SA Vleismerino Joernaal D

esember / D

ecember 2017 SA M

utton Merino Journal

Ram nr 150121H (een van tweeling) Gebdat: 11/05/2015050247JVB (2) 110394H (2)

# 100133H (1) ^ 130340H (2) ***060067H (2) 100199H (1)

^OEL: 12 mde ^ILP: 308 dae ^Geb/Lam: 4/9 ^Spn: 8 ^SpnIdx: 115Speen Idx: 132SpnDir(%): 128 SpnMat(%): 131 Na Spn(%): 110 GLS (%) : 110

www.savleismerino.co.zawww.meatmerino.com

150121H

ARTIKELS Bladsy • Page

Voorwoord deur President 2Redaksioneel 4Troef haarwurms met nuwe entstof 6Nuwe Logix kleinvee genetiese ontledings (binnekort) 8Paring van plaasvee: Soorte parings 14Opgradering van kuddeooie na stoet 20Genomic tools for predicting merit in SA Wool Sheep 24Slaggate en geleenthede met intensiewe skaapboerdery 26BKB en FNB SA’s 2017 Skou Wenners 34Volledige Nasionale Skou Uitslae 36Kursusse 2017 38Toekennings en Uitstallings 2017 42Elmore ewe trials in Australia (SAMM winner) 44Dekgewasse as weiding 48Gedagtes oor gedagtes 5430 Voorloper Teelramme vir elke eienskap 5625 Top Jong Ramme per eienskap 64Statistiek van Ramveilings 70Telwiedre Voere Top 10 Ooilys 72Lys van Aktiewe Keurders 74Ledelys List of members 76Veilingsdatums Sales 2018 80

1

I n h o u dC o n t e n t s

LYS VAN ADVERTEERDERSBladsy • Page

Loutjie Hanekom Welgemeen Binne voorStelena Manie Lombard 3Grietha van Rensburg 5WIREVAX van Afrivet 7Gustav en Augusta van der Merwe 9Johan & Petro Rautenbach 11Hennie & Ena Blomerus 13Delanni Boerdery 15Van Aardt Greyling 17Willie Geldenhuys 18Jan van Biljon 19Elsa Goosen 19 Fouché & Sobeth Jordaan 21VOERMOL VOERE 23Hugo Wiehahn & Seuns 25Riana & Du Toit Cillié 27Hoëveld SAVM Klub 29Hannes & Henriëtte Kotzé 31OVK 32Gert Malherbe & Seuns 33Jan van Biljon 33 BKB 37Jan van Biljon 39 Gerrie & Riëtte Muller 39BARNLAB 40 middelbladArgos Boerdery 41 middelbladAgterland Stoet 43ABSA 45Meadow  47Jan en Magda Uys 49Jan van Biljon 49Faans Pretorius 51Johnny van Riet 52Jan Haasbroek 53NoordVrystaat SA Vleismerino Klub 54, 55Joe & Elmarie Wilkinson 57Buks en Koos de Wet 59ELITE BLOCK MOLATEK VOERE 61OosKaap SA Vleismerino Klub 63Maritz Mouton 65Kobus de Jager 67FNB Bank 69Robvaal Stoet 71TELWIEDRE VOERE 73WesKaap SAVM Klub 75ANH Nutrition Binne agterHardus Botha Agterblad

Uitgegee deur : Die SuidAfrikaanse Vleismerino Telersgenootskap, Posbus 35533, FAUNASIG, 9325Fleurmed 4, Barry Richterweg 128, Fleurdal, Bloemfontein, 9301Tel.: 051522 6827 / 8Faks : 086 242 7052 of 086 555 2311EMail : sammsheep@yebo.co.zaStuur data na: savmdata@yebo.co.za

Webtuiste : www.savleismerino.net Website : www.samuttonmerino.comOntwerp & Uitleg : Ansie Coetzer • 083 2575 376Drukwerk : Oranje Drukkery: Hoofkantoor SenekalBergstraat 4, Senekal 9600Tel.: 058 481 2105Voorbladfoto: Foto van Hannes Kotzé (Moorreesburg)

SAVM / SAMM

Official Magazine of the South African Mutton Merino Breeders’ Society 2017 . Editor: J.E.J. Vosloo

VOORWOORD Manie Lombard President Dit is eintlik ontstellend dat dit alweer tyd is vir afsluiting van nog ’njaar. Terselfdertyd is dit ’n voorregen met baie rede tot dankbaarheiddat ons kan terugkyk oor die jaar.Ons lede het weereens soveelbevrediging geput uit die werk saam hede met ons mooi ras. Ons het baie simpatie met ons ledein die Wes Kaap en Noord Kaap engebiede waar dit nog so uiters

droog is. Ons vertrou dat uitkomsnaby is en dat hulle wysheid sal kry vir die regte strategieom die moeilike tyd te trotseer.Albei ons kommoditeite van die ras het goeie prysegehandhaaf gedurende die jaar, en ons hoop dat vleisprysenog langer op hierdie goeie vlakke sal bly, en sal tred houmet stygende koste. Predasie en veral veediefstal bly maar’n konstante bedreiging, maar ek is oortuig dat as ditbeperk kan word, die moontlikhede vir groei vir ons rasonbeperk kan wees.Last year in my foreword I mentioned the two nonnegotiables for our breed to stay ahead; that being thebreeding of hardy adaptable sheep; and the supply of fitand fertile rams to the industry. I believe we made progressin pursuing this goal. Limitation of ram weights at thenational championship, and at some of our society auctionshave proven to be the right direction to go.

Add to that the minimum reproduction requirements for theyoung ram auctions, and we have a concept that deliversonly positive feedback. Buyers are only having goodresults with these rams. It was reflected by fairly goodprices as well.

Ons Nasionale Kampioenskap is vir die eerste keer gehoumet slegs manlike diere. Hoewel die aantal inskrywingsminder was as tevore, was die getal vertoners steedsdieselfde, en die standaard van die ramme was by mondevan die beoordelaars baie goed. Met enkele kleinveranderings glo ons dat ons hierop sal kan voortbouvolgende jaar.

En nou het dit tyd geword om elke instansie en persoon tebedank wat bygedra het tot die sukses van ons besondereras in 2017: Elke lid met jul families; klubs en hul bestuurs lede; Raadslede; ons Rasdirekteur en kantoorpersoneel;Borge, afslaers en makelaars met hul personeel dwarsoordie land.

Met Kersfees wat reeds naby is, is dit my en Alta se wens datu almal ’n veilige en geseënde tyd saam met u geliefdes salbeleef. Mag u doen soos Psalm 37 sê: “Woon en werk rustigvoort”, want ons weet ons Skepper is in beheer. Daarom hetons ook die luukse om met geloof en vertroue te kan uitsienna ’n nuwe jaar vol opwinding en sukses met die skaapraswat nie grense het nie, die SA Vleismerino.

Raadslede: 2017 / 2018

Johnny Hipkin(Standerton)

Hannes Kotzé(Moorreesburg)

Willem Engelbrecht(Clanwilliam)

Manie Lombard(Oranjeville)(Voorsitter)

Gerhard Hartman(Kroonstad)

(Ondervoorsitter)

Johan Rautenbach(Lindley)

Jan VoslooBestuurder

Koos de Wet(GraaffReinet)

Jan Uys(Steynsrus)

Grieta van Rensburg(Sannieshof)

2

Verlede jaar hierdie tyd is baievragte voer vanaf die SuidKaapbinneland toe gestuur weens dieknellende droogte. Vanjaar worddaar weer baie vragte voersuidwaarts gestuur na gebiede metweidingsnood. Dis goed om tesien hoe mense mekaar se noodbesef en probeer help. Onsvertrou dat landswye reën spoediguitkoms sal bring.Pryse van wol bly baie gunstig enbehaal nuwe rekordvlakke die

seisoen. Sedert Januarie het die pryse van skaap enlamsvleis ook met 25 – 30% gestyg weens die lae aanboden daling in die graanprys, wat voerkoste verlaag het. Dithet meegehelp dat rampryse vanjaar 14.8% beter was asverlede jaar soos uitgebeeld op bladsy 70.

Veegetalle is tans op ‘n laagtepunt weens dieuitdunningsfase tydens die lang droogte. Die daling in onsooigetalle bied ook ‘n groot geleentheid vir nuwe toetredersen die goedkeuring van die opgradeerstelsel vir ooie komop ‘n goeie tydstip vir voornemende telers. Benut gerus diegeleentheid wat in besonderhede bespreek word vanafbladsy 20.

Einde April vanjaar het dr Buks Olivier afgetree by WesKaap Departement Landbou. Sal ons ooit dankbaargenoeg kan wees vir sy ontwikkeling, daarstelling eninstandhouding van die huidige kleinveestelsel. Gelukkigbly dit sy passie en is hy steeds beskikbaar as konsultant.Ons dank aan dr Japie van der Westhuizen en sy span byStamboek wat saam met dr Buks Olivier fokus op diekleinveestelsels en besig is met die ontwikkeling van nuwemodelle ten einde teelwaardes te verbeter en uit te breivolgens rasse se behoeftes. In die nuwe jaar sal onstegniese komitee daaraan aandag gee en kan u uitsien nanuwe verslae wat onder andere inteling sal uitbeeld. Ditkan praktiese waarde hê wanneer u parings beplan.

Finale statistiek oor die “Elmore Field Days” se ooiprojekwaar die produksie van ooie van vyf rasse met mekaarvergelyk is in Victoria, Australia kan gelees word vanafbladsy 44. Dit maak mens trots om te sien dat SAVM ooieoor vyf produksiejare die beste inkomste gelewer het. Oralin die wêreld is ‘n behoefte aan produktiewe enwinsgewende diere. Ons moet nog meer fokus opaangepaste hoë potensiaal skape wat volhoubaar wins kangenereer vir die produsent. Voeding, gesondheid enbestuur sal altyd ‘n groot rol speel in winsgewendheid,maar die regte genetika is deurslaggewend in die inset /uitsetverhouding en leeftydproduksie van ooie. Sekerediere kan meer produseer met minder insette en ons moethulle identifiseer, selekteer en waardeer.

4

REDAKSIONEEL Jan Vosloo Rasdirekteur

Die ras se vermoë om meerlinglammers goed groot temaak is al in die vorige eeu raakgesien en erkenning is inbaie ou geskrifte verleen. Hierbo kan u dit sien op dievoorblad van ‘n ou Landbouweekblad van 1968.Dis goed om te sien dat van ons telers uitstyg en erkenningkry vir wat hulle bereik. So was Gawie Carstens vanPorterville in 2014 vereer as een van die 3 finaliste in die“Nasionale Skaapboer van die jaar” kompetisie. Vanjaarwas Hannes en Henriëtte Kotze van Moorreesburgaangewys as een van die 3 finaliste in die kompetisie.Manie van Niekerk van Kroonstad het onlangs op Kyknetse Megaboere verskyn en ons is regtig trots op hierdieleierboere wat ook Vleismerino telers is. Julle is ‘ninspirasie vir almal van ons en veral vir die jong telers watdit kan nastreef.Daar is altyd lede wat toetree tot ons genootskap en anderwat weer uittree soos die jare aanstap. Vanjaar het RiaanMyburgh uitgetree as lid en sy bekende WTM stoet isoorgeneem deur Loutjie Hanekom. Gelukkig is Riaan nogbetrokke as stoetadviseur, keurder en beoordelaar. Ekdank hom graag vir sy kundige hulp met die aanbieding vanvele SAVM kursusse in die WesKaap. By voorbaat dankieook vir die kursusse waarmee hy nog gaan help vorentoe.Ons lewe in opwindende en uitdagende tye en mag almalmet dankbaarheid die meeste maak van elke geleentheid.Alhoewel fisiese paraatheid nou belangrik is, moet onsgeestelike weerbaarheid opgeskerp word. Lees gerus Jer.15: 19 – 21.Baie dankie aan al die adverteerders wat die publikasiefinansier. Dankie ook aan al die outeurs wat artikels geskryf hetvir ons Joernaal. Onthou ons SA kampioenskappe op 13 15Maart 2018 in Bloemfontein. Op 26 27 April 2018 beoog ons’n eerste Super 10 ramskou tydens Bloemskou. Ons vra u omte kom deelneem met u veilingsramme.Glo altyd in jou ras en dra by tot die ontwikkeling enwerklike verbetering van jou ras deur volgehoue seleksievir MEER superlammers. Moenie jou beskeie bydra totrasverbetering onderskat nie. Die ras het JOU nodig!’n Geseënde Kersfees word u elkeen toegewens. Mag2018 ‘n jaar van groei, vooruitgang en seën vir ons SAVleismerino ras en sy lede wees!

