SADQ BY FAR

ERLR

BAKI - 2010

AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI MHMMD FZUL adna LYAZMALAR NSTTUTU

SADQ BY FAR

ERLR(TRANSFONELTERASYA V FOTOFAKSMLE)

1

BAKI NURLAN 2010Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Mhmmd Fzuli adna lyazmalar nstitutu elmi urasnn 2 dekabr 2009-cu il tarixli 11 -li iclasnn qrar il nr edilir. Nr hazrlayan: PAA KRIMOV, filologiya elmlri namizdi ARIF RAMAZANOV NZAKT ARIF QIZI

Redaktoru: Kompyuter icras:

Sadiq by far. eirlri (Transfoneliterasiya v fotofaksimile). Bak: Nurlan, 2010, 71+15 s.

2

SADQ BY FAR V ONUN TRKDLL LRKASI XVI srin ikinci yars XVII srin vvllrind yaayb yaratm Sadiq by far dvrnn hrtrfli istedada malik zngin bilikli ziyals, grkmli alim, air v rssam kimi mdniyyt tariximiz dmdr. Mxtlif mnblrd ad Sadiq by Sadiqi v Sadiqi Kitabdar kimi d qeyd ediln air sln I ah smayl hakimiyyt gldiyi zaman amdan z arzusu il ona qoulmaa gln Xudabndl adl trk-ouz elin mnsubdur. Tdqiqatlar gstrirlr ki, Xudabndl, Bydili v nallu obalar birlikd amlu boyunu tkil etmilr (9,s.21). Sadiq by klliyyatnn vvllrind znn mnyi haqqnda yazr: Mn hqir Xudabndl ad il mhurlam v tannm trk tayfasndanam. Onlar daltli ahn lk tutmaa v dnyan almaa balad ilk gnlrd tabelik bildirmk v yardm etmk n am diyarndan almin snd drgaha z qoymular (9,s.20). Trkc qitsind airin zn amlu fqiri (3,s.917) adlandrmas bir daha Xudabntl elinin amlu boyunun trkibin daxil olduunu sbut edir. Mxtlif mnblr istinad edn tdqiqatlar 77 il mr srm airin h.940-c (m.1533) ild Tbrizin Verc (Vrci) mhllsind anadan olub, h.1017-ci (m.16091610) ild sfahanda vfat etdiyini tsdiq edirlr. 20 yanda atasn itirn air drvilr qoularaq dnyann mxtlif yerlrin syaht etmi, Tbriz, 3

Qzvin v sfahandan baqa Yzd, Gilan, Lahican, brkuh, Astarabad, Hmdan, Badad, tbat (Ncf v Krbla) v Hlbd olmu, macral bir gnclik hyat yaamdr. Qzlba srkrdlrindn olan mir xan Mosullu Sadiq byi z yanna dvt edrk onun srgrdan hyatna son qoymudur. Bundan sonra S.far z biliyini artrm, mxtlif sahlrd ciddi almaa balamdr. mir xan Mosulludan sonra Sadiqi bir mddt sgndr xan v Bdir xan farn yannda xidmtd olur. Gnc yalarndan grgin myi, zhmti, istedad saysind elmin, sntin bir sra nvlrini mkmml yrnn Sadiqinin hrti qsa mddtd btn lky yaylr. Sadiq byin masiri olan Qazi hmd Qumi xttatlar v rssamlar haqqnda risalsind onun istedad bard yazr: Rssamlq sntind onun tay-brabri yoxdur, indi ona ahn kitabdar vzifsi taprlmdr. Yax eirlr yazr, onun oxlu qsid, qit, qzl v rbaisi vardr. Tsviri sntd z frasnn ecazkar gc il insan heyran edir. Csurluqda dvrnn igidlrindn he d geri qalmr (6,s.16). Mhmmd Tahir Nsrabadi tzkirsind Sadiq byin csur v mrd bir insan olduunu gstrir, rsm srlrinin hrtinin Hindistana gedib atdn bildirir (12,s.56). Sadiqinin trcmeyi-halndak n lamtdar hadislrdn biri mxtlif sahlrd, o cmldn, rssamlq v xttatlqda istedad nzr alnaraq onun saray kitabxanasna rhbr tyin edilmsidir. Grkmli dbiyyatnas alim Mhmmdli Trbiyt Sadiq byin II ah smayl zamannda (1576-1577) kitabxanaya i gtrldyn, I ah Abbas dvrnd (1587-1629) is kitabxanaya balq etdiyini gstrmidir (13, s.280). airin imzasnn bzi mnblrd Sadiqi-Kitabdar kimi verilmsi d el onun bu ii il baldr. Sntnaslq 4

doktoru Adil Qazyev Sadiqinin artq Mhmmd Xudabndnin hakimiyyti dvrnd (1578-1587) hmin kitabxanaya balq etdiyini tsdiq edir (1,s.3). Mnblrin gstrdiyin gr, Sadiq by cmiyytd v sarayda el byk nfuz sahibi olmudur ki, bzi sbblr gr saray kitabdarlndan uzaqladrldqdan sonra da mrnn sonuna qdr bu vzifnin tqadn almdr. zndn sonra zngin bir irs qoyan S.farn srlri klliyyatnda toplanmdr. airin klliyatnn lyazmasnn Tbriz Dvlt Kitabxanasnda saxlanan nsxsin daxil olan srlr sonradan yazlaraq lav edilmi mndricatda aadak kild tqdim edilir: 1) Qsidlr (Zbdtl-klam); 2) Qzllr; 3) Mxtlif eirlr; 4) airlr tzkirsi (Mcml-xvas); 5) Rbailr; 6) Mqal v mnzum hekaytlr; 7) airlr adna deyilmi mmmalar; 8) Fthnam msnvisi; 9) airlr tzkirsinin ard; 10) Trk dilind yazlm qsid v qzllr; 11) Feyzi eirlri haqqnda risal; 12) Qanuns-svr - rssamlq haqqnda risal; 13) Hzziyyat risalsi; 14) mrsiy v trkibbnd; 15) Trkibbnd-lifba sras il; 16) Trcibnd; 17) Heydrinin hcvi; 18) Mnat-trk v fars dillrind; 19) Flkdn ikayt v Mhmmd by Mzaqinin hcvi; 20) Mxtlif hcvlr (2, s.8-9). Sadiqinin n ox diqqti clb edn srlrindn olan Mcml-xvas tzkirsi dbiyyat, elm v dbi fikir tariximizin yrnilmsind mhm rol oynamdr. Tzkir txminn h.1007-1008-ci (m.1597-1598) illrd yazlmdr. sr Osmanl torpaqlarndan tutmu bugnk ran, Azrbaycan, Orta Asiya, fqanstan, Pakistan v Hindistana qdr byk bir razinin konkret bir zaman rivsind (I ah smayl dvrndn mllifin hyatda olduu gnlrdk) dbi v ictimai5

siyasi mhitini ks etdirir. airin znn qeyd etdiyi kimi, bu sr mllifin uzun mddtli syahtlrinin, mahidlrinin, toplad zngin mlumatlarn mhsuludur. O, syaht etdiyi lklrd dvrnn mhur air v digr snt adamlar il grm, onlarla shbtlr etmi, tzkirsini d bu mlumatlar sasnda yazmdr. Sadiq by Mcml-xvasn mqddimsind zn nmun gtrdy bdrrhman Caminin Baharistan, liir Nvainin Mcalisn-nfais, Dvltah Smrqndinin Tzkirt-ra v Sam Mirznin Thfeyi-Sami tzkirlrinin adlarn kmi (2,s.13), bu silsildn olan z tzkirsini yaratmdr. Bu sril Sadiqi dvrnn xotb, irinklam airlrini tantm, onlarn irsinin yrnilmsin maraq oyatmdr. Sadiq by adlar sadalanan tzkirlrdn n ox Nvainin Mcalisnnfaisin maraq gstrmi, ona mvafiq olaraq srini skkiz blmy ayrmdr. Tzkirnin n nmli chtlrindn biri ondan ibartdir ki, Azrbaycan, Osmanl, catay trkcsini gzl biln mllif bu trk xalqnn dbiyyatn, grkmli air v diblrini bir topluda birldirrk oxuculara, tdqiqatlara tqdim etmi, onlar haqqnda vzsiz mlumatlar vermidir. Grkmli dbiyyatnas alim Turxan Gncyinin dediyi kimi, Sadiqi bu srd siyasi hdudlar v slallr arasndak ixtilaflar bir trf ataraq trk dli v dbiyyatn bir btn halnda gtrm v trk dilinin dbi ivsinin airlrini tandaraq srlrindn rnklr vermidir. Bu tzkir onun Nvainin srlrini yaxndan bildiyini v dvrnn trk airlrini iv frqi gzlmdn tdqiq etdiyini v bu ivni d mkmml bildiyini gstrir (5,s.20).

6

Mhmmdli Trbiyt gstrir ki, tzkir Sfvilr dvrnd yaam 480 air v dibi hat edir (13, s.281). Mqddim, 8 mcm v xatimdn ibart bu tzkirnin tdqiqatlar gstrirlr ki, sr Nvainin slubuna v tzkirilik nnsin uyun bir kild yaradlsa da, z orijinall v elmi-bdii dyri il bu janrda yazlm orta sr tzkirlri irisind xsusi bir mvqey malikdir. Tzkirni oxuduqca grrk ki, Sadiq by n tqdim etdiyi airin xsi insani keyfiyytlri ox byk nm dayr. Sadiqini diqqtimizi clb edn elmi srlrindn biri d rssamln praktiki, nzri msllrin hsr olunmu Qanuns-svr (Tsvirlr qanunu) adl 204 beytdn ibart mnzum risalsidir. Tdqiqatlarn nadir sr kimi dyrlndirdiklri bu risald mllif rssamlara zn qar tlbkar olma, rssamlq materiallarn, tsvir etdiyi obyekti mkmml bilmyi mslht grr. Sadiqi sntkarda istedad, frdiliyi, rsm srlrind bitkinliyi yksk dyrlndirdiyini bildirir, o dvrn rssamlarna iltdiklri bdii-texniki material bard texnoloji tlimat verir. 17 qsa blmdn ibart olan bu srd tsviri sntin mxtlif msllrin dair konkret mslht v tlimatlar verilmidir. Risalni orta srlr rssamlarnn yaradclq metodunu yrnmk baxmndan yksk qiymtlndirn A.Qazyev yazr: lbtt, bu sr masir mnada tam metololoji vsait olmayb, orta sr incsntinin yaradclq sullar v sas lvazimat haqqnda mllifin z zngin tcrbsi sasnda trtib etdiyi faydal nsihtlr, gstrilr mcmusidir. Risalnin verdiyi mlumatdan bir daha aydn olur ki, orta sr rssam v nqqalar z yaradclq metodlarnda o dvr xas olan metafizik dnyagrndn doan dyiilmz bdii 7

sullara v qanunlara, sabit ehkamlara saslanmlar. Bununla bel, onlar tbitin rngarngliyini, onun tkrarolunmaz mxtlif fakt v hadislrini mmkn qdr (rti sullarla da olsa) doru ks etdirmy maraq gstrmilr (1, s.4-5). Sadiqiy gr, rssam tbit qar hssas, diqqtli olmal, ondan yrnmlidir: gr muradn surtgrlik olarsa, ustadn tbit olmaldr (1,s.19). Sadiq byin zngin dbi irsind nsihtnamlri v mnzum hekaylri, mktublar v Risaleyi-hzziyat adl insanlarn mnvi almin, mhbbt, dostluq mnasibtlrin, gnclrd bdii zvqn inkiaf etdirilmsin hsr edilmi sri diqqti clb edir. S.farn poetik yaradcl zngin, rngarngdir. O, fars v trk dillrind qzl, qsid, qit, rbai, mxmms, trcibnd, trkibbnd, msnvi, mmma janrlarnda gzl eirlr mllifidir. Tdqiqat M.Muradovann hesablamalarna gr onun 587 qzlindn 40-i trkcdir (9,s.67). airin farsdilli poetik yaradclnda ah Abbasn hakimiyytinin ilk illrindn v onun apard mhariblrdn bhs edn Fthnameyi-Abbas-namdar adl 2500 beytdn ibart poemas mhm yer tutur. Mllif mxtlif tarixi hadislri, dylri yksk bdii formada, tbih v istiarlrin kmyi il tsvir edir, ah Abbasn mxtlif mhariblrdn, n tin vziyytlrdn qalib xan qhrman obrazn yaradr. sri oxuduqca bu qhrmanlq dastannn yazarnn yersiz mhariblr, qan tklmsin qar xdn grrk. Sadiq by farn trkc yazd srlri iind Mcml-xvas tzkirsini, klliyyatna daxil edilmi eirlrini v mktublarn (18 mktublarndan 14- ana dilinddir) gstr bilrik. airin trkc eirlri onun Tbriz Dvlt Kitabxanasnda saxlanan lyazma 8

klliyatnn 888-917-ci shiflrini hat edir. Bundan baqa, Sadiqinin tzkirsin daxil etdiyi, mktublarnda rast gldiyimiz bzi trkc eirlrinin d olduunu qeyd etmliyik. Mxtlif tdqiqat srlrind Sadiq byin trkc eirlrindn myyn nmunlr verils d, bu srlr btv halda ap edilmmi, buna gr d airin anadilli lirikasnn trafl aradrlmas mmkn olmamdr. Sadiqinin trkc eirlrinin surtini Tbriz Dvlt Kitabxanasndan ld edrk ap etdirmyimizin sas sbbi d bu boluu doldurmaqdan ibart olmudur. Hl salnda dvrnn grkmli airi v alimi kimi tannan S.far klassik rq dbiyyatn, poetikasn gzl bilmi, slflrinin yaradclnn n dyrli chtlrindn tsirlnmidir. Sadiq by byk Azrbaycan sntkarlarndan n ox Xaqani irvani, Nizami Gncvi v Fzulinin, fars airlrindn Firdovsi, nvri, Kmalddin sfahani, Zhir Faryabi, Sdi v Hafizin srlrindn bhrlnibdir. Ana dilind yazd eirlrdn air trkdilli dbiyyatn iki dahisini Nvai v Fzulini zn stad semidir. mumiyytl, XVI srin ikinci yarsnda- XVII srd trkdilli eirimizin, demk olar ki, btn nmayndlri yaradclqlar boyu n dyrli rnk kimi bu iki sntkarn poeziyasna z tutmular. T.Gncyinin dediyi kimi, Sadiq by trk dilinin dbi dilini (Azrbaycan, Osmanl v Catay) mkmml bilmi v trkc eirlrini d bu ivlrd yazmdr. airin 1971-ci ild airin 12 qzlini oxuculara tqdim edn alim bunlardan 8-nin rqi trkcd, cataycada yazldn xsusil qeyd edir (5,s.21). Sadiqinin trkc eirlrindn danarkn onlarn mxtlif trk ivlrind yazldn lbtt ki, nzr almaq lazmdr. 9

