sedmu umjetnost. Ono što je nedostajalo tim filmovima je jedno dublje ukorjenjavanje u do-maću situaciju kroz upotrebu žanra. Oba filma su na svoje načine bili zanimljivi uratci, ali i naivni, Eliot sa pretjeranom fascinacijom ekstre-mnim strip-karakterima, ili TT sindrom, reklamiran kao prvi srpski ho-ror, a koji je ustvari mogao biti napravljen bilo gdje jer je niskobudžet-na kopija američkih slasher filmova.

Iskustvo i proračunatost Delonovog samuraja iz Melvilleovog svi-jeta plaćenih ubica se ukršta sa neuračunljivošću Leona iz istoimenog filma Luca Bessona. Pred nama se stvara lik polurobota, čovjeka koji jedino umije ubijati. Čak i kad izgubi pamćenje Lazarov instinkt ostaje nepromijenjen. Ovdje se javlja i zanimljiva teorijska postavka. Naime, iako je Lazar donekle promijenjen gubitkom pamćenja – po prvi put pokazuje istinske osjećaje jer su sjećanja na počinjene zločine isti-snuta iz mozga – esencijalistički porivi za ubijanjem su ostali duboko usađeni u njegovoj kičmi, tako da se vrlo lako snalazi u danim situaci-jama. Zečević ovdje, u prvi mah neprimjetno, stvara kompleksnu sliku ubojica-mašina, ljudi koji su izvršavali naredbe i nisu imali nikakvih moralnih problema s njima. Ubistva koja provodi su dio mehanike ko-jom Lazar vlada jer su rezultat dugotrajne vježbe. Međutim, za vrije-me amnezije Lazar se u potpunosti mijenja i postaje osoba koja može nekog istinski zavoljeti.

Film je i metaforički gledano zanimljiv jer opisuje kroz lik Lazara čitavo društvo koje pati od kolektivne amnezije i koje se mora pod-

159


sjetiti koje je čudovišne grijehe počinilo. Srbija danas, kroz tekstove i filmove koji nam dolaze, a koji ne pripadaju mainstream-u političkih ideja, se čini kao zemlja gdje se prošli ratovi ne spominju previše, i gdje su nezajažljivi planovi velikosrpske politike tokom devedesetih pospremljeni u mračne kutkove kolektivnog pamćenja, gdje se ne zalazi tako često. Svako pominjanje sopstvenih zločina je bolno, iz perspektive drugih država poželjno; međutim, iziskuje i velike napore od strane ljudi koji su Miloševićevu politiku podržavali ili se nisu htjeli u nju miješati. Četvrti čovek nas podsjeća da je kolektivna prošlost tu, da se ne može izbjeći i da je današnja situacija u Srbiji konsekvenca te politike, s novostečenim bogatašima, ratnim zločincima na poli-tičkim, vojnim i bezbjednosnim vrhovima, te da je malo ljudi ostalo neuprljanih ruku.

Film koji Lazar nalazi, a koji prikazuje strijeljanje nedužnih ljudi u ratu u Bosni svjedoči o Zečevićevom angažmanu i podsjeća nas na monstruozni film o Srebrenici koji je prije par godina pronađen i kori-šten kao dokaz na međunarodnom sudu u Haagu. Amaterski snimljen film u Četvrtom čoveku služi kao surovi opominjalac, kao slika davno zaboravljenih nedaća i u stvari je jedino historijsko ”štivo” koje direk-tno svjedoči o masakrima. I u filmu a i u stvarnom životu. Nažalost, film se ne zadržava predugo na ovoj veoma interesantnoj podlozi za diskusiju, ali i za teorijske polemike. Zašto ljudi snimaju sopstvene zlo-čine, da li i na koji način kamera može biti oružje, da li se film može koristiti kao dokaz, šta možemo naučiti i na koji način ćemo analizirati ove filmove ”dokumentarnog karaktera”? Film, dokaz počinjenih zlo-čina, se na kraju filma uništava i s njim nažalost i dublja diskusija.

Međutim, film koji pruža faktičke dokaze ”vraća” Lazaru pamćenje i on je suočen s neoborivim dokazima o vlastitim zlodjelima. U stvar-nom životu se paralela može razviti prema državljanima Srbije koji su, snimani, počinili ubistva u Srebrenici. Film je, unatoč žestokim prote-stima prikazivan na srbijanskoj javnoj televiziji i vrlo je lako pretposta-viti da je služio kao podloga i Zečeviću.

Ako su trojica ljudi, navodno odgovornih za masakriranje Lazaro-ve familije uklonjeni, ostaje logično pitanje ko je taj famozni četvrti čovjek. Možemo i dalje posmatrati film iz metaforičnog kutka i kroz

160


film shvatiti da Zečević hoće da preispita sve ”četvrte ljude” iz pravog života. Svaki čovjek u današnjoj Srbiji (i ostalim bivšim republikama koji je počinio zlodjela, naravno) koji ima neki vid amnezije i ne želi da se podsjeća na sukobe, to jest ne želi da sam sebe upita koju ulogu je igrao u dosadašnjim sukobima, je na neki način suodgovoran za politiku koja se vodila na ovim prostorima tokom devedesetih. Kao što su Svjedoci bili bitan film za preispitivanje sopstvenih zlodjela u Hrvatskoj, tako je Četvrti čovek bitan film za pokušavanje shvatanja situacije i sopstvene uloge koja je dovela do rasula moralnih načela u Srbiji tokom Miloševića. Možda ne trebamo imati previše nade da jedan jedini film može imati toliki uticaj na cijelo društvo; međutim, popularnost Četvrtog čoveka u Srbiji svjedoči da se o temama proš-lih ratova još mora razgovarati, te da film može itekako biti uticajno sredstvo komunikacije o temama koje su donedavno bile smatrane kao tabu.