“Net Landbou kan die Land bou”

Die ontwikkeling van ’n entstof teen parasiete is seker een van die bestevoorbeelde waar vernuwende denke aanleiding gegee het tot ’n uniekeoplossing vir ’n dieregesondheids probleem.Haarwurms kan met reg beskryf word as die stil sluipmoordenaar wat dieparasitiese oorsaak is van die meeste skaapvrektes in Suid-Afrika. Maar dankan skaap- en bokboere met reg vra hoekom dit dan die geval is terwyl ’nmagdom wurmdoders op die mark beskikbaar is.Eerstens moet mens die ongelooflik vinnige ontwikkeling van hierdieparasiet duidelik verstaan. As dit warm genoeg is, broei die wurmeiers in diedier se mis uit. Larwes in die infektiewe larfstadium van die parasiet is op dieweiding teenwoordig kort nadat die eerste goeie bui reën geval het. Sodradie larwes saam met die weiding deur die dier ingeneem word, volg ’n baievinnige ontwikkelingsfase in die dier se melkpens voordat die volwassewurms, vanaf net meer as twee weke, begin om ’n baie groot aantal eiersper dag (5 000 – 10 000 eiers per wyfie per dag) te produseer.

Die gevolg is tweeledig:1. Onvolwasse en volwasse wurms suip onverpoos bloed en dit is hoekom

hulle so vinnig kan ontwikkel.2. Hierdie goeie voeding veroorsaak dat wyfies groot hoe veelhede eiers

per dag kan produseer, wat dan aanleiding gee tot dramatiesebesmetting van die weiding met meer wurmeiers, wat weer infektiewelarwes gaan word.

So word die lewensiklus menigmaal gedurende die nat seisoen herhaaltotdat ’n baie groot wurmbevolking in een seisoen opgebou word.

Hoekom vrek skape so gou?As skape of bokke in ’n kamp wei met ’n hoë of baie hoë haarwurm -larfbesmetting, kan hulle vinnig vrek as die volgende som in ag geneem word:- Hoë haarwurminfestasie:• 1 000 tot 10 000 volwassenes lei tot bloedarmoede, verswakking en tipiesekwakkeelsindroom; groot aantal skape kan vrek as hulle nie betydsbehandel word nie.• 10 000 wurms = suip tot 500 ml bloed per dag. Bloedarmoede kan binnetwee weke ontwikkel, omdat die skaap net nie vinnig genoeg nuwe bloedkan vorm nie. -Uiters hoë infestasie:• > 10 000 volwassenes lei tot ernstige bloedarmoede en skielike dood.• 20 000 wurms = suip tot 1 liter bloed per dag.• Bloedarmoede kan binne een week ontstaan.In die geval van ’n uiters hoë infestasie, kan geen of baie min uiterlikesiektetekens gesien word voordat die dier vrek.

Waar is die beperking met behandeling?Die oorgrote meerderheid van die wurmmiddels het nie ’n wesenlikenáwerking nie en maak basies net die wurms dood wat in die dierteenwoordig is. So binne ’n dag of meer word die diere weer besmet methaarwurmlarwes wat dadelik begin bloed suip en kan teen twee weke nábehandeling alweer groot bloedverlies veroorsaak. Hierdie kortwerkendemiddels is dus nie baie doeltreffend om bloedverlies te voorkom nie, al worddit gereeld toegedien (elke drie tot vier weke). Daar is wel enkele middels wat langerwerkend is, maar hulle het weer dienadeel, net soos in die geval van kortwerkende middels wat elke drie weke

6

TROEF HAARWURMS MET NUWE ENTSTOFdr Danie Odendaal (Veeartsnetwerk)

toegedien word, dat hulle baie doeltreffend vir wurmweerstand selekteer. Diekonsep van seleksie van wurmweerstand moet weer eens op ’n eenvoudigemanier verstaan word.Slegs volwasse wyfiewurms wat die langwerkende behan deling ofopeenvolgende kortwerkende behandelings oorleef, sal eiers kan produseerwat aanleiding gee tot die volgende generasie van wurmlarwes op dieweiding. Hoe meer intensief wurmmiddels gebruik word, hoe vinniger oorleefnet die wurms wat nie vatbaar vir die behandeling is nie.Hoe meer intensief met kleinvee geboer word, veral op besproeideaangeplante weiding, hoe vinniger word daar vir haarwurmweerstandgeselekteer totdat dit die enkele beperkende boerderyfaktor word.

Nuwe denke en ’n unieke benaderingDie Moredun Navorsings Instituut in Skotland is bekend vir hulle vernuwendedenke en unieke navorsing. Hulle het ’n navorsingsdoel gestel vir dieontwikkeling van ’n unieke aanslag tot haarwurmbeheer.Die navorsingsdoelwit was om die bloedverlies te voorkom sodra die larwesbegin voed en verder te voorkom dat die larwes ontwikkel tot volwassewurms wat eiers produseer. Die navorsingsuitdaging was dus baieeenvoudig:1. Voorkom bloedverlies wat deurlopend veroorsaak word deur larwes en

volwasse wurms;2. voorkom die produsering van ’n groot aantal eiers, wat weer aanleiding

gee tot ’n hoë besmetting van die weiding.Die enigste manier om dit te bewerkstellig, was om die ontwikkeling van ’nentstof teen die wurms te ondersoek wat dwarsdeur die nat seisoendoeltreffend is.Navorsers het met die unieke gedagte na vore gekom om die slymvliessellevan die haarwurms se dermkanaal te oes, en dit te gebruik om ’n entstof temaak. Dit is sogenaamde verskuilde selle omdat die dier nooit daaraanblootgestel word nie, omdat dit net in die ingewande van die wurms voorkom.Dit beteken ook dat die diere nooit immuniteit teen die selle kon verwerf nie.

Unieke werking Toe die haarwurm se slymvliesselle as ’n entstof in skape gespuit is, het dit’n verworwe immuniteitsreaksie ontketen en die dier se immuniteitstelsel hetteenliggaampies geproduseer teen die wurm se slymvliesselle wat diedermkanaal uitvoer.Sodra haarwurmlarwes begin bloed suig in ’n dier wat ingeënt is, sal dieteenliggaampies in die bloed bind aan die voering van die dermkanaal vandie wurm en dit doeltreffend blokkeer sodat verteerde bloed in diedermkanaal nie deur die wurm opgeneem kan word nie. Die eindresultaat isdat die larwes vrek omdat hulle nie voedingstowwe kan opneem om aan dielewe te bly nie.Die entstof verminder of verhoed dus beide bloedverlies en die wurms seoorlewing omdat eiers nie geproduseer kan word nie. Omdat die werking opdie dier se eie weerstand gebaseer is, is daar ook baie min kans dat dit virwurms kan selekteer wat weerstandig is vir hierdie effek.Die gebruik van hierdie tegnologies gevorderde entstof wat nou in Suid-Afrikabeskikbaar is, is weliswaar nie so eenvoudig nie en sal net doeltreffendtoegepas kan word in goed bestuurde kuddes waar veeboere bereid is omnuwe tegnologie met ’n nuwe benadering, toe te pas.

8

vervolg bl. 10

bouvorm ook voorspel. Seleksieindekse word ook saam gestel met insette vanaf die Genootskappe.Die ontwikkelings behels omvattende modelle metinformatiewe Genetiese Verslae as hulpmiddel vir die teler.’n Paar interessanthede vanuit die nuwe GenetieseVerslae, is as volg : Die tabel met die Genetiese Gemiddeldes van Diere dienas die verwysingspunt vir seleksie en uitskot van die dierevan die kudde. Wanneer diere ingekoop word of rammegeselekteer word vir gebruik in die kudde, moet die telerprobeer om slegs diere met teelwaardes wat beter ashierdie gemiddeldes van sy kudde vir al die betrokkeeienskappe en seleksieindekse is, te oorweeg.

Die genetici van SA Stamboek istans besig om saam met Dr BuksOlivier die Genetiese OntledingStelsel vir SuidAfrika se kleinveerasse te herontwikkel. Dit behelsdie voorspelling van teelwaardesvir voorspeen, speen en naspeengewigte, ooi produktiwiteits eien skappe, byvoorbeeld aantal lam mers gespeen en totale gewiggespeen, asook reproduksie eien skappe, naamlik ouderdom 1stelamming en interlam periode. Vir

die wolrasse word teelwaardes vir wol eienskappe en

LOGIX KLEINVEE GENETIESE ONTLEDINGSdrs BE Mostert, F Voordewind, D Kruger, HE Theron, RR van der Westhuizen & J van der Westhuizen

’n Ram en Ooiverslag dui al die seleksieindekse, teelwaardes, teelwaarde indekse en akkuraathede van die aktiewe rammeen ooie van die kudde aan, alfabeties gerangskik, sodat ’n teler vinnig ’n spesifieke dier se teelwaardes kan opsoek.

Fig 1: Teelwaardes, teelwaarde indekse en akkuraathede virspeen en naspeen gewig van ’n spesifieke ram, soos aangeduiin die Ram Verslag. Indeks waardes bo rasgemiddeld (100)word grys geskakeer.

Fig 2: Teelwaarde indekse dui diedier se genetiese potensiaal vir dieeienskap aan as afwyking van dieaktiewe rasgemiddeld. Hierdie dier isgeneties 16 indekspunte swak ker asrasgemiddeld, met ’n EBV van 0.52kg en ’n akkuraatheid van 31%.

Ram en ooi seleksielyste word ook opgestel, waar die diere op grond van die hoogste tot laagste Logix Meriete Indeks(LMI) gerangskik word. Die Logix Meriete Index is die totale meriete indeks van die ras, waar al die teelwaardes ingesluitword, geweeg op grond van ekonomiese belangrikheid. ’n Teler kan dus baie makliker die geneties beter ramme en ooiein sy kudde identifiseer.

Genetiese Vensters dui die huidige genetiese status vandie kudde aan in vergelyking met dié van die ras vir al dieeienskappe en seleksieindekse wat beskikbaar is. Dit wordgedoen vir die kudde as geheel, maar ook apart vir dieramme en ooie, asook vir die ramme wat as vaders en ooiewat as moeders aangewend was in die kudde. Die teler kandus in een oogopslag sien waar die goeie en swak puntevan die kudde is in vergelyking met die rasgemiddeld,terwyl assessering gedoen kan word oor die moeders watbeskikbaar was en ramme wat gekies was as vaders vir diekudde.

10

Die simbole wat voorheen die persentiel van die teelwaardes aangedui het (* + = en x), word nou vervang met teelwaardeindekse. Dit is die teelwaardes uitgedruk rondom 100, waar 100 gelyk gestel is aan die aktiewe rasgemiddeld, met 12 asstandaardafwyking. Dit beteken dat ’n teelwaarde indeks van 124 twee standaardafwykings bokant die aktiewerasgemiddeld is, terwyl ’n teelwaarde indeks van 88 een standaardafwyking onder die aktiewe rasgemiddeld is.

Die skaal van die simbole tot die teelwaarde indekse kan as volg opgesom word:

Diere kan dus op ’n baie fyner skaal geneties met mekaar vergelyk word deurmiddel van teelwaarde indekse.

Die genetiese verandering wat oor tyd in die kuddeplaasgevind het, kan gesien word vanuit die genetiesetendense. Hierdie tendense dui die genetiese veranderingvan die kudde in vergelyking met die ras aan en wordgedoen vir elke eienskap waarvoor teelwaardes beraamword, asook vir al die seleksieindekse wat vir die rassaamgestel is.

Fig 4: Genetiese verandering vir Aantal Lammers Gespeen virdie betrokke kudde (blou lyn) in vergelyking met die ras (rooilyn).

Fig 3: Genetiese vensters vir die kudde dui aan hoeveelindekspunte die teelwaardes beter of swakker is in vergelykingmet die rasgemiddeld, waar die rasgemiddeld van aktiewediere gelyk gestel is aan 100 vir al die betrokke eienskappe enseleksie indekse.

vervolg bl. 12

12

%Inteling

3.77

14.97

Intelingskoëffisiënte word ook aangedui vir elke aktiewe dier van die kudde. Aangesien die effek vanintelingsagteruitgang reeds by diere met intelingskoëffisiënte van 6.25% en hoër kan voorkom (laervrugbaarheid en swakker lammers), word sodanige koëffisiënte in rooi aangedui. Hierdie diere moetliefs nie met verwantes gepaar word nie.

Fig 5:Intelingskoëffisiënteword ook aangedui,

met waardes bo6.25% in rooi

Die toename in inteling van die kudde word verder relatief tot die ras aangedui.Die teler kan dus die tempo van toename in inteling van sy kudde assesseer.