S.farn 478 beytdn ibart trkc eirlr toplusuna 5 qsid, 40 qzl, 1 saqinam, ah Abbasa mracitn msnvi formasnda yazlm 1 eir, 1 trkibbnd v 1 qit daxil edilibdir. Bu eirlr lifba sras il dzlmmidir. Buradak qsidrdn birincisind air obrazl kild, alleqoriyadan istifad etmkl havalarn soyumasn, qn glmsi il tbitd ba vern dyiikliklri tsvir edir. Mlum olduu kimi, klassik dbiyyatda ilnn bdii vasitlrdn biri d txis sntidir. Tbit hadislrini xsi xsusiyytlrl tsvir etmk, onlar canl insan kimi tsvvr etmk hmin vasit il gerklir ki, bu da Avropa poetik sistemindki personifikasiya kateqoriyasna uyun glir (7,s.32). Sadiqi bu qsidsind tbiti tsvir edrkn daha ox txis sntin mracit etmidir. mumiyytl, tbit vurunu olan air ilin btn fsillrini byk mhbbtl qlm alm, canl bdii lvhlr yaratmdr. Qsidd ilin el bir vaxt tsvir edilir ki, havalarn tarazl pozulmu, al-lvan tbitdn cmi bir ne rng qalmdr. Gln hrsini gr bilmyn blbl artq susmaqdadr, mn mclisind n bir yarpaq, n qularn nvas qalmdr. air ayn suyunun donmasn soyuun mczsi il jdhann donmasna bnzdir: Yeritmz oldu mn ir cuybar suyun, Da oldu mczi-srma il bu jdaha (3,s.888). Soyuq el ilr grmdr ki, indi artq bnv il reyhan arasnda frq yoxdur: Dmi-tsrrfi srma il yox onlarda Bu gn bnfv reyan tfavti sla (3,s.889). axtadan qulaqlarn gyrmsini air mllim qn soyuq sillsi il insanlarn peysrin vurmas kimi mnalandrr: Kbud etdi binaqui mllimi-dey, 10

Ona tapaneyi-brd il bs ki, urdu qfa (3,s.889). Gl zn qiblgahndan glndn evirmidir ki, bu da mslmann ona veriln ziyytlrdn sonra dinini dyimsin bnzdilir: avurdu gl yzn qiblgahi-glndn, Cfadn olsa mslman cbmidir trsa (3,s.888). Qn soyuu hr eyi dyidirmidir. N vvlki gln, n d mnlik var. Tbit yeni he n yaratmr. air tbitin q vaxtndak qsrln poetik surtd rh edrkn qdim rq inanlarna iar edrk tlmih bdii ifad vasitsindn mhartl istifad edir: Ksildi rsmi-tvlldlri kim, etmzlr, Mvasibt hvsin mmtat iln aba (3,s.888). Tsvvrlr gr, tbitin mvalidi-slassi ( vlad) cmadat (cansz yalar), nbatat (bitkilr) v heyvanat abayi-lvi-smadak atalar (sma cismlri) il mmhaiti-selfinin yerdki analarn (drd nsr: su, od, torpaq, yel) mvasiltindn, birlmsindn yaranr. Qda smadak atalarla yerdki analarn birlmy hvslri olmadndan tbitd yeni bir ey yaranmr. 43 beytlik bu eiri dbiyyatmzda qn tsvirin hsr olunmu n uurlu itaiyy qsidlrindn hesab etmk olar. sr Sadiqinin hyat diqqtl mahid etmk, yksk bdiilikl oxucuya atdrmaq istedadna malik olduunu sbut edir. kinci qsid Hsrti-linini mdhin hsr edilibdir. nc qsid airin qrbtd olduu zaman yazd rhi-haldr. Mlum olduu kimi, Sadiq by uzun mddt syahtlr etmi, vtnindn knarda yaamdr. O, bu eird qrbtd olmasnn sbbini izah edir. gr qrbtd, zarm, izztim yox, ariym qmdn (3,s.891)-deyn eir vtnimdn knarda tannmasa da, izzti, hrmti olmasa da, qmdn azad olduunu sylyir. S.far istedadnn yetrinc 11

dyrlndirilmmsindn, cmiyytd sl qiymtini almamasndan narazdr. O, vtnindn knarda yaamasn cmiyytdn narazlnn ifadsi, bir etiraz aksiyas kimi tqdim edir. Sadiqiy gr, gr bu zmand istedadn dyrlndirck bir adam olsayd, dvran onu dnyaya gtirmzdi. O, bu dnyaya qiymtini almamaq n glmidir: Bu istedad il dvran bni eylrmidi mvcud, gr bilsydi bu canbin chanda var xiridar. Bni xar etmk n qrb vsli qeyr taprd, mn ir, bli, bihud dehqan bklmz xar. Mni-ftadni, ey dhri-dun, hr dm basb kem, Qribin gri derlr pst olur hr yerd divar. Szavari-mhbbtdir du bzmi-fraqtd, Mnimi grdn, ey rxi-flk, mhnt szavar?(3,s.891).

air rxi-fly z tutaraq deyir ki, bzmi-fraqtdayrlq mclisind dmn d mhbbt layiqdir. Sn mhnt mnimi layiq grdn, Yni, flyin ona dmn olduunu Sadiqi yax bilir. Sadiq by far bir sra srlrind, o cmldn, Mcml-xvas tzkirsind dvrnn hkmdarlarna, nfuzlu xslrin mdhiyy yazmaa qar xdn bildirmidir. O, tzkirsind he bir hkmdara mdh yazmam Mvlana Zmirini buna gr yksk dyrlndirdiyini bildirrk yazr: Yz min beyt eiri var. Hkmdarlarn mdhin bir beyt d yazmayb. Himmtin ucalna bu z bir sbutdur (2, s.165). Bu dediklrin baxmayaraq, Sadiqi d klassik rq poeziyasnn nnlirini davam etdirrk yaad 12

dvrn hkmdar I ah Abbasa bir sra mdhiyylr yazmdr. air kliyyatndak trkc qsidlrindn drdncsn mridi-kamil, dinin daya adlandrd ah Abbasn mdhin hsr edibdir. eird ahn dalti, mrhmti, din dmnlrin qar mbariz aparmas xsusil nzr arpdrlmdr. Onun dalti o qdr bykdr ki, sitmkar rxi bel zn tabe ed bilr, din dmnlrin qar el mbariz aparmdr ki, lkd kfrn sr-lamti qalmamdr: Yetidi ol yer dlin ki, rsmi-istiqamtd, zin tabe eylr ists rxi-sitmkar. Chanda kfr zlmn sn yox etdin, varm derlr, Snin dvrnd mhkm kfri-islamn yox dvvar (3,s.892). Beinci qsidsind air tbitin gzlliklrindn danaraq, btn bunlara gr Yaradana dua edir. Sadiqinin trkc eirlr toplusuna daxil edilmi qzllr onun lirik yaradclnn tdqiqi baxmndan byk nm dayr. Mhbbt mvzusu, dostluun trnnm, insan taleyi il bal dnclr, tbit mnzrlrinin tsviri bu eirlrd ilk diqqti clb edn chtlndndir. Lirik eirlrind mhbbti insann n lvi duyusu, onun mnvi yksliinin sbbi olan qvv kimi trnnm edn air eqi yolunda hr cr cfalara hazr olan aq obraz yaradr. zn mehr vfa tkysinin babas (3,s.905)-adlandran Sadiq by kdiyi ziyytlrdn bezib yolundan dnmk fikrind deyil, nki vvldn knln qmzsi il qann in muqy verdiyini bilirdi: Sadiqi, gr yrg qann ir, ah etm, Knlni vermi idn qmzeyi-xunxarsin (3,s.902). Eq insann canna dm od, ildrmdr, aiqin zif cann bla tlsin salan qvvdir: 13

Yen n brq idi kim, yxd sbr bnyadn, Gtirdi rxneyi-qm mlki-xanmanma. Yen n vq idi kim, ksdi riteyi-canm, Buraxd dami-bla cismi-natvanma (3,s.897). Vsal dmlrind is aiqin hyat bsbtn dyiir, onun payz an yaayan bostanna bahar glir: Yen n glbni-vsl idi kim, kft bolub, Bahara verdi xzan brli bustanma (3,s.897). Sadiqinin lirik qhrman eqi yolundak fdakarl il fxr edir, zn klassik rq dbiyyatnn aiq obrazlar il mqayis edir. air gr Mcnunla Frhad eqin tstsn gtrb, dvrlrini srb getmilr. ndi onun nvbsidir v eqin oduna dzmk d onun bxtin dmdr: Gri eqin tstsn Frhad Mcnun aldlar, imdi eq olub olardin bizg verdi nvbti (3,s.900). Fdakar aiq ox ah kmkdn ona gr qorxur ki, onun ahnn odu digr aiqlri d yandra bilr: Rhm ql hmdrdlr, ey Sadiqi, ox km ah, Kymsn Mcnunv yandrmasun Frhad ot (3,s.904). kdiyi cfa dolu hyat aiqin keirdiyi normal haldr, o bu zabl vziyytind dzmldr, htta mhbbt zablarn z drdlrinin n byk mlhmi hesab edir. Cisminin bsbtn hicran oduna yanmasnda da aiq bir fayda grr: bel olarsa, o vsal cnntin saf v pak ged bilr: Yakarsa hicr odu alud cismimi, n ziyan Ki, vsl umana saf pak olub gedrin (3,s.908). Yarndan ayr olduu mqamlarda air onun xyal il yaayr. Sadiqi bu fikri poetik kild ifad etmk n maraql obraz yaratmdr: sa gylr kilib gnin 14

qoynuna girdiyi kimi, ay zl sevgilisi onun knlnn qoynuna girir: Knlmn hr dm girr ol mahsuma qoynuna, Yeridr gr girs xuridin Msiha qoynuna (3,s.906). Mcrrd v konkret anlaylar mhartl bir araya gtirilmidir. nsann qlbi, knl konkret bir anlaydr. Txyyl zngin olan air ona insana mxsus bdn zv bx etmkl istiar poetik fiqurundan istifad etmidir. Sevgilisindn ayr onun xyal il yaayan aiqin knlnn qoynuna yarnn girmsi airin diqqtlayiq poetik tapntlarndandr. Qzlin digr beytlri d maraql obrazlarla yadda qalr: Sinmi hal eylyb ol ay xyaln bklrin, yl kim, bkldirr xan trsa qoynuna Cvhri-kim chan tutdu, vladur bu kim, Qoymaya imdn geri llni drya qoynuna. Qeyr gr hval il bzmi-vsala yol tapar, Sadiqi alr xyali-yar tnha qoynuna (3,s.906). Sevgilisinin xyal aiq n xaprstin sinsindki xa qdr zizdir. Onun gzlrindn gz yalar gvhrlr axb btn dnyan tutmudur, ne ki, dniz incini yetidirib, zndn knar ed v bir d geri qaytmaa qoymaya. Mqt beytind air birinci beytdki fikrini oxucusuna daha aydn atdrr: Knlnn qoynuna ald yarn z deyil, xyaldr. Baqalar gerk vsala yetdiklri halda air sevgilisinin xyal il kifaytlnmli olur. Eqdn saralm hrsin bahar ya-gz yalar yaan air bu vziyytd bir ziddiyt, qriblik grr, buna gr d eq almini qrib alm adlandrr: Qrib alm imi eq, Sadiqi kim irr, 15

Xzani hr bil bri-novbahar gzm (23, s.907). Vida rdifli qzlind air yarndan ayrlan aiqin kdrini smimi bir dill ifad etmidir. Gzlin ona vida etmsi xst bdnindn ruhunun ayrlaraq vidalamasna bnzdilmidir. Sevgilisi hara gets, aiqin hsrt gz yalar onun ardnca axacaqdr, gz yalar yarnn ayann altndak torpa he bir zaman trk etmyckdir: Qld hngami-sfr srvi-xuramanm vida, Vqtidr qlsa tni-dilxstni canm vida Barsa hr yan barur ardnca ki-hsrtim, Eylmz ol xaki-padn emi-giryanm vida (3,s.908). Gedrin rdifli qzli d Sadiqinin hicran qminin ar-aclarna hsr etdiyi smimi v tsirli eirlrindn biridir: Qmi-fraqn il drdnak olub gedrin, N drdnak ki, qmdin hlak olub gedrin. N dvri-xasdr, ey Sadiqi, bu kim, mni-mst, Glb tmani-hnr, eybnak olub gedrin (3,s.908). Bu eird air yaad dvrdn narazln da aqakar bildirmidir: bu nec zamandr ki, dnyaya istedadl, hnrli gln adam mrnn sonunda bu dnyadan gnahkar, eybli vziyytd trk etmlidir? mumiyytl, Sadiqinin eirlrind aiqan lirika v ictimai motivlr bir-biri il zvi surtd balanmdr. Zmansinin kdrindn, qaylarndan qocaldn bildirn air Mni-ftadni nduhi-dvran gri pir etdi (3,s.907) deyir. Flk trfindn biqrar, sbatsz vziyyt dmsini d air dvrann biqrarl il izah edir: Biqrar etdi flk dn-dn Sadiqini, imdi bildim ki, qrar yox imi dvrann (3,s.898). 16

Yegdr rdifli qzlind air dvrn daha srt ifadlrl tnqid edir, gr dnya budursa, el bizim evsiz-eiksiz olmamz yaxdr- deyir: gr dnya budur, bixan biman olmamz yegdr, Buraqb irt sbabn ryan olmamz yegdr. Bu is eyx vaiz, mscid minbr tamaas, Xrabat hlidin mst gzlxan olmamz yegdr Bulunmaz n chan mmursind xaneyi-munis, nisi-qm, mqimi-gnci-viran olmamz yegdr(3,s.909).

gr eyx v vaizlr bunlardrlarsa, dini atb ey-irt hli olmaq daha yaxdr. Bu dnyada insana munis olan bir yer yoxdursa, qml dost olub viranlr xzinsin sakinlik etmk yaxdr. Btvlkd eir dvrn srt ittiham kimi sslnir, daltprst, azadlqsevr airin dvrn mnasibtini aq ifad edir. Xsusil ictimai fikirlrind Sadiqinin Nvai v Fzuli yaradcl il n qdr sx bal olduunu gr bilrik. air bu dahi ustadlarn dbi irsind onu narahat edn msllrin bdii hllini grrd, bundan ilhamlanrd. Sadiq byin eirlrind Nvai poeziyasnn tsirindn danan C.Nayeva yazr: Onun Bulay ka ki, Etdin, Qalmad, Sbh v baqa qzllri d yalnz rdif baxmndan deyil, ideya, mzmun v bdii ifad vasitlrindn istifad baxmndan Nvai il birlir (10, s.162). Nvainin Bolmasun rdifli 7 beytlik qzlin yazd nzirsini oxuduqca Sadiq byin ustad airin srin ox diqqtl yanadn, eyni zamanda, sadc nzir deyil, orijinal bir eir yazdn grrk. Nvainin lirik qhrmannn qlbi sevgilisin n smimi duyularla doludur. stdiyi odur ki, knl verdiyi gzl he bir 17

xtr yetmsin, bu dnya banda onsuz bahar olmasn. air arzu edir ki, sevgilisinin srvi-qddi ancaq emeyiheyvandan, bdiyyt emsindn qidalansn: am lidin, ya Rb, ul qula ubari bolmasun, Balki onsiz dahr boida bahori bolmasun. Qddinin sarvia kim, boi-latovat nxlidur, amai-hayvondin uzqa cuybari bolmasun (11, s.495). Bu qzl Sadiqinin catayca eyni rdifli, eyni bhrd yazd 6 beytlik cavabda gzl hdsiz mhbbt, sdaqt duyular daha ox lirik qhrmanla bal kild ifad edilmidir: Gz ol h yolidin zge ubari bolmasun, Mndin zge kimsee andin gzari bolmasun. Glni-kuyind kim, srvi-qdi mvasidr, Hr trf kimdn zg cuybari bolmasun (3,s.898). Sadiqinin qzlind mllifin frdiyyti daha ox nzr arpr. Lirik qhrmann istdiyi budur ki, ondan baqa he kim sevgilisinin yolunun stnd durmasn, fdakar aiqin gzlrin yalnz yarnn ayann tozu dolsun, srvi-qddini yalnz onun gz yalar sulasn. Nvai sevgilisinin srvi-qddinin emeyi-heyvan-dirilik suyu il sulanmasn arzulayrsa, Sadiq by muqsinin srvi-qddinin onun z gz yalar il qidalanmasn istyir. Nvai 8 beytlik Ka ki rdifli qzlind ayrlq drdini kmkdns min cr mhnt kmy stnlk verdiyini, eq drdindn dlilr kimi shraya dduyn, buna gr d vvllr gzllrl nsiyyt baladndan peman olduunu bildirir. Bir beytd qriblrin qrbtd ac kdiyini, qrbt szn dil gtirmk bel 18

istmdiyini sylyn air, qzlin sonunda arzusuna, vsala atmaq n mrdn mhlt dildiyini yazr: Bulay erdi yz tman, min rancu mehnat ka ki, Bulmaay erdi balou dardi-furkat ka ki Xosiyat n telbarab sahroa yuzlanmak emi, Tutmaay erdin parilar birla ulfat ka ki Yuz arib ahvol bekaslkda har dam bor emi, Utmaqay erti tilimda lafzi-urbat ka ki Dema kim con et fido ahbob ila topqa visal, Ey Navoiy, umr berqay ona muhlat ka ki (11, 607). Sadiqi bu eir yazd 6 beytlik cavabnda byk zbk airinin yaradclna mhbbt v diqqtini, cataycan gzl bilmsini nmayi etdirmkl brabr, orijinal fikirlrl x etmi, lirik eir ictimai motiv lav etmidir. Nvai qrbtin ar drd olduundan danrsa, Sadiq by gr vtn vladlar insann qdrini bilmirlrs, qrbt bundan yaxdr deyir. Zmansinin daltsizliklrindn, zn qar olan haqszlqlardan ikayt edn bel misralar Sadiqi eirlrind az deyil. Sadiq by kimi oxtrfli istedadn, dvrnn ensiklopedik zkasnn bel vtndns qrbt yaxdr demsi, lbtt ki, mvcud qurulua, dvr ciddi ittihamdr: Bilms ermilr kii qdrin vtn bnas n, Tutqay erdi damnimni xaki-qrbt ka ki(3, s.901). Beytlrindn birind air ona al vermk istyn naseh ka ki, bu knl mnim nsihtimi eidydi cavabn verir. Yni mgr aiqin ixtiyar znddirmi ki, ona nsiht verirsn: 19

Dersn, ey naseh ki, mndin tut nsiht, aqil ol, Tutqay erdi bu knl mndin nsiht ka ki (3,s .901). Burada Fzulinin ql yar olsayd, trki-eqi-yar etmzmidim? xtiyar olsayd, raht ixtiar etmzmidim? (41, s.220) beyti yada dr. Sadiqinin catayca eirlrind Nvai il brabr Fzuli yaradcl il d sslmni mahid etmk bizi tccblndirmmlidir. S.far bir ox airlrimiz kimi Fzulinin mhtm poeziyasn z n n gzl rnk saymdr. airin yaradclnda Fzuli sntinin bdii tsir vasitlrinin v ifad xsusiyytlrinin tsiri aydn grnr. Sadiqi eirlrind dahi airin poetik ustalndan, tbih, istiar, mbali v tzadlar yaratmaq sullarndan geni istifad etmidir. Fzulinin gzlliyi, eqi, trnnm edn, hyatdak daltsizliklr, insanlar arasndak qeyri-brabrliy etirazn bildirn ictimai-flsfi poeziyas Sadiqi yaradclna gcl tsir etmidir. Fzulinin Sbh rdifli, eyni vznd iki qzli (4, s.88, 90) vardr ki, bunlar Nvai qzlin nzir olaraq yazlmdr. Bu eirind Fzuli sbhn glmsini mahir bir rssam kimi tsvir etmi, onu Nvaid olmayan bir trz mnalandrmdr. Sadiqi, fikrimizc, Nvainin d, Fzulinin d Sbh rdifli qzllrini oxumu, nzir yazarkn Fzuli eirini stn tutmudur. Fzuliy yazd cavabnda o, dahi sz ustad trfindn yaradlan hr shr sbhn yaxasn yrtmas obrazn eynil tkrar edir. Fzuli deyir: Gr deyil bir mah mehriln mnimtk zar sbh, Ban ab ni hr gn yaxasn yrtar sbh (4, s.88). Mnim kimi bir ayn-gzlin eqindn zar olmad halda n n sbh hr gn ban ab, yaxasn yrtr (yni, shr alr)? 20

Sadiq byin buna cavab olaraq yazd beytin birinci misrasnda ikinci misrada verilck sualnn cavab vardr. Blk subh da olmu sinsini cahan hlin, btn dnyaya nmayi etdirmk istyir: Ta ed rvn chan hlin da sinsin, Hr shrgahn neyn yakasn yrtar sbh? (3,s.895). Qeyd etmliyik ki, Sadiqi sbhn gliini Fzuli sviyysind poetik rh etmmi, sadc bu hadisnin sl mcz olduunu demidir: Hr nfs gndin ydi-beyza edr izhar sbh, Beldr dvayi-ecaz ets Musavar sbh (3,s.895). air gr sbhn glii adi bir tbit hadissi deyil, mczdir. Bu, Musa peymbrin a li il gstrdiyi mczlr bnzyir. Sonuncu beytd yaad dvr qar mnasibti tnqidi olan air yalan nikbinliy inanmadn bildirir: Sadiqi, aldanma dhrin zvqi-sbh amna Kim gedr besyar am hm glr besyar sbh (3,s.895). Sadiq by dhrin, dvrn bo vdlrini, sabahk gnn daha yax olacana dair nikbin fikirlri sassz sayr. Bu eiri bir daha airin lirikasnda ictimai motivlrin mhm yer tutduunu gstrir. Fzulinin Grb rdifli qzlin yazd nzird Sadiqi dahi airin 7 beytlik eirindki 8 hmqafiy szdn 6-sn tkrar etmidir. Buradan grrk ki, Sadiqi tamamil Fzuli poeziyasnn, onun bdii mntiqinin tsiri altndadr. Beytlrindn birind Fzuli aiqi malic etmk istyn tbibin onun prian haln grb, lac ed bilmyciyini baa drk fikrindn vaz kediyini deyir: Eylyn tyini-czayi-mdava drdim, 21

Trk edib, cm etmdi, hali-prianm grb (4, s.68). Sadiqi is nzirsind rqibin onun prian haln grdkdn sonra xatirini cm etdiyini, zn gldiyini deyir. Rqibini sakitldirdiyin gr o, addr: Gr prianm, vli adm ki, eqindn rqib, Xatirin cm eyldi hali-prianm grb (3,s.905). Sadiq byin Fzuli tsiri altnda olduunu gstrn srlrindn biri d onun dahi sntkarn Mnm ki, qafilsalari-karivani-qmm misras il balanan 9 bndlik trkibbndin cavab olaraq yazd 7 bndlik Mnm ki, sakini-meyxaneyi-diyari-qmm misras il balanan eiridir. Hr iki srd bndlri birldirn vasit beytlrl birlikd bndlr 6 misradan ibartdir. Fzulinin trkibbndi onun hyata, cmiyyt, bu cmiyytdki z vziyytin mnasibtinin bariz ifadsidir. M.Quluzad bu sr bard yazr: Fzuli zn qm karvannn qafilsalar, mhnt v lm shrasnn msafiri adlandrr. Lakin bununla brabr, air mrur v nikbindir; zn he ksdn ksik bilmir. O, padah kimi fqir, mhtm bir gdadr. Dvlt onu ad etmir. Onun srsri knlndki vfa, gzlrindki ll gvhr xzinsidir. airin drin flsfi mnaya malik olan bu misralar srvt, hrt, ictimai daltsizlik zrind qurulmu cmiyyt qar qvvtli bir etiraz kimi sslnirdi (8, s.220). Trkibbndind Mnim ki, gzmdi hrgiz sipehr kammla (2, s.915) deyn Sadiqi hyatndan naraz olduunu bildirir. Onun da n byk ikayti zmandndir: Ndr zman ii, cvril cfa etmk, Sipehr ivsi tyiri-mdda etmk, Rqib drdi-dilin bilmyb dva etmk, Mni ki, drdi-dilim srbsr cza etmk (3, s.915). 22

air zman cvrn qar mdrik olma, ruh dgnlyn dmmyi mslht grr: Knl, zmandn incinm, ad xrsnd ol, O aqil irmz is, bari sn xirdmnd ol (3,s.915). Sadiq byin bu bndi mzmunca Fzuli trkibbndinin sonuncu bndin yaxndr. Fzuli dvrnn blalarndan, cfalarndan dandqdan sonra ikayt etmmy, sbrli olub dua etmy stnlk verdiyini bildirir. Nhayt, z-zn ikayt etmkdns, dostlarla nsiyytin daha yax olduunu sylyir: Kim ola dust rizas hmin sn hasil, Rizayi-dustdur sli-tmtt', ey qafil! (4, s.335). Sadiq by n d dostun varl, onunla drdlmk ox vacibdir. eirinin sonuncu bndind o drdini izhar etmk n bir dostunun olmadndan gileylnir: N bir rfiq ki, rf'i-mlal edm naar, N bir tbib ki, drdi-dil eylyim izhar (3, s.916). Qeyd etmk lazmdr ki, Sadiqi digr eirlrind d dostluqdan xsusi olaraq danmdr. Ona gr, insann dnyada yaamas n n mhm rtlrdn biri dostunun olmasdr. S.farn srlrnidn onun dostlarn ox yksk dyrlndirdiytini, onlardan ox ey yrndiyini ustadlarna da dost kimi yaxn, mehriban mnasibt bsldiyini, oxsayl xslrl dostluq etdiyini grrk. airin Saqinam v brxi z ikayti-ruzigar quyd balql msnvi formasnda yazd eirind onun dostlar il mnvi balarnn nec gcl olduunu grrk. Saqinamlrd nnvi olan Saqiy mracitdn sonra air qmli v tk olduundan, dostlarnn onu trk etdiyindn ikayt edir, tn gnlrini xatrlayr: Getdilr hmdm hmrazlarm, Drd qm bzmida dmsazlarm 23