Fig 6: Tempo van inteling van die kudde in vergelykingmet die ras. Hoewel onder rasgemiddeld, is daar tog ’n

mate van inteling in hierdie kudde.

Vashouers tydens Bloemskou 2017

Ten slotteTeelwaardes is ’n kragtige seleksiehulpmiddel waarmee vinnige genetiese veranderings bewerkstellig kan word, veral vireienskappe met hoë oorerfbaarhede. Die toepassing daarvan berus egter in die hande van die teler. Dit is daarom baiebelangrik dat telers ’n deurdagte teeldoelwit moet opstel en nastreef, om diere te teel wat in die spesifieke omgewingaangepas sal wees en vir die mark wat bedien word, sal presteer.

14

gemiddelde sal wees, maar gene sal dra van beideouers. Hierdie genetiese meriete kom dan weer inhulle nageslag te voorskyn. Dus nie juis ’n goeie ideeoor die langtermyn nie. Optimale genetiese vor dering vind plaas waar “beste met beste” gepaarword. Met ander woorde, nie noodwendig ekstremenie maar diere wat inpas in die betrokke teeldoelwittemet mekaar gepaar word en die res dan uitgeskotword.

• Parings van diere wat verwant is aan mekaar leidaartoe dat die nageslag se inteelt hoër is. Inteeltvan ’n dier is die helfte van die verwantskap van syof haar ouers. Met ander woorde hoeveel “enersegene” het so ’n dier in sy chromosome. Of andergestel hoeveel variasie is daar in sy genetiesesamestelling. Daar is baie bewyse dat inteelt nadeligis. Hoë vlakke van inteelt lei toe laer oorlewing envrugbaarheid. Die praktyk moet dus eintlik wees ominteelt te vermy, waar moontlik. Die paring vanonverwante diere word “uitkruising” genoem. Insekere gevalle is inteelt onvermydelik, veral waardaar besluit is om ’n ras suiwer te hou en die getallediere wat as seleksiekandidate beskikbaar is inkleiner getalle voorkom en boonop verwant is aanmekaar. Dit lei dikwels tot, wat alom bekend is, totdie vorming van lyne in so ras. ’n Lyn is basies ’n“familie” binne in ’n ras waar die stamboom gevolgkan word na ’n gemeenskaplike voorouer toe(gewoonlik ’n bul of ram).

• Infusie en topkruising word soms gebruik waar ’n rasdit nodig ag om, op beperkte wyse ’n ander ras sebulle (of ramme) te gebruik vir een of meer van dievolgende redes: inteeltvlakke af te bring, genetiesevariasie te skep of gewenste eienskappe te bekom.Die praktyk sal dus sulke parings toelaat en dan saldie nageslag vir ’n aantal generasies weer gepaarword met die oorspronklike ras se bulle of ramme.

• ’n Praktyk wat nie nou in detail bespreek kan wordnie, is die doelgerigte paring van verkillende rasseom ’n nuwe ras of rastipe tot stand te bring. Diesogenaamde komposiete of saamgestelde rasse.

• Die laaste praktyk, nie eie aan suiwerteelt nie, iskruisteling. Kruisteling is die praktyk wat gevolg worddeur kommersiële produsente.

1. Waarom praat oor parings. Hoepas paringstelsels by genetiese verbetering van plaasvee in.Genetiese verbetering hang afvan:

Doelwitstelling – met anderwoorde, wat wil jy met telingbereik. Dus watter eienskappe salbydra tot die meeste wins, naamliklaagste insette (laagste koste) met

maksimum uitsette. Dit wat pas byjou produksiestelsel, omgewings beperkings en markvereistes.

Akkurate identifikasie van diere wat die regte seleksiekandidate is om te gebruik as ouers om doelwitte deurteling te kan bereik. Met ander woorde diere moet gemeetword vir die ekonomiesbelangrike eienskappe en hullegenetiese meriete moet bekend wees vir die eienskappe(dus BLUP teelwaardes).

Die volgende baie belangrike stap is die paring vangeskikte diere met mekaar sodat die doelwitte vinnig bereikkan word en dinge nie oor die langtermyn sal skeefloop nie.Paring is dus die uitsoek van die regte bul of ram om byspesifieke koeie of ooie te sit voor die paarseisoen. Soosgenoem, is dit om vinniger by jou teeldoelwit uit te komsonder om skade oor die langtermyn te veroorsaak.

2. Watter tipe paringspraktyke kan gevolg word insuiwer teling.

Telers wat rasse suiwer wil hou, of ten minste streef na watooreengekom word, die kenmerke van ’n ras moet wees,sal dus net diere van dieselfde ras met mekaar paar. Binnedíe beperking is daar verkillende moontlikhede:

• Assortatiewe parings (verbandhoudende parings) –dit is die paring van diere met mekaar op grond vanhulle verskille of ooreenkomste. Met ander woordewaar diere wat “dieselfde” is gepaar word metmekaar, of selfs, omdat hulle juis verskil van mekaar.Dus positiewe assortatiewe parings versus negatie we parings. Sogenaamde “negatiewe” parings iseintlik meer algemeen waar een ekstreem in ’n dier“reggestel” word met ’n ander “ekstreem”. Dit wordook korrektiewe paring genoem. Byvoorbeeld, dieparing van jou vleisbeeskoeie wat swak teelwaardeshet vir melk met ’n bul met ’n uitermate goeieteelwaarde vir melk. Of regophakkoeie met ’n bulwat sekelhakke het. Die gevolg, in die geval isnatuurlik dat die nageslag iewers tussen die ouers se

PARING VAN PLAASVEE: SOORTE PARINGSdr Japie van der Westhuizen SA Stamboek

vervolg bl. 16

16

vervolg bl. 18

Seleksie vir diere wat die beste pas by die teeldoelwittevan ’n veeboer het gewoonlik die gevolg dat sekerefamilies bevoordeel word, bloot omdat hulle die mees“gewenste” gene het. Die poel waaruit geselekteerword, word dus kleiner en seleksiekandidate is dikwelsverwant aan mekaar. Die beplanning by parings is dusom hulpmiddels te gebruik wat die verwantskappetussen alle moontlike sulke seleksiekandidate in ag teneem voordat parings kan plaasvind. Die algemeneduimreël is om inteelt onder 6.25% te hou, dus nieparings toe te laat tussen diere wat meer as twaalf en ’nhalf persent verwant is nie. Dit is feitlik ’n onmoontliketaak vir enige teler, sonder ’n hulpmiddel wat ditmoontlik maak. Stamboek bied so hulpmiddel vir stoet telers aan. Vir Vleisbeeste op www.SABeefBulls.com(binnekort) en melkbeeste op www.SADairyBulls.com.’n Soortgelyke diens is ook binnekort beskikbaar opLogix (www.logix.org.za) vir ander spesies soos skape,bokke, perde en honderasse.

5. Gee praktiese wenke hoe veeprodusente paringstelsels kan gebruik om hulle teeldoelwitte te bereiksonder om hulle diere in ’n hoek vas te teel.

Vir stoettelers:

Stel jou teeldoelwitte baie duidelik (skryf hulle neer), metminimumvereistes. Deel hiervan behoort ookmaksimumvlakke van inteelt te wees. Sorg dat jy in diehele populasie (ras) soek vir manlike diere wat jou opdie mees doeltreffende manies by jou doelwit bringsonder om die genetiese diversiteit te vernou deur ’nnuwe generasie voort te bring wat hoog ingeteel is.Selekteer ook jou vroulike diere nougeset om by joudoelwitte te pas. Die voorvereiste is natuurlik datmetings en wegings op alle moontlike seleksiekandidate gedoen moet word en dat daar op genetiesemeriete geselekteer moet word, met ander woordeBLUP teelwaardes.

Vir kommersiële produsente:

tel ook doelwitte. Selekteer jou vroulike diere, al is ditgegrond op fenotipiese (gemete) waardes maar dringaan op teelwaardes vir bulle en ramme wat jy op joukoei of ooikudde wil gebruik. Maak seker jy gebruiknooit ’n manlike dier op sy dogters nie. Indien jykruisteelt moet jy vooraf ’ baie duidelike langtermyn planhê en nie op die ingewing van die oomblik heen en weervan manlike ras verander soos die gewildheid of prysevan ramme of bulle verander nie.

3. Verduidelik die voor en nadele van suiwer versuskruisteling.Soos genoem, is suiwerteling, die paring van diere vandieselfde ras. Kruisteling is dus bloot die paring vandiere van verskillende rasse. Kruisteelt het hom ten doelom die verskille tussen rasse ten beste te benut deuraanvulling van die goeie eienskappe van die rasse watgekruis word, dit word komplementariteit genoem.Byvoorbeeld die vroulike vrugbaarheid en kalwings gemak van een ras en die melkproduksie van ’n andersal vroulike nageslag tot gevolg hê wat meer produktiefis. Dit kan dan weer aangevul word met ’n derde ras watgroeikragtig is en van ’n volwassenheidstipe wat ’nkarkas lewer wat die mark vereis. Intussen word ooksogenaamde “basterkrag” benut deurdat nageslag beterpresteer as die gemiddelde wat verwag word vanaf dietwee ouerrasse. Dit klink baie goed, waarom salkommersiële vleisprodusente dus enigsins suiwer bly ofnet een ras gebruik as daar bulle gekoop word? Dieprobleem is baie keer geleë in die kompleksiteit enbestuur van gesofistikeerde kruisteeltstelsels. As mensbyvoorbeeld twee rasse in rotasie gebruik om verse (ofooie) te teel en ’n derde waarvan alle nageslag geslagmoet word, moet jou balans reg wees, jy jou weidingbehoorlik kan bestuur, vrugbaarheid van vroulike dierebaie hoog wees en mortaliteit beperk word. Met anderwoorde, suksesvolle kruisteelt kan net plaasvind waardaar goed bestuur word en ’n langtermyn plan. Verderkan omtrent geen seleksie plaasvind nie en is soprodusent 100% afhanklik van die genetiese vorderingin die kuddes waar hy bulle koop. Hy moet al sy versehou uit die vervangingskudde. As aan al die vereistesvoldoen word, is kruisteelt ’n goeie praktyk. Die andervereiste is natuurlik dat daar telers is wat diemoederrasse in stand moet hou.

Hierteenoor het daar komposiete rasse, en anderontwikkel wat in eie reg goeie kompetisie bied virgesofistikeerde kruisteeltproduksiestelsels. Met anderwoorde, so ’n kommersiële produsent selekteer ondersy vroulike diere vir die mees winsgewende diere wat opsy plaas aangepas is, gereeld reproduseer en hullenageslag uitstekend grootmaak. Bulle of ramme van diegekose ras word voortdurend aangekoop en op syproduktiewe vroulike diere gebruik. Die bestevervangings word geselekteer, op grond van gemetewaardes en die manlike diere word aan die markgelewer. Eintlik is dit ’n baie eenvoudiger stelsel wat ookmakliker kan inpas by weidingsbestuur. Die produk wataan die mark gelewer word is ook eenvormig.

4. Wat is die rol van noukeurige beplanning wanneerbesluit word om diere te paar om hoë vlakke vaninteelt te voorkom.

6. Gee wenke vir kommersiële veeprodusente, waarvaderskappe van kalwers of lammers onbekend is,om deur regte seleksie en paringsbesluite hullekuddes winsgewend te hou.

Die eerste wenk is om nooit die moontlikheid daar te stelom ’n bul of ram op sy dogters te gebruik nie. Met anderwoorde raak van hom ontslae voor dit kan gebeur ofskuif hom na ’n ander dektrop toe. Verder moet dieaankope van nuwe manlike diere dopgehou word. Metander woorde maak seker die nuwe aankope vanmanlike diere is onverwant aan die vorige bulle oframme.

Verder is daar nie ’n kompromie om die ekonomiesbelangrike eienskappe op hulle vroulike diere te meeten die swakkes uit te skot nie. Die koeie en ooie maakfeitlik 100% van die teeldiere uit en as hulle niedoeltreffend produseer nie, is die kudde nie doeltreffendnie. Kies ook die teler baie sorgvuldig waar jy manlikediere aankoop. Sy doelwit moet jou doelwit wees en syfilosofie oor hoe jy diere bestuur moet ook joune wees.Dit help nie die koper en verkoper se doelwitte verskilnie. Dan selekteer een in die een rigting en die ander indie teenoorgestelde rigting. As die kommersiële

produsent dit nie kan bekostig om ’n koei te laatoorslaan nie moet hy nie vanaf ’n kudde koop wat dit weltoelaat nie.