Qan onlar ki, xvasm idilr, Xlvti-xasd xasm idilr (3, s.910). Mzmunundan eirin Sadiq byin mrnn son alarnda, onun uzun mddt xst olduu zamanlarda yazldn grrk. M.Muradova bu eir bard yazr: O, drd-qm tutulduu gnlrd uzaqlaan dostlarn vfaszlqda tqsirlndirir. air gr dost dostuna dar gnnd qmxar olmal, yolda, sirda olmaldr. Bu xasiyyt dostlarda yoxdursa, onda dostluqdan, yoldadqdan sz amaq yersizdir (9,s.88). Fikrimizc, Sadiqi mrnn sonlarnda yazd bu eirind n ox dnyadan getmi dostlarnn yoxluundan, yannda olmadndan tssflnir. Yarlar yarl bylmi olur? Yar qmxarl bylmi olur? (3,s.911)-deyn air daha ox tn gnlrd ona yaxn olan, artq dnyasn dyimi adamlar yadna salr. Tsadfi deyil ki, o adlarn kmdiyi ustadlarn xatrlayr: Qan ol piri-rhi-iradm Ki, hr id bar idi ustadm (3,s.911). Mlum olduu kimi, Sadiqinin n mxtlif sahlrd grkmli mllimlri olubdur. mr boyu ustadlarna minntdar olan air onlarla mnvi yaxnln itirmmidir. Sadiq byin rssamlqda mllimi dvrnn grkmli sntkar Mzffr li, eird is Mir Sn'i v baqalar olmudur. Mcml-xvas tzkirsind S.far Mir Sn'inin qoca yalarnda bel istiraht etmdn aldn heyranlqla qeyd edir: eir sntind bndnin mnim yol gstrnlrimdndir. eirin mhm risallrinin ksriyytini Mir hzrtlrinin yannda oxumuam. ildn artq bir mddtd ban bala qoyub istiraht etdiyini grmdim. Baxmayaraq ki, ya doxsana yaxn idi (2, s.99). 24

M.Muradova Sadiq byin digr bir ustad bard yazr: Sadiqinin rbai ustas Xac Aamirl d yaxnl olmudur. Bel ki, Aamir yazd eirlri ilk df Sadiqiy oxuyarm (9, s.30). Bundan baqa, airin hmdanl Fzainin tlbsi olduu, ilk gncliyind eirlrini Hafiz Sabuniy tshih etdirdiyi bard d mldumatmz vardr (5, s.20). Fikrimizc, air dostlarnn yannda olmadn deyrkn sasn bel insanlarn dnyan trk etmsindn qmlndiyini bildirmidir. eird onlar bard oxuyuruq: Yarl birl tutarlard lim, Drb istrlr idi drdi-dilim. Tiri olduqca dilara idilr, ldm dmd Msiha idildr. Qan ol hli-vfalar, qan? M'dni-cud-sxalar qan? (3,s.911). airin rhi-mlal adlandrd 42 beytlik bu srind dvrandan ikayt d ksini tapbdr: imdi kim, sald ayadan mni rx, Bolmasun he kiinin dmni rx (3, s.911). Sadiq by gr artq dnyada bir mrd insan qalmamdr: Dhrd qalmad bir mrdan, Hrfi-svtil ker fsan (3, s.911). eirin sonunda mllif yen d saqiy mracit edrk, onun ltf, meykdnin ab havas il tslli tapdn sylyir. Sadiqinin ah Abbasa haln rz etdiyi 34 beytlik, msnvi formasnda trkc eiri d onun mrnn sfahanda yaad son dvrlrin aiddir. Buradan airin 25

hmin vaxtlardak vziyyti, shhti bard bzi eylr yrnirik: ah Tbriz zm qlanda, zm ilqar czm qlanda. Bxt sahibi-fra qld mni, Mrz xac ta qld mni. Eyldi dur xaki-rahindn, Sald iraq mni sipahindn. imdi ildn fzundur mni-zar Ki, ghi sam v gahi bimar (3, s.912-913). Burada ahn Tbriz sfr etdiyi vaxtdan shbt gedir. Sadiqi xstlndiyi n sfrd itirak ed bilmmi, qoundan uzaqladrlmdr. airin ildn artq xst olduunu yrnirik. Sadiq by bir df ah Abbasn mri il malic olunsa da, vziyytinin yaxlamadn xbr verir, ahdan drdin lac edilmsini xahi edir. S.farn trkc eirlr toplusundan sonuncu sri ah sarayndak bir qopubaya mracitn yazd qitdir. Mzmunca hcv olan bu eird mllif ah frmanna riayt etmyn dvlt mmurunun zbanaln kskin tnqid edir, onu hli-r adlandrr: Mn amlu fqiriym, sn qcr bgi, Sn hli-rsn sana bir hli-r grk (3,s.917). zn amlu fqiri adlandran air qacar elindn olan qorubann yadna salr ki, ahn hkmn boyun endirmynin boynu vurulmaldr: Abbas ah hkmn endirmdin boyun, Boynu younlusan, sana ti tbr grk (3,s.917). Sadiqinin trkc eirlrind daha ox dnyvi mhbbtin, real insani mnasibtlrin, dostluun, 26

insanlar arasndak mnvi balarn tsvirini grrk. Mxtlif dini triqtlrdn uzaq olan airin srlrind tsvvf eqinin mdhin rast glmirik. Lirikasnda hyat sevn, lakin trafndak haqszlqlara gz yummayan istedadnn, xidmtlrinin yetrinc dyrlndirilmmsindn naraz olan, bununla brabr tmkinini, mdrikliyini itirmyn Sadiqinin mrur ssini eidirik. Klassik dbiyyat, orta sr rq poetikasn yax biln S.far srlrind bdii ifad vasitlrindn, tbih, istiar, mcaz, tzad, cinas, tkrir, bdii sual, tlmih, txis v s. poetik fiqurlardan mhartl istifad etmidir. Bdii ifad vasitlrinin kmyi il Sadiq by lirik qhrmannn daxili dnyasn, ruhi almin inandrc, smimi v tsirli boyalarla ver bilmidir. Tdehlr btn klassik dbiyyatmzda olduu kimi, Sadiqi yaradclnda da nmli rol oynayr. eirlrindn birind air eqi canna dm oda, smyndki iliyini yandran ama bnztmkl tbeh yaradr: Yen n brq idi kim, sald eq canma Ki, td m kibi mzi-stxanma (3,s.897). Bzi tbehlri yaradarkn mllif canl danq dilindn gln sz v ifadlrdn istifad edir. Sevglisinin yannda hrmtdn ddyn bildirrkn o, yannda itc etibarm qalmad (3,s.895)-deyir. Bir it qdr mnasn vern itc sz il tbeh yaradan air bu sz danq dilindn poeziyaya gtirmkl csart nmayi etdirir. stiarlr Sadiqi lirikasnn n mhm bdii ifad vasitlrindndir. Mlum olduu kimi, istiardn istifad zaman hr hans bir predmetin, hadisnin lamti hmin predmetin, hadisnin ad kilmdn baqasna krlr. Verr lliy nisbt Xzr suyun Sadiqi yarn (3,s.896)-misrasnda muqnin doda ll 27

adlandrlaraq Xrzn idiyi dirilik suyuna bnzdilmidir. Dodaq vzin ll szn ildn air istiar poetik fiqurundan istifad etmidir. Baqa bir yerd Chan glzarnn xndan gl brbad olur axr (3, s.909) demkl Sadiq by insanlarn yer zndki hyatnn gec-tez sona atacandan, insan hyatnn mvqqti olduundan danr. Burada chan glzar ifadsini qeyri-mstqim mnada, hyat anlamnda baa dmk lazmdr ki, bu da istiarnin lamtidir. Sadiqi yaradclnda lff nr klind sziltmdn geni istifad olunur. Bu zaman beytin birinci misrasndak szlr nvbti beytdki szlrl laqlndirilrk izah edilir: Yz dvr gr eyly Ysif, sn yetmz, Mqdurmidir yetmsi xurid mhann? (3,s.905). Birinci misrada lirik qhrmann sevgilisi rq dbiyyatnda gzllik rmzi olan Yusifl mqayis edilir. kinci misrada Yusif mh-aya, muq (sn) is gn brabr tutulur. (Mlum olduu kimi, klassik dbiyyatda Yusif hm d mahi-Knan-Knan ay adlandrlr). Tbii ki, bel laqlndirm zaman muq Yusifdn daha stn xr: Mgr ay da gn brabr olarm? Baqa bir misal: Gr xyal glms, gzdin qlay qt'i-nzr, Sadiqi, hrgiz bu evi mehmansz krmyin (3,s.903). Birinci misradak xyal v gz ikinci misrada ev v mehman szlri il laqlndirilir. air poetik mntiql aiqin gzn bir ev bnzdir. Ona gr bu gzn evin mehman, qona gzlin xyal olmasa, onda bu gzn he bir mnas qalmr. Sadiq byin yaradclndan gtirdiyimiz bu iki nmun qarq (mvv) lff nr aiddir. nki birinci misralardak aydnladrmaya ehtiyac olan 28

szlrl aydnladrc szlr eyni srada, eyni fqrd deyil. Digr airlr kimi, Sadiq by d fikrini daha tsirli etmk mqsdi il hr hans bir hadisni, keyfiyyti iirdrk mbali bdii ifad vasitsindn geni istifad etmidir: Gz yan verm qmi-ahi-shrgahlr, Yanar flak knldn kiln ahlr (3,s.902). air zn eqinin drdindn shr a gz ya axdb, ah kmyi mslht grmr. nki knldn kiln ahdan flklr yana bilr. Burada istr-istmz Fzulinin flklr yand ahimdn szlri yada dr. Fzayi-kuyin qoy seyri-zm birl qdm Ki, zahir eyldi hr yanda lalzar gzm (3,s.907). air sevgilisini traf seyr etmy dvt edir. O, yarnn qapsnda o qdr alamdr ki, indi onun yaad evin hr yan lalzara evrilmidir. Tzad sntindn d Sadiq byin poeziyasnda fikri daha poetik, tsirli ifad etmyin vasitsi kimi istifad edilmidir: Bu gn nihan sri-kuyin glmim, ey dil, Nihani ah kib akar qlma mni (3,s.901). Mllifin lirik qhrman ryin mracitl deyir ki, bu gn gizlinc yarnn yaad yer glmidir, nihanigizlinc olsa da, ah kib onu akar etmsin. ks mnal Nihan v akar szlrinin bir misrada ildilmsi tzad sntinin lamtidir. Sznn tsir gcn artrmaq n air tkrirlrdn d mhartl istifad edir: Bu gec can tnd mehmandur mn iln, ey rfiq, Bu gec cananm da mehmanda bolay ka ki (3,s.900). Szlrin misralarn balancnda tkrar dililikd leksik anafora adlanr. 29

Cinaslar Sadiqinin uurla iltdiyi bdii ifad vasitlrindndir: Gznn mrdmi mrdmlik edib mane olur, Hr qaan qtlim n ti kr mjgann (3,s.898). Mrdm sz hm gz bbyi, gzn qaras, hm d insan, adam mnalarnda ilnir. Beytd deyilir ki, hr df gzlin kirpiklri aiqi ldrmk n xncr knd onun gznn mrdm-qaras mrdumlk insanlq edrk buna mane olur. Burada mrdm sznn kmyi il cinas yaradlmdr. Grd mni, alar zm gl kimi gld (3, s.905) misrasnda gl sznn hm ik, hm d glmk mnalarn bildirmsindn istifad edn air cinas yaratmdr. Sadiq by eirlrind hsni-tlil bdii ifad vasitsindn dflrl istifad etmi, bunun kmyi il bir sra gzl poetik obrazlar yaratmdr. Sbb v bhan gtirmyin gzlliyi demk olan hsni-tlildn istifad zaman bir lamt v ya keyfiyyt, baqa lamt v ya keyfiyytin meydana glmsin sbb olur. Nticd ikiqat tsvir zn gstrir. Ksrti-bnml olmudur libas cml ya, Gn qaru hr dm annn aar dstar sbh (3,s.895). Beytd deyilir ki, mbnim ehin oxluundan sbhn libas tamam ya olmu, buna gr d o, z dstarn-mmamsini gn qar amdr. Burada poetik bir trzd sbhn almasndan bhs olunur. Sadiqi yaradclnda hsni-tlil sntindn istifady dair daha bir nmun: Bir krr turub qibleyi-rxsarin qaru, Hsrtdn aq qald gz qiblnmann (3,s.905). Aiqin qiblsi olan gzlin zn bir df grn qiblnmann kompasn hsrtdn gzlri aq 30

qalmdr. airin bdii mntiqin gr kompasn gzlri ona gr qapanmr ki, o, gzlin hsrtini kmkddir. Burak qibl v qiblnma szlrinin kmyi il naqis cinas yaradlbdr. Sadiq byin txis sntindn istifad etmk mhartini onun qsideyi-itaiyysindn danarkn qeyd etmiik. Sadiq by far doma dili gzl biln, onun zngin xzinsindn bacarqla istifad edn airdir. srlrini oxuduqca onun doma dilin sz v ifadlrini yerliyerind iltdiyinin, dilin incliklrin bldliyinin ahidi oluruq. Fikrimizc, Sadiqinin trkc eirlr toplusunun bu ilk nri XVI-XVII srlr dbiyyat v dil tariximizi aradranlar n maraql mnblrdn biri olacaqdr. Bu srin surtinin Tbriz Dvlt Kitabxanasndan ld edilmsind biz kmk etmi tdqiqat Rhim Tbriziy smimi minntdarlmz bildiririk. PAA KRMOV, filologiya elmlri namizdi DBYYAT 1. far Sadiq by. Qanun-s-svr. Giri, farscadan trcm, qeyd v rhlr: sntnaslq doktoru Adil Qazyevindir. Bak: Elm, 1971. 2. far Sadiq by. Mcml-xvas. Mqayisli mtnin trtibi, trcm, transfonoliterasiya, n sz, izahlar v adlar gstricisi: krm Barov. Bak: Elm, 2008. 3. far Sadiq by. Trkc eirlr. Klliyyat. lyazma (Fotosurt). Tbriz Dvlt Kitabxanas. 3616. 4. Fzuli Mhmmd. srlri. Alt cildd. I Cild. Bak: rq-Qrb, 2005. 31

5. Ganjei T. Sadiki-i Afar'n Trke iirleri. Trkiyat Mecmuas. XVI. stanbul. Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1971. 6. Krimov Krim. Sadiq by far. Bak: q, 1987. 7. Quliyeva Mahir. Klassik rq poetikas v orta srlr Azrbaycan poeziyas. Filol.e.d.-diss. nn avtoref. 8. Quluzad Mirzaa. Fzulinin lirikas. Bak: Azrbaycan SSR EA Nriyyat, 1965. 9. Muradova Mntiq. Sadiq by Sadiqinin hyat v yaradcl. Bak: Elm, 1999. 10. Nayeva Cnnt. Azrbaycanda Nvai. Bak: Tural- Nriyyat-Poliqrafiya Mrkzi, 2001. 11. Navoiy Alier. Xazainl-maaniy. I cild. Qaraibussiqar. Takent: zbekistan SSR Fanlar Akademiyas Nariyeti, 1959. 12. Nsrabadi Mhmmd Tahir. Tzkireyi-Nsrabadi. C.1.Tehran, 1378. 13. Trbiyt Mhmmdli. DanimndaniAzrbaycan. Bak: Azrbaycan Dvlt Nriyyat, 1987.

QSDLR ridi vqt ki, rf ola etidali-hva, k bsati-mndn aya nsimi-sba. mn zriflri knci-inzivay girib, Mrttb etdilr sbabi-bzmgahi-cfa, 32

Mtai-mxzni-bustan etdilr tarac, Hcumi-srsrdi-brdbrd badi-fna. Fsrd oldu mn bzmi xmaa bir ks, Sbay gueyi-em il eyldi ima. Degil xzan vrqi lvn-lvn glnd. Biri kbud biri sfr biri hmra. Mrttb etdi sdflr zman nqqa Ki, ola gllr fsli-bahar hrgua. Datd seyrfiye-dey kuf dirhmini, Rvac tapd tilsimati-Bu li Sina. kuf olsa prian mztrib, nekoft, inar syt ki, bidst pa edr srma. Yeritmz oldu mn ir cuybar suyun, Da oldu mczi-srma iln bu jdha. Yetidi iddti-brudtl z crasin, Bnf il mqabil duran zbani-nfqa. Hvayi-gln n ruzigar memar, Hbabdn yasad yl stvar bina Ki, yoxdur ona xll ruzigar babndan, Yxlsa fri-zmin st bargahi-sma. avurdu gl yzn qiblgahi-glndn, Cfadn olsa mslman cbmidr trsa. Hicabi-hreyi-gl ksdi ndlib dilin, N brg qald mn bzmgahnda, n nva. 33

Ksildi rsmi-tvlldlri kim, etmzlr, Mvasilt hvsin mmhat iln aba. Svadi-sbzd su hnsi sibqt il, Mqimi-gln il bs ki, eyldi qova. Hva xonk hrkatil syldi ki, da, mn cmatin hkmin eyly ira. Hva bnf iln yl rdar etdi Kim, stvar degil bir nfs lind sa. Hrmsarayi-mnd ltif cariylr Ki, dar idi bari glhrv smnsima. Dmi-tsrrfi-srma il yox onlarda, Bu gn bnfv reyhan tfavti sla. Hva hdiqv bstann eyldi xali, Bu vchiln mtyyir olur vcudi-xla. Niat iln mn tfal getdilr bir-bir, Mgr bnf kim etdi hca oxur da xta. Kbud etdi binaqui mllimi-dey, Ona tapaneyi-brd il bs ki, urdu qfa. Hva thrrkindin biqrardur, ey sr Ki, srt il rvan eyly hrufi-heca. Bu dmd glnd basdm qdm mhzun, Bli, tbitimi etdi mnhrif sevda. 34 mni-

Hrifi-glnin grdm niatdn xali, Vcuddn mtrriz mqimi-kuyi-fna. Dem hdiq muna, bir svadi-kivri-Lut, Dem mn muna, bir bisbat khn sra. buri-lkrdi, mlkin eylmi viran, Hcumi-badi-fna rxtin eylmi yma. Olub nsimi-sba glbn tvhhli-hal, Tutub smum mzacn hvayi-ruhfza. Xonk dalriln qn knlni ym, Bsi xonk grnr hli-xalidin bu da. Dem sba muna, bir khn mhtsib agird, Dem nsim muna, bir hrifi-cvr cva. Grdn, grdn bu sspilr miyanndin, Tkb piyal gl qn, sndrb mina. Fsrd hr biri bir gud, prianhal, N nv mnzili munlarda, n triqi-nma. Bu halt ir gzm tutdu peyrovi-azad, Biri-birin mnasib trakibi-cza. Triqi-cilvsi hvsi-mlayiml-hrkt, das, naz dili, xrrm-qdi rna. Tccb il sorub istdm, dedim ki, nen, Hvas xzan bir cmatdin etdi mstsna. Ndn sana bu cmat edr shiduni, 35

Ndn sana bu rayt edr rmi-sba. Zbani-hal il aytd ki, ey mbulhal, Hngam eyly hadisi-hadisati-qza. Bu dvr bel mni dur etdis maf, Bu dvri-sbb mni yyam eyldis sva. Gh bari-mabehti. qamt kim, Urar unt naz il rx istina. O kim, bla il zxmi-can tkd nmk, O kim, sbah il mehr mah verdi sba. O kim, zar salr glni-ltaft od, Svadi-xtti edr mki- in yzini qra. O kim, mhbbt il etdi o dliri sir Ki, var mhabt qhri mhaliki-da. *** AHI-VILAYTI LI LI SULTAN HR BIR BI KIN IRI-GIRI-BZMI-HICA ekoft imas ki, nsimi-sxavt il bu gn, Bnf qamtidin gets zayi-na. cb degil ki, gr qlsa zrrprvrlik, Yet ruc mqamnda aftab sha. N sz gr dils xatiri tvaz il, Edr sipehr srfraz qamtini dta. ayi-leyi-tii, ltfi-iclali, 36

Mqvvi tutar azr nmayii-ma. icat krm ltf xlqdr bizzat, Kii nen ed rhi-sifatini ina. Bu gln ir olursa hzar dastan tk, Nvayi-mdhi il Sadiqi srudsra. Yqin ki, acizi-mdhi-dan mdhidir, Onun ki, ed klamn duas birl da. Hmi ta ola drdmnd srsrdi, Mdam ta ed fsli-bahar ona dva. Gl sadtin irmsn nsimi-xzan, Bahari-mrtbdn olmasun nihal cda. *** gr srgteyi-dhr eyldi dvran mni-zar, Xoam kim, hasilimdr hr zman bir ux didar. Sevdigim, gr biqrarm, ahu fandur iim, adm Ki, hr sat tutub seyr eylrm bir shni-glzar. Degil hr qanda is bhri-kim gvhri zaye, Qoyarlarm bsirt hli yerd drri-hvar. gri dadarm qrib il rx hr sat, Mana mnzur edr hr qanda bar bir lal rxsar. gri tlxkamm, mhnt il hr zman eylr, Zman hmzban kamimc bip lli-krbar. Qrari-istiqamt vermdm z ixtiyar il 37

Ki, ldn ixtiyarm eylyib bir ux rftar. Bana cvr eyldkc qeyri-canan mrhmt eylr. Ola tk Tar yar, da olur 'vani-nsari. Mni bu qhr iln hr yar grs, mehribanmdur, Bli, hr ruzin tutar xurid nvar. Bana yar olmasayd xublr mehri bu qrbtd. matt yolundin kim, dndrrdi rxi-qddar. Knl ad eylrm bir sz il nvh budur, Qaan azad olur qm qeydidin qrbt giriftar. gr qrbtd xarm, izztim yox, ariym qmdn. Annn kim, qrbtin xarlndin yoxdur ari. Bu istedad il dvran bni eylrmidi mvcud, gr bilsydi bu canbin chanda var xiridar. Bni xar etmk n qrb vsli qeyr taprd, mn ir, bli, bihud dehqan bklmz xar. Mni-ftadni, ey dhri-dun, hr dm basb kem, Qribin gri deyrlr pst olur hr yerd divar. Szavari-mhbbtdr du bzmi-fraqtd, Mnimi grdn, ey rxi-flk, mhnt szavar. Cfa ox eyldn, dvran, mana, rz eylrm imdi Ona drdi-dilim kim, vardur, hldir qmxar. 38

*** O kim, nsrt verr nli-klamullah ehkam, O kim van olur r'i-nbiullah gftar. Zehi ahi-cahanarayi-adil, mridi-kamil, Mnasibdr sluki-qrbi-hqq cm'i-tvar. Olur 'dav istedaddin etmk rb'i-mskunum, Saylsa qtreyi-baraniv vraqi-car. Chanarayi-txti gnbdi-flak bnyad, Niatfzayi-txti bnyeyi-islam memar. ha, sn xabgahi-kam salgil msndi-irt Kim, etdi rx drgahind hadis bxt bidar. Yetidi ol yer dlin ki, rsmi-istiqamtd, zin tabe eylr ists rxi-sitmkar. Chanda kfr zlmn sn yox etdn, varm derlr, Snin dvvar. dvrnd mhkm kfri-islamn yox

qabi-tizprdin zgsid eylmz rbt, Himayt eyls syyad mrin kbki-khsar. Shih irmasdur flatun hdisi bu bir ayindir, Snin annda etmi dxi nazil elmi-dvar. Hicabliqdin prdeyi-xicltd qalmd, xard prd xsi-haln bikri-ar. El xar eldi tb'i-krmin sim zr cinsin 39

Ki, mrdudi-tbaye etdi dirhm birl dinar. Degils sn biln r'i-nbi ehkamin qabil, Olur zhd hlinin boynundak tsbihi-znnar. zldn gr iart olsayd tb'i-fyyazn, krdi bir sz il srhd ara mri-kffar. ha, fqt ara sahiba drdi-dili oxdur, N izhar eylyim, yax degil drdi-dil izhar. Flk kim, rsmi-fitridr, ona tigi-cfa birl. Mdam azrdxatir etmk aqi-dilfkar. Mni srgtlikdn hrgiz idbar sanmd, Xti-raht adrd evrm iqbal prgar. Sana gldm dili-bitaqt bir arzu birl Ki, varsan binvalr srvri, hli-hnrbar. Qrz, tuli-mkan, qibleyi-mqsudum snsn, Degildr haallah, Sadiqi dnya prstar. *** Dhr drmandlrdn mkili asan eylr, Hicr il drd birdir, vslil drman eylr. Gh xzan birl mn nqdini eylr qart, Gah glbrgil bustan zrfan eylr. Gah verr grdi il nrgis dvri-qdhi, Gh nsimi-shri saqiyi-dvran eylr. Ba ara sbz bsat salb cay be cay, 40