7. Watter rol sal genomiese inligting in die toekomsspeel in die paring van plaasvee.

Ons weet dat die grootste voordeel vir die insluiting vangenomiese inligting in teelwaardevoorspellings dieverhoging van die akkuraatheid van sulke voorspellingsis. Met ander woorde GEBVS vir jong diere en dieresonder metings se akkuraatheid is heelwat hoër as dietradisionele BLUP EBVs. Dit is omdat die genomieseinligting die wêreld aan die brand het, veral bymelkbeeste, maar ook nou by vleisbeeste.

Genomiese inligting het ook ’n ander voordeel, naamlik dat,indien die genoom van twee diere bekend is, die werklikeverwantskappe tussen hulle bepaal kan word. Met anderwoorde, presies hoeveel hulle, op genetiese vlak dieselfdeis. Hierdie berekening is meer akkuraat as die huidigemanier waarop verwantskappe bereken word, veral virkollaterale verwante (bv broer en suster, neef en niggie,ens). Moderne programme help telers om dus so ook diemoontlikheid van inteelt baie beter te beperk.

20

OPGRADERING VAN KUDDEOOIE NA STOET Jan Vosloo

In die vroeë vyftigerjare tot en metDesember 1954 kon kuddeooie asaanhangselA ooie opgeneem worden in ’n Hulpstamboek opgetekenword. Daar was baie goeie kuddeooie (graad) beskikbaar waarmee dieras se geregistreerde diere aangevulen uitgebrei kon word. Dit was veelgoedkoper as om heeltyd ooie vanafDuitsland in te voer. Verder het dit dievoordeel gehad dat plaaslik aange paste ooie se nageslag die ras kon

help verbeter. In die tabel hieronderword aangedui hoe die opgradeerstelsel dié ras se aantalregistrasies per jaar vinnig laat styg het tot 1970.

Aanvanklike opgradering van kuddeooiese effek op die aantal registrasies / jaar.

Stamboek HulpJaar Ramme Ooie stamboek1955 321 642 26521956 178 573 20171957 228 640 29851958 307 653 26731959 448 1083 42051960 389 1019 27031961 565 1889 30981962 522 2076 20881963 660 2301 21101964 557 2102 11351965 717 2588 11441966 707 3004 9111967 1003 5084 9861968 908 4063 3831969 903 4103 3861970 1180 5194 356

Danksy hierdie stimuleringsproses asook verdere ontwik kelingen veredeling van dié ras in SA, is dié ras se naam sedertJanuarie 1971 verander na die SuidAfrikaanse Vleismerino.Vir meer as 60 jaar, sedert 1955 tot vanjaar was die ras gesloteen is daar nooit weer kuddeooie as aanhangselA dieretoegelaat nie.Die afgelope twee dekades was daar heelwat versoeke tot dieRaad gerig van boere met goeie kuddes wat graag hulle ooiewou opgradeer na geregistreerde diere. Hulle gebruikdeurentyd goeie ramme en wil graag uit hulle beste enaangepaste ooie begin met opgradering. So is daar ’nwetenskaplike opgraderingsproses opgestel en voorgelê aandie telers by die 2016 AJV. Stemming daaroor deur die lede het’n gelykopuitslag tot gevolg gehad. By die AJV van Augustus2017 het die lede toe weer gestem oor die opgradeerstelsel enwas die uitkoms ten gunste daarvan.Die stelsel is so ontwerp dat daar groot groepe ooilammerssaam gebore en grootgemaak moet word sodat goeieseleksiedruk met behulp van speen en naspeense indekse in vervolg bl. 22

die eerste 2 generasies toegepas kan word. Daarna salreproduksie prestasie die deurslag gee vir toelating asvolwaardige stoetooie. Dit is dus beslis nie ’n najaag van getallediere nie, maar veel eerder die afskep van die room. Ons wilslegs die beste genetika wat regtig ’n bydrae tot rasverbeteringkan maak intrek om op die manier genetiese diversiteit teverbreed. Hier is dus ’n unieke geleentheid vir ernstige SAVMkuddeboere om hulle diere op te teel en hulle waarde teverbeter. Dit is deel van presisieboerdery om jou diereindividueel te identifiseer en te meet.

AANVAARDE OPGRADEERSTELSELKuddeboere kan aansoek doen om hulle ooie se ooilammers te laat opgradeer na stoetooie deur die volgendeproses te volg:1. Aansoek doen by die Genootskap om hulle ooikudde as

SAVM Fondasiekudde te laat sertifiseer deur die Raad,onderhewig aan die volgende vereistes:• Die teelgeskiedenis en ontstaan of oorsprong van die

kudde moet verskaf word en aanvaar word asdeelsgeteelde SAVM tipe ooie.

• Daar moet ’n minimum van 300 ooie in die kudde wees(in dieselfde produksiestadium).Bewys van aankope van minstens 3 SAVM gekeurderamme by ramveilings moet voorgelê word (aangekoopoor die laaste 3 jaar).

• Aanvaarbare hanteringsfassiliteite (krale) moet bestaanop die aansoeker se plaas.

2. Indien die aansoek aanvaar word sal die ooikudde besoekword deur inspekteurs of amptenare aangewys deur dieGenootskap nadat hulle reiskoste betaal is (soos vasgesteldeur die Raad).

3. Na inspeksie van die ooikudde en hanteringsfassiliteitegedoen is en goedkeuring van die verslag wat dieinspekteurs of amptenare by die Raad ingedien het, sal dieaansoeker kennis kry dat sy ooikudde gesertifiseer word as’n SAVM Fondasiekudde. Dié ooie moet tatoeëer word metdie voorgeskrewe merk (SAVM in regteroor) tydensinspeksie.

4. Daarna moet die aansoeker aansluit as lid van dieGenootskap en slegs die SAVM ramme reeds is sy besit(soos aangekoop by ramveilings) sal as geregistreerde diereop sy naam verskyn by die Genootskap. ’n Fondasie registerof datastel sal apart bygehou word deur die Genootskap.

5. Die aansoeker moet dan in sy eerste jaar as lid ’n SAVMkursus deurloop.

DIE TEELPROSES OM OOINAGESLAG UIT DIEFONDASIEKUDDE OP TE GRADEER NA STOET KAN NOUBEGIN WORD AS VOLG:1. Die ooie in die Fondasiekudde moet gedek of met vars

saad “natuurlik geKI” word deur minstens 3 SAVM

22

stoetramme en dekseisoen mag nie 35dae oorskry nie.2. Elke F1 (generasie A) ooilam moet ’n oorplaatjie met

voorgeskrewe nommer kry na geboorte en haargeboortedatum en geboortestatus moet aangeteken word.Indien haar moeder 4 tand of jonger is, moet dit aangetekenword dat haar ma ’n jong ooi is. Die teler moet tydens merkreeds alle ooglopende foute en kleur aanteken in sygeboorteboek.

3. Alle F1 ooilammers moet inspekteer word en onder toesiggeweeg word op speentyd (weegdatum) binne 5 maandenadat eerste lam gebore is. Erge visuele prulfoute kan danreeds aangeteken word en sulke ooilammers moetuitgeskot word. Ooilammers met ’n speenindeks vanonder 85 moet ook uitgeskot word. F1 ramlammers wordgeslag na speentyd.

4. Oorblywende ooilammers moet verkieslik in een groep loopna speen en dan 5 maande na speen weer geweeg word.(Gewig en weegdatum word aangeteken en gestuur aandie Genootskap). Ooie met ’n Naspeense indeks vanonder 90 sal uitgeskot word.

5. F1 ooitjies moet dan individueel gepaar word met SAVMstoetramme (Vaders van volgende generasie moetidentifiseer kan word) voor of op 19 maande ouderdom(riglynmassa ≥ 55kg). Paarlyste moet ingevul word met dienommers van alle ooie wat gedek word per ram.

6. Die F1 ooie moet skandeer word en eenlinge, meerlinge endroë ooie moet gemerk word. Slegs dragtige ooie word danvisueel gekeur net na skandering. Die wat slaag moet dantatoeëer word op voorgeskrewe wyse.

7. F1 ooie se F2 (generasie B) ooilammers en ramlammersword dan met lamtyd genommer met plaatjies en volledigegeboorteregister moet ingevul word van elke lam watgebore word.

8. Dieselfde proses as by punt 3 genoem word gevolg vir dieF2 ooilammers en hulle broers (die ramlammers) moetslegs identifiseer word ter wille van volledige lamrekordsvan hulle moeders. Aksies soos genoem in punt 4, 5 en 6word ook vereis vir F2 ooie. F2 ramlammers moet geslagword na speentyd (of kastreer word).

9. F1 en F2 ooie se lammers moet ’n gemiddelde speenindeks van 85 haal om op die F1 & F2 registers te bly en F1& F2 ooie moet elke jaar lam (ILP ≤ 380dae) en dit kan blyhandhaaf. Sodra hulle terugsak, word hulle gekanselleer virverdere teling.

Op 5 September is die eerste fondasie ooie getatoeëer byAbé Visser en seun van Reitz. Hennie Visser vanHarrismith het help keur.

Op 18 en 19 September is die tweede groep fondasie ooiegetatoeëer by Jaco Maritz van Memel. Regs staan PieterNel (keurder) van BKB Vrede

10. Alle F3 (generasie C) lammers word oorgedra na dieGenootskap se hoof datastelsel en daar sal Teelwaardes virhulle bereken word. Hulle sal as volgeregisteerdestoetdiere beskou nadat hulle visueel goedgekeur is tussen10 en 24 maande en is al diere wat bemark kan word asstoetdiere aan medetelers onder beskerming van diegenootskap en onderhewig aan normale reëls en fooie.

VOORBEELD VAN HOE STAMBOOM OPVEILINGSKATALOGUSSE SAL VERTOON

200093NU (2) F3 Ram Gebdat: 06/04/2020 Prys

100091AB (1) 030222AB (3)# 110105AB (2) ^ 180035NU (2) F2

080211AB (1) 160021NU (2) F1

SKEMATIESE VOORSTELLING VANOPGRADEERSTELSEL

SAVM FONDASIE-KUDDE X SAVM GEKEURDEMINSTENS 300 OOIE (Basis) VEILINGSRAMME (SP)

F1 OOI NAGESLAG (A) X SAVM GEKEURDEWAT KWALIFISEER VEILINGSRAMME (SP)

F2 OOI NAGESLAG (B) X SAVM GEKEURDEWAT KWALIFISEER VEILINGSRAMME (SP)

ALLE F3 NAGESLAG (SP)KWALIFISEER NA GOEDKEURING AS VOLGEREGISTREERDE

STOETDIERE

Hierdie is ’n uiters positiewe stelsel wat ’n dinamiese ras meertoeganklik maak vir ernstige skaapboere wat bereid is omvolledig rekord van hulle diere te hou en ’n wesentlike bydrae totdie bedryf te lewer. Met die stelsel sal dit ook moontlik wees omvorige stoetdiere waarvan die rekords verlore geraak het ofverwaarloos is, se nageslag weer terug te kry op ons datastelselas bruikbare volwaardige geregistreerde diere.

24

GENOMIC TOOLS FOR PREDICTING MERIT IN SOUTHAFRICAN WOOL SHEEP dr Lise Sandenbergh and prof Schalk Cloete

Since the completion of the HumanGenome Project in April 2003, geno mic technologies have developed atlightning speeds. The initial methodsused in the Human Genome Projectwere quickly trans ferred to otherspecies, particularly livestock, and hasbeen further developed into powerfultools for research and industryapplications. In 2009, an ovine singlenucleotide polymorphism (SNP) chip

became commercially available. Thistechnology was developed to survey, or genotype, SNPs thatrepresent highly variable regions in the genome of individualsheep, without the need for costly wholegenome sequencing.In comparison to wholegenome sequencing that providesinformation about the total 2.5 billion nucleotides that representthe sheep genome, SNP chips only capture information aboutparticular nucleotides. These nucleotides are spread throughoutthe genome and occur at roughly evenlyspaced intervals.Current SNP chips for sheep can provide information aboutapproximately 12 000, 50 000 or 600 000 SNPs. By combiningSNP chip data with trait records, some gene(s) involved withdiseases, physical characteristics (like coat colour or hornformation) and production traits in livestock have been identified.However, mounting evidence suggests that quantitative traits,including most production traits, are influenced by several,possibly thousands, of genes, each playing a small role.Pinpointing the exact mechanism and genes involved, istherefore a complex task that may not provide clear answersusing current methodologies. In contrast, genomic predictionapproaches move away from the idea of identifying gene(s), butrather focusses on the use of statistical modelling to predictgenetic merit of individuals and thereby enables selection ofgenetically superior animals.