Qn tfalin trbiyti-dbistan eylr. Rhl ah zr aar qneyi-gl dftri, Blbli-nadir gftari sbqxan eylr. Ba trfind kr abi-rvan cdvl salb, Gr n zint il zibi-xti reyhan eylr. Blbli mzhkdr kim, cr zi ax be ax, Bu rvi birl grn gllri xndan eylr. Yandrar lal ran mgr gln ara, Ba hmdmlrin m'i-bistan eylr. Baban gln ara suy veribdr rxst Kim, gzr suy besuy, gti-glstan eylr. nd, ey flk birg feyzi-srin, sts ba ta lli-dirxan eylr. Bhr ara br tkr gr qtreyi-dust krmin, Sdf azunda onu llyi-qltan eylr. Hikmtin trbiyt etmk dilr ba amin, He k yox ki, rstu il Loman eylr. Blk Qanun, fa birl gr raib olub, Qlsa txis, lm drdin drman eylr. Su verur tnlb vadiyi-chan bni, Bs nen sxteyi-ati-chan eylr. Gah edr mhnt nduhil var sbri yox, Gah az drdimi cvril firavan eylr. Dhr ara glni mmid olun axlri, 41

Sndrr srsri yyam prian eylr. Qorxuram kim, ver tufan hyatm rxtin, Byl kim, cvrimin didmi giryan eylr. Qorxuram cism ola badi-fna hmsfri, Byl kim, ahi-dmadm yeli tyan eylr. Ka ki, tn qfsindin xa mrgi-nfsim, n yerim cdsift gueyi-viran eylr. Ey flk, eylm ox cvr knl kivrin, Hzr et byl ki, dil nalv fan eylr. Mnur nalsi ol bhri-sxa sm'in kim, Ryi-rvn bil hr mkln asan eylr. Ol krmdir sxapi ki, n dst dili, Xazni-mxzni-namna frman eylr. Bavcudi-krmi-bhr il kan ol ikisin, Bir kimin bxii rmndeyi-ehsan eylr. Bir nomin carn yrdr sn layiq, Prtvn tngi-krm, cigrin qan eylr. Ol ki, gr tutsa biz trbiyti-muri-zif, sri-trbiyti muri Sleyman eylr. ahi-drya dili-cmca ki, emi-bd n, Yoluna rx hml qoini frman eylr. Tb'i-fazil kim, sz suyin verdi hyat, sts emeyi-heyvan sxndan eylr. 42

Nzri cism iksiri-bqadr, n cb, Qara torpa gr emeyi-heyvan eylr. Gtr dir hrimi-hrmini m'i n, Dem kim, ami-flk m'ini pnhan eylr. Div gr bus edr rayiz mrini qbul, Oturub msndi-izztd divan eylr. Baxsa kc hzmi-hsdpi, gr bzmi barsa, Hm onu edr bax kur peiman eylr. zmi-meydan qlubn xsa smnd zr flk, Bbyi il kuyi guy il ovgan eylr. Ey srfrazi-flk, rayin qonmu grdun, Eylmz kim ki itat, sana syan eylr. ridr xsm cfapi yar qzbin Kim, drt olana aqa vqtini suhan eylr. Srvra, Sadiqi dsti-cfadn krmin, Bir yari-ltif il tutarsa, n nqsan eylr. Bxin ltfil qaldrmasa topradan onu, Z'f tale qara torpa il yeksan eylr. Tusni-dvlt gr cilvgr olsun, ya Rb, Ta smndi-flkn dhrd cvlan eylr. *** QZLLR 43

Hr nfs gndin ydi-beyza edr izhar sbh, Beldr dvayi-ecaz ets Musavar sbh. Mehridin guya ki, bir xuridv yz gstrir Kim, nisar eylr hzaran llyi-hvar sbh. Guyiya glmi knarna mrnn gn Kim, qlr hr dm yan mundaq sarq rxsar sbh. Ta ed rvn chan hlin da sinsin, Hr shrgahn neyn yakasn yrtar sbh? Ksrti-bnml olmudur libas cml ya, Gn qaru hr dm annun aar dstar sbh. Sadiqi, aldanma dhrin zvqi-sbh amna Kim, gedr besyar am hm glr besyar sbh. *** Alamaqdan seyli-emi-kbarm qalmad, Baa urmaqdan limd ixtiyarm qalmad. Snd yandrd ahm etdigin dklri, Yandm onun n ki, bir dilsvarm qalmad. Drdmnd oldum qrari-ar etdigin kr n, ar ql kim, vaqi bu drd qrarm qalmad. T'n eylmyibdir min gnn bietibar Kim, yannda itc etibarm qalmad. Xodilm sinndki qat xdngi-zxmin, 44

Meyli-glgt hvayi-lalzarm qalmad. Bar idi cm'iyytim, eqinl d kim ruzigar, Seyl verdi olduum ol ruzigarm qalmad. Bs ki, yaxd, Sadiqi, ahm odu hmdmlri, m tk yanmda bir dilsuz yarm qalmad. *** Dn urub vail bn xstdili ad etdn, Yax bardun ki, bozuq knlm abad etdn. Yox vfa cvr cfadin bni mhrum etm, nki cvr il cfay bni mtad etdn. Verdin yar lin meylini, yxdn evimi, Dad lindn snin, ey ux, n bnyad etdn? Hr nfs svti-vfa birl edirsn nal, Ey knl, ol sgi-kuyini mgr yad etdn? Eyldn, Sadiqi, tndin xali canan fda, Yax vardun, bu qfsdn onu azad etdn. *** Yardin kam istmk eq hlin dvar imi, Aiq muqdn mqsud bir didar imi. Gzlrindin gnimi aldm, prdm llin, Bilmz idm ol dai edn tiri-xunxar imi. T'n ed tsbih il zahid bnim znnarim, Eyldm biruluq ol dai birr yar imi. Abi-kvsrdin bni asud qld cami-mey, 45

He k yoxdur ki, xifftxan xmmar imi. Deyrdim hicran il olsam dai vsli-smn, Neylyim ki, areyi-drd istmk naar imi. Qeyr zari-eqimi demidilr, bildin, rfiq, Bilmz idm kim, mn yardan deyn yar imi. Nqdi-can verdm ki, ta aldum mtai-vslini, Sadiqi, bu eq sevdas cb bazar imi. *** Dria, dilbrim halm prian olduun bilmz, Knl quun siri-dami-hicran olduun bilmz. Gzr lli xyal ki, kor ed gah knlmd, Bularn arsind ol mgr qan olduun bilmz. Bizi aiq dad iman yox, zahid oxur kafr, N cahildr kim, kafri iman olduun bilmz. Bni hicran bil ldrn siri-yar mkldir, Mgr yz gstrb ldrn asan olduun bilmz.Gzr knlm evin, istr ki, mehrin allr tkllmdn,

Behmdllah ki, mehri canda pnhan olduun bilmz. kibdr xncrin bdgu sz il yar qlmaqn, Bni bu ldrr ruzigar, axr peiman olduun bilmz. Verr lliy nisbt Xzr suyin Sadiqi yarn, N qafildr, onun slini heyvan olduun bilmz. 46

*** Mk yolunda can tkn qlb olmas yqinimdr, Svadi-cvhrimin xtti-lvhi cisminimdr. Driga, he kim qrbtd bimar olduum bilmz, Bla hmshbtim, qm yar mhnt hmniinimdr. Gzndn zg yoxdur azma sd mizdirn, Gzm yam siln, dilim tutan yara sitmimdr. N yerd olsa yar, eylmz trki-mlaqatn, Yeridr gr desm tri bu emi-pakimdr. Hlal et bn sz sehrini, ey Sadiqiyi-dvran, Deyndn brli canan airi-qrbinimdir. *** Yen n brq idi kim, sald eq canma Ki, td m kibi mzi-stxanma. Yen n seyl idi kim, yxd sbr bnyadn, Gtrdi rxneyi-qm mlk xanmanma. Yen n vq idi kim, ksdi riteyi-canm, Buraxd dami-bla cismi-natvanma. Yen n glbni-vsl idi kim, kft bolub, Bahar verdi xzan brli bustanma. Yen n brq idi, ey Sadiqi kim, oldu yan Ki, etdi l fzun ati-nihanma. 47

*** Gstrdi tii-hicran riteyi-mrn hbabn, Kmndi-grdni-can olmasayd zlfi-prtabn. Mgr msti-meyi-vsl ola knlm bzmi-irtd, Vgrn ol qdr keyfiyyti yox badeyi-minann. Degils qibldn mqsud qd qamtin grmk, Ndr bs sana qarudur zvqi-mscid mehrabn. Mana frmann olmaq urdu ltf qlma eylrsn, Ndnd iltifat o taqi-frman qssabn. Mnim tk rx lindn hr zman dnb fan eylr, Keidn bir havadardur mgr banda dolann. N nan knar basar xublar mnim tk aiq talib, cmiddir tlbkar ox olsa cinsi-kmyabn. Cnundin Sadiqi ol bzmi-eyin padahidr, Kim, onda frq yox xakistri-glxnl sbhann. *** Drddin xanv beyt tutdum eymn canann, Xncrin kdi miyanndan ki, budur drmann. Bni-qribi sgi-kuyin eigindn qavd, Bu vilaytd mgr qdri budur mehmann? Sindn gr yolu tutdu sirikim yerin. 48

Dmbdm suzi-dilimdn iritin peykann. Qalarn payi xm olduqca dgr sinm ox, Olmaymm mni-srgt snin qurbann. Gzlrin mrdmi mrdmlk edib mane olur, Hr qaan qtlim n ti kr mjgann. Krm etdin qmu yar vsaln nqdin, Padahm, qan drvilr ehsann? Biqrar etdi flk dn-dn Sadiqini, imdi bildim ki, qrar yox imi dvrann. *** Gz ol h yolidin zg gubari bolmasun, Mndin zg kimsg andin gzari bolmasun. Glni-kuyind kim, srvi-qdi mvasidr, Hr trf kimdin zg cuybari bolmasun. Kymsn knlm evn bivch, ya Rb, hicr odu, Tnd brqi-vsldin zg rar bolmasun. Mndin zg bolmasun mhrm hrimi-bzmd, Tn nmidin zg onda prddar bolmasun. Mntzir bol kim, glr qtln dersn, ey rfiq, Hr n bolsa-bolsun, mma intizar bolmasun. Dedi kim, bzmind bolsun prstkar, Sadiqi, Leyk meyli-irt bus knar bolmasun. *** 49

Dustlar, srf eylrm, nqdi-vfa bir yar n Kim, edr yz min cfa hr dm bana yar n. Ayrl z'fi biln bs kim, lrmn dmbdm, Tutdular yz min krz1 matm mni-bimar n. Yox sana ltfiv var yara dersn, ey rfiq, Nec bir knlm mlul olsun bu yox var n. Mkili-dvari-eq etm tdbir, ey hkim, Eylmz tdbir bu mkili-dvar n. Bir qdh mey birl dn bzmind rf' oldu qm, Can fda bolsun ann tk hmdmi-qmxar n. Sadiqi, azrd istr hr zman canan sni, Guiya xlq eyldi xaliq sni azar n. *** ar kimdr lmi biar olmu knlm, Qandadur bir cm edn sdpar olmu knlm. Cnnt cuyi dil bni avar qld, bilmzm, Qanda, ya Rb, istyim avar olmu knlm. Etm, zahid, vaiz tsbih talib Tanrun, Mn' siri mbtla znnar olmu knlm. Yaleydi naf tk qan ki-glgn ka ki, Payvnd ol zlfi-nbrbar olmu knlm.

1

, .

50

Sadiqi tk yandurun ey ahi-atbarn, Arszlqda mti yar olmu knlmi. *** Mddi qvlil n kim salmadn gzdn bni, Saxlasun, ey sevdgim, Tanr yman gzdn sni. Bn da eyldi puid ryan cismimi, Neylrm, ey hmniin, imdn geri pirahni. Kedi dn damn kean sndin baxam ak, Eyb olmaz n kim, limdn getdi dvlt damni. Mehrin, ey mh, eylmz ta mehriban knlm seyr, Edmz hrnd krm olsa quya bzm ahni. Gz zn grd, fqih eyldi trki-slah, Ey gzm mrdmlri, hli-slamt rhzmi. Mddil aiqi bixanman sanman ki, var, Gueyi-qm mnzili, knci-mlamt mskni. Sadiqi, Qarun vqt urmaqda eqiln ki, yar, Siny getmz gnci-mhbbt mxzni. *** ad olamazm bilr bir qmi-alm n imi, Mn ki, qm hmdmiym, mn bilrm qm n imi. Mn ni qdr avar olam kuyindn, Bilr ol lhzatn qdri ki, hmdm n imi. 51

Ey soran ltfil matmzdlr hvaln, Bzmi mndin xbr al, anla ki, matm n imi. Yrgim qan oluban tutdu gzm rhgzrin, imdi bildm sbbi-ki-dmadm n imi. Sadiqi birg xrabatniin ortamudur, Qsri-qeysr ndr sltnti-Cm n imi. *** Bir nigarn hicriv nabdin chann mhnti, Ka almdin ksileydi knlnn lfti. Sordu dn almni ol ux vcudun irmdm, Ah fan kim, tilimni tutdu eqin dhti. l gzin qoydu n irin niani Kuhkn, Aqibt urdu bai ti eqin qeyrti. Dn tbib istrdi kim, shbt niani-mnd bar, Bu szn, ey hmniin, lbtt yoxdur shbti. Grdi-xakistr bolub cismimd, naseh, qlma mn', Eyb imastur aiqin bolsa bu mayelik kisvti. Gri eqin tstsn Frhad Mcnun aldlar, imdi eq olub olardin bizg verdi nvbti. Sadiqidin bad trkin istm, ey hli-zhd, Guiya mey birl bolmudur mxyyr tinti. *** Mnzilim drgahi-cananmda bolay ka ki, Ya ona mnzil mnim canmda bolay ka ki. 52