What are the benefits?Genomic prediction strategies build on pedigree relationshipsand trait records in a similar fashion as existing BLUP estimatedbreeding value (EBV) methods, but also includes SNP chipinformation. The inclusion of SNP information increases theaccuracy with which an EBV, referred to as a genomic EBV(GEBV), can be estimated for a specific animal and thereforeincreases the accuracy whereby genetically superior breedingstock can be selected. As a GEBV can be estimated as soonas a DNA sample is available, a prediction about an animal’sgenetic merit can be made much earlier in their lifetime withouthaving to accrue information regarding their own performance.This is especially important for sexlimited traits, such as milkyield; traits that are difficult to measure, like reproduction orcarcass quality; or traits that can only be measured late in ananimal’s life or under certain circumstances, like longevity orparasite resistance. Being able to select animals moreaccurately at an earlier age, also increases the rate of geneticgain.

Genomics groundworkProviding producers with GEBVs is however, preceded by anextensive research phase where statistical models aredeveloped from a combination of SNP chip information and traitrecords. Due to the variation present in most economicallyimportant traits and the genetic diversity within most sheepbreeds, several thousand sheep with SNP data and accuratetrait records are needed to successfully build models that willallow unbiased prediction of GEBVs for selection candidates.This group of animals, providing SNP chip data and traitrecords, are referred to the reference population. Theestablishment of representative and informative referencepopulation is critical to the success of genomic predictionstrategies. Establishing a representative reference population ishowever, often the progresslimiting factor in providing thistechnology to producers. Obtaining records for a range ofdifficult to measure traits, securing funding for SNP genotyping,and developing human capacity for data analyses, are timeconsuming and labour intensive activities that most frequentlyrequire comprehensive collaborative research efforts acrossgovernmental, research and industry organisations.

Progress in South AfricaResearchers at the Western Cape Department of Agriculture(WCDoA) recognised the importance of investing in SNP chipgenotyping and launched a pilot study in 2011. Merinos from aresource flock maintained at Elsenburg, near Stellenbosch,were genotyped with the commercially available SNP chip and,together with the available reproduction data, this projectprovided insights into the genetic architecture of reproductiontraits in this flock. The WCDoA proceeded to collect samplesfrom a range of South African sheep breeds to determine thebreed diversity and population structure to better inform futuredecisionmaking. Initial results indicate that due to thedifferentiation between individual breeds and the geneticdiversity contained in most breeds, especially the wool breeds,that relatively large discrete reference populations are neededto accurately capture the variation within each breed. TheWCDoA maintains several resource flocks and will continue tocollect DNA samples and record difficulttomeasure traits in aneffort to build resources for contributing to the establishment ofreference populations for South African sheep breeds. TheWCDoA has also engaged in international collaboration to findinnovative ways to fasttrack the research phase of genomicprediction efforts. Several other research and governmentalinstitution across South Africa also realised the value ofinvesting in SNP chip genotyping and have contributedpublished reports towards population characterisation andquantitative trait loci identification in South African sheep.Genomic technology is foreseen to gain momentuminternationally as the cost of genotyping decreases and thedepth of data increases. Genomics therefore offer the SouthAfrican sheep industry the opportunity to partake in technologythat will revolutionise animal breeding and result in improvedgenetic gains and production efficiency.

Boere wat oor baie jare volhard om’n skaapbedryfstak te vestig, uit tebrei en die produksiedoel treffend heid te verhoog, pluk nou die vrug tevan rekord vleis en wolpryse. In tyewanneer ’n bedryf die kruin vanvoorspoed ry, word kritiese faktoresoos bv. insetkostes dikwels oor diehoof gesien en die finansiële effekdaarvan word gou gevoel namateprodukpryse sywaarts beweeg.Voerkoste, d.w.s selfge produseerde

voer en gekoopte voer, verteen woordig ongeveer 70 % vanproduksiekoste en daarom is dit belangrik om krities na hierdieuitgawes te kyk.

Voerkoste kan die winsgewendheid van intensieweskaapboerdery kelderHuidig bestaan daar nie ’n standaard definisie vir intensieweskaapboerdery nie en dit wissel van nil beweidingstelsels(volvoerstelsels) waar skape vir 365 dae op kraal staan totlamhokstelsels waar meerlingooie vir ongeveer 7 dae inlamhokke staan en dan uitgaan na weidings. In hierdie artikelsal na verskillende stelsels en die kostes daarvan verwys word.Dit is algemeen bekend dat ’n melkkoei die mees doeltreffendeherkouer is en as gevolg van voerkostes, het melkeryewegbeweeg van volvoerstelsels na laer koste hoë kwaliteitaangeplante weidings. Daar is heelwat te leer by melkeryeomdat daar groot ooreenkomste tussen die intensiewe stelselsis. Intensiewe volvoerstelsels by skape is ook nie ’n nuwe ideenie en Mnr Streicher Cilliers van Chrissiesmeer (Mpumalanga)het in die vroeër tagtigerjare ’n studie met vyf skaaprassegedoen. Hierdie studie het aan die protokol vir ’n M.Sc studievoldoen en is na agt maande gestaak weens hoë voerkostes.Theunissen (2017) wys ook dat die wins in ’n meerekstensiewe groenvoerstelsel R100405 per 100 ooieenheidbeloop teenoor R23769 van ’n volvoer stelsel. Eintlik is dit heeleenvoudig om ’n kosteberaming te doen, want dit gaan oorvoerhoeveelhede wat in verskillende produksiestadiums nodigis, wat die voer kos en wat die uitset in terme van kg lam en kgwol is en wat die pryse daarvan is. Die voedingsbehoeftes vanskape is goed nagevors en die basiese riglyne word in Tabel 1aangetoon.Tabel 1. Voedingsbehoeftes van ʼn 70 kg ooi met ʼn tweeling (asvoorbeeld) in verskillende produksiestadiums (NRC, 2007).

Produksiestadium Droë materiaal % van Liggaams Proteïen @ 20% TVV (kg/dag)*(DM) inname massa NDP (g/dag)per dag (kg)

Droog 1.18 1.68 89 0.62Laat dragtig 1.83 2.61 192 1.21Eenling 1.96 2.80 229 1.04Tweeling 1.98 2.83 306 1.31

26

vervolg bl. 28

SLAGGATE EN GELEENTHEDE MET INTENSIEWESKAAPBOERDERY

Hendrik van Pletzen (Voermol Voere)

*Droë materiaal (DM) verwys na 100 % droog. Droëruvoere soos bv. lusernhooi is nie 100 % droog nie, maarbevat ongeveer 10 % vog (lugdroog).Die NRCtabelle gee ’n goeie aanduiding van voedings behoeftes en bevat baie meer detail as bogenoemde, maarvir die bepaling van voerhoeveelhede en kwaliteit, volstaanons by bogenoemde riglyne. Die inligting kan goed gebruikword om voervloeibeplanning, hoeveelhede en voerkosteste bereken. Byvoorbeeld, oor ʼn tweejaarperiode waar dieooi elke 8 maande lam, benodig ’n 70 kg ooi nagenoeg 720kg onderhoudsvoer en 650 kg laktasievoer, dus ongeveer1.37 ton in totaal. Om ’n 24 kg lam op 60 dae te speen,word ongeveer 60 kg kruipvoer benodig (oor die 3 siklussein twee jaar). In die geval waar volvoere self gemeng wordmet eie grondstowwe (mielies en lusern), beloop die totalevoerkoste R3760.00 per ooi per tweejaarsiklus en diegelykbreek vir voerkoste, is 4.1 speenlammers per ooi (137speenpersentasie per lamkans). Waar volledig gebalan seerde voerpille aangekoop word, is die totale voerkosteR6500.00 en die gelykbreek vir voerkoste is 7.1speenlammers (237 speenpersentasie per lamkans). Dievolhoubaarheid van hierdie hoë speenpersentasies wordbevraagteken en in praktyk is dit moeilik haalbaar. Verder,by die selfgemengde voere is ’n huidige lae mielieprys vanR2000.00 per ton verreken en ander kostes soos uitgroeivan vervangingsooie, veeartsenymiddels, sinchronisasieen kunsmatige inseminasie, ramkostes, onderhoud endiverse kostes is nie in berekening gebring nie. Inset enuitsetpryse soos in Oktober 2017 is in berekening gebring.Waar skaapboere oor ander voerbronne met laer pryse asbogenoemde beskik en/of hoër lampryse as die normalerealiseer, sal die uitkoms anders wees. Die grootste beperking by volvoerstelsels is dat ’n ooi virlang tydperke ondoeltreffend is. In haar produksiesiklus issy vir ’n relatiewe kort periode van 1012 weke werklikdoeltreffend om voer in geld om te sit. Haar voedings behoeftes styg aansienlik in die laaste 6 weke vandragtigheid en in die eerste 6 weke van laktasie (Tabel 1).Sy bereik haar piek melkproduksie ongeveer 3 weke nalam en dan plat melkproduksie af. In intensiewe stelselsword lammers op 8 weke gespeen en daarna is die ooi virten minste 56 maande droog. In hierdie droë tydperk vreetsy net en produseer niks, d.w.s. ’n ondoeltreffendevoerbenutter. In die geval van dubbel doelrasse, produseersy daagliks 712g skoonwol en met huidige wolprysebeloop dit ’n inkomste van R1.20 tot R2.00 per dag.Wolinkomste kan ’n betekenisvolle deel van die kostesbetaal.

Tabel 2. Weiding en voerkoste per ooi tydens laat dragtig heid en laktasieVoerbron plus lek Koste per dag (Rand)Goeie veld plus produksielek met VoermolMaxiwol Konsentraat (V4985) 2.80Mielieresteweiding plus Voermol Landelek(V15414) 2.00Besproeide weiding plus Voermol Molovite(V7266) 2.30 - 3.30Weimielies plus Landelek 4.20Selfmeng volvoer 7.15Gekoopte voerpille 10.60Huurkoste van die weiding en lekkoste soos in Oktober 2017 isin berekening gebring. Sojaboonresteweiding kan ook metsukses gebruik word, maar die lek moet genoeg deurvloei proteïen bevat. Verskeie ander weiding en voerbronne kanook in die 100 rooi dae gebruik word, maar hoë kwaliteit is ’nvereiste. Deur net na bogenoemde kostes te kyk, verklaarwaarom melkerye van volvoerstelsels na hoë kwaliteit weidingsverskuif het.Meervoudige lamseisoene soos bv. elke agt maande lam, isekonomies moeilik volhoubaar. Waar hoë kwaliteit lae kosteweidings en/of voerbronne regdeur die jaar beskikbaar is en bymaklik hanteerbare kleiner skaapkuddes waar top bestuur vir365 dae van die jaar beskikbaar is, kan dit nog gedoen word.Verskeie boere wat ook ander bedryfstakke het en wat met groterskaapkuddes boer (1000 en meer ooie), skakel terug na eenlamgeleentheid per ooi per jaar, bv. ’n lente en herfslamseisoen.Die bestuur is aansienlik makliker, voorkomende siekte beheerprogramme is meer effektief en voerkostes is betekenis vol laer. Met een lamgeleentheid per ooi per jaar is speen persentasies van 150 en meer haalbaar, maar teen laer kostes.Die geleentheid bestaan om wins uit skaapboerdery deurintensiewe stelsels te verhoog, maar die ooi se terug betaalvermoë (doeltreffendheid) is vir ’n kort periode van 1012weke rondom lamtyd. In haar droë periode moet sy op laekoste weidings of voerbronne loop. Dieselfde geld tot ’n grootmate vir vervangingsooie, wat eers op ongeveer 1516 maandeouderdom ’n inkomste kan lewer, uitgesonderd wolskape. Bymelkerye word die grootmaak van vervangingsversetoenemend uitgekontrakteer, reeds om hierdie rede. Die grootgeleentheid (of risiko vir te hoë voerkostes) vir intensiewestelsels lê in die plaas se eiesoortige weiding en beskikbarevoerbronne.

28

In ’n praktykproef oor 5 weke (laaste 2 weke van dragtigheid eneerste 3 weke laktasie) is ooie 79 kg gevoer (inset) en die uitsetwas 23.6 kg lam op 21 dae ouderdom. Dit verteenwoordig ’nvoeromsetverhouding (VOV) van 1:3.3 (aanvaar geboorte massa as deel van die uitset) en dit is dus ’n doeltreffende ooiwat voer in geld omsit. In dieselfde studie was daar ooie met ’nVOV van 1:5.9, dus swak voeromsetters en nie winsgewend omte voer nie. Om die somme te laat klop, moet voerverbruik enkg lam geproduseer noukeurig gemonitor word, want dit bepaaldie winsgewendheid van die stelsel. Ooidoeltreffendheid speel’n baie belangrike rol en teling vir verhoogde doeltreffendheid iskrities belangrik. In telingsproewe is gevind dat sekere ooie tot48 % meer kg lam per kg ooimassa produseer op 42 daeouderdom (Van Pletzen & de Villiers). Groot variasie komtussen ooie voor en dit bied die geleentheid vir seleksie –ongelukkig is dit ’n baie stadige proses.

Geleenthede om skaapboerdery te intensiveerIn meeste skaapboerderye is daar ’n geleentheid om meerlammers te speen deur op die regte stadium van die ooi seproduksiejaar te fokus. Soos reeds genoem, is ’n ooi in dielaaste 4 tot 6 weke van dragtigheid en die eerste 6 weke vanlaktasie doeltreffend om voer in geld om te sit. Hierdietydperk kan ook met reg die 100 rooi dae in die ooi seproduksiesiklus genoem word, want verskillende prosessewat sigbaar en nie sigbaar is, vind dan plaas. Ongeveer 70 %van die lam se geboortegewig word bepaal, diegeboorteproses self, uierontwikkeling, biesen melkpro duksieen gevolglik lamoorlewing en die groei van lammers, allessigbare prosesse, word dan bepaal. Wat nie met die ooggesien kan word nie, is eiselontwikkeling wat plaasvind en diegrootte van die volgende lammeroes bepaal. Ook diehoeveelheid wol wat ’n skaap produseer begin reeds by dieongebore lam. Primêre en sekondêre follikel ontwikkeling vindplaas in die laaste derde van dragtigheid en staak ongeveer byspeentyd. Die dag as die lam gebore is, kan follikels nie méérword nie. Navorsing toon dat nageslag van ooie wat in dielaaste derde van dragtigheid tot speentyd te min voedingontvang het, tot 20 % minder wol oor hul leeftyd produseer(Schinckel & Short, 2001). Die groot uitdaging is om aan die ooi se hoë voedings behoefte te voldoen teen ’n lae koste. Tabel 2 verskafriglyne vir weiding en voerkoste in die 100 rooi dae. Hierdiekostes is riglyne en elke boer sal sy eie kostes meteiesoortige hulpbronne maak.

Hierdie doeltreffende ooi seuitset (kg lamgewig) op 21dae ouderdom was 23.6 kg.Haar voerinname was 79 kg(2.6 kg/dag) en haar VOV dus1:3.

Hierdie ondoelteffende ooi seuitset was 13.5 kg lamgewigop 21 dae, haar voerverbruik80 kg en VOV dus 1:5.9

JUNIOR KAMPIOEN RAM ASOOK RESERWE JUNIOR KAMPIOEN beide vertoon deurJoe Wilkinson (072 146 0467) van Vereeniging (Enkeldoorn stoet). V.l.n.r.: ElmariWilkinson, Johan Conradie, Andrea Hipkin, Joe Wilkinson en Stephan Tsotetsi.

JUNIOR KAMPIOEN WOLRAM vertoon deur ManieLombard (083 232 4324) van Oranjeville (Stelena stoet)saam met hanteerder John Khanye.

KAMPIOEN LIGTE RAMLAM vertoon deur FrancoisWessels (082 352 5101) van Standerton (Fransonet stoet)saam met hanteerder Toto Mdake.

KAMPIOEN SUPERLAM Vertoon deur Manie Lombard(083 232 4324) van Oranjeville (Stelena stoet) saam methanteerder Michel Makhubu.

KAMPIOEN SWAAR RAMLAM vertoon deur JoeWilkinson (072 146 0467) van Vereeniging (Enkeldoornstoet) saam met hanteerder Michel Ramaro.

SENIOR KAMPIOEN RAM ASOOK RESERWE SENIOR KAMPIOEN beide vertoon deurdr Vos Grey van Davel (Janvos Landgoed). V.l.n.r.: Frans van den Berg (borg), Sifiso Mnisi,dr Vos Grey en Thulani Mhlanga.

SENIOR KAMPIOEN WOLRAM vertoon deur JoeWilkinson (072 146 0467) van Vereeniging (Enkeldoornstoet).

WOLKAMPIOEN RAMLAM vertoon deur Nico vonWielligh (079 671 1193) van Standerton (Vonrino stoet)saam met hanteerder Lucas Thuwala.

30

Sedert November 2013 isduisen de lammer en kalwer vrektes in die OosVrystaat,maar ook elders in die land,aangeteken wat met Escherichiacoli (E. coli) en Cryptosporidiumspp. verbind kan word. Dit is tans onder veeartse ietwatvan ’n raaisel waarom E. coliskielik soveel vrektes weensdiarree begin veroorsaak het.

Daarom is voorkomende optredevan groot belang om jou diere te red, meen dr. LiezelWasserman, veearts van die Clocolan Dierekliniek.“Net onlangs het vier boere in een week vrektes onder hullelammers wat deur E. coli en Cryptosporidium spp.veroorsaak is, by my aangeteken,” sê sy. “Kalfies loop ookdeur. Niemand het presiese getalle rondom E. coliverwante vrektes nie, omdat die bakterium so algemeen endikwels in kombinasie met ander siektes voorkom, maarons raai boere aan om liefs voorkomend op te tree.

Ken jou vyandE. coli is ’n bakterium waarvan honderde verskillendestamme voorkom. Dit word algemeen in diere sedundermkanale aangetref, en die meeste veroorsaak geensiektes nie. Slegs sekere E. colistamme, wat bykomendesiekteveroorsakende kenmerke het en dikwels met anderpatogene koppel, veroorsaak wel siekte.Op die oomblik vermoed ons dat die protosoïese parasietCryptosporidium spp. die endoteelselle van die dundermvan die betrokke diere beskadig en dat die E. coli dan opdié manier vastrapplek kry. Dit is egter maar een teorie.Niemand weet waarom E. coli – wat nog altyd voorgekomhet – nou ewe skielik soveel diarree en vrektes veroorsaaknie. Entstowwe teen E. coli het tot dusver gemengde welslaebehaal.Ons is besig om ’n databasis op te bou om te kyk watter E.colistamme die huidige vrektes veroorsaak. Al wat onstans met redelike sekerheid kan sê, is dat dit nie diebekende E. coliK99 is nie.Ons vermoed wel dat die betrokke E. coli van besoedeldewater afkomstig kan wees, byvoorbeeld weens rioolstortingin afvoerwaterkanale, maar ons het ook dieselfde soortvrektes gesien by boere wat fonteinwater gebruik; so in diéstadium is dit nog net spekulasie.

Tree só voorkomend opSoos ons meer leer oor die stamme van E. coli wat tans

verwoesting saai, sal ons natuurlik nuwe, relevante inligtingaan boere oordra. Tans is die beste voorkomingsmiddel omeenvoudig te verseker dat jou diere se immuniteit so sterkas moontlik is en die nodige inentings wel gedoen word.

As jy wel diere met diarree kry, plaas hulle onmiddellikonder kwarantyn, aangesien dié soort siekte uitersaansteeklik is. Diarree kan baie vinnig tot ontwatering lei endaarom moet dehidrasie met elektrolietmengsels reggestelword. Die gebruik van antibiotika vir behandeling mag slegsin samewerking met ’n veearts geskied en ’n antibiogrammoet gedoen word om die regte antibiotikum vir dietoestand te identifiseer.”

Dr. Marijke Henton, ’n bakterioloog, beveel boere aan omvoorkomend op te tree vir E. coli sowel as Cryptosporidiumspp., omdat daar ’n wisselwerking tussen die tweepatogene is.

Die onderliggende oorsaak is Cryptosporidium, en E. coli,wat normaalweg in die dermkanaal voorkom, is ’nsekondêre indringer. Om net E. coli te probeer bekamp,beteken dat slegs die helfte van die probleem dusaangespreek word. ’n Diagnose van diarree en vrektes isdaarom ook baie moeilik, buiten as ’n ondersoek op diespesifieke plaas gedoen word. In sulke gevalle kan ’noutogene entstof gebruik word, maar dit is onwaarskynlikdat dieselfde entstof op ’n volgende plaas sal werk.

Dr. Henton gee die volgende wenke:• Skakel jou veearts, neem mis en orgaanmonsters en

bewaar dit op ys.

• Stuur die monsters na ’n geakkrediteerde laboratorium,wat kan bepaal watter patogeen die siekte veroorsaaken ’n antibiogram kan doen om te bepaal watterantibiotikum die beste teen die veroorsakende patogeengaan werk.

• Die virulensiefaktore (die mate van skade wat aangerigword) van die spesifieke E.colibakterieë kan ook bepaalword.

• Indien die laboratoriumtoetse aandui dat die geregi streerde entstowwe op die mark nie op die bepaaldetipe E.coli gaan werk nie, kan ’n outogene entstof net virdie spesifieke plaas gemaak word. Vra jou veearts oorhoe om te werk te gaan. Let wel, dit is onwettig om so ’noutogene entstof te versprei.

Die NWKV versoek dat boere wat lammervrektes asgevolg van E.colibesmetting ervaar, daardie bevestig de gevalle aan die NWKV moet rapporteer.Uit Wolboer Volume 5 nr. 4

’N KNAENDE “E. COLI” KOPSEERdr Liezel Wasserman

WOLKAMPIOEN RAMLAM = 6147 NY vertoon deur Johann Strauss (083 231 2162),Platberg, Calvinia. Mike van den Berg (BKB borg), Koos Vorster, Johann Strauss en WiaanPersens op foto.

KAMPIOEN SUPERLAM & RESERWE = 6160 ISH en6123 ISH Loutjie Hanekom (081 049 9201), WelgemeenBoerdery, Clanwilliam. Eben Maritz (ABSA borg), OulikMans, Loutjie Hanekom en Adri Witbooi.

KAMPIOEN LIGTE RAMLAM = 6040 GM vertoon deurAndre Malherbe (084 645 9335), Hertzogville. Paul van denBerg (FNB borg) saam met Andre Malherbe op die foto.

JUNIOR KAMPIOEN WOLRAM = 5146 LW vertoon deur Buks enKoos de Wet (082 400 4935), Allemanskraal, Graaff-Reinet. Mikevan den Berg (BKB borg), Buks en Koos de Wet (vertoners) enDonald Grootboom.

JUNIOR KAMPIOEN RAM = 5089 LW vertoon deur Buksen Koos de Wet (082 400 4935), Allemanskraal, Graaff-Reinet. Koos en Buks de Wet (vertoners), Cor Uys (OVK/ CMW borg) en hanteerder Ricky Augustus op die foto.

SENIOR KAMPIOEN RAM = 5196 NWB vertoon deurMaritz Mouton (082 783 1972), Nuwerus Boerdery,Piketberg. Riaan Myburgh (OVK / CMW borg), MaritzMouton (vertoner) en hanteerder Kobus Goliath op die foto.

S.A.’s 2017 SKOU WENNERS

34

SENIOR KAMPIOEN WOLRAM = 5059 GZ vertoon deur Van Aardt Greyling (082 7827674), Ricksuhill, Lady Grey. Mike van den Berg (BKB borg), Adel en Van Aardt Greylingmet Pietman Lande heel regs.

KAMPIOEN SWAAR RAMLAM = 6037 ISH vertoon deurLoutjie Hanekom (081 049 9201), Welgemeen Boerdery,Clanwilliam. Paul van den Berg (FNB borg) saam metLoutjie Hanekom en hanteerder Adri Witbooi op die foto.

Vertoners wat deelgeneem het, baie dankie

Loutjie Hanekom was BKB Teler van Kampioene 2017 en het die Meeste Punteverwerf. Jacobus le Roux oorhandig skild.