Bu gec can tnd mehmandur mn iln, ey rfiq, Bu gec cananm da mehmanda bolay ka ki. em grd su yub mnzil tutar, ey ksi-tn, Mnzili bu emlr yanmda bolay ka ki. Ayrlq da bil yand knldin idi can, Yanmaqdadr bu knl yanmda bolay ka ki. Ka bolayd qulaid fanm birl ah, Ya qula ah fanmda bolay ka ki. Krmruluq gstrib qalmam birun, Bu rvi birhm sultanmda bolay ka ki. Sadiqi, vvl qdm qoyma fqir bu viran, Mnzilim drgahi-cananmda bolay ka ki. *** Qalmaay erdi bu almd mhbbt ka ki, Tukey erdiv berdin rsmi-mvddt ka ki. n lif tk vahid olmaqdur chandin aqibt, Tutmaay erdi kii hi kiml lft ka ki. Bilms ermilr kii qdrin vtn bnas n, Tutay erdi damnimni xaki-qrbt ka ki. Dersn, ey naseh ki, mndin tut nsiht, aqil ol, Tutay erdi bu knl mndin nsiht ka ki. Sihhtim verdi iyadtdin peimanlq sana, Bermegey erdi mana yyam sihht ka ki. 53

ldrr, ey Sadiqi, ol ay bu gn-danla sni, Bergey erdi bir-iki gn rx mhlt ka ki. *** adruy yzni, ey ux, diraz qlma mni, Datma kakilin, biqrar qlma mni. Rqib bzmi z rbi-mey hrartdin, rq tkb yzdin kbar qlma mni. Bu gn nihan sri-kuyin glmim, ey dil, Nihani ah kib akar qlma mni. Brat hesabd tut bu sbabndan, Qrib biks bietibar qlma mni. Cmali heyrti bihuim slm, rqib, Sadiqi-sadiq sva durub hyar qlma mni. Qdm qoyub ura gzm laf urdu mrdm, Ql imdi rnc qdm, rmsar qlma mni. Glm, avurma yzn qeyr, Sadiqi yanl, Bu glnind rki-mzar qlma mni. *** Etm vaqif ldgmdin nvhgr hmdmlri, Qorxaram tutqay mlalt xatiri-xrrmlri. Et sn, ey hli-chan bzmi-chand adlq Kim, zm birl apardum chandin qmlri. 54

Qeyr mhrm xublr bzmind namhrmdr, Bu sz ahid bu kim, mhrmdr mhrmlri. Knlm almaqd, n bim, etkay mrdmlri, Yoxdur yz min dilavrdin cuyaygulri. gzn

Nvh qurmazlar chan dvrnd matmdidlr, Sadiqi, sn olmasan srhlqeyi-matmlri. *** Rhm edib atmaz oxun yar rgim yarsin, Bumudur xublarn arsi biarsin. Tdilr bir-birin didvi dil llin n. Qan olur, girmk olurmu bularn arsin. Yand barm, knl ayinsini tutdu qbar, Dli xal xti ariz rxsarsin. Girdbad eyldi dvi mni-srgt iln, Yetimz hr kii dti-qmin avarsin. Dedilr srvi-qdi cilvgr oldu yarn, Getdimi gz seyli sirikim bil nzzarsin. Tkln damnim qtreyi-kim geclr, Flkn tn edr sabit syyarsin. Sadiqi, gr yrgn qann ir, ah etm, Knlni vermi idn qmzeyi-xunxarsin. *** 55

Gz yam verm qmi-ahi-shrgahlr, Yanar flak knldn kiln ahlr. Qoyma xali gzmi m'i-rxn ksindn, Qoysalar eyb degil m nzrgahlr. Qeyr tutdu tgin saidini pmk n, Dvlt l verms yeg himmti ktahlr. Drdi-dil xublr hacti-izhar degil, rzi-hal eylm sn sngi-dil agahlr. Sadiqi, sylm zhhad qdh keyfini sn, Rhi-meyxanni gstrm bu gmrahlr. *** Hsnn ki, canibi-xti nbrfan tutar, Axr chan fitneyi-axrzman tutar. glnmdi knld dmi qanma degil, Bik bla imi bu ki, qanln qan tutar. Var qrb rqmi nurluun mahibti, Ya Rb, ndn bu iti mnhmi yman tutar. Mcnun nisbt eylm kim, mni-rmidni, Derlr ki, qvs batanda bnin dastan tutar. Ar etm itlrinl fan ets Sadiqi, Ari degil bu id zn hmzban tutar. ***

56

Navki-cvrn sinm knlm ona peyvnd eylnz, Bu smrdin nxli-mrmni brumnd bar eylnz. Ey ednlr mehr il xodil qrz rbabn, Gah-gahi bzmi hm cvril xrsnd eylnz. Ya kin divan knlmni vfa zncirin, Ya kib tii-cfa prknd-prknd eylnz. Ar rxsarndamdur xst knlm drdnak, Ey dvacular, tdava n glbnd eylnz. Bidi-mqtuli imastur tilb nasehlr mni, ql tklifidin ol qabili-bnd eylnz. Sadiqitin qeyri-rusva sanmanz, ey hli-hvs, ql rbabn sri-Mcnun mannd eylnz. *** Ey cl, al canm, almni ansz krmyin, Canm canansz cismimni cansz krmyin. Cilv qlmas qamti knlm ara kur et kzm, strm bu ban srvi-rvansz krmyin. Qoy yxlsn sbr bnyad, tklsn cami-ey, Kzmi seylabsz, barm qansz krmyin. Kedi mrm yarsz, ey rxi-dun, tap al canm Kim, hyat yyamn ol novcvansz krmyin. Gr xyal glms gzdin qlay qt'i-nzr, 57

Sadiqi, hrgiz bu evni mehmansz krmyin. *** Xoa onlar ki, canan bzmind mhrmlri bardur, Mnimdik biks rbablar, yavuq hmdmlri bardur. n sz birl hvaln sorar yari-bidrd, Nen ad olmasunlar, rhmsiz mrhmlri bardur. Mgr kim, ol sri-ku itlri mlum qlmlar, Mnim yox olduum kim, cb matmlri bardur. Mni fsrd qld hicr suzi-vsli-canmdin, Qavansunlar olar kim, zgc almlri bardur. Gzn mrdmlri ta tutdu mnzil bhri-kimd, Myyn oldu kim, almd su adamlar bardur. Olar kim, admanluq birl mr srf qlaylar, gr naad olursa Sadiqi, biqmlri bardur. *** leyi-qmdin mniv sbrimi rtdi ot, Yoxu barm rtdi sndin yraq tprdi ot. Gz knlm vh nen boldu xyaln mskni, Kim err bu mnzilin sqfi, suy bnyad ot. Keldi glgun sigritp bir ux mn boldum sir, Bara el salim mni-bdruz urad ot. 58

Qop yanmdn hmniin kim, lligdr ahi-grm, Ql hzr Tanr n, bilmas bilini, yad ot. Sanma bitsir ahm uqunun, ey mddi, Bolma qafil kim, irr lbtt ot vlad ot. Rhm ql hmdmlr, ey Sadiqi, kp km ah, Kymsn Mcnniv yandrmasun Frhad ot. *** yl srkelik edir srvi-qdi-rnas Ki, yetimz bni-ftady istinas. l uzatmaq n sar yetmz mey ola, Saqinin gueyi-emil biz imas. Bir krz xatiri-prinin yol tapmiyli, Sri-kuyindki matmzdlr qovas. Meyli kcrulrv ltfi drlr caridir, Xubluq rvzsinin srvi-gli-rnas. Bsi bnzr qdin srvi-shinin, ya Rb, Bicht durma il bunca ndir dvas? stxani-tnimi eq hmas gtrr, Yerd qalmaz kiinin yax is kalas. Olmasayd itigi hlq bequ olmaz idi, Sadiqi, mehr vfa tkysinin babas. *** Pst n deyr, bhsini eylr o dhann, Azna bax ol az auq hi mdanun. Bir krr turub qibleyi-rxsarin qaru, 59

Hsrtdn aq qald gz qiblnmann. Grd mni, alar zm gl kimi gld, Seylabi-mhbbt evini yxd chann. Hr did glb getmsi can qat xodur, Ol qndhndin xbri varm sbann? Yz dvr gr eyly Yusif, sn yetmz, Mqdurmidir yetmsi xurid mhann. Ayru tli drd qm mhnt ddm, Hicran sbbi oldu bu yz trl blann. Qurtulmad vsl il dxi Sadiqi qmdn, imdn bri yox arsi bu drd dvann. *** Srv qald cilvdn srvi-xuramanm grb, Glmz oldu gl daxi glbrgi-xndanm grb. Gr prianm, vli adm ki, eqidn rqib, Xatirin cm eyldi hali-prianm grb. Yardn d'vayi-qtlim eylsm irms cb, Gr prian ola ux hali-peimanm grb. Mahi-no ovci-flkd sanma gr kim aftab, Tutdu z rmndlikdn mahi-tabanm grb. Oldu tsiri-cnunim yl kim, rahi dm, Tutdu Mcnuni-dhrdn hali-giryanm grb. Sinmi ak eyldm hr yan mni bidrdlr, Etdilr rsvayi-alm dai-pnhanm grb. 60

Yar cvr bs degilmi, Sadiqi, ad olma kim, Trki-cvr etdi flk birhm cananm grb. *** Knln ists qm drdi dva, qdh i, zni etm qm drd mbtla, qdh i. Vsal bzmida gr ts rzi-hal mcal, Hicab df'i n l tola-tola qdh i. Gr, ey disan flkn sbh am yeksan, gr sbah qdh tut gr msa qdh i. gr ki, meykd t, mhtsib, gzrin, Xilafi-mrb edb qlma macra, qdh i. Dem xumari bladr dey qdh imn, Ki, bar duayi-qdh dafeyi-bla, qdh i. Qanad ens mqamn bqa cl, ey dil, Unutma dvri-qdhniv cabca qdh i. Zman kdurtidin, Sadiqi, gr bilsn, Mkddr olmaya knln, mkrrra qdh i. *** strm hmdm olum bir ne Mcnunlar il, Yni aiqlr il, didsi prxunlar il. Nmi-kim sri yxd gzm bnyadn, Yxmaq olmaz bu mmurni Ceyhunlar il. 61

Knl zikri-lbin eylmdi zlfini ram, N talandur ki, tutulmaz bel fsunlar il. Nola gr olsa sar hrsi rbabi-qmin, Yzmz olsa dilr arizi glgunlar il. adlq qandav mn qanda, budur mqsudum. Ki, tutum gueyi-qm xatiri mhzunlar il. Yz avurdi snmim imdi olal ki, krm, Bxti-brgtlr taleyi varunlar il. Sadiqi, gr szn yar quladur, n cb, Yandaur gvhri-nzmin drri-mknunlar il. *** Knlmn hr dm girr ol mahsima qoynuna, Yeridr gr girs Xuridnin Msiha qoynuna. Sinmi hal eylyub ol ay xyaln bklrin, yl kim, bkldrr xan trsa qoynuna. Baa girsm bu sarq rxsar glgun k il, Qnnin istr gir glbrgi-rna qoynuna. Gvhri-kim chan tutdu, vladur bu kim, Qoymaya imdn geri llni drya qoynuna. Qeyr gr hbab il bzmi-vsala yol tapar, Sadiqi alr xyali-yar tnha qoynuna. *** 62

Mni dn seyri-ya mey birl saqi dstgir etdi, Famxansind bir idm rvnzmir etdi. Mgr kim, mai-meydn zg bir rbt bulunmazd, O gn kim, rxi-varun xilqtim xakin xmir etdi. Yatb tutmaqda frqi yox gdann ahdn, dvran, gr yaln ona qaqm buna bstr hsir etdi. Behmdllah, bu gn bir nvcvan, saqi, lim tutdu, Mni-ftadni nduhi-dvran gri pir etdi. Snin dr tk szn, Sadiqi, canan qulaq tutmaz, Sni tutdum ki, dvran nvri qld zhir etdi. *** Vsali mjdsidin kbar gzm, Gr alamas n cb edir nisar gzm. Gzm byaznda xaln xyal balad nq, Qran sanma kim, eyldr akar gzm. Knld qalmasa bir qtr qan mantdr bana Ki, hr barda tkr qtr sd hezar gzm. Fraq yanmda ki, alar oldu sbbi, Satur qara gn bu tir ruzigar gzm. Ni tan yarutsa gzm xlvtini sbhi-vusal, Frai-amd kp kdi intizar gzm. 63