Ringgidse, aankondiger en alle beamptes wat gehelp het (dankie aan BKB en OVK)

S.A.’s 2017 PRESTEERDERS

35

Koos Vorster, Johann Strauss (vertoner van Kampioen Ooivag en Reserwe Ramvag), Robert Scott (BKB borg enbeoordelaar), Hugo en Johan Wiehahn (083 456 4582) van Tussenbeide in Caledon (vertoners van Kampioen Ramvagen Reserwe Ooivag. Hulle het die meeste punte behaal in vanjaar se SAVM Nasionale Vagkompetisie

Wolbeoordelaars : Jan-Louis Venter (NWKV) en Robert Scott(BKB)

Beoordelaars : Johan Rautenbach, Cor Uys en Whellan Simkin

Klas 1 : Wolkampioen Ramlam : borg BKB1 ste 6147 NY Johann Strauss2 de 6034 KIN Joe Wilkinson3 de 6017 KLP Piet Strydom4 de 6170 GZ SS Greyling5 de 6087 LW Buks de Wet

Klas 2 : Junior Kampioen Wolram : borg BKB1 ste 5146 LW Buks de Wet2 de 5482 XK Hannes Kotze3 de 5279 JW Hugo Wiehahn & Seuns4 de 5073 KIN Joe Wilkinson5 de 6350 DDB Dolf du Bruyn

Klas 3 : Senior Kampioen Wolram : borg BKB1 ste 5059 GZ SS Greyling2 de 5103 LW Buks de Wet3 de 5035 GU Jan Uys4 de 5235 JVG Wouter Theron5 de 5255 VAG Van Aardt Greyling

Klas 4 : Speenlam 55kg en ligter : borg ZOETIS1 ste 6160 ISH Loutjie Hanekom2 de 6038 KLP Piet Strydom3 de 6115 LW Buks de Wet4 de 6159 H Hardus Botha5 de 6116 LW Buks de Wet

Klas 5 : Speenlam 55.1kg - 60kg : borg FNB1 ste 6123 ISH Loutjie Hanekom2 de 6134 KLP Piet Strydom3 de 6196 ISH Loutjie Hanekom4 de 6156 NY Johann Strauss5 de 6144 GZ SS Greyling

KAMPIOEN SUPERLAM : borg ABSA1 ste 6160 ISH Loutjie Hanekom2 de 6123 ISH Loutjie Hanekom 3 de 6038 KLP Piet Strydom4 de 6134 KLP Piet Strydom5 de 6196 ISH Loutjie Hanekom

Klas 6 : Ramlam 67kg en ligter : borg ABSA1 ste 6058 LW Buks de Wet2 de 6417 XK Hannes Kotze3 de 6144 NY Johann Strauss4 de 6323 XK Hannes Kotze5 de 6015 JS Koos de Wet

Klas 7 : Ramlam 67.1kg - 75kg : borg MOLATEK1 ste 6064 NY Johann Strauss2 de 6012 LW Buks de Wet3 de 6056 AY Jack Strauss4 de 6023 KIN Joe Wilkinson5 de 6125 H Hardus Botha

Klas 8 : Ramlam 75.1kg - 82kg : borg MERIAL1 ste 6012 NY Johann Strauss2 de 6080 ARG Argos Bdy3 de 6079 H Hardus Botha4 de 6101 LT Stelena5 de 6099 LT Stelena

Klas 9 : Ramlam 82.1kg - 90kg : borg STANDARDBANK

1 ste 6040 GM Gert Malherbe Bdy2 de 6186 VLK Vlakkerug Bdy3 de 6040 WTM Riaan Myburgh4 de 6060 H Hardus Botha5 de 6063 AY Jack Strauss

KAMPIOEN LIGTE RAMLAM : borg FNB

1 ste 6040 GM Gert Malherbe Bdy2 de 6186 VLK Vlakkerug Bdy3 de 6040 WTM Riaan Myburgh4 de 6012 NY Johann Strauss5 de 6080 ARG Argos Bdy

Klas 10 : Ramlam 90.1kg - 97kg : borg VIRBAC

1 ste 6053 VLK Vlakkerug Bdy2 de 6074 VAG Van Aardt Greyling3 de 6028 WTM Riaan Myburgh4 de 6011 GM Gert Malherbe Bdy5de 6087 GZ SS Greyling

Klas 11 : Ramlam 97.1kg - 105kg : AFGRI

1 ste 6046 GK Groenkol Bdy2 de 6043 H Hardus Botha3 de 6102 VAG Van Aardt Greyling4 de 6030 JW Hugo Wiehahn & Seuns5 de 6082 GZ SS Greyling

Klas 12 : Ramlam 105.1kg - 115kg : borg LANDBANK

1 ste 6037 ISH Loutjie Hanekom2 de 6005 AFJ Fouche Jordaan3 de 6043 VAG Van Aardt Greyling4 de 6067 DDB Dolf du Bruyn5 de 6011 AFJ Fouche Jordaan

KAMPIOEN SWAAR RAMLAM : borg FNB

1 ste 6037 ISH Loutjie Hanekom2 de 6005 AFJ Fouche Jordaan3 de 6053 VLK Vlakkerug Bdy4 de 6043 VAG Van Aardt Greyling5 de 6046 GK Groenkol Bdy

Klas 13 : Ram 115kg en ligter : borg AFRIVET

1 ste 5482 XK Hannes Kotze2 de 6058 DDB Dolf du Bruyn3 de 5073 KIN Joe Wilkinson4 de 5200 JS Koos de Wet5 de 5189 JS Koos de Wet

Klas 14 : Ram 115kg - 122kg : borg MSD

1 ste 5204 H Hardus Botha2 de 5188 VLK Vlakkerug Bdy3 de 5103 LW Buks de Wet4 de 5221 LW Buks de Wet5 de 5001 JAW Johan Wessels

Klas 15 : Ram 122.1kg - 130kg : borg TELWIEDRE

1 ste 5089 LW Buks de Wet2 de 5121 H Hardus Botha3 de 5136 VLK Vlakkerug Bdy4 de 5255 VAG Van Aardt Greyling5 de 5235 JVG Wouter Theron

JUNIOR KAMPIOEN RAM : borg VOERMOL

1 ste 5089 LW Buks de Wet2 de 5121 H Hardus Botha3 de 5136 VLK Vlakkerug Bdy4 de 5204 H Hardus Botha5 de 5255 VAG Van Aadrt Greyling

Klas 16 : Ram 137kg en ligter : borg MEADOW

1 ste 5554 XK Hannes Kotze2 de 5043 WTM Riaan Myburgh3 de 5292 XK Hannes Kotze4 de 5237 ISH Loutjie Hanekom5 de 5052 WTM Riaan Myburgh

Klas 17 : Ram 137.1kg - 144kg : borg OVK / CMW

1 ste 5222 NWB Maritz Mouton2 de 5229 ISH Loutjie Hanekom3 de 5046 WTM Riaan Myburgh4 de 5164 GK Groenkol Bdy5 de 5104 ISH Loutjie Hanekom

Klas 18 : Ram 144.1kg - 150kg : borg OVK / CMW

1 ste 5196 NWB Maritz Mouton2 de 5191 GU Jan Uys3 de 5499 XK Hannes Kotze4 de 5078 GU Jan Uys5 de 5007 AFJ Fouche Jordaan

SENIOR KAMPIOEN RAM : borg OVK / CMW

1 ste 5196 NWB Maritz Mouton2 de 5554 XK Hannes Kotze3 de 5222 NWB Maritz Mouton4 de 5229 ISH Loutjie Hanekom5 de 5046 WTM Riaan Myburgh

BKB TELER VAN KAMPIOENE:

1 ste Loutjie Hanekom2 de Buks de Wet3 de Hannes Kotze4 de Maritz Mouton5 de Gert Malherbe Bdy

BKB VICTOR LUDORUM : (Meeste Punte)

1 ste Loutjie Hanekom2 de Buks de Wet3 de Hannes Kotze4 de Hardus Botha5 de Vlakkerug Bdy

S.A.’s 2017 SKOU UITSLAE

36

KURSUSSE 2017

Grootfontein studente

Marlow graad 10 seuns

Senior Beoordelaars - Standerton

Elsenburg en Stellenbosch studente - Moorreesburg

Senior Beoordelaars – Moorreesburg

Viljoenskroon kursus

Spesiale kursusse word gereël volgens behoefte in ’n area op een van ons telers se plase. Laat weet asb. dieGenootskap indien u graag ’n kursus wil doen by tel. 051 522 6827 / 8 (raadpleeg webblad vir datums).Gewoonlik einde Mei begin Junie elke jaar.

38

DANKIE AAN ALLE TELERS WAT SKAPE VOORSIEN HET EN GEHELP HET MET KURSUSSE!

4242

TOEKENNINGS EN UITSTALLINGS 2017

Sundringham Agri Expo

NampoDie klein lammetjies was baie gewild tydens uitstalling

Nampo

Sertifikate vir jare stoetteling is toegeken aan: Hennie Vermaak en Michiel duToit vir 60 jaar (Diamant Sertifikaat), Kobus de Jager vir 50 jaar (GoudSertifikaat), Alta en Manie Lombard vir 40 jaar (Spesiale Sertifikaat) en GerhardHartman vir 25 jaar (Silwer Sertifikaat).

Ere Toekennings voertuigplakkers vir 20 en 30 jaar Lidmaatskap is aan Leon Becker (30 jaar), Hugh Smith (20jaar), Jack Strauss (20 jaar – ontvang deur sy Pa Johann) en Cornie van den Heever (30 jaar) is oorhandig deurPresidentspaar Manie en Alta Lombard.

Hier oorhandig Jan Vosloo (bestuurder) ’noorkonde aan Hennie Hattingh tydens diePaarl veiling aangesien Hennie nie by die AJVin Bloemfontein kon wees nie.

Oorkondes vir jarelange diens aan die ras en sy mense is aan Riaan Myburgh,Henning Vorster en Johan Kotze (ontvang deur sy seun Hannes) oorhandigdeur Presidentspaar Manie & Alta Lombard.

44

vervolg bl. 46

ELMORE FIELD DAYS EWE TRAIL FINAL REPORT, COVERINGEWES’ LIFETIME PERFORMANCE {STATE OF VICTORIA, AUSTRALIA}

Kieran Ransom, consultant (formerly with DEDJTRBendigo)Sheep farmers are actively seeking unbiased information onthe performance of sheep breeds, and bloodlines withinbreeds, to help improve their overall profitability. To helpanswer this question, Elmore Field Days Inc. ran a comparisonbetween 2009 to 2014 to determine the merits of five ewebreed types of prime lamb and wool production, titled ‘Ewes forthe future: lambs, wool and profit’. Each of the five breed typeswas represented by 42 ewes randomly selected from threeproperties. These results are likely to be most relevant to mixedsheepcrop farms in the 400500 mm rainfall zone, whereinternal parasites and feet problems are likely to be less of anissue than in some higherrainfall areas.

Summary* The Elmore Field Days trial – ‘Ewes for the future: lambs,

wool and profit’ – compared five breeds of ewes for theirlifetime production of meat and wool.

* The main characters compared were lambing percentages,lamb growth and wool production.

* The final results indicate dualpurpose merinos to be a veryprofitable sheep system.

These full results are on the Elmore Field Days website. The12page summary report contains the key findings, and the 52page report gives the full details.In the trial, the five breed types of ewes were joined to terminalsires, either white Suffolk of poll Dorset, for six years; their firstjoining was as ewe lambs. Two common, local ewe breedtypes were compared with three dualpurpose merino breedsthat have been recently introduced:Border Leicester x merino cross – the most common primelamb mother in northern Victoria. Ewes were sourced with thehelp of the $uperBorder$ groupLoddon Valley merino – the second most common prime lambmother in northern Victoria, based on Peppin bloodlines withsome influence from South Australian bloodlines. Ewes weresourced with the help of the Loddon Valley Stud MerinoBreeders AssociationCentre Plus merino. Centre Plus is a group breeding schemeand merino stud in centralwest New South Wales that aims toproduce multipurpose sheep. Sheep were sourced with helpfrom the group.Dohne merino – a dualpurpose breed developed in SouthAfrica. In 2008, the Dohne breed was in the early stages ofintroduction to Australia from South Africa. Two propertiessupplied F2 ewe lambs, and a third property supplied F3 ewes.Sheep were sourced with the assistance of the AustralianDohne Breeders AssociationSAMM (South African meat merino) – a dualpurpose sheep

originally bred in South Africa. In 2008, the SAMM breed wasin the early stages of introduction to Australia. Two propertiessupplied F3 ewe lambs, and a third supplied a mix of F2 andF3s. Sheep were sourced with the assistance of the PrimeSAMM Breeders’ Society of Australia.The ewes were run together as one mob except at lambing.The results presented here cover only the five adult years.The firstyear joining as ewe lambs occurred only 7 weeks aftertheir arrival on the Elmore farm, and differences in body wightsand age (i.e. whether they had reached puberty) were the mainreasons for the breed differences observed then.Lambing percentages, lamb growth, and wool and easycarecharacters are all highly relevant to improving profitability, butno single ewe type excelled in all compartments. The mainresults and estimated returns are shown Tables 5 and 6.Lambs from the Dohne and Centre Plus ewes were only 1.5 kglighter than lambs from border Leicester x merino ewes on thedate of the first lamb sale. The Centre Plus ewes had a 20%higher lambing than the local merinos and Dohnes, only 16%behind the border Leicester x merino ewes. The Loddon Valleymerino and Centre Plus merino had the greatest wool returns,whereas border Leicester x merino and SAMM had thegreatest lamb returns.When wool and meat were combined, the SAMM and CentrePlus breeds were equivalent, and the border Leicester x merinowas close. However, returns per hectare from the borderLeicester x merino and SAMM would be lower when theirhigher feed intake is taken into account, because of a highternumber of lambs reared and heavier ewes. However,indications are that dualpurpose merinos with good wool,reproduction and lamb growth are likely to be the mostprofitable alternative in this Elmore environment. Wholeflocksystems analyses using models such as GrassGro are neededto fully investigate wholefarm profitability.Statistical analyses by University of Adelaide researchersclearly showed that the trial had sufficient numbers to validlytest sheep reproduction, weights and wool production. Trialssuch as this provide a reliable guide to the reproductiveperformance of the flocks of origin, as the property of originvariance was very small. In addition, several trails haveindicated that the nutrition of the young ewe, from conceptus toweaning (i.e. before entry to the trial), has limited effects onlifetime reproductive performance under commercial farmconditions.This project was funded and conducted by Elmore Field DaysInc. and the Campaspe Prime Lamb Producers Group.Professional help was received from three organisations andsix product support sponsors. Australian Wool Innovationprovided the funds for statistical analyses.

DJT

E/93

77R 5

D

Aangewys as die beste SMMe Stsee bis ds aywegnaACapital FiFinance InternationanaoitnarrnerrntnI Ie ncna Fil ll atipapaapCCaCCa

dak

ehgisea Bsbl AekakS

dnar li% v8a -mirn Pen s. Isreffefaksrevletuelse tllum hon aagegnaaednon hs ’r aeet meM

E Bank South Africa 2015510a 2cirffh Atuok SnaE Bal Awards 2015510 2sddrdrdrrdawawawwa Al ll a

Fl

200 340 068y 0k bnabsdie

p olee hu tom jd oeig bnitsureotuobdn oare keen Dhot Jeg mnikreweman s

vre eirdeihn al vee. Drereolfp lee he tisnanifuobdnan lg iniravre er saard je

. uobree vd tnoru gom jp on tae vsreoksgnireisnaniu fou nos jnn oe vllovsineketebnavu oe bis dg iniravtoonnek vnae ltgalses gnt oeg hnirei

% 2a -mirn Pessun tt es mgniduohree v

re eot bee mppakst

G60/497400/689 1o nge Rkp Bkna BasbA

ure dakMa

ederertsigeer Gerffakservetsiendeliësnan Fiediggtaem

.reeroFl.po oeur

7PCRC No nge Rerffakservtieder K

46

Table 5: Main results for the five adult years, 201014

Character Border Loddon Centre Least Leicester x Valley Plus Dohne SAMM significant

merino merino merino difference*

Ewe weight at joining (kg) 79.6 63.6 70.7 70.6 79.7 8.1

Clean fleece weight (kg) 3.9 4.8 4.1 3.5 2.6 0.4

Mean fibre diameter (mm) 30.3 20.9 19.0 20.8 24.4 1.3

Fetuses scanned per ewe joined (%) 158 129 148 126 161 18

Lambs born per ewe joined (%) 150 116 138 120 156 9

Lambs marked per ewe joined (%) 132 96 116 96 132 6

Lamb weight in spring (kg) 47.7 44.3 46.1 46.3 48.5 0.5

Wrinkle, neck and body score (15) 1.2 2.5 2.3 1.6 1.1 0.2

* Statistical significance where entries in the row differ by at least this amount.

Table 6: Yearly returns per ewe from lamb and wool production, and DSE estimate per ewelambs unit; average 5 yearsas adults

Character Border Leicester Loddon Valley Centre Plus Dohne SAMMx merino merino merino

Lamb returns ($/ewe) 154.54 102.32 130.04 108.68 157.08

Wool returns ($/ewe) 19.94 52.96 49.67 38.70 23.17

Total returns ($/ewe) 174.48 155.28 179.71 147.39 180.25

DSE rating per ewelambs unit 3.07 2.21 2.62 2.42 3.06

DSE = dry sheep equivalent

Note: The wool and lamb returns per ewe were calculated each year using average prices over the previous 12 months.Lamb returns per ewe were calculated from lambing percentage, lamb live weight, dressing percentage and skin value.Wool returns reflected clean fleece weight.

PROCESS

process

Meadow’s nutritionists use the foremost formulation software to optimise least cost, balanced animal diets at a nutrient level. Raw materials are sourced from accredited and

rigorously approved suppliers to reduce risk and ensure consistent quality from source. Seven well situated milling and mixing facilities incorporate automation and control systems

which allow our operators to blend the right ingredients at the formulated inclusion level.

rustTTr

rusted ocesspr

ocess

PEOPLE

w’Meadobalanced animal diets at a nutrient level. Raw materials ar

ously apprrigorSeven well situated milling and mixing facilities incorpor

which allo

ASSPPAPEDIGREE

s nutritionists use the forw’balanced animal diets at a nutrient level. Raw materials ar

ved suppliers to roously apprSeven well situated milling and mixing facilities incorpor

ators to blend the right ingrw our operwhich allo

ASSION PURPOSE

emost formulation softwars nutritionists use the fore sourbalanced animal diets at a nutrient level. Raw materials ar

e consistent quality freduce risk and ensurved suppliers to rate automation and contrSeven well situated milling and mixing facilities incorpor

edients at the formulated inclusion level.ators to blend the right ingr

PROCESS PROMISE

e to optimise least cost,emost formulation softwaredited andom accrced fre sour

om soure consistent quality frol systems ate automation and contr

edients at the formulated inclusion level.

PROMISE

e to optimise least cost,edited and

. ceom sourol systems

edients at the formulated inclusion level.

which allo

ators to blend the right ingrw our operwhich allo

edients at the formulated inclusion level.ators to blend the right ingr

wfeeds.co.zameado

edients at the formulated inclusion level.

wfeeds.co.za

edients at the formulated inclusion level.

op die plaas Sophia naby Daniëlsrus in die OosVrystaatmet Vleismerino’s benut is. Die plaas van 157 ha is ’nekstensiewe eenheid waar daar tans met Vleismerino’s opweiveld en groenvoer geboer word en ook takbokke op dieveraf geleë natuurlike weiveld. Die groenvoer word asdekgewas in gevolge geenbewerkingspraktyke (no till)aangeplant. Met die vernietigende droogte van 2015/16 is daar voorafbesluit om nie die daaropvolgende jaar enige graan gewasse aan te plant nie. Omdat die lande ookgekompakteer was, is daar besluit om die lande in dievoorseisoen met ’n dieptand bewerking (Super 18) los temaak. Dit is met ’n swaar disbewerking opgevolg waarna ’nwinterdekgewas (hawer/korog/weiwieke/radyse) in Maart2016 daarop geplant is. Sodoende kon die lande segrondvrugbaarheid en –struktuur herstel word, met die oogop die voortsetting van die saaiboerdery. Gedurende diewinter van 2016 was die dekgewaspraktyk om ooie metherfslammers en later die speenlammers alleen daarop telaat wei egter só suksesvol dat daar voortydig besluit is omweer dekgewasse, eerder as mielies of sojas, vir diesomerseisoen van 2016/17 op die lande te plant en dit wéérmet die skape te benut. Die enigste verskil was dat diehelfte van die lande, op versoek van die Landbou navorsingsraad, as ’n proef met ’n somer dekgewasgeplant is terwyl die ander helfte met ’n winter dekgewasgeplant is. Besonderhede oor die aanplantings verskyn inTabel 1:

Die ooie lam in die herfs. Net na die laaste ooi gelam het,het die 104 ooie met 147 lammers op 10 ha somerdek gewas begin wei. Die ooie en lammers is geweeg voor hulleop die dekgewas begin wei het en na 49 dae is die lammers

48

DIE WINSGEWENDHEID VAN DEKGEWASSE AS WEIDINGdr Philip en Ruhan Theunissen

vervolg bl. 50

Organiese materiaal word deurgrondkundiges as die mees be lang rike aanduider van grond se kwali teit, en gepaardgaande produktiwi teit, geag en word daarom as diehoeksteen van volhoubare boer dery beskou. Gevolglik word dieaanplant van dekgewasse inbewaringskringe as een van diebeste praktyke beskou om diestatus van saaigronde mee teherstel en te bewaar. Dit verbeter

die grondbedekking en versnel dieproses van koolstofvaslegging wat daartoe lei dat die grondse vrugbaarheid algaande verbeter. In die VSA, waar geenbewerking al geruime tyd toegepas word, is die rotasie vangraangewasse met dekgewasse reeds algemene praktyk.

Grondbioloë redeneer dat grond in sy natuurlike toestandheeljaar deur plantbedekking van een of ander aardbehoort te hê en dat daar gevolglik ook altyd lewendewortels in die grond moet wees. In die VSA is dit praktyk omdekgewasse direk na die oes van ’n graangewas te plant.In SuidAfrika, met sy beperkende reënval, is dit egter niealtyd so maklik nie en kom dit daarop neer dat die gronddan vir ten minste een seisoen uit produksie onttrek moetword en dat so ’n praktyk op die oog af nie winsgewend isnie.

Grondvog en hitteeenhede is die twee grootste be perkende faktore in die winter op die Hoëveld(Mpumalanga en OosVrystaat). Om in hierdie seisoen ’ndekgewas direk na sojas of mielies te probeer vestig leidaartoe dat die produktiewe siklus daarvan in die wintermoet plaasvind wanneer vog en hitte op die laagste is.Buiten die vogstremming beperk die koue behoorlikeontkieming en groei. Die realiteit is dus dat ’n dekgewas seproduktiewe periode uiters beperk is tot wanneer dievolgende somergewasse weer op dieselfde land geplantmoet word. Gevolglik maak dekgwasse, as tussentydsegewas, nie sin in SuidAfrika nie en moet ’n ander strategiegevolg word.

In die somerreënvalgebiede van SuidAfrika kan ’nveevertakking, veral skape, egter saam met diedekgewasse gebruik word om die aanplanting daarvanwinsgewend te maak terwyl die doelwitte vangrondbewaring steeds bereik word. Wanneer diebeweiding van sulke dekgewasse deur middel vanelektriese strookbeweiding (strip grazing) gereguleer word,kan daar ’n wins uit vleisproduksie uit so ’n dekgewasgemaak word terwyl die grondstatus steeds verbeter kanword. Die res van hierdie artikel toon vervolgens dielewensvatbaarheid van dekgewasse wat tydens 2016/17

50

vervolg bl. 52

gespeen. Die ooie het ’n gekontroleerde proteïen byvoedingtydens hierdie periode ontvang en die lammers kon ad libkruipvoeding vreet. Tydens hierdie periode het die ooie segewig gesamentlik met 420 kg toegeneem terwyl die lammersse gesamentlike gewigstoename 1 661 kg was. Die ooie istoe onttrek en die lammers alleen is na die winter dekgewasoorgeplaas waarop hulle vir 91 dae op 10 ha gewei het. Diekruipvoeding is tydens hierdie periode met ’n gekontroleerdeenergie byvoeding vervang. Die lammers is in drie sarsiesverkoop, soos wat hulle ’n bemarkbare gewig van tussen 35en 45 kg bereik het. Die totale gewigstoename van dielammers oor die 91 dae was 1 877 kg gewees. Dit is nodigom te meld dat die somer dekgewas vir die groeiseisoen 376mm reën gehad het terwyl die winter dekgewas slegs 95 mmreën gehad het, as gevolg van ’n uitermatige droë herfs engeen reën in die winter nie.Die winsgewendheid van die dekgewasse, in terme vanvleisproduksie, verskyn in Tabel 2:

Tabel 2 toon aan dat die totale inkomste uit die somer endie winter dekgewasse R164 427 beloop het terwyl dietotale uitgawes R66 137 was. Dit beteken dat die netto winsvan die 20 ha se dekgewasse R98 587 was wat dan R4929/ha beloop. Die direkte uitgawes ten opsigte van diedekgewasse beloop R1 643/ha. Dit is saad, onkruiddoder,spuitkoste deur ’n kontrakteur, diesel en reparasies. Geenkunsmis is vir hierdie seisoen aangewend nie, maar dieherhaalde aanplant van dekgewasse (dekgewas opdekgewas) sal ’n toediening van kunsmis vereis. Dit dienook vermeld te word dat die beweiding met elektriesestrookbeheer só gekontroleer is dat daar wel voldoendeoesreste agter gebly het om die grond mee te bedek.Die wins van R4 929/ha vergelyk baie goed met die