Fzayi-kuyin qoy seyri-zmi birl qdm Ki, zahir eyldi hr yanda lalzar gzm. Qrib alm imi eq, Sadiqi, kim irr, Xzani hr bil bri-novbahar gzm. *** vqim gtrdi cilvy ol srvqamti, Mnkir imi, ey hkim, gr imdi qiyamti. Axr fqih bad ayana qoydu ba, An qutard piri-Mutann kramti. yar gr nedm ki, dil azurd olmaym, Ol ta qbulun olmadin, olmaz amti. Halm yetidi bir yer kim, rx rhm edb, Etdi hisar cvrm sngi-mlamti. Ey Sadiqi, quvanma vsalin dilbrin, Knci-fraq bkl ki, yoxdur ndamti. *** Qld hngami-sfr srvi-xuramanm vida, Vqtidr qlsa tni-dilxstni canm vida. Vsl xan zr n kfrani-nemt qlmadm, Bs ndin, ya Rb, bu yanl qld imanm vida. Barsa hr yan barur ardnca ki-hsrtim, Eylmz ol xaki-padn emi-giryanm vida. Yardn imdi vida yyamidr, dustlar, Eylmn heyrt qlursa ql samanm vida. 64

zri-tqsirat il gng lal olsam, ni bang, Kim, bu yankl eyladi uxi-suxndanm vida. Can tn mabeynda samani-lft qalmad Kim, qlr yz nv klft birl cananm vida. Sadiqi blbl kibi ylab tilar avarli Kim, bu glndin qlur glbrgi-xndanm vida. *** Qmi-fraqn il drdnak olub gedrin, N drdnak ki, qmdin hlak olub gedrin. Gedrlrs cnun hli-akpriahn, Yban sylm, min sinak olur gedrin. Yakarsa hicr odu alud cismimi, n ziyan Ki, vsl umana saf pak olub gedrin. Rqib t'ni gidrmz mni, mazllah, Dem bu mrkdn zxmnak olub gedrin. Qapnda byl ki, qm payimaliym, bilrin Ki, aqibt rhi-vqind xak olub gedrin. Vida vqtidr, ey mddi, cnunimi gr, Saqn, saqn, yen bitrs bak olub gedrin. N dvri-xasdur, ey Sadiqi, bu kim, mni-mst, Glb tmani-hnr, eybnak olub gedrin. *** gr dnya budur, bixan biman olmamz yegdr, Buraqb irt sbabn ryan olmamz yegdr. 65

Bu is eyx vaiz, mscid minbr tamaas, Xrabat hlidin mst qzlxan olmamz yegdr. Bularsa ol cmat kim, urarlar lafi-bxayi, Yetr cm'iyyti-xatirprian olmamz yegdr. gr dvlt budur kim, dundn, xlqi itatdn, Gl, ey hmdm, laxan olmamz yegdr. Bulay kim, l ver bir srvi-xorftar pabusu, Chanda saydn xak il yeksan olmamz yegdr. Ndir keyfiyyti zhd ribav tt damann, Gigib divanv mst qzlxan olmamz yegdr. Ghan glzarnn xndan gl brbad olur axr, Buludtik gah xndan, gah giryan olmamz yegdr. Bulunmaz n chan munis, nisi-qm, mqimi-gnci-viran olmamz yegdr. Dd damn hrifi olmanz, muri-ziflriz, Dem, ey Sadiqi, mlk Sleyman olmamz yegdr. *** Doldu gzm qubari-sri-kuyi-yardn, Gr, gr nlr yetidi bana ruzigardn. Eq atin yanma, yaklma demk ndr, Od macrasn istmdi kims xardn. 66 mmursind xaneyi-

Canandan ayr tneyi-dmn ndr bana, Yox ictinab kalbdn sngsardn. Tdm mhiti-eqv qurtarmaa bni, Mvci-bla aray kr bir knardn. yar mtbr elmk gc glr, nolur, Gr ts Sadiqi nzri-etibardn. *** lkid al alma, imas kim, ata tutar, Al il ald knlmi ol uxi-gl'uzar. Cami-niat tutsa bir o ah bzmid, Tan yok gr ki, qm siphin qlsa tar mar. Yz min niat birl quvan, ey knl, sana, Hm yardr myssr hm bus hm knar. Ol trki-mst eyldikdin pr qdhi-rab, Ts lin, can vzin vermg n bar. Sngi-hvadisi-qm il yklr knl, Saqi rabi-saridin qlmasa hisar. Abbas ah bzmid yeksan ir qdh, ingiz birl Sadiqi rindi-meykusar. Bolsun bu ahi-cahangir dmbdm, Dvlt mtiv bxt rfiq zman yar. *** SAQNAM V BRX Z KAYT-RUZGAR GUYD 67

Gil, gil, ey rahti-canm, saqi, Bada, gznd rvanm, saqi. Gil, gil, ey hmdmi-razm, gil, Vey qm yyamid dmsazm, gil. Gil, gil, ey dilbri-irin hrkat, Vey zlali-krmin abi-hyat. Gil, gil, ey qmzdlr hmnfsi, Beli mzlm linin dadrsi. Badsiz bzmi xumar ltrdi, ntizari-rxi-yar ltrdi. Bir qdh birl xrab eyl mni, Qrqeyi-almi-ab eyl mni. Mni bir cam il yad eyl bu gn, Dili-naadimi ad eyl bu gn. Gtr, ol mayeyi-yxnini gtr, Gtr, ol emi-chanbini gtr. Bad ver kim, qm drd oldu fzun, Nec tutsun limi sari-xun. Getdilr hmdm hmrazlarm, Drd qm bzmida dmsazlarm. Qan onlar ki, mlal yyam, Tutar irdq byl irt cam. 68

Qan onlar ki, xvasm idilr, Xlvti-xasd xasm idilr. Qan ol nxl ki, kam irdi bizi, Vsl canan idi nvrsimizi. Qan ol piri-rhi-iradm Ki, hr id bar idi ustadm. Qan onlar ki, mlalt a, Eqdn zg e halt a. Grsalar irdi ki, pamali-qmm, Hmdmi-nalv yari-lmm. Yarl birl tutarlard lim, Durub istrlr idi drdi-dilim. Tiri olduqca dilara idilr, ldgm dmd Msiha idilr. Qan ol hli-vfalar, qan? M'dni-cud sxalar qan? Tut qdh kim, lm ltrdi mni, Tiri-barani-qm ltrdi mni. Qdhi tut ki, bula dafeyi-hu, An iknd dey nu sru. Qdhi tut ki, an malamal, Zal gr is, bula Rstmi-Zal. Qdhi tut ki, iib mst olaym, Badkelr bil hmdst olaym. 69

Bir tolu rhm el vapsliim, Yox ki, vapsli, biksliim. Bergil ol cam ki, cm maysidr, Can tmnnas, knl vaysidr. Frsti bar bu gn, badni sun, Olmasun dhrimin olmasidin son. Yox ikn bir yemg dstrsim, Sbdn badeyi-cami-hvsim. imdi kim, sald ayadin mni rx, Bolmasun he kiinn dmni rx. N thmml, n tafldr bu, Bir qdh ver, n tkahldr bu. Yarlar yarl bylmi olur? Yar qmxarl bylmi olur? Bumudur hli-mrvvt rvii? Bumudur yari-krmpi ii? Yarl m'i sndm, ndr? Yoxsa qanlar suya dndm, ndr? Gr ki, rxi-sitmayin netdi, Bu qlt grdii-kmbin netdi. Mn ki, rbabi-vfa irdi iim, Bivfalara idi srzniim. imdi dvrani-cfapi mni. 70

Grdii-rxi-kcndi mni. Bivfalar bn zari etdi, Aqibt payi-inari etdi. Dhrd qalmad bir mrdan, Hrfi-svtil ker fsan. Oldu sbabi-cat pamal, ltrr Rstmi-Zal rti zal. Saqiya, gl ki, prian oldum, Kp laxan laman oldum. Sadiqi, ps ne bir rhi-mlal, rt rbabna barland klal. Sana kim, dvri-qm ftadsisin, Yox ki, azadlr azadsisin. Saqinin ltf tas bstr, Meykd ab hvas bstr. *** RZ-HAL1 Ey sipehri-brin mehri-mnir, ahi-almstani-kivrgir. Dedi grdun flk srir sana, bdkum yazd rxi-pir sana.1

71

.

Txt iyiligi rikabgirindr, Cami-giytinma zmirindr. Sn bu gn padahi-ransan, Cami-Cm alm Sleymansan. Padahm, sipehri-hiylnma, Gr n rng il cvr qld bana. ah Tbriz zm qlanda, zm ilqar czm qlanda. Bxt sahibi-fra qld mni, Mrz xac ta qld mni. Eyldi dur xaki-rahindn, Sald iraq mni sipahindn. imdi ildn fzundur mni-zar Ki, ghi sam v gahi bimar. Eyldm xidmtind ox tqsir, Leyk ahnhi-sipehrsrir Qalmad etdim gnahlr, Qatmad mni zrxahlr. Yen yz ltf yz krm qld, Srfraz etdi, mhtrm qld. Bu uurda ki, bxt yar oldu, Shbtim tnd brqrar oldu. stdm xaki-rhgzarn olum, Canfanlda biqrarn olum. 72

krllah, yetidim ol kam, Yetdi aazi-zmim ncam. Ayan toprana yetdi yzm, Blk sm'i-qbula yetdi szm. rx grd ki, ahi-bndnvaz, Mana qanun ltfn eyldi saz. ndlibmdih oldu tilim, Damni-iltifat yetdi lim. Tb'im 'ar yol tapd, Ey viran knlmi yapd. Yen bir rng etdi rxi-drng Ki, smndi-sadt oldu lng. Yni ald ayam yyam, Snd lkimd incidin tolu cam. Bir mrz birl balad ayam Ki, sri-kuyin olmaya tayam. Td yoldan smndrftarm, Gg yetidi naleyi-zarm. Tapd n payi-illtim pay, rz qldm an tibbay. Etdilr n dva bsatn teyy, Dedilr axr d-dvar lini. 73

Min heyvan tb'i-baytar, Bir tkn qoydu kar bar. Mrz da vermdi shht, Bu hm oldu izafeyi-illt. Olmad da drdim mrhm, Bir ikn iki oldu drd lm. Sndin, ey padahi-qdrblnd, Olmuam bir dvay hactmnd. strm hactim rva edsn, Rsxtil mana dva edsn. ahi-Cmcah gilmsin rvan, Olum mn iraq mjdrsan. Nameyi-fthini yan edim, Xas il am adman edim. Ta dva drdi-can mrhmdr, Ta lm mneyi-qm hmdr. Dustun bolmasun lmd sir, Dmnin olmasun bladn sir. *** TRKBBND Mnm ki, sakini-meyxaneyi-diyari qmm, Hrifi-badkei-bzmi-sari-lmm. 74

limd cami-bla, eq kivrind Cmm, Nzrd gri gdaym v leyk mhtmm. Bamda tri-siyh saybani-ahmdur, Hcumi-drd bla lkr sipahmdur, Mnim ki, gzmdi hrgiz sipehr kammla, Myssr olmad bir kam ehtimammla, Oturmadm nfsi srvi-xoxurammla, Tamam olmad mrm mhi-tmammla. Hmi rxdn azardur nsib mana Zmandn yetir mhnti-qrib mana. Ndr zman ii, cvr il cfa etmk, Sipehr ivsi tyiri-mdda etmk, Rqib drdi-dilin bilmyb dva etmk, Mni ki, drdi-dilim srbsr cza etmk. Knl, zmandn incinm, ad xursnd ol, O aqil irmz is, bari sn xirdmnd ol. Hilal tk flkn cvrndn xm olsan tk, Blay hmnfs drd hmdm olsan tk. Hrimi-cvr cfa mhrmi-qm olsan tk, Qrib badiypeymayi-alm olsan tk. Ki, glnb qalasan qeyr mddasiln, Bli, deyib gzsn zglr rizasiln. gr ki, yar mti olsa yar, ar olmaz, Qbuli-xidmti-hbaba rmsar olmaz, Rfiq xidmtidi, ksri-etibar olmaz, Get-ged sitmin ks, xar zar olmaz. 75

Nuzbillah, gr sfl ola mnzurn, Gnah il n miqdar ola mqdurn. kr kim, talibi-dnyayi-dun degil knlm. Hrifi-xlvti-bzmi-cnun degil knlm. Mqyydi-qdhi-lalgun degil knlm, Zbuni-minnti-xsmi-zbun degil knlm. im hmi qm drd birl ad olmaq, Murad trkin edb rind namurad olmaq. N bir rfiq ki, rf'i-mlal edm naar, N bir tbib ki, drdi-dil eylyim izhar, Mnm hmin qm nduh ksri-sbr qrar, Budur mana flkn ltf az-ox dvvar. N ruzigar, n dirilik, n mddadur bu, Bu id kari-rva olmadum, rvadur bu. *** QT Ey qoruba, ey sitm hlin piva, ahn qulu olan szin bipir grk. Frmani-ahdur, versn alduun geri, Frman baxmadun, sn mvtdn hzr grk. Hkm qulaq asmadn baxmadun dai, rbab zlm cvrini kur kr grk. Mn amlu fqiriym, sn qcr bgi, Sn hli-rsn sana bir hli-r grk. 76

Abbas ah hkmin endrmdn boyun, Boynu younlusan, sana ti tbr grk. ahdan sninn alaym bir qcr da, Bildm yqin ki, kuni-xr kiri-xr grk. ***

77

S. 71-dn 85- qdrfotofaksimile

78

MNDRCAT

Sadiq by far v onun trkdilli lirikas ...................... 3 Qsidlr .................................................................... 29 Qzllr ...................................................................... 39 Saqinam v bxri z ikayti-ruzigar guyd ............. 61 rzi-hal ...................................................................... 65 Trkibbnd ................................................................. 68 Qit ............................................................................ 69 Faksimile .................................................................... 71